TÜRK PARLAMENTO TARİHİNDE CUMHURİYET

advertisement
TÜRK PARLAMENTO TARİHİNDE CUMHURİYET
SENATOSUNUN YERİ
Tunca ÖZGİŞİ*
Özet
Dünyanın birçok ülkesinde parlamentolar devleti yönetme
yetkisini kullanmaktadırlar. Bunun yanında bazı ülkelerde iki Meclisli bir
yapının varlığı gözlemlenmektedir. Cumhuriyet’in ilanıyla tek meclisli
parlamenter sistem kabul edilmiştir. 1961’e gelinceye dek çift meclis
tartışmaları kamuoyu gündeminde yer almıştır. Bu döneme kadar yapılan
tartışmaların özünde iktidarın yetkilerinin kısıtlanması sorunu
yatmaktadır. Türkiye toplumu 1961 Anayasası ile birlikte birçok yeni
kurumla tanışmıştır. Bunlardan biri de Osmanlı Ayan Meclisine benzeyen
1961-1980 yılları arasında TBMM’nin ikinci bir kanadı olan Cumhuriyet
Senatosudur. Cumhuriyet Senatosu Mili Birlik Komitesi üyeleri,
cumhurbaşkanının seçtiği üyeler ve genel oyla seçilen üyelerden oluşan
bir yasama meclisidir. Bu meclisin başlıca görevleri, iktidara gelen
hükümetlerin icraatlarını denetlemek, bir denge unsuru olmak ve
aşırılıklara karşı bir fren mekanizması oluşturmaktır. Bunun yanında
toplumsal sorunların çözümünde önemli bir rol üstleneceği varsayılmıştır.
Bu çalışmada, 1961-1980 döneminde yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik
gelişmeler ekseninde, Türk parlemento tarihinde önemli bir yeri olan
Cumhuriyet Senatosu’nun faaliyet alanı ve senetoda yapılan çalışmalar
ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Senatosu, parlamento, çift
meclis sistemi.
REPUBLICAN SENATE IN TURKISH
PARLIAMENTARY HISTORY
Abstract
Parliaments in many countries have been using their power in
order to govern. Until 1961, the bicameral system had been discussed by
public opinion in Turkey. Turkish community met with some new
governmental institutions by the 1961 Constitution. One of them was the
Republican Senate actualy it was similar Ottoman Ayan that worked as
the second division of Turkish Grand National Assembly between 1961
and 1980. It was a legislative assembly that was formed by members of
the National Union Committee, members were selected by the president
*
Dr., Yalova Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, tuncaoz@hotmail.com.
292
and members were elected after general elections. The fundamental
functions of the Senate were to check and to balance practices and
operations of governments. Furthermore, it was supposed that the Senate
would have played a significant role in order to solve some serious social
problems. In this article, scope of activities and arrangements of the
Turkish Senate, which had an important place in Turkish parliamentary
system, were scrutinized in the light of political, social and economic
developments that were experienced throughout between 1961 and 1980
in Turkey.
Key Words: Republican Senate, parliament, bicameralism.
Giriş
Parlamento; başlıca görevleri yasama, devlet bütçesini çıkarma, hükümeti
denetleme olan ve üyeleri halkoyu ile belirli bir süre için seçilen yasama kurullarına
verilen isimdir. Parlamentonun hükümdarın tek başına yürüttüğü ve elinde tuttuğu
yasama erkini milletin temsilcileriyle paylaşmaya başlaması ile 18. yüzyıl
ortalarında İngiltere’de ortaya çıkmıştır. Kökü Fransızca “konuşmak” kelimesinden,
“parlare”den gelmektedir. Fransızcada ve Almancada parlement, İngilizcede
“parliament”, İtalyancada “parlamento”, İspanyolcada “parlamento” veya “cortes”,
olarak ifade edilmektedir. Türkçede ise parlamentoya 1876 Anayasası’nda “Meclisi Umumi”, 1923 sonrasında da Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM)
denilmiştir.1
Parlamentonun yanında sıklıkla kullanılan kavramlardan birisi de
“senato”dur. Senato danışma ve daha çok yasama fonksiyonları olan meclislere
denir. Kelimenin aslı Latince “senatus”tur. İhtiyarlar meclisi anlamına gelir. Eski
Roma'da Senato, devletin en yüksek konseyidir. Atinalıların “aeropagus”ları da bir
bakıma Roma Senatosuna benzemektedir. Senato kavramı daha çok ikinci
meclisler için kullanılmıştır.2
Türk Parlamento Tarihi’nde ise 1876 yılı, anayasal düzene geçiş ve
parlamentonun açılması açısından önemli bir dönüm noktası olmuştur. 1876’da bir
“Kanun-ı Esasi Encümeni” kurulmuştur. Bu sırada, sağlık sorunları dolayısıyla V.
Murat tahttan ayrılmış ve yerine meşrutiyeti ilan edeceğine söz veren II.
Abdülhamit geçmiştir.3
1
Yılmaz Altuğ, Parlamento Hukuku, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 2003.
Altuğ, a.g.e., s. 53.
3
Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 4. bs, YKY, İstanbul, 2003, s. 313-314.
2
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
293
Biri Ayan, diğeri Mebusan olmak üzere iki Meclisten oluşan Meclis-i
Umumi 19 Mart 1877’de açılmıştır.4 Böylelikle kurulan Ayan Meclisi, bir senato
gibi faaliyette bulunmuştur. 40 kişiden oluşması öngörülen Ayan Meclisinin üyeleri
tıpkı İtalya ve Kanada da olduğu gibi padişah tarafından atanmış, 130 sandalyelik
Mebusan Meclisi üyeleriyse vilayet meclisleri üyeleri arasından seçilmişlerdir.5
Ayan Meclisine vekillik, valilik, ordu müşirliği, elçilik, patriklik ve
hahambaşılık memuriyetlerinde bulunan; kamuoyunun tanıdığı, güvendiği ve devlet
işlerini yürütme yetenekleri olan kişiler arasından atama yapılmıştır. Bundan başka
40 yaşından yukarı olmak şartı vardır. Ayan üyeliğine atananlar, ölünceye kadar bu
görevde kalabileceklerdir.6 Ayan Meclisinin aristokratik bir meclis olmadığı, istisna
oluşturan örnekler dışında, belli bir sülaleye mensup olmaları dolayısıyla söz
konusu Meclise atanan üye bulunmadığı bilinmektedir. Yaş ve tecrübe açısından
ileri gelen devlet adamlarını bir araya getiren bu Mecliste, üyelerin gerek
birbirlerine karşı ve gerekse diğer kurum ya da şahıslara karşı Mebusan Meclisine
göre daha ölçülü hareket etmiş olduğu görülmüştür.7 1876'dan 1922’ye kadar çeşitli
dönemlerde Mebuslar Meclisi kapatılsa da Ayan Meclisi süreklilik arz etmiştir.
I- Cumhuriyet Döneminde Çift Meclis Sistemi İle İlgili Öne Sürülen
Görüşler
Osmanlı Devleti’nin hukuki olarak sona ermesi ve Lozan Barış
Antlaşması’nın imzalanmasının ardından Türkiye Cumhuriyeti ilan edilmiş, yeni
devletin yeni anayasasının şekillenmesi için 1924’te çalışmalara başlanmıştır. Bu
çerçevede TBMM’de anayasa hazırlık çalışmaları sürerken çift meclis hakkında
görüşler de dile getirilmiştir. Bursa Milletvekili Refet Bey çift meclisi savunanların
başında gelmektedir. Refet Bey dünyada genel olarak parlamentoların ikişer
meclisten oluştuğunu, Avrupa’da parlamentosu tek bir meclisten oluşan devlet
olarak Yugoslavya, Yunanistan ve Bulgaristan’ın sayılabileceğini belirterek,
Avrupa’nın ve Amerika’nın siyasi tarihleri incelendiğinde çift meclis sisteminin,
büyük devrimlerin veya büyük felaketlerin sonucunda doğduğunun görüleceğini
ifade etmiş ve çift meclisli yapının yeni Türkiye için yararlı olacağını savunmuştur.8
Bu fikir Mecliste pek destek görmemiştir. Kütahya Milletvekili Ragıp Bey:
4
İlhan Arsel, “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinde Çift Meclis Sistemi Tecrübesi”, Ankara
Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. X, no: 1-4, 1953, s. 194.
5
İhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı (18771920), 2. Bs, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1998, s. 167.
6
Arsel, a.g.m., s.195.
7
H. Aliyar Demirci, İkinci Meşrutiyette Ayan Meclisi (1908-1912), İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul 2006, s. 385-386.
8
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri (TBMMZC), C:7-2, B:7, 9.3.1924, s. 236-239.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
294
"... Efendiler, inkılabımızı tamam olmuş addedemeyiz. Her gün yeni bir
hadise karşısında bulunmaklığımız elyevm mevcuttur. Bu mevcut olduğu takdirde
ani kararlar ve icraat zamanının dahi hükmü melhuzdur. İşte bu sebepten dolayıdır
ki ikinci meclisin daha bir müddet mevzubahis edilmemesi taraftarıyım" diyerek
yeni değişim geçiren ve bu değişimi henüz tamamlamayan Türkiye’de söz konusu
tartışmaların o an için yersiz olduğunu belirtmiştir.9
İzmir Milletvekili Saraçoğlu Şükrü Bey, ikinci meclislerin birer tarihi
yadigâr olduklarını ifade ettikten sonra ikinci meclislerin, milletlerin üzerinde bir
“ur” olduğunu, bu sistemin bilimsel bir gerekçesinin bulunmadığını ifade ederek,
ikinci meclisin ancak işlerin yürümesini yavaşlatacağını vurgulamış ve çift meclis
siteminin yakın bir zamanda birçok ülkede son bulacağını belirtmiştir.10
Çift
meclis sistemine geçilme isteği encümende çoğunluk
sağlanamadığından tasarıya girememiştir. Genel kurulda yapılan görüşmeler
sonucunda yapılan bu yöndeki önergeler de kabul görmemiş ve Türkiye’nin tek
meclisli sistemle yönetilmesi kabul edilmiştir.11
Daha sonraki dönemde ikinci bir meclis açılması önerisini ilk kez 18
Temmuz 1945 yılında kurulan Milli Kalkınma Partisi (MKP) yapmıştır. MKP
Nizamnamesi’nin 11. ve 12. maddeleri Osmanlı Ayanı Meclisi gibi bir Ayan
Meclisi kurulmasını öngörmüştür. Buna göre; Ayan Meclisi üyeleri 40 kişiden
oluşacaktır. Üyeler, doğrudan doğruya vatandaşlar tarafından seçilecek ve ömür
boyu görevde kalacaklardır.12
1947 yılında toplanan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 7. Olağan
Kurultayı’nda 1924 Anayasası’nda bir değişikliğe gidileceği ve ikili bir meclis
siteminin yürürlüğe gireceği yönünde haberler gazetelerde çıkmış, Vatan gazetesi
de bu tartışmalara “Anayasa Meselelerimize Dair” adı altında bir anket
düzenleyerek katılmıştır. Bu anketin bir sorusu da Türkiye’de çift meclis sisteminin
uygulanmasına dair görüşlerin açıklanmasının istendiği sorudur. Ali Fuat Başgil,
Nihat Erim, Abdülhak Kemal Yörük, Sıddık Sami Onar, Hüseyin Nail Kubalı,
Turan Güneş ve Burhan Apaydın gibi bilim adamları bu ankete katılmış ve ikinci
meclis hakkında görüşlerini bildirmişlerdir. Burhan Apaydın ve Turan Güneş ikinci
meclisin yasama etkinliğini yavaşlatacağını belirterek karşı çıksalar da diğerleri
9
TBMMZC, C:7-2, B:13, 16.3.1340 (1924), s.535-526.
A. Şeref Gözübüyük, Zekai Sezgin, 1924 Anayasası Hakkında Meclis Görüşmeleri, Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1957, s. 46-53.
11
Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 18. Bs, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
2009, s. 292.
12
M. Necmettin Deliorman, Nuri Demirağ’ın Hayatı ve Mücadeleleri, Nu.D. Matbaası, İstanbul
1957, s. 72.
10
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
295
hükümetlerin başına buyruk hareketlerini engellemek adına bir fren ve denge
mekanizması olacak ikinci meclisin gerekli olduğunu savunmuşlardır.13
20 Temmuz 1948 yılında kurulan ve Fevzi Çakmak’ın Genel Başkanı olduğu
Millet Partisi’nin (MP) Milli Programı’nın 35. maddesindeki: “Parti, bazı fevri
cereyanların kanunlaşması imkânını önleyecek ve yasaların daha esaslı surette
incelenmesini sağlamak için halk tarafından seçilmiş bir Ayan Meclisinin
kurulmasını zaruri görür” ifadesi ile meclis sisteminin ihtiyaçlara göre yeniden
düzenlenmesi öngörülmüştür. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere çift meclis
ile ilgili istekler II. Dünya Savaşı’nın ardından gündeme gelmiştir. Ancak, çift
meclis sistemini aydın kesimin geniş desteğini almış baskın bir görüş olarak
nitelendirmek zordur. Kimi düşünürler ikinci meclisin ülke için bir denge unsuru
olacağını savunurken, kimisi ise bunun ülkeye bir yarar sağlamayacağını ifade
etmişlerdir. Bu şekilde başlayan çift meclis kurulması tartışmaları 1950 yılından
itibaren Demokrat Parti (DP) iktidarıyla birlikte daha yoğun bir şekilde gündeme
gelecektir.14
1950’li yıllar çift meclis sistemi üzerine yapılan tartışmaların yoğunlaştığı bir
dönem olmuştur. Bunda devlet sisteminde ve anayasal sistemde yaşanan bir takım
sıkıntıların ve eksikliklerin payı büyüktür. Seçim sistemi sonucu oluşan meclis
aritmetiğindeki dengesizlik, 1924 Anayasası’nın yürütme erkine verdiği geniş
hareket alanı, bundan hareketle iktidarın bireysel haklar konusunda sergilediği
olumsuz tutumlar ve bu tutumlar karşısında yasama organını denetleyecek
kurumların olmaması gibi temel faktörler çift meclis sisteminin gerekliliğinin
sürekli olarak gündemde kalmasını sağlamıştır.
Çift meclis isteklerinin öne sürülmesinde muhalefet partilerinin payı
büyüktür. CHP, 1950 seçimleri sonrası düzenlediği kurultayda kuvvetler ayrılığı
prensibinin uygulanması, bunun için de anayasanın değişmesi ve bir ikinci meclis
kurulması gerektiğini dile getirilmiştir.15 1954 yılında CHP 11. Kurultayı’nda çift
meclis usulünün gelmesi gerektiğini vurgulamıştır. Cumhuriyetçi Millet Partisi
(CMP), seçim bildirisinde Türkiye’de bir rejim problemi olduğunu belirterek, çift
meclis sistemi, Yüksek Hâkimler Meclisi, Anayasa Mahkemesi gibi bir takım
kuruluşların kurulmasıyla bu sorunun çözüleceğini belirtmiştir.16
1955 Kongresi’nde DP’nin uyguladığı politikaları beğenmeyerek istifa eden
ve “19’lar” olarak anılan grubun sözcüsü Fethi Çelikbaş, yeni kurulacak partinin
13
Vatan, 27.7.1947, s. 1-3.
MP, Millet Partisi Programı, Yeni Matbaa, Ankara,1948, s. 32
15
Cumhuriyet, 3.7.1950, s. 1.
16
Cumhuriyet, 28.4.1954, s. 1.
14
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
296
çift meclis sistemini savunacağını belirtmiştir.17 Daha sonra adı Hürriyet Partisi
(HP) olacak bu yeni oluşumun parti programında Anayasa’yı değiştirmek
gerektiğini gündeme getirmiştir.
1957 seçimlerinden bir süre önce muhalefetteki partilerin temsilcilerinin
yayınladıkları bir ortak bildiride, temel hak ve özgürlüklerin anayasada daha
ayrıntılı bir biçimde düzenlenmesi, bir Anayasa Mahkemesinin kurulması, yargıç
güvencesinin sağlanması gibi bazı hususların yanında, çift meclis sisteminin
benimsenmesi de istenmiştir. İsmet İnönü, Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, Fuat Arna,
Kasım Gülek, Enver Güreli, Ahmet Bilgin, Turgut Göle, İbrahim Öktem ve
Nurettin Ardıçoğlu'nun imzaladıkları 4 Eylül 1957 tarihli ortak bildiride, yapılması
istenen Anayasa değişikliği ve ikinci meclisin kurulması gerekliliği ileri
sürülmüştür.18
Bu dönemde, partilerin söz konusu isteklerinin yanında basın ve yayın
dünyası ve akademik çevrelerinde de çift meclisli sistemle ilgili görüşler ileri
sürülmüştür. Bu çerçevede ele alınacak etkin yayın organlarından biri Siyasi İlimler
Mecmuası diğeri ise Forum dergisidir. Bu dergilerde çift meclis sistemine geçiş
önerileri sıklıkla yer almıştır. Siyasal İlimler Mecmuasında Hüseyin Nail Kubalı19,
Sıddık Sami Onar20, İsmet Giritli21, çift meclis ile ilgili olumlu bir yaklaşım
sergilerken, Forum dergisinde de İlhan Arsel22, Macit İnce23 de benzer görüşleri dile
getirmişlerdir.
1950-1960 arası dönemde genel olarak ikinci bir meclisin kurulması isteği ön
plana çıkmıştır. Bu durum hem parti programlarında belirtilmiştir hem de
akademisyenler tarafından dillendirilmiştir. Bunda 1924 Anayasası’nın yürütme
erkine tanıdığı oldukça fazla gücün olumsuz etkisinin rolü vardır. Ayrıca o
dönemde hükümeti denetleyecek denge ve fren unsurlarının olmamasının da payı
büyüktür. İsteklerin ortak noktası daha demokratik bir ortamın oluşması için çift
meclisli yapının gerekli olduğu olmuştur. Aslında esas gaye, DP yönetiminin
çalışmalarını denetleme ve onların rejim için tehdit olduğu düşüncesiyle
denetlenmesini sağlamaktır.
17
Milliyet, 10.11.1955, s.1.
Mümtaz Soysal, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 5. Bs, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1979, s. 57.
19
Hüseyin Nail Kubalı, “Çift Meclis”, Siyasi İlimler Mecmuası, No. 266, 1953, s. 76
20
Sıddık Sami Onar, “Anayasa Anketi ve Aydınlarımız”, Siyasi İlimler Mecmuası, No. 264, 1952,
s. 522.
21
İsmet Giritli, “Tek Meclis mi, Çift Meclis mi?”, Siyasi İlimler Mecmuası, No. 272, 1953, s.
232-235.
22
İlhan Arsel, “Çift Meclis Sistemi, İncelemeler”, Forum, No:96, 1958, s. 6-8.
23
Macit İnce, “İkinci Meclis”, Forum, No: 159, 1960, s. 12.
18
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
297
II- 27 Mayıs Ara Döneminde Senato Kurulması Hakkında Öne Sürülen
Görüşler
27 Mayıs 1960’da askerin yönetime el koymasıyla DP iktidarı sonlanmıştır.
DP Hükümeti’nin devrilmesinden sonra belli bir dönem Milli Birlik Komitesi
(MBK) idaresinde yönetilen ülke yavaş yavaş asker etkinliğinin azaldığı bir sürece
girmiştir. Bu çerçevede atılan önemli adımlardan birisi Kurucu Meclisin,
Temsilciler Meclisinin oluşturulmasıdır. Öngörülen usule göre Temsilciler
Meclisinin kabul ettiği metinler MBK’ya sunulur. Kurucu Meclisin iki dalı arasında
anlaşmazlık çıktığı takdirde iki Meclisten eşit sayıda üyenin katılacağı bir Karma
Komisyon oluşturulur. Karma Komisyonun hazırlayacağı uzlaşma metni, Kurucu
Meclisin birleşik toplantısında üçte iki çoğunlukla karara bağlanır.24
Bu dönemde Cumhuriyet Senatosunun nasıl bir kurum olacağı konusunda
görüşler dile getirilmiştir. Bunda hazırlanacak yeni anayasa etrafında süren
tartışmaların önemli katkısı olmuştur. 1950’li yıllardan itibaren yoğunlaşan anayasa
tartışmaları, Kurucu Meclis sürecinde göz önünde bulundurulacak esaslar daha da
belirginleştirilerek ayrı bir boyuta taşınmıştır. Buna göre yeni anayasa, bir çoğunluk
baskısını, daha kuruluşunda önleyecektir. Bunun için nispi temsil sistemi ile siyasal
iktidarın herhangi bir yol ile bir kişide toplaması önlenecektir. Bu uygulamanın
sürekli olarak anayasa alanı içinde olması için de çift meclis, Anayasa Mahkemesi
ve parlamento içi denetleme araçları daha iyi işler halde tutulacaktır.25
1961 Anayasası hazırlanırken iki tasarıdan yararlanılmıştır. Bunlardan
birincisi “İstanbul Öntasarısı”, ikincisi ise “Ankara Öntasarısı” olarak anılır. Burada
göze çarpan nokta daha önceki dönemde çift meclis isteyen bilim çevrelerinin daha
sonra bunun oluşum sürecinde birbirlerinden farklı düşünceler dile getirerek
tartışmanın boyutunu başka bir zemine çektikleridir. Özellikle Ankara tarafı,
İstanbul tarafının öngördüğü ikinci meclisin “mesleki temsil usulü öngören
yapısını” ve “daimi üyeliği” sert bir dille eleştirmiştir.26
Bununla birlikte çift meclisli sistemin nasıl olması gerektiği üzerine basında
da düşünceler sergilenmiştir. Bülent Ecevit, “Neden İki Meclis” isimli yazısında DP
dönemindeki uygulamaları da değerlendirerek ikinci meclisin kurulmasındaki
gerekçelerden söz etmiş, bu sistemle Türkiye’de daha iyi bir siyasi ortam olacağını
savunmuştur.27 Atalay Aban, “İkinci Meclis” isimli yazısında çift meclis sisteminin
24
Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.
Bahri Savcı, “Yeni Bir Anayasa Rejimine Doğru Gelişmeler-I”, Ankara Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XVI, No: 1, 1961, s. 81.
26
Nermin Abadan, “1960 SBF Anayasa Seminerinde Beliren Esas Düşünceler”, Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XVII, No: 2, 1962, s. 266.
27
Ulus, 22.6.1960, s. 5.
25
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
298
getireceği yararlardan söz ederek, hükümetlerin denetlenmesi gerekliliğinden söz
etmiştir.28 Fahri Belen, “Kurulacak İkinci Meclis Millî İradeye Fren Olmamalıdır”
isimli yazısında ikinci meclisin korporatif bir yapıda olmaması gerektiğini
savunarak meclislerde milletin iradesinin tam olarak tecelli etmesi için seçimlerle
meclislere üye belirlenmesinin önemini vurgulamıştır.29 Kenan Bulutoğlu ise
Dünya gazetesindeki “İkinci Meclis ve Meslekî Temsil” isimli yazısında ikinci
meclisin korporatif yapısına değinerek, bunun demokrasi açısından yarar
getireceğini ifade etmiştir.30 Edip F. Çelik, “İkinci Meclis Konusunda” isimli
yazılarında ikinci meclisin demokrasi için yararlı olacağını savunmuştur.31 İrfan
Türksever, Yeni Sabah’taki “Ayan Meclisi Kurulurken” ikinci meclisin yürütmenin
aşırı etkinliğini kısıtlayarak demokrasinin gelişmesinde yararı olacağını
belirtmiştir.32 Feridun Ergin ise “Çift Meclis Sistemi ve Bütçe Mekanizması” isimli
yazısında ekonomik politikalar çerçevesinde çift meclis sistemini değerlendirmiştir.
Ergin, bütçe görüşmelerinin Senato’da da yapılacak olmasının ekonomi açısından
yarar getireceğini savunmuştur.33 Genel olarak bakıldığında köşe yazarlarının ikinci
meclisi desteklediği görülmektedir.
1945’ten itibaren çift meclisli parlamentonun erdemine inananlar genellikle
ikinci meclis sayesinde yasama ve denetim çalışmalarının kalitesinin yükseleceği
görüşünde olmuştur. Bir başka deyişle, oluşturulacak ikinci meclisle, birinci
meclisin aşırılıklarının frenlenmesi, orada kabul edilen bir yasanın, gerek yerindelik
gerek anayasaya uygunluk açısından ikinci meclis tarafından gözden geçirilmesi ve
varsa gerekli düzeltmelerin yapılması amaçlanmaktadır. Nitekim tek meclisli
ülkeler bile (İzlanda, Norveç vb), çift meclistekine benzer bir sonuca götüren
yöntemler devreye sokmuşlardır. İki kez görüşme, azınlığın istemiyle askıya alıcı
süreler bunlar arasındadır. Bu açıdan çoğunluğun taşkınlıklarını frenleme ve
iktidarın sınırlanması ve özgürlüklerin güvence altına alınması için ikinci meclis,
olumlu katkılar sağlayabileceğine inanmışlardır.
Çift meclisli parlamentonun sakıncaları üzerinde duranlar ise ikinci
meclislerin milletin gerçek temsilini üstlenmiş birinci meclisleri denetlemelerinin,
kimi zamanlar tıkanıklıklara neden olacağından ve yasama organının görevini kısa
zamanda yapamaz hale geleceğinden söz etmişlerdir. Ayrıca ikinci meclis
üyelerinin hepsinin ya da bir kısmının seçimlerle iş başına gelmedikleri ve bunun
28
Ulus, 8.8.1960, s. 5.
Vatan, 6.10.1960, s. 5.
30
Dünya, 7.7.1960, s. 1.
31
Akşam, 21-25.8.1960, s. 5.
32
Yeni Sabah, 15.7.1960, s. 3.
33
Cumhuriyet, 23.4.1961, s. 5.
29
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
299
milletin temsili ilkesi ile bağdaşmadığı söylenmiştir. Özellikle belli zümrelerin
egemen olacağı ikinci meclisin demokrasi için sakıncalı olacağı dile getirilmiştir.
III- Cumhuriyet Senatosunun Kuruluşu
Temsilciler Meclisinde öncelikle ikinci meclisin adı konusunda tartışmalar
yaşanmıştır. Anayasa taslağının 61. maddesinde TBMM’nin, Millet Meclisi ve
Cumhuriyet Meclisinden kurulu olacağı belirtilmiş, bu düşünceye Fahri Belen gibi
bazı temsilciler karşı çıkmıştır. Bunun yerine “senato” denilmesini önermişlerdir.
Bu defa bu öneriye buna komisyon sözcüsü Turan Güneş karşı çıkmıştır. Hıfzı
Veldet Velidedeoğlu ise ikinci meclise “senato” denilirse köylünün buna “seneti”
veya “sanatu”, senatöre de “santur” diyeceğini öne sürerek “Cumhuriyet Meclisi”
adının doğru olduğunu savunmuştur. Sonuçta verilen önerge kabul edilmiş ve ikinci
meclisin adı “Cumhuriyet Senatosu” olarak kararlaştırılmıştır.34
1961 Anayasası, birey hak ve hürriyetleri ile ilgili olarak sosyal ve iktisadi
haklar dışında, 1924 Anayasası’nın ana hatlarını almasına karşılık, devletin temel
organlarının kuruluşuna tamamen yenilik getirmiştir. Yasama ve yürütme
kuvvetlerinin statüsünü değiştirmiş, yine statüsünü büyük ölçüde değiştirerek
bağımsızlığını sağlamaya çalıştığı yargı kuvvetine “kazai murakabe” yolu ile her
ikisini denetleme yetkisini tanımıştır. Denilebilir ki; yeni sistemin başarıya
ulaşması, yargı kuvvetinin fonksiyonunu gerçekleştirmesine doğrudan bağlı
olmaktadır. Böylece bireyin hakları ve hürriyetleri için tehlike olduğunda oy
birliğine varılan ve uygulamada da bu şekilde gelişen eski sistem tamamen
bırakılarak yeni bir sisteme geçilmiştir.35
Cumhuriyet Senatosunun kuruluşunun temel gerekçesi, daha çok yasamanın
etkili ve verimli işleyeceği düşüncesine dayandırılmıştır. 1961 Anayasası’nın
gerekçesinde demokratik bir rejimde ikinci meclise düşen görevlerin başında, parti
politikalarının kamuoyunun bazı kesimlerinin düşüncelerini göz ardı etmesinin
giderilmesi ve “Millet Meclisinden farklı bir seçim sistemi ile seçilen ve
kamuoyunun istikametlerini daha nüanse hale getiren Cumhuriyet Meclisinin” bu
yararı sağlayacağı gösterilmiştir. Bu şekilde genel seçimlerle mecliste tecelli eden
küresel siyasî tercih ve istikametleri temelinden değiştirmeden, gereken ince
ayrımların dikkate alınması veya bunlara dikkatin çekilmesi ikinci meclisin
görevlerinden sayılmıştır. İkinci olarak modern demokrasilerde siyasî tercihlerin ve
kararların oluşumunun, geniş ve kamuoyuna açık tartışmalarla yapılmasının
iktidarların sorumluluklarından olduğu, hükümet çalışmalarının bir başka organ
34
Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi (TMTD), C:3, B:47, 18.4.1961, s. 361-366.
Orhan Aldıkaçtı, Anayasa Hukukumuzdaki Son Gelişmeler ve 1961 Anayasası, Ülke Matbaası,
İstanbul 1963, s. 166.
35
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
300
önünde de tartışılmasının yararlı olacağı savunulmuştur. Son olarak yapılacak
tartışmaların yasalara ve hükümet çalışmalarına teknik mükemmeliyet
getirebileceği de öngörülmüştür.36
IV- Senatonun Üye Yapısı
A- Tabii Üyeler
1961 Anayasası’na göre 157 Sayılı Yasa’nın altında adları bulunan Milli
Birlik Komitesi (MBK) Başkanı ve üyeleri ile eski cumhurbaşkanları, yaş kaydı
gözetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabii üyesidirler. Tabii üyeler,
Cumhuriyet Senatosunun diğer üyelerinin tabi oldukları hükümlere bağlıdırlar.
Tabii üye olarak Cumhuriyet Senatosuna katıldıktan sonra bir siyasi partiye
girenlerin tabii üyelik sıfatı, partiye girişlerinden sonraki ilk Cumhuriyet Senatosu
üyeliği seçimi tarihinde sona erer.37
Temsilciler Meclisi Anayasa Komisyonunun ilk teklifinde, Anayasa
Mahkemesine en az yedi yıl başkanlık yapmış olanların, MBK’daki ilk görüşmede
ise, en az üç yıl Genelkurmay Başkanlığı görevinde kalmış olanların ve Anayasa
Mahkemesi Başkanlarının Cumhuriyet Senatosuna tabii üye olarak girmeleri
benimsenmiştir.38 Ancak Kurucu Meclis Anayasa Komisyonu devletin yüksek
hizmetlerinde görev yapmış kimselerin Cumhurbaşkanı kontenjanından, partilerin
kadroları dışından Senatoya girebilmelerinin öngörülmesinden dolayı, Anayasa
Mahkemesi Başkanları ve Genelkurmay Başkanı’nın Senatonun tabii üyesi
olmalarıyla ilgili hükmü metninden çıkarmıştır.39
MBK üyelerinin dışında cumhurbaşkanları, Cumhuriyet Senatosunun tabii
üyelerindendir. Cumhuriyet Senatosuna eski cumhurbaşkanlarından İsmet İnönü,
Cevdet Sunay ve Fahri Korutürk tabii üye olarak katılmışlardır. Celal Bayar ise
katılmayı kabul etmemiştir.40
Senatoda 26 tabii üye görev yapmıştır. 1961 Anayasası’nın kabulüyle 23
MBK üyesinden 21'i (İrfan Baştuğ ölmüş, Cemal Madanoğlu istifa etmiştir) “tabii
senatör” adıyla Cumhuriyet Senatosuna girmiştir. Bu arada Sıtkı Ulay ve Osman
Köksal istifa ettiğinden, Fikret Kuytak ise öldüğünden 1971'de bu sıfatla Senatoda
36
Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasarısı ve Anayasa Komisyonu Raporu, TMTD, C:3, B: 47,
18.4.1961, s. 32.
37
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
38
Milli Birlik Komitesi Genel Kurul Tutanakları Dergisi (MBKGKTD), C:6, B:83, 11.5.1961, s.
10-12.
39
Kurucu Meclis Tutanak Dergisi (KMTD), C:2, B: 14, 26.5.1961, s.3.
40
Mehmet Pantül, Bekir Sıtkı Yalçın, Türk Parlamento Hukukunda İkinci Meclisler, Cumhuriyet
Senatosu Vakfı Yayınları, Ankara 1982, s. 118-119.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
301
kalanların sayısı 18'dir. Bu kişiler daha sonra Milli Birlik Grubu’nu (MBG)
kurmuşlardır.
Tabii üyelik kurumu çoğu kez eleştirilerin odağında olmuştur.
Cumhurbaşkanınca atanan üyelerden çok, MBG’nin, bir partinin doğrultusunda
hareket etmesinin milli egemenlikle bağdaşmadığını ileri sürerek tabii üyeliğin
kaldırılmasını zamanın parti liderleri şiddetle savunmuşlar ve bu görüşlerini her
fırsatta dile getirmişlerdir.
Bu noktada değinilmesi gereken husus bazı tabii senatörlerin
pozisyonlarından duydukları rahatsızlıktır. Mesela Sıtkı Ulay tabii senatörlükten
normal senatörlüğe geçmek istemiştir. Bazı gazeteler kendileri için “müebbet üye”,
“temelli üye” gibi alay edici ifadeler kullandıkları gibi, bir takım çevrelerde eski
MBK üyelerinin hayatları boyunca senatör olmalarının dedikodu konusu edildiği
bilinmektedir.41
B- Cumhurbaşkanınca Seçilen Üyeler
1961 Anayasası’nın 72. maddesine göre cumhurbaşkanı, Cumhuriyet
Senatosuna çeşitli alanlarda seçkin hizmetleriyle tanınmış ve 40 yaşını bitirmiş
Türkler arasından 15 üye seçer. Bunlardan en az 10'u bağımsızlar arasından
seçilecektir. Cumhuriyet Senatosunun kuruluş amacına uygun olarak genel oyla
seçilenlerin yüksek öğrenim yapmış bulunmaları şartı arandığı halde,
cumhurbaşkanınca seçilen üyelerde bu şart aranmamaktadır. Cumhurbaşkanınca
seçilenlerin üyelik süresi 6 yıldır. Süresi biten üye tekrar seçilebilir. Üyelerin üçte
biri, iki yılda bir yenilenir. Üyeliğin boşalması halinde boşalan üyeliğe
cumhurbaşkanınca bir ay içinde yeni bir atama yapılır.42 Atanan üye, boşalan
üyenin süresini tamamlar. Böylece ilk 15 üyenin seçilmesinden sonra
cumhurbaşkanının her iki yılda bir 5 üye seçeceği anlaşılmaktadır. Bu şekilde
Senatoda toplamda 60 üye cumhurbaşkanınca seçilmiştir.
C- Genel Oyla Gelen Üyeler
1961 Anayasası’nın 72. maddesine göre kırk yaşını doldurmuş ve yüksek
öğrenim yapmış bulunan ve milletvekili seçilmeye engel bir durumu olmayan her
Türk, Cumhuriyet Senatosuna üye seçilebilir. Cumhuriyet Senatosunun genel oyla
ve cumhurbaşkanınca seçilen üyelerinin üçte biri her iki yılda bir yenilenir. Genel
oyla gelen senatör sayısı toplamda 150 kişidir. 1961-1980 döneminde 412 üye
genel oyla seçilerek senatör olma hakkı elde etmişlerdir. Cumhuriyet Senatosu
seçimlerinde Türkiye, (A, B, C) olmak üzere 3 seçim çevresine ayrılmıştır. Her
41
42
Milliyet, 27.1.1962, s. 5.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
302
çevre 50'şer üye seçmektedir. Ankara, İstanbul ve İzmir kendi içlerinde de ayrıca
seçim bölgelerine ayrılmıştır.43
D- Üyelerin Genel Profili
26 Ekim 1961'den 12 Eylül 1980'e kadar Cumhuriyet Senatosuna seçilen 498
üyeden, 4'ü göreve başlamamış ve böylece toplam 494 üye görev almıştır.
Cumhuriyet Senatosuna üye seçilebilmek için 40 yaşında olmak koşulu
arandığından, genel yaş ortalaması Millet Meclisine oranla daha yüksek olması
gerekir. Nitekim 50 yaşından büyük olanlar Cumhuriyet Senatosunun % 40’ını
oluşturmakta, 60 yaşından yukarı olanlar ise, % 10’u geçmektedir. Millet
Meclisinde ise bu oran, Cumhuriyet Senatosu üyelerinin yarısı yani % 5’i kadardır.
Türkiye’de Cumhuriyet Senatosu üyeliği toplumsal sınıf yapısıyla ilgili
değildir. Nitekim aristokratik bir yapı arz etmemekle beraber, diğer dünya
ülkelerinden en büyük farkı Senatoda hukuk kökenlilerin bir hayli fazla yer
almasıdır. Cumhuriyet Senatosu üyelerinin mesleklerine göre dağılımına
bakıldığında, hukukçuların 201 kişiyle çoğunluğu oluşturduğu görülmektedir.
Cumhuriyet Senatosunun 19 yıllık toplam üye sayısının % 40,4'ünün yani üyelerin
her 5'inden 2'sinin hukuk kökenli olduğu görülmektedir. Hukukçulardan sonra
ikinci sırada asker kökenli Cumhuriyet Senatosu üyeleri yer almıştır. Cumhuriyet
Senatosu üyeliği yapmış 494 kişiden 84'ü (% 17'ye yakını) askerdir. Bu oran Millet
Meclisinde ise, % 6 dolaylarındadır. Cumhuriyet Senatosunda bu oranın yüksek
olmasının bir nedeni de, “18 tabii üyenin” asker oluşudur. Bunlardan sonra %
10,4’le tıp kökenliler, % 8,2 ile mühendisler ve % 6,4 ile eğitimciler gelmektedir.44
Senatörler de tıpkı milletvekilleri gibi yasama dokunulmazlığına sahiptirler.
6 Ekim 1961’den 11 Eylül 1980 tarihine kadar Cumhuriyet Senatosuna gelen
yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına ilişkin toplam 135 dosyadan 120’si
reddedilmiş, 3'ü hakkında ise, bir işlem yapılmamıştır. 12 üyenin yasama
dokunulmazlığı kaldırılmıştır. Bu kişiler arasında darbe teşebbüsünde bulundukları
iddiasıyla yargılanan Cemal Madanoğlu, Osman Köksal’ın yanında Sezai Okan,
Ekrem Acuner, Şükran Özkaya, Mucip Ataklı, ve Suphi Karaman kişiler daha sonra
Anayasa Mahkemesi kararıyla dokunulmazlıklarına kavuşmuşlardır.45 Senatoda
sadece iki üyenin de üyelik sıfatları düşürülmüştür. Bunlardan birincisi, bir aylık
sınırı aşan bir süre boyunca Senato çalışmalarına izinsiz, özürsüz ve aralıksız olarak
katılmayan Bitlis Bağımsız Senatörü Ziya Nami Şerefhanoğlu hakkındadır.
Şerefhanoğlu, 5 ay boyunca Senatoya gelmemiştir. Bunun üzerine Adalet Partili
43
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Pantül-Yalçın, a.g.e., s. 120-121.
45
Anayasa Mahkemesi Kararı, Resmi Gazete, 4.4.1972, No:14149.
44
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
303
(AP) Ömer Ucuzal ve Mustafa Deliveli dokunulmazlığının kaldırılmasını
istemişlerdir. Önerge 9’a karşı 41 oyla kabul edilmiştir.46 İkinci üyelik düşürme
kararı ise 1961’de Niğde’den CKMP Senatörü seçilen ve daha sonra MHP’ye
geçen Kudret Bayhan hakkında verilmiştir. Bayhan, Fransa'ya piyasa değeri 500
milyon lira olan yaklaşık 145 kilo baz morfin sokmaktan yakalanmış ve
tutuklanmıştır.47 Bayhan ve şoförü Fransa'da hüküm giymiş, Nice Ceza Mahkemesi
15 yıla hapis cezası vermiş ve 9 milyon lira para ödemelerini kararlaştırmıştır.48
Olay üzerine Kudret Bayhan’ın senatörlüğü düşürülmüştür. Senato, 14 Şubat
1973'te verdiği bir kararla Baykan’ın dokunulmazlığını kaldırmıştır.49
Cumhuriyet Senatosu üyelerine, Yasama görevinin yanı sıra yürütme
organında da önemli görevler düşmüştür. Faaliyette bulunduğu 1961-1980 yılları
arasında Cumhuriyet Senatosu’ndan 3 cumhurbaşkanı, 5 başbakan ve 65 bakan
çıkmıştır.50 20 Kasım 1961 tarihinden 12 Eylül 1980’e kadar kurulan
hükümetlerdeki 497 bakanlık görevinin 100’ü, 65 Cumhuriyet Senatosu üyesi
tarafından yürütülmüştür. Bu sayı, Bakanlar Kurulunda görev almış tüm üyelerin %
20'sini, yaklaşık olarak beşte birini oluşturmaktadır. Ancak başka bir durum
senatörlere verilen bakanlık görevlerinin sorgulanmasını gerektirmektedir. Bu
dönemde TBMM dışından gelen üyelere 63 kere bakanlık verilmiştir ki bu %13’lük
bir kesimi gösterir. Bu oran Senatodan atanan üyelerin yarısından fazlasına denktir.
TBMM’de senatörlerin milletvekillerinin oranının 1/3 olduğu düşünülürse,
bakanlığa atanan senatör sayısının azlığı görülmektedir. Çünkü milletvekilleri
arasından bakan olanların sayısı senatörlerin 3 katından fazladır. Millet Meclisinden
ve TBMM dışından gelen üyelerin %80’lik bir kesimi oluşturduğu düşünürse
senatörlerin yürütme gücündeki etkinliğinin çok da fazla olmadığını gösterir.
Cumhuriyet Senatosunun toplam üye sayısı Millet Meclisinden az olmasına
karşın, Cumhuriyet Senatosuna seçilen kadın üyelerin, Millet Meclisine oranla daha
çok olduğu (10 kişi) dikkati çekmektedir. Bunlardan dördü cumhurbaşkanınca
seçilen üyelerdir ve onlar da görevleri sırasında iz bırakmışlardır.51 Senatoda görev
yapan tek gayrimüslim senatör Adalet Partisi (AP)’sinden Ermeni asıllı Sahak Berç
Turan olmuştur. Mimar olan Turan, İstanbul Üyesi olarak 1964’e kadar Cumhuriyet
Senatosunda bulunmuştur.
46
Milliyet, 23.7.1967, s.7.
Cumhuriyet, 8.3.1972, s.1.
48
Cumhuriyet, 28.2.1973, s.1.
49
Milliyet, 18.8.1982, s.1.
50
Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi: Cumhuriyet Senatosu Denetim Etkinlikleri, C. I, TBMM
Vakfı Yayınları, Ankara 2002, s. 8.
51
Pantül-Yalçın, a.g.e., s. 121.
47
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
304
V- Senatonun Görev ve Yetkileri
A-Senatonun Tek Başına Kullanabildiği Yetkiler
1- Soru
Cumhuriyet Senatosu üyeleri, hükümet adına yazılı veya sözlü olarak
cevaplandırılması isteği ile başbakana veya bakanlara soru sorabilirler. Ancak
Senato üyelerinin daha etkili bir denetim yolu olan hükümetle ilgili gensoru verme
hakkı yoktur. 1961 Anayasası gerekçesinde gensorunun yalnız Millet Meclisince
uygulanmasının nedeni olarak, Millet Meclisinin tamamen genel oyla seçilmiş
üyelerden oluştuğu, ancak Senatoda atanma yolu ile gelen veya tabii olan üyelerin
olduğu, bu açıdan senatonun genel oyun eğilimiyle tam uyuşmadığı için böyle bir
yetkisinin olamayacağı gösterilmiştir.52
Bu çerçevede, Cumhuriyet Senatosunun faaliyette bulunduğu on dokuz yıl
içinde üyeler tarafından 1150 sözlü, 2662 yazılı soru önergesi verilmiş olup, gerek
sözlü ve gerekse yazılı sorunun cevabı en çok başbakandan istenilmiştir. Başbakana
yöneltilen sözlü sorular % 18’lik, yazılı sorular ise % 16.3’lük bir dilimi
oluşturmaktadır. Genel olarak asayiş, partiler arası ilişkiler, senatörlerin seçim
bölgeleriyle ilgili istekleri ve yabancı ülkelerle olan ilişkilerin soru olarak
yöneltildiği görülmektedir.53 Başbakandan sonra bakanlara göre yöneltilen yazılı ve
sözlü soru oranlarına bakıldığında en çok sözlü soru yöneltilen kişilerin Milli
Eğitim Bakanı (sözlü % 15.2, yazılı % 8.9), İçişleri Bakanı (% 9.1, yazılı %7.8),
Tarım Bakanı (sözlü %5.7, yazılı % 3.8), Sağlık ve Sosyal Yardımlaşma Bakanı
(sözlü % 4.6, yazılı % 2.4) Maliye Bakanı (sözlü % 2.8, yazılı % 5.3), Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanı (sözlü % 3.8, yazılı % 6.2) olduğu görülmektedir.
Yazılı soruların % 96’ya yakını sonuçlandırılmıştır. Sözlü sorularda bu
oran %60 civarındadır ve daha düşüktür. Yazılı sorulardan sadece 14 tanesi
sonuçlanamamıştır. Bu nedenle sözlü soruya göre daha bağlayıcı olan yazılı soru
önergeleri daha etkin bir şekilde kullanılmıştır.54
2- Genel Görüşme
Genel görüşme hükümetin veya bir bakanın siyaset ve icraatı ile ilgili belirli
bir konunun Genel Kurulda görüşülmesidir. En az beş üyenin imzalayarak
başkanlığa verecekleri bir önerge ile istenir. Cumhuriyet Senatosunun çalışmalarını
sürdürdüğü 1961-1980 arası üyeler ve gruplar adına 32 genel görüşme açılması
52
Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasarısı Ve Anayasa Komisyonu Raporu, TMTD, C:3, B: 47,
18.4.1961, s. 35.
53
Çoker, a.g.e., s. 7.
54
Pantül-Yalçın, a.g.e., s. 161.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
305
önergesi verilmiş olup bunlardan 5'i görüşme yapılmadan geri alınmış, 9'u
reddedilmiş, 18 önerge kabul edilerek görüşülmüştür.
Cumhuriyet Senatosu, bu denetim yolu ile önemli yurt sorunlarına değinmiş,
ele alınan konularda ilgilileri uyardığı gibi kamuoyunu da aydınlatmıştır.55 Kabul
edilip görüşülen 18 önerge arasında o tarihte kamuoyunda büyük yankılar
uyandıran ya da bugün için de önemini ve güncelliğini koruyan işsizlik sorunu,
Türk petrolleri, Kıbrıs sorunu ve şiddet olayları gibi konular vardır.
3- Senato Araştırması
Senatonun başka bir denetim yolu da “Senato Araştırması”dır. Yasamanın
yürütmeyi denetleme yolları içinde meclis soruşturmasının ayrı bir yeri vardır.
Öteki bütün denetim yolları sadece siyasal sonuçlar ortaya çıkarırken, Meclis
soruşturması sonucunda, ilgili başbakan veya bakanın cezai sorumluluğunun doğma
olasılığı vardır.56
Cumhuriyet Senatosu Başkanlığına 139 araştırma önergesi verilmiş olup,
bunlardan 79'u kabul edilerek görüşme açılmış, 21’i reddedilmiştir. 27 önerge geri
alınmış, 8 önerge, sahiplerinin seçime girmesi nedeni ile işlemden kaldırılmıştır. 3
önerge de gündemden çıkarılmış olup kabul edilen 79 önergeden 17’si, 12 Eylül
1980’de Silahlı Kuvvetlerin ülke yönetimine el koymasında Yasama Meclislerinin
kapatılması nedeniyle görüşülememiştir.57
Senato araştırması ile gündeme gelen özel yüksek okullar, devlet-din
ilişkileri, deprem ve depremle ilgili yerleşim, mesken, ulaşım, dağıtım, depolama ve
afetler fonu, TRT, geri kalmış bölgelerin sorunları, Kamu İktisadi Teşebbüsleri
üzerindeki denetim etkinliği konularına ilişkin Araştırma Komisyonu raporları,
önemlidir. Ayrıca süre geçmesi dolayısıyla rapora bağlanmayan Mason Locaları
raporu, görüşülemeyen Türkiye’deki ABD ve NATO’ya ait üs ve tesislerin adedi ile
yönetim şekline dair olmak üzere iki önerge Senatonun en önemli çalışmaları olarak
göze çarpmaktadır.
B- Millet Meclisi İle Birlikte Kullandığı Yetkiler
1- Yasaların Teklifi ve Görüşülmesi
Cumhuriyet Senatosu üyeleri yasa teklif etmeye yetkilidirler. Yasa tasarıları
ve teklifleri önce Millet Meclisinde görüşülür. Millet Meclisinde direkt veya
değiştirilerek kabul edilir ya da reddedilen tasarılar ve teklifler Cumhuriyet
55
Çoker, a.g.e., s.555-562.
Cem Eroğul, Türk Anayasa Düzeninde Cumhuriyet Senatosunun Yeri, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1977, s. 44.
57
Pantül-Yalçın, a.g.e, s. 160.
56
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
306
Senatosuna gönderilir. Millet Meclisinde kabul edilen metin, Cumhuriyet
Senatosunca değişiklik yapılmadan kabul edilirse, yasalaşır. Cumhuriyet Senatosu
kendisine gelen metni değiştirerek kabul ederse, ancak Millet Meclisinin de bu
değişikliği benimsemesi halinde, metin yasalaşır. Millet Meclisi, Cumhuriyet
Senatosundan gelen metni kabul etmezse, her iki Meclisin ilgili komisyonlarından
seçilecek eşit sayıda üyelerden bir Karma Komisyon kurulur. Bu komisyonun
hazırladığı metin Millet Meclisine sunulur. Buna göre yapılan teklif her iki Mecliste
ayrı ayrı görüşülür. Değişiklik teklifinin kabulü meclislerin ayrı ayrı üye
tamsayılarının 1/3 çoğunluğunun oyu ile mümkündür.58
Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü’nün 21-23. maddelerine göre yasa tasarısı ve
yasa teklifi ayrımı yapılmıştır. “Yasa tasarısı” yalnızca Bakanlar Kurulundan gelen
yasa önerileri için kullanılmıştır. “Yasa teklifi” ise TBMM üyelerinden gelenler için
kullanılmıştır. 59 1961-1980 arası dönemde yasama faaliyetinin ağırlıklı olarak
Bakanlar Kurulu tarafından yerine getirildiği de görülmektedir. Senato ve Millet
Meclisinin yasa önerileri (614), Bakanlar Kurulunun sunduğunu önerilerin (1956)
yaklaşık 1/4’ü kadardır. Bununla birlikte 614 yasa teklifinin de 151’i Cumhuriyet
Senatosu üyeleri tarafından verilmiştir. Geri kalan 463 teklif, milletvekilleri
tarafından verilmiştir. Bu şekilde Cumhuriyet Senatosu üyelerinin Meclise sunduğu
yasa teklifleri çerçevesinde katıldıkları yasama faaliyetinin yalnızca %6’sını yaptığı
görülmektedir. Millet Meclisinin oranı %18, Bakanlar Kurulunun oranı ise
%76’dur.
Tablo 1: TBMM’de İşlem Gören Yasa Tasarı ve Teklif Sayılarının
Kurumlara Göre Dağılımı*
Kurum
Bakanlar Kurulu
Millet Meclisi
Cumhuriyet Senatosu
Toplam
Yasa Tasarısı ve Yasa Yasama
Çalışmalarına
Teklifi Sayısı
Katılım Oranı
1956
76%
463
18%
151
6%
2570
100%
19 yıllık yasama hayatının sona erdiği 11 Eylül 1980 tarihine kadar
Cumhuriyet Senatosuna hükümetlerden toplam 1956 yasa tasarısı gelmiştir. Bunun
1729'u aynen kabul edilmiştir ki bu, gelen tasarıların % 88.4’ünü oluşturmaktadır.
Gelen yasa tasarılarından % 9'u değiştirilerek kabul görmüş, % 1.5’i süresi içinde
58
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü, Resmi Gazete, 18.1.1964, No:11610.
*
CSTD ve MMTD’den yararlanılarak derlenmiştir.
59
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
307
görüşülememiş ve sadece % l.1’i reddedilmiştir. Bu da hemen hemen her yasa
teklif ve tasarının onaylandığının bir göstergesidir.
Yine bu süre içinde gelen Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senato üyeleri
tarafından verilen yasa tekliflerinden 441’i yani % 71.8’i aynen kabul edilmiştir.
Cumhuriyet Senatosunca bu tekliflerin % 11.2’si değiştirilerek kabul görmüş, %
3.4'ü süresi içinde görüşülememiş ve % 11.9'u ise reddedilmiştir. Komisyonda
kalan, sahibi tarafından geri alınan ve işlemden kaldırılan teklifler ise % 2’lik bir
paya sahiptir. Bakanlar Kurulundan gelen tasarıların hemen hepsi kabul gördüğü
halde (% 97), üyelerden gelen tekliflerin ise % 82’si kabul edilmiştir. Yasa
tekliflerinin hem değiştirilerek kabul edilme, hem de ret oranları yasa tasarılarına
oranla bir hayli yüksektir. (Tablo 2)60
Bu verilerin ışığında yasama sürecine genel olarak bakıldığında, ikinci
meclisin Anayasaldaki görece yetkisizliği, uygulamada daha da pekişmektedir.
Gerçekten de, Cumhuriyet Senatosu, yasaların aşağı yukarı %80’i bakımından
otomatik bir onay makinesi gibi işlemiş, ancak geri kalan %20’si üzerinde etkili
olmaya çalışmıştır.
Toplam
441
71,8 69
95 3,7
İşlemden Kaldırılan
%
0
0
0
0
50 1,9 5
Toplam
%
0
Komisyonda Kalan
%
29 1,5 0
11,2 73 11,9 21 3,4 5
2170 84,4 245 9,5
Sahibi tarafından geri alınan
22 1,1
Süresi İçinde görüşülemeyen
%
Reddedilen
%
Değiştirilerek Kabul Edilen
1729 88,4 176 9,0
%
Yasa
Tasarısı
Yasa
Teklifi
%
Aynen Kabul Edilen
Tablo 2: TBMM’de İşlem Gören Yasa Tasarı ve Teklifleri*
1956
0,8 3
0,5 2
0,3 614
0,2 3
0,1 2
0,1 2570
Genel olarak bir değerlendirme yapılacak olursa; Senato, Anayasa’nın
kendisine tanıdığı en önemli yetkilerden biri olan yasa teklifini etkin olarak
60
*
Pantül-Yalçın, a.g.e., s. 157.
CSTD ve MMTD’den yararlanılarak derlenmiştir.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
308
kullanamamıştır. Bunda yapılacak tekliflerin ilk olarak Millet Meclisinde
görüşülecek olmasının yanında, 1961-1980 döneminde hükümetlerin Meclise
sundukları yasa tasarılarıyla yasama gücünü etkin olarak kullanmalarının da payı
vardır. Ayrıca “son sözü söyleme” gücünün de Meclisin elinde olması diğer bir
etkendir. Bir diğer sorun ise gerek Bakanlar Kurulunun, gerek milletvekillerinin bu
çalışmalarda Senatoya göre daha etkin çalışması, daha doğrusu Senatoya iş
bırakmamasıdır. Senatörlerde yasa teklifi yapma isteğinden çok Meclisten gelen
yasaları denetleme kaygısı olduğundan söz konusu sonuç ortaya çıkmıştır. Yine
hükümetlerin sürekli değişmesi Senatonun yürütüme gücüyle olan uyumunu
zorlaştırmıştır. Bu dönemde neredeyse her yıl bir hükümet değiştiğinden, bir
hükümetin yaptığını diğeri beğenmediğinden ve yasama çalışmalarında bir
süreklilik olmadığından Senato, Meclisle bir uyum zorluğu yaşamıştır. Bir diğer
sorun ise Senato’nun sürekli değişen üye yapısıdır. Senato’da Meclisteki gibi başı
sonu belli yasama dönemleri olmadığından ve en az her iki yılda bir seçim
yapıldığından senatörler yasama etkinliklerinden çok, parti etkinliklerine ağırlık
vermek zorunda kalmışlardır.
2- Anayasa Değişikliklerinin Görüşülmesi
1961 Anayasası’nın 155. maddesine göre Anayasa’nın değiştirilmesi,
TBMM üye tamsayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir.
Anayasa, yasaların kabul ve değişikliklerinde, son sözü Millet Meclisine bıraktığı
halde, Anayasa’nın değiştirilmesi konusunda, her iki Meclis arasında tam bir eşitlik
kabul etmiştir. 1969'da gerçekleştirilen ve araya genel seçimler girdiği için
Senato'da kabulü Mayıs'tan Kasım'a kadar sürüncemede kalan birinci değişiklik
dışında, öteki anayasa değişiklikleri ortalama 10 gün içinde Cumhuriyet
Senatosu'ndan geçmişlerdir. Yani Senato, Anayasa'ya değişiklik getiren yasalar
için, olağan yasalara ayırdığı ortalama sürenin ancak altıda birini yeterli görmüştür.
Anayasa'nın 157 maddesinin 35'ine dokunmuş olan ve ayrıca dokuz yeni geçici
madde getirmiş bulunan 1971 değişikliği dahi, 14 gün içinde Cumhuriyet
Senatosu'nda aynen benimsenmiş ve yasalaşmıştır. Kısacası Senato, kurulmadan
önce kendisine biçilen rejim ve anayasa bekçiliğini yapamamıştır. Bunun
görünürdeki nedeni, en önemli anayasa değişikliklerine olağandışı ortamlarda
girişilmiş olmasıdır.
C-Millet Meclisi ile Birleşik Toplantı Yaparak Kullandığı Yetkiler
Anayasa ve TBMM Birleşik Toplantısı İçtüzüğü’ne göre, TBMM birleşik
toplantısında alınabilecek kararlar şunlardır:
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
309
-Uluslararası hukukun meşru saydığı hallerde savaş ilanına, Silahlı
Kuvvetlerin yurt dışına gönderilmesine veya yabancı kuvvetlerin Türkiye'de
bulunmalarına karar vermek,
-Cumhurbaşkanı
suçlandırmak,
seçimini
yapmak
ve
vatan
hainliğinden
dolayı
-Başbakan veya bakanlar hakkında yapılacak soruşturma işlemlerini yürütüp
karara bağlamak ve kararın Yüce Divana gönderilmesine karar vermek,
-Siyasal partilerle yasama meclislerinin ve yerel yönetimlerin seçimleriyle
ilgili tasarı ve teklifler konusunda, meclislerin görüşlerini uzlaştıran Karma
Komisyon Raporunu görüşüp oylamak.
-Sıkıyönetim kararının onanmasına ve sıkıyönetimin uzatılmasına karar
vermek,
-Bakanlar Kurulunun üniversitelere el koyma kararını onaylamak.61
1961 Anayasası’na göre hükümet Cumhuriyet Senatosuna karşı değil, Millet
Meclisine karşı sorumludur. Güven oylaması sadece Millet Meclisinde yapılır.
Cumhuriyet Senatosunun güvensizlik oyuyla hükümeti düşürme yetkisi yoktur.
Bütçe yasasının kabulünde son söz Millet Meclisine aittir. Gensoru dışında, soru,
genel görüşme, meclis araştırması, meclis soruşturması gibi hükümeti denetleme
araçlarında, Cumhuriyet Senatosu ile Millet Meclisi eşit yetkilerle donatılmıştır.
Anayasa’nın değiştirilmesi usulünde de Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu eşit
yetkilerle donatılmıştır. Anayasa’nın 155. maddesine göre, Anayasa değişikliği
teklifinin kabulü için “Meclislerin ayrı ayrı üye tamsayılarının üçte iki
çoğunluğunun oyu” gerekir.62 Bunlar göz önüne alındığında 1961 Anayasası daha
çok tek meclis sistemine yakın olan fakat her iki sistem arası bir yasama meclisi
kurmuştur.63
VI-1961-1980 Döneminde Siyasi Ortam Karşısında Cumhuriyet
Senatosu
1961-1980 arası döneme bakıldığında Senato’da AP’nin ağırlığının olduğu
görülmektedir. Bu ağırlık 1968 Senato seçimlerinde pekişmiştir. Bunda AP’nin tek
başına iktidar olmasının kendisine verdiği avantajın büyük rolü olmuştur. CHP ise
en yüksek senatör sayısına 1977 seçimlerinde ulaşmıştır. Bunda Ecevit’in kişisel
çizgisinin önemli payı vardır. Bu iki partinin dışında Yeni Türkiye Partisi (YTP),
61
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
63
Aldıkaçtı, a.g.e., s. 191.
62
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
310
Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP), Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP)
grup kurabilme imkânı bulsalar da parti grubu olarak AP ve CHP (tabii senatörler
ve kontenjan senatörleri sayılmazsa) senatoda iki partili bir görünüm
sergilemişlerdir. 12 Eylül 1980 tarihi itibariyle Cumhuriyet Senatosunda 2 siyasal
parti yani, AP ve CHP grupları, 2 de siyasal parti kökenli olmayan yani, Kontenjan
ve Milli Birlik Grubu (MBG) olmak üzere toplam 4 grup vardır.
1961-1980 döneminde Senatoda partiler arası geçişler de yaşanmıştır. 19
yıllık dönemde genel oyla gelen 412 senatörden 77’si, 114 kez parti değiştirmiştir.
Bu toplam üye sayısının %19’una denk gelmektedir ki parti mensuplarından her
5’inden biri yer değiştirmiştir. Buna göre CHP’den 28, AP’den 24, YTP’den 18,
CKMP’den 6 ve MP’den 1 senatör ayrılmış ve başka partilere geçmiştir. AP’den
CHP’ye 10 senatör geçerken CHP’den AP’ye 7 senatör geçmiştir. AP’yi, 30,
CHP’yi 13, DP’yi 5, Cumhuriyetçi Parti (CP)-Milli Güven Partisi (MGP)-CGP’yi
ise 23 senatör tercih etmiştir. Buna göre en fazla tercih edilen parti AP olmuştur.
Parti değiştirmelerdeki en büyük etkenlerin başında bu dönemde yaşanan parti içi
bölünmeler sonunda blok olarak yeni kurulan partiye geçişlerin yaşanması
gelmektedir. Hem AP, hem CHP’de bu bölünmeler yaşanmıştır.64
Tablo 3:Seçim Dönemlerine Göre Senatör Sayıları*
SEÇİM DÖNEMLERİ
PARTİLER
1961 1964
1966
1968
1973
1975
1977
1979
AP
71
79
92
101
77
78
65
77
CHP
36
45
50
34
40
62
75
63
YTP
27
11
1
−
−
−
−
−
CMKP
16
4
1
−
−
−
−
−
MP
−
4
2
−
−
−
−
−
TİP
−
−
1
1
−
−
−
−
CGP
−
−
−
11
−
4
4
2
MHP
−
−
−
−
−
1
1
1
MSP
−
−
−
3
DP
−
−
−
−
−
7
5
−
6
−
7
−
BAĞIMSIZ
−
7
−
13
2
1
1
TABİİ SENATÖR
19
19
20
20
19
19
19
19
KONTENJAN
15
15
15
15
15
13
11
11
−
64
*
Bilgiler TBMM Albümü 1920-2010, C.IV, TBMM Yayınları, Ankara 2010’dan derlenmiştir.
CSTD, Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerindeki verilerden derlenmiştir.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
311
Cumhuriyet Senatosu’nun önemli bir devlet organı olarak yönetimde kaldığı
1961’tan 1980 yılına kadar Türkiye’nin nüfusuna her 5 yılda 4 milyon kişi eklenmiş
ve 1980’e gelindiğinde nüfus 45 milyona yaklaşmıştır. Bu oranın artması ülkenin
sosyal dengelerinde de büyük değişimleri beraberinde getirmiştir. 1960’li yıllarda
siyasi partiler arasındaki kutuplaşma bir yandan AP-CHP arasında yaşanırken, diğer
yanda ise sağ partiler-Türkiye İşçi Partisi (TİP) arasında daha şiddetli ve keskin bir
şekilde yaşanmaya başlanmıştır. Tüm bunlar yaşanırken 1968’den sonra gençlik
hareketleri baş göstermiştir. 1960 ile 1970 yılları arasında sanayileşmenin hız
kazanmasıyla birlikte toplumsal yaşamda dalgalanmalar olmuştur. Her yıl yüz
binlerce köylü topraklarından ayrılarak büyük şehirlerdeki işsiz işçiler safına
katılmıştır. Sendikalar da gösteriler yaparak işçi haklarını dile getirmişlerdir. En
sonunda bu dönem 12 Mart 1971’de askerlerin siyasete müdahale etmesi ve
hükümetin istifasıyla sonuçlanmıştır.
Bu süreçte 12 Mart yönetiminin amacı, 1960'ta olduğu gibi, bir dizi sosyal ve
ekonomik reformlarla gelişmeyi sağlamak ve siyasal düzensizliği ortadan
kaldırmak olarak dillendirilse de bu konularda bir başarı sağlanamamıştır. Üç yıllık
askeri-sivil rejim, bunların dışında başka eylemlerde de bulunmuştur. Bunlardan en
önemlisi Anayasa değişiklikleridir. Bu değişikliklerle Anayasa’nın yaklaşık dörtte
biri yenilenmiş ve 11 geçici hüküm getirilmiştir. Değişiklikler öncelikle 1961
Anayasası’nın haklar ve özgürlükler düzenine yönelik olmuş ve devleti bireylere
karşı koruma mantığı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Haklar ve özgürlükler
bakımından Anayasa ile getirilen güvenceler zayıflatılmıştır. Ancak ne 1973’e
kadar olan devrede ne de 1973'ten sonra yaşanan tüm hükümet denemeleri (CHPMilli Selamet Partisi koalisyonu, Milliyetçi Cephe Hükümetleri, CHP Hükümeti ve
AP Azınlık Hükümeti) istikrarlı bir siyasal yönetim oluşturma konusunda başarılı
olamamıştır. Kronikleşen siyasal belirsizlik koşullarında aşırı sağ ve merkezdeki
siyasal kadroların yenilenmesi ve geleneksel partilerin, egemenlerin temsil
sorununa çözüm getirecek bir dönüşüm geçirmesi, Türkiye siyasetine "istikrar"
kazandırmanın tek yolu olarak gözükmüştür. Bunun için yeni bir siyasal üst yapı
gerekmiştir. Terör olaylarından bezmiş halk tarafından ordu bunu yapacak tek güç
olarak görülmüştür. Bu da beraberinde 12 Eylül askeri müdahalesini getirmiştir. Bu
dönemde yaşanan istikrarsızlığın ana nedeni olarak 1961 Anayasası görülmüştür.65
Oysa 1961 Anayasası’nda Senatonun en önemli görevlerinden biri,
demokratik hayat standartlarını korumak olarak belirlenmiştir. Burada değinilmesi
gereken konu ise sıkıyönetim uygulamalarıdır. 1961-1980 arası dönemde Bakanlar
65
Ergun Aydınoğlu, Türk Solu (1960-1980), Versus Yayınları, İstanbul 2008, s. 400.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
312
Kurulu 7 kez sıkıyönetim ilan etmiş, bunların 6’sı TBMM’ce onanmış, 1’i ise
reddedilmiştir. Bu dönmede sıkıyönetim uygulamaları 37 kez uzatılmıştır.66
Sıkıyönetim ilanı sonucunda bu 19 yılın yaklaşık 7.5 yıl boyunca ülkenin çeşitli
yerlerinde sıkıyönetim uygulanmıştır. Anayasa’nın 124. maddesinin getirdiği
düzenleme, bu çok önemli konuda Cumhuriyet Senatosunu hemen hemen yetkisiz
bırakmıştır. Bu maddeye göre, Bakanlar Kurulunun aldığı sıkıyönetim ilanı kararını
onama ve sıkıyönetim süresini her seferinde iki ayı aşmamak üzere uzatma yetkileri
Meclislerin birleşik toplantısına aittir.67 Bu durum Meclislerin sayısal durumları göz
önüne tutulduğunda Senatonun etkisiz kalacağını göstermektedir. Nitekim öyle
olmuştur. Senato demokratik rejim önünde sıkıntılar çıkarabilecek bu durum
karşısında tüm senatörler olarak etkili bir duruş sergilememiş veya
sergileyememiştir.
Partiler arasında yaşanılan kutuplaşma eğilimlerinin artması ve onların
kurduğu örgütler sayesinde kutuplaşma eğilimlerinin topluma yansıması sonucu
siyasal dünya “biz-onlar” ikileminde yürümeye başlamıştır. Ülkede bulunan
kurumlar da bu kutuplaşmadan nasibini almıştır. Partilerin militan yetiştirme
kamplarına dönen üniversiteler, bürokrasi, öğretmenler ve bunların içinde en
önemlisi polis teşkilatı da kendi aralarında bölünmüştür. Siyasal şiddet ve terör her
geçen gün artmış, bunu önleyecek güvenlik güçleri de kendi içinde bölündüğü için
şiddet ve terörün sağlıklı tahlili yapılıp müdahale edilemediğinden önüne de
geçilememiştir. Parlamento ve bürokrasinin tamamen tıkanıp işlevsizleşmesi ve
özellikle siyasal şiddet ve terörün önüne geçilememesi, kitlelerin devlete ve sivil
yönetime olan güven ve inançlarını sarsmıştır.
Genel olarak değerlendirildiğinde bu alanda Senatonun başarısızlığının
altındaki en önemli etken siyasi istikrarsızlıktır. 19 yılda 18 hükümet kurulması
Senatonun çalışma şartlarını zorlaştırmıştır. Bunun yanında seçim sistemlerinin ve
seçim sürelerinin sürekli değişmesi bir kargaşaya neden olmuştur ki, bu dönemde
toplamda 14 seçim ve 1 referandum yapılmıştır. Partilerdeki bölünmeler ve buna
senatörlerin de karışması, Cumhuriyet Senatosunda kısır siyasi çekişmelerin daha
önemli hale gelmesine yol açmıştır. Bu dönemde toplumsal yapıdaki değişiklikler
ve artan gerginlikler, ekonomik sıkıntılar, dış politikadaki dalgalanmalar 1961-1980
dönemine damgasını vurmuştur. 19 yılda 3 askeri müdahale ve bilinen veya
bilinmeyen birçok darbe girişimi olmuştur. Bu noktada sorulması gereken soru
şudur: Senatonun bu sözü edilen sorunların çözümündeki etkisi ne olmuştur?
Senato sorunların çözümünde kendisinden bekleneni verememiş, hatta bunun
sonucunda Senatoya vatandaş ilk başta “Okumuşlar Meclisi” derken sonlara doğru
66
67
Türkiye Büyük Millet Meclisi Birleşik Toplantı Tutanakları taranarak bu veriler elde edilmiştir.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
313
“Oturmuşlar Meclisi” demeye başlamıştır. Senato içinden bu duruma gelen
eleştirilerden de bu anlaşılabilir. Örneğin Türk siyasetini yakından bilen Kontenjan
Senatörü Metin Toker’in 1979 Kayseri olayları nedeniyle artan anarşinin bir saat,
ardından gelen at yarışlarının oynanmasını düzenleyen yasada değişiklik yapılması
ile ilgili görüşmelerin iki buçuk saat görüşülmesi sonucu, bu durumu “Senatonun
sebeb-i hikmetini gösteren tipik bir tasarı” olarak değerlendirmesi, Senatonun boş
ve gereksiz işlerle boşuna zaman harcadığının bir ifadesidir.68 Bir başka durum ise
Senatonun işleri yavaşlattığı düşüncesidir ki yasaların, bütçelerin görüşülmesinde
yaşanan aksaklıklar ve gecikmeler buna gerekçe olmuştur. Senatoya gelen diğer
önemli bir eleştiri de bünyesinde yer alan tabii senatörlük kurumunun antidemokratik bir özellik taşıdığıdır. Bu durum sıkça tartışılmış ve Senatonun
kaldırılma gerekçelerinden olmuştur.
Senatonun Türkiye’nin siyasi istikrarsızlığının ve toplumsal gerilimin
çözümü çerçevesinde bir çabanın içinde olduğu Senato tutanaklarından bellidir.
Ancak bu yeterli olmuş mu, bu konuda bir ilerleme kaydedilmiş mi sorusuna
verilecek cevap olumsuzdur. Bunda Senatonun Meclise göre yetkisiz olmasının
yanında milletvekillerinin de yaptıkları çalışmaların çokluğunun da bir etken
olduğu görülebilir. Nitekim eğer bir milletvekili hükümete terörle ilgili bir soru
yönelttiyse, bir senatör benzer bir soruyu yöneltmeyebilir. Bu tür olaylarda iki
Meclisin ortak çalışmaya girmesi bunun için özel komisyonlar kurulması ve iki
Meclisin sürekli bu işi takip ederek terörün üstesinden gelme çabası içinde olması
gerekmektedir. Bu bir irade sorunudur. Bu iradenin önündeki en büyük engel
particiliğin-grupçuluğun her iki mecliste de ön planda tutulması olmuştur. Bu
dönemde gelen her hükümet bir öncekini ağır bir dille eleştirmiş ve bütün
“kabahat”, önceki hükümete yüklenmiştir. Bu tutanaklardan ve gazetelerden açıkça
görülmektedir. Ancak her iki mecliste artan şiddetin önlenmesi için “ortak bir dil”
geliştirilememiştir. Sonuçta binlerce insanın mağdur olduğu bir tablo ortaya
çıkmıştır.
VII- Toplumsal-Ekonomik Olaylar Karşısında Cumhuriyet Senatosu
Toprak reformu 27 Mayıs’tan sonra Türk kamuoyunu ilgilendiren önemli
sorunlardan birisi olmuştur. Konu ilk olarak 27 Mayıs’tan 2 ay kadar sonra
Milli Birlik Hükümeti’nin ilk icraatları arasında ele alınmış ve Tarım
Bakanlığına reformun yapılması bir görev olarak verilmiştir. Kurucu Meclis ve
koalisyon hükümetleri dönemlerinde reform çalışmaları ve tartışmaları aynı
hızla sürdürülmüştür. Genel olarak 1961-1980 döneminde Mecliste ve
Senatoda Toprak Reformu ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Senatoda yapılan
68
Milliyet, 22.12.1979, s. 1.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
314
çalışmaların içeriğine bakıldığında Toprak Reformu üzerine hükümete
yönlendirilen 2 adet yazılı ve sözlü önerge olduğu görülmektedir. CHP’li
Kemal Sarıibrahimoğlu'nun, Toprak ve Tarım Reformu bölgelerine dair yazılı
soru önergesi69 ve CHP’li Mualla Akarca'nın, Toprak Reformu’na dair Tarım
Bakanından sözlü sorusu.70 Bundan başka konuyla ilgili bir yasa teklifi
yapılmamış, yapılan yasa tasarı ve teklifleri Meclisten gelmiştir. Senatoda bu
konuyla ilgili söz alan üyelerin konuşmaları dışında AP’li Senatörler Ahmet
Demir Yüce ve Hüsnü Dikeçligil’in Toprak ve Tarım Müsteşarlığı tarafından
hazırlanan yönetmelik ile ilgili bir Senato araştırması önergesi verilmiştir.
Ancak bu önerge kabul edilmesine rağmen komisyon raporu üzerine kimse söz
almadığından amacına ulaşamamıştır.71 Bu ise Türkiye’nin en önemli
sorunlarında biri olan Toprak Reformu üzerinde Senatonun yeteri kadar çalışma
yapmadığını ortaya çıkarmaktadır. Yine bunda Meclisin aktif çalışmasının etkisi
büyüktür. Ancak Meclisin bu çalışmaları da bir sonuca varamamıştır gerçek
anlamda bir reform Türkiye’de uygulanma şansı bulamamıştır.
Cumhuriyetin kurulmasından sonra ülke gündeminde yer alan önemli
konulardan biri de Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde yaşanan
birtakım sorunlar olmuştur. Öncelikle 27 Mayıs döneminde Doğu Anadolu’da
yaşayan vatandaşları etkileyen olayların başında 105 Sayılı Yasa ile 56 ağanın
sürgüne gönderilmesi gelmektedir. Mecliste bu kişilerin tekrar yurtlarına
dönmeleri için bir önerge sunulmuş ve bu önerge, kabul edildikten sonra Senato
gündemine gelmiştir. Senatörler Doğu bölgesinin sorunlarıyla birlikte yerleşik
ağalık, şeyhlik gibi kurumları da eleştirerek konuyu değerlendirmişlerdir.
Sonunda bu yasa tabii senatörlerin itirazlarına rağmen kabul edilmiştir. Yeni
yasaya göre 56 kişi yerlerine geri dönecektir ancak toprakları 5000 dönümü
geçenler, fazla topraklarını dağıtacaklardır.72
Bu sorunun yanında 1961 ve 1962 yılları, Anadolu insanı için kuraklık
felaketinin en çok hissedildiği yıllar olmuştur. Cumhuriyet gazetesi tarafından,
Arif Nihat’ın yazdığı “Açlıkla Mücadele Eden Doğu Anadolu’dan Röportajlar”
başlığı altında bir yazı dizisi yayınlanarak Doğu Anadolu’da kurak bir yazdan
ve kötü bir hasattan sonra ortaya çıkan ciddi sorunları anlatılmıştır. Bu dizi
basında pek fazla ilgi görmese de bu olayın bir sonucunda Batı’ya ve büyük
illere yapılan göçler başlamıştır. Geri kalmış bölgeler ve Doğu sorunu ile ilgili
hem Senatoda hem de Mecliste önemli çalışmalar yapılmıştır. Senatonun bu
69
Cumhuriyet Senatosu Tutanak Dergisi (CSTD), C:29, B:15, 3.1.1976, s. 317:318
CSTD, C:35, B:60, 15.3.1966, s. 407
71
CSTD, C:77, B:14, 4.5.1978, s. 419
72
19 Ekim 1960 Tarihli ve 105 Sayılı Yasanın Kaldırılması Hakkında Kanun, CSTD, C:5, B:93,
18.10.1962.
70
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
315
konudaki etkinliğinin, diğer toplumsal konular ile ilgili yaptığı çalışmalar göz
önünde tutulduğunda bir hayli fazla olduğu görülmektedir. Nitekim 2 tane
araştırma önergesi verilmiştir ki bunda CHP Kars Senatörü Sırrı Atalay’ın
katkısı büyüktür. Mecliste ise 17 araştırma önergesi verilmiştir. Sözlü ve yazılı
sorularda da Meclisin bir üstünlüğü vardır. Buna rağmen senatörler 35 soru
yöneltmişlerdir. Bunda 1960’lı yıllarda Doğu Anadolu’da yaşanan kuraklığın
önemli rolü olmuştur.73 Ayrıca asayiş sorunları, öğretmen, doktor vs. devlet
görevlilerinin yetersizliği ile ilgili sorular da yöneltilmiştir. Senatoda özellikle
söz alarak Doğu ile ilgili sorunlar da sıklıkla dile getirilmiştir. Hemen hemen
her partinin değindiği bu sorunlar hakkında Mehmet Hazer, Sırrı Atalay, İsmail
İlhan gibi senatörler de ayrı bir çaba sarf etmişlerdir. Bu konuyla ilgili her iki
mecliste de kalkınma sorunlarının öncelikli ele alındığı da söylenebilir.
Türkiye’nin sosyal yapısında önemli bir yer tutan gecekondulaşma süreci
de Senato tarafından yakından izlenmiştir. I. AP Hükümeti döneminde 1966
yılında 775 Sayılı Yasa ile gecekondunun varlığı resmen kabul edilmiş, kentte
yerleşebilmesine yönelik resmi olanaklar ve kurallar getirilmiştir.74 Çünkü bu
dönemde yaşanan olumsuz birçok gelişme kontrol altına alınamamıştır.
Senatörlerin genel görüşü çıkarılacak yasanın gecekondu sorunu için yararlı
olacağı yönündedir. Bu çerçevede yapılan oylamada Senatoda yapılan oylamada
112 kabul, 2 ret oyu çıkmış ve yasa geçmiştir.75 Ancak dönemin güncel söylemi
olan (çıkarılan yasalarla da meşrulaştırılan) gecekondu yerleşmelerine altyapı
götürerek bu yerleri ıslah etmek düşüncesiyle, gecekondu sahiplerine tapu
dağıtmak; elektrik, su, kanalizasyon, yol sağlamak gibi uygulamalar ilk kuşak
gecekondularının apartmanlara dönüşmesinin, ikinci, üçüncü ve dördüncü
kuşak gecekonduların yapımının önünü açmıştır.
Senatonun üzerinde en çok durduğu konulardan biri de TRT olmuştur.
Nitekim bu konuyla ilgili 11 araştırma önergesi verilmiştir. Hükümetlere 30
adet soru yöneltilmiştir. Bunların hemen hemen hepsi TRT’nin yaptığı yayınlar,
tarafsızlığı ve mali yapısı ile ilgili konulardan oluşmuştur. Bu sürede sadece bu
konuyla ilgili 128 kez Senato kürsüsünde konuşma yapılmıştır. Ancak TRT ile
ilgili bir yasa teklifi verilmemiştir. Bu yoğun çalışmalar TRT’nin siyasi
kurumlar için çok özel bir yeri olduğunu göstermektedir. Bunun bir sonucu
olarak hükümetler soru, gensoru ve araştırma önergeleriyle kıyasıya
sıkıştırılmış, TRT’nin yaptığı yayınlar dillerden düşmemiştir. Sürekli güncel
tutulan bu konu, 1961 Anayasası’nın TRT’ye verdiği özerkliğin sınırlarının
73
CSTD, C:3, B:42, 1.3.1962, s. 118-120.
Gecekondu Kanunu, Resmi Gazete, 30.7.1966, No:12362.
75
CSTD, C:36, B:90, 20.7.1966, s. 372-373.
74
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
316
tartışılmasına yol açmış ve sürekli olarak TRT Yasası ile ilgili değişiklik
istekleri yapılmıştır.76
Türkiye’nin en büyük sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. Bu
dönemde Senato ve Meclisin işsizlik sorunu ile ilgili yaptıkları
karşılaştırıldığında Meclisin Senatoya göre daha fazla çalışma yaptığı
görülmektedir. Senatoda söz alan konuşmacıların yanında, Tabii Senatör Amil
Artus ve Kontenjan Senatörü Esat Çağa tarafından bir genel görüşme önerisi
gelmiştir. Bundan başka bir çalışma göze çarpmamaktadır. Mecliste ise 8 soru
önergesinin yanında 2 adet yasa teklifi yapılmıştır ki bunlar bu dönemde sıklıkla
tartışılan işsizlik sigortasıyla ilgili tekliflerdir. Özellikle işsizlik sigortasıyla
ilgili Senatoda birçok konuşma yapılmış olsa da yasal zeminde bunun yürürlüğe
girmesi noktasında bir çalışma yapılmamış olması Senato için bir eksikliktir.77
1961-1980 arası döneme işçi sorunları ve sendikalarla ilgili Cumhuriyet
Senatosunda 1 araştırma önergesi verilmiştir. Bu ise CHP Senatörü Hayri
Öner’in DİSK'e kayıtlı işçiler hakkında Senato araştırması isteyen önergesidir. 78
Bundan başka bu konuyla ilgili Senatoda bir genel görüşme isteği gelmemişken
Mecliste 5 adet önerge verilmiştir. Bunlardan 3 tanesi AP Ankara Milletvekili
Murat Başoğlu’ndan gelmiştir. Yine bu konuyla ilgili Senato’dan hükümete 36
adet soru yöneltilmiştir. Burada en çok önerge (3) Kontenjan Senatörü Fethi
Çelikbaş tarafından verilmiştir. Genel olarak belli işyerlerinde veya
sendikalarda çalışan işçilerin sorunları gündeme taşınmıştır. Millet Meclisinde
ise Senatonun yaklaşık 6 katı kadar soru önergesi verilmiştir. Yine
Senatodakine benzer bir konu dağılımı olsa da işçi hakları ile ilgili sorunların
Meclis tarafından daha çok dile getirildiği açıktır. Yine burada en dikkat çekici
veri Senatodan işçilerle ilgili sadece 1 adet yasa teklifi yapılmasıdır. Bu ise AP
Samsun Senatörü Refet Rendeci'nin, “4792 sayılı İşçi Sigortaları Kurumu
Kanununa bir madde eklenmesine dair” yasa teklifidir.79 Mecliste ise 63 adet
76
Detaylı bilgi için bkz. CSTD, C:38, B:33, 8.2.1967, s. 1164-1174; Türkiye Radyo-Televizyon
Kurumunun 1964, 1965, 1966 Yılları Hesap Ve Muamelelerini İnceleyen Alt Komisyonlar
Raporları, CSTD, C:48, B:65, 10.10.1968, s.717-722; Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı
Maddelerinin Değiştirilmesi Ve Geçici Maddeler Eklenmesi Hakkında Anayasa değişikliği
Teklifinin Millet Meclisince Kabul Olunan Metni Ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa Ve Adalet
Komisyonu Raporu, CSTD, C:67, B:113, 12.9.1971, s.13-18; CSTD, C:3, B:34, 24.2.1972,
s.547-559; TRT Hakkında Kurulan Cumhuriyet Senatosu Araştırma Komisyonu Raporu, CSTD,
C:44, B:19, 18.12.1979, s. 12.
77
Detaylı bilgi için bkz. CSTD, C:4, B:59, 8.5.1962, s. 15-31; CSTD, C:38, B:32, 7.2.1967,
s.1061-1084; CSTD, C:51, B:32, 4.2.1969, s.536.-546; CSTD, C:20, B:32, 11.2.1975, s. 212220.
78
CSTD, B:29, B:4, s. 45-46.
79
CSTD, C:23, B:29, s. 466
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
317
yasa teklifi sunulmuştur. Burada 1961-1980 döneminde işçi sorunları, sendikal
haklar vs. gibi konuların hemen hemen hepsinin Meclisten gelen tekliflerle
çözüme kavuşturulduğu görülmektedir.
VII- Cumhuriyet Senatosunun Kapatılması
12 Eylül 1980’de Türkiye yeni bir döneme girmiştir. Senatonun kapanıp
kapanmayacağını kimse bilmemektedir. Burhan Felek Milliyet’teki yazısında buna
değinerek Kenan Evren’in yurt gezisinde yaptığı açıklamalardan yola çıkarak iki
meclisli yapının süreceğini belirtmiş, yeni yapıda Senatonun yerine geçecek
MGK’nın tıpkı Amerikan Senatosu gibi geniş yetkilerle donatılacağını iddia
etmiştir.80 Yine 1961 Anayasası Komisyonu üyesi Eski Senatör Nail Kubalı da
Senatonun daha geniş yetkilerle ve daha da güçlendirilerek varlığını sürdüreceğini
tahmin ettiğini ifade etmiştir.81
12 Eylül Müdahalesi MBG üyeleri arasında genel olarak olumlu
karşılanmıştır. Suphi Karaman hareketin yerinde olduğunu hatta biraz geciktiğini
belirtirken, MBG Başkanı Fahri Özdilek de yeni anayasanın 1961 Anayasası’nda
öngörülen kuvvetler ayrılığı prensibi çerçevesinde yapılması gerektiğini, gerekirse
1961 Anayasası’nda bazı değişiklikler yapılarak yeni anayasanın
şekillendirilebileceğini belirtmiştir. Mucip Ataklı da yeni yönetime başarılar
dileyerek, demokratik rejimin onarılması gerektiğini vurgulamıştır.82
12 Eylül döneminde yeni anayasanın hazırlanması için kurulan Danışma
Meclisi (DM), 27 Ekim 1981-Aralık 1983 tarihleri arasında toplanmış özel bir
yasama meclisidir. Başkanlığını Sadi Irmak yapmıştır. Toplam 160 üyeden
oluşmuştur. Bunların 40 tanesi Milli Güvenlik Konseyi tarafından seçilmiştir. Kalan
120 üye ise illerden seçilmiştir. Bu Mecliste Cumhuriyet Senatosundan Vahap
Güvenç (Eski Kontenjan Senatörü), Mehmet Hazer (Eski CGP Senatörü), Halit
Hulki Zarbun (Eski Kontenjan Senatörü) görev almıştır. 83
Hazırlanan anayasa taslağında çift meclisli yapı yer almamıştır. 1982
Anayasası hazırlık sürecinde Sayıştay da bir rapor hazırlayarak Senatonun
kaldırılmasını istemiştir.84 Yine Anayasa Mahkemesi de görüş bildirerek
Senatonun kaldırılması gerektiğini ifade etmiştir.85
80
Milliyet, 22.1.1981, s. 1.
Milliyet, 8.6.1981, s. 1.
82
Milliyet, 16.9.1980, s. 1.
83
Cumhuriyet, 24.10.1981, s. 1.
84
Milliyet, 11.3.1982, s. 1.
85
Cumhuriyet, 2.4.1982, s. 1.
81
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
318
Orhan Aldıkaçtı öncülüğünde kurulan komisyonun hazırladığı 1982
Anayasası tasarısı üzerine DM’de Senato ile ilgili konuşmalar geçmiştir. MGK
Yasama Sekreteri Kazım Öztürk, Senatonun kaldırılmasını anlayamadığını,
kendi kendisini kontrol eden demokrasiyi yeniden kurarken, istikrar supaplarını
düşünmeye mecbur olduklarını; ikinci meclisten yoksun bir yasama organının
kanunların yapımını iki görüşme getirerek kısmen telafi edebileceğini ancak
ikinci meclislerin Anayasa değişikliklerindeki rolünün telafisinin zor olacağını
savunmuştur.86
Turhan Güven (Adalet Bakanlığı Adlî Sicil Genel Müdürü) de taslakta
Senatonun kaldırılış nedenini tam olarak anlamadıklarını belirtmiştir.87 DM
üyesi Muzaffer Ender (Emekli öğretmen) 1961 Anayasası’nın Türk parlamento
hayatında nasıl bir rolü olduğu hala anlaşılamayan bir Senato kurduğunu
belirtmiştir.88 Mehmet Hazer (Eski Senatör) de çift meclisten dönülmesinin bir
talihsizlik olduğunu ancak Türkiye'de böyle bir operasyonun zorunlu hale
geldiğini çünkü Cumhuriyet Senatosunun daha kurulurken sağlam
kurulmadığını, parti oligarşisinin etkisinden de kurtulamadığını belirtmiştir.89
İbrahim Göktepe (Emekli Sandığı Müdürler Kurulu üyesi) ise 1961
Anayasası’nın Senatoyu işlevsiz bir kurum olarak kurduğunu, Senatonun
kaldırılmasında kamuoyunun olumsuz tutumunun da etkili olduğunu
belirtmiştir. Cumhuriyet Senatosunun içerisindeki Kontenjan Grubu dışındaki
antidemokratik grupların, kaldırılarak yerinde bırakılmasının yaralı olacağını da
belirtmiştir.90 Aydın Tuğ (Merkez Valisi), Senatonun Millet Meclisinden daha
iyi işler yaptığını belirterek kaldırılmasına karşı çıkmıştır.91
Bütün bu eleştirilere Anayasa Komisyonu adına Kemal Dal yanıt
vermiştir. Dal, çift meclisin Türkiye gerçeklerine tam olarak uymadığını, tarihi
gelişim sürecinde de veraset yoluyla veya mesleki temsil esasına dayanan bir
meclis yapısının olmadığını söylemiştir. İki meclisli ülkelerin genellikle federal
bir bünyeye sahip olduklarını, Cumhuriyet Senatosunun meydana getirdiği
fonksiyon bakımından en büyük tutarsızlığının üyelerinden bir kısmının
doğrudan doğruya seçim yoluyla değil de, kaydı hayat şartıyla veyahut da
cumhurbaşkanı tarafından atanmak suretiyle senatör olmalarının cumhuriyet
düşüncesi ile bağdaşmadığını belirtmiştir. En önemlisi Senatonun fonksiyonu
86
Danışma Meclisi Tutanak Dergisi (DMTD), C:7, B:120, 4.8.1982, s. 35-36.
DMTD, C:7, B:120, 4.8.1982, s. 42.
88
DMTD, C:7, B:121, 5.8.1982, s. 80.
89
DMTD, C:7, B:121, 5.8.1982, s. 94.
90
DMTD, C:7, B:121, 5.8.1982, s. 108.
91
DMTD, C:7, B:122, 5.8.1982, s. 144.
87
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
319
bakımından da yapay birtakım görevlerle süslendiğini ancak ne hükümetin
kuruluşunda, ne de düşürülmesinde söz sahibi olmadığını belirtmiştir.92
Yine Anayasa Komisyonu sözcülerinden Muammer Yazar da sosyal ve
ekonomik gelişmelerle kanunların Anayasaya uygunluğuna katkısı olabileceği
düşüncesiyle, ikinci meclisin 1961 Anayasası’nda kabul edildiğini ifade
etmiştir. Ancak Senato üyelerinin büyük çoğunluğu siyasi partilere mensup
olduklarından, Senatonun Millet Meclisinden farklı bir görünüm arz edemediği
ve kendisinden beklenen olumlu katkıları da yeterince yerine getiremediğini
söylemiştir.93
DM’de Senatonun yeniden anayasada yer alması gerektiğine dair Turhan
Güven, Bekir Sami Daçe, Fahri Öztürk, Mahmut Nedim Bilgiç bir önerge
vermiş ancak kabul görmemiştir. Bundan başka Aydın Tuğ ve Kazım Öztürk’ün
verdiği iki ayrı önerge de kabul edilmemiştir.94
Bu çerçevede genel olarak bakıldığında çift meclis yapısını savunanların
yanında bu görüşe karşı çıkanlar da vardır. Bunu savunanların ortak görüşü Senato
denetim yetkilerinin arttırılması ve üye oluşum sürecinin değiştirilmesi kaydıyla
Senatonun demokratik yaşam için verimli bir hale geleceğidir. Karşı görüştekiler
ise Türkiye’de 1961-1980 arasında faaliyet gösteren çift meclisli sistemin,
kendinden beklenen yararı gösteremediğinden ve siyasi tıkanmışlığı çözmek yerine
bunu kimi zaman daha da derinleştirdiğinden artık gereksiz olduğunu
savunmuşlardır. İkinci görüş daha ağır basmış ve 1982 Anayasasıyla birlikte çift
meclis sistemi son bulmuştur. Yeniden tek meclisli yapıya dönülmüştür. 1961-1980
döneminde Anayasa Mahkemesinin Senatonun üzerine düşen görevi tek başına
yaptığı da 1982 Anayasası Hazırlık Komisyonu raporunda da belirtilmiştir. Bu
raporda yasaların Anayasa’ya uygunluğunun sağlanması için; birisi, Senato ve
diğeri yargı denetimi olmak üzere iki oluşum kurulduğu ancak Senatonun büyük
çoğunluğu ile siyasi partilere mensup üyelerden oluştuğu ve siyasî tutum itibariyle
kanunların yerindeliğinden Millet Meclisiyle beraber sorumlu bulunduğu için
ondan farklı bir görünüm sergileyemediği belirtilmiştir.
Sonuç
Yasama meclislerinin sayısı, anayasa hukukunun geleneksel
tartışmalardan biri olmuştur. Parlamento, çift meclis sistemine mi, yoksa tek
meclis sistemine göre mi oluşturmalıdır sorusuna kesin bir yanıt
verilememektedir. Dünya parlamentolarının yaklaşık 3’te 1’i (78 ülke) çift
92
DMTD, C:7, B:127, 16.8.1982, s. 590-591.
DMTD, C:7, B:127, 16.8.1982, s. 614.
94
DMTD, C:10, B:150, 13.9.1982, s. 347.
93
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
320
meclislidir. Parlamentoların olduğu rejimler, uygulandığı ülkenin toplumsal ve
siyasal koşullarından beslenen kimi özgün yönler kazanarak varlığını sürdürür.
Dolayısıyla da "çift meclis mi, tek meclis mi?" sorusunu her ülkenin kendi öznel
koşullarına bakarak yanıtlamak gereklidir. 1961 Anayasası ile Türkiye’de birçok
kesim tarafından istenen çift meclis sistemi yürürlüğe girmiştir. Bu sistemin
anayasal demokratik düzeni koruyacağı, bir fren ve denge mekanizması olacağı
öngörülmüştür. Ayrıca Anayasa’da Cumhuriyet Senatosunun kuruluşunun temel
gerekçesi, daha çok yasamanın etkili ve verimli işleyeceği düşüncesine
dayandırılmıştır. 1961 Anayasası’nın gerekçesinde demokratik bir rejimde
ikinci meclise düşen görevlerin başında, parti politikalarının kamuoyunun bazı
kesimlerinin düşüncelerini göz ardı etmesinin giderilmesi gösterilmiştir. Bu
dönemde neredeyse her yıl bir hükümet değiştiğinden, bir hükümetin yaptığını
diğeri beğenmediğinden ve bu açıdan yasama çalışmalarında bir süreklilik
olmadığından Senatonun Meclisle bir uyum sorunu yaşamıştır. Bir diğer sorun
ise senatonun sürekli değişen üye yapısıdır. Senatoda Meclisteki gibi başı sonu
belli yasama dönemleri olmadığından ve en az her iki yılda bir seçim
yapıldığından senatörler yasama etkinliklerinden çok parti etkinliklerine ağırlık
vermek zorunda kalmışlardır. 1961-1980 arası dönemde 19 yasama yılı görev
yapan Senato kendisinden bekleneni veremediğinden 1982 Anayasası’nın
yürürlüğe girmesiyle de kapanmıştır.
KAYNAKLAR
a- Tutanak Dergileri
Danışma Meclisi Tutanak Dergisi (DMTD)
Kurucu Meclis Tutanak Dergisi (KMTD)
Milli Birlik Komitesi Genel Kurul Tutanakları Dergisi (MBKGKTD)
Temsilciler Meclisi Tutanak Dergisi (TMTD)
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri (TBMMZC)
b- Resmi Rapor, Yayın ve Kanunlar
19 Ekim 1960 Tarihli ve 105 Sayılı Yasanın Kaldırılması Hakkında Kanun,
CSTD, C:5, B:93, 18.10.1962.
Anayasa Mahkemesi Kararı, Resmi Gazete, 4.4.1972, No:14149.
Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü, Resmi Gazete, 18.1.1964, No:11610.
Gecekondu Kanunu, Resmi Gazete, 30.7.1966, No:12362.
Temsilciler Meclisi Seçimi Kanunu, Resmi Gazete, 16.12.1960, No: 10682.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
321
TRT Hakkında Kurulan Cumhuriyet Senatosu Araştırma Komisyonu Raporu,
CSTD, C:44, B:19, 18.12.1979.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Resmi Gazete, 31.5.1961 No: 10816.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Tasarısı Ve Anayasa Komisyonu Raporu,
TMTD, C:3, B:47, 18.4.1961.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Geçici
Maddeler Eklenmesi Hakkında Anayasa Değişikliği Teklifinin Millet
Meclisince Kabul Olunan Metni ve Cumhuriyet Senatosu Anayasa ve
Adalet Komisyonu Raporu, CSTD, C:67, B:113, 12.9.1971.
Türkiye Radyo-Televizyon Kurumunun 1964, 1965, 1966 Yılları Hesap Ve
Muamelelerini İnceleyen Alt Komisyonlar Raporları, CSTD, C:48, B:65,
10.10.1968.
c- Gazeteler
Akşam
Cumhuriyet
Dünya
Milliyet
Ulus
Vatan
Yeni Sabah
d- Kitaplar ve Makaleler
ALTUĞ, Yılmaz, Parlamento Hukuku, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 2003.
ABADAN, Nermin, “1960 SBF Anayasa Seminerinde Beliren Esas
Düşünceler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
C:XVII-2, 1962, s. 251-280.
ALDIKAÇTI, Orhan, Anayasa Hukukumuzdaki Son Gelişmeler ve 1961
Anayasası, Ülke Matbaası, İstanbul 1963.
ARSEL, İlhan, “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinde Çift Meclis Sistemi
Tecrübesi”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, X-1, 1953,
s. 194-211.
ARSEL, İlhan, “Çift Meclis Sistemi, İncelemeler”, Forum, No:96, 1958, s. 6-8.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
322
AYDINOĞLU, Ergun, Türk Solu (1960-1980), Versus Yayınları, İstanbul 2008.
BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, 4.Bs, Yapı Kredi Yayınları,
İstanbul 2003.
ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi: Cumhuriyet Senatosu Denetim
Etkinlikleri, C:I, TBMM Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
EROĞUL, Cem, Türk Anayasa Düzeninde Cumhuriyet Senatosunun Yeri,
Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1977.
EZHERLİ, İhsan, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi
Mebusanı (1877-1920), 2.Bs, TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu
Yayınları, Ankara 1998.
DEMİRCİ, H.Aliyar, İkinci Meşrutiyette Ayan Meclisi (1908-1912), İstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006, s. 385-386.
DELİORMAN, M. Necmettin, Nuri Demirağ’ın Hayatı ve Mücadeleleri, Nu.D.
Matbaası, İstanbul, 1957.
GİRİTLİ, İsmet, “Tek Meclis mi, Çift Meclis mi?”, Siyasi İlimler Mecmuası,
No. 272, 1953, s. 232 - 235.
GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref, SEZGİN Zekai, 1924 Anayasası Hakkında Meclis
Görüşmeleri, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları,
Ankara 1957.
İNCE, Macit, “İkinci Meclis”, Forum, No: 159, 1960, s. 12-13.
KUBALI, Hüseyin Nail, “Çift Meclis”, Siyasi İlimler Mecmuası, No. 266, 1953,
s. 76-78.
MP, Millet Partisi Programı, Yeni Matbaa, Ankara 1948.
ONAR, Sıddık Sami, “Anayasa Anketi ve Aydınlarımız”, Siyasi İlimler
Mecmuası, No. 264, 1952, s. 522-527.
SAVCI, Bahri, “Yeni Bir Anayasa Rejimine Doğru Gelişmeler-I”, Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XVI-1, 1961, s. 62-101.
SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 5. Bs, Gerçek Yayınevi,
İstanbul 1979.
TANÖR, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 18. Bs, Yapı Kredi
Yayınları, İstanbul 2009.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
323
PANTÜL, Mehmet, YALÇIN Bekir Sıtkı, Türk Parlamento Hukukunda İkinci
Meclisler, Cumhuriyet Senatosu Vakfı Yayınları, Ankara 1982.
TBMM Albümü 1920-2010, C. IV, TBMM Yayınları, Ankara 2010.
Türkiyat Mecmuası, C. 21/Güz, 2011
Download