İflasın Ertelenmesi - Türkiye Bankalar Birliği
advertisement
ISSN 13-0217
BANKACILAR
T ÜRKİYE B ANKALAR B İRLİĞİ
MAKALE
Dr. Alper Özün – Atilla Çifter
Bankaların Hisse Senedi Getirilerinde Faiz Oranı Riski:
Dalgacıklar Analizi ile Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Bir Uygulama
Emre Alpan İnan
Türkiye’de 2002-2005 Döneminde Tasarruf Dengeleri ve
Ani Kesinti İhtimali
KONFERANS-PANEL
Prof. Dr. Selçuk Öztek
İflasın Ertelenmesi
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
Nam-ı Müstear ve Tasarrufun İptali Davaları
Y. Mete Günel
İflasın Ertelenmesi Kararları
Kemalettin Yüksel
İflasın Ertelenmesi Kararının Sonuçları
Aralık
2006
ÇEVİRİ
William R. White
Fiyat İstikrarı Yeterli midir?
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
Bankalarda Etkin Denetim İçin Temel İlkeler
SAYI
59
MEVZUAT
Bankacılık Kanunu’na İlişkin Mevzuat Değişiklikleri ve
Yeni Düzenlemeler
BANKACILAR
Yayın türü
Basım yeri
Yılı
Sayısı
: Yerel süreli
: İstanbul
: 17
: 59 -Aralık 2006
Türkiye Bankalar Birliği adına
İmtiyaz Sahibi ve Sorumlu Yazı İşleri
Müdürü:
Doç. Dr. Ekrem KESKİN
Genel Yayın Yönetmeni:
Melike MUMCU
Yayın Danışmanları:
Tülin ERSEL
Ali GÜNGÖR
Prof. Dr. Ahmet KIRMAN
Prof. Dr. Seza REİSOĞLU
B. Cahit SABIR
Abdullah TAŞÇIOĞLU
Özcan ULUDAĞ
İdare Merkezi:
Nispetiye Caddesi
Akmerkez B3 Blok Kat:13
34340 Etiler-İSTANBUL
Tel : 212-282 09 73
Faks : 212-282 09 46
Web sitesi: www.tbb.org.tr
Baskı-Yapım
Graphis Matbaa San. ve Tic. Ltd Şirketi
Yüzyıl Mahallesi Matbaacılar Sitesi
1. Cadde No.139 Bağcılar 34560, İstanbul
Tel: 212-629 06 07 Faks: 212-629 03 85
Bankacılar Dergisi 3 ayda bir yayımlanır.
Para ile satılmaz.
ISSN 1300-0217
Bankacılar Dergisi
- Bankacılar dergisi, finans ve bankacılık
konularında yapılan çalışmaları ilgili çevrelerin bilgisine sunmak amacıyla yayımlanmaktadır.
- Dergide yayımlanacak yazılara karar verilmesinde, Yayın Danışmanları ve Birlik
uzmanlarının değerlendirmelerine ve/veya
konunun uzmanı hakemlerin görüşlerine
başvurulabilir.
- Dergiye gönderilecek yazının daha önce
hiçbir yerde yayımlanmamış olması gerekmektedir.
- Basılması istenilen yazılar derginin arka iç
kapağında belirtilen biçim kurallarına uygun
olarak hazırlanmalı ve değerlendirmeye girmek üzere,
Bankacılar Dergisi
Türkiye Bankalar Birliği
Bankacılık ve Araştırma Grubu Başkanlığı
Nispetiye Cad. Akmerkez B3 Blok Kat.13
Etiler- İSTANBUL
adresine gönderilmelidir.
- Dergide yayımlanan yazılar Türkiye Bankalar Birliği’nin resmi görüşlerini yansıtmaz,
yazar ve görüş sahiplerini bağlar.
- Dergide yer alan çalışmalar kaynak gösterilmek suretiyle izinsiz yayımlanabilir.
- Yayımlanacak yazılarda yazım kurallarına
ve biçime ilişkin değişiklikler yapılabilir veya bunların yapılması yazardan istenebilir.
- Dergide yayımlanmayan yazılar geri gönderilmez.
- Yazılar yayımlanmak üzere kabul edildiği
takdirde Bankacılar dergisi yazılı ve elektronik ortamda olmak üzere tüm yayın haklarına sahiptir.
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
İçindekiler
sayfa
MAKALE
Dr. Alper Özün – Atilla Çifter
Bankaların Hisse Senedi Getirilerinde Faiz Oranı Riski: Dalgacıklar Analizi ile
Türk Bankacılık Sektörü Üzerine Bir Uygulama
3
Emre Alpan İnan
Türkiye’de 2002-2005 Döneminde Tasarruf Dengeleri ve Ani Kesinti İhtimali
16
KONFERANS-PANEL
Prof. Dr. Selçuk Öztek
İflasın Ertelenmesi
39
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
Nam-ı Müstear ve Tasarrufun İptali Davaları
84
Y. Mete Günel
İflasın Ertelenmesi Kararları
106
Kemalettin Yüksel
İflasın Ertelenmesi Kararlarının Sonuçları
110
ÇEVİRİ
William R. White
Fiyat İstikrarı Yeterli midir?
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
Bankalarda Etkin Denetim İçin Temel İlkeler
116
126
MEVZUAT
Bankacılık Kanunu’na İlişkin Mevzuat Değişiklikleri ve Yeni Düzenlemeler
133
1
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Bankaların Hisse Senedi Getirilerinde Faiz Oranı Riski:
Dalgacıklar Analizi ile Türk Bankacılık Sektörü Üzerine
Bir Uygulama
Dr. Alper Özün * - Atilla Çifter**
Bu makale gösterge niteliğindeki yıllık bileşik faiz oranlarındaki değişimlerin bankaların hisse senedi
getirileri üzerindeki etkisini dalgacıklar analizi yöntemi ile incelemektedir. Yarı parametrik bir yöntem olan ve
ölçeklendirmeye olanak tanıyan dalgacıklar analizi kullanılarak yapılan vektör hata düzeltme modeli bazlı
nedensellik testi aracılığıyla bankaların hisse senedi getirilerinde faiz riskinin etkisi irdelenmiştir. İMKB
Bankacılık Endeksi ve referans hazine bonosunun bir yıllık bileşik faiz oranına ait 02/01/2002-18/08/2006 arasındaki günlük veriden oluşan zaman serileri kullanılarak yapılan analiz sonucunda, bankaların hisse senedi
getirilerinde faiz riskinin önemli bir belirleyici olduğu ve söz konusu etkinin ölçeğe göre değiştiği saptanmıştır.
Ampirik bulgular, faiz oranının endeks üzerinde 16 güne kadar etkin olduğunu, 16 günden 63 güne kadar uzun
dönemde etkisiz olduğunu ancak 64. günden başlamak üzere etkinliğinin tekrar başladığını göstermektedir.
1. Giriş ve Motivasyon
Faiz cinsinden türev ürünlerin yaygın olarak kullanım alanı bulamadığı Türk
bankalarının finansal tabloları faiz oranı riskine karşı hassas bir yapıya sahiptir. Aktiflerindeki
göreceli olarak uzun vadeli menkul kıymetler ve kredi portföylerini büyük ölçüde
pasiflerindeki kısa vadeli mevduat ile finanse eden Türk bankalarının gelir tabloları yapısal
faiz riskine, özkaynakları içerisinde yer alan katkı sermayeleri ise faizli enstrümanlardaki
fiyat değişimlerine karşı hassas bir yapıya sahiptir.
Literatürde faiz oranlarının bankaların hisse senedi getirileri üzerindeki etkileri farklı
ülke verileri ve analiz yöntemleri kullanılarak incelenmiştir. Bununla birlikte, gelişmekte olan
ülkelerde sıcak para hareketlerinin yoğunluğu, piyasaların hacmen yeterince derin olmaması
gibi nedenlerle hisse senedi getirilerinde meydana gelen doğrusal olmayan davranışların
tespiti ileri düzeyde ve yazılım destekli analiz yöntemlerinin kullanılmasını gerekli
kılmaktadır. Ölçek bazlı analizler yapılmasına imkan sunan dalgacıklar analizi kullanılarak
yapılacak vektör hata düzeltme modeli bazlı nedensellik testi aracılığıyla, faiz oranlarındaki
değişimlerin bankaların hisse senedi getirilerindeki etkisini Türkiye bankacılık sektörüne ait
veriyle inceleyen ilk çalışma olması nedeniyle makale özellik arzetmektedir. Matlab
kullanılarak yazılan algoritmalar aracılığıyla yapılacak analiz ve testler, söz konusu etkinin
boyutu ve etkileşim süresini de ortaya koyan ölçek bazlı analizlere imkan sunar nitelikte
olacaktır.
Makalenin ilerleyen bölümünde, kısa bir literatür taramasına yer verildikten sonra
üçüncü bölümde, çalışma sırasında kullanılan veri ve metodolojiler aktarılacaktır. Dördüncü
bölümde, ampirik bulgular tartışılacaktır. Faiz oranlarının bankaların hisse senetlerini,
dolayısıyla piyasa değerlerini, özellikle farklı ölçeklerde etkileşim seviyesi irdelenecektir.
Vektör hata düzeltme modeli bazlı nedensellik testi uygulanarak yapılacak dalgacıklar analizi
bu noktada çalışmanın orijinalliğini de ortaya koyacaktır. Çalışmanın sonuç bölümünde ise
*
Türkiye İş Bankası A.Ş., Teftiş Kurulu Başkanlığı, Müfettiş, alper.ozun@isbank.com.tr
Yalınkaya Holding, Denetleme Kurulu, Denetçi, acifter@goldas.com
**
3
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
bankaların hisse senetlerinden oluşan bir portföyün faize karşı ölçeksel duyarlılığı tartışılacak
ve gelecekte yapılacak araştırmalar için tavsiyelerde bulunulacaktır.
2. Kısa Literatür Taraması
Bankalar faiz oranlarındaki değişimlerden iki temel nedenden dolayı etkilenmektedir.
İlk olarak, faiz riski, bankaların işlem defteri (trading book) içerisindeki kıymetlerin faiz
oranlarındaki değişimlerden kaynaklanan fiyat değişimlerini ifade etmektedir. Faiz riskinin,
yapısal faiz oranı riski olarak da adlandırılan ikinci belirgin şekli ise bankaların varlıklarının,
yükümlülüklerinin ve bilanço dışı pozisyonlarının yeniden fiyatlandırılmasından
kaynaklanmaktadır. Bankalardan bağımsız olarak, faiz oranları ile hisse senedi fiyatları arasında negatif bir ilişki beklenmelidir. Faiz oranlarının yükselmesi, ileride elde edilecek temettü ve sermaye kazançlarının bugünkü değerlerini azaltacak, dolayısıyla faiz oranlarının yükselmesini bekleyen bir yatırımcı, hisse senedi fiyatının beklenen faiz oranına göre hesaplanmış bugünkü değerlerinden yüksek olduğunu düşünerek hisse senedini satacaktır. Asperm
(1989) şimdiki zaman değerine indirgeme metoduna paralel olarak faiz oranları ve hisse
fiyatları arasındaki negatif ilişkiyi on farklı Avrupa borsası verilerini kullanarak ortaya
koymuştur. Bae (1990), Kwan (1991), Flannery ve James (1984) tarafından yapılan farklı
çalışmalarda, faiz oranlarındaki beklenmeyen değişimlerin bankaların hisse senetleri
getirilerini açıklama gücünün bulunduğunu ve bu etkinin negatif yönde oluştuğu sonucuna
ulaşılmıştır.
Choi, Elyasiani ve Kopecky (1992) ise faiz oranları ve döviz kurlarının bankaların hisse senetleri getirileri üzerindeki ortak etkisini araştırmıştır. Söz konusu çalışmaya göre, faiz
oranlarındaki değişim bankaların hisse senedi getirileri üzerinde etkili olmakta döviz kurlarının açıklayıcı gücü ise bankaların döviz pozisyon açıklarına göre farklılaşmaktadır Bankaların
hisse senedi fiyatları üzerinde döviz kurlarının etkisi, farklı bir çalışmanın konusunu oluşturmak üzere tarafımızca yapılan bu makalenin dışında tutulmuştur. Bununla birlikte, son zamanlarda taşınan açık pozisyonun düşüklüğü ve kur riskine karşı geliştirilen türev ürünlerin
bilanço dışında nispeten daha yaygın olarak taşınmasının da etkisiyle Türk bankalarının hisse
senedi getirileri üzerinde faiz riskinin kur riskine oranla daha yüksek bir açıklama gücünün
olduğu düşünülmektedir.
Yukarıda değinilen çalışmalar, genel olarak temel ekonometrik analiz yöntemler ve
gelişmiş ülke verileri kullanılarak yapılmıştır. Piyasaların yerterli derinlikte olmaması, sıcak
para hareketlerinin yoğunluğu, zayıf işlem miktarının fazlalığı gibi nedenlerle hisse senedi
getilerinde doğrusal olmayan ve kaotik davranışların gözlemlendiği gelişmekte olan
piyasalarda finansal değişkenlerin analizinde söz konusu davranışları modelleme gücüne
sahip stokastik yöntemlerin kullanılması daha uygun olacaktır.
Son zamanlarda yapılan ampirik çalışmalar, dalgacıkların hisse senedi getirilerindeki
oynaklığı açıklamada etkili bir yöntem olarak kullanılabileceğini ortaya koymaktadır. Klasik
ekonometrik analizlerin kavrayamadığı finansal piyasaların karmaşıklığını ve hisse senedi
getirilerindeki doğrusal olmayan davranışları analiz etme konusunda başarılı olduklarına dair
güncel çalışma sonuçları elde edilen dalgacıklar, finans için önemli bir analiz aracı olmaya
başlamıştır. Özellikle finansal zaman serilerinin dağılımlarına ilişkin fonskiyonel formları
içeren sınırlamalara bağlı olmayan yarı-parametrik bir yöntem olması nedeniyle özellik arz
eden dalgacıklar analizi, gelişmekte olan piyasalardaki finansal değişkenlerin modellenmesi
açısından önemli imkanlar sunmaktadır.
4
Bankacılar Dergisi
Dalgacıklar analizine göre, sabit zaman ölçekleri risk ve getiri arasındaki ilişkiyi
kavramak için uygun bir varsayım değildir. Bu kapsamda dalgacıklar riski farklı zaman
ölçeklerinde kavrayarak bir ölçekten diğerine oynaklığı yansıtmaktadırlar. Bu özellik,
çalışmada dalgacıklar yönteminin kullanılması yönündeki en önemli motivasyonu
oluşturmuştur. Farklı örneklem oranında oynaklığı yakalayan dalgacıklar Gençay ve Selçuk
(2004) tarafından oluşturulmuştur. Bu modele göre dalgacıklar farklı örneklem oranlarındaki
doğrusal olmayan davranışları aynı anda kavrayabilmektedir. Dalgacıklar, finans alanında,
Norsworty, Li ve Goroner (2000), Ramsey (1996), Ramsey ve Lampart (1998), Lin ve
Stevenson (2001), Gençay, Selçuk ve Whitcher (2005) ve Connor ve Rossiter (2005) tarafından kullanılmıştır. Dalgacık analizi bazlı nedensellik testi Kim ve In(2003), Almasri ve
Shukur(2003) Zhang ve Farley(2004) ve Dalkır(2004) tarafından düşük frekanslı verilere
uygulanmıştır. Gencay ve diğerleri, 2002), Gallegati(2005) ve Çifter(2006) Türkiye finansal
piyasaları verileri kullanılarak dalgacıklar ile analiz yapmıştır. Türkçe literatürde dalgacıklar
analizi fen bilimleri alanında Kıymık ve Önal (1998), Çetin ve Kuçur (2003a), Çetin ve Kuçur
(2003b) ve Güneş ve Kıymık (2006) tarafından kullanılmıştır. Finans alanındaki ilk Türkçe
uygulama Çifter(2006) tarafından sermaye varlıklarını fiyatlandırma modeli testi üzerine yapılmıştır.
3. Veri ve Metodoloji
3.a. Veri
Çalışmada, 02/01/2002-18/08/2006 arasındaki günlük 1145 veri kullanılmıştır. Hisse
senedi endeksi olarak IMKB Banka Endeksi, Faiz Oranı olarak Hazine Bonosu yıllık bileşik
referans faiz oranı kullanılmıştır. Gösterge niteliği taşıması, işlem hacminin yoğunluğu nedeniyle daha sağlıklı fiyat oluşumuna imkan tanıması nedeniyle referans bono faizine ait bir
yıllık bileşik faiz oranı tercih edilmiştir. Bankaların kısa vadeli faizlerden de etkilenmesi beklenmekle birlikte, anılan nedenlerden dolayı literatürdeki uygulamaya paralel olarak en aktif
hazine bonosu bileşik faiz oranları bağımsız değişken olarak seçilmiştir. Diğer taraftan, özellikle oynaklığın arttığı dönemlerde referans bonoların şekil değiştirdiği ve vadelerinin uzadığı
hatırlanmalıdır. Banka Endeksi www.analiz.com web sitesinden, hazine bonosu gösterge faiz
oranı Reuters’ten alınmıştır. Seriler düzey ve logaritmik fark olarak oluşturulmuş olup, Grafik
1’de gösterilmiştir.
Grafik 1. Düzey ve Logaritmik Fark Seriler
'/RJB)DL]2UDQÕ
D1Log_Banka Endeksi
120000
0.2
100000
0.15
0.15
80000
0.1
0.1
60000
0.05
0.05
40000
0
Banka Endeksi
04/08/2006
16/05/2006
01/03/2006
02/12/2005
12/09/2005
27/06/2005
06/04/2005
17/01/2005
26/10/2004
10/08/2004
26/05/2004
09/03/2004
16/12/2003
22/09/2003
08/07/2003
21/04/2003
28/01/2003
08/11/2002
22/08/2002
07/06/2002
22/03/2002
02/01/2002
0
17/07/2006
24/04/2006
02/02/2006
31/10/2005
10/08/2005
24/05/2005
01/03/2005
06/12/2004
25/06/2004
06/04/2004
12/01/2004
14/10/2003
28/07/2003
08/05/2003
18/02/2003
20/11/2002
-0.1
02/09/2002
-0.05
13/06/2002
20000
0.1
0
0.2
0
26/03/2002
0.5
0.4
0.3
0.2
02/01/2002
0.8
0.7
0.6
14/09/2004
)DL]2UDQÕ
1
0.9
-0.05
-0.1
-0.15
-0.15
-0.2
-0.2
Banka endeksi ve faiz oranı serpilme diyagramı Grafik 2’de gösterilmiştir. Logaritmik
seriler için yüksek korrelasyon bulunmamakla birlikte, faiz oranındaki artış endeksi
düşürmektedir.
5
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
Grafik 2. Faiz Oranı ve Endeks Serpilme Diyagramı (Logaritmik Fark)
0.20000
0.15000
0.10000
0.05000
0.00000
-0.10000
0.00000
-0.05000
-0.20000
0.10000
0.20000
-0.10000
-0.15000
-0.20000
3.b. Metodoloji
Çalışmada, dalgacık analizi için kısmi kaplamalı kesikli dalgacık transformasyonu(maximal overlap discrete wavelet transform-MODWT, nedensellik testi için vektör hata
düzeltme modeli kullanılmıştır. Birim kök testi için ADF ve P-P testleri, eşbütünleme testi
için Johansen kısıtsız eşbütünleşme testi baz alınmıştır.
Dalgacık analizinin temeli doğrusal olmayan dönüştürücülere kadar gitmektedir. Sofistike fonksiyonlar, matematikte birden fazla doğrusal fonksiyonla ifade edilebilir ve buna
fonksiyon dönüştürücü denir. Bu tür fonksiyon dönüştürücülerin temeli Joseph Fourier’in
1822’de yayınladığı “Isının Analitik Teorisi”ne dayanır(Selçuk,2005).
Fourier, herhangi bir düzensiz periyodik fonksiyonun düzenli olarak dalgalanan başka
fonksiyonların (sinyallerin-Sin ve Cos) toplamı olarak ifade edilebileceğini göstermiştir(Selçuk,2005). Sinus ve Cosinus fonksiyonları ile düzenli hale getirilen Fourier Serisi Matematiksel olarak (1) nolu denklemle ifade edilir(Aytaç,2004)
.
∞
f ( x ) = b0 + ∑ bk cos 2πkx + a k sin 2πkx
(1)
k =1
b0 =
1
2π
2π
∫
f ( x ) dx , bk =
0
1
π
2π
∫ f (x ) Cos(kx ) dx
0
2π
, a k = 1 ∫ f (x ) Sin(kx ) dx
π 0
a0, ak ve bk parametreleri en küçük kareler yöntemi ile çözülebilir.
∞
f ( x ) = c0 + ∑
j =0
2 j −1
∑c
k =0
ψ (2 j χ − k )
jk
(2)
ψ (x) ana dalgacık olarak adlandırılır ve (3) nolu denklemde yer alan ψ ’nin tüm açılımının ve çevirisinin temelidir(Tkacz, 2001:22).
6
Bankacılar Dergisi
1
: 0 ≤ x <
1
2
1
Ψ (x ) = − 1 :
≤ x < 1
2
dışında
0 : bunların
(3)
(2) No’lu denklemde Ψ ’nin Fourier dönüşümü(Aytaç,2004:19):
Sin( x )
x
Sinc( x ) =
(4)
Olarak tanımlanan Sinc fonksiyonu yardımıyla (5) ifade edilir.
ˆ (w) = ie
Ψ
− iw
( 4 )Sinc(w 4 )
2 Sin w
2π
Böylece
Ψ̂
(5)
çift fonksiyondur ve c Ψ = 2ln2 olur
Dalgacıkların Fourier’den sonra ilk bahsi A. Haar (1909)’ın tezinde bulunan bir ekte
geçmiştir. Haar dalgacığının bir özelliği, kompakt desteğe sahip olmasıdır. Diğer bir deyişle
Haar dalgacığı sonlu bir aralık dışında sıfır olur. Haar dalgacıklarının türevi sürekli değildir
ve bu özellik finans alanında kullanımını sınırlamaktadır (Aytaç, 2004:19).
1980 sonrası Mallat (1985) ve Dubechies (1988) matematiksel olarak farklı dalgacık
fonksiyonları geliştirdiler (Graps, 1995:4). Daubechies(1988), her bir dalgacığın yeni adımda
yeniden oluşabileceği dalgacık fonksiyonu geliştirmiş ve bu dalgacık kaotik düzensizlik çözümlemelerinde tercih edilmiştir.
Yüksek frekanslı zaman serileri (gün içi, günlük) analizinde, kesikli dalgacık transformasyonu (DWT) yerine maksimum kısmi kaplamalı kesikli dalgacık transformasyonu(maximal overlap discrete wavelet transform-MODWT) kullanılmaktadır. MODWT, herhangi bir N veri setine sahip analizi yapabilirken dalgacık varyansı asimptotiklik yönünden
DWT’ye göre daha etkindir.
MODWT matrislerle formüle edilmektedir (Gencay ve diğerleri, 2002 ve Percival and
Walden, 2000). MODWT, dalgacık filtresi katsayısı W j,t’nın J vektörü olmak üzere(j=1,…,J
~
~
j
ve t=1,….,N/2 ) ve dalgacık filtre katsayısı V j,t’nin bir vektörü olmak üzere( Gallegati, 2005)
(6a) ve (6b) No’lu denklemlerle ifade edilir.
L j −1 ~
~
W
j ,t
~
l =0
f (t − 1)
j ,t
=∑g
l =0
(6a)
j ,l
L j −1 ~
~
V
= ∑h
f (t − 1)
(6b)
j ,l
~
h j,i ve g
j,i ölçek
dalgacık katsayısı ve filtre ölçeklendirme katsayısıdır.
7
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
Zaman serisi dalgacık analizi ile ölçeklendirilmeden önce hangi düzeyin baz alınacağının belirlenmesi gerekmektedir. Analiz edilecek tüm serilerin aynı düzeyde durağan olması
gerekmektedir. Literatürde birim kök-durağanlığın tespit edilmesine yönelik yaygın olarak
kullanılan ADF ve P-P testleri bulunmaktadır. ADF testi Dickey ve Fuller (1981) tarafından
geliştirilmiştir (Geliştirilmiş Dickey-Fuller testi). ADF testi (7) No’lu denklemle uygulanmaktadır.
m
∆Yt = β 1 + β 2 t + δYt −1 + α i ∑ ∆Yt −i + ε t
(7)
i =1
∆Yt ; durağanlığı test edilen değişkenin birinci farkı, t; trend değişkeni ve ∆Yt −i ; gecikmeli fark terimidir. Modele eklenecek “i” gecikme fark terimi, bilgi kriterleri kullanılarak
hata teriminin seri korelasyonsuz olmasını sağlayacak kadar eklenir. Literatürde yaygın olarak
kullanılan diğer bir birim kök testi Phillips-Perron (1988) tarafından geliştirilen “PhillipsPeron” (P-P) birim kök testidir. P-P testi (8) No’lu denklemle uygulanmaktadır.
∆Yt = a + cYt −1 + d1 ∆Yt −1 + d 2 ∆Yt − 2 + ........ + d p −1 ∆Yt − p −1 + ε t
(8)
∆Yt ; Y serisinin ilk farkını, a, c, d1 , d 2 ,......d p −1 ; parametreleri, t; zamanı, p; gecikme
sayısını ve ε t ; hata terimini göstermektedir. H 0 : c = 0 , serinin durağan olmadığını gösterirken, H 1 : c ≠ 0 , serinin durağan olduğunu ifade etmektedir.
Durağan olmayan ve aynı düzeye sahip veriler arasında ilişki incelenirken öncelikle
serilerin bütünleşik olup olmadıkları araştırılır. Johansen(1988), Johansen ve Joselius(1990)
tarafından geliştirilen Johansen eşbütünleşme testi literatürde yaygın olarak tercih edilmektedir.
Modelde trendsiz ve sabit terim içeren kısıtsız eşbütünleşme testi tercih edilmiştir(9).
H 1* (r ) : ∏ y t −1 + Bxt = α ( β ' y t −1 ) + ρ 0
(9)
Johansen yönteminde durağan olmayan seriler arasındaki eşbütünleşme iz(trace) ve
maksimum özdeğer(maximum eigenvalue) istatistikleri ile tespit edilir(10, 11)
k
_
λtrace( r ) = −T ∑ In(1 − λ i ), r = 0,1,2,3,...., n − 1
(10)
i = r +1
_
λ max( r ,r +1) = −TIn(1 − λ r +1 )
(11)
Oluşturulan modelde bağımlı ve bağımsız değişken arasında eşbütünleşme tespit ediliyorsa en az bir yönlü nedensellik olduğu anlaşılmaktadır (Granger, 1969). Değişkenler arasında eşbütünleşme yoksa standart Granger (1969) nedensellik testi, değişkenler arasında
eşbütünleşme varsa vektör hata düzeltme modeli(VECM) ile nedensenlik araştırılır (Granger,
1988). VECM aşağıdaki denklem ile gösterilmektedir.
n
n
n
i =1
i =1
i =1
∆Endekst = α 0 + ∑ α 1i ∆Endekst −i + ∑ α 2i ∆Faiz t −i + ∑ α 3 EC t − n + ε i
(12)
VECM’de kısa dönem nedensellik ilişkisi parametlerdeki anlamlılık ve wald testi ile,
uzun dönem nedensellik ilişkisi vektör hata düzeltme modeli bazlı nedensellik testi (ECt-n parametresi anlamlılığı) ile incelenir (Shammugan ve diğerleri, 2003).
8
Bankacılar Dergisi
4. Ampirik Bulgular
Logaritmik fark ve ölçeklendirilmiş tüm zaman serilerinin birim kök ihtiva edip etmediği ADF ve P-P testlerine göre belirlenmiştir. Ölçek bazlı analiz öncesi logaritmik fark serilerde faiz oranının endeks üzerindeki etkisi incelenmiştir. ADF ve P-P birim kök testleri sonuçlarına göre faiz oranı ve endeksin logaritmik fark serilerinde durağan(I∼(1)) oldukları tespit edilmiştir (Tablo 1).
Tablo 1. ADF ve P-P Birim Kök Testleri *
Değişkenler
Faiz
Endeks
LLDFaiz
LLDEndeks
L
7
1
0
0
a
ADF Testi
t-istatistiği
-1.42725 {<0.90}
-0.046399 {<0.975}
-38.9476 {<0.01}*
-32.934 {<0.01}*
P-P Testi
t-istatistiği
-1.62142 {<0.900}
-0.017853 {<0.975}
-39.1718 {<0.01}*
-32.9418 {<0.01}*
* Gecikme uzunlukları Schwartz Bilgi Kriterine göre maksimum 12 olmak üzere belirlenmiştir. Parantez içeria
sindeki değerler birim kök red istatistikleridir. Gecikme uzunluğu
Çalışmada faiz oranı ve endeks arasında uzun dönem ilişki olup olmadığı belirlemek
için serilerin aynı düzeyde olduğunun tespit edilmesinden sonra eşbütünleşme incelenmiştir.
Eşbütünleşme ilişkisinin analizinde Kısıtsız Johansen Eşbütünleşme test kullanılmıştır. İz testi
ve maksimum özdeğer testlerine göre faiz oranı ve endeks arasında iki(r=0, r ≤ 1 )
eşbütünleşme vektörünün bulunduğunu tespit edilmiştir (Tablo 2).
Tablo 2. Kısıtsız Johansen Eşbütünleşme Testi
La
LLDFaiz&
LLDEndeksi
12
H0
Hipotezleri
r=0
r≤1
λTrace İstatistiği
λmax İstatistiği
175.478 {<0.01}*
62.0608 {<0.01}*
113.417 {<0.01}*
62.0608 {<0.01}*
* Parantez içerisindeki değerler anlamlık seviyesi değerleridir. Gecikme uzunluğu Schwarz Bilgi Kriteri ile
a
seçilmiştir. * H0 hipotezinin %1 anlamlılık seviyesinde reddedildiğini göstermektedir. Geçikme uzunluğu
Değişkenler arasında eşbütünleşme olduğunda, kısa ve uzun dönemli nedensellik
“Vektör Hata Düzeltme Modeli(VECM)” ile tespit edilmektedir (Granger, 1988). Endeksin
bağımsız değişken olarak alındığı modelde Vektör Hata Düzeltme Modeli Bazlı Nedensellik
Testi sonucuna göre kısa ve uzun dönemli nedensellik tespit edilmiştir. Test sonucuna göre,
kısa dönem Wald test de yüzde 1 anlamlılık seviyesindedir. Bu sonuç, banka endeksinin kısa
ve uzun dönemde faiz oranından etkilendiğini göstermektedir.
Tablo 3. Vektör Hata Düzeltme Modeli Bazlı Nedensellik Testi
Kısa Dönem Etki
La
LLD
12
LLDFaiz
-0.4697
[-4.19]*
Wald test:
17.5886
[0.0000]*
Uzun Dönem
Etki
ECt-1
-40.783
[-26.1201]*
VECM
Sonuç
Sonuç
(Uzun Dönem)
(Kısa Dönem)
Faiz Oranı = > Faiz Oranı = >
Endeks
Endeks
* %1, ** %5 Anlamlılık seviyesi için kabul edildiğini göstermektedir. Parantez içerisindeki değerler t-istatistiği
değerleridir. a Gecikme uzunluğu
9
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
Dalgacık analizi ile faiz oranı ve endeks, 1-4 Gün (DJT1), 5-8 Gün (DJT2), 9-16 Gün
(DJT3), 16-32 Gün (DJT4), 33-64 Gün (DJT5) ve 65-128 Gün (DJT6) olmak üzere 6 ölçeğe
ayrılmıştır. ADF ve P-P birim kök testleri sonuçlarına göre faiz oranı ve endeksin tüm ölçeklerde düzeyde durağan(I∼(0)) oldukları tespit edilmiştir (Tablo 4). İstatistiksel anlamlılık seviyesi endeks 6.ölçek dışında yüzde 1, endeks 6.ölçek için yüzde 2,5’tur.
Tablo 4. ADF ve P-P Birim Kök Testleri
ADF Testi
Değişkenler
Faiz_DJT1
Faiz_DJT2
Faiz_DJT3
Faiz_DJT4
Faiz_DJT5
Faiz_DJT6
Endeks_DJT1
Endeks_DJT2
Endeks _DJT3
Endeks _DJT4
Endeks _DJT5
Endeks _DJT6
L
a
6
7
6
7
7
6
7
7
6
7
7
4
t-istatistiği
P-P Testi
t-istatistiği
-28.7685 {<0.01}
-26.1219 {<0.01}
-23.6745 {<0.01}
-8.75265 {<0.01}
-9.29952 {<0.01}
-9.70791 {<0.01}
-27.1871 {<0.01}
-29.9052 {<0.01}
-23.3626 {<0.01}
-12.0452 {<0.01}
-10.776 {<0.01}
-10.087 {<0.01}
-230.217 {<0.01}
-23.0565 {<0.01}
-15.8588 {<0.01}
-11.0138 {<0.01}
-5.24664 {<0.01}
-2.98126 {<0.05}
-197.428 {<0.01}
-22.4131 {<0.01}
-15.6479 {<0.01}
-10.6806 {<0.01}
-5.30307 {<0.01}
-3.1818 {<0.025}
Geçikme uzunlukları Schwartz Bilgi Kriterine göre maksimum 12 olmak üzere belirlenmiştir. Parantez içerisindeki değerler birim kök red istatistikleridir. a Gecikme uzunluğu
Faiz oranı ve endeks için 1-6.ölçek arasında kısa ve uzun dönemli etkinin tespit edilmesi amacı ile aynı düzeyde durağan seriler arasında eşbütünleşme incelenmiştir.
Eşbütünleşme ilişkisinin analizinde Kısıtsız Johansen Eşbütünleşme test kullanılmıştır. İz testi
ve maksimum özdeğer testlerine göre tüm ölçeklerde faiz oranı ve endeks arasında iki(r=0,
r ≤ 1 ) eşbütünleşme vektörünün bulunduğunu tespit edilmiştir (Tablo 5).
Tablo 5. Johansen Eşbütünleşme Testleri
L
a
12
DJT1
12
DJT2
12
DJT3
12
DJT4
12
DJT5
12
DJT6
H0
Hipotezleri
r=0
r≤1
r=0
r≤1
r=0
r≤1
r=0
r≤1
R=0
R≤1
R=0
R≤1
λTrace İstatistiği
3190.07 {<0.01}
1541.53 {<0.01}
2847.20 {<0.01}
1380.55 {<0.01}
1825.26 {<0.01}
807.399 {<0.01}
864.425 {<0.01}
317.495 {<0.01}
358.167 {<0.01}
125.931 {<0.01}
157.775 {<0.01}
12.9212 {<0.025}
λmax İstatistiği
1648.54 {<0.01}
1541.53 {<0.01}
1466.65 {<0.01}
1380.55 {<0.01}
1017.86 {<0.01}
807.399 {<0.01}
546.930 {<0.01}
317.495 {<0.01}
232.236 {<0.01}
125.931 {<0.01}
144.854 {<0.01}
12.9212 {<0.025}
Parantez içerisindeki değerler anlamlık seviyesi değerleridir. Geçikme uzunluğu Schwarz Bilgi Kriteri ile seçilmiştir. * H0 hipotezinin %1 anlamlılık seviyesinde reddedildiğini göstermektedir.
10
Bankacılar Dergisi
Seriler tüm ölçeklerde eşbütünleşik olduğundan, kısa ve uzun dönemli nedensellik
“Vektör Hata Düzeltme Modeli(VECM)” ile tespit edilmiştir. Endeksin bağımsız değişken
olarak alındığı modellerde, Vektör Hata Düzeltme Modeli Bazlı Nedensellik Testi sonucuna
göre kısa ve uzun dönemli nedensellik ölçeğe göre değişmektedir. Faiz oranından endekse
doğru 1., 2., 3. ve 6. ölçeklerde kısa dönem nedensellik, 1., 2., 3., 4. ve 6. ölçeklerde uzun
dönem nedensellik tespit edilmiştir. Kısa dönem wald testi ve uzun dönem ECt-1 katsayısı anlamlılığına göre 1.-3. ölçek arası ve 6.ölçekte faiz oranının endeksin nedenseli olduğu görülmektedir (Tablo 7). Bu sonuç, faiz oranının endeks üzerinde 16 güne kadar etkin olduğunu,
16 günden 63 güne kadar uzun dönemde etkisiz olduğunu ancak 64. günden başlamak üzere
etkinliğinin tekrar başladığını göstermektedir.
Tablo 7. Vektör Hata Düzeltme Modeli Bazlı Nedensellik Testi
Kısa Dönem Etki
La
DJT1
12
12
DJT2
12
DJT3
12
DJT4
12
DJT5
12
DJT6
LLDFaiz
-0.1813
[-4.10]*
-0.1097
[-2.06]**
-0.7307
[-9.58]*
- 0.0624
[0.532]
0.2325
[-2.03]**
-0.7600*
[-12.4]
Wald test:
16.785
[0.0000] *
4.23183
[0.0397] *
91.8216
[0.0000] *
0.282777
[0.5949]
4.11759
[0.0424] **
154.102
[0.0000] *
Uzun
Dönem Etki
ECt-1
-0.9865
[-5.98]*
-0.8090
[-16.88]*
-0.2327
[-13.9065]*
-0.0009
[-0.5543]
-7.44E-05
[-0.1948]
-0.0248
[-10.7102]*
VECM
Sonuç
(Uzun Dönem)
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı ≠ >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Sonuç
(Kısa Dönem)
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
Faiz Oranı ≠ >
Endeks
Faiz Oranı ≠ >
Endeks
Faiz Oranı = >
Endeks
* %1, ** %5 Anlamlılık seviyesi için kabul edildiğini göstermektedir. Parantez içerisindeki değerler t-istatistiği
değerleridir. a Geçikme uzunluğu
Ölçek bazlı regresyon sonuçları Tablo 8’de bulunmaktadır. Tüm ölçeklerde beta katsayısı negatif ve ölçek arttıkça artmaktadır. R2 ve korelasyon yüksek ölçeklerde artmakta ve
6.ölçekte R2 yüzde 56.35, korelasyon yüzde 75.06’dır. Bu sonuçlar, faiz oranının endeksi en fazla
etkilediği ölçeğin 6.ölçek(64-128 gün) olduğunu göstermektedir.
Faiz oranı ve endeks arasındaki ölçek bazlı serpilme diyagramları da 6.ölçekte ilişkinin en yüksek düzeyde olduğunu doğrulamaktadır (Grafik 3).
Tablo 8. Regresyon Sonuçları
DJT1
DJT2
DJT3
DJT4
DJT5
DJT6
Korelasyon
Sabit Terim
Beta
R2
-0.2019
-0.34227
-0.48448
-0.42482
-0.54611
-0.75066
6E-06
- 3E-06
- 2E-05
- 2E-05
- 2E-05
6E-06
-0.188
-0.365
-0.577
-0.539
-0.757
-0.832
0.0408
0.1171
0.2347
0.1805
0.2982
0.5635
11
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
Grafik 3. Farklı Ölçeklerde Endeks Getirisi ve Faiz*
0.15000
0.06000
0.10000
0.04000
0.02000
0.05000
0.00000
-0.1500 -0.1000 -0.0500 0.00000 0.05000 0.10000 0.15000
-0.05000
0
0
0
0.00000
-0.05000
0.00000
-0.02000
-0.10000
0.05000
0.10000
-0.04000
-0.10000
-0.06000
-0.15000
-0.08000
DJT01
DJT02
0.02500
0.06000
0.02000
0.04000
0.01500
0.01000
0.02000
0.00000
-0.0600 -0.0400 -0.0200 0.00000 0.02000 0.04000 0.06000
-0.02000
0
0
0
-0.04000
0.00500
0.00000
-0.0300 -0.0200 -0.0100
0.00000 0.01000 0.02000 0.03000
-0.00500
0
0
0
-0.01000
-0.01500
-0.06000
-0.02000
DJT03
DJT04
0.01500
0.02000
0.01500
0.01000
0.01000
0.00500
0.00500
0.00000
-0.01000 -0.00500 0.00000
-0.00500
0.00500
0.01000
0.01500
0.00000
-0.00500
0.00000
-0.00500
-0.01000
0.00500
0.01000
-0.01000
-0.01000
-0.01500
-0.01500
-0.02000
DJT05
DJT06
*DJT01 1-4 Gün, DJT02 5-8 Gün, DJT03 9-16 Gün, DJT04 16-32 Gün, DJT05 33-64 Gün ve DJT06 65-128
Gün
Grafik 4. Dalgacık Analizi ile 128 Gün Endeks Getirisi ve Faiz
1.5000%
1.0000%
0.5000%
-1.0000%
-1.5000%
12
1093.0
1041.0
989.0
937.0
885.0
833.0
781.0
729.0
677.0
625.0
573.0
521.0
469.0
417.0
365.0
313.0
261.0
209.0
157.0
105.0
1.0
-0.5000%
53.0
0.0000%
Bankacılar Dergisi
Türkiye gibi oynaklığı yüksek ve kırılgan ekonomilerde yapısal kırılma (structural
break) ve rejim kayması (regime switching) sık karşılaşılan bir durumdur. Dalgacıklar analizi
bu tarz yapısal kırılmaları kavrama konusunda olanak sunmamaktadır. Bu amaç için, Markov
ve türevi modellerin kullanılması daha uygun olacaktır. Diğer taraftan, ölçeklendirmeye
imkan tanıyan dalgacık bazlı yapısal kırılma modellerine ilişkin analizler gelecekte yapılacak
yazılım destekli çalışmalar için motivasyon oluşturmaktadır.
5. Sonuç
İşlem hacimlerinin yüksek olmasının ve kurumsal yönetim ilkelerinin göreceli olarak
etkin uygulama alanı bulmasının da etkisiyle bankalar Türk hisse senedi piyasasındaki
hareketlerde öncü rolü üstlenmişlerdir. Bununla birlikte bankalar, bilanço yapılarının gereği
makroekonomik değişkenlerdeki oynaklıkları hisse senedi fiyatlarına reel sektör firmalarına
göre daha hızlı ve etkili bir şekilde yansıtmaktadır.
Taşıdıkları menkul kıymet portföyleri nedeniyle fiyat değişimlerine, yeniden
fiyatlamadan kaynaklanan likidite açıkları nedeniyle ise yapısal faiz riskine karşı hassas olan
bankaların hisse senedi getirilerini belirleyen faktörler üzerine farklı arbitraj fiyatlama
modelleri geliştirilmiştir. Bununla birlikte, gelişmekte olan sabit getirili menkul kıymetler ve
özellikle hisse senedi piyasalarının, gelişmiş piyasaların aksine, doğrusal ekonometrik
modeller aracılığıyla analiz edilmesi çoğunlukla etkin ve tam bir çözüm imkanı
sunmamaktadır. Asimetrik bilgi akışının ve irrasyonel yatırımcı davranışlarının sonucu olarak
gelişmekte olan piyasalarda oluşan kaotik yapı risk-getiri analizinde normal dağılım
varsayımını dikkate almayan parametrik olmayan veya yarı-parametrik analiz yöntemlerinin
kullanımını gerekli kılmaktadır.
Yukarıda aktarılan unsurlar çerçevesinde, İMKB Bankacılık Endeksi ve devlet iç
borçlanma senetlerinin gösterge niteliğindeki bileşik faiz oranlarının günlük değişimlerinin
logaritmik değerleriyle hazırlanan zaman serileri kullanılarak dalgacıklar analizi ve Granger
nedensellik testi uygulanmıştır. Farklı ölçeklerde yapılan söz konusu analizlerde, Türk
bankalarının piyasa değerleri ile ağırlıklandırılmış portföyünün günlük getirisi üzerinde faiz
oranlarındaki oynaklığın etkisi incelenmiştir. Yapılan yarı parametrik analizler, faiz
oranlarındaki değişimlerin bankaların hisse senedi getirilerinde önemli miktarda etkisinin
olduğu ve söz konusu etkinin kullanılan ölçeğe göre farklılaştığı tespit edilmiştir. Dalgacık
bazlı vektör hata düzeltme modeli sonuçlarına göre, faiz oranının endeks üzerinde 16 güne
kadar etkin olduğunu, 16 günden 63 güne kadar uzun dönemde etkisiz olduğunu ancak 64.
günden başlamak üzere etkinliğinin tekrar başladığını göstermektedir. Dalgacık bazlı görsel
analizlerde, en yüksek nedensellik bölgesinin 6.ölçek (64-128 gün) olduğunu göstermektedir.
Bu çalışmadaki analiz sonuçları gerek yatırımcılar, gerek banka yöneticileri gerekse
akademisyenler açısından önemli sonuçlar barındırdığı düşünülmektedir. Öncelikle,
portföylerinde banka hisse senedi bulunduran yatırımcıların faiz oranlarındaki oynaklıktaki
beklentilere göre portföy pozisyonlarını ölçeklendirerek oluşturmalarında fayda olduğu
düşünülmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde gözlemlenen kaotik yapı, yatırımcıların riskgetiri arasında risk seven, irrasyonel ve doğrusal olmayan davranışlar sergilemelerine neden
olmaktadır. Bu kapsamda, yatırımcıların risk-getiri analizi yaparken bankaların hisse senedi
fiyatlarında faiz riskinden kaynaklanan doğrusal olmayan davarnışları etkin bir şekilde
modelleyebilecek dalgacıklar analizi gibi yarı parametrik veya parametrik olmayan analiz
yöntemlerini tercih etmelidir.
13
Dr. Alper Özün - Atilla Çifter
Konuya banka yöneticileri açısından yaklaşıldığında ise, faiz oranı riskini etkin bir
şekilde yöneten yöneticilerin bankalarının piyasa değerini maksimize etme konusunda katkı
sağlayarak ortaklar nezdindeki performanslarını olumlu yönde etkileyecekleri hatırlanmalıdır.
Bu çalışmada kullanılan metodoloji nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin piyasalarını
modellemeyi amaçlayan akademik araştırmalar için de önemli ip uçları içermektedir. Söz
konusu araştırmacıların, gelişmekte olan ülke verilerini doğrusal olmayan modeller aracılığyla
incelemeleri, elde edilecek sonuçların etkinliği açısından faydalı olacaktır. Bu çerçevede,
yazılım tabanlı finansal modelleme yöntemleri olan yapay sinir ağları ile dalgacıklar
analizinin kombinasyonunun sağlanarak ekonometrik olarak daha etkin kabul görecek analiz
yöntemlerinin geliştirilmesi finansal modelleme literarürüne önemli katkı sağlayacaktır.
Kaynakça
14
ALMASRI, A., ve SHUKUR, G. (2003), “An Illustration of the Causality Relationship Between
Government Spending and Revenue Using Wavelets Analysis on Finnish Data”, Journal of Applied
Statistics, 30(5), ss. 571-584
ASPERM, M. (1989), “Stock Prices, Asset Portfolios and Macroeconomic Variables in Ten European
Countries”, Journal of Banking and Finance, 13, ss. 589–612.
AYTAÇ, U. (2004), Dalgacıklar Teorisi, Bitirme Projesi, ITU Mühendislik Fakültesi, Matematik Bölümü
BAE, S.C.(1990), “Interest Rate Changes and Common Stock Returns of Financial Institutions: Revisited”,
Journal of Financial Research, 8
CHOI, J.J., E. ELYASIANI ve KOPECKY, K.J. (1992), “The Sensitivity of Bank Stock Returns to Market,
Interest, and Exchange Rate Risks”, Journal of Banking and Finance, 16,
CONNOR J., ve ROSSITER, R. (2005), “Wavelet Transforms and Commodity Prices”, Studies in Nonlinear Dynamics & Econometrics, 9/1
ÇETİN,U., ve KUCUR, O. (2003a), "Dalgacık Dönüşümü Metodu İle Deprem İşaretlerinde Faz Geliş Zamanlarının Tesbiti," 11. Sinyal İşleme ve İletişim Uygulamaları (SİU) Kurultayı, İstanbul, 18-20 Haziran,
_____________ (2003b), "Dalgacık Dönüşümü Metodu İle Faz Geliş Zamanlarının Tespiti," 5. Ulusal Deprem Mühendisliği Konferansı, İstanbul Teknik Üniversitesi, 26-30 Mayıs
ÇİFTER, A. (2006), “Finans Mühendisliği’nde Dalgacıklar Yöntemi: İMKB-30 Üzerine Bir Uygulama”,
Yüksek Lisans Bitirme Projesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Marmara Üniversitesi
DALKIR, M. (2004), “A New Approach to Causality in the Frequency Domain”, Economics Bulletin,
3(44), ss. 1-14
DAUBECHIES, I. (1988), “Ortonormal bases of compactly supported wavelets”, Communications on
Pure and Applied Mathematics, 41, ss. 909-996
DICKEY, D. A. ve FULLER, W. A. (1981), “Likelihood Ratio Statistics for an Autoregressive Time Series
with a Unit Root”, Econometrica, 49, 1057-72.
ENGLE, R.F., ve GRANGER, C.W.J. (1987), “Co-integration and error correction: Representation,
estimation, and testing”. Econometrica 55, 251–276.
FLANNERY J, ve JAMES, R. (1984), "The Effect of Interest Rate Changes on the Common Stock Returns
of Financial Institutions", Journal of Finance, 39
FRENCH, K., R. RUBACK ve SCHWERT, G. (1983), “Effects of Nominal Contracting on Stock Returns”,
Journal of Political Economy, 91/1
GALLEGATI, M. (2005), "A Wavelet Analysis of MENA Stock Markets," Finance 0512027, Econwpa,
Http://Ideas.Repec.Org/P/Wpa/Wuwpfi/0512027.Html [Erişim:27.03.2006 ]
GENCAY R., ve SELCUK, F. (2004), “Extreme Value Theory and Value at Risk: Relative Performance in
Emerging Markets”, International Journal of Forecasting, 20
GENÇAY, R., SELÇUK, F. ve WHITCHER, B. (2002), An Introduction to Wavelets and Other Filtering
Methods in Finance and Economics, Academic Press
______________(2005), “Multiscale Systematic Risk”, Journal of International Money and
Finance, 24/1, 2005.
GRAPS, A. (1995), “An Introduction to Wavelets”, IEEE Computational Science and Engineering,
Summer, Vol. 2, Num. 2
GRANGER, C. W. J. (1969), “Investigating Causal Relations by Econometric Models and Cross-Spectral
Methods”, Econometrica, 37, 424-38.
Bankacılar Dergisi
___________________(1986), “Developments in the Study of Co-integrated Economic Variables”, Oxford
Bulletin of Economics and Statistics, 48, 213-28.
___________________(1986), “Some recent developments in a concept of causality”, Journal of
Econometrics, 39, pp. 199-211.
GÜNEŞ, M., ve KIYMIK, M.K. (2006), “EEG İşaretlerinin Dalgacık Analizi ve kısa Zaman Fourier Dönüşümü İle Karşılaştırılması”, Biyomedikal Mühendisliği Ulusal Toplantısı
JOHANSEN, S. (1991), “Estimation and Hypothesis Testing of Cointegration Vectors in Gaussian Vector
Autoregressive Models”. Econometrica, 59, 1551–1580.
___________________(1995), Likelihood-based Inference in Cointegrated Vector Autoregressive Models.
Oxford University Press.
KIM, S., ve In, H.F. (2003), “The Relationship Between Financial Variables and Real Economic Activity:
Evidence from Spectral and Wavelet Analyses”, Studies in Nonlinear Dynamic&Econometrics, Vol.7,
Issue 4
KIYMIK, M.K., ve ÖNAL, B. (1998), “EEG İşaretlerindeki Epileptik Sürecin Dalgacık Dönüşüm Yöntemi
ile Belirlenmesi”, Biyomedikal Mühendisliği Ulusal Toplantısı (BİYOMUT’98), 12-13 Ekim Boğaziçi Ü.
İstanbul
KWAN, S.(1991), “Re-examination of Interest Rate Sensitivity of Commercial Bank Stock Returns Using a
Random Coefficient Model”, Journal of Financial Services Research, 5
LIN, S. ve STEVENSON, M. (2001), "Wavelet Analysis of the Cost-of-Carry Model”, Studies in Nonlinear Dynamics & Econometrics, 5/1
NORSWORTY, J., Lİ, D. ve GORENER, R. (2000), “Wavelet-based Analysis of Time Series: An Export
From Engineering to Finance”, IEEE International Engineering Management Society Conference, New
Mexico
PERCIVAL, D.B. ve WALDEN, A.T. (2000), Wavelet Methods for Time Series Analysis, Cambridge
University Press
RAMSEY, J.(1996), “If Nonlinear Models Cannot Forecast, What Use Are They?”, Studies in Nonlinear
Dynamics & Econometrics, 1/2
RAMSEY, J.B., ve C. LAMPART (1998), “Decomposition of Economic Relationships by Timescale Using
Wavelets: Money and Income” Macroeconomic Dynamics, 2
SELÇUK, F. (2005), Dalgacıklar: Yeni Bir Analiz Yöntemi, Bilkent Dergisi, Mart
SHANMUGAN, B., MAHENDHIRAN, N., ve WEELI, O. (2003), “The Endogenous Money Hypothesis:
Empirical Evidence From Malaysia(1985-2000)”, Journal of Post Keynesian Economics, Vol 25 No.4
TKACZ, G. (2001), “Estimating the Fractional Order of Integration of Interest Rates Using a Wavelet OLS
Estimator”, Studies in Nonlinear Dynamics&Econometrics, Vol. 5, Issue 1, ss. 19-32
ZHANG, C., ve FARLEY, A. (2004), “A Multiscaling Test of Causality Effects Among International Stock
Markets”, Neural, Parellel and Scientific Computations, 12(1), ss. 91-112
15
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Türkiye’de 2002-2005 Döneminde Tasarruf Dengeleri
ve
Ani Kesinti İhtimali
Emre Alpan İnan*
1. Giriş ve Çalışmanın Amacı
Türkiye ekonomisi, 2002 yılından günümüze kadar güçlü bir ekonomik büyümeye eşlik eden yoğun yabancı kaynak kullanımı sürecine ve disiplinli bir kamu maliyesi uygulamasına sahne olmuştur. Kur ve para politikası açısından bakıldığında, enflasyon hedeflemesi
uygulamasının temel para politikası olarak seçilmesi ve kur politikası olarak da, enflasyon
hedeflemesi uygulamasını destekleyebilecek olan dalgalı kurun seçilmesi dönemin diğer
karakteristik özelliği olmuştur. Para ve kur politikası enflasyonla mücadelede başarılı olmuş
ve enflasyon oranında önemli düşüşler sağlanmıştır. Bununla beraber, genel olarak çok
olumlu seyreden bu tablo, cari işlemler dengesinde giderek büyüyen açıklar verilmesiyle
gölgelenmiştir. Bilindiği gibi, cari işlemler dengesi aslında kamu kesimi ve özel kesim net
tasarruflarının toplamından ibarettir. Bir başka deyişle cari işlemler açığının nedeni, bir
ekonomideki kamu ve/veya özel sektör unsurlarının kazandıklarından daha fazla harcamalarıdır.
Dönem boyunca cari işlemler açığındaki düzenli artış, açığın taşınabilir olup olmadığıyla ilgili tartışmaları da devamlı gündemde tutmuştur. Mayıs 2006’da dünya genelinde ve
Türkiye finans piyasalarında da görülen dalgalanma, cari işlemler açığıyla ilgili tartışmayı
yeniden canlandırmıştır.
Türkiye’de 2002’den günümüze cari işlemler açığını oluşturan unsurlar harcamalar
yöntemiyle oluşturulmuş veriler dikkate alınarak incelendiğinde, cari işlemler açığının temel
sebebinin özel kesim net tasarrufundaki hızlı gerileme olduğu görülmektedir. Daha ayrıntıya
inildiğinde ise, özel kesim net tasarruflarındaki hızlı gerilemenin özel tüketim artışından çok,
özel yatırımların artışından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Özel yatırımlardaki artışın yoğun
yabancı sermaye kullanımı olan bir dönemde gerçekleşmesi ise doğrudan yabancı sermaye
kullanımı ile net özel kesim yatırımları (dolayısıyla tasarrufları) arasındaki ilişkiyi gündeme
getirmektedir.
Bu çalışma, özellikle cari işlemler açığına odaklanmış bir çalışma değildir. Çalışmanın
odak noktası özel kesim net tasarrufundaki gerilemedir. Bununla beraber, ele alınan dönem
itibariyle Türkiye’de cari işlemler açığının oluşmasındaki temel neden olarak özel kesim
yatırımlarındaki artış (ve dolayısıyla net özel tasarruflardaki gerileme) gözüktüğü için,
çalışma cari işlemler açığıyla da ilgilidir. Çalışma, özel kesim net tasarruflarındaki gerilemenin nedenlerini ve bu gerilemenin yabancı sermaye kullanımında ani kesinti ihtimalini nasıl
etkilediğini araştırmaya çalışmaktadır.
*
Türkiye Bankalar Birliği, Bankacılık ve Araştırma Grubu.
16
Bankacılar Dergisi
Bu çerçevede ikinci bölüm, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yabancı kaynak kullanımı ve özel kesim net tasarrufu arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalara ayrılmıştır.
Türkiye’de 2002-2005 döneminde görülen dış tasarrufların iç tasarrufları ikamesi ve toplam
tasarruf eğilimindeki gerileme gibi unsurların Türkiye’ye özgü olmadığı; yoğun dış kaynak
kullanan gelişmekte olan ülkelerde yaygın şekilde görülmüş olduğu/ görülmekte olduğu
anlaşılmaktadır. Gelişmekte olan ülke, toplam kamu ve özel kesim net tasarrufları azaldıkça
(cari işlemler açığı yükseldikçe) sermaye akımındaki ani kesintilere daha açık hale gelmekte
ve –genellikle parası konvertibl olmadığı ve cari işlemler açığını döviz cinsi borçlanmayla
finanse ettiği için- yani yerleşik ekonomik birimlerinin üzerinde önemli miktarda kur riski
biriktiği için, ani kesintilerden daha yüksek oranda zarar görmektedir.
Bir önceki paragrafta ele alınan nedenlerle gelişmekte olan ülkeler ani kesinti tehlikesine açıktır. Bu ülkelerde, makroekonomik istikrarı gözeten politikalar ve dalgalı kur rejimi
uygulaması, finansal sistemlerin mali zaaflarını azaltmak ve disiplinli bir kamu maliyesi
politikasının hayata geçirilmesi ani kesinti ihtimalini azaltmakla beraber, yok etmemektedir.
Bu çerçevede, çalışmanın üçüncü bölümü ani kesinti fenomeninin genel olarak incelenmesine ayrılmıştır. Ani kesintilerin gelişmekte olan ülkelerde hangi koşullarda ortaya
çıktığı, uygulanan para politikası, kur rejimi tercihi, Uluslararası Para Fonu (IMF) ile yapılan
anlaşmalar, kullanılan yabancı kaynağın niteliği gibi unsurların ani kesinti fenomenini nasıl
etkilediği ve ani kesintilerin yaşanmasında iç faktörlerin mi, yoksa dış faktörlerin mi etkili
olduğu sorusuna cevap aranmıştır. Bölüm sonunda, ani kesinti ihtimalini azaltan politika
uygulamaları derlenmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın dördüncü bölümü, Türkiye’de 2002-2005 döneminde yaşanan ekonomik
gelişmeleri, net tasarruf oranlarındaki değişimlere odaklanan bir bakış açısıyla aktarmaya
çalışmaktadır. Bu bölümde diğer gelişmekte olan ülkelerde karşılaşılan klasik olguların
Türkiye’de gerçekleşip gerçekleşmediği araştırılmaktadır.
Beşinci ve son bölüm, bulguların genel bir tekrarını içeren sonuç ve genel değerlendirme bölümüdür.
2. Sermaye Hareketlerinin Yurtiçi Tasarruflar Üzerindeki Etkisi
Neoklasik bir bakış açısıyla, sermaye hareketlerinin ve sermayenin getirisinin (faiz
hadlerinin) serbestçe belirlendiği bir dünyada sermayenin, (faiz hadlerinin ülke risklerini ve
sermaye verimliliğini de kapsadığı varsayımı altında) bol ve getirisinin nispeten düşük olduğu
ülkelerden, kıt ve getirisinin nispeten yüksek olduğu ülkelere yönelmesi beklenir. Öyle ki,
sonunda her iki ülkede sermaye yoğunluğu ve ülke risklerini de içeren faiz hadleri eşitlenecektir.
Sermayenin kıt ve getirisinin yüksek olduğu bir ekonomide, dış yatırımcıları
cezbedecek kadar yüksek olan faiz hadlerinin, ekonominin yerleşik birimleri tarafından da
cazip bulunması ve dolayısıyla özel sektör net tasarruflarının da -her iki ülkede de sermaye
yoğunluğu ve ülke risklerini de içeren faiz hadleri eşitlenene kadar- artış göstermesi beklenir.
Bir başka deyişle, dış tasarrufların iç tasarrufları ikame etmesi, en azından teorik bazda
beklenmeyen bir gelişmedir. Bununla beraber, özellikle gelişmekte olan piyasa ekonomilerinde dış tasarrufların iç tasarrufları ikame ettiğini gösteren çok sayıda çalışma vardır. Feldstein
ve Horioka’nın (1980) çalışması, -esas odaklandığı nokta, sermayenin azgelişmiş ülkelere
neden beklenen düzeyin çok altında gittiği olmakla beraber- dış tasarruflar ve iç tasarruflar
17
Emre Alpan İnan
arasındaki bağlantı konusunda günümüze kadar devam eden canlı ve çok boyutlu bir tartışma
başlatmıştır. Feldstein ve Horioka’nın (1980) bulguları, özellikle gelişmekte olan ülkelerde
yurtiçi yatırımların büyük ölçüde yurtiçi tasarruflarla finanse edildiğini ve sermaye akışkanlığının gelişmiş ülkeler arasında daha yüksek olduğu şeklindedir.
Feldstein ve Horioka’nın (1980) çalışması doğal olarak günümüzdeki sermaye hareketlerini ve tasarruf/yatırım davranışlarını anlamak için yetersizdir. Öncelikle çalışmanın
yapıldığı tarih çok eskidir. Ayrıca, incelenen dönem günümüzden çok farklı finansal ve
ekonomik dinamiklere sahiptir. Bununla beraber, çalışmanın verdiği cevap değilse bile,
gündeme getirdiği soru, güncelliğini korumaktadır.
Coakley, Kulasi ve Smith (1998), “Feldstein-Horioka bilmecesini” ele aldıkları çalışmalarında farklı sonuçlara ulaşmışlardır. Yazarlar, OECD ülkeleri için (gelişmiş ülke
örneklemi için kullanılmıştır) Feldstein ve Horioka’nın sonuçlarının geçerli olduğunu
söylemekle beraber, OECD üyesi olmayan ülkelerde, özellikle azgelişmiş ekonomilerde,
yurtiçi yatırımlar ve tasarruflar arasında güçlü bir bağıntı olduğuna dair yeterli kanıt olmadığını bulgulamışlardır. Ayrıca, tam sermaye serbestisinin (perfect capital mobility) bulunduğu
ekonomilerde yüksek tasarruf-yatırım oranlarının ortaya çıkabileceğini ve bu nedenle
Feldstein ve Horioka’nın sonuçlarının tatminkar olmayabileceğini söylemişlerdir.
Yurtdışı tasarruflarla yurtiçi tasarruflar –veya başka bir bakış açısıyla yurtiçi yatırımlar- arasındaki ilişki, 1990’ların başından itibaren küreselleşme ve finansal entegrasyon süreci
hız kazandıkça, daha çok ilgi çekmiştir. Bosworth ve Collins (1999), 58 gelişmekte olan
ekonominin 1978-1995 dönemi verilerini inceledikleri çalışmalarında, yabancı kaynak
kullanımının yurtiçi yatırımlara mı gittiğini (cari işlemler açığı mı yarattığını) yoksa daha çok
sermaye çıkışları ve rezerv artışını mı finanse ettiğini sorgulamışlardır.
Çalışmanın temel bulgusu ülkeye giren yabancı sermayenin büyük ölçüde yurtiçi yatırımlara gittiği (net yurtiçi tasarrufu azaltarak cari işlemler açığına yol açtığı) şeklindedir.
Yazarlar, yabancı sermaye kullanımının türlerine göre (doğrudan yatırım, portföy yatırımı,
banka kredisi vb) etkilerini incelediklerinde ise,
i. doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yurtiçi yatırımlar (dolayısıyla yurtiçi tasarruflar) üzerinde çok güçlü ve dolaysız bir etkiye sahip olduğunu,
ii. buna karşın portföy hareketlerinin yurtiçi yatırımlar üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olmadığını,
iii. banka kredisi şeklindeki yabancı sermaye kullanımının ise diğer iki tür yabancı
sermayenin karışımı bir etkiye sahip olduğunu
bulgulamışlardır.
Mody ve Murshid (2002) de (aralarında Türkiye’nin olmadığı) 59 ülkeyi kapsayan çalışmalarında, yurtdışı kaynak kullanımını türlerine göre farklılaştırarak, incelemişlerdir. Mody
ve Murshid’e (2002) göre doğrudan yabancı yatırımlarla yurtiçi yatırımlar arasında doğrudan
ve güçlü bir ilişki vardır. Bununla beraber, bu ilişki zaman geçtikçe zayıflamaktadır. Buna
karşın portföy hareketleri ve banka kredileri şeklinde gelen yabancı sermayenin yurtiçi
yatırımlar üzerindeki etkisi daha sınırlıdır. Finansal entegrasyon arttıkça, (mesela yabancılara
18
Bankacılar Dergisi
yurtiçi finansal varlıkları alma-satma imkanı tanındıkça) dış kaynak - yurtiçi yatırım ilişkisi
daha da zayıflamaktadır.
Mody ve Murshid’in çalışmasının önemli bir bulgusu da, daha iyi makroekonomik politikalar uygulandığı müddetçe, yabancı sermaye- iç yatırım ilişkisinin güçlendiği şeklindedir.
Burada iyi politikalardan kasıt, makroekonomik istikrarı artırıcı politikalardır. Bu bulguyla
bağlantılı olarak, yazarların bir başka gözlemi de, azgelişmiş ülkelerin (iyi politikalar
uygulamayan ülkelerin) yabancı kaynak-iç yatırım ilişkisini güçlendirecek nitelikte yabancı
yatırım çekmeyi başaramamaları, ancak hızlı şekilde kar sağlayıp, ülkeden çıkmayı düşünen
sıcak para niteliğindeki kaynakları çekmeyi başardığıdır.
Aizenman, Pinto ve Radziwill (2004) 47 gelişmekte olan ekonomi ve 22 gelişmiş ekonominin 1981-2001 verileriyle yaptıkları çalışmada, gelişmekte olan ülkelerde finansal
entegrasyon arttıkça dış tasarruf kullanımının arttığını, buna karşılık iç tasarrufların azaldığını
ve dış kaynak kullanımının net tasarruf üzerinde kısıtlı bir etkisi olduğunu bulgulamışlardır.
Çalışma, araştırmaya konu olan ülkelerde, yurtiçi yatırımların büyük ölçüde (yüzde
90’lar civarında) yurtiçi tasarruflarca finanse edildiğini ve özellikle finansal entegrasyonun
hızlandığı 1990’lı yıllar boyunca da bu eğilimin fazla değişmediğini bulgulamıştır.
Feldstein ve Horioka’nın 1980 gibi oldukça erken bir tarihte yaptıkları çalışmanın
beklenmedik sonucu, 1980’den günümüze dünya genelinde finansal entegrasyon sürecinin
hızla gelişmesinin de katkısıyla çok sayıda araştırmaya ilham vermiştir. Bu merakın sonucu
olarak bugün, sermaye hareketlerinin yurtiçi tasarruf (yatırım) kararlarını nasıl etkilediğini
inceleyen geniş bir literatür mevcuttur. Bu bölüm için faydalanılan kaynaklar, bu literatürün
küçük bir kısmını oluşturmaktadır ve mümkün olduğunca farklı görüşleri yansıtmayı
amaçlamıştır. Bununla beraber, bazı ortak noktalar ön plana çıkmaktadır. Bu ortak noktalar
şöyle özetlenebilir:
i. Gelişmekte olan ülkelerde finansal entegrasyon arttıkça, yabancı kaynak kullanımı da
artmaktadır.
ii. Artan yabancı kaynak kullanımı, iç tasarrufları ikame ederek, yani özel sektör yatırımlarını artırarak ve/veya özel tasarruf eğilimini düşürerek, bir tasarruf dengesizliğine
(cari işlemler açığına) yolaçabilir.
iii. Kullanılan yabancı kaynağın niteliğine bağlı olarak, özel tasarruflar üzerindeki etkisi
de farklılaşmaktadır. Buna göre, doğrudan yabancı sermaye yatırımları iç yatırımlar
üzerinde kuvvetli bir etkiye sahipken, banka kredilerinin iç yatırımlar üzerindeki etkisi
daha sınırlıdır. Portföy hareketlerinin, iç yatırımlar üzerinde anlamlı düzeyde bir etkisi
–ele alınan çalışmalar kapsamında- görülmemektedir.
2002-2005 döneminde Türkiye ekonomisindeki gelişmeler incelendiğinde, yukarıda
kısaca özetlenen gelişmekte olan diğer ülke tecrübeleriyle paralellikler olduğu görülecektir.
Bu paralellikler dördüncü bölümde incelenecektir.
3. Gelişmekte Olan Ekonomilerde Ani Sermaye Kesintilerinin Etkisi
Çalışmanın bu bölümü gelişmekte olan ülkelerde, özellikle 1990’ların ikinci yarısından itibaren sıklıkla görülen bir fenomenin, yabancı kaynak kullanımındaki ani kesintilerin
19
Emre Alpan İnan
incelenmesine ayrılmıştır. Bir önceki bölümde ele alındığı şekilde, gelişmekte olan bir
ekonomide dış tasarruflar iç tasarrufları ikame edebilir. Böyle bir durumda, kullanılan dış
tasarrufta ani bir kesinti meydana gelirse, dış tasarruf kullanan gelişmekte olan ülke, bu
kesintiye düşük bir tasarruf oranında (Türkiye örneğinde 1994 ve 2001’de görüldüğü gibi
yüksek bir cari işlemler açığı düzeyinde) yakalanacaktır. Bu nedenle, ani sermaye kesintilerinin nedenleri ve doğası üzerinde durmak faydalı olabilecektir.
a. Ani kesinti nedir ?
Ani sermaye kesintisi, gelişmekte olan ülkelerde meydana gelen, beklenmedik ve büyük oranda resesyona yol açan bir olgu olarak tanımlanmaktadır. Bu kesintilerin karakteristik
özellikleri; cari işlemler hesaplarında görülen eğilimlerin aniden tersine dönmesi (cari
işlemler açığının artıya dönmesi ve sermaye girişlerinin çıkışlara dönmesi gibi), gayri safi
milli hasıla ve toplam talepte hızlı bir gerileme ile finansal aktiflerin fiyatlarında hızlı bir
gerilemedir. (Mendoza, 2006)
Caballero ve Krishnamurty’ye göre ise (2003) ani kesintiler, iç finansal sistemlerinde
zaaflar olan ve uluslararası finansal piyasalarla yeterli entegrasyonu sağlayamamış gelişmekte
olan ülkelerde meydana gelir. Hızlı bir ekonomik büyümeyi finanse eden dış kaynak, birden
ülkeden çıkmaya başlar ve ülkeyi krize sürükler.
Ani kesintilerin döviz kuru rejimleriyle ilişkisini inceleyen bir başka çalışma Razin ve
Rubinstein (2005) ise, ani kesintileri milli gelirde keskin bir düşüşle beraber ortaya çıkan
finans ve/veya kur krizi olarak tanımlamaktadır.
Ani kesintilerin bir başka tanımı ise, iç tüketimi dönemler arasında azaltan cari işlemler krizi şeklindedir. (Caballero ve Panageas, 2005)
b. Ani kesintilerin nedenleri
Ani kesintilerin neden ortaya çıktığı ve gelişmekte olan ülkeleri nasıl etkilediği çok
sayıda araştırmaya konu olmuştur. Ani kesintilere karşı genel olarak ülkelerin direncini
inceleyen çalışmalar olduğu gibi, tek bir politika değişkeninin (döviz kuru rejimi, borç stoku,
cari işlemler dengesi, kurumsal gelişmişlik, IMF programları vb) etkilerini inceleyen
çalışmalar da vardır. Bu alt başlıkta, ani kesintilerin hangi nedenlerden kaynaklandığını
inceleyen bazı araştırmaların bulguları aktarılacaktır.
Mendoza’ya göre (2000), ani sermaye kesintileri açık ekonomi iktisadı (open economy
macroeconomics) bakış açısıyla izah edilemez. Çünkü küresel düzeyde sürtünmesiz çalışan
bir kredi pazarı varsayımına sahip olan açık ekonomi iktisadına göre, ekonomik temellerde bir
sorun ortaya çıktığı zaman hanehalkı tüketimini tedricen azaltacak, firmalar etkin çalıştıkları
için yatırımlarını erteleyecekler ve üretimlerini faktör verimliliklerini koruyacakları bir
düzeyde tutacaklardır. Genel olarak özel kesim net tasarrufunu artıran bu davranışların sonucu
olarak cari işlemler açığı tedricen kapanacaktır. Ani sermaye kesintileri ise, bu öngörülerin
tersine çalışır. Milli gelirde çok hızlı bir gerileme (genellikle reel bazda yüzde 5’in üzerinde)
ortaya çıkar, ödemeler dengesi kalemlerindeki eğilim birden tersine döner ve ekonomideki
aktörler sermaye piyasalarına en çok ihtiyaç duydukları bir noktada, borçlanma imkanlarını
kaybederler.
20
Bankacılar Dergisi
Öyle anlaşılıyor ki, açık ekonomi iktisadının ani kesilme fenomeninde açıklayamadığı
nokta sadece hızdır. Çünkü ani kesilmeler, beklenmedik olaylar olarak tanımlanmaktadır.
Örneğin, Chari, Kehoe ve McGrattan (2005) ve Calvo (1998) kurdukları modellerde ani
kesintileri, beklenmedik olaylar olarak tanımlamışlardır.
Caballero ve Krishnamurty’ye göre, (2003) ani kesintileri doğuran/güçlendiren faktörler hem iç, hem dış sebepler olabilir. Yazarlara göre pek çok ani kesintinin nedeni, bu
kesintiyi yaşayan gelişmekte olan ülkenin ekonomisindeki zaaflar olsa da, diğer pek çok
kesinti ise doğrudan dış dünyadan gelen şoklar nedeniyle yaşanmıştır. Yine aynı çalışmada
gözlemlenen bir başka sebep, merkez bankalarının itibar eksikliğidir ve bu eksiklik genelde
uzun dönemler boyunca enflasyonla mücadelede başarısız olmaktan kaynaklanır.
Çalışma, ülkeleri üç gruba ayırmaktadır. Buna göre, enflasyonla mücadelede uzun süre
başarısızlık yaşamış ve bu nedenle merkez bankalarının itibarının düşük olduğu ülkeler ani
kesintilere en açık olan gruptur. Buna karşın, ani kesintilere karşı en dirençli olan grup,
enflasyonla mücadelede başarılı olmuş olan ülkelerdir. Yazarlar bu ülkelere örnek olarak
Meksika, Şili ve Güneydoğu Asya ülkelerini göstermektedir. Aralarında Türkiye’nin de
bulunduğu üçüncü grup, disiplinli maliye ve para basma (seignorage) politikalarını oturtmaya çalışan gruptur. Bu gruptaki diğer ülkeler Brezilya ve Doğu Avrupa ülkeleri olarak
sayılmaktadır. Bu grup, ani kesintilere direnç açısından diğerlerinin ortasında yer almaktadır.
Bir başka çalışma Eichengreen, Gupta ve Mody (2006) ise, IMF ile anlaşmalı olarak
bir ekonomik istikrar programı yürüten ülkelerde, ani kesintilerin daha az meydana geldiğini
ve meydana geldiğinde de daha az yıkıcı bir etki yarattığını bulgulamıştır. 24 ülkede yaşanan
toplam 35 ani kesintiyi inceleyen bu çalışmaya göre, (aralarında Türkiye’nin 1994,1998 ve
2001 deneyimleri de vardır.) IMF programlarının koruyucu etkisini gösterebilmesi için,
programı uygulayan ülkenin ekonomik temellerinin sağlam olması gerekmektedir. Sağlam
ekonomik temellere sahip olmayan ülkelerde, IMF programlarının özellikle sermaye
girişlerinin tersine dönmesinin milli gelir üzerinde yarattığı tahribatı engellemede etkisi
olduğuna dair bir bulguya rastlanmamıştır.
Ani kesintilerin nedeni olarak hem iç, hem dış faktörleri gösteren bir başka çalışma
Caballero ve Panageas’a (2005) aittir. Gelişmekte olan ülkelerde yaşanan krizlerin bir kısmı
tamamen iç politika hatalarından ve zaaflarından çıksa da, önemli bir kısmı da yabancı
yatırımcıların dış şoklara verdikleri tepki ile ilişkilidir.
Gelişmekte olan ülkelerdeki ani kesintileri inceleyen bir diğer önemli çalışma
Calvo’ya (2005) aittir. Buna göre, 1990’lı yıllarda, gelişmekte olan ülkelerde yaşanan ani
kesintiler incelendiğinde, bunların oluşmasında dış faktörlerin büyük ölçüde etkili olduğu
görülmektedir. Sağlam ekonomik temeller ve “uygun” iç politikalar ani kesintilere karşı
ekonominin direnç kazanmasında etkilidir ama tek başlarına tamamen koruyucu bir etkileri
yoktur. Calvo, ani kesintilerin gerçekleşme ihtimalini ve vereceği zararı azaltmak için
uygulanması gereken iç politikaları şöyle sıralar:
i. Döviz ve/veya dövize endeksli borçların risklerini düşük miktarda tutmak,
ii. Ekonomik birimlerin döviz cinsinden borçlanmalarını (yurtdışı ve yurtiçi borç ayrımına gidilmeksizin) vergi vb araçları da kullanarak zorlaştırmak,
iii. Dalgalı kur politikası uygulamak (özel sektörü döviz cinsi borçlanmadan caydıracağı
düşünüldüğü için),
iv. Ters para ikamesi sürecini güçlendirecek politikalar uygulamak.
21
Emre Alpan İnan
Görüldüğü gibi Calvo’nun ani kesintilerin oluşma ihtimalini azaltan iç politikalar olarak saydığı unsurlar genelde kur riski yaratacak borçlanma işlemlerini azaltan unsurlardır.
Calvo, kendisi de bu tedbirlerin etkilerinin kısıtlı olabileceğini veya uygulamanın zor
olabileceğini belirtmektedir.
Öte yandan, Razin ve Rubinstein (2005) 92 ülkeyi kapsayan ve kur rejimleriyle ani
kesintilerin ilintisini inceleyen çalışmalarında, kur rejimleri ile ani kesinti ihtimali arasında
önemli bir ilişki bulgulamışlardır. Bu ilişki, kur rejimlerinin döviz cinsi borçlanmaya olan
etkilerinden kaynaklanmaktadır. Bir başka deyişle, yerel aktörlerin döviz cinsinden borçlanma
ihtimalini artıran kur rejimleri ani kesinti ihtimalini de artırmaktadır. Yazarlara göre, döviz
cinsi borçlanma ihtimalini artıran -ve dolayısıyla ani kesinti riskini de artıran- döviz rejimleri,
döviz kurunu çıpa olarak kullanan rejimlerdir. Öte yandan dalgalı kur rejimi uygulaması da,
ani kesinti riskini tamamen azaltmaz. En azından ekonomik birimlerin döviz borçlanma
iştahını kontrol anlamında bile tamamen başarılı olamaz. Çalışmanın bulguları çerçevesinde,
yazarların vardığı sonuçlardan bir tanesi, dalgalı kur rejimlerinin, özellikle firmalar kesiminin
döviz cinsi borçlanmasını artırdığı yönündedir. Özellikle düşük kişi başı gelir düzeyine sahip
olan ekonomilerde ve finansal sistemin yeterli derinlik ve çeşitliliğe sahip olmadığı ülkelerde,
firmaların döviz borçlarını dengeleme (hedge) maliyetleri de yüksek olduğu için, döviz
riskleri dengelenmez. Bu durum, ani kesinti ihtimalini artırır.
c. Sonuç: Ani kesintiler nasıl engellenebilir?
Yukarıda sonuçları aktarılmaya çalışılan araştırmalar, ani kesintilerin nedenleri arasında hem dış, hem de iç faktörlerin olduğunu bulgulamışlardır. (Caballero ve Krishnamurty ,
2003), (Calvo, 2005), (Caballero, Panageas, 2005). Bunun anlamı, gelişmekte olan bir
ülkenin, tek başına ani kesintileri engellemeye yeterli bir politika demeti uygulamasının
mümkün olmadığıdır. Gelişmekte olan ülkeler, ancak, ani kesinti ihtimalini azaltan politikalar
uygulayabilirler.
Ani kesinti ihtimalini azaltan politikalar ise şöyle sıralanabilir:
1. Ekonomik aktörlerin döviz cinsi borçlanmalarını (veya en azından bu tip borçlanmaların yarattığı kur riskini) azaltacak politikalar uygulamak: Bu amaçla mali tedbirler
(Calvo, 2005), veya kur rejimi tercihinden faydalanmak. (Razin ve Rubinstein, 2005)
2. Sağlam ekonomik temellere sahip olmak: Sağlam ekonomik temellerden kasıt, fiyat
istikrarı, mali istikrar, finansal istikrar, özel kesim veya kamu kesimi arasında herhangi bir fark gözetmeksizin, döviz cinsinden borçlanmanın sınırlandırılması ve cari işlemler açığının düşük bir düzeyde tutulmasıdır. İncelenen hemen her çalışma, iç politikaların önemini vurgulamakta ve bu unsurlardan en az bir tanesine atıf yapmaktadır.
3. Kur tercihinde dalgalı kur politikası uygulamak: Yalnız, dalgalı kur uygulamasında
beklenen fayda, doğrudan rejimin bizatihi kendisinden kaynaklanan bir fayda değildir.
Dalgalı kur uygulaması, ekonomik aktörlerin kur riski alma iştahlarını azaltacağı düşünüldüğü için önerilmektedir. (Calvo, 2005), (Caballero ve Krishnamurty, 2003) Bu
anlamda, dalgalı kur rejimi, ekonomik birimlerin daha az kur riski almalarını sağladığı
sürece bir çeşit sigorta işlevi göreceği için faydalıdır. Eğer, ekonomik birimlerin kur
riski alma iştahını azaltmıyorsa, ani kesintileri önleme bakımından faydası tartışmalıdır.
22
Bankacılar Dergisi
Hatta (Razin ve Rubinstein, 2005), dalgalı kur rejiminin, özellikle firmalar kesiminin
kur riskini yükselttiğini ve finansal sistemin fazla derinliğe ve çeşitliliğe sahip olmadığı
ekonomilerde, bu risklerin dengelenmesinin maliyeti yüksek olduğu için, ani kesinti ihtimalinin arttığını söylemektedirler.
Enflasyon hedeflemesi (ve dalgalı kur rejimi) altında ekonomik birimlerin kur riski
alma iştahlarını azaltmak için (Caballero ve Krishnamurty, 2003)’nin önerdiği bir çözüm ise,
merkez bankasının yurtdışı kaynak kullanımı sonucu ülkeye giren döviz fazlasını sterilize
etmemesidir. Yazarlara göre, döviz fazlasının sterilize edilmesi sonucu, döviz fiyatı belli bir
istikrar kazanır ve bu istikrar da, ekonomik aktörleri kur risklerini artırmaya iter.
Son olarak ek bir sigorta işlevi olarak önerilen, - yada gözlemlenen- bir unsur da, IMF
ile yapılan ve yürütülmekte olan bir anlaşmadır. (Eichengreen, Gupta ve Mody, 2006) Böyle
bir anlaşmanın, sağlam ekonomik temellere sahip olan ülkelerde ek bir sigorta işlevi gördüğünü ve ani kesintinin gerçekleşme ihtimali ile gerçekleştiği takdirde ekonomide yarattığı
tahribatı azalttığını bulgulamışlardır. Zayıf ekonomik temellere sahip olan ekonomiler için
böyle bir korunma işlevi söz konusu değildir.
4. Türkiye’de 2002-2005 Dönemi: Tasarruf İkamesi
Bu bölümde, Türkiye ekonomisindeki 2002-2005 dönemindeki temel değişiklikler kısaca ele alınacak ve 2002-2005 döneminde tasarruf dengelerindeki gelişmeler incelenecektir.
Ardından, ikinci ve üçüncü bölümlerde aktarılan diğer gelişmekte olan ülke deneyimleri
sonucu ortaya çıkan karakteristik özelliklerin (dış tasarrufların özel tasarrufları ikamesi, özel
yatırımlarda artış, iç politikalarla ani kesinti ilişkisi) Türkiye için ne ölçüde geçerli olduğu
anlaşılmaya çalışılacaktır.
4.1. Genel Görünüm: Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı
Türkiye’de 2002-2005 döneminde uygulanan politikaların genel çerçevesini belirleyen
ve bugün içinde bulunduğumuz ekonomik ortamı hazırlayan temel unsur Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programı olmuştur. Bu nedenle, bu programın ana unsurlarını kısaca hatırlamak 20022005 döneminde Türkiye ekonomisindeki gelişmeleri anlamlandırmak açısından faydalı
olabilir.
2001 Krizi’ni takiben uygulamaya konulan Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı temelde
ekonomide istikrar sağlamayı ve yapısal zaafları güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bu çerçevede,
bankacılık sektörüne dönük önemli bir yeniden yapılandırma, kontrollü kur yerine serbest kur
rejimi, -başlangıçta örtük ve 2006 başından itibaren “açık” enflasyon hedeflemesi uygulaması,
uzun vadede gerçekleştirilecek olan yapısal reformlar ve disiplinli maliye politikası, programın temelini oluşturmuştur.
2002 yılından 2006 yılının ortalarına kadar temel ekonomik gelişmelere bakıldığında,
programın çok büyük ölçüde başarılı olduğu görülmektedir. Oldukça yüksek büyüme
rakamları gerçekleştirilmiş ve enflasyon oranı düzenli bir gerilemeyle tek haneli rakamlara
inmiştir.
Bankacılık sektöründe gerçekleştirilen üçlü denetim, sermaye artırımı, kamu bankalarının yeniden yapılandırılması, sektöre yönelik kamu denetim ve gözetiminin etkinliğinin
artırılması ve İstanbul Yaklaşımı olarak da bilinen Finansal Yeniden Yapılandırma Programı
gibi proje ve reformlar finansal sistemin mali kırılganlığını önemli ölçüde azaltmıştır.
23
Emre Alpan İnan
Öte yandan enflasyon oranındaki gerileme, hem reel hem nominal faiz oranlarının gerilemesini mümkün kılmıştır. Ekonomideki toplam riskin –ve risk algısının- gerilemesi
sonucu döviz kurlarının istikrar kazanması ise enflasyon oranındaki gerilemeye katkıda
bulunmuştur.
4.2. Tasarruf Dengeleri
Toplam tasarruf dengeleri açısından incelendiğinde, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programının ekonomideki toplam tasarruf – yatırım dengesinin sağlanmasıyla ilgili özellikli bir
amacı olmamıştır. Sadece disiplinli maliye politikasının sürdürülmesi gibi ilkelerin ve –milli
gelirin yüzde 6,5’i düzeyinde birincil bütçe fazlasının sağlanması gibi hedeflerin varlığı,
toplam kamu kesimi net tasarrufunun artırılacağına – kamu net tasarruf açığının düşürüleceğine – işaret etmektedir. Nitekim, programın başarı sağladığı en önemli alanlardan biri de kamu
maliyesi olmuştur. Birincil bütçe fazlası hedefleri, genel olarak tatminkar bir şekilde
tutturulmuştur. Gerileyen faiz hadleri paralelinde azalan iç borç stoku faiz ödemeleri ve
istikrarlı bir şekilde değer kazanan TL, kamu kesimi net tasarrufunun azaltılmasına önemli
katkı sağlamıştır. Bu gelişmelerin sonucu olarak, kamu kesimi net tasarruf açığı 2001 yılında
GSMH’nın yüzde 15,3’ü düzeyinde gerçekleşmişken, 2002-2005 döneminde düzenli bir
azalma göstererek, 2005 yılı sonunda yüzde 2,8’e gerilemiştir. Kamu kesimi net tasarrufunun
4 yıllık bir süre içinde milli gelirin yüzde 12,5’i düzeyinde bir iyileşme göstermiş olması,
ekonomideki toplam tasarruf – yatırım dengelerini de olumlu etkilemiştir.
Bununla beraber, aynı gelişmenin özel kesim net tasarruflarında yaşanmadığı, tam tersine özel kesim net tasarruflarının hızla azaldığı ve 2004 yılından itibaren de eksi bakiye
vermeye başladığı görülmektedir. Özel kesim net tasarrufları 2001 yılında GSMH’nın yüzde
16,6’sı düzeyinde fazla vermişken, 2002-2005 döneminde düzenli bir azalma göstererek, 2005
yılı sonunda milli gelirin yüzde 4,4’ü oranında açık vermiştir. Böylece ekonomideki toplam
net tasarruf dengesi (cari işlemler dengesi olarak okunmalıdır) 2001 yılında milli gelirin
yüzde 1,3’ü oranında fazla vermişken, 2005 yılı sonunda yüzde 7,3’ü oranında açık vermiştir.
Bir başka deyişle, özel kesim net tasarruflarındaki azalma, kamu kesimi net tasarrufundan
gelen 12,5 puanlık iyileşmenin olumlu etkisini silmiş ve ilave olarak 8,5 puanlık bir kötüleşmeye daha neden olmuştur. Toplamda özel kesim net tasarrufları milli gelirin yüzde 21’i
düzeyinde bir gerileme göstermiştir. Dört yıl gibi kısa bir süre zarfında, özel kesimin yatırım
ve tasarruf kalıbında görülen bu değişim son derece şaşırtıcıdır.
Tablo 1: Ekonominin Genel Dengesi (Milli Gelire Oran, yüzde)
Gayri Safi Milli Hasıla
Dış Kaynak
Toplam Kaynaklar
Toplam Yatırımlar
Kamu
Özel
Toplam Tüketim
Kamu Harcanabilir Geliri
Kamu Tasarrufu
Özel Harcanabilir Gelir
Özel Tasarruf
Toplam Yurtiçi Tasarruf
1989-2001
100,0
2,2
102,2
23,3
6,7
16,6
78,9
10,4
-1,3
89,6
22,4
21,1
* Gerçekleşme tahmini, Kaynak: DPT, Yıllık Programlar
24
2002
100,0
2,4
102,4
21,6
6,3
15,4
80,8
6,4
-6,2
93,6
25,4
19,2
2003
100,0
4,2
104,2
23,5
4,7
18,8
80,7
7,0
-5,3
93,0
24,6
19,3
2004
100,0
6,2
106,2
26,5
4,2
22,3
79,7
10,7
-1,3
89,3
21,6
20,3
2005*
100,0
7,1
107,1
27,5
5,4
22,1
79,6
14,4
2,6
85,6
17,8
20,4
Bankacılar Dergisi
Sermaye hareketlerinin serbestleştirildiği 1989 yılından 2005 yılına kadar olan dönem
incelendiğinde, özel kesim net tasarruflarının, yoğun dış kaynak kullanımının yaşandığı
dönemlerde gerilemekle beraber, ilk kez 2004 yılında eksi bakiye verdiği ve bu eğilimin 2005
yılında da güçlenerek devam ettiği görülmektedir.
Grafik 1: 1989-2005 Döneminde Tasarruf Dengesi (GSMH’nın yüzdesi olarak)
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
-5,0
-10,0
-15,0
-20,0
.DPX7DV<DW)DUNÕ
g]HO7DV<DW)DUNÕ
Net Tasarruf
Kaynak: DPT
1989-2001 döneminde, özel tasarrufların milli gelire oranı, ortalama olarak yüzde 22,4
olarak gerçekleşmiştir. 2002 yılında yüzde 25,4 düzeyinde gerçekleşen özel tasarruf oranı,
2002-2005 döneminde düzenli olarak azalarak, 2005 yılında yüzde 17,8’e gerilemiştir. 19892001 döneminde milli gelirin yüzde 1,3’ü oranında açık vermiş olan kamu kesimi tasarrufu,
2002-2005 döneminde düzenli olarak iyileşerek, 2005 yılında milli gelirin yüzde 2,6’sına
yükselmiştir. Genel olarak, 2002-2005 döneminde uygulanan disiplinli maliye politikası ve
gerileyen faiz hadleri kamu kesimi tasarrufunu iyileştirirken, özel kesim tasarrufunun milli
gelire oranı hızla gerilemiştir. Grafik 1’de 1989-2005 döneminde kamu kesimi, özel kesim ve
toplam net tasarrufların milli gelire oranı sunulmaktadır.
1989- 1993 döneminde özel kesim net tasarrufları genelde milli gelirin yüzde 5’i düzeyinde seyretmiştir. 1994, 1998 ve 2001 gibi ani kesintilerin yaşandığı yıllarda, alınan
ekonomik tedbirlerin ve dış kaynak kullanımının kesilmesiyle, özel kesim net tasarruflarında
artış yaşanırken; 1995-1997 ve 2000 gibi dış borç kullanımının rahat ve nispeten bol olduğu
dönemlerde ise, özel kesim net tasarrufları gerilemiştir.
Tablo 2: Kamu Kesimi Tasarruf Davranışı (Milli gelire oran, yüzde)
Kamu Harcanabilir Geliri
Kamu Tüketimi
Kamu Tasarrufu
Kamu Yatırımı
Kamu (Tas.-Yat.) Farkı
1989-2001
10,4
11,7
-1,3
6,7
-8,0
2002
6,4
12,6
-6,2
6,3
-12,5
2003
7,0
12,3
-5,3
4,7
-10,0
2004
10,7
12,0
-1,3
4,2
-5,4
2005*
14,4
11,8
2,6
5,4
-2,8
Kaynak: DPT, Yıllık Programlar
25
Emre Alpan İnan
1989-2001 döneminde ortalama olarak milli gelirin yüzde 10,4’ü düzeyinde gerçekleşen kamu kesimi harcanabilir geliri, 2002 yılında milli gelirin yüzde 6,4’üne kadar gerilemiştir. 2002-2005 döneminde ise düzenli bir artış göstererek, 2005 yılında milli gelirin yüzde
14,4’üne yükseldiği tahmin edilmektedir. Buna karşılık kamu kesimi tüketimi, hem 19892001 döneminde, hem de 2002-2005 döneminde fazla değişmeden yüzde 12’ler düzeyinde
gerçekleşmiştir. 1989-2001 döneminde yüzde milli gelirin 6,7’si olarak gerçekleşen kamu
yatırımları, 2002-2005 döneminde hafifçe daralarak, yüzde 5’ler düzeyinde seyretmiştir. O
halde şu tespitte bulunabiliriz. 2002 yılında milli gelirin yüzde 12,5’i oranında açık veren
kamu kesimi net tasarrufunun 2005 yılında milli gelirin yüzde 2,8’i oranında açığa iyileşmesinin arkasındaki temel faktör, kamu tüketimi veya yatırımındaki gerilemeden çok, kamu
harcanabilir gelirindeki artıştır.
Kamu kesimi net tasarrufu incelendiğinde, 1989-2001 döneminde özel kesim net tasarruflarıyla ters yönlü bir ilişki gösterirken, Güçlü Ekonomiye Geçiş Programının uygulandığı 2002-2005 döneminde kamu kesimi net tasarrufunun, yukarıda kısaca değinilen sebeplerle düzenli olarak arttığı görülmektedir. Bununla beraber, özel kesim net tasarrufundaki
gerileme, kamu kesimi net tasarrufundaki iyileşmeden daha büyük olduğu için toplam yurtiçi
net tasarruf açığı (cari işlemler açığı olarak okunmalıdır) 2002-2005 döneminde düzenli
olarak artmıştır. Kriz yılı olan 2001 yılında milli gelirin yüzde 1,3’ü oranında fazla veren
yurtiçi tasarruflar, 2005 yılında milli gelirin yüzde 7,3’ü oranında açık vermiştir.
Türkiye ekonomisinin tasarruf dengeleri incelendiğinde bir başka şaşırtıcı nokta ortaya
çıkmaktadır. Kamu ve özel kesim net tasarrufları arasında bir değişim (trade-off) görülmektedir. 1989-2005 dönemi için iki seri arasındaki korelasyon katsayısı -0,83 olarak gerçekleşmektedir. Bu durum, kamu tasarruflarının özel tasarrufları ikame ettiği (veya özel tasarrufların
kamu tasarruflarını ikame ettiği) gibi garip bir sonuca yol açmaktadır. Dışa kapalı bir
ekonomide özel ve kamu net tasarruflarının arasında tam bir değişim olması beklenecektir.
Bununla beraber, Türkiye gibi dışa açık ve yoğun dış kaynak kullanımının olduğu bir
ekonomide kamu ve özel kesim net tasarrufları arasındaki böyle bir negatif ilişki dikkat
çekicidir.
Tasarruf serilerinde dikkat çekici ikinci bir özellik “iyi zamanlarda” kamu kesimi net
tasarrufunun artması, buna karşın özel kesim net tasarrufunun kamu kesimi net tasarrufundan
daha hızlı bir şekilde küçülmesidir. İyi zamanlardan kasıt, ekonomiye dış kaynak girişinin
görece bol olduğu ve ekonomik büyümenin yaşandığı yıllardır. “ Kötü zamanlarda” ise, yani
1994, 1998 ve 2001 gibi kriz yıllarında ise, ekonomide toplam tasarruf dengesinin yeniden
kurulması daha çok özel kesim net tasarruflarının artırılması yoluyla sağlanmışa benzemektedir. Buna karşın, 2002-2005 dönemini daha önceki “iyi zamanlardan” ayıran temel nokta, kriz
sonrası dönemde kamu net tasarruflarındaki artıştır. 1994 Krizinden sonra, kamu net
tasarrufunda görülen artış; 2002-2005 dönemiyle kıyaslanamayacak kadar küçüktür. 1998
yılından sonraki dönemde ise, kamu net tasarrufları azalmıştır. Bu çerçevede, 2002-2005
dönemi tekil bir özellik göstermektedir.
Kamu kesimi net tasarruflarının iyi zamanlarda artış göstermesi anlaşılabilir bir şeydir.
Belki de daha doğru bir sıralama, kamu kesimi net tasarruflarının artış gösterdiği dönemlerde,
yani disiplinli maliye politikalarının uygulandığı dönemlerde dış alemin Türkiye ekonomisine
daha çok yatırım yapmaya istekli olduğu şeklindedir. Bir başka deyişle, disiplinli maliye
politikaları genellikle dış alem, yani borç vericiler tarafından olumlu karşılanan bir dizi tutarlı
istikrar politikasının en önemli parçası olmaktadır ve dış dünyaya makroekonomik yönetim
konusunda olumlu bir sinyal göndermektedir. Özellikle Türkiye gibi kamu kesimi borcunun
26
Bankacılar Dergisi
finansal sisteme oranının yüksek olduğu ve faiz ödemelerinin toplam kamu harcamaları içinde
önemli yer tuttuğu bir ekonomide bu tür bir sinyalin etkisi güçlenmektedir.
4.3. Özel Kesim Net Tasarrufundaki Gerilemenin Unsurları
Özel kesim net tasarrufundaki gerilemenin kaynağını bulmak için, 2002-2005 döneminde özel kesim net tasarrufunun başlıca bileşenleri incelendiğinde, özel kesim tüketiminde
artış olmadığı, tam tersine gerileme olduğu görülmektedir. Özel kesim net tasarrufundaki
azalış, özel kesim yatırımlarındaki yüksek oranlı artıştan kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla
1994 ve 1998 Krizlerinden sonra görülen özel kesim tüketimindeki oransal artış, 2001
Krizi’nden sonra görülmemektedir. Bu anlamda da 2002-2005 dönemi daha önceki “ iyi
zamanlardan” ayrılmaktadır.
Tablo 3: Özel Kesim Tasarruf Davranışı (Milli gelire oran, yüzde)
Özel Harcanabilir Gelir
Özel Tüketim
Özel Tasarruf
Özel Yatırım
Özel (Tas.- Yat.) Farkı
Özel Tasarruf Oranı *
Özel Tüketim Oranı**
1989-2001
89,6
67,2
22,4
16,6
5,8
25,0
75,0
2002
93,6
68,2
25,4
15,4
10,0
27,2
72,8
2003
93,0
68,4
24,6
18,8
5,8
26,5
73,5
2004
89,3
67,7
21,6
22,3
-0,7
24,2
75,8
2005*
85,6
67,8
17,8
22,1
-4,4
20,8
79,2
* Özel tasarrufların özel kesim harcanabilir gelirine oranıdır.
** Özel tüketimin özel kesim harcanabilir gelirine oranıdır.
Kaynak: DPT, Yıllık Programlar
Özel kesim net tasarrufunun bileşenlerine bakıldığında, net tasarruftaki gerilemenin
özel tüketim artışından değil, özel yatırım artışından kaynaklandığı görülmektedir. Özel kesim
tüketiminin milli gelire oranı, hem 1989-2001 döneminde, hem de 2002-2005 döneminde
yüzde 68 düzeylerinde gerçekleşmiştir. Buna karşılık, özel kesim yatırımları 1989-2001
döneminde milli gelirin ortalama yüzde 16,6’sını oluştururken, 2002 yılında yüzde 15,4
olarak gerçekleşmiştir. 2002-2005 döneminde milli gelir içindeki payı düzenli olarak artış
gösteren özel kesim yatırımları, 2005 yılında yüzde 22,1’e yükselmiştir.
Ayrıca, ikinci bir unsur olarak özel kesim tasarruf eğilimi de gerilemiştir. Özel kesim
tasarruf eğilimi (özel tasarrufların özel harcanabilir gelire oranı) 2002 yılında yüzde 27,2
olarak gerçekleşmiş iken, 2005 yılında yüzde 20,8’e gerilemiştir. Bir başka deyişle özel sektör
hem toplam harcanabilir gelirinin daha küçük bir kısmını tasarruf etmiş; hem de toplam
yatırımlarını çok hızlı bir şekilde artırmıştır. Üstelik 2002-2005 döneminde kamu kesimi
harcanabilir gelirindeki artış, özel kesim harcanabilir gelirini azaltmasına rağmen bu gelişme
yaşanmıştır. Bu gelişmeler sonucunda, özel kesim tasarrufları özel kesim yatırımlarını
karşılamaya yetmemiştir. 2005 sonunda milli gelirin yüzde 7,3’ü oranında gerçekleşen cari
işlemler açığının 4,6 puanı özel sektör tasarruf açığından kaynaklanmıştır.
Açıklamaya çalışılan nokta, neden 2002-2005 döneminde özel kesimin net tasarruf
tercihinde böyle önemli bir değişiklik yaşandığıdır. Olası yanıtlardan bir tanesi, MarshallLerner koşuludur. Eğer bir ekonomide ihracat ve ithalatın talep esneklikleri toplamı birden
fazlaysa, o ekonomide yerel paranın döviz kurlarına karşı reel bazda değer kazanması, ihracatı
olumsuz ve ithalatı olumlu etkiler. Bir bütün olarak cari işlemler dengesini ise olumsuz
27
Emre Alpan İnan
etkiler. İthal mallarının ucuzlaması, yatırım talebini artırır ve ithal yatırım mallarının artışı ve
tabii ki ihracatın azalması paralelinde cari işlemler açığı büyür.
Grafik 2: 1989-2005 Döneminde Özel Kesim Tüketim ve Yatırımı
(GSMH’nın yüzdesi olarak)
71,0
25,0
70,0
20,0
69,0
68,0
15,0
67,0
66,0
10,0
65,0
64,0
5,0
63,0
62,0
0,0
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
Özel tüketim
g]HO\DWÕUÕP
Kaynak: DPT
Gerçekten de 2002-2005 dönemi YTL’sının değerlendiği, yani başlıca yabancı para birimleri karşısında reel olarak değer kazandığı bir dönemdir. TCMB tarafından hesaplanan
1995=100 bazlı tartılı efektif reel kur endeksine göre (TERKE) 2002 Ocak ayında 130 puan
olan TÜFE bazlı endeks, 2005 sonunda 171 puana yükselmiştir. TEFE (ÜFE) bazlı endeks ise
119 puandan 142 puana yükselmiştir. Bir başka deyişle YTL TÜFE bazlı endekse göre yüzde
32; ÜFE bazlı endekse göre yüzde 19 oranında değer kazanmıştır. Aynı dönemde cari işlemler
açığı da büyümüştür. Bununla beraber, reel kur endeksindeki değişmeler ekonominin dış
ticaret alanındaki rekabet gücünün sadece bir bölümünü oluşturmaktadır. Başta işçilik ücreti
olmak üzere girdi maliyetleri, mali yükler, finansal sistemin büyüklüğü ve kredi maliyeti
(dolayısıyla kredi sağlama imkanı ve finansman maliyeti) verimlilik gibi unsurlar da rekabet
gücünü etkilemektedir. 2002-2005 döneminde bu unsurlardan bir kısmında YTL’sının
değerlenmesinin getirdiği rekabet dezavantajını dengeleyen olumlu gelişmeler olmuştur.
Örneğin, Türkiye İstatistik Enstitüsü’nün verilerine göre ihracatın önemli bir bölümünü
oluşturan imalat sanayinde, üretimde çalışılan saat başına verimlilik endeksi 2001 yılı
sonunda 121’den 2005 yılı sonunda 158’e yükselmiştir. Bu değişim yüzde 31’lik bir verimlilik artışına karşılık gelmektedir. Böyle bir verimlilik artışı, diğer unsurlar aynı kalmak
koşuluyla tek başına YTL’nin değer kazanmasından doğan rekabet kaybını telafi edebilecek
düzeydedir.
Ayrıca, bu dönemde kredi faizlerinin de faizler genel seviyesindeki düşüşe paralel olarak hem nominal, hem de reel bazda gerilemesi, finansal sistemin milli gelire oranının
artması, mali baskınlık düzeyinin gerilemesi, yoğun dış kaynak kullanımı gibi unsurlar da
firmaların finansman imkanlarını artırmış ve finansman maliyetlerini düşürmüş olmalıdır.
Özetle, YTL’nin başlıca yabancı para birimleri karşısında değer kazanması, şüphesiz
özel sektör net tasarrufunun azalmasına (cari işlemler açığının büyümesine) katkıda bulunmuştur. Bununla beraber, özel sektör net tasarrufunun gerilemesinde tek faktör değildir ve
28
Bankacılar Dergisi
etkisi dikkatle değerlendirilmelidir. Özel kesim net tasarruflarındaki gerilemeyi açıklamak
için (Marshall-Lerner koşulu dışında) bir başka cevap, ikinci bölümde ele alınan araştırmalar
paralelinde, diğer gelişmekte olan ülkelerde yaşandığı gibi, Türkiye’de de dış tasarrufların iç
tasarrufları ikame ettiği olabilir. Bu önermeyi test etmek için, özel kesim net tasarrufu ile
sermaye hareketleri arasındaki ilişkiye bakmak faydalı olabilecektir. Özel kesim net tasarrufu
ile sermaye hareketleri arasında, güçlü bir değişim vardır. İki seri arasındaki korelasyon
katsayısı, 1989-2005 dönemi için -0,81 olarak ortaya çıkmaktadır. Bu bağıntı, özel kesim net
tasarrufu ile kamu kesimi net tasarrufu arasındaki bağıntı kadar güçlüdür. Bir başka deyişle,
dış kesim tasarrufu, özel sektör tasarrufunu ikame etmektedir.
Grafik 3: 1989-2005 Döneminde Özel Kesim Tasarrufu ve Sermaye Hareketleri
(GSMH’nın yüzdesi olarak)
15,0
20,0
10,0
15,0
5,0
10,0
0,0
5,0
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
1989
-5,0
0,0
-10,0
-5,0
-15,0
-10,0
Sermaye Hareketleri
Net özel tasarruf
Kaynak: DPT
Dış tasarrufların özel tasarrufları ikame süreci iki yönlü çalışmaktadır. Birincisi özel
kesim tasarruf eğiliminde gerileme ortaya çıkmaktadır. İkinci olarak, dış tasarruflar öncelikle
özel yatırım harcamalarını –özel tüketim harcamalarını değil- finanse etmektedir. Dış
tasarrufların özel tasarrufları ikame etme sürecinin nasıl çalıştığı, bu ikamenin hangi mekanizmalarla gerçekleştiği bu çalışmanın kapsamı dışındadır. Aslında bu husus ayrı bir
araştırmanın konusudur ve böyle bir araştırma Türkiye ekonomisinin işleyişi hakkında çok
önemli bilgiler sağlayabilir.
İkame mekanizması hakkında yeterli bilgimiz olmasa bile, şöyle bir sonuca ulaşmak
mümkün görünmektedir: Tasarruf ikamesinin yaşandığı ekonomide, iç faiz hadleri, yabancı
yatırımcıyı cezp edecek kadar yüksek, fakat yerleşikleri yatırım ve tüketimden vazgeçirecek
kadar yüksek değildir veya en azından yerleşik ekonomik birimler tarafından öyle algılanmamaktadır.
5. Ani Kesinti İhtimali
Bu bölümde ani kesinti ihtimalini azaltan politikaların, Türkiye’nin 2002-2005 dönemindeki ekonomik tecrübesinde ne ölçüde hayata geçmiş olabileceği incelenecektir. Böyle bir
çaba, çalışmanın ilgili kısımlarında ele alınan genelleştirilmiş kuralların, Türkiye’nin –diğer
her ülke gibi- kendine özgü şartlarında ne ölçüde çalışabileceğiyle ilgili olarak bize bir içgörü
sağlayabilir.
29
Emre Alpan İnan
Ani kesinti ihtimalini azaltan politikalar/uygulamalar şöyle sıralanabilir:
a. Ekonomik aktörlerin döviz cinsi borçlanmalarını (veya en azından bu tip
borçlanmaların yarattığı kur riskini) azaltacak politikalar uygulamak
Türkiye’de 2002-2005 döneminde uygulanan politikaların, ekonomik aktörlerin döviz
cinsi borçlanmalarını nasıl etkilediğini anlamak için ilk bakılması gereken yer cari işlemler
dengesidir. Türkiye’deki ekonomik birimlerin genel olarak yurtdışında YTL cinsi borçlanma
imkanlarının olmadığı veya çok kısıtlı kaldığını varsayarsak, dış borçlanmaların tamamına
yakının döviz cinsinden olacağı açıktır. Bu varsayımlar altında, cari işlemler açığı, ekonomik
aktörlerin sadece toplam dış borçlanma ihtiyacını değil, toplam döviz cinsinden dış borçlanma
ihtiyacını da gösterecektir.
Tablo 4’de, incelenen 2002-2005 döneminde cari işlemler açığı ve GSYİH’ya oranı
verilmiştir. Hem cari işlemler dengesi, hem de gsyih rakamları yıllıktır. Yani geriye doğru son
bir yıllık dönemin toplamı alınmıştır. Cari fiyatlarla bir yıllık gsyih, ilgili dönemin ortalama
dolar kuruna bölünmüştür.
Toplam dış (döviz cinsi) borçlanma ihtiyacı olarak ifade edilebilecek olan cari işlemler
dengesi, 2002 yılı üçüncü çeyreğinden itibaren açık vermeye başlamış ve bu açık gsyih
artışının çok üzerinde bir hızla büyümüştür. 2002 yılsonunda 1,5 milyar dolar düzeyinde olan
cari işlemler açığı, 2005 yılsonunda 23 milyar dolar düzeyine yükselmiş ve aynı dönem
itibariyle gsyih’nın yüzde 0,8’inden yüzde 6,4’üne erişmiştir.
Tablo 4: Cari İşlemler Dengesi ve GSYİH’ya Oranı (Milyon dolar)
2002/1
2002/2
2002/3
2002/4
2003/1
2003/2
2003/3
2003/4
2004/1
2004/2
2004/3
2004/4
2005/1
2005/2
2005/3
2005/4
Cari İşlemler
Dengesi
3.228
1.161
223
-1.524
-3.903
-5.735
-5.683
-8.036
-10.419
-12.315
-14.043
-15.604
-16.401
-18.822
-20.865
-23.091
GSYİH
148.837
156.025
168.681
184.557
188.331
199.007
224.107
240.403
262.529
277.253
287.301
302.921
312.823
328.105
347.995
363.394
Cari İşlemler/
GSYİH, (yüzde)
2,2
0,7
0,1
-0,8
-2,1
-2,9
-2,5
-3,3
-4,0
-4,4
-4,9
-5,2
-5,2
-5,7
-6,0
-6,4
Kaynak: TCMB, TÜİK
2002-2005 döneminde, dış ticaret açığının ve dolayısıyla cari işlemler açığının büyümesinde etkili olabilecek çeşitli faktörler vardır. YTL’nin reel olarak değerlenmesi, hızlı
ekonomik büyüme, Türkiye’de finans sisteminin uzun vadeli kredi vermeye başlaması, 2001
Krizinden sonra ertelenmiş talebin realize edilmesi bu faktörlerin başlıcalarıdır.
30
Bankacılar Dergisi
Tablo 5: Sermaye Hareketlerinin Bileşimi (Milyon dolar)
2002
Cari İşlemler Açığı
Sermaye Hareketleri
-Borç doğurmayan*
-Borç doğuran**
-Kamu
-Özel
-Ticari krediler
-Bankalar, net
-Diğer sektörler, net
-Bankalar mevduatı
-1.524
7.083
-1.816
8.899
8.061
838
2.483
-1.028
371
-988
2003
2004
2005
Toplam
-8.036 -15.604
11.359 22.393
5.548
9.478
5.811 12.915
-238 -2.931
6.049 15.846
2.181
4.201
1.975
5.708
1.022
5.081
871
856
-23.091
41.335
22.057
19.278
-4.888
24.166
3.549
9.116
10.225
1.276
-48.255
82.170
35.267
46.903
4
46.899
12.414
15.771
16.699
2.015
* Doğrudan yatırımlar, yabancıların hisse senedi ve DİBS alımları, Net hata ve noksan kalemlerini
kapsar.
** Ticari krediler, bankalar mevduatı, bankalar ve diğer sektörler net borçlanması, Genel hükümet
ve TCMB’nın net tahvil ihraçları, net kredileri, net IMF hesabını kapsar.
Kaynak: TCMB, Ödemeler dengesi İstatistikleri, Ayrıntılı sunum
Bununla beraber, bir bütün olarak, uygulanmakta olan politika demetinin ekonomik
birimlerin döviz cinsi borçlanma ihtiyacını sınırlandıracak bir yapısı olmadığı anlaşılmaktadır.
2002-2005 döneminin tamamında, 48,3 milyar dolar döviz cinsi borçlanma ihtiyacı (cari
işlemler dengesi toplamı) ortaya çıkmış, buna karşın cari işlemler açığının çok üzerinde, 82,2
milyar dolar net dış kaynak (net sermaye hareketleri toplamı) temin edilmiştir.
Tablo 5’de, 2002-2005 döneminde sermaye hareketleri, sermaye hareketlerinin borç
doğuran ve doğurmayan kısımları ile borç doğuranların alıcılara göre dağılımı incelenmiştir.
2002-2005 döneminde meydana gelen 82,2 milyar dolarlık dış kaynak kullanımının yaklaşık
yüzde 57’si (46,9 milyar dolar) borç doğuran, yüzde 43’ü (35,3 milyar dolar) borç doğurmayan niteliktedir. Borç doğuran işlemler, toplamda cari işlemler açığına oldukça yakındır. Öte
yandan borç doğuran işlemlerin neredeyse tamamı, özel sektör tarafından yapılmıştır. Kamu
kesiminde hem net işlemlerin toplamı sıfıra yakındır, hem de 2003-2005 döneminde kamu,
net dış borç ödeyici konumdadır.
Ani kesinti ihtimalini azaltan faktörlerden biri, belirtildiği gibi, uygulanan politikaların, yurtiçi ekonomik birimlerin döviz cinsi borçlanmalarını –veya en azından bunun
doğurduğu riskleriengelleyebilmektir. 2002-2005 döneminde, uygulanan ekonomik
politikaların yurtiçi ekonomik birimlerin döviz cinsi borçlanmalarını sınırlandırmakta başarılı
olmadığı görülmektedir. 2005 sonu itibariyle milli gelirin yüzde 6’sını geçen bir iç tasarruf
açığı oluşmuştur. Bu açık, döviz cinsinden dış kaynakla kapatılmıştır. Toplam dış kaynak
kullanımı çok daha yüksek olmakla beraber, borç doğuran işlemler kabaca cari işlemler
açığına eşittir ve yine 2005 itibariyle milli gelirin yüzde 6’sını geçmektedir.
b. Sağlam ekonomik temellere sahip olmak: (fiyat istikrarı, mali istikrar, finansal
istikraın sağlanması; özel kesim veya kamu kesimi arasında herhangi bir fark gözetmeksizin, döviz cinsinden borçlanmanın sınırlandırılması ve cari işlemler açığının düşük
bir düzeyde tutulması).
Ani kesinti ihtimalini azaltan politikalarda, Türkiye açısından bu şık incelendiğinde
ortaya karışık bir görüntü çıkmaktadır. Ele alınan dönem itibariyle, fiyat istikrarı ve mali
31
Emre Alpan İnan
istikrarın sağlanmasında önemli yol alındığı görülmektedir. Fiyat istikrarı açısından bakıldığında, TÜİK verilerine göre, 2001 yılında yüzde 69 olarak gerçekleşen tüketici fiyatları
endeksi artış oranı (uçtan uca) 2002 yılında yüzde 30’a gerilemiştir. 2002-2005 döneminde de
gerilemeye devam eden enflasyon oranı, 2005 yılsonunda yüzde 8 olarak gerçekleşmiştir.
Benzer şekilde mali istikrarın sağlanmasında da önemli mesafe kaydedilmiştir. Mali
istikrarın önemli bir göstergesi olarak kabul edebileceğimiz kamu kesimi borçlanma gereğinin
milli gelire oranı (KKBG/GSMH) düzenli bir şekilde gerilemiştir. DPT’nın verilerine göre,
2001 yılında yüzde 16,5 düzeyine kadar yükselen KKBG/GSMH oranı, 2002 yılında yüzde
12,7’ye; 2004 yılında yüzde 4,7’ye gerilemiştir. Bu oranın 2005 yılında yüzde 0,9 olarak
gerçekleştiği tahmin edilmektedir.
Mali istikrarı ölçebileceğimiz bir başka kriter, kamu kesimi borç stokunun milli gelire
oranıdır. Bütçe performansındaki olumlu gelişmelerin sonucu olarak, kamu kesimi borç
stokunun milli gelire oranı da tedricen gerilemiştir. Hazine Müsteşarlığı verilerine göre, 2002
yılında kamu kesimi iç borç stokunun milli gelire oranı yüzde 55 iken, 2005 yılında bu oran
yüzde 50’ye gerilemiştir. Aynı dönem itibariyle kamu kesimi dış borç stokunun milli gelire
oranı ise yüzde 34’den yüzde 18’e gerilemiştir. Böylece kamu kesimi toplam borç stokunun
milli gelire oranı 2002 yılında yüzde 89 iken, 2005 yılında yüzde 68 olarak gerçekleşmiştir.
Mali istikrar ve fiyat istikrarında yakalanan olumlu gelişmelere karşın, bir önceki bölümde detaylı olarak ele alındığı gibi, cari işlemler açığı büyümeye devam etmiştir. Dolayısıyla, Türkiye’nin dış açık hariç olmak üzere, sağlam ekonomik temellere ulaşmak yönünde
ciddi bir performans gösterdiği ve gerek yerli gerekse yabancı ekonomik aktörlerin beklentilerinin olumlu seyrettiği düşünülebilinir.
c. Kur tercihinde dalgalı kur politikası uygulamak: Yalnız, dalgalı kur uygulamasında beklenen fayda, doğrudan rejimin bizatihi kendisinden kaynaklanan bir fayda
değildir. Dalgalı kur uygulaması, ekonomik aktörlerin kur riski alma iştahlarını
azaltacağı düşünüldüğü için önerilmektedir. Eğer, ekonomik birimlerin kur riski alma
iştahını azaltmıyorsa, ani kesintileri önleme bakımından faydası tartışmalıdır.
Türkiye, Güçlü Ekonomiye Geçiş programının en önemli parçalarından biri olarak,
kur rejiminde, dalgalı kur uygulamasını tercih etmiştir. Bu tercihte, şüphesiz daha önceki
olumsuz tecrübeler etkili olmuştur. Kontrollü kur politikasının uygulandığı, yani kur artış
oranlarının sınırlandığı dönemler, 1994 ve 2001 yıllarında meydana gelen ekonomik krizlerle
son bulmuştur. Her iki krizde de, kontrollü kur politikasının dış ticaret açığını ve dolayısıyla
cari işlemler açığını büyüterek, krizin oluşumuna etki ettiği düşüncesi; Güçlü Ekonomiye
Geçiş Programıyla beraber, serbest kur politikasının tercihinde etkili olmuş görünmektedir.
Bu geçmiş tercübeye karşın, dalgalı kur politikasının döviz cinsi dış borçlanmayı, dolayısıyla kur riski yaratımını sınırlandırma konusunda doğrudan başarılı olamadığı görülmektedir. Daha önce de belirtildiği gibi, dalgalı kur rejiminin ani kesinti ihtimalini azaltan bir
faktör olarak tercih edilme nedeni, ekonomik birimlerin kendi kendilerini kur risklerini
azaltmaya/ kontrol altında tutmaya mecbur hissetmeleridir. Dalgalı kur rejimi, kur riski
oluşturma davranışının sınırlanmasında çok etkili olmamış gibi görünmektedir. Bununla
beraber, kur riski oluşturma ve bu riski kontrol altına alma çabalarının ayrı ayrı değerlendirilmesi daha sağlıklı olacaktır. Bu amaçla, Mayıs- Haziran 2006 döneminde, Türkiye finans
piyasalarında yaşanan dalgalanmalar, kur riskinin kontrol edilme çabalarının etkinliğini
ölçebilmek için bir fırsat da oluşturmuştur.
32
Bankacılar Dergisi
Dış borçlanmayla kur riski oluşturan çeşitli ekonomik birimler (firmalar, kamu kesimi,
bankalar vb) arasında sadece bankalar kesiminin kur riskinin kontrolü için yaptıkları işlemler
hakkında veriye sahibiz. Bu işlemlerin nasıl sonuç verdiğini anlamak için Mayıs-Haziran
dalgalanmasının banka bilançolarına ve gelir-gider tablolarına etkisini incelemek faydalı
olabilir.
Grafik 4’te Mart 2005-Haziran 2006 döneminde bankacılık sisteminin (mevduat bankaları ile kalkınma ve yatırım bankalarını kapsamaktadır) toplam kambiyo zararı ile diğer
faaliyet gelirleri üç aylık dönemler itibariyle sunulmuştur.
Bankaların kambiyo karları/zararları kalemi, bankacılık sisteminin bilanço içi açık pozisyonlarının, kur değişiminden dolayı ürettiği geliri/kaybı göstermektedir. Diğer faaliyet
gelirleri ise çoğunlukla dengeleme (hedge) amacıyla gerçekleştirilen türev işlemlerin kur
farklarının kaydedildiği kalemdir.1
Döviz kurlarının oldukça istikrarlı bir seyir izlediği Mart 2005-Mart 2006 döneminde
bankacılık sisteminin kambiyo karları da düşük düzeyde ve istikrarlı bir seyir izlemiştir. Bu
dönemde en fazla 400 milyon YTL pozitif bakiye veren kambiyo hesabı, Mayıs ve Haziran
ayında döviz kurlarında yaşanan artış paralelinde, Haziran 2006 konsolide bilançosunda 3,4
milyar YTL açık vermiştir. Aynı dönemde (2006 yılının ikinci çeyreğinde) diğer faaliyet
gelirleri de büyük ölçüde türev işlemlerin kur artışının yansımasıyla 1,7 milyar YTL artış
göstererek, 3 milyar YTL’ye ulaşmıştır.
Grafik 4: Bankacılık Sisteminin Kambiyo Zararı ve Diğer Faaliyet Gelirleri
Kur Riskinden Korunma
4.000
3.000
Milyon YTL
2.000
1.000
0
Mart 2005
Haziran 2005
Eylül 2005
Aralık 2005
Mart 2006
Haziran 2006
-1.000
-2.000
-3.000
-4.000
D. Faal. Gelirleri
Kambiyo Zararı
Kaynak: TBB, Üç Aylık Raporlar
Bankacılık sistemi, ekonomik birimler arasında en sıkı mali denetime sahip olan sektör olduğu için ve 2001 Krizi’nden sonra bankacılık sistemine dönük denetim ve gözetim
faaliyetinin etkinliği de arttığı için, bankacılık sisteminin kur riski oluşturduğu, fakat bu riski
kontrol etmeyi başardığını da düşünmek makul olacaktır. Öte yandan, şirketler kesiminin
sahip olduğu kur riski ve bu riskin dengelenmesi amacıyla yapılan işlemler hakkında bilgiye
sahip değiliz. Bununla beraber, reel sektörde kur riskinin dengelenmesi faaliyetlerinin
bankacılık sektörüne oranla daha sınırlı kaldığını düşünmek makul gözükmektedir.
33
Emre Alpan İnan
d. Son olarak ek bir sigorta işlevi olarak önerilen, - ya da gözlemlenen- bir unsur
da, IMF ile yapılan ve yürütülmekte olan bir anlaşmadır. Böyle bir anlaşmanın, sağlam
ekonomik temellere sahip olan ülkelerde ek bir sigorta işlevi gördüğünü ve ani kesintinin gerçekleşme ihtimali ile gerçekleştiği takdirde ekonomide yarattığı tahribatı
azalttığını bulgulamışlardır. Zayıf ekonomik temellere sahip olan ekonomiler için böyle
bir korunma işlevi söz konusu değildir.
Türkiye halen, Uluslararası Para Fonu ile ortak bir ekonomik program yürütmektedir.
26 Nisan 2005 tarihli Niyet mektubuna istinaden imzalanan 19’uncu stand-by anlaşmasının
5’inci gözden geçirme çalışmaları devam etmektedir. Öte yandan, sağlam ekonomik temellere
sahip ülkelerde, IMF ile yürütülen anlaşmaların ek bir sigorta işlevi gördüğü şeklindeki bulgu
Türkiye için de geçerli olacaksa; başta enflasyon ve kamu maliyesi olmak üzere, ekonomik
temellerde disiplini öngören politikaların tavizsiz bir şekilde uygulanması gerekmektedir;
çünkü daha önce de belirtildiği gibi, dış kaynak kullanımı önemli bir zaafiyet yaratmaktadır.
6. Genel Değerlendirme ve Sonuç
Bu çalışma, Türkiye’de 2002-2005 döneminde tasarruf dengelerinde görülen bozulmanın; özellikle özel sektör tasarruf eğilimindeki gerilemenin ve özel kesim yatırımlarındaki
hızlı artışın nedenlerini anlamaya çalışmaktadır.
Türkiye ekonomisinde, 2002-2005 döneminde milli gelire oran olarak giderek büyüyen cari işlemler açıkları gerçekleşmiştir. Bu cari işlemler açıkları, esas olarak özel kesim net
tasarrufundaki gerilemeden kaynaklanmıştır. Özel kesim net tasarrufundaki gerilemenin iki
nedeni vardır. Bu nedenler, özel kesim tasarruf eğilimindeki azalma (toplam harcanabilir özel
gelirden özel tasarrufların aldığı payın gerilemesi) ve özel sektör yatırımlarındaki dikkate
değer artıştır.
Cari işlemler açığındaki genişlemeyi açıklamak için sıkça başvurulan argümanlardan
biri, ithalat ve ihracatın kur esneklikleri toplamının birden büyük olduğu bir ekonomide, yerel
paranın diğer dövizler karşısında reel bazda değer kazanması sonucu, ithal mallarının görece
ucuzlaması ve ihraç mallarının görece pahalılaşmasıdır. Bu durum, toplam ihracatı azaltıp,
ithalatı artırarak ülkenin cari işlemler dengesinin açık vermesine (cari işlemler fazlasının
küçülmesine veya açığının büyümesine) neden olur.
Türkiye’nin 2002-2005 döneminde yaşadığı cari işlemler açığı tecrübesi ise, bu argümanla tamamen açıklanamamaktadır. Türk lirası bu dönemde reel olarak başlıca dövizler
karşısında değerlenmiştir, fakat bu değerlenmenin yarattığı rekabet gücü kaybı, neredeyse
aynı ölçüde sağlanan bir verimlilik artışıyla büyük ölçüde giderilmiştir.
Bu argümanın açıklayıcılığıyla ilgili bir başka sıkıntı, döviz kurlarının değerinin, dolayısıyla TL’nin reel değerinin, Türkiye gibi dışa açık ekonomilerde sadece dış ticaret
işlemlerine değil, sermaye hareketleri ve yerleşiklerin portföy tercihleri gibi unsurlara da bağlı
olmasıdır.
Ayrıca, 2002-2005 döneminde sadece ithalat değil, ihracat da büyük bir hızla artmıştır.
Ekonomik aktivitenin hızla büyüdüğü ve yurtiçi talebin genişlediği bir dönemde, ihracattaki
hızlı artış dikkat çekicidir. Kısaca, Türk Lirası’nın reel bazda değerlenmesi, cari işlemler
açığının büyümesinde rol oynamış olabilir. Bununla beraber tek açıklayıcı faktör olarak kabul
edilmesi zor gözükmektedir.
34
Bankacılar Dergisi
Cari işlemler açığını özel ve kamu kesimlerin toplam net tasarruf dengeleri olarak düşündüğümüzde, bir başka olası cevap gündeme gelmektedir. Gelişmekte olan ekonomilerle
ilgili çok sayıda çalışma göstermektedir ki, bu ülkelerde yoğun dış kaynak kullanımı sonucu
dış tasarruflar iç tasarrufları ikame edebilmektedir. Dolayısıyla, ülkeye yoğun yabancı kaynak
girişi doğrudan doğruya cari işlemler açığının sebebidir.
Türkiye’de de 2002-2005 döneminde tasarruf ikamesi süreci yaşanmıştır. Kamu kesimi net tasarrufunda milli gelirin yüzde 12,6’sı oranında bir iyileşme olmasına rağmen, (kamu
kesimi net tasarruf açığı milli gelirin yüzde 15,3’ünden yüzde 2,8’ine gerilemiştir) özel kesim
net tasarrufları milli gelirin yüzde 21’i oranında azalmıştır. (Net özel tasarruflar 2001
yılsonunda milli gelirin yüzde 16,6’sı oranında fazla verirken, 2005 yılsonunda yüzde 4,4 açık
vermiştir.)
Dış tasarrufların iç tasarrufları ikame etmesi sürecinin Türkiye’de hangi mekanizmayla çalıştığı incelemeye değer bir konudur. Bununla beraber, böyle bir sürecin yaşanabilmesi
için iç faiz hadlerinin dış yatırımcıları Türkiye’de –en azından finansal- yatırım yapmaya
teşvik edecek kadar yüksek, buna karşılık yerleşikleri yatırım ve tüketim yapmaktan alıkoymayacak kadar düşük olduğu, en azından ekonomik birimler tarafından böyle algılandığı
varsayılmalıdır. Bu farklı algılamayla beraber, dış alem ve Türkiye’de faiz hadleri ya da
sermayenin marjinal getirileri farklı olabilir. Ya da Türkiye’de (ve diğer gelişmekte olan
ülkelerde) finansal kaynak kıtlığı nedeniyle ertelenmiş tüketim ve yatırım talepleri, dış kaynak
bulundukça gerçekleştiriliyor olabilir.
Tasarruf ikame sürecinin nedeni ne olursa olsun, şöyle bir sonuç ortaya çıkmaktadır:
Dış tasarrufların iç tasarrufları ikame ettiği ekonomilerde, cari işlemler açığı yabancı kaynak
kullanımının bir fonksiyonudur. Bu cümleyi şu şekilde de ifade edebiliriz: Yoğun dış kaynak
kullanımı olan ve dış tasarrufların iç tasarrufları ikame ettiği bir ekonomide, kullanılan
yabancı kaynak arttıkça, net özel tasarruflar azalır ve cari işlemler açığı büyümektedir.
Bu nedenle sorun, (örneğin TL’nin değerlenmesi gibi nedenler yüzünden oluşan) bir
cari işlemler açığı ve bu açığın finansmanı değildir. Tersine dış kaynak bulundukça, net iç
tasarruflar gerilediği için cari işlemler açığı büyümektedir. Bu açık, zaten finansmanı
sağlandıktan sonra yaratılmaktadır.
Öte yandan, tasarrufların ikamesi süreci ile ilgili olarak belirtilmesi gereken bir nokta
da, makroekonomik istikrarı güçlendirecek politika uygulamalarının, bir yandan hem dış
dünyadan borç verenlerin, hem de yerleşik ekonomik birimlerin risk algısını düşürmek
suretiyle; diğer yandan kullanılan yabancı kaynak içinde, doğrudan yatırımlar gibi iç
tasarrufları doğrudan ikame eden kaynak türlerinin oranını artırmak suretiyle, tasarruf
ikamesini güçlendirebileceğidir.
Tasarrufların ikamesi süreci üç temel sakınca doğurur:
i. Birincisi, dış tasarrufta beklenmedik bir kesinti olması halinde, ekonomi bu sürece
düşük bir tasarruf haddinde yakalanır ve tasarruf dengesinin sağlanması maliyetli bir
süreç haline gelir.
ii. Tasarruf ikamesinin yaşandığı ülkedeki ekonomik birimlerin, eğer yerel parayla
yurtdışından borçlanma imkanı yoksa, ki gelişmekte olan ülkelerde genellikle bu imkan yoktur, kullanılan dış kaynak döviz cinsinden olur ve kur riski yaratır.
35
Emre Alpan İnan
iii. Ülkede yatırım ve tüketimi finanse eden toplam kaynaklar içinde yurtdışından (döviz
cinsinden) sağlananların artışı, toplam döviz arz ve talebini etkileyerek, yerel paranın
diğer dövizler karşısındaki reel değerinin artmasına yolaçabilir.
Bu üç sakınca bir bütün olarak değerlendirildiğinde, cari işlemler açığı, yerleşikler üzerindeki kur riskinin artması, yerel paranın değerlenmesi gibi gelişmeler dış dünyadan
kaynak sağlayanların ülkeyi daha riskli olarak algılamalarına yol açar ve bu algı olumsuz bir
dünya konjonktürüyle birleştiğinde (mesela gelişmiş ülkelerde faiz oranlarında artış yaşandığında) dış kaynak kullanımında ani kesinti riski doğabilir. Yapılan araştırmalar, ani kesintiler
üzerinde dış şokların önemli etkisi olduğunu göstermektedir. Bir başka deyişle, dış kaynak
kullanıcısı gelişmekte olan ülkelerin uyguladıkları para ve maliye politikaları, tercih ettikleri
kur rejimi, finansal sistemlerinin mali zaaflarının elimine edilmesi gibi olumlu unsur ve
politikalar, ani kesinti ihtimalini azaltabilir, fakat ortadan kaldırmaz.
Ani kesinti ihtimalini azaltan politika ve uygulamalar ise şöyle özetlenebilir:
1- Ekonomik birimlerin döviz cinsi borçlanmalarını azaltacak politikalar uygulanması: Gelişmekte olan ülkelerin büyük çoğunluğu yurtdışından kendi parası cinsinden
borç bulamaz. Bu nedenle, özel kesimin net tasarrufundaki gerileme döviz cinsi borçlanmayla/dış kaynakla ikame edilir. Döviz cinsi borçlanmayla beraber, kur riski de ithal edilir ve ekonomideki yerleşik birimlerde (bankalar kesimi, firmalar kesimi, merkez bankası, hanehalkı vb) birikir. Ekonomideki toplam kur riskinin artması, borç verenlerin risk algısını artırır ve ani kesinti ihtimalini güçlendirir. Uluslararası finans piyasalarıyla yüksek entegrasyon düzeyine sahip gelişmekte olan ülkelerde bu kur riskinin dengelenmesi (hedge) imkanları daha geniştir.
2- Borç verenler tarafından kabul edilebilir ekonomi ve finans politikaları uygulanması: Kabul edilebilir politikalardan kasıt, fiyat istikrarı, mali istikrar ve finansal
istikrarın sağlanmasıdır. Kamu maliyesinin disiplinli bir şekilde yürütülmesi, cari işlemler açığının düşük seviyelerde tutulması (iç tasarruflardaki gerilemenin sınırlandırılması olarak okunabilir) ve finansal kuruluşların mali bünyelerinin güçlü tutulması,
risk yönetiminin geliştirilmesi gibi politikalar ilk anda akla gelenlerdir.
3- Kur rejimi tercihi ani kesinti ihtimali üzerinde etkilidir: Gelişmekte olan ülke,
eğer dalgalı kur rejimi tercihi uyguluyorsa, ani kesinti ihtimalini azaltabilir. Fakat yapılan çalışmalar bu argümanın bazı şartlara bağlı olduğunu göstermiştir. Öncelikle
dalgalı kur uygulamasının faydalı olması, yerleşik ekonomik aktörlerin kur riski alma
iştahlarını azaltabilmesine bağlıdır. Eğer bu sağlanamıyorsa, dalgalı kur uygulamasından beklenen faydalar önemli ölçüde azalmaktadır.
Bazı çalışmalara göre, merkez bankalarının ülkeye giren döviz fazlasını, yani yabancı
kaynakların cari işlemler açığını finanse ettikten sonra kalan kısmını, sterilize etmesi
döviz kurlarını istikrara kavuşturur ve yerleşik ekonomik birimlerin kur riski taşıma
iştihasını artırır. Bu durumda da dalgalı kur uygulamasının ani kesinti ihtimalini azaltıcı etkisi tartışmalıdır.
4- IMF programlarına uymak, ani kesinti ihtimalini azaltır: IMF programlarıyla ani
kesinti ihtimalini araştıran bir çalışmaya göre, IMF ile anlaşması bulunan ve bu anlaşmaya uygun iç politikalar uygulayan ülkelerde ani kesinti ihtimali azalmakta, IMF
anlaşmaları borç verenlerin risk algısını azaltarak, ek bir sigorta işlevi görmektedir.
36
Bankacılar Dergisi
Bununla beraber, bu sigortanın çalışması içinde ekonominin genel olarak sağlam
makroekonomik temellere sahip olması gerekmektedir.
Türkiye açısından bakıldığında, incelenen dönemde Türkiye’nin kredibilitesi yüksek
makroekonomik politikalar uyguladığı ve gerek Türkiye ekonomisine kaynak sağlayan
yabancı ekonomi aktörlerinin, gerekse yerleşik ekonomi aktörlerinin beklentilerinin olumlu
etkilendiği, ekonomideki risk algısının gerilediği söylenebilir. Öte yandan, sadece YTL’nin
reel bazda değerlenmesiyle açıklanamayacak bir cari işlemler açığı yaşanmaktadır. Diğer
gelişmekte olan ülkelerde de yaşandığı gibi, bu cari işlemler açığı yoğun bir dış kaynak
kullanımı sırasında –ve onun sayesinde- mümkün olabilmiş gözükmektedir. Yoğun dış
kaynak kullanımı, özel tüketimi değil, fakat özel yatırımları artırmak suretiyle özel tasarrufları
azaltmıştır. Kullanılan dış kaynağın yaklaşık yüzde 60’ı borç doğuran nitelikte işlemlerdir.
Dalgalı kur politikasının, ekonomik birimlerin döviz cinsi borçlanmalarını düşürmede
tek başına yetersiz kaldığı anlaşılmaktadır. Buna karşın, Mayıs-Haziran 2006 dalgalanmasında da gözlenebildiği gibi, en azından bankacılık sektörü açısından etkin bir denetimle beraber
dünya finans piyasalarına entegrasyonun artışı, döviz borçlanmasını değilse de, kur riskini
sınırlandırmıştır. Bankacılık sektörünün dengeleme (hedge) amaçlı işlemlerinin sektörü
koruduğu görülmüştür. Yine de bankacılık sektörü için ortaya çıkan bu olumlu tablonun
ekonominin diğer aktörler, özellikle de reel kesim için de geçerli olmadığı düşünülmektedir.
Kredibilitesi yüksek makroekonomik politikalar ve dalgalı kur uygulaması, büyüyen
tasarruf açıklarına karşın Türkiye’de ani kesinti yaşanması ihtimalini düşürmektedir. Bununla
beraber, “doğru” iç politikaların tek başlarına tam bir koruma sağladığı düşüncesi ihtiyatla
karşılanmalıdır.
Türkiye gelişmekte olan ve yoğun dış kaynak kullanan bir ekonomidir. Bu durumuyla,
ani kesinti ihtimallerine açıktır. Ani kesinti ihtimalini artıran önemli bir neden, dış konjonktürdeki değişimlerdir. “Doğru” iç politikalar; yani disiplinli kamu maliyesi, enflasyonist
baskılarla tavizsiz mücadele ve ekonomik aktörlerin beklentilerinin başarılı bir şekilde
yönetimi gibi unsurlar, ani kesinti ihtimalinden kaçınma ve-veya gerçekleşirse yarattığı
tahribatı azaltma konusunda önemlidir; bununla beraber yeterli değildir. Bu önlemleri
tamamlayan ve en az onlar kadar önemli diğer unsur, yerleşik ekonomik aktörlerin döviz cinsi
borçlanmalarının -veya en azından aldıkları kur riskinin - sınırlandırılmasını teşvik eden
politikalar olmalıdır.
Bu çalışma, 2002-2005 döneminde özel sektör tasarruflarındaki gerilemenin ana sebebinin, YTL’nin değerlenmesi veya Türkiye’nin rekabet gücünü etkileyen benzeri bir unsur
değil; dış dünyadan borçlanma imkanlarının artışı olduğunu savunmaktadır. Bununla beraber,
bu varsayımı test etmek için, ek çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır.
Özel sektör tasarrufları ile daha detaylı bilgilere ulaşabilmek, -örneğin özel sektör tasarruflarının reel sektör, finansal sektör ve hanehalkı arasındaki dağılımı gibi- ve özellikle reel
sektörün döviz pozisyonu, kur riski ve bu riski dengeleme (hedge) imkanlarıyla ilgili daha
fazla bilgi edinmek; özel tasarruflardaki gerilemenin mekanizmasını anlamak açısından
faydalı olacaktır. Bununla beraber, halihazırda bu veriler mevcut değildir. Tasarruf ikamesinin
mekanizmasının tespiti, uygulanmakta olan ekonomik politikaların, ani kesinti ihtimali
üzerindeki etkilerini daha net ortaya koyabilecektir.
37
Emre Alpan İnan
Dipnot
1
Diğer faaliyet gelirleri sadece türev işlemlerin kur farklarından oluşmamaktadır. Burada başka kalemler de
bulunmaktadır. Ancak özellikle kur hareketlerine bağlı olarak meydana gelen önemli değişimler (Mayıs-Haziran
2006’daki dalgalanmaların yansıdığı Haziran 2006 bilançolarında olduğu gibi) bu kalemde belirleyici olmuştur.
Kaynakça
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
38
AIZENMANN, J. PINTO, B. ve RADZIWILL, A., (2004), “Sources for Financing Domestic Capital: Is
Foreign Saving a Viable Option for Developing Countries? ”, Natioanal Bureau of Economic
Research, Working Paper, No: 10624
BOSWORTH B.P. ve COLLINS, S.M. (1999) “ Capital Flows to Developing Economies: Implications
for Saving and Investment” Brookings Papers on Economic Activity, 143-69
CHARI V.V., KEHOE, P.J. ve MCGRATTAN, E.R., (2005), “Sudden Stops Output Drops”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 11133
CABALLERO, R.J. ve KRISHNAMURTY A. (2003), “Inflation Targeting and Sudden Stops”,
National Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 9599
CABALLERO, R.J. ve PANAGEAS S. (2003), “Hedging Sudden Stops and Precautionary Recessions:
A Quantitave Framework”, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 9778
CABALLERO, R.J. ve PANAGEAS S. (2005), “A Quantitave Model of Sudden Stops and External
Liquidity Management”, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 11293
CALVO, G.A. (2005), “Crises in Emerging Market Economies: A Global Perspective”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 11305
COAKLEY, J., KULASI, F. ve SMITH R. (1998) “ The Feldstein-Horioka Puzzle and Capital
Mobility: A Review, International Journal of Finance and Economics, No: 3, 168-188
DPT, Devlet Planlama Teşkilatı, Yıllık Programlar
EICHENGREEN, B.,GUPTA, B. ve MODY, A. (2006), “Sudden Stops and IMF Supported Programs”,
IMF Working Paper, No: 06/101
FELDSTEIN, M. ve HORIOKA, C. (1980) “ Domestic Saving and International Capital Flows”, The
Economic Journal, Volume 90, No: 358
MENDOZA, E.G. (2006), “Lessons from The Debt-Deflation Theory of Sudden Stops”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 11966
MISHKIN, F.S. (2004), “Can Inflation targeting Work in Emerging Market Countries?”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 10646
MODY, A. ve MURSHID, P. (2002), “ Growing Up with Capital Flows” IMF Working Papers,
WP/02/75
RAZIN, A. ve RUBINSTEIN, Y. (2005), “Evaluation of Currency Regimes: The Unique Role of
Sudden Stops”, National Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 11785
TAYLOR, M.A. (1994), “Domestic Saving and International Capital Flows Reconsidered”, National
Bureau of Economic Research, Working Paper, No: 4892
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
İflasın Ertelenmesi
Prof. Dr. Selçuk Öztek*
Türkiye Bankalar Birliği tarafından 25-26 Kasım tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen “İcra ve İflas Hukuku’nda Güncel Sorunlar” konulu konferansta Prof. Dr. Selçuk Öztek tarafından sunulan Tebliğ metni aşağıda
yer almaktadır.
Önsöz
İflasın ertelenmesi kurumu Türk hukukunda uzun zamandan beri mevcut olan bir hukuki çaredir. Ancak, kurumu düzenleyen hükümlerin yetersizliği bu kurumun varlığını Türk
hukukçularına adeta unutturmuştur. Bu nedenle, İcra ve İflas Kanunu (İİK) Tadil Komisyonunda iflasın ertelenmesi kurumu etraflı olarak ele alınmış ve İsviçre’deki gelişmelere paralel
olarak, hatta bu gelişmelerin de ötesine geçecek şekilde yeniden düzenlenmiştir. Böylece
30/7/2003 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 4949 sayılı Kanunla iflasın
ertelenmesi kurumu, işler bir hale kavuşturulmuştur.
Bugün iflasın ertelenmesinin uygulamanın en rağbet gören araçlarından biri olduğu
görülmektedir. Fakat maalesef kurum amacından öylesine saptırılmıştır ki, sonuçta “acaba bir
(hukuki) canavar mı yaratıldı?” sorusu gündeme gelmiştir.
İflasın ertelenmesi kurumunun bu şekilde amacından saptırılmasının başlıca dört nedeni vardır.
Bir kere, iflasın ertelenmesi kurumu bir “yeniden yapılandırma” çaresi değildir. Esas
fonksiyonu konkordatoya ve uzlaşma suretiyle borçların yeniden yapılandırılmasına giden
yolu açmaktır. Fakat Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Adalet Komisyonunda yapılan
bir değişiklikle, Tadil Komisyonu tarafından mehaz Kanundaki süreler biraz daha kısaltılarak
6 ay + 12 ay olarak kabul edilen konkordato mühleti “fazla bulunarak” 2 ay + 3 aya indirilmiş
(İİK m.287) ve böylece konkordatonun işlememesinin en önemli nedenlerinden biri olan
mühletin kısalığı sorunu bertaraf edilemeden kalmıştır. Daha da vahimi, konkordato mühleti
uzun tutulduğu için Tadil Komisyonu “İhtiyati tedbir yoluyla da olsa, borçluya karşı başlamış
olan takiplerin konkordato mühletinin bitiminden sonraki dönem içinde durdurulmasına veya
borçluya karşı yeni takip yapılamayacağına karar verilemez” hükmünü (İİK m.287, son fıkra)
sevketmiş; konkordato mühletini indiren Adalet Komisyonu bu hükmü görmediği için olduğu
gibi bırakmış ve böylece konkordato kurumu tam bir işlevsizliğe mahkum edilmiştir. Bu
değişiklikler Tadil Komisyonuna hiç danışılmadan yapıldığı için, uzmanına sorulmadan vuku
bulan her teşebbüste olduğu gibi, muhtemelen sadece ülkemizde rastlanabilecek bir tuhaflık
meydana gelmiş ve konkordato kurumunu işler hale getirmesi beklenen değişiklik, iki
bilinçsiz müdahaleyle, kurumu eski halinden de geriye götürmüştür!
İkinci olarak, 21/2/2004 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 5092
sayılı Kanun iflasın ertelenmesi süresini 1 yıl + 1 yıldan, 1 yıl + 4 yıla yükseltmiştir. Daha 6
*
Kadir Has Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Öğretim Üyesi, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, (E.) Öğretim
Üyesi.
39
Prof. Dr. Selçuk Öztek
ay önce yürürlüğe girmiş olan ve erteleme süresini 1 yıl + 1 yıl olarak tespit etmiş bulunan
4949 sayılı Kanunun sonuçları henüz alınmadan ne olmuştur da, 6 ay + 12 aylık konkordato
mühleti “fazla bulunarak” indirilirken, 1 yıl + 1 yıllık iflasın ertelenmesi süresinin hem de 3
yıl birden uzatılması ihtiyacı hasıl olmuştur? Bütün bu olanlara mantıklı bir açıklama yapmak
ve bir anlam vermek mümkün değildir.
Üçüncü olarak, Türk hukukuna bir de borçların uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılması adı verilen ve nereden alındığı ya da esinlenildiği –ABD’deki Chapter XI kaynak
gösterilmekte ise de, bu yasal düzenleme ile benzerlikler sadece birkaç noktadadır- meçhul
olan bir kurum getirilmiş, böylece Türk cebri icra hukuku –aslında içinde cephane bulunmayan- bir borçlu cephaneliğine dönüştürülmüştür. Oysa, ülkemizin hukuki ve ekonomik
gerçeklerini yakından tanımayan çevrelerin hazırladıkları yasal metinlerin ölü doğmaları
kaçınılmazdır. Nitekim borçların uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılması kurumu da ölü
doğmuş ve birkaç olay dışında hiç uygulanmamıştır. Eğer arzulanan; alacaklıların birden fazla
sınıf içinde gruplandırılması idi ise, bunun konkordato kurumu içinde sağlanması düşünülemez miydi?
Dördüncü olarak, bizatihi bilirkişilerin, özellikle hesap bilirkişilerinin büyük çoğunluğunun kurumun amacını anlamamış olmalarına işaret etmek gerekir. Bugün, bilirkişiler iflasın
ertelenmesini borca batıklık halinin sübut bulması olarak anlamakta; diğer unsurlar, özellikle
iflasın ertelenmesi süresi boyunca borçlu şirketin harcamalarını nasıl finanse edeceği hususu
üzerinde hiç durmamaktadırlar. Diğer bir deyişle, uygulamada, borca batıklık hali gerçekleşmişse, iflasın ertelenmesine karar verileceğine kesin gözüyle bakılmaktadır.
Elde, kala kala, derde deva olması mümkün olmayan (bir işe yaramayan) konkordato
kurumu ile borçların uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılması kurumu kalınca, yegane
çarenin iflasın ertelenmesi yoluna başvurulması olduğu açıktır. Şu halde, iflasın ertelenmesi
kurumunun amacından sapmasının nedeni, büyük ölçüde, çaresizliktir. Kurum bugün hem –
işlemez durumdaki- konkordatonun ve hem de –ölü doğmuş olan- borçların uzlaşma suretiyle
yeniden yapılandırılmasının sürrogatı olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle olunca, onu
kabının içinde tutmak mümkün olamamaktadır.
Ödeme güçlüğü içindeki şirketler hukukunun ülkemizde böylesine bir çaresizlik içinde
bırakılması üzüntü vericidir.
Giriş
İflasın ertelenmesi kurumu, İİK’da düzenlenmekle beraber aslında kaynağını Türk Ticaret Kanunundan (TTK) almaktadır ve İİK tarafından getirilmiş olan iflas mekanizmasını
doğrudan doğruya etkilemektedir. İsviçreli hukukçulara göre, iflasın ertelenmesi bir moratoryumdur, yoksa bir cebri icra usulü değil: Mali bakımdan güçlük içinde bulunan sermaye
şirketine durumunu düzeltmek için son bir süre verilmektedir.
Gerek şekil ve gerekse esas yönünden sıkı şartlara bağlanmış olan konkordato rejimi
ve tasdik öncesi safha bakımından konkordatoya oranla daha formalitesiz olan uzlaşma
suretiyle yeniden yapılandırma rejimi ayrık olmak –yalnız, her şeye rağmen, her iki prosedürün de alacaklıların çoğunluğunun iradesine tabi olduğunu belirtmek gerekir- üzere, cebri icra
kural olarak öncelikle alacaklıların haklarının korunmasını hedefler. İsviçreli hukukçulara
göre, sermaye şirketlerinin kurtarılmasına ilişkin yöntemler ve özellikle iflasın ertelenmesi,
maddi hukukun kapsamı içinde kalırlar.
40
Bankacılar Dergisi
Türk hukukunda iflasın ertelenmesi kurumu, İsviçre’dekinin aksine, etraflı şekilde
İİK’da düzenlenmiş olmakla birlikte, unutmamak gerekir ki, bu kurumun temelinde TTK
m.324 bulunmaktadır. Bundan ne gibi sonuçlar çıkarılması gerektiğini, konuya sadece işaret
etmekle yetinip burada uzun uzadıya incelemeyeceğiz. Ancak şunu söylemek gerekir ki,
bugün artık TTK m.324, İİK m.179 vd. hükümlerinden bağımsız olarak mütalaa edilemez. Bu
bağlamda 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun 63. maddesinde de TTK m.324’e paralel bir
hükmün bulunduğunu belirtmek lazımdır1.
İflasın ertelenmesi kurumu 4949 ve 5092 sayılı Kanunlarla bir ölçüde düzenlenmiş
olmakla birlikte, yine de tam olarak açıklığa kavuşmuş sayılamaz. Nitekim uygulamada
ortaya çıkan sorunlar 4949 ve 5092 sayılı Kanunlarla getirilen düzenlemenin çeşitli boşluklar
içerdiğini ve gayet önemli bazı konularda yetersiz kaldığını ortaya koymaktadır. Oysa iflasın
ertelenmesinin önemli sonuçları vardır ve hakim, bu prosedür çerçevesinde neredeyse mutlak
bir yetkiye sahiptir.
17/7/2003 tarihinde kabul edilen ve İİK’nın 81 maddesini değiştiren 4949 sayılı Kanundan önce iflasın ertelenmesi kurumu şu şekilde düzenlenmişti:
TTK m.324, f.2: “Şirketin aciz halinde bulunduğu şüphesini uyandıran emareler
mevcutsa idare meclisi aktiflerin satış fiyatları esas olmak üzere bir ara bilançosu
tanzim eder. Esas sermayenin üçte ikisi karşılıksız kaldığı takdirde, umumi heyet
bu sermayenin tamamlanmasına veya kalan üçte bir sermaye ile iktifaya karar
vermediği takdirde şirket feshedilmiş sayılır. Şirketin aktifleri şirket alacaklılarının alacaklarını karşılamaya yetmediği takdirde idare meclisi bu durumu derhal
mahkemeye bildirmeye mecburdur. Mahkeme bu takdirde şirketin iflasına hükmeder. Şu kadar ki; şirket durumunun ıslahı mümkün görülüyorsa idare meclisi veya
bir alacaklının talebi üzerine mahkeme iflas kararını tehir edebilir. Bu halde
mahkeme, envanter tanzimi veya bir yediemin tayini gibi şirket mallarının muhafazası için lüzumlu tedbirleri alır.”
İİK m.179: “Anonim, limited ve kooperatif şirketlerin borçları mevcut ve alacaklarından fazla olduğu idare ve temsil ile vazifelendirilmiş kimseler ve şirket tasfiye halinde ise
tasfiye memurları tarafından beyan veya alacaklı tarafından ispat edilirse önceden takibe hacet
kalmaksızın bunların iflasına karar verilir.”
İflasın ertelenmesi kurumunun yeniden düzenlenmesine neden ihtiyaç duyulduğuna
gelince; bu kurum, biraz sonra da görüleceği üzere, gerçek bir ihtiyaca cevap vermektedir.
Ancak, 4949 ve 5092 sayılı Kanunlarla yapılan değişiklikten önce, yasal düzenlemenin son
derece yetersiz olması nedeniyle uygulamada hakimler iflasın ertelenmesi kurumuna
başvurmakta tereddüt etmekte idiler. Bu nedenle, eğer kendisine atfedilen misyonu yerine
getirmesi isteniyorsa, iflasın ertelenmesi kurumunun ciddi şekilde elden geçirilip yeniden
düzenlenmesi gerekmekte idi. İşte, 2003 yılında 4949 ve 2004 yılında da 5092 sayılı
Kanunlarla yapılan değişikliklerin amacı bu ihtiyaca cevap vermek olmuştur.
İflasın ertelenmesi kurumu Türk uygulamasında büyük ilgi görmüştür. Oysa İsviçre’de, başlangıçta, iflasın ertelenmesi beklenen ilgiyi görmemiştir. Nitekim İsviçre’de 1992
yılında sadece 10 olan iflasın ertelenmesi talebi sayısı, 1995’de 21 ve 1996’da 35 olmuştur.
1996 yılı İsviçre’de ekonomik durgunluğun başladığı yıl olduğu için iflasın ertelenmesi
kurumunun ekonomik durgunluk ve kriz dönemlerinde artan bir talebe konu olduğu söylenebilir. Kurumun ülkemizdeki kısa uygulaması da bu gözlemi teyit etmektedir.
41
Prof. Dr. Selçuk Öztek
I. İflasın Ertelenmesi Kavramı
İflasın ertelenmesi kurumunda pacta sund servanda ilkesi geçerli kalmakta devam eder. Bu kurum çerçevesinde hiçbir hüküm, sermaye şirketinin akdetmiş olduğu bir sözleşmeyi
ortadan kaldırmaya veya daha genel olarak, sermaye şirketinin hukuki ilişkilerini şekillendirmeye, alacak ve borçlarının özüne doğrudan etki yapmaya imkan vermemektedir.
Örneğin, karşılıklı taahhütleri içeren bir sözleşmede taraflardan biri, diğer tarafı teşkil
eden sermaye şirketinin iflasının ertelendiği gerekçesiyle BK m.82’nin öngördüğü imkanı
kullanamaz2. Zira iflasın ertelenmesi kurumu, devamlılığı sağlama ve sıhhate kavuşma
amacına cevap vermektedir; şirketin bütün partönerlerinin, sırf iflasın ertelenmesi nedeniyle,
akdetmiş oldukları sözleşmelerden BK m.82’ye dayanarak dönebilmeleri halinde bu amaç
tehlikeye düşürülmüş olur. Bu yöndeki bir kolektif tepki hiç kuşkusuz şirketin ölmesi
anlamına gelir. Kaldı ki, iflasın ertelenmesi, alacaklılara, iflasın açılmasına oranla daha fazla
garanti sağlamaktadır. Ancak, örneğin nakit noksanı nedeniyle iyileştirmenin tehdit altında
olduğu durumlarda özellikle tedarikçiler sözleşmelerden dönebilirler. Bu gibi durumlarda
sözleşmeden dönme yetkisinin kullanılması iyileştirmeyi tehlikeye sokmamaktadır; zira,
zaten, nakit eksikliği nedeniyle, iflası ertelenen şirketin iyileşmesi tehlikeye düşmüş duruma
gelmiştir. Şu halde BK m.82’nin uygulanması borçlu şirketin iyileştirilmesi gündemde olduğu
ve mümkün görüldüğü sürece kabul edilmemelidir3.
Keza iflasın ertelenmesi, bağışlama taahhüdünden rücu veya bu taahhüdün iptalini
(BK m.245) gerektiren bir neden olarak kabul edilmez.
Hakim, alacaklılar arasında öncelikler ya da imtiyazlar yaratamayacağı gibi, borçlu
şirketin serbest (uygulamanın ifadesiyle “temiz”) mallarını resen rehinle takyit edemez. İflasın
ertelenmesi çerçevesinde alacaklılar da durumlarının ağırlaştırılmaması dışında bir şey talep
edemezler ki, bu da hakimin işini zorlaştırmakta ve onun iyi bir “teşhis” yeteneğine sahip
olmasını zorunlu kılmaktadır.
İflasın ertelenmesine karar veren hakim sadece ilaç verebilecek, hiçbir zaman cerrahi
tıbba başvuramayacaktır. Şu halde hakimin, borçlu şirketi, kurtarma tedbirleri almaya mecbur
etmesi mümkün olmadığı gibi, kendisi de buna yönelik tedbirleri doğrudan doğruya öngöremez ve resen uygulayamaz. Diğer bir deyişle, iflasın ertelenmesine karar verme sürecinde
hakimin sermaye şirketinin genel kuruluna veya yönetim organına ait yetkileri kullanması söz
konusu değildir. Zaten bu durum (bu bölünmüşlük) iflasın ertelenmesi kurumunun ve daha
genel olarak, ödeme güçlüğü içindeki şirketlerin iyileştirilmesi (kurtarılması) hukukunun
ülkemizdeki en büyük eksiğini teşkil etmektedir. Hakim, ertelemeye, kendisine sunulan
iyileştirme planına dayanarak ve ancak bu plan bir iyileştirmenin mümkün olduğunu
gösteriyorsa karar verebilecektir. Fakat hakimin belli iyileştirme ve kurtarma tedbirlerinin
alınması için borçlu şirketi dolaylı bir şekilde tazyik etmesi mümkündür; örneğin hakim,
şirkete taze para getirilmesi veya yöneticilerin değiştirilmesi yönünde baskı yapabilir. Hakim
bu yetkisini kullandığı takdirde iflasın ertelenmesi kurumunun yukarıda belirtilen zayıflığı bir
ölçüde giderilebilir.
Hukuk düzenimiz irade serbestliği esasına dayanır. Onun için hakim veya kayyım iflasın ertelenmesi prosedürü bağlamında bir müteşebbis veya kriz yöneticisi olarak düşünülmemelidir. Daha önce de belirtildiği gibi, hukukumuzda, alacaklıların tamamen ödenmesinin
sağlanamadığı hallerde borçlunun menfaatlerini ilk plana geçirip hiç olmazsa mali güçlük
içindeki işletmenin kurtarılmasına imkan veren gerçek bir “ödeme güçlüğü içindeki işletmeler
42
Bankacılar Dergisi
hukuku” bulunmamaktadır. Öte yandan Türk hukuku ihtiyari kurtarma prosedürleri içeriyorsa
da (iflasın ertelenmesi, konkordato, uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırma gibi), ödeme
güçlüğünü veya aktifin kifayetsizliğini önceden haber veren sinyallerin alınmasına yönelik bir
kurum içermemektedir (bkz.Türk Ticaret Kanunu Tasarısı m.378).
Kayyım, hakime alışık olmadığı bir görevin yerine getirilmesinde yardımcı olur. Nitekim hakim normal olarak (ihtiyati tedbirler dışında) geçmişte vuku bulmuş somut olaylar
hakkında karar verirken, iflasın ertelenmesinde kendisini birdenbire bir işletmenin yönetilmesi gereği ile karşı karşıya bulur. Oysa, hakim böyle bir görev için hazırlıklı değildir ve
dolayısıyla durumu son derece hassastır. Bu bağlamda bazı olumsuzluklar da ortaya çıkabilir.
Örneğin iflasın ertelenmesinin ilanı, olumsuz bir etki yaratır ve personelin, tedarikçilerin ve
müşterilerin güveni zaten sarsılmış olduğu için işletmenin yönetimini zorlaştırır. İlanda,
üçüncü kişilerin şirketin içinde bulunduğu mali durumu bilmekteki menfaatleri ile şirketin,
kredi gücünün muhafaza edilmesindeki menfaati çatışma halindedir.
Bütün bu mülahazalar şirketin yaşayabilir durumda olan parçalarının bu vesileyle kurulan bir sermaye şirketine devredilmesine yönelik bir çözümü teşvik edebilir. Bu yöntem
mevcudun terki suretiyle konkordato vesilesiyle sık sık telaffuz edilen bir imkandır, ama
iflasın ertelenmesi çerçevesinde uygulanmasının ne ölçüde mümkün olabileceği sorulabilir.
Alacaklıların durumunun ağırlaştırılması sonucunu doğurmamak kaydıyla uygulanmasının
mümkün olması düşünülebilir ki, bu da uygulanmasının son derece güç olduğu anlamına
gelir.
Yasal düzenlemenin birçok noktada yetersiz olması hakime somut olayın özelliklerine
uygun çözümler geliştirmek konusunda geniş bir manevra alanı bırakmaktadır. Ama, bunun
için hakimin bir ticari işletmenin işletilmesi hususunda yeterli bilgiye ve özellikle yeterli
zamana sahip olması lazımdır. Ancak bu takdirdedir ki, iflasın ertelenmesi bir iyileştirme
aracı olabilir. Görüleceği üzere, bu açıdan bakıldığında kurum son derece ihtiraslıdır. Ama,
belirtmek gerekir ki, iflasın ertelenmesi kurumu bir kurtarma prosedüründen ziyade zamansız
bir iflasın tamir kabul etmez sonuçları karşısında bir emniyet supabı olarak belirmektedir.
Gerçek bir “şirket kurtarma hukuku” ödeme güçlüğü içindeki işletmelerin durumunun
düzeltilebilmesi için alacaklıların haklarının geniş ölçüde sınırlandırılmasını, bu hakların hatta
özüne hakim tarafından müdahale edilmesini gerektirir; iflasın ertelenmesi kurumu ise buna
uygun şekilde tasarlanmamıştır. Bu nedenle Türk hukukunda iflasın ertelenmesi gerçek bir
iyileştirme yöntemi teşkil etmemektedir4.
“Borca batıklık” olarak da adlandırılan “aşırı borçlanma”, bir sermaye şirketinin faaliyet göstermesine bağlı menfaatler çatışması konusunda hakemlik yapılmasını gerektirir. Bu
menfaatler çeşitlidir. Bir kere, borca batık şirketin menfaatleri söz konusudur ve bu menfaatlerin içinde şirketin hukuki mevcudiyetini devam ettirmekteki menfaati, hissedarların ve
tahvil sahiplerinin menfaatleri, işçilerin ve yöneticilerin menfaatleri vardır. Diğer taraftan,
alacaklılar da çeşitli şekillerde menfaat sahibidirler. Bu alacaklılar arasında, mevcut alacaklılar ile müstakbel alacaklılar, hammadde sağlayıcılar ve müşteriler bulunmaktadır. Nihayet,
Devletin de menfaati vardır ki, bu menfaat de kamu yararı olarak adlandırılır. Bütün bu
menfaatler sermaye şirketinin faaliyet göstermesinde ve iflasın ertelenmesinde işin içine
girmektedir. Normal şartlarda kural olarak şirketin menfaatleri baskındır. Ama borca batıklık
bu durumu tersine çevirmektedir. İflasın ertelenmesinde kanuni sistem, durumlarının
ağırlaştırılmasını önlemek ve hepsinin eşit olarak işlem görmesini sağlamak suretiyle
alacaklıların korunmasına öncelik tanımaktadır. Ve bu alacaklılar iflasın ertelenmesi anındaki
alacaklılar ile, iflasın ertelenmesinden sonra söz konusu olabilecek müstakbel alacaklılardan
43
Prof. Dr. Selçuk Öztek
oluşmaktadır. Bu bağlamda kamu yararı ikinci plana geçmektedir. Örneğin yerel ekonomi için
önemli bir işletme ancak müstakbel alacaklılar için ciddi bir risk oluşturana kadar ayakta
tutulabilecektir. Çünkü, unutmamak gerekir ki, müstakbel alacaklılar da yerel ekonomi olarak
adlandırılan bileşimin içinde yer almaktadırlar. Şu halde dar anlamda kamu menfaati (yerel
ekonomi) geniş anlamda kamu menfaatine (müstakbel alacaklılar) tâbidir. İsviçre’de
savunulan görüşe göre, İsv.İİK m.192 ve İsv.BK m.725a (İİK m.179 vd. ile TTK m.324) özel
hukuka ait hükümlerdir ve bu hükümlere ekonomik politika amaçları ile müstakbel alacaklılarınkinden başka kollektif menfaatlerin korunması amacı atfetmek mümkün olmamak gerekir.
Sonuçta, menfaatler denklemi, şirketin ve müstakbel alacaklılar da dahil alacaklıların
menfaatlerine indirgenmelidir. Bazı menfaat grupları şirketin devamını, diğer bazı menfaat
grupları ise şirketin tasfiyeye girmesini arzulayacaklardır. Şirketin ve çalışanlarının menfaati
şirketin kurtarılmasına ve devam etmesine yöneliktir. Alacaklılar ise, tasfiye halinde elde
edilebilecek tasfiye payının daha fazla olup olmamasına göre bir tavır takınacaklardır. Klasik
teoriye göre, iflasın ertelenmesinde hakimin bakacağı ve dikkat edeceği husus, iflas ile iflasın
ertelenmesi hallerinden hangisinin alacaklıların menfaatlerini en iyi şekilde gerçekleştirebilen
çözüm olduğudur. Fakat bugün, hem alacaklıların ve hem de borçlu şirketin fiilen iyileştirmeden yararlandıklarına ve genel olarak bunların menfaatlerinin birbirinden ayrılmadığına işaret
edilerek, iflasın ertelenmesinde borçlu şirketin ve alacaklıların eşit olarak dikkate alınmaları
gerektiği savunulmaktadır5 5bis. Bu görüşe göre, hiçbir iyileşme ihtimali (ümidi) yoksa, daha
iyi durumda olacakları gerekçesiyle bütün alacaklıların muvafakat etmesi halinde dahi iflasın
ertelenmesine karar verilemeyecek, diğer bir deyişle iflasın ertelenmesi kararı verilirken
sadece alacaklıların menfaatlerinin değerlendirilmesiyle yetinilemeyecektir.
İflasın ertelenmesi sadece bir erteleme olup, bir cebri icra aracı değildir. Sermaye şirketinin durumu hakimin iflasın ertelenmesi kararıyla dondurulmuştur. İflasın ertelenmesi,
belirli şartların yerine gelmesi halinde iflasın açılması kararının kanun tarafından ertelenmesidir. Bir kayyımın tayin edilmesi imkanı, bu kurumu konkordatoya ve bir ölçüde uzlaşma
suretiyle yeniden yapılandırmaya yaklaştırmaktadır. Fakat, iflasın ertelenmesi kurumu aslında
geçici bir niteliğe sahiptir ve ya şirketin durumunun iyileştirilmesine ya iflasa veya konkordatoya veyahut borçların uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılmasına götüren bir geçici
tedbirdir. İflasın ertelenmesinde hakim, alacaklıların şirketi iflasa götürmelerine geçici bir
süre için engel olmaktadır. Demek ki, iflasın ertelenmesi iflasa engel olan ve ilgili tarafların
menfaatlerini koruyan bir adli tedbir olarak algılanmalıdır.
Federal Mahkemeye göre, iflasın ertelenmesi borca batık şirketin kurtarılması için zaman kazanmaya imkan verir. Burada tasfiye, önce geçici olarak, fakat muhtemelen sonra da
(ertelemenin başarıya ulaşması halinde) temelli olarak bir kenara bırakılmaktadır. Böylece
iflasın ertelenmesi, zamansız bir iflasın sadece şirket için değil, fakat alacaklılar için de
yaratabileceği tamir edilemez sonuçlardan kaçınmaya imkan vermektedir. Kurtarma, hem
şirket ve hem de alacaklılar için iflasa göre daha iyi bir çözümdür. İflasın ertelenmesi
çerçevesinde cebri icra takiplerine karşı korumalı duruma geçen şirket böylece özel bir
konkordato akdedebilecek veya borçlarının uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılması veya
adli konkordatoyla gidilmesi için gerekli ön hazırlıkları yapabilecek ya da daha genel olarak
kurtarılmasının imkan dahilinde olup olmadığını kontrol edebilecektir.
İflasın ertelenmesinin en başta gelen amacı şirket aktifinin muhafaza edilmesidir. Bu
nedenledir ki, hakim, “şirketin veya kooperatifin malvarlığının korunması için gerekli her
türlü tedbiri” (İİK m.İİK m.179a, f.1, c.1) alma yetkisiyle donatılmıştır. İflasın ertelenmesi
şirketin malvarlığının muhafazasını sağlarken şu çözümlerden birine ulaşmalıdır: iyileştirme,
44
Bankacılar Dergisi
konkordato, borçların uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırılması, (iflasın ertelenmesi başarılı
olmazsa ve konkordato ya da uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırma da yoksa) iflas.
Bir şirket bakımından, iflas, ağır sonuçları nedeniyle son derece vahim bir olay teşkil
eder. İflas açıldığı zaman artık şirketin varlığı (mevcudiyeti) söz konusu olmaktadır. Onun
için hukukumuzda bu ölümcül anı ertelemeye ve giderek ortadan kaldırmaya yönelik çeşitli
kurumlar vardır. İflasın ertelenmesinin yanı sıra, konkordato, sermaye şirketlerinin uzlaşma
suretiyle yeniden yapılandırılması, fevkalade mühlet hep bu amaca yönelik mekanizmalardır.
İflasın ertelenmesi ve konkordato bir arada yaşayabilen kurumlar olmakla birlikte,
hem birbirinden çok farklı ve hem de birbirine karşı bağımsız prosedürlerdir. Bu iki çare,
birbirinin alternatifi olmak için ihdas edilmemiş olup, arka planlarında farklı endişeler vardır.
Bir konkordato mühletinin verilmesi iflasın ertelenmesinin son bulmasını gerektirir; iflasın
ertelenmesi, konkordato mühletine rağmen varlığını devam ettiremez.
İflasın ertelenmesi mutlaka bir konkordatoyla (ya da uzlaşma suretiyle yeniden
yapılandırmayla) sonuçlanmayabilir. Şirketin durumunun iyileştirilmesi sadece iflasın
ertelenmesi prosedürü çerçevesinde, konkordatosuz (veya uzlaşma suretiyle yeniden
yapılandırmasız) da gerçekleşebilir.
Konkordato sıkı şartlara tabi kılınmış bir imkandır ve alacaklıların çoğunluğunun katılımını gerektirir. Öte yandan, konkordatoda değişik alacaklı kategorilerinin farklı işlem
görmesine imkan yoktur ve ayrıca konkordato büyük bir aleniyeti şart kılar (uzlaşma suretiyle
yeniden yapılandırmada bu sakıncalar asgari düzeyde ise de, alacaklıların çoğunluğunun
katılımı bu prosedür çerçevesinde de gereklidir). İflasın ertelenmesi ise, en azından teorik
olarak, borca batık bir işletmenin alacaklıların katılımına bağlı olmaksızın kurtarılmasına
imkan verir. Ayrıca, iflasın ertelenmesi son derece esnek olup, belli ölçüler ve bazı kayıtlar
dahilinde, her alacaklı için farklı çözümler üretilebilmesini mümkün kılar. Onun için,
özellikle şirketin, durumunu, kendi imkanlarıyla ve sadece bazı alacaklıların çabasıyla
düzeltebilmesinin mümkün olduğu hallerde iflasın ertelenmesi kurumunun muhafazasında,
hele büyük alacaklılar konkordatoyu (ya da uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırmayı) kabul
etmiyorlarsa, yarar vardır. İflasın ertelenmesi, konkordato veya uzlaşma suretiyle yeniden
yapılandırma ile aynı işleve sahip değildir. Her üç prosedür farklı şartlara tabidir ve her üçü
de kural olarak farklı amaçlara hizmet eder.
Öte yandan, iflasın ertelenmesi kurumu alacaklıların haklarını tehlikeye düşürmez, tartışma alanına getirmez; sadece ilgili şirketin durumunu dondurur. Gerçi iflasın ertelenmesi
alacaklıların borçlu şirket aleyhine takip yapmalarına engel olur. Fakat bu geçici bir blokaj
olup, asla alacaklıların haklarının özüne dokunamaz. Demek ki, iflasın ertelenmesi, hiçbir
şekilde, alacaklıların haklarına dokunmak gibi bir sonuç doğurmaz. Şu halde iflasın ertelenmesi konsepti, şirketin kurtarılmasının alacaklılara zarar vermeden mümkün olmasını
gerektirir. Konkordato, borçlu aleyhine icra takibi yapma hakkını sınırlar ve rehinle temin
edilmemiş alacaklarda faizin işlemesini durdurur (İİK m.289, f.4). Konkordatonun tasdikinden sonra ise borçlu şirket ödemelerini düzgün olarak yapmışsa, konkordato kapsamına girip
de karşılanmayan alacak kesimi için borçlu şirket aleyhine icra takibi yapılamaz ve alacaklılar
bu kesim için borç ödemeden aciz belgesi veya rehin açığı belgesi alamazlar. Ayrıca,
konkordato onu kabul etmemiş alacaklılar için de mecburidir. Bütün bu sonuçlar iflasın
ertelenmesinde söz konusu değildir; iflasın ertelenmesi, şirketin, olsa olsa alacaklıların serbest
iradeleriyle kabul edilmiş tavizlerle kurtarılmasına imkan verir ve bu açıdan bakıldığında
alacaklıların ekonomik menfaatlerinin korunması endişesini taşır.
45
Prof. Dr. Selçuk Öztek
İflasın ertelenmesi kurumu ile özel konkordato ilişkisine de birkaç cümle ile değinmek
gerekir. Özel konkordato, cebri icra hukuku anlamında bir konkordato olmayıp, basit bir özel
hukuk sözleşmesidir. Bundan çıkan sonuç şudur ki, alacaklılar arasında eşitlik ilkesi bu tür
konkordatoda uygulanmaz ve borçlu bazı alacaklılara daha fazla ödeme yapabilir. Ama bu
imtiyazlı anlaşmalar diğer âkidlerden saklanmamalıdır, aksi takdirde sözleşme iyi niyet
kurallarına aykırılık nedeniyle hükümsüz sayılabilir. Özel konkordato iflasın ertelenmesine
çok benzemektedir. Ancak, borca batık bir şirketin özel konkordato akdetmesi, çok kere,
iflasın ertelenmesi yoluna gidilmeden mümkün olamaz. Aksi takdirde yönetim kurulu
bilançoyu geç tevdi etmek (borca batıklık bildirimini yapmakta gecikmek) nedeniyle
sorumluluk altına girer ve bu durum, özellikle kurtarma çarelerinin etkin olamaması halinde
yönetim kurulu üyeleri için nahoş sonuçlar doğurabilir. Şu halde özel konkordato tek başına
ancak borca batıklık eşiğinden önce mümkündür; borca batıklık eşiği aşıldığı takdirde
mahkemenin müdahalesi zorunlu hale gelir. Böyle bir durumda iflasın ertelenmesi kurumu
özel konkordatonun gerçekleştirilmesi için uygun bir zemin teşkil eder.
II. İflasın Ertelenmesinin Şekli Şartları
A. İflasın Ertelenmesini Talep Edebilecek Olanlar (Talep Şartı)
İflasın ertelenmesi talebini, sermaye şirketini “idare ve temsil ile vazifelendirilmiş
kimseler”, “şirket tasfiye halinde ise tasfiye memurları” veya bir “alacaklı” ileri sürebilir.
Bu bağlamda TTK m.324 ile İİK m.179 arasında bir uyumsuzluk bulunmaktadır. Zira
TTK m.324’e göre iflasın ertelenmesini “idare meclisi” isteyebildiği halde, İİK m.179’a göre
“idare ve temsil ile vazifelendirilmiş kimseler” isteyebilmektedir. Normal olarak iflasın
ertelenmesini şirket adına yönetim kurulu organ olarak ister. Yönetim kurulunun bu yetkisi
başka herhangi bir organın tasdikine tabi değildir. Şirketi temsil ile görevlendirilmiş yönetim
kurulu üyelerinin münferiden böyle bir yetkisi (iflasın ertelenmesini isteme yetkisi) bulunmamaktadır; ancak, bu yönetim kurulu üyelerinin imzası iflasın ertelenmesi talebinde yer
almalıdır (dışa karşı temsil). Yönetim kurulu üyesi münferit imzasıyla şirketi temsil etmeye
yetkili kılınmışsa, çoğunluğun kararına uygun olarak, bu kararın icrası için onun mahkemeye
müracaatla iflasın ertelenmesi talebinde bulunması yeterlidir. Münferit imzasıyla şirketi
temsile yetkili kılınmış yönetim kurulu üyesi bir yönetim kurulu kararı olmadan, tek başına
iflasın ertelenmesi talebinde bulunmuşsa, geçerli olmak için bu talebin yönetim kurulunun
çoğunluğu tarafından onaylanması gerekmektedir. Şu halde azınlık yönetim kurulu üyeleri
iflasın ertelenmesini talep edemeyeceklerdir. İç ilişkide yönetim kurulu iflasın ertelenmesini
isteme kararını çoğunlukla almalıdır. Şu hususu da belirtmek gerekir ki, yönetim kurulunun
iflasın ertelenmesini talep etmek hususunda bir yükümlülüğü yoktur; onun borca batıklık
nedeniyle şirketin iflasını talep etmesi yeterlidir. Fakat şirket yönetim kurulunun şartların
yerine gelmesi halinde şirketin iflasının ertelenmesini talep etmesi uygun olur; aksi takdirde
onun iflas açıldıktan sonra bir sorumluluk davasıyla karşı karşıya kalması ihtimali ortaya
çıkar (TTK m.336, b.5).
Şirketin iflasının borca batıklık nedeniyle alacaklılar tarafından istenmesi halinde dahi,
alacaklılar iflasın ertelenmesi talebinde bulunmamışlarsa, yönetim kurulu iflasın ertelenmesi
talebini alacaklılar tarafından yapılmış iflas talebine ilişkin yargılama sırasında ileri sürebilir.
Eğer borca batık şirketin iflasını yönetim kurulu talep etmiş, fakat bu talepte iflasın ertelenmesine yer verilmemişse, iflas talebine ilişkin inceleme sırasında ve bu incelemenin sonuna
kadar bizzat alacaklılar iflasın ertelenmesi talebinde bulunabilecekleri gibi, yönetim kurulu da
başlangıçta ileri sürmediği erteleme talebini bu aşamada dermeyan edebilir6.
46
Bankacılar Dergisi
Acaba –aynı gruba dahil- birden fazla şirket aynı dilekçeyle iflasın ertelenmesi talebinde bulunabilir mi? Yargıtay buna cevaz vermektedir: “Davacı anonim şirketler aynı gruba
dahil şirketler olmaları nedeniyle aralarında organik bağ bulunduğunu ileri sürerek birlikte
dava açmışlar, mahkemece birlikte açılan dava ile iflasın ertelenmesine ilişkin talebin usule
aykırı bulunmadığı gerekçesiyle davalar birlikte sonuçlandırılmıştır. –Birden fazla kişi
tarafından açılan ve birden fazla kişi hakkında açılan davada benzer olaylara ve hukuki
sebeplere dayanılması halinde ihtiyari dava arkadaşlığının söz konusu olup olmadığı
yönünden açık bir düzenleme bulunmamaktadır. HUMK’nun 45/3 maddesinde davalardan
biri hakkında verilecek hükmün diğerini etkileyecek nitelikte olması halinde davaların
birleştirilebileceği kabul edilmiştir. –İhtiyari dava arkadaşlığı davaların birleştirilmesi
yoluyla da mümkün olduğundan…, birbiri ile ilgisi olan davaların benzer sebep kavramı
içerisinde değerlendirilerek bağlantının varlığı kabul edilmeli ve bu davalar birlikte
görülebilmelidir. Zira bu durum yargılamayı çabuklaştıracağından, yargılama giderini
azaltacağından ve çelişkili kararların önüne geçeceğinden usul ekonomisine de uygun
düşmektedir. İflasın ertelenmesi talebinde bulunan birden fazla sermaye şirketinin talebi ayrı
ayrı değerlendirileceğinden ve erteleme koşullarının talepte bulunan her şirketin kendi mali
yapısı içinde gerçekleşip gerçekleşmeyeceği aranacağından talep HUMK’nun 43.maddesine
uygundur…”7. Aynı gruba dahil birden fazla şirketin aynı dilekçeyle iflasın ertelenmesi
talebinde bulunabilmesi çelişkili kararlarla karşı karşıya kalmamak bakımından mümkün
sayılabilirse de, bu konuda çok dikkatli davranmak ve özellikle HUMK m.9, f.2’nin burada
uygulanamayacağını gözönüne almak lazımdır. Öte yandan, aynı gruba mensup birden fazla
şirketin aynı dilekçeyle yaptığı iflasın ertelenmesi talebi reddedilirse veya kabul edilir ama
erteleme başarısız olursa, talep sahibi şirketlerin borca batıklık nedeniyle iflasına karar
verilmesi lazım gelecektir. Bu takdirde aynı kararla birden fazla şirketin iflasının açılması gibi
bir sonuç ortaya çıkmaktadır; böyle bir sonucun doğmasına engel olunmak isteniyorsa, bu
aşamada iflas taleplerinin tefrik edilmesi düşünülebilir8.
Tabiatıyla, aynı dilekçeyle iflasın ertelenmesi talebinde bulunan şirketlerin ayrı ayrı
iyileştirme projesi vermeleri gerekmektedir: “…erteleme talebinde bulunan anonim şirket ve
limited şirketten ayrı ayrı iyileştirme projesi istenerek erteleme talebinin her şirketin kendi
şahsında mümkün olup olmadığının tesbiti gerekirken, bu yön üzerinde durulmaması
…yerinde görülmemiştir...”9.
İflas dışındaki tasfiye hallerinde tasfiye memurları da iflasın ertelenmesini isteme yetkisine sahiptirler10.
Alacaklılar da iflasın ertelenmesini isteme yetkisine sahip olmakla beraber İsviçre’deki istatistikler onların çok ender olarak böyle bir talepte bulunduklarını göstermektedir.
Nitekim İsviçre’de 1992 ila 1996 yılları arasında 97 adet erteleme kararı yönetim kurulunun
talebi üzerine verilmiştir; buna karşılık, sadece 4 erteleme kararı alacaklılar tarafından yapılan
talep üzerine verilmiştir. Bu dört karardan üçünün temelinde ise yönetim kurulu ile bir
alacaklının müşterek talepleri bulunmaktadır. Bu pasifliğin nedeni, şirketin iç işlerine yabancı
olan alacaklıların şirketin borca batık olduğunu anlamalarının ve bunu anlasalar bile şirketin
iyileştirilmesinin mümkün olduğunu ispat etmelerinin çok güç olmasıdır. Alacaklı ancak
yıllık bilançodaki zarar kaleminden ve diğer bazı emarelerden şirketin borca batık olduğu
şüphesine düşebilir. Bu durumda alacaklı, şirketin iflasını ve iflasın ertelenmesini elinde bir
borca batıklık bilançosu olmadan, salt şüpheye dayanarak isteyecektir. Alacaklının talebi
üzerine mahkeme, alacaklının şüphesinin yerinde olup olmadığını inceleyecek ve onun
şüphesini yerinde görürse bilirkişi aracılığıyla bir borca batıklık bilançosu düzenleterek bu
bilançoya göre karar verecektir11.
47
Prof. Dr. Selçuk Öztek
Alacağı rehinle temin edilmiş alacaklılar da iflasın ertelenmesi talebinde bulunabilirler. Bu açıdan bakıldığında rehnin tahmin edilen kıymetinin alacağı tamamen karşılamaya
yetip yetmemesi önem taşımamaktadır.
Ortaklar şirkete karşı ancak genel kurul kar dağıtımına (TTK m.455) karar vermişse
alacaklı durumda olabilirler. Bu takdirde ortakların iflasın ertelenmesi talebinde bulunmaya
yetkili kılındıkları söylenebilir mi? Bu sorunun olumlu cevaplandırılması, üçüncü kişilere
karşı herhangi bir sorumluluk üstlenmedikleri için ortakların şirketin idaresine karışmamalarını öngören ilkeye aykırı olacaktır. Öte yandan, idareci olmayan ortaklar şirketin yönetimine
dolaylı olarak, genel kurulda şirket iradesinin oluşumuna katkıda bulunmak suretiyle iştirak
ettikleri için, onların durumu şirket alacaklılarının durumuna benzetilemez. Şu halde ortaklar
kar alacaklarına dayanarak iflasın ertelenmesini istemek konusunda hiçbir yetkiye sahip
değildirler. Ama bir ortak TTK m.455’in dışında kalan bir nedenle şirkete karşı alacaklı ise, o
zaman iflasın ertelenmesi talebinde bulunabilir.
Keza hakim de iflasın ertelenmesine resen karar veremez. Böyle bir karar ancak yönetim kurulunun veya bir alacaklının ya da tasfiye memurlarının talebi üzerine verilebilir. Fakat
hakim, bilançodan veya ara bilançodan şirketin durumunun düzeltilmesinin mümkün
olduğunu görürse, yönetim kurulunun dikkatini böyle bir talepte bulunabileceği hususuna
çekebilir. Bu bağlamda şu hususu da belirtmek gerekir ki, teknik anlamda bir iflasın
ertelenmesi talebinin mevcut olmadığını gören ve fakat şirketin mali durumunun iyileştirilebileceği kanaatinde olan hakimin, iflas kararının verilmesini geciktirerek ve böylece borçlu
şirkete zaman kazandırarak, dolaylı bir şekilde, iflasın ertelenmesi ile güdülen amaca ulaşması
mümkün değildir. Çünkü bu takdirde, iflasın ertelenmesi kararı verilmediği için şirket
mallarının korunması amacıyla gerekli tedbirler alınmamakta ve şirkete bir kayyım tayin
edilmemekte; şirket, tamamen denetimsiz bir şekilde, eski yönetim kurulunun elinde
bırakılmaktadır. Bu durumun alacaklılar yönünden son derece tehlikeli olduğu uzun uzadıya
açıklamaya ihtiyaç göstermeyecek kadar açıktır12.
Devlet de iflasın ertelenmesini isteyemez; ancak, eğer Devlet herhangi bir nedenle şirketten alacaklı ise, her alacaklı gibi iflasın ertelenmesini talep edebilir.
İşçiler de, şirketten alacaklı oldukları takdirde onun iflasının ertelenmesini talep edebilirler.
B. Bilançonun Mahkemeye Verilmesi
İflasın ertelenmesi talebiyle birlikte mahkemeye sunulması gereken belgelere gelince;
burada kanaatimce İİK m.179’u TTK m.324 ile birlikte mütalaa etmek gerekmektedir. Onun
için mahkemeye yıl sonu bilançosunun ve borca batıklık bilançosunun ibraz edilmesi
lazımdır. İsviçre’de, borca batıklık bildirimi ekinde yıl sonu bilançosu ve borca batıklık
bilançosunun mahkemeye ibraz edilmemiş olmasının, şirketin borca batıklık durumu diğer
belge ve delillerden anlaşılıyorsa, esasa girmeye engel teşkil etmediği kabul edilmektedir13.
İsviçre mahkemeleri bu bağlamda borca batık bir şirketin faaliyetine devam ederek yeni
borçlar yaratmasının önüne geçmek endişesinden hareket etmektedirler.
Borca batıklık bilançosunda malvarlığı değerlerinin, satış değerleri esas alınarak gösterilmesi gerekmektedir. Yargıtay 19.Hukuk Dairesi kökleşmiş içtihadı da bu yöndedir: “Borçlu
şirket iflasın ertelenmesi talebinde bulunduğuna göre öncelikle borca batıklık halinin mevcut
olup olmadığı saptanmalıdır. –Bu durumda düzenlenecek borca batıklık bilançosunun anonim
48
Bankacılar Dergisi
şirketlerin gerçek mal varlığı değerini yansıtması gerekir. Borca batıklık halinin tespiti için
tüm aktiflerin paraya çevirme değerleri yani piyasadaki satış sırasında gerçekleşebilecek
fiyattan bilançoya geçirilmelidir. Aktif bu şekilde saptandıktan sonra borca batıklık durumu
saptanmalı, şirket borca batık değilse talep reddedilmelidir…”14.
Borca batıklık bilançosunun şirketin tüm aktiflerini içermesi gerekir: “…ortaklardan
olan alacakların aktifte neden gösterilmediğini açıklamayan, binaların değeri ve amortisman
yönünden yeterli açıklık içermeyen…bilirkişi raporunun hükme esas alınarak yazılı şekilde
hüküm kurulması usul ve yasaya aykırıdır…”15.
Fiktif kalemler de içeren yıllık bilançoya dayanarak borca batıklığın tespit edilmesi
mümkün değildir. Zira, sonuç açıklama bilançosu niteliğinde olan yıllık bilançoda başarı
durumu, kar tespiti esastır; böyle bir bilançodan şirketin pasifinin aktifinden fazla olduğu
tespit edilemez. Zira bu bilançoda aktiflerin önemli bir kısmı maliyet değerleriyle gösterildiğinden (TTK m.460 ve 461), yıllık bilançoda borca batık görünen bir şirketin, satış fiyatları
üzerinden düzenlenen bir bilançoda bütün borçlarını rahatlıkla karşılayabilecek bir malvarlığına sahip olduğu anlaşılabilir.
Borca batıklık bilançosu malvarlığını tespit eden bir bilançodur. Bu bilançoda gerek
aktif ve gerekse pasif kısımda gerçek değerler esas alınır. Aktif kısımda şirket malvarlığını
oluşturan parçalar, pasif kısımda ise şirketin gerçek yükümlülükleri yer alır. Borca batıklık
bilançosunda yer alan malvarlığı ve borçlar o sırada piyasada geçerli olan fiyatları esas
alınarak bilançoya geçirilir. Bu açıdan bakıldığında şu Yargıtay kararı gayet açıktır: “İflasın
ertelenmesine karar verilebilmesi için öncelikle erteleme talebinde bulunan şirketin borca
batık durumda olduğunun tespit edilmesi gerekir. Bunun için tüm aktiflerin rayiç değeri yani
piyasadaki satış değeri üzerinden bilançoya geçirilmelidir. Bilirkişi raporunda araçlar ve
demirbaşların rayiç değeri tesbit edilmişse de aktifteki diğer malların rayiç değeri tespit
edilmeden şirketin borca batık durumda olduğunun kabulü isabetli değildir…”16. Borca
batıklık bilançosunda sermaye ve yedek akçeler pasifte yer almaz. Şirketin alacakları her bir
alacaklının ödeme gücü hakkında yapılacak bir değerlendirmeden sonra, yani ticari defterlerde yazılı miktar üzerinden değil, tahsili muhtemel olan miktar üzerinden aktife yazılmalıdır.
Borca batıklık bilançosunda şirket malvarlığının satış değerlerinin gerçekçi olarak tespit edilip
borçları ödemeye yetişip yetişmeyeceğinin belirlenmesi gerekir17. Ayrıca pasifin aktiften fazla
olduğunu tespit eden borca batıklık bilançosuna ilişkin denetçi raporunun da mahkemeye
sunulması lazımdır. Aktiflerin satış fiyatları esas olmak üzere düzenlenen borca batıklık
bilançosu anonim şirketin borca batık olup olmadığının tespiti için kullanılabilecek yegane
bilançodur.
Paraya çevirme değeri, şirketin elde etmeyi amaçladığı değer değil, piyasada satış sırasında gerçekleşebilecek olan fiyattır. Borca batıklık bilançosu düzenlenirken tespit edilecek
fiyat, piyasada cari fiyatı bulunan mallar dışındaki aktifler için geniş ölçüde yönetim
kurulunun takdirine kalmıştır. Özellikle kullanılmış makine, işletme mefruşatı, taşınır ve
taşınmaz malların fiyatı çok kere tamamen tahmini olacaktır. Birlikte bir bütün oluşturan ve
ancak bu şekilde fonksiyon görebilecek olan malvarlığı parçaları, birbirinden ayrıldıkları
takdirde daha aşağı bir fiyata satılacaktır. Onun için malların satış fiyatı tespit edilirken bu
husus da dikkate alınmalıdır.
Aktiflerin paraya çevrilme değerleri tespit edilirken, borca batıklık bilançosunun düzenlenişi sırasındaki satış fiyatlarının mı, yoksa uzun süreli bir tasfiye sonundaki satış
fiyatlarının mı tahmin edileceği sorusu ortaya çıkmaktadır. Doktrinde aktiflerin borca batıklık
49
Prof. Dr. Selçuk Öztek
bilançosunun düzenlenmesi sırasındaki değerlerinin esas alınması gerektiği ifade edilmektedir18. Bu normaldir, çünkü şirketin borca batık olup olmadığı, bilançonun düzenlendiği tarihte
işletmenin içinde bulunduğu duruma göre belirlenecektir19.
Borca batıklık bilançosunda, yıllık bilançoda ayrılan gizli yedek akçeler mutlaka çözülmelidir. Borca batıklık bilançosunda, tek başına satılma imkanı bulunmayan gayrı maddi
malvarlığı değerleri yer almaz. Örneğin işletme değerinin aktifleştirilmesi mümkün değildir.
Borca batıklık bilançosunda yer alacak pasifler ise şirketin gerçek borçlarıdır. Bu borçların
muaccel olup olmaması önemli değildir20.
İflasın ertelenmesi talebiyle birlikte yönetim kurulu kararı, bu karara dayanarak iflasın
ertelenmesi talebinde bulunanların şirketi temsil ve ilzama yetkili kılındıklarını tevsik eden
yönetim kurulu kararı ve imza sirküleri de mahkemeye sunulmalıdır. Şirketin ticaret sicili
dosyasının tasdikli bir fotokopisini sunmak mümkün olmazsa, mahkemeden bu dosyanın
ticaret sicilinden celbi istenmelidir. Keza şirketten alacaklı olanların bir listesinin de,
adresleriyle birlikte, borca batıklık bilançosu ekinde mahkemeye ibraz edilmesi yerinde
olacaktır; böylece mahkeme bu alacaklıların tamamını veya bir kısmını duruşmada dinlemek
imkanına sahip olacaktır.
C. Borca Batıklık Bildirimi (Beyanı)
TTK m.324 yönetim kurulunun şirketin borca batıklık durumunu mahkemeye bildirme
mecburiyetinden bahsetmektedir. İİK m.179’da ise şirketin “borçlarının aktifinden fazla
olduğu…beyan ve mahkemece tespit edilirse” denmektedir. Görüleceği üzere her iki madde
de borca batıklık bildirimi olarak adlandırılan bildirimin iflasın ertelenmesi talebiyle birlikte
mahkemeye sunulmasını aramaktadır. İİK m.345a, borca batıklık bildiriminin mahkemeye
yapılmamış olmasını suç olarak nitelendirmektedir. Onun için borca batıklığın tespiti üzerine
bildirimde bulunmak yönetim kurulu için bir zorunluluktur; yönetim kurulunun bu bildirimi
yapabilmesi için genel kurulu toplantıya çağırmasına gerek yoktur21. Yönetim kurulu, şirketin
kısa sürede sıhhate kavuşmasının mümkün olduğunu düşündüğü durumlarda dahi, borca
batıklık beyanında bulunmaya mecburdur22. Borca batıklık durumu mahkemeye bildirilmeden
şirketin feshine karar verilerek TTK hükümlerine göre tasfiye edilmesi sağlanamaz23. Normal
olarak borca batıklık bildirimi ile birlikte şirketin iflasının da talep edilmesi gerekir. Fakat
gerek TTK m.324’de ve gerekse İİK m.179’da sadece bildirimde bulunma zorunluluğundan
söz edilmiş, bu bildirimle birlikte iflasın talep edilmesi şart kılınmamıştır24. Ancak, İİK
m.345a, “İdare ve temsil ile görevlendirilmiş kimseler veya tasfiye memurları, kasden veya
ihmal ile 179 uncu maddeye göre şirketin mevcudunun borçlarını karşılamadığını bildirerek
şirketin iflasını istemezlerse…” demektedir. Bu hüküm, borca batıklık bildirimi ile birlikte
borca batık durumdaki şirketin iflasının da istenmesinin zorunlu olduğunu göstermektedir.
Fakat, her şeye rağmen, yetkili kişiler mahkemeye sadece borca batıklık bildiriminde
bulunmuş, şirketin iflasını talep etmemişlerse, mahkeme yine de şirketin iflasına karar
verebilecektir25.
Bazı yazarlar, şirket mahkemeden sadece iflasının ertelenmesini istemiş, borca batıklık
bildiriminde bulunmamışsa, iflasın ertelenmesi talebinin örtülü olarak borca batıklık
bildirimini de kapsadığını kabul etmektedirler26. Yargıtay 19.Hukuk Dairesi de aynı görüştedir: “Erteleme talebi TTK’nun 324/2 maddesine göre borca batıklık bildirimi anlamındadır…”27.
50
Bankacılar Dergisi
Bu konuyla bağlantılı olarak belirtmek gerekir ki, Yargıtay’a göre, “İflas davalarında
karar verilmeden önce davadan feragat mümkün ise de iflasın ertelenmesi talebinin içinde
mahkemeye yapılacak zorunlu bildirim bulunduğundan erteleme talebinden feragat edilse bile
şirket borca batık durumda ise iflasına karar verilmelidir…”28. Yargıtay’ın bu görüşü,
İsviçre’de hakim olan ve borca batıklık bildiriminin kural olarak geri alınamayacağını kabul
eden görüşe29 uygun ise de, Zürih İstinaf Mahkemesinin ayrı görüşte olduğunu, borca batıklık
bildiriminin iflasın açılmasına kadar geri alınabileceğini, çünkü hakimin iflasa karar
verebilmesi için ya bir alacaklının iflas talebinin ya da şirketin borca batıklık bildiriminin
bulunması gerektiğini kabul ettiğini30 belirtmek lazımdır.
İflasın ertelenmesi talebine başka doğrulayıcı belgeler de eklenebilir. Bunlar: üçüncü
kişilerin finansal taahhütler içeren beyanları (alacaktan kısmen veya tamamen vazgeçme ya da
bir ödünç sözleşmesi akdetme gibi); kayyım veya harici danışman olarak atanacak kimselere
ilişkin öneriler; başlıca alacaklıların iflasın ertelenmesi talebi konusundaki tavırları; son hesap
yıllarına ilişkin hesaplar; mevcut siparişlerin dökümü; iyileştirme projesinin başarı şansının
bağımsız bir denetim kuruluşu tarafından tahlili, nakdi kaynakları gösteren plan gibi konulara
ilişkin belgeler olabilir31.
D. Masrafların Ödenmesi
Masraflar bakımından durumun ne olduğuna gelince; gerek TTK m.324’de ve gerekse İİK
m.179 vd.da bir hüküm bulunmamasına rağmen, doktrinde, mahkemenin iflasın ertelenmesi
kararının verilmesini, iflasın ertelenmesi üzerine alınacak tedbirlerin uygulanması için gerekli
olan masrafların, iflasın ertelenmesi kararının ilanı masraflarının ve kayyıma verilecek ücret
avansının, iflasın ertelenmesini talep eden alacaklı veya yönetim kurulu tarafından mahkeme
veznesine depo edilmesine bağlayabileceği kabul edilmektedir32. Bütün bu masrafların peşin
olarak yatırılması için erteleme talebinde bulunan kişiye kesin bir süre tanınmalı ve bu süre
içinde masraflar yatırılmazsa iflasın ertelenmesi talebi reddedilerek –diğer şartlar ve özellikle
borca batıklık şartı yerine gelmiş ise- şirketin iflasına karar verilmelidir. Şu hususa da işaret
etmek gerekir ki, doğrudan iflas yolunda uygulanacak usulü gösteren İİK m.181, İİK m.160’a
yollama yaptığı için, bu maddede öngörülen masraf avansının da kıyasen iflasın ertelenmesi
kararında da uygulanabileceği kabul edilmelidir.
E. İyileştirme Projesinin Mahkemeye Verilmesi
İflasın ertelenmesi talebiyle birlikte mahkemeye tevdi edilmesi gereken bir diğer belge
de “iyileştirme projesi”dir. Şirket böyle bir projeyi mahkemeye vermediği takdirde, iflasın
ertelenmesi talebi kural olarak reddedilir. Bu proje, öngörülen kurtarma tedbirlerini ve borca
batıklığı ortadan kaldırmak için gerekli olan süreyi içermelidir. İyileştirme projesi, gerektiğinde, işletmenin durumun iyileştirilmesini ümit ettiren dış faktörlere de yer vermelidir.
Özellikle, kurtarma tedbirleri bir sonuç verinceye kadar, kısa ve orta vadede kaçınılmaz olan
işletme zararlarının aşılmasına imkan veren finansman kaynakları projede tanımlanmalıdır.
Ayrıca, iyileştirme projesi iflasın ertelenmesi talebinin gerekçelerini etraflı ve titiz bir şekilde
yansıtmalıdır; böylece alacaklıları borçlu şirketin keyfi atılımlarına karşı korumak mümkün
olur.
Kurtarma olasılığını değerlendirmek için hakim esas itibarıyla iyileştirme projesine
dayanacaktır; onun için bu projenin şirketin durumu hakkında mümkün olduğu kadar net ve
geniş bilgi içermesi lazımdır. Gerçi hakim en başta şirketin aktiflerinin muhafazasını
sağlamakla yükümlüdür, fakat bu görev onun kurtarma şekli ve sanatına vakıf olmasını
51
Prof. Dr. Selçuk Öztek
gerektirmez. İşletmenin kurtarılmasına ilişkin planın icra edilmesi ve tasarlanması ona ait
değildir. Hakimin rolü, sadece, önerilen iyileştirme projesinin mantıken sürekli ve dayanıklı
bir iyileşmeyi sağlayıp sağlayamayacağının ve alacaklıların iflasın derhal açılması halindekine oranla daha elverişsiz bir duruma düşüp düşmeyeceklerinin incelenmesiyle sınırlıdır.
Hakim iyileştirme tedbirlerini belirleyemez; o sadece önerilen tedbirlerin uygun olup
olmadıklarını ve şirketi başarılı ve devamlı bir iyileştirmeye götürebilip götüremeyeceklerini
araştırır. Bu tedbirler hakime elverişsiz veya alacaklıların menfaatlerine zarar verici görünürse, hakim önerilen iyileştirme tedbirlerini değiştiremez ve yerlerine başka tedbirler koyamaz;
yapabileceği tek şey iflasın ertelenmesini reddetmekten ibarettir. Hakim iyileştirme projesindeki verileri tahkik edebilmek için ilgilileri de dinleyebilir.
İyileştirme projesinde, özellikle, iflasın ertelenmesi süresi içinde yeterli nakde sahip
olunacağının garantisini oluşturan tedbirler yer almalı ve hakim en başta bu konuda ikna
edilmelidir. Şirketin tasarruf edebileceği nakit onun şu veya bu siparişi yerine getirmek ya da
yatırımı yapmak için gerekli süreye uygun olmalıdır. Yargıtay 19.Hukuk Dairesi konuyu
şöyle ele almaktadır: “…Somut olayda davacı erteleme projesini sunmuş, projede kapasitenin
ve karlılığın arttırılacağı, bu nedenle yatırımlar yapılacağı belirtilmiştir. Bilirkişi raporunda
gerçekleştirilecek yatırımların veya faaliyetlerin hangi finansal kaynakla yapılacağı
konusunda açıklık bulunmadığı, satış artışları yoluyla sağlanacak kaynaklar dışında dış
kaynak planının olmamasının eleştirilebileceği ifade edilmiştir. Erteleme talebinde bulunan
şirket vekili 16.2.2005 tarihli dilekçesinde projede öngörülen yatırımın finansmanı için
satışlardan elde edilecek gelirler ve atıl durumdaki aktiflerin paraya çevrilmesinden elde
edilecek gelirler ve yapılacak tasarruf sonucu doğacak kaynağın kullanılacağını belirtmiştir.
İyileştirme projesinde öngörülen yatırımların finanse edileceği kaynak konusunda davacı
şirketin ileri sürdüğü hususlar somut bilgi ve belgelere dayanmamaktadır. Mahkemece bu
yönler gözetilmeden iyileştirme projesinin ciddi ve inandırıcı olduğunun kabulünde isabet
görülmemiştir…”33. Yargıtay 19.Hukuk Dairesi konuya atfettiği önemi bir başka kararında da
vurgulamış ve “…Bilirkişi raporunda yeni kaynak girişi olmadan şirketin borçlarını
ödemesinin mümkün olmadığı belirtilmiştir. Yeni kaynak girişi konusunda erteleme talebinde
bulunan şirket somut bilgi ve belgelere dayanmamıştır. Mahkemece kira bedeli, ortaklara ait
taşınmazların satışı, yeni ortak alınması ve sermaye artırımı konusunda sunulan delillerin
ciddi ve inandırıcı olup olmadığı konusunda alınan bilirkişi raporu yetersiz olup hüküm
kurmaya elverişli değildir…” şeklinde beyanda bulunmuştur34.
Öte yandan, iyileştirme projesi işletmenin faaliyetinin uzun vadede devam edeceğini
muhtemel gösteren ipucu ve göstergelere de yer vermelidir; projenin bu bölümünde çok çeşitli
unsurlar yer alabilir. Bu bağlamda, kararlaştırılan iyileştirme tedbirlerini ve rıza gösterilen
çabaların gerçekliğini ispat etmeye hukuken elverişli belgelerin iyileştirme projesine
eklenmesi lazımdır. Çetrefil hallerde tam bir iyileştirme projesinin düzenlenmesi borca
batıklık bildiriminin gerektirdiği ivedilik nedeniyle mümkün olamayabilir. İsviçre’de bu
zorluğun, iyileştirme projesinin hazırlanmasına imkan verecek kısa bir erteleme süresinin
verilmesi suretiyle aşılması yoluna gidilebilmektedir. Öte yandan, yine İsviçre’de, iyileştirme
projesinin duruşmada ibraz edilmesi mümkündür ve zaten İsviçre uygulamasında iyileştirme
projelerinin genellikle hep duruşmada verildiği anlaşılmaktadır35.
Eğer iyileştirme projesi pay sahiplerinin veya şirket alacaklılarının bazı tavizler vermelerini öngörüyorsa, hakimin bu tavizlerin gerçekleşebilmesinin muhtemel görünüp
görünmediğini incelemesi lazımdır. Bu bağlamda pay sahiplerinin veya alacaklıların iflasın
ertelenmesine karar verildikten sonra geri dönemeyecekleri, hukuki yönden bağlayıcı gerçek
taahhütler söz konusu olmalıdır.
52
Bankacılar Dergisi
III. İflasın Ertelenmesinin Maddi (Esasa İlişkin) Şartları
İflasın ertelenmesi talebinde bulunan şirketin bu talebinin kabul edilebilmesi için onun
borca batık olması ve kurtarılmasının mümkün olması (şirketin durumunun iyileştirilmesi
ümidi) lazımdır. Yargıtay da bu konuda herhangi bir tereddüt duymamaktadır: “…İflasın
ertelenebilmesi için anonim şirketin borca batık durumda olması, mali durumunun iyileştirilmesi ümidinin bulunması ve fevkalade mühletten faydalanmamış olması gerekir…Bu nedenle
mahkeme öncelikle erteleme talep eden şirketin borca batık durumda olup olmadığını tespit
etmeli, borca batık durumda ise mali durumunun iyileştirilmesinin mümkün bulunup
bulunmadığını incelemelidir…”36.
Bunlara bir de alacaklıların haklarının korunması şartını ekleyebiliriz.
A. Borca Batıklık
Borca batıklık ya da İsviçre kanununun ifadesiyle “aşırı borçlanma”, şirketin aktiflerinin değeri ile şirket borçlarının toplamının karşılaştırılması sonucunda anlaşılır. Eğer bu
karşılaştırma sonucunda şirketin borçları lehine bir bakiye kalıyorsa, o şirket borca batık (aşırı
borçlanmış) demektir. Böylece kanun koyucu likidite noksanını İİK m.179 vd. hükümlerinin
dışında tutmuştur. Yargıtay’ın şu kararı bu hususu teyit etmektedir: “Anonim şirketin borca
batıklık nedeniyle iflasına karar verilebilmesi için öncelikle borca batık durumda olduğunun
saptanması gerekir. Erteleme talebi üzerine alınan bilirkişi raporunda şirketin borca batık
durumda olmadığı, ancak likidite sıkıntısı yaşadığı belirtilmiştir. Bu durumda mahkemece
kayyımın ertelemenin devamında yarar bulunmadığına ilişkin raporu üzerine mahkemece
anonim şirketin borca batık durumda olup olmadığı konusunda bilirkişi kurulundan rapor
alınarak varılacak uygun sonuç çerçevesinde bir karar verilmelidir…”37.
İİK m.179 vd.hükümlerinin sağlamak istediği başlıca amaç, şirket öz varlığını tamamen yitirdiği için, alacaklıları korumaktır38. Yargıtay bunu şöyle ifade etmektedir: “Borca
batıklık anonim şirketin aktiflerinin borçlarını ödemeye yetmemesidir…Sermayenin 2/3’ünün
karşılıksız kalması şirketin borca batık durumda olduğunu göstermez. Davacı anonim şirketin
aktiflerinin borçlarını karşılayacak miktarda olduğu bilirkişi incelemesi sonucu saptandığından şirketin borca batık durumda olduğu kabul edilemez. Mahkemece bu yön gözetilerek
iflasın ertelenmesi talebinin reddine karar verilmesi gerekirken, yazılı gerekçeyle kabulünde
isabet görülmemiştir…”39. Kanun koyucuya göre şirketin borca batıklığı, alacaklılar için borç
ödemeden aciz haline oranla daha tehlikelidir. Zira borca batıklık halinde, şirket aktifinin
tamamen paraya çevrilmesi durumunda dahi alacaklılar alacaklarını tam olarak alamayacaklardır. Borç ödemeden aciz hali ise, en azından teorik olarak ve borca batıklık durumu yoksa,
alacaklıların alacaklarının tamamının ödenmesine imkan verecek bir paraya çevirmeye
götürebilir. Demek ki, borca batıklık, kanun koyucunun İİK m.179 vd. çerçevesinde en başta
gelen endişesidir. Bu açıdan bakıldığında, borca batıklığın, borç ödemeden aciz eşliğinde
tezahür edip etmemesi bir önem taşımamaktadır. Zira kanun koyucu, aktif noksanı ile likidite
noksanını birbirinden ayırmıştır.
İflasın ertelenmesine imkan verebilmek için borca batıklığın, düzelme olasılığı göstermesi lazımdır. Borçlunun devamlı nakit noksanı sebebiyle muaccel borçlarının önemli bir
kısmını ödemek iktidarında olmadığı aşikar olan hallerde, yani ödemelerin tatili40 durumunda,
bu olasılık mevcut değildir ve iflas kaçınılmazdır41.
53
Prof. Dr. Selçuk Öztek
Borç ödemeden aciz hali ile borca batıklık iki farklı hastalıktır ve dolayısıyla farklı tedavi şekilleri ve tedbirler gerektirirler. Yargıtay bu farka şöyle işaret etmektedir: “…İflasın
ertelenmesine karar verilebilmesi için her şeyden önce erteleme talebinde bulunan şirketin
borca batık durumda bulunması gerekir. Bilirkişi raporunda erteleme talebinde bulunan
limited şirketin borca batık durumda olmadığı, nakit sıkıntısı bulunduğu belirtilmiştir. Aciz
halinde bulunmak iflasın ertelenmesine karar verilebilmesi için yeterli değildir. Mahkemece
borca batık durumda olmayan davacı şirketin iflasın ertelenmesi talebinin reddine karar
verilmesinde bir isabetsizlik bulunmamaktadır…”42.
İflasın ertelenmesi bakımından önemli olan, borca batıklığın muhtemel bir iyileştirmeyi imkansız kılacak kadar vahim olmamasıdır43.
B. İyileştirmenin Mümkün Olması
Bu şartın nasıl tanımlanacağı belli değildir ve belki bir tanım yapılması mümkün de
değildir. İsviçre’de, Kanunda bir iyileştirmenin sadece “mümkün” olması arandığından,
iyileştirmenin mümkün olmadığının önceden söylenemeyeceği her durumda iflasın ertelenmesinin kabul edilebileceği ifade edilmektedir44. Bugün genellikle, iyileştirme teşebbüsünün
beraberinde getirdiği risklere eşit veya bu risklerden daha yüksek bir olasılıklar tabanı
aranması gerektiği kabul edilmektedir45. Hakim, iyileştirmenin tamamen tesadüflere bağlı bir
nitelik arz etmesi halinde, bu durum alacaklıların korunmasıyla bağdaşmayacağından, iflasın
ertelenmesi talebini reddetmelidir. Diğer bir deyişle, hakim, en azından, iyileştirmenin
mümkün olduğuna inanmalı, iyileştirmenin başarıya ulaşmasını kuvvetle muhtemel görmelidir46. Muğlak bir iyileşme olasılığı yeterli değildir; iyileşme umudu doğrulanmalıdır.
Yargıtay’ın şu kararları da aynı doğrultudadır: “Somut olayda erteleme talebinde bulunan
şirketin sunduğu iyileştirme projesi ciddi ve inandırıcı bulunmamıştır. Mahkemece bu yön
gözetilerek borca batık durumdaki şirketin iflasına karar verilmesinde bir isabetsizlik
bulunmamaktadır…”47; “…İflasın ertelenmesine karar verilebilmek için talepte bulunan
şirketin sunduğu iyileştirme projesinin ciddi ve inandırıcı olması gerekir. Mali durumun
iyileştirilmesi imkanının mevcut olup olmadığı somut vakıalara dayanılarak tespit edilmelidir.
Belirsiz nitelikteki emareler erteleme kararı verilebilmesi için yeterli kabul edilemez…”48.
Bu çerçevede, hakime tevdi edilen iyileştirme planının, şirketi kurtarmak için makul
bir başarı şansına sahip olması lazımdır.
Olumlu bir açıdan baktığımızda, borçlu şirket ayağa kaldırılabilir ve yaşamını devam
ettirebilir olmalıdır. Aksi takdirde, iflasın ertelenmesi prosedürü, dört nala yaklaşmakta olan
yapısal sorunların ötelenmesinden başka bir şeye yaramaz. Eğer ilgili şirket yaşayamayacak
durumda ise ve buna rağmen iflasın ertelenmesine karar verilmişse, hakim “tedavi işgüzarlığı”yla suçlanabilir.
İyileştirme ne zaman başarılı olmuş sayılabilir? Hiç kuşkusuz, şirket faaliyetine devam
edebiliyorsa ve diğer taraftan bütün şirket alacaklıları tamamen veya –alacaklarının bir
kısmından kendi iradeleriyle vazgeçmeleri halinde- kısmen ödenmişlerse, iyileştirme başarıya
ulaşmış sayılır. Bazı yazarlar daha geniş bir yaklaşım sergilemekte ve şirketin malvarlığının
borca batıklık bildiriminde bulunulması sırasındakine göre daha iyi bir duruma getirilmesi
halinde iyileştirmenin sağlanmış olacağını kabul etmektedirler49. Alacaklıların durumunun
iyileştirilmiş olması, borca batıklık hali devam ettiği sürece iyileştirmenin sağlanmış
sayılması için yeterli değildir. Kanaatimce, iyileştirmenin gerçekleşmiş sayılması için
mutlaka, her şeyden önce, borca batıklık durumunun bertaraf edilmesi lazımdır. Hatta bugün
54
Bankacılar Dergisi
daha da ileri gidilerek, finans ve muhasebe yönünden gerçekleşmiş bir iyileşmenin, bilançonun imajının düzeltilmesini sağlamakla birlikte, iyileştirmenin başarılı sayılması için yeterli
olmadığı; ayrıca yapısal (gerçek) bir iyileşmenin de gerçekleşmiş olması gerektiği ifade
edilmektedir. Modern görüş, şirketin mevcudunun iyileştirilmesinin tek başına yeterli
olmadığını; şirketin düzeltilmesinin ekonomik yönden de söz konusu olması gerektiğini kabul
etmektedir. Diğer bir deyişle, hastalığın sadece belirtilerini tedavi etmek yeterli değildir, zira
alacaklıların menfaatleri hastalığın köklerine kadar inilmesini gerektirmektedir. Şu halde,
erteleme süresi sonunda şirketin içinde bulunduğu borca batıklık durumu ortadan kalkmış
olmakla beraber karlılık ve verimlilik sağlanamamışsa ve bu nedenle şirket ekonomik
fonksiyonlarını istikrar içinde yerine getiremiyorsa, onun yeni bir mali kriz ve borca batıklık
hali ile karşı karşıya kalması kaçınılmaz olacaktır. Böyle bir durumda iflasın ertelenmesinin
başarıya ulaştığından (iyileşmenin gerçekleştirildiğinden) söz edilmesi mümkün değildir50.
Demek ki, klasik görüş, erteleme süresi sonunda aktifleri tekrar pasiflerinden fazla hale gelen
bir şirketin iyileşmiş sayılmasını kabul ederken; modern görüş şirketin iyileşmesini onun
kazanç kapasitesinin düzeltilip tamamlanarak eski hale getirilmesi, yani cash drain’in cash
flow’a dönüşmesi olarak algılamaktadır51.
Şu halde, finansal tedbirler, başarılı bir iyileştirmeden bahsetmek için vazgeçilmez
olmakla birlikte, yeterli değildir. Ayrıca, yabancı fonların azaltılmasını sağlayan iyileştirme
tedbirlerinin de alınması lazımdır. Bunlar; alacaklıların alacaklarından kısmen vazgeçmeleri
veya alacaklarını taksitlendirmeleri ya da vade uzatımında bulunmaları (konsolidasyon
sözleşmeleri), düşük faiz oranlarına razı olmaları veya faizleri bir süre için işletmemeleri,
alacakları mukabilinde şirkete iştirak etmeleri gibi tedbirlerdir. Öte yandan, şirketin öz
varlığını ve bunu takiben aktifini arttıracak tedbirler de alınmalıdır; örneğin kamu hukuku
yardımları, ortakların yeni sermaye getirmeleri veya sermayeyi karşılıksız olarak tamamlamaları gibi52. Bütün bu tedbirlerin yanında, sadece işletmenin çalışmasını iyileştirecek tedbirleri
de öngörmek gerekir: maliyetlerin indirilmesi, personelde kısıntıya gidilmesi, stokların
azaltılması, yönetim düzeyinde değişiklik yapılması, karlı ve verimli yeni pazarlar bulunması,
ürün yelpazesinin arttırılması, kısmi kapatmalar yapılması, daha düşük maliyetli üretim
tekniklerinin benimsenmesi, yeni pazarlama tekniklerine başvurulması gibi.
İflasın ertelenmesi talebi, sürekli ve kalıcı iyileşme olasılığını iyileştirme projesi yardımıyla inanılır kılmalıdır. Bu talep sadece süre kazanmaya yönelik bir talep olmamalıdır.
Demek ki, iflasın ertelenmesi talebinde bulunan şirket, zor bir duruma düştüğünü, ama
yönetim organının bu zor durumu her şeye rağmen buyruğu altında tuttuğunu göstermelidir.
Yönetim organı bütün şartların gerçekleşmiş olmasına rağmen senelerce bekledikten sonra
iflasın ertelenmesi talebinde bulunmuşsa53, işçi ücretleri aylardan beri ödenemiyorsa ve
bunların toplamı şirketin bütün diğer borçlarının önemsiz bir kısmına tekabül ediyorsa, şirket
düzenli bir muhasebeye sahip değilse, o ana kadar hiçbir iyileştirme çabası göstermemişse,
durum böyle değildir. Şu yargı kararı bunu ortaya koymaktadır: “…Davacı şirket tarafından
zor durumdan kurtulmak için önerilen ıslah projesinin uygulanması ile ilgili davanın açıldığı
tarihten itibaren herhangi bir işlem yapılmadığı, bu konuda herhangi bir bilgi ve belge
sunulmadığı…göz önüne alındığında…ispat edilemeyen davanın reddine karar verilmiştir”54.
Erteleme talebi sırasında, müzakere halinde olan bazı sözleşmelerin akdedilmesinin muhtemel
olduğu iddia edilirse, bunun sadece bazı icaplarla doğrulanmaya çalışılması yeterli değildir.
Sonra, yeni siparişlerin mevcut olmaması da ertelemenin reddini gerektiren önemli bir işaret
olabilir. Buna mukabil, örneğin kiralayanın kira bedelini indirmeye razı edilmesi, alacaklı
bankanın faiz işlemesini bir süre için durdurmaya ikna edilmesi, müşterilere taahhüt edilen
vadeden önce teslimat yapılması, o zamana kadar başarıya ulaşmamış olsa bile yoğun şekilde
55
Prof. Dr. Selçuk Öztek
bir yatırımcı veya mali durumu güçlü bir ortak arayışı içinde bulunulması gibi tedbirler
ertelemenin kabul edilmesinin lehinde olan hususlardır.
C. Alacaklıların Haklarının Korunması
Alacaklıların iflasın ertelenmesi halinde iflasın derhal açılması halindekinden daha kötü bir duruma sokularak zarar görmemeleri gerekir. Bunu önlemeye yönelik muhafaza
tedbirlerinin kapsamı ve önemi iyileştirme tedbirlerininkine oranla çok daha kesindir. Bunun
dışında alacaklıların başka hiçbir menfaatinin iflasın ertelenmesi prosedüründe dikkate
alınması gerekmez. Özellikle, iyileştirmenin alacaklıların zararını azaltmaya yarayan veya
onların tamamen ödenmesini sağlayan bir hedef, bir sonuç olarak düşünülmemesi gerekir. Şu
halde, iflasın ertelenmesi için alacaklıların tamamen tatmin edilmesinin amaçlanması şart
değildir. Diğer bir deyişle, alacaklıların daha iyi koşullar elde etmeye yönelik bir hakları
mevcut değildir; onlar sadece iflasın ertelenmesi halinde iflasın derhal açılmasına oranla daha
kötü bir duruma getirilmemelerini istemek hakkına sahiptirler. Demek ki, bir şirketin
alacaklılarının sırtından kurtarılması mümkün değildir.
Bu söylenenler özellikle erteleme süresinin uzatılması bakımından önem taşımaktadır.
Ama nihai hesaplaşmada şirketin iyileşmiş sayılması için klasik görüşe göre dahi hiç olmazsa
borca batıklık durumunun bertaraf edilmiş olması gerektiğinden, sonuçta iflasın ertelenmesinin dolaylı bir şekilde alacaklıların menfaatlerinin gerçekleşmesine hizmet ettiği de söylenebilir. Fakat bu vesileyle belirtmek gerekir ki, erteleme süresi sonunda tüm alacaklıların
ödenebilmesi mümkün olmakla birlikte geriye hiçbir şey kalmıyor ve şirketin faaliyetine
devam etmesi imkansızlaşıyorsa, iyileştirme başarıya ulaşmış sayılamaz. Çünkü iflasın
ertelenmesiyle güdülen amaç, şirketin sona ermesi değil, yaşamasıdır55.
Bu bağlamda alacaklılar arasında eşitlik ilkesini de belirtmek gerekir. Federal Mahkemeye göre, bütün alacaklılar alacaklarını tahsil etmek yönünden eşit hakka sahiptirler,
meğer ki, aralarında rehin veya imtiyaz gibi kanuni öncelik nedenleri bulunsun56. Şirket
alacaklıları, erteleme nedeniyle alacaklarını takip imkanından yoksun bırakıldıkları için özel
bir korumaya ihtiyaç göstermektedirler.
Alacaklılar arasında eşitlik ilkesi özellikle ertelemeden önce doğmuş alacaklar ile ertelemeden sonra doğmuş alacaklar bakımından ciddi sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Hatta
şirkete hammadde sağlayan bazı alacaklılar, hammadde sağlamaya devam etmeyi ertelemeden
önce doğmuş olup da ödenmemiş olarak kalan alacaklarının ödenmesine bağlayabilirler.
İflasın ertelenmesi kurumu bütün bu sorunları çözmeye yeterli olacak yasal çözümler
içermemektedir. Bu çerçevede, iflasın ertelenmesinden önce doğmuş alacaklardan bazılarını
ödemek yönetim organının ve kayyımın sorumluluğunu gerektirir ve kanaatimce ertelemenin
geri alınması sonucunu doğurur. İflasın ertelenmesinden sonra doğmuş olan alacakların
durumu ise belirsizdir. Bu bağlamda, iflasın ertelenmesinden sonra bir likidite oluşturarak
ertelemeden sonra doğmuş alacakların, şirketin erteleme anında mevcut olan aktiflerine hiç
dokunmadan bu likiditeden ödenmesi cihetine gidilebilir. Fakat bu likidite nasıl sağlanacaktır? Banka finansmanı düşünülebilir ise de, banka kredi vermek için teminat isteyecektir. Bu
teminatın şirketin aktiflerinden verilmesi çok kere mümkün değildir. Şirkette önemli
menfaatlere sahip ortakların belki bankaya teminat vermeleri ya da şirkete karşılıksız olarak
nakit para getirmeleri düşünülebilir.
Tabiatıyla, alacaklılar alacaklarının karşılığının azalmasına serbest iradeleriyle muvafakat edebilecekleri gibi, eşitlik ilkesine istisnalar yapılmasına da muvafakat edebilirler.
56
Bankacılar Dergisi
Erteleme talebinde bulunan yönetim organının (veya alacaklının) iyi niyetli olması, alacaklıların haklarının korunması çerçevesinde önem taşıyan bir unsurdur. Hakim bu konuda
ikna olmalı ve şirket mallarının alacaklılardan kaçırılması niyetiyle hareket edildiğini gösteren
belirtiler mevcutsa, erteleme kararını vermemelidir57.
Hakimin, bütün bu şekli ve maddi şartlar göz önüne alınarak şirketin kurtarılmasının
mümkün olup olmadığı konusunda bilirkişi incelemesi yaptırtması yerinde olacaktır. Nitekim
Yargıtay da aynı görüştedir: “Borca batıklık bildirimi üzerine borca batıklık durumunun ve
mali durumun iyileştirilmesinin mümkün olup olmadığı yönünden bilirkişi incelemesi
yapılmalıdır. Hakimlik mesleğinin gerektirdiği genel ve hukuki bilgi ile çözümü mümkün olan
konularda bilirkişi dinlenemez (HUMK m.275). Ancak çözümü özel ve teknik bilgiyi gerektiren uyuşmazlıkta mahkemenin, bilirkişinin oy ve görüşünü alması gerekir. –Borca batıklık
durumunun varlığı ve mali durumun iyileştirmesi ümidinin bulunup bulunmadığı özel ve
teknik bilgiyi gerektirdiğinden bu konuda uzman bilirkişinin görüşü alınmalıdır…-HUMK.
nun 286.maddesi uyarınca bilirkişinin oy ve görüşü hakimi bağlamazsa da bu tür hallerde
hakimin bilirkişi yerine geçerek olayı çözmesi usule uygun düşmez. Bilirkişi raporu yeterli
değilse yeniden bilirkişi incelemesi yaptırılmalı veya bilirkişiden açıklık olmayan konularda
ek ve tamamlayıcı görüş alınarak uyuşmazlık çözümlenmelidir. Somut olayda bilirkişi kurulu
erteleme talebinde bulunan anonim şirketin sunduğu projenin mali durumun ıslahını
sağlayacak nitelikte olduğunu belirtmiştir. –Mahkemece mali durumun iyileştirilmesi
konusunda yeni bir bilirkişi incelemesi yatırılmadan veya bilirkişi kurulundan ek ve tamamlayıcı rapor alınmadan proje ve raporun ciddi ve inandırıcı olmadığı gerekçesiyle borçlu
anonim şirketin iflasına karar verilmesinde isabet görülmemiştir…”58. Fakat, bilirkişiye
başvurmanın hakim bakımından olumsuz bir yönü de vardır ki, o da ivedilik arz eden şartlarda
harici bir müdahalenin yarattığı gecikmedir. İsviçre uygulamasında, bu sorun, erteleme süresi
başlangıçta kısa tutularak bu süre zarfında bilirkişi gibi görev yapabilecek bir kayyımın tayin
edilmesi suretiyle aşılmaktadır; bu takdirde rapor olumsuzsa, ertelemeye son verilmekte, yok,
rapor olumlu ise erteleme süresinin uzatılması cihetine gidilmektedir. Aynı yöntemin Türk
hukukunda da uygulanması mümkündür.
IV. İflasın Ertelenmesi Talebinin Kabulüne Getirilen Sınırlamalar
İflasın ertelenmesi talebi borca batık şirketin iflasının açılmasından sonra yapılmışsa,
iflas kararı sırf bu nedenle geri alınamaz; bu durumda iflasın ertelenmesi talebi hiçbir hüküm
doğurmaz ve şirket iflasa bağlanan sonuçları ancak iflasın kaldırılması yoluna gitmek
suretiyle bertaraf edebilir. Ancak, belirtelim ki, İsviçre’de bazı yazarlar iflasın ertelenmesi
talebinin, borca batıklık bildirimi üzerine iflas kararı verilmesinden sonra, bu karara karşı
istinaf yoluna başvurulurken yapılabileceğini, zira iflasın ertelenmesi talebinin bu durumda
yeni bir vakıa teşkil ettiğini savunmaktadırlar59.
İflasın ertelenmesine karar verilmişse, erteleme kararı sırasında mevcut iflas takipleri
ya da davalarına devam edilerek şirketin iflasına karar verilemez. Şu halde, iflasın ertelenmesi
kararından önce borca batık şirket aleyhine başlatılmış iflas takipleri ve davaları, iflasın
ertelenmesi talebinin reddedilmesi sonucunu doğurmayacağı gibi, iflasın ertelenmesi kararının
geri alınması sonucunu da yaratamaz.
Eğer iflas açılmamış ve iflasın ertelenmesine de karar verilmemişse, diğer bir deyişle
iflasın ertelenmesi talebinden önce bir alacaklı, şirketin iflasını talep etmiş ve iflasın
ertelenmesi talebi bundan sonra vuku bulmuşsa ya da şirket borca batıklık sebebiyle iflasını
talep etmiş ve bu çerçevede iflasın ertelenmesini istemiş ve alacaklının iflas talebi bundan
57
Prof. Dr. Selçuk Öztek
sonra gerçekleşmişse –dikkat edilirse her iki ihtimalde de ne iflasın açılmasına ve ne de iflasın
ertelenmesine henüz karar verilmemiştir-, hakim eş zamanlı ve birbirine rakip olan taleplerle
karşı karşıya demektir. Bu durumda hakimin her iki talebi birleştirerek tahkikatlarını birlikte
yapması düşünülebilir. Ya da alacaklı tarafından açılmış olan iflas davasında, iflasın
ertelenmesine ilişkin yargılamanın sonucunu bekleyebilir. Yargıtay’ın bu son görüşte olduğu
anlaşılmaktadır: “Davacı vekili, müvekkili bankadan kredi kullanan davalıların kredi borcunu
ihtara rağmen ödemediğini, haciz yoluyla başlatılan takibin iflas yoluna çevrildiğini,
davalıların iflas ödeme emrine haksız olarak itiraz ettiğini ileri sürerek davalıların iflasına
karar verilmesini talep ve dava etmiştir. -…Davalılar dava devam ederken iflasın ertelenmesi
talebinde bulunmuşlar, mahkemece erteleme talebinin bekletici mesele yapılamayacağı,
davalıların depo emrinde gösterilen meblağı depo etmedikleri gerekçesiyle iflasına karar
verilmiştir. …-İflası istenen şirketler…borca batık durumda olduğunu, ancak mali durumunun
ıslah edilebileceğini ileri sürerek iflasın ertelenmesini talep ettiğine göre iflasın ertelenmesi
davasının sonucu beklenerek bir karar verilmesi gerekir…”60. Maamafih, Yargıtay, bir başka
kararında, derdest iflasın ertelenmesi yargılaması çerçevesinde bir ihtiyati tedbir kararı
alınarak görülmekte olan iflas davasının durdurulması sağlanmadığı takdirde, iflas davasına
devam edilerek iflasın açılmasına karar verileceğini içtihat etmiştir. Karar şu şekildedir:
“Davacı vekili…vadelerinde ödenmeyen senetlere dayanarak iflas yoluyla takibe geçildiğini,
davalının takibe itiraz ettiğini ileri sürerek davalıların iflasına karar verilmesini istemiştir…Davalı…vekili, iflasın ertelenmesi için açılan davanın derdest olduğunu…belirterek
davanın reddini istemiştir.-Mahkemece davalının takibe itirazının haksız olduğu, depo
emrinde gösterilen meblağın ödenmediği gerekçesiyle… iflasına karar verilmiş, hüküm davalı
vekilince temyiz edilmiştir. –Dosyadaki yazılara, kararın dayandığı delillerle gerektirici
sebeplere ve özellikle iflasın ertelenmesi talebi üzerine ticaret mahkemesince tedbir kararı
verilmediğinden erteleme talebinin sonucu beklenmeyerek davaya devam edilmesinde bir
isabetsizlik bulunmamasına göre davalının…temyiz itirazlarının reddi gerekmiştir…”61.
Kanaatimce bu gibi durumlarda iflas davasının durdurulması için iflasın ertelenmesi
yargılamasını yürüten asliye ticaret mahkemesinden ihtiyati tedbir kararı alınmasına gerek
bulunmamaktadır. Aksi görüş, iflasın ertelenmesi kurumunun temelindeki düşünce ile
bağdaşmaz. Fakat, Yargıtay’ın bu konudaki içtihadının henüz netlik kazanmadığı dikkate
alınarak, derdest iflas davasının durdurulmasına yönelik bir ihtiyati tedbir kararı almakta
iflasın ertelenmesini talep eden şirket bakımından yarar vardır.
Bu çerçevede bazı yazarların iflas talebinin derdest olmasının iflasın ertelenmesine
engel teşkil ettiğini savunduklarını belirtmek gerekir62. Fakat, borca batıklık durumu
alacaklının iflas takibinden sonra doğmuş olabilir ya da takip tarihinde mevcut olmakla
birlikte şirketin durumunun iyileştirilmesi ümidi takip tarihinden sonra ortaya çıkmış olabilir.
Bu açıdan bakıldığında, bir alacaklının iflas talebinde bulunması erteleme kararı verilmesine
engel teşkil etmemelidir. Sonra, alacaklının iflas talebinde bulunmuş olması şirketin
iyileştirilmesinin mümkün olmadığı anlamına da gelmez. Bütün bu nedenlerle, kanaatimce,
bir alacaklının iflas talebinin zaman itibarıyla önceliği TTK m.324 ve İİK m.179 vd.nın
uygulanmasına engel teşkil etmez. Şu halde, şirketin, alacaklının iflas talebinden sonra, ayrı
ve bağımsız bir talep olarak borca batıklık bildiriminde bulunup iflasının ertelenmesini talep
etmesine yasal bir engel bulunmamaktadır. Her iki halde de mahkeme önce borçlu şirket
yönetim kurulunun iflasın ertelenmesi talebini inceler. Mahkeme şirketin borca batık durumda
olduğunu tespit etmekle birlikte, diğer şartlar yerine gelmediği için iflasın ertelenmesini
reddederse, o şirketin borca batıklık nedeniyle iflasına karar verilir. Bu karar kesinleştiği
zaman da alacaklının açmış olduğu iflas davası ya da iflas takibi konusuz kalır. Yok,
mahkeme borca batıklık halini tespit ettikten sonra, diğer şartların da yerine geldiğini görerek
iflasın ertelenmesine karar verirse, bu takdirde erteleme kararı ile birlikte takipler de kural
58
Bankacılar Dergisi
olarak duracağından alacaklının iflas talebinin incelenmesi askıya alınır; yani takipli iflasın
zorunlu bir aşamasını teşkil eden iflas davası bulunduğu aşamada durur. Fakat bu durum
sürekli değildir; iflasın ertelenmesi süresi içinde şirketin mali durumu düzeltilemezse, borca
batıklık nedeniyle iflasına karar verilir. Bu takdirde alacaklının iflas davası konusuz kalır.
Ama erteleme talep eden şirketin borca batık olduğu tespit edilemediği takdirde, artık
alacaklının iflas talebi dikkate alınarak şirketin iflasına bu talep çerçevesinde karar verilecektir. Şirket erteleme süresi sonunda mali durumunu düzeltirse, alacaklının alacağı ödenecek ve
alacaklının açmış olduğu iflas davası da dava sebebi ortadan kalktığı için reddedilecektir63.
Borca batık olması nedeniyle iflasını talep eden şirketin, iflas davası görülürken iflasın
ertelenmesi talebinde bulunması mümkündür. Talebin yargılamaya bu şekilde sonradan dahil
edilmesi iddianın genişletilmesi anlamına gelmez. İflasın ertelenmesi talebi yargılamanın her
aşamasında ileri sürülebilir.
İflasın ertelenmesi talebinin bir diğer sınırlaması da şirketin fevkalade mühlet elde etmiş olmasıdır (İİK m.317 vd.). Bu takdirde, fevkalade mühletin bitiminden itibaren bir yıllık
süre içinde şirket iflasın ertelenmesinden yararlanamaz.
V. Yetkili ve Görevli Mahkeme
İflasın açılması için yetkili ve görevli olan mahkeme (borçlu şirketin muamele merkezinin bulunduğu yerdeki asliye ticaret mahkemesi), iflasın ertelenmesi için de yetkili ve
görevlidir64.
Uygulamada bazı şirketlerin, erteleme talebinden hemen önce muamele merkezini değiştirdikleri görülmektedir. Bu değişiklik, yetkili mahkemenin de değişmesi sonucunu
doğurabilir. Kanaatimce, böyle bir davranış, tek başına, erteleme talebinin kötü niyetle
yapıldığının ve talep sahibi şirketin erteleme layık olmadığının göstergesi olarak kabul
edilemez.
İflasın ertelenmesi prosedürü çekişmesiz yargıya dahildir65 ve öncelikle ve ivedilikle
sonuçlandırılır (İİK m.179, f.2, c.2). Uygulanacak yargılama usulü, basit yargılama usulüdür.
İspat yükü kural olarak talep sahibi borçlu şirkete aittir. Ancak, her çekişmesiz yargı işinde
olduğu66 gibi burada da, borçlu şirketin ve diğer ilgililerin ileri sürdükleri beyan ve iddialar ile
getirdikleri deliller mahkemeyi bağlamaz; hakim, durumun gerektirdiği başkaca vakıa ve
delilleri serbest takdirine göre resen arayıp bulmaya yetkili ve hatta mecburdur.
İİK m.179, f.2, c.1’in ifadesi esas alınırsa, mahkeme iflasın ertelenmesi talebini incelerken alacaklıları ve yönetim kurulunu dinlemek zorunda değildir; onları ancak gerekli
görürse, dinler. Hatta, teorik olarak, mahkeme duruşma açmak zorunda dahi değildir67.
Nitekim bazı yazarlar yargılamayı geciktirdiği ve dolayısıyla alacaklıların daha fazla zarara
uğramasına neden olduğu için, çok gerekli olmadıkça hakimin duruşma yapmaktan kaçınmasının uygun olduğunu savunmaktadırlar68. Fakat şu hususu özellikle belirtmek gerekir ki,
iflasın ertelenmesi basit bir geçici himaye tedbiri olarak değerlendirilemez. Bu talebin
sonuçları hem borçlu şirket ve hem de alacaklılar yönünden son derece önemlidir. Bu
bağlamda, şirket yönetim kurulunun, şirketin başlıca alacaklılarının ve şirket murakıplarının
görüşleri mahkemenin kurtarma perspektifini doğru olarak değerlendirmesinde önemli bir
unsur teşkil eder. Onun için mahkemenin bütün bu ilgilileri, hatta resen dahi dinlemesi gerekli
ve mümkündür69. Aynı husus erteleme süresinin uzatılmasında da geçerlidir. Ancak, duruşma
59
Prof. Dr. Selçuk Öztek
yapmaya karar veren mahkemenin bundan bütün alacaklıları haberdar etmesi veya bütün
alacaklıları duruşmaya davet edip dinlemesi söz konusu değildir70.
Kanun iflasın ertelenmesi talebinin ilanını öngörmemektedir 71. Yargıtay talebin ilan
edilmesi gerektiği görüşündedir: “Anonim şirketin borca batık durumda olması halinde
iflasını ve erteleme talebini düzenleyen İİK.nun 179. maddesi ve TTK.nun 324.maddesinde bu
istemin ilanına ilişkin bir düzenleme yapılmamıştır. İflasın ertelenmesi kurumu erteleme
talebinde bulunan bu şirketlerin menfaatleri göz önüne alınarak düzenlenmiş ise de,
alacaklıların menfaati de kuşkusuz korunmalıdır. Şirket borçlarının muvazaalı olarak aktiften
fazla olması sonucunu doğuracak kötü niyetli davranışların önüne geçmek ve anonim şirketin
borca batık durumda bulunmadığını, iyileştirme projesinin yeterli olmadığını, alacaklılara
kanıtlama olanağı vermek amacıyla iflasın ertelenmesi talebi İİK.nun 166/2 maddesinde
öngörülen usulle ilan edilmeli, ilan üzerine borca batıklık dururumu ve iyileştirme projesine
itiraz eden alacaklıların itirazları değerlendirilip erteleme şartlarının oluşup oluşmadığı
araştırılarak sonucuna uygun bir karar verilmelidir…”72.
Borca batık olduğunu bildirerek mahkemeye müracaat eden ve bu talebiyle birlikte iflasının ertelenmesini isteyen bir şirket aslında iki ayrı talepte bulunmuş olmaktadır. Bu
bağlamda mahkeme önce iflasın ertelenmesi talebini ve şirketin önerdiği projeyi inceleyecektir. Bu durumda iflasın ertelenmesi talebi –ayrı bir dava olmadığından- bekletici mesele
yapılmayacak, iflas davasında bir ön sorun teşkil edecektir73. Mahkeme yaptığı inceleme
sonucunda iflasın ertelenmesi şartlarının yerine geldiği görerek iflasın ertelenmesine karar
verirse, iflas talebini artık inceleyemeyecek, erteleme süresinin sonuna kadar bekleyecektir.
Erteleme süresinin sonunda iflası ertelenen şirketin durumunun düzeldiği görülürse, artık
borca batıklık bildiriminin konusuz kaldığı tespit edilecek, dolayısıyla iflas kararı verilmeyerek iflas talebi reddedilecektir. Ancak, iflasın ertelenmesi için gerekli –borca batıklık
dışındaki- şartlar yerine gelmemişse, erteleme talebi reddedilecek ve şirket borca batık ise
mahkeme iflasa karar verecektir. Erteleme beklenen sonucu vermemiş ve borca batıklık
durumu giderilememişse, giderilmesi ihtimali de yoksa, mahkeme erteleme süresinin sonunda
şirketin iflasına karar vermelidir; bu bağlamda mahkemenin erteleme süresinin uzatılması
talebini reddedip talep olmadığı gerekçesiyle iflasa karar vermemesi doğru değildir74.
Ertelemeye rağmen borca batıklık durumunun giderilemeyeceği daha erteleme süresi
dolmadan anlaşılırsa, mahkeme, kayyımın raporu üzerine, sürenin dolmasını beklemeden
iflasa karar verecektir75. Buna mukabil şirketin durumunun düzeldiği daha erteleme süresi
dolmadan anlaşılırsa, bazı yazarlara göre ertelemenin etkileri kendiliğinden sona erer. Bu
görüşün kabul edilmesi mümkün değildir. Bizzat hakimin gerekli iyileşmenin sağlandığını
kontrol edip, olumlu bir sonuca varması ve ondan sonra, artık gereksiz hale gelen erteleme
kararını kaldırması lazımdır; hukuki güvenlik bunu gerektirir76.
Mahkeme iflasın ertelenmesi talebini reddederse, şirketin borca batık durumda olması
halinde, açık bir talep bulunmasa da iflasa karar verebilmelidir. Çünkü iflasın ertelenmesi
talebinin tek başına, iflas talebi olmaksızın ileri sürülebilmesi mümkün değildir77, ileri
sürülmüşse iflas talebini de içerdiği kabul edilmelidir78.
VI. Kanun Yolları
Mahkemenin iflasın ertelenmesi talebinin reddedilmesine ilişkin kararının temyizi, bu
durumda mahkeme kural olarak iflas kararı vermiş olacağından, mümkündür. TTK m.324 ve
İİK m.179 vd. uyarınca ileri sürülen iflasın ertelenmesi talebi borca batıklık şartı gerçekleşmediği için reddedilirse, bu kararın da temyiz edilebilmesi mümkündür.
60
Bankacılar Dergisi
Buna mukabil iflasın ertelenmesi kararının temyiz edilebilip edilemeyeceği tartışmalıdır. Yargıtay iflasın ertelenmesi kararının temyiz edilebileceği görüşündedir. Aksi görüş ise,
iflasın ertelenmesi kararının, bu karar mahkemenin işten el çekmesi sonucunu doğuran nihai
bir karar olmadığı için temyiz edilemeyeceğini savunur. İflasın ertelenmesi kararı iflasın
açılması veya açılmaması sonucunu doğuracağından temyiz edilebilmelidir; çünkü erteleme
süresi sonunda şirket mali durumunu düzeltirse erteleme kararı kaldırılacak ve şirket iflas
talebinden önceki durumuna avdet edecektir. Şu halde iflasın ertelenmesi kararı, erteleme
süresinin olumlu sonuçlanması halinde “iflas talebinin reddi” kararına benzetilebilir79.
Alacaklıların da, şirketin mali durumunun düzeltilmesi imkanının mevcut olmamasına rağmen
şirketin talebi üzerine erteleme kararı verilmesi halinde, erteleme süresi sonunda şirketin
iflasına karar verilirse iflasın erteleme olmaksızın derhal açılmasına göre daha elverişsiz bir
duruma geleceklerini ileri sürerek erteleme kararını temyiz etmeleri mümkündür. Bu açıdan
bakıldığında alacaklının adi alacaklı veya rehinli alacaklı80 olması arasında bir fark yoktur;
keza prosedürün önceki aşamalarına katılmış olup olmaması da önemli değildir81. İflasın
ertelenmesi alacaklılardan biri tarafından talep edilmişse, bu durumda şirketin yönetim organı
veya diğer alacaklılar, erteleme için gerekli şartların gerçekleşmediğini ve şirketin sağlıklı bir
şekilde faaliyetine devam etmesinin imkansız olduğunu ileri sürerek erteleme kararını temyiz
edebilirler.
Erteleme süresinin uzatılması kararı da temyizi kabil bir karardır.
Temyiz süresi tıpkı iflas kararında olduğu gibi 10 gündür. Yargıtay da aynı görüştedir:
“İflasın ertelenmesi İİK.nun 179 ve devamı maddelerinde düzenlenmiş olup, İİK.nun
164.maddesine göre iflas ile ilgili olarak Ticaret Mahkemesince verilen kararlar tebliğinden
itibaren 10 gün içinde temyiz edilebilir…”82. İflasın ertelenmesi kararına karşı temyiz süresi
alacaklılar için bu kararın ilanından, şirket için ise tebliğinden itibaren işlemeye başlayacaktır.
Erteleme kararının temyiz edilmiş olması erteleme süresinin işlemesine ve erteleme kararının
yürürlüğe girmesine engel olmaz. Temyiz talebi sonucunda erteleme kararı bozulur ve bozma
kesinleşirse, mahkeme –şirketin borca batıklık durumu sabit olmuşsa- artık şirketin iflasına
karar vermek zorunda kalacaktır.
İflasın ertelenmesi kararının temyizi üzerine verilen karara karşı 10 gün içinde karar
düzeltme yoluna gidilebilmesi mümkündür (İİK m.366, f.3)83.
Erteleme kararı maddi anlamda kesinliğe elverişli bir karar değildir; umulan başarının
sağlanamaması halinde mahkeme tarafından geri alınabilir84.
Acaba iflasın ertelenmesi kararına karşı değil de, ertelemenin özel şartlarına karşı, yani hakimin erteleme kararında aldığı veya almayı ihmal ettiği tedbirlere karşı temyiz yoluna
başvurulabilir mi? Genellikle erteleme kararının hem usul ve hem de içerik bakımından
temyiz edilebilmesinin mümkün olduğu ifade edilmektedir85.
Kayyımın talimat ve tedbirlerine karşı kanun yoluna gidilebilir mi? Burada şu hususu
hatırlatmak gerekir ki, kayyımın kararlarının sistemli bir şekilde tartışmaya açılması, onun
karar vermesini güçleştirir ve şirketi yönetmesini bloke edebilir. Genellikle kayyımın
kararlarına karşı ancak erteleme kararını vermiş olan mahkeme nezdinde muhalefet edilebileceği, bunun ötesine geçilemeyeceği ve bu muhalefetin iflasın ertelenmesi kurumuna özgü sui
generis bir talep (başvuru) olduğu ifade edilmektedir86. Zira kayyım, iflası ertelenen şirketin
idaresi hakkında sadece bu hakime hesap vermekle yükümlüdür. Erteleme hakimi de, kendini,
kayyımın her kararını değil, sadece yetki alanının dışına çıkarak verdiği kararları ile keyfi
61
Prof. Dr. Selçuk Öztek
talimat ve tedbirlerine karşı yapılan muhalefetleri incelemekle sınırlamalıdır87. Bu başvuruyu,
yönetim kurulu, pay sahipleri, murakıplar ve alacaklılar yapabilir88. İsviçre’de ve Türkiye’de
bazı yazarlar, konkordato komiserine ilişkin hükümlerin (İsv.İİK m.295, f.3; İİK m.287, f.5)
kıyasen uygulanması suretiyle kayyımın kararlarına karşı şikayet yoluna gidilebileceğini ileri
sürmektedirler89. Fakat şikayet yolu bir kriz yönetiminin gerekleri karşısında fazla yavaş ve
hantal bir yol olarak tezahür etmektedir. Öte yandan, kayyım çok kere yönetimi tamamen
veya kısmen üstlenmiş durumdadır; yönetim kurulunun kararlarına karşı mahkemeye
müracaat imkanı mevcut değil iken, bu imkanı kayyımın kararları söz konusu olduğunda
tanımak için bir neden bulunmadığı da söylenebilir.
Kayyımın erteleme hakimi tarafından genel kurul ya da alacaklılar kurulu gibi bir organa tabi kılınması mümkün değildir.
VII. İflasın Ertelenmesi Kararının Etkileri
İflasın ertelenmesi kararının en önemli etkisi, takiplerin durmasıdır. Nitekim İİK
m.179/b, f.1’e göre, “Erteleme kararı üzerine borçlu aleyhine 6183 sayılı Kanuna göre
yapılan takipler de dahil olmak üzere hiçbir takip yapılamaz ve evvelce başlamış takipler
durur…”.
Bu hüküm bazı noktalarda açıklığa kavuşturulmaya muhtaçtır.
Bir kere, en önemli husus bu sonucun kendiliğinden mi doğacağı, yoksa hakimin erteleme kararında buna ayrıca karar vermesi mi gerektiğidir. İsviçre’de her iki görüş de
savunulmuştur. Birinci görüş, İsv.İİK m.297’yi kıyasen uygulayarak, erteleme kararında bir
açıklık bulunmasa bile erteleme ile birlikte takiplerin duracağını ve borçlu şirket aleyhine yeni
takip başlatılamayacağını ileri sürmektedir90. İkinci görüşe göre ise, erteleme kararında
hakim, takiplerin duracağını ve erteleme süresi içinde yeni takip başlatılamayacağını açıkça
belirtmelidir91. Aksi takdirde erteleme süresi içinde yeni takip yapılması mümkündür. Bu
görüşün temelindeki en önemli neden, İsviçre hukukunda ertelemenin zamanaşımını ve hak
düşürücü süreleri durdurucu bir etkisinin bulunmamasıdır. Fakat bu görüşe göre, erteleme
süresi içinde devam ettirilebilen takip çerçevesinde paraya çevirme yapılamayacaktır. Federal
Mahkeme, bazı tereddütleri olmakla birlikte92, erteleme kararının, kendiliğinden, erteleme
süresi içinde yeni takip yapılmasına engel olduğunu; bu sonucun doğması için hakimin
erteleme kararında takiplerin durmasını öngörmesine ve yeni takip yapılmasını yasaklamasına
gerek bulunmadığını savunarak birinci görüş lehinde tavır almıştır93. Türk hukukunda ise İİK
m.179/b, f.1’deki hüküm gayet açıktır: Şirket aleyhine daha önce başlatılmış icra ve iflas
takipleri erteleme kararından sonra, erteleme süresi içinde duracak ve aynı süre içinde borçlu
şirket aleyhine hiçbir icra veya iflas takibi başlatılamayacaktır. Bu açıdan bakıldığında
Kanunumuzun alacaklılar arasında eşitliği sağlamak gayesini güttüğü ve buna bağlı olarak,
muhtemel bir iflas halinde şirket alacaklılarının garantisini teşkil eden şirket malvarlığının
muhafaza edilmesini hedeflediği anlaşılmaktadır ve bu gaye iflasın ertelenmesi süresi içinde
takiplerin durması sonucunun kendiliğinden doğmasını gerektirmektedir94.
Acaba mahkeme, daha iflasın ertelenmesine karar verilmeden, buna yönelik talebin
incelenmesi sırasında geçerli olmak üzere, özellikle takiplerin95 ihtiyati tedbir yoluyla
durdurulmasına karar verebilir mi? Uygulamada yargılama sürecinin uzun bir zaman alacağı
düşünülerek mahkemelerin bu yönde tedbir kararları verdikleri görülmektedir. Yargıtay’ın da
bu uygulamayı benimsediği anlaşılmaktadır: “Davacı vekili…vadelerinde ödenmeyen
senetlere dayanarak iflas yoluyla takibe geçildiğini, davalının takibe itiraz ettiğini ileri
62
Bankacılar Dergisi
sürerek davalıların iflasına karar verilmesini istemiştir…Davalı…vekili, iflasın ertelenmesi
için açılan davanın derdest olduğunu…belirterek davanın reddini istemiştir.-Mahkemece
davalının takibe itirazının haksız olduğu, depo emrinde gösterilen meblağın ödenmediği
gerekçesiyle… iflasına karar verilmiş, hüküm davalı vekilince temyiz edilmiştir. –Dosyadaki
yazılara, kararın dayandığı delillerle gerektirici sebeplere ve özellikle iflasın ertelenmesi
talebi üzerine ticaret mahkemesince tedbir kararı verilmediğinden erteleme talebinin sonucu
beklenmeyerek davaya devam edilmesinde bir isabetsizlik bulunmamasına göre davalının…temyiz itirazlarının reddi gerekmiştir…”96. İİK m.181’in atfıyla İİK m.159/son fıkra
burada uygulanmamalıdır. Çünkü İİK m.159/son fıkra iflas davalarında tedbir yoluyla icra
takiplerinin durdurulmasına engel olmaktadır. İflasın ertelenmesi talebi ise iflas talebi ile aynı
şey değildir. Mahkemenin, iflasın ertelenmesi talebi çerçevesinde ihtiyati tedbir talep eden
kişiden teminat isteyebilip isteyemeyeceği sorusuna gelince, uygulamada teminat istenmemektedir; zaten, borca batık durumda olan bir şirketten teminat istenmesi gerçekçi bir
yaklaşım da değildir. Doktrinde bu durumun suistimallere neden olabileceği ve kötü niyetli
bir borçlunun alacaklılara zarar vermesine yol açabileceği belirtilerek, böyle bir tedbir kararı
verilmişse, hiç olmazsa yargılamanın sonuna kadar bir kayyım tayin edilerek veya başka bir
tedbir alınarak alacaklıların korunmasının sağlanmasının uygun olacağı ifade edilmektedir97.
Uygulamada, bazı mahkemelerin, ihtiyati tedbire, iflasın ertelenmesi talebi üzerine
düzenlenen tensip zabtında karar verdikleri görülmektedir. Bu yaklaşım ancak belirli bazı
hallerde tasvip edilebilir.
Hemen belirtelim ki, Yargıtay, iflasın ertelenmesi talebinde bulunan şirketin her türlü
takibin durdurulmasına ilişkin bir ihtiyati tedbir kararı almış olmasını, şirket aleyhine ihtiyati
haciz kararı verilmesini engellemediği görüşündedir98. Ama Yargıtay’a göre, iflasın ertelenmesi kararından sonra alacaklılar ihtiyati haciz talebinde bulunamazlar99. Ancak, erteleme
kararı Yargıtay tarafından bozulmuşsa, borçlu şirket aleyhine ihtiyati haciz istenmesine engel
bir durum kalmamaktadır100.
İflasın ertelenmesi talebinin incelenmesi sırasında geçerli olmak üzere verilen ihtiyati
tedbir kararlarının maddi hukuk alanında sonuçlar doğuracak nitelik ve içerikte olmaması
gerekir101.
Keza,üçüncü kişilerin haklarını etkileyecek ihtiyati tedbir kararları vermekten de kaçınmalıdır.
Öte yandan, ihtiyati tedbir kararının, iflasın ertelenmesi kararıyla dahi elde edilemeyecek olan hukuki sonuçları borçlu şirkete bahşedecek nitelikte olmaması gerekir.
Erteleme kararı, daha önce başlatılmış icra ve iflas takiplerini durduracağına göre, bu
takipler çerçevesinde vaz’edilmiş hacizlerin akıbeti ne olacaktır? Yargıtay, haklı olarak,
iflasın ertelenmesiyle birlikte veya iflasın ertelenmesinden sonra, mevcut hacizlerin kaldırılmasına karar verilemeyeceği görüşündedir. Kanun sadece takiplerin duracağından veya
başlatılamayacağından bahsettiğine göre, erteleme kararının geriye yönelik bir etkisi
bulunmamaktadır. Başlamış olan takipler erteleme kararıyla duracağına göre, o zamana kadar
bu takipler çerçevesinde yapılmış olan işlemlerin geri alınamaması ve hacizlerin kaldırılmaması normaldir. Ancak, mahcuz mal muhafaza altına alınmışsa mahkeme, işletmenin
çalışması ve şirketin kurtarılması için gerekli gördüğü takdirde ve kayda değer bir değer
kaybına da neden olmayacaksa, bu mahcuz malın işletme içinde kullanılabilmesine karar
verebilir. Bu durumda mahcuz malın yediemin olarak örneğin kayyıma tevdi edilmesi uygun
63
Prof. Dr. Selçuk Öztek
olur. Borçlu şirketin ihtiyacı olan hammadde ve yarı mamul maddeler üzerindeki hacizler
bakımından ise doktrinde, bu malları takyit eden hacizlerin kaldırılarak şirkete teslim
edilmelerinin mümkün olduğu, ancak bunun yapılabilmesi için başka malların üzerine mahcuz
malların değeri kadar haciz konulması veya bu tutarda teminat gösterilmesi gerektiği ifade
edilmektedir102.
Acaba mahkeme, şirketin erteleme kararından önce haczedilmiş mevduatı üzerinde bu
şekilde tasarrufta bulunulmasına ve örneğin bu mevduatın erteleme kararından sonra yapılan
hammadde alımında semen borcunu ödemek üzere kullanılmasına izin verebilir mi? Bu
mümkün olmamak gerekir, çünkü erteleme sırasında mevcut olup da ertelemeden önce
haczedilmiş bulunan mevduat, şirketin muhafaza edilmesi gereken aktifine dahildir ve
alacaklılar bu aktifin olduğu gibi kalmasında menfaat sahibidirler. Yargıtay’ın şu kararları
durumu açıklamak bakımından son derece isabetli ve öğreticidir: “…İflasın ertelenmesi, borca
batık durumda olan bir sermaye şirketi ve kooperatifin mali durumunun iyileştirilmesinin
mümkün olması halinde iflası önleyen bir kurumdur. İflasın ertelenmesinde amaç, sermaye
şirketi ve kooperatifin ekonomi içinde kalarak faaliyetine devamın sağlamak ve alacaklıların
iflasa bağlı olumsuz sonuçlardan etkilenmemesidir. İflasın ertelenmesi talebinin amacı
gözetildiğinde tedbirlerin işletmenin faaliyetlerini sürdürerek durumun düzeltmesine engel
olmaması gerekir. Ancak erteleme talebinin kabulü sonucunda alınacak tedbirler yasal
sınırlar içerisinde değerlendirilmelidir. Mahkemece iflasın ertelenmesi ile birlikte şirketlere
ait banka mevduatları üzerindeki hacizlerin ve bloke şerhinin kaldırılmasına karar verilmiştir. İİK.nun 179/b maddesinin birinci fıkrasına göre erteleme talepleri üzerine borçlu
aleyhinde 6183 sayılı Kanuna göre yapılan takipler dahil olmak üzere hiçbir takip yapılamaz
ve evvelce başlamış takipler durur. Takiplerin durması takibin bulunduğu aşamada kalması
anlamında olup hacizlerin ve bloke kayıtlarının kaldırılması usul ve yasaya aykırıdır.”103;
“Mahkemece erteleme kararı ile birlikte tüm takiplerin durdurulmasına, hacizlerin kaldırılmasına karar verilmiştir. İİK.nun 179/b maddesine göre İİK.nun 206.maddesinin birinci
sırasında yazılı alacaklar için yapılan takipler ve rehinli takipler haricindeki tüm takipler
durur. Takiplerin durması takibin bulunduğu aşamada kalması anlamında olup hacizlerin
kaldırılması sonucunu doğurmaz…”104; “Mahkemece iflasın ertelenmesi kararının yanında
hacizlerin ve temliklerin kaldırılmasına, her türlü takibin tedbiren durdurulmasına karar
verilmiştir. İİK.nun 179/b maddesine göre erteleme kararı üzerine borçlu aleyhine 6183 sayılı
Kanuna göre yapılan takipler de dahil olmak üzere hiçbir takip yapılamaz ve evvelce yapılmış
takipler durur. Takiplerin durması takibin bulunduğu aşamada kalması anlamında olup
hacizlerin ve temliklerin kaldırılması anılan yasa hükmüne aykırıdır…”105; “…takiplerin
durması takibin bulunduğu aşamada kalması anlamında olup, hacizlerin kaldırılması anılan
fıkra hükmüne aykırıdır. Şirketin bankadaki hesaplarında bulunan blokaj kayıtlarının da
kaldırılmasına karar verilmiştir. Bloke edilen paraya kredi sözleşmesinin veya bir ticari
ilişkinin teminatı olarak kayıt konulmuşsa bu kaydın kaldırılması da anılan hükme aykırı olup
bozmayı gerektirmiştir…”106.
Mahkeme İİK m.179/b’deki takip yasağını erteleme kararında etkisiz kılamaz:
“…İİK.nun 179/b maddesine göre erteleme kararı üzerine borçlu aleyhine 6183 sayılı Kanuna
göre yapılan takipler de dahil hiçbir takip yapılamaz ve evvelce başlamış takipler durur.
Mahkemece SSK ve Vergi Dairesi yönünden takip imkanı tanınması anılan yasa hükmüne
aykırıdır. Borçlunun bu yönde temyizi yoksa da takip imkanından hükmü temyiz eden
alacaklıların zarar görme ihtimali bulunduğundan hükmün bozulması gerekmiştir…”107;
“İİK.nun 179/b maddesinin ikinci fıkrasına göre erteleme sırasında taşınır taşınmaz veya
ticari işletme rehniyle temin edilmiş alacaklar nedeniyle rehnin paraya çevrilmesi yoluyla
takip başlatılabilir veya başlamış takiplere devam edilebilir….Mahkemece yasa hükmüne
64
Bankacılar Dergisi
rağmen rehinli takiplerin durdurulmasına karar verilmesi usul ve yasaya aykırıdır…”108. Bu
açıdan bakıldığında ve İİK m.179/b, f.1’in açık hükmünden de anlaşılacağı üzere, alacağın
kamu alacağı veya kamu alacağı niteliğinde alacak olmasının bir önemi yoktur.
İİK m.179, f.1 “takip” yapılamayacağından bahsetmektedir. Şu halde şirket aleyhine
erteleme süresi içinde dava açılabilecek ve açılmış olan davalara da devam edilebilecektir109.
Öte yandan, İİK m.179, f.1’de kullanılmış olan “takip” sözcüğü, “takip işlemi” anlamındadır.
“Takip işlemi” ise icra organları tarafından borçluya karşı yapılan ve cebri icra takibinin
ilerlemesini hedef tutan, diğer bir deyişle alacaklıyı borçlunun malvarlığından tatmin gayesine
yaklaştırmaya elverişli olan işlemdir (ödeme emrinin tebliği ya da haciz gibi). Şu halde, takip
talebi İİK m.179, f.1 anlamında bir takip işlemi değildir ve dolayısıyla bu hüküm uyarınca
takip yapılamaması icra dairesine takip talebi tevdi etmeye engel olmamak gerekir110. Takip
talebi üzerine icra dairesinin borçluya ödeme emri göndermemesi gerekir; gönderirse, ödeme
emri borçlunun şikayeti üzerine iptal edilir111. Ancak, Yargıtay ödeme emrinin değil, takibin
iptal edileceği görüşündedir: “İİK.nun 179/b madde hükmü gereğince iflasın ertelenmesi
kararı üzerine borçlu aleyhine 6183 sayılı Kanuna göre yapılan takipler de dahil olmak
üzere, hiçbir takip yapılamaz ve evvelce başlamış takipler de durur. Bu nedenle, 8.10.2003
tarihinde iflasın ertelenmesi kararından sonra alacaklının 13.11.2003 tarihinde takip
yapmasına yasal imkan bulunmadığından, bu takibin iptaline karar vermek gerekirken,
durdurulmasına karar verilmesi isabetsizdir…”112
İtirazın iptali davası113 icra takibinin ve iflas davası da iflas takibinin zorunlu aşamaları olduğundan, “takip” kavramı içinde değerlendirilmeleri gerekir.
Bu bağlamda tartışılması gereken bir diğer husus da, iflasın ertelenmesi süresi içinde
şirket aleyhine borca batıklık dışında bir nedenle iflas davası açılması halinde şirketin takipsiz
olarak, doğrudan doğruya iflasına karar verilebilip verilemeyeceğidir. Konu İsviçre’de çok
tartışmalıdır114. Ancak, doktrinde genellikle, hangi nedenle olursa olsun erteleme süresi içinde
şirketin iflasına karar verilemeyeceği; çünkü, aksi takdirde, bir alacaklının menfaatinin bütün
diğer alacaklıların menfaatlerine üstün tutulmuş olacağı, iflasın ertelenmesi kararı özellikle
şirketin bütün alacaklılarının menfaatleri dikkate alınarak verildiğinden böyle bir sonucun
kabul edilemeyeceği yönündedir115. Aynı sonuç erteleme kararından önce açılmış doğrudan
doğruya iflas davaları için de geçerlidir; erteleme kararıyla birlikte bu davalara artık devam
edilemeyecektir (bu davalar bulundukları aşamada duracaktır). Her halükarda, erteleme süresi
içinde şirket aleyhine takipli iflas prosedürü çerçevesinde iflas davası açılamayacaktır, çünkü
takipli iflasta iflas davası takibin bir aşamasıdır116; eğer takipli iflasta iflas davası erteleme
kararından önce açılmışsa, erteleme kararıyla birlikte bu dava duracak ve şirket hakkında iflas
kararı verilemeyecektir.
Erteleme kararıyla birlikte takiplerin durması ve yeni takip yapılamaması kuralının bir
istisnası İİK m.179/b, f.2’dedir. Buna göre, “Erteleme sırasında taşınır, taşınmaz veya ticari
işletme rehniyle temin edilmiş alacaklar nedeniyle rehnin paraya çevrilmesi yoluyla takip
başlatılabilir veya başlamış olan takiplere devam edilebilir; ancak bu takip nedeniyle
muhafaza tedbirleri alınamaz ve rehinli malın satışı gerçekleştirilemez. Bu durumda erteleme
süresince işleyecek olup mevcut rehinle karşılanamayacak faizler teminatlandırılmak
zorundadır.”
Demek ki, iflasın ertelenmesi rehnin paraya çevrilmesi yoluyla yapılan takipleri durdurmayacaktır. Bu kural rehinli alacaklıyı korumak için sevkedilmiş mutlak bir kural olup,
hakimin, rehnin paraya çevrilmesi yoluyla yapılan takipleri, rehinli alacaklının muvafakatı
65
Prof. Dr. Selçuk Öztek
olmaksızın, sadece somut olayın şartlarını dikkate alarak durdurabilmesi mümkün değildir.
Yargıtay 11.Hukuk Dairesinin şu kararı bu açıdan gayet açıktır: “…İflasın ertelenmesi kararı
üzerine rehinli takipler ve İİK.nun 206/1 maddesinde yazılı alacaklara dayanan takipler
yönünden maddede öngörülen koşullarla istisna tanınmıştır. Mahkemece anılan hükme aykırı
olarak tüm takiplerin durdurulmasına karar verilmesinde isabet yoktur…”117. Ancak, bu
takiplerde muhafaza tedbiri118 uygulanamayacak ve satış yapılamayacaktır; böylece kanun,
karşılıklı tavizler yoluyla, rehinli alacaklı ile borçlu şirket arasında belli bir denge tesis etmiş
olmaktadır. Fakat erteleme süresince işleyecek faizler mevcut rehinle karşılanamıyorsa,
rehinli alacaklı karşılanamayan faiz miktarı için teminat talep edebilecektir. Şirket bakımından ek teminat gösterme zorunluluğunun söz konusu olabilmesi için iflasın ertelenmesi
kararının verilmiş olması yeterli değildir; rehinli alacaklının ayrıca erteleme süresi içinde
rehnin paraya çevrilmesi yoluyla takibe devam ederek rehinli malın satışını istemiş olması
gerekir. Şirket bu teminatı veremediği takdirde satış yapılacaktır. Yalnız, ek teminatın
verilememesi sadece rehinli alacaklı bakımından sonuç doğurur, yani sadece bu alacaklı artık
paraya çevirme yasağına tabi olmaktan çıkar; şu halde, rehinle karşılanamayan faizler için ek
teminat gösterilememiş olması, erteleme kararının geri alınması veya erteleme süresinin
uzatılmasının reddedilmesi için tek başına yeterli değildir119. Fakat bu konuda son derece
dikkatli davranmak gerekir. Çünkü eğer rehinli malın satışı ertelemenin amacına ulaşmasını,
yani borçlu şirketin kurtarılmasını engelliyorsa, artık erteleme kararının bir anlamı kalmayacak ve şirketin iflasına karar verilmek gerekecektir.
Eğer taraflar teminatın türü konusunda bir anlaşmaya varmamışlarsa ve borçlu şirket
nakit dışında bir teminat göstermek isterse, bu teminatın kabule şayan olup olmadığını
(bkz.HUMK m.96) erteleme kararını veren asliye ticaret mahkemesi tayin edecektir120. Bu
bağlamda, mahkemenin takdir hakkı saklı kalmak kaydıyla, taşınmaz ipoteği türünden bir
teminat gösterilmesi de mümkün olabilir; ancak, ipotek tesis edilecek olan taşınmaz üzerindeki ipoteklerin toplam değeri, taşınmazın değerini aşmamalıdır. Gösterilecek ek teminatın
miktarını, rehnin paraya çevrilmesi yoluyla takibi yürüten icra dairesi hesaplayacaktır; onun
bu işlemine karşı icra hakimliği nezdinde şikayet yolu açıktır. İcra dairesi ek teminat talebi
hakkında karar verirken, erteleme süresi içinde yapılmış olan satış talebinden itibaren
yürümeye başlayıp erteleme süresinin sonuna kadar işleyecek faizi esas almalıdır (yoksa tüm
erteleme süresi içinde işleyecek olan faizi değil) 121. Diğer bir deyişle, iflasın ertelenmesi
kararı satışı ne kadar geciktirecek ise o süre içinde işleyecek olan ve mevcut rehinle karşılanamayacağı anlaşılan faiz alacağı için ek teminat verilecektir. Örneğin iflas bir yıl için
ertelenmiş ve erteleme kararından itibaren beş ay sonra satış talebinde bulunulmuş ise, faiz
miktarı yedi aylık süre dikkate alınarak hesaplanacaktır. Tabiatıyla, bu süre içinde işleyecek
faizlerin bir kısmı rehinle karşılanabiliyorsa, ek teminat sadece karşılanmayan faiz miktarı
kısmı için söz konusu olacaktır. İcra dairesi buna rağmen yanlış olarak faizin tamamı için
teminat gösterilmesini isterse, onun bu kararına karşı icra hakimliği nezdinde şikayet yoluna
gidilebilir.
Üst sınır ipoteğinde, eğer iflasın ertelenmesi kararı verilmeden limit aşılmış ve faiz alacağının bir kısmı teminatsız kalmış ise, iflasın ertelenmesi kararı nedeniyle satış durduğunda, bu tarihten erteleme süresinin sonuna kadar işleyecek faizin teminatsız hale gelmesinde
erteleme kararının bir etkisi olmamıştır; bu gibi durumlarda taşınmazın satışının durdurulabilmesi için borçlu şirketten ek teminat istenmesinin mümkün olmadığı söylenebilir.
Erteleme kararıyla birlikte takiplerin durması ve yeni takip yapılamaması kuralının bir
diğer istisnası da İİK m.179/b, f.3’dedir. Buna göre, “206 ıncı maddenin birinci sırasında
yazılı alacaklar için haciz yoluyla takip yapılabilir”. Şu halde, işçilerin iş ilişkisine dayanan
66
Bankacılar Dergisi
ve ihbar ve kıdem tazminatlarını da içeren alacakları; iflası ertelenen şirketin, işciler için
yardım sandıkları veya sair yardım teşkilatı kurulması veya bunların yaşatılması maksadıyla
meydana gelmiş ve tüzel kişilik kazanmış tesislere (vakıflara) veya derneklere olan borçları;
aile hukukundan doğan her türlü nafaka alacakları için erteleme kararından sonra dahi şirket
aleyhine haciz yoluyla takip yapılabilecektir. İİK m.206’da “iflasın açılmasından önceki bir
yıl” ifadesiyle belirlenen sürenin iflasın ertelenmesinde “erteleme kararının verildiği tarihten
önceki bir yıl” olarak anlaşılması lazımdır. Birinci istisnadan farklı olarak burada muhafaza
ve satış işlemleri de yapılabilecektir122.
Bu istisna, İİK m.206’nın birinci sırasında yazılı alacaklar için şirketin erteleme süresi
içinde dahi ödeme yapabilmesi sonucunu doğurur. Bu bağlamda alacaklıların, durumlarının
kötüleştirildiğini ileri sürebilmeleri mümkün değildir, çünkü İİK m.206’nın birinci sırasında
yazılı alacakların erteleme süresi içinde dahi cebri icra yoluyla tahsiline kanun koyucu imkan
tanımıştır.
Erteleme kararıyla birlikte takiplerin durması ve yeni takip yapılamaması kuralına aykırılığın yaptırımı nedir? İsviçre hukukunda aykırılığa konu olan takip işleminin basit bir
tebligat işlemi mi, yoksa daha önemli bir takip işlemi mi olduğuna bakılarak sonuca varılmaktadır. Eğer iflası ertelenen şirkete İİK m.179/b, f.1’e aykırı olarak bir tebligat yapılmışsa, bu
tebligat hükümlerini ancak erteleme süresinin sona ermesini takip eden günden itibaren
doğuracaktır. Buna mukabil yasağa aykırı olarak yapılan işlem daha önemli ise ve sonuçları
erteleme süresinin sonuna ertelenemiyorsa, bu işlemin (süresiz) şikayet yoluyla iptal
ettirilmesi mümkün olmalıdır (İİK m.51, f.2 kıyasen)123. Kanaatimce bu ayırım objektif
dayanaktan yoksun olup, yasağa aykırılık halinde her halükarda süresiz şikayet yolunun
açılması lazımdır.
İflasın ertelenmesi süresince, bir takip işlemi ile kesilebilen zamanaşımı ve hak düşürücü süreler işlemez (İİK m.179b, f.1). Bu hüküm, erteleme kararıyla birlikte takiplerin
durması ve yeni takip yapılamaması kuralının zorunlu bir sonucudur. Fakat, tabii, erteleme
süresi içinde durmayan takipler (rehnin paraya çevrilmesi yoluyla takipler) ile erteleme süresi
içinde yeni takiplere konu olabilecek alacaklar (İİK m.206’nın birinci sırasında yazılı
alacaklar) bakımından zamanaşımı ve hak düşürücü süreler durmayacaktır. Aynı çerçevede,
İİK m.278 ila m.284’deki sürelerin iflasın ertelenmesi süresinin sonuna kadar uzadığını kabul
etmek yerinde olacaktır124.
İflasın ertelenmesi kararının alacakları muaccel kılmak ya da faiz işlemesini durdurmak gibi bir etkisi yoktur.
Erteleme kararını veren mahkeme şirketin malvarlığının korunması için gerekli tedbirleri almak zorundadır (İİK m.179a, f.1). Bu tedbirler alacaklarının güvencesini teşkil eden
şirket aktiflerinin azalması suretiyle alacaklıların ilave bir zarara uğramalarının önlenmesine
yöneliktir. Alacaklıların alacaklarının ödenmesinin sağlanması amacıyla, şirketin aktif ve
pasifi arasındaki farkın erteleme süresince artmaması gerektiği gibi, aynı süre içinde
alacaklıların haklarının özüne dokunan, yani alacağın miktarını alacaklının muvafakatı
olmaksızın azaltan bir ihlale de cevaz yoktur. Erteleme kararının bu iki sonucu, iyileştirmeye
ulaşmayı sağlayan manevra alanını ciddi şekilde daraltmaktadır. Sadece konkordato ve
uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırma bu ikinci sonuçtan kurtulmaya ve böylece ertelemenin sağlamadığı iyileştirme tedbirlerinin alınmasına imkan verir. Hakim bir taraftan şirketin
malvarlığını korumak zorunda iken, diğer taraftan da iflasın ertelenmesi yolu ile bir iyileştirmenin mümkün olmasını sağlamak durumundadır. Oysa, iyileştirme çok kere şirketin bazı
67
Prof. Dr. Selçuk Öztek
aktiflerinin veya işletmenin verimli olmayan kısımlarının tasfiyesini gerektiren cerrahi
yöntemlere (yapısal müdahalelere) başvurulmasına lüzum gösterir. Eğer şirketin kurtarılması
bazı aktiflerinin paraya çevrilmesini gerektiriyorsa, itiraf etmek gerekir ki erteleme bu açıdan
yetersiz bir araçtır; zira paraya çevirme sonucunda alacaklıların başvurabileceği aktif azalır ve
bu azalmayı etkisizleştirmek için alacaklılara bazı garantiler verilmesi gerekir. Bu açıdan
bakıldığında, iflasın ertelenmesi kurumu, sadece konkordatoya ya da uzlaşma suretiyle
yeniden yapılandırmaya götüren basit bir köprü olmaktan öte bir görev yapamaz. Şu halde
kural olarak iflasın ertelenmesi kısmi de olsa bir tasfiyeye imkan vermez. Unutmamak gerekir
ki, iyileştirme sadece mümkündür, fakat asla kesin değildir ve kanun koyucunun, iyileştirmenin amacına aykırı da olsa, alacaklıların korunması bakımından hiçbir rastlantıya tahammülü
yoktur.
İflasın ertelenmesi kararının verildiği sırada şirketin elinde bulunan stoklar da alacaklıların alacağının güvencesini teşkil eder. Bu stokların alacakların karşılanması ilkesinin
zorunlu bir sonucu olarak muhafaza edilmesi şirketin faaliyeti ile bağdaşmaz. Fakat bunlar
satıldığı zaman alacaklıların maruz kalacağı güvence eksilmesinin telafi edilmesi lazımdır.
Erteleme sırasında mevcut aktif parçalarının elden çıkarılmasının gerekli olduğunun
düşünüldüğü bütün durumlarda kayyımın ve mahkemenin mutlaka izninin alınması lazımdır;
aksi takdirde, erteleme kararının geri alınması söz konusu olabilir. Her halükarda, erteleme
yönteminin kısmi değil de, düzenli bir tasfiye için kullanılabilmesi mümkün değildir. Çünkü
böyle bir yöntem, şirketin iyileştirilmesi bir yana, son bulmasına neden olur; oysa sadece iflas
ve mevcudun terki suretiyle konkordato bir işletmenin tamamen kapatılmasını sağlayabilir.
İİK m.179 vd. iflas prosedürüne alternatif teşkil eden bir tasfiye yöntemi değildir. Diğer bir
deyişle, iflasın ertelenmesi kurumu iflassız bir tasfiye için lazım olan hukuki çerçeveyi
oluşturmak için tasarlanmamıştır125.
Şirket, faaliyetine devam ettiği takdirde, (örneğin hammadde sağlamak veya nakit para
bulabilmek için) yeni taahhütler altına girebilir. Ancak, burada işlerin normal seyri içinde
kalan olağan işlemler ile, önemli yatırımlar veya önemli mal edinmeler gibi olağan dışı
işlemler ayırımını yapmak lazımdır. Alacaklılar arasında eşitlik ilkesi ile şirket aktifinin
alacaklılar yararına korunması ilkesi birinci kategori işlemlere, makul miktar ve ölçüler
dahilinde, uygulanmaz ve şirket bu işlemleri, hatta kayyımın ya da hakimin iznine gerek
olmaksızın dahi yapabilir. Doktrinde şirketin aktifine dahil mallar üzerinde erteleme
kararından sonra rehin tesis edilebileceği kabul edilmektedir126. Ancak, buna –haklı olarakkarşı çıkan yazarlar da vardır. Bu yazarlara göre, iflasın ertelenmesi çok kere ya iflasa veya
konkordatoya (veyahut Türk hukukunda uzlaşma suretiyle yeniden yapılandırmaya) götürür.
Oysa hem iflasta ve hem de konkordatoda rehin tesis edilmesine izin verilmemiştir. Rehin
tesisinin likidite noksanına çare bulmak için girişilen kredi arayışında önemli bir araç teşkil
ettiği kuşkusuzdur. Fakat, bu takdirde, alacağı ertelemeden önce doğmuş adi alacaklılar
kendileri için güvence oluşturan aktif parçaları üzerinde tatmin önceliğine sahip ilave
alacaklılarla karşı karşıya kalacaklardır. Alacaklıların güvencesinin bu şekilde tehlikeye
sokulması caiz değildir. Unutmamak gerekir ki, iyileştirme sadece mümkündür, kesin
değildir. O zaman iflası ertelenen şirketle erteleme kararından sonra hukuki ilişkiye giren
kişiler, rehnin sağladığı öncelikten hiçbir zaman yararlanamayacaklar mıdır? Önemli olan
aktifin pasife oranla azalmaya maruz kalmamasıdır. Bu lazimeye riayet etmek kaydıyla rehin
tesisi mümkündür. Şu halde, sonraki bir iflasta, alacağı ertelemeden önce doğmuş olan
alacaklılara artık tahsis edilemeyecek olan malın değeri kadar bir karşılığın en geç rehnin
kurulması anında şirkete girmesi lazımdır. Demek ki, iflasın ertelenmesi bir işletmenin yeni
68
Bankacılar Dergisi
bütün alacaklılara teminat sağlayarak iyileştirilmesi için elverişli bir yöntem değildir. Aynı
nedenlerle şirketin kefil olmaktan da kaçınması gerekmektedir127.
Bu çerçevede, bir alacaklının, erteleme kararından sonra, iflası ertelenen şirketten olan
alacağının, özellikle kredi alacağının teminat altına alınması için, iflası ertelenen şirketin
üçüncü şahıslardaki –erteleme kararı sırasında mevcut veya erteleme kararından sonra
doğacak- alacaklarının temlikini istemesi de alacaklılar arasında eşitlik ilkesiyle bağdaşmamaktadır. İflası ertelenen şirket kural olarak malvarlığı üzerindeki tasarruf yetkisini muhafaza
ettiğinden, erteleme kararından sonra yapılan böyle bir temlik, sırf erteleme kararının
mevcudiyeti nedeniyle kural olarak hükümsüz addedilmez ise de, erteleme kararının geri
alınmasına yol açar128.
Buna mukabil, iflasın ertelenmesinin müteselsil kefil ve müşterek borçlulara herhangi
bir etkisi yoktur. Diğer bir deyişle iflasın ertelenmesi halinde şirketin alacaklısının, müteselsil
kefil ve müşterek borçluya müracaat ederek alacağının tamamını ondan alması mümkündür129. Yargıtay 19. Hukuk Dairesi de aynı görüştedir: “İflasın ertelenmesi kararının etkileri
İİK.nun 179/b maddesinde düzenlenmiştir. Erteleme talebinde bulunan lehine müteselsil kefil
olanların erteleme kararı sonucu verilen takip yasağından faydalanacağına ilişkin bir
düzenleme bulunmadığından erteleme talebi müteselsil kefiller yönünden geçerli değildir…”130; “…müteselsil kefillerin erteleme kararı kapsamında olduğunun kabulü…yerinde
görülmemiştir”131; “İflasın ertelenmesi kararı sonucu verilen tedbir kararları erteleme
talebinde bulunan şirketle ilgili olarak verilebilir. Mahkemece tedbir kararının kefiller
hakkında uygulanmasına karar verilmesi …usul ve yasaya aykırı olup, bozmayı gerektirmiştir…”132. Şirket alacaklısı, iflasın ertelenmesi halinde adi kefile de başvurabilir133.
Tartışılması gereken bir diğer husus da, alacağı erteleme kararından önce doğmuş bazı
alacaklılara, örneğin şirkete hammadde sağlamış olup da alacağını tahsil edememiş olanlara
diğer eski alacaklılardan önce ödeme yapılabilip yapılamayacağıdır. Gerçekten de bu
alacaklılar, ertelemeden önce doğmuş alacakları ödenmediği takdirde şirkete teslimatta
bulunmayacaklarını ileri sürerek onu tehdit edebilirler; bu durum şirketin faaliyetini ve
dolayısıyla iyileştirmenin başarısını tehlikeye sokabilir. Eğer ödeme yapılırsa alacaklılar
arasında eşitlik bozulmuş olur. Bu ödeme şirketin erteleme anında mevcut aktiflerinden
yapılırsa, şirket aktiflerinin alacaklılar yararına muhafaza edilmesi ilkesi de ihlal edilmiş olur.
Doktrinde bazı yazarlar iflas tasfiyesinde geçerli olan kurallara yollama yaparak bu tür
ödemelerin diğer alacaklılara karşı hükümsüz olduğunu ifade etmekte iseler de, iflasa ilişkin
kuralların iflasın ertelenmesinde de uygulanacağı yolunda mutlak bir kural bulunmadığı için,
böyle bir çözümün ne ölçüde isabetli olduğu sorulabilir. Kural olarak, şirket bu şekilde
ödemeler yapmakta serbesttir, ancak bu ödemeler erteleme süreci sırasında öğrenilirse,
erteleme kararının geri alınması zorunlu olur134. Öte yandan, yaptığı ödemelerle alacaklılar
arasındaki eşitliği bozan yönetim organı aleyhine sorumluluk davası açılabileceği gibi,
iyileştirme başarılı olmayıp sonuçta şirketin iflasına karar verildiği takdirde İİK m.277 vd.
uyarınca iptal davası da açılabilir135. Ancak, eğer hakim bir kayyım tayin etmiş ve yönetim
organının yetkilerini tümüyle elinden alıp kayyıma vermişse (İİK m.179a, f.2), o zaman bu
işlemlerin hükümsüzlüğü söz konusu olabilir. Aynı şekilde, mahkeme yönetim organının
karar ve işlemlerinin bir kısmının veya tamamının geçerliliğini kayyımın onayına bağlamışsa,
bu işlemler gerekli onay alınmadan yapıldığı takdirde geçersiz olacaktır (İİK m.179a, f.2.c.2;
ayrıca bkz.İİK m.290, f.1 ve 2). Türk hukukunda bazı yazarlar, iflasın tasfiyesi sırasında dahi
benzer işlemlerin yaptırımının sadece alacaklılara karşı hükümsüzlük olduğunu, iflasın
ertelenmesinin iflasın tasfiyesi kadar ağır bir durumu ifade etmediğini, onun için iflasın
ertelenmesi halinde yapılan bu ödemeleri iflas tasfiyesindekinden daha ağır bir yaptırımla
69
Prof. Dr. Selçuk Öztek
karşılamanın bir anlamı bulunmadığını ifade ederek buradaki geçersizliğin sadece alacaklılara
karşı olduğunu savunmaktadırlar136.
Türk hukukunda İİK m.179/a, f.4 erteleme kararının (hüküm fıkrasının) ilan edilmesini öngörmektedir137. Burada, erteleme kararının ilanının ciddi bazı sakıncalar yaratabileceğine
de işaret etmek gerekir. Onun içindir ki, İsviçre hukukunda iflasın ertelenmesi kararının ancak
üçüncü kişilerin korunması için gerekli ise ilan edilmesi öngörülmüştür (İsv.BK m.725a, f.3);
hangi hallerde üçüncü kişilerin menfaatinin erteleme kararının ilan edilmesini gerektireceği
hususunun takdiri erteleme kararını vermiş olan mahkemeye aittir138.
Erteleme süresi sonunda şirketin durumu düzelmişse, erteleme kararı kaldırılır. Aksi
takdirde, şirketin iflasına karar verilir.
VIII. Erteleme Süresi
Erteleme süresi azami bir yıldır (İİK m.179/b, f.4). Bu süre kayyımın verdiği raporlar
dikkate alınarak mahkemece uygun görülecek süreler için uzatılabilir; fakat uzatma süreleri
toplamı 4 yılı geçemez. Şu halde, erteleme süresi toplam 1 + 4 = 5 yıldan fazla olamayacaktır.
Uzatma süresi 5092 sayılı Kanunla bu hali almıştır. 4949 sayılı Kanunda erteleme süresi 1 +
1= 2 yıl olarak öngörülmüş idi. 5092 sayılı Kanuna ilişkin Adalet Komisyonu Gerekçesinde
erteleme süresinin uzatılması konusunda süre sınırı getirilmesinin faydadan çok zararı
bulunduğu ifade edilmiş, buna rağmen erteleme süresinin uzatılmasına bir üst sınır konulması
gerekirse bu üst sınırın 4 yıl olarak tespitinin uygun olacağı belirtilmiştir. Daha henüz 1 + 1
yıllık düzenlemenin sonuçları alınmamış iken, böyle bir değişikliğe gidilmesi yerinde
olmamıştır. Hakimin, bir yıllık üst sınırın dışına çıkmamak kaydıyla, ilk erteleme süresini bir
yıldan daha az, örneğin altı ay olarak belirlemesi mümkündür. Ama ilk erteleme süresi için 1
yıldan daha uzun bir süre tayin edilemez: “…Mahkemece…iflasın ertelenmesi için gerekli
koşulların oluştuğu gerekçesiyle iflasın iki yıl süreyle ertelenmesine…karar verilmiş, hüküm
alacaklı …vekilince temyiz edilmiştir. -…iflasın ertelenmesi süresi 5092 sayılı Kanunun
4.maddesi ile değişik İİK.nun 179/b maddesinde azami bir yıl olarak hükme bağlanmıştır.
Anılan hüküm gözetilmeden iflasın iki yıl süreyle ertelenmesine karar verilmesinde…isabet
görülmemiştir…”139. Her ne kadar İİK m.179/b, f.4’de kullanılmış olan “…uzatma süreleri
toplamı dört yılı geçemez” şeklindeki ifade bir yıllık üst sınırın uzatmalar bakımından da
geçerli olduğunu düşündürüyorsa da, kanaatimce, uzatma süresi bakımından bir yıllık bir
tavan mevcut değildir. Hakim, erteleme süresini, bir defada örneğin 4 yıl için uzatabileceği
gibi, birer yıllık ya da altışar aylık vs. uzatmalar da yapabilir. Önemli olan; bu uzatmaların
toplam süresinin 4 yılı aşmamasıdır. Ayrıca, Yargıtay’a göre uzatma talebinin uzatılması
istenen erteleme süresi dolmadan yapılması gerekir: “…İflasın ertelenmesi süresi 1 yıl olup
uzatma süresi 4 yol olarak kabul edilmiştir. Mahkeme iflasın ertelenmesinin uzatılması
kanunda öngörülen süre içinde yapıldığından ertelemenin uzatılması koşulları bulunduğundan temyiz itirazları yerinde görülmemiştir…”140.
Erteleme süresi, kayyımın o zamana kadar uygulanan iyileştirme tedbirlerinin sonucu
ve şirketin durumu hakkındaki raporu dikkate alınarak ve bilirkişi incelemesi yaptırıldıktan
sonra uzatılabilir141; ama uzatmanın yapılabilmesi için şirketin veya bir alacaklının ya da
kayyımın uzatma talebinde bulunması lazımdır, diğer bir deyişle mahkeme resen süre uzatımı
yoluna gidemez. İyileştirme ümidi devam ediyorsa ve alacaklıların hakları zarara uğramayacaksa, sürenin uzatılmasına gidilmesi uygun olur. Mahkemenin duruşma açarak kayyımı,
alacaklıları, şirket yetkililerini ve diğer ilgilileri dinlemesinde fayda bulunmaktadır.
70
Bankacılar Dergisi
Mahkeme, erteleme süresinin uzatılmasına ilişkin kararında erteleme süresinin ne
kadarlık bir zaman için uzatıldığını belirtmek zorundadır; bu hususu erteleme talebinde
bulunanın iradesine bırakamaz142. Her halükarda uzatılan süre iyileştirme planının durumuna
ve iyileştirmenin başarı şansına uygun olmalıdır. Bu bağlamda, kayyımın ve bilirkişinin
görüşleri de büyük önem taşır.
Yargıtay’a göre, “…İflasın ertelenmesine ilişkin karar temyiz üzerine Yargıtay’ca bozulmuştur. Erteleme kararı şekli anlamda kesinleşmeden erteleme süresinin uzatılmasına
karar verilemez. Zira erteleme kararı olmadan ertelemenin uzatılması söz konusu edilemez…”143. Yargıtay daha yeni bir kararında da bu görüşünü muhafaza etmiştir: “Davacı
limited şirketle ilgili olarak verilen iflasın 1 yıl süreyle ertelenmesi kararı…bozulmuştur.
İflasın ertelenmesine ilişkin kararın uzatılabilmesi için şekli anlamda kesinleşmiş bir iflasın
ertelenmesi kararı mevcut olmalıdır. İflasın ertelenmesine ilişkin karar Yargıtay tarafından
bozulduğuna göre bu kararın sonucu beklenmeden ertelemenin uzatılmasına karar verilmesi
isabetsiz olup, bozmayı gerektirmiştir…”144. Bu kararlarda kullanılmış bulunan ve “..İflasın
ertelenmesine ilişkin kararının uzatılabilmesi için şekli anlamda kesinleşmiş bir iflasın
ertelenmesi kararı mevcut olmalıdır…” şeklinde olan mutlak ifade, Yargıtay’ın, henüz bozma
kararı verilmemiş olsa bile, dosyanın temyiz talebiyle Yargıtay’a gönderilmesinden (daha
doğrusu, ilk derece mahkemesinin iflasın ertelenmesi kararını verip işten el çekmesinden)
itibaren ilk derece mahkemesinin artık erteleme süresinin uzatılmasına karar veremeyeceğini
düşündüğü izlenimini yaratmaktadır. Oysa, iflasın ertelenmesi kararından bozma kararı
verilmesine kadar geçen süre boyunca ortada iflasın ertelenmesine ilişkin geçerli bir ilk
derece mahkemesi kararı vardır ve bu karar daha henüz bozulmadığı için yürürlüktedir.
Nitekim, muhtemelen bu nedenledir ki, Yargıtay da görüşünü bir ölçüde yumuşatmak istemiş
ve İİK m.179a uyarınca alınmış olan erteleme tedbirlerinin, temyiz incelemesi sırasında ve
hatta bozma kararından sonra dahi, dosya ilk derece mahkemesine dönünceye kadar devam
etmesi yönünde karar vermiştir: “-Davacı …Bankası A.Ş. vekili, …Tekstil A.Ş.’nin iflasının
6.4.2004 tarihinden itibaren bir yıl süreyle ertelenmesine karar verildiğini, bir yıllık sürenin
dolmasıyla tedbirin ortadan kalktığını, erteleme kararının Yargıtay’ca bozulduğunu, kayyımın
görevinden ayrıldığını, mahkemece tedbirin Yargıtay’dan dosya davacıya dönünceye kadar
devamına karar verilmesinin haksız olduğunu ileri sürerek 16.3.2005 tarihli kararın
kaldırılmasını talep etmiştir. Mahkemece iflasın ertelenmesi ile ilgili dosyanın Yargıtay’da
olduğu, dosyanın dönmesine kadar tedbirin devam edeceği gerekçesiyle itirazın reddine, istifa
eden kayyımın yerine Av…’ın kayyım olarak atanmasına karar verilmiş, karar itiraz eden
…Bankası A.Ş. vekilince temyiz edilmiştir. –Dosyadaki yazılara, kararın dayandığı delillerle
gerektirici sebeplere, delillerin takdirinde bir isabetsizlik bulunmamasına göre, davacılardan
….Bankası A.Ş. vekilinin yerinde görülmeyen bütün temyiz itirazlarının reddiyle…hükmün
onanmasına…karar verildi.”145.
Erteleme süresinin hangi tarihten itibaren işlemeye başlayacağına gelince; doktrinde
bazı yazarlar sürenin erteleme kararının ilanından itibaren işlemeye başlayacağını ileri
sürmekte146 ise de, ilanın esas itibarıyla üçüncü kişiler bakımından önem taşıması karşısında,
erteleme kararının tüm etkilerinin ilandan itibaren işlemeye başlayacağını kabul etmek
yerinde değildir. Nitekim İİK m.179/b, f.1’de, erteleme kararının etkileri sayılmaya başlanırken, “erteleme kararı üzerine” ifadesine yer verilmiştir ki, bu da erteleme kararına bağlanan
etkilerin erteleme kararı ile hüküm doğurmaya başlayacağını göstermektedir147. Bu bağlamda,
özellikle erteleme süresinin erteleme kararı tarihinden itibaren işlemeye başlaması, üçüncü
kişiler bakımından ise erteleme kararının etkilerinin ilan ile başlaması sisteme daha uygundur.
71
Prof. Dr. Selçuk Öztek
X. Kayyım Atanması
Hakimin kayyım tayin etme yetkisi İİK’nun ”Erteleme Tedbirleri” başlıklı 179a maddesinde öngörülmüştür. Nitekim İİK m.179/a, f.2 ve 3’e göre, “Mahkeme erteleme kararı ile
birlikte kayyım atanmasına karar verir. Mahkeme yönetim organının yetkilerini tümüyle
elinden alıp kayyıma verebileceği gibi yönetim organının karar ve işlemlerinin geçerliliğini
kayyımın onayına bağlı kılmakla da yetinebilir. –İflasın ertelenmesi kararında kayyımın görev
ve yetkileri ayrıntılı olarak gösterilir.” Ama bu kurumun önemi o kadar büyüktür ki, diğer
erteleme tedbirlerinden ayrı olarak incelenmesi gerekmektedir.
Kayyımın, yönetim organı üyelerinin her zaman sahip olmadıkları bir tecrübe ve bilgi
birikimine sahip olması lazımdır. Diğer bir deyişle, kayyım sadece bir “muhasebe gardiyanı”
değildir. Yalnız, iflası ertelenen şirkete bir kayyım atanmasının olumsuz bir etki yarattığını,
ciddi masraflara ve bazen aşırı bir şekilciliğe yol açtığını da burada belirtmek gerekir.
İİK m.179/a, f.2, c.1’in mutlak ifadesi ve madde gerekçesi, kayyım atayıp atamama
konusunda mahkemenin takdir hakkına sahip olmadığı, iflasın ertelenmesi kararıyla birlikte
mutlaka kayyım atamak zorunda olduğu sonucuna götürmektedir148. Kanaatimizce, hakimin
iflası ertelenen şirkete mutlaka kayyım tayin etmek zorunda bırakılması yerinde olmamıştır;
bu konuda takdirin erteleme kararını veren mahkemeye bırakılması daha doğru olurdu149.
Nitekim, mehaz Kanunda (İsv.BK m.725/a), mahkemenin kayyım atayabileceğinden (“Le
juge peut designer un curateur”) bahsedilmektedir. Kayyım atanması üçüncü kişiler nezdinde
genellikle şirketin aleyhine olabilecek bir etki yaratabildiği, bazı hallerde şirketin işleyişini
yavaşlatabildiği ve ayrıca gereksiz sayılabilecek bir şekilcilik ve masraf yarattığı için İsviçre
sistemi daha doğrudur. Nitekim, hakim, basit müdahalelerin yeterli olabileceğini düşündüğü
hallerde kayyımlık kurumu gibi önemli sonuçları olabilen bir tedbire başvurmayı uygun
görmeyebilir. Doğrusu, somut olayın özelliklerini değerlendirmek bakımından hakime takdir
yetkisi vermekte neden bu kadar isteksiz davranıldığını anlamak pek mümkün değildir.
Hakimin kayyım tayin edebilmesi için yönetim kurulunun veya bir alacaklının talepte
bulunması gerekmez.
Borçlu şirkete bir kayyım atandığı hususu kural olarak erteleme kararında belirtilir.
Kayyımlık görevinin bir veya birkaç kişiye tevdi edilebilmesi mümkündür. Şartlar gerektiriyorsa tüzel kişilerin de kayyım olabilmesi mümkündür150. Kayyımın uzmanlık derecesi ve
haiz olacağı yetkiler, iflası ertelenen şirketin durumunun ağırlığına ve çetrefilliğine bağlıdır.
Hakim, kimi kayyım tayin edeceğini belirlemekte serbesttir. Bu bağlamda ilgililerin görüşlerini de alabilir, ama bu görüşlerle bağlı değildir.
Sadece hakim, kayyımı görevden alabilir veya görev sınırlarını değiştirebilir. Hakim
buna ilişkin kararı hiçbir talep olmadan resen verebileceği gibi, bizzat kayyımın kendisinin
veya ilgililerin bu yöndeki talepleri üzerine de verebilir; ancak, belirtelim ki, bu talepler
hakimi bağlamaz.
Hakim, kayyımın görevinin üstesinden gelebilecek genel ticari bilgiye ve iflası ertelenen şirket hakkında özel bilgiye sahip olmasına dikkat etmelidir. Bu açıdan bakıldığında,
kayyımın, borçlu şirketin güven duyduğu ve bu nedenle de onun ekonomik durumunu ve
çalışma ilkelerini bilen bir kimse olmasında yarar vardır; fakat burada dikkat edilecek husus,
bu kişinin şirket menfaatleri ile alacaklıların menfaatleri arasındaki muhtemel çatışmada
tarafsız kalabilmesidir. Nitekim Yargıtay’a göre, “…erteleme üzerine kayyım olarak atanacak
72
Bankacılar Dergisi
kişinin re’sen bu işlerden anlayan kişiler arasından seçilmesi gerekirken, davacının gösterdiği kişinin atanması…isabetli görülmemiştir”151. Kayyım ile şirketin yönetim organı arasında
işbirliğinin kurulabilmesi iyileştirmenin gerçekleştirilmesinin vazgeçilmez şartıdır. Onun için
borçlu şirket çok kere, başlıca alacaklılarıyla bir mutabakata vararak, belli bir şahsı kayyım
olarak önerebilir. Bu şahsın objektifliği bakımından tereddüt duyduğu takdirde hakim,
alacaklılara konuya ilişkin görüşlerini sorabilir152.
Medeni Kanundaki kayyımlığın (TMK m.403, f.3 ve m.416, f.1) aksine, İİK m.179
vd. uyarınca atanan kayyım, görevi kabul etmek zorunda değildir.
Hakim, kayyımı tayin ederken görevini de belirlemek zorundadır. Zira kayyımın görevleri, örneğin komiserin görevleri gibi kanunda sayılmamıştır. Hakim, kayyımın görevlerini
her zaman değiştirebilir; kayyım da borçlu şirketin mali durumunun gelişimine ve verdiği
talimatlara yönetim organının cevap verip vermemesine göre yetkilerinin daraltılıp genişletilmesini isteyebilir. Hakim, kayyımın görev ve yükümlülüklerini belirlerken, onun şirket
organları karşısındaki yerini de tayin eder.
Hakim, yönetim organının bütün karar ve işlemlerini kayyımın onayına bağlayabileceği gibi, yönetim organının yetkilerini tümüyle onun elinden alıp kayyıma verebilir. Hakimin
kayyımı sadece bazı işlemler için tek başına görevlendirmesi, bu işlemler dışında şirket
yönetim organının yetkilerini aynen muhafaza etmesi de mümkündür. Keza hakimin, bazı
işlemlerin kayyım tarafından yapılmasına, diğer işlem ve kararların geçerliliğinin ise
kayyımın onayına bağlanmasına karar vermesi de mümkündür153. Görüleceği üzere hakim,
kayyımın yetkileri konusunda geniş bir yelpazeye sahiptir. Hatta kayyıma tapu kayıtlarının
iptali veya İİK m.277 vd. uyarınca tasarrufun iptali davası açmak yetkisini dahi verebilir154.
Hakim, kayyımın görevini, ona asgari bir onay yetkisi dahi vermeden sadece basit bir
denetleme yetkisi ile sınırlaması da mümkündür.
Buna mukabil hakim, şirketin idaresini tamamen kayyıma bırakarak, büyük bir müdahalede de bulunabilir. Fakat bu tür bir müdahale, istisnai olmalıdır. Çünkü böyle bir müdahale
şirketin yöneticilerinin dolaylı olarak azledilmesi ve sadece iyileştirme planının yerine
getirilmesinin sorumluluğunun değil, aynı zamanda şirketin genel işleyişinin sorumluluğunun
da kayyıma bırakılması anlamına gelir. Bu ise finansal sorunların tedavisi çerçevesini ciddi
şekilde aşar. Onun için İsviçre’de böyle bir çözümün şirket aktifinin muhafazası amacını da
aştığı beyan edilerek ciddi şekilde eleştirildiğini söylemek gerekir. Hakimin kayyıma
doğrudan doğruya yönetim yetkisi tanıması ancak şartlar gerektiriyorsa, örneğin yönetim
organının dürüstlüğünden veya yeteneklerinden kuşku duyuluyor ise söz konusu olmalıdır.
İİK m.179a’da öngörülen kayyımın TMK m.427 anlamında bir yönetim kayyımı olarak
algılanmaması lazımdır155.
Genel olarak kayyım, iyileştirme tedbirleri ile aktifin muhafazası tedbirlerinin yerine
getirilmesine dikkat eder (göz kulak olur). Hakim tarafından erteleme kararında açıkça
belirtilmemiş olsa bile, kayyımın en başta gelen görevi, alacaklıların teminatını teşkil eden
aktifin erteleme süresi içinde azaltılmamasına ve alacaklılar arasında eşitliğin bozulmamasına
itina göstermektir. Bilindiği üzere, iflasın ertelenmesinde iflastaki alacaklılar toplanmasına
benzer bir alacaklılar birliği bulunmamaktadır. Onun için alacaklılar borçlu şirketin yeni
taahhütler altına girmesine muvafakat etmek veya etmemek imkanından yoksundurlar. Bu
bağlamda kayyım, şirket faaliyetinin alacaklıların menfaatlerine hizmet etme çerçevesini
aşmamasına dikkat etmelidir. İsviçre’de kayyıma iyileştirme planı ile verilen yetkiler
73
Prof. Dr. Selçuk Öztek
genellikle şöyledir: bazı alacaklıların kayırılması suretiyle alacaklılar arasında eşitliğin
bozulmasına engel olmak için, işletmenin faaliyetini ve iyileştirme planının uygulanmasını
denetlemek; defter tutmak; alacaklılara çağrıda bulunmak veya alacaklıları toplantıya
çağırmak, bu toplantıya katılan alacaklıların onayıyla bir alacaklılar komitesi kurmak;
aktifteki değerlerin satılması, uzun süreli sözleşmeler akdedilmesi veya yeni taahhütler altına
girilmesi gibi genellikle kayyımın onayı olmaksızın yapılamayacağına erteleme hakimince
karar verilen işleri kontrol etmek; hakime periyodik olarak rapor vermek ve rapor dönemleri
dışında hakimi olağanüstü gelişmeler hakkında bilgi sahibi kılmak; erteleme süresi içinde,
borçlu şirketin ciddi ve inanılır bir düzelme eğilimi içinde olduğunu gösteren işaretler ortaya
çıkmışsa, konkordato mühleti talebinde bulunmak; erteleme şartlarının artık ortadan kalktığı
ve ertelemenin iptali gerektiği konusunda hakime bilgi vermek156.
Kayyım, tasfiye memuru gibi, olağanüstü şartlarda tayin edilen bir organdır157. Şu halde, sorumluluğu TTK m.336 vd. hükümlerine tabidir; ayrıca, hukuki işlemleri ve bütün diğer
fiilleriyle şirketi sorumluluk altına sokabilir (TMK m.50). Kayyım fiili bir organ değildir.
Kayyımın sadece tasdik yetkisiyle donatılmış olması halinde dahi onun organ olma sıfatı
mevcuttur. Zira kayyımın “organ” olarak kabul edilebilmesi için onun mutlaka yönetim
yetkisiyle donatılmış olması gerekmez. Bu noktada, İsviçreli hukukçular, kayyım ile hiçbir
yönetim yetkisi bulunmayan şirket murakıpları arasında bir paralellik görmektedirler158. Kaldı
ki, kayyımın tasdik yetkisi, gücünü resmi nitelikte olmaktan alan bir veto hakkıdır. Bu açıdan
bakıldığında, tasdike tabi işlemlerin geçerliliğinin hukuken bu tasdikin mevcudiyetine bağlı
olması ya da olmaması önemli değildir. Kayyımın şirket iradesinin iç ilişkilerde oluşması
sürecine katılması gerekli değildir; onun bu iradenin oluşumunda hakim durumda olması
yeterlidir. Kayyım kararlarını tamamen serbest olarak alır; şirkete tabi olmadığı için şirketin
hiçbir talimatıyla bağlı değildir.
Kayyım şirketin bir organı olduğu için, hukuki işlemleri nedeniyle şirketin akdi sorumluluğu TMK m.50’ye dayanır, yoksa vekalete ilişkin hükümlere değil159. Tamamen
serbest olarak ve tam bir objektiflik içinde yerine getirilen bir görev, vekalet kavramıyla
bağdaşmaz. Kayyımın fiilleri nedeniyle şirketin haksız fiil sorumluluğu yine TMK m.50
uyarınca gündeme getirilebilir.
Kayım bir takip hukuku organı değildir ve dolayısıyla İİK m.297, f.5 hükmü ona
uygulanmaz. Kayyım onu tayin eden erteleme hakiminin denetimi altındadır ve kararlarına
karşı muhalefet bu hakim nezdinde yapılmalıdır, yoksa icra mahkemesi nezdinde değil.
Erteleme hakimi, şirketin organları ve alacaklılar ile kayyım arasındaki anlaşmazlıkları karara
bağlar. İsviçre’de genellikle hakimin bu konudaki inceleme yetkisinin, kayyımın yetki
alanının dışına çıkması, kararının keyfi olması veya takdir hakkının kötüye kullanılmasıyla
sınırlı olduğu kabul edilmektedir. Hakim yaptırım olarak kayyıma emir veya talimat verebilir
veya onu görevden alabilir.
Kayyım bir cebri icra organı olmamakla beraber, Devletin resmi bir organıdır ve görevi borçlunun menfaatleri ile alacaklıların menfaatleri arasında dengeyi sağlamaktır160.
Kayyımın görevi, konkordato komiserinin mühlet sırasındaki görevine benzetilebilir. Fakat
kayyım borçlu şirketin değil, daha ziyade erteleme hakiminin bir uzantısıdır. Kayyım İİK m.5,
f.1 anlamında “icra ve iflas dairesi görevlileri”nden olmadığı için, ona bu madde hükmü de
uygulanamaz161.
Kayyımın görevi onun bu görevi kabul etmesiyle başlar ve en fazla erteleme süresinin
sona ermesiyle biter. Kayyım, haklı nedenlerin mevcudiyeti halinde kayyımlık görevinden
74
Bankacılar Dergisi
istifa edebilir. Kayyımın hakim tarafından, yetersizlik, tarafsız olmama gibi ciddi bir nedenle
görevden alınması da mümkündür. Kayyım, görevi sona erince, iyileştirmenin akıbeti
hakkında bir rapor hazırlar. Kayyımın, görevi bittikten sonra konkordato komiseri olarak
atanması mümkündür ve hatta, şirket işlerine vakıf olduğu için tavsiye de edilebilir. Keza
kayyımın, iyileştirmenin başarısız olması ve iflasla sonuçlanması halinde iflas idare memuru
olabilmesi de mümkündür162.
Kayyımın ücreti, üstlendiği işin önemine, genişliğine ve zorluğuna göre erteleme
hakimi tarafından belirlenir. Bu ücret borçlu şirket tarafından ödenecektir.
Kayyıma verilen her yetki şirketin yönetim organının yetkilerinin daraltılması anlamına gelir. Ertelemeye rağmen şirket fiil ehliyetine sahiptir ve kural olarak organları tarafından
temsil edilir. Ancak, şirketin yönetimi yönetim organının elinden alınıp kayyıma verildiği
takdirde, yönetim organının şirket malvarlığı üzerindeki tasarruf yetkisi ve dolayısıyla ticaret
hukuku anlamında şirketi temsil yetkisi kalkmış olur. Bu durumda yönetim organının
yapacağı tasarruflar hükümsüz olacaktır163. Doktrinde bazı yazarlar bu hükümsüzlüğün sadece
alacaklılara karşı olduğunu savunmaktadır164.
X. Erteleme Tedbirleri
Erteleme tedbirleri erteleme talebinin kabul edilebilirliği bakımından şekli bir şart değil ise de, erteleme talebinin esasına girilebilmesi için mutlaka açıkça belirtilmesi gereken
hususlardandır. Erteleme hakimi esas itibarıyla muhafaza edici nitelikte tedbirlere karar
vermek zorunda olmakla birlikte, şirket malvarlığının korunması için gerekli bütün tedbirleri
almalıdır. Nitekim Federal Mahkeme hakimin, iflası ertelerken, “şirket malvarlığını muhafaza
etmeye ve alacaklıların adil bir şekilde ödenmesine uygun tedbirleri emretmeye mecbur”
olduğunu açıkça ifade etmiştir165. Federal Mahkeme bu bağlamda, tasarruf ve temsil
yetkisinin sınırlanmasının yanında, mahkemeye ara raporlar verilmesini, alacaklılardan oluşan
bir komite kurulmasını, bir kayyım atanmasını zikretmektedir.
Hakim, karar verdiği tedbirlerin erteleme sırasında elverişsiz olduğunu anlamışsa,
bunları her zaman ve resen değiştirebilir. Muhafazaya yönelik tedbirler alacaklıların iflasın
derhal açılması haline oranla daha kötü bir durumda bulunmalarının engellenmesine imkan
verirler. Böyle olunca, şirketin aktiflerinin muhafaza edilmesine ve her bir alacaklının meşru
menfaatlerinin korunmasına hizmet etmeyen tedbirlere karar verilemez. Bu açıdan, bir uzman
olan kayyımın teklifleri büyük önem taşımaktadır. Şirket aktiflerinin muhafaza edilmesine
ilişkin rejim görecelidir. Şirket aktifleri, alacaklıların menfaatlerine dokunulmadığı takdirde
ve ölçüde, işletmenin faaliyetinin devamına tahsis edilebilir ve kullanılabilirler. İlgili
malvarlığı parçasının ekonomik değeri, aktif ve pasif arasındaki oran muhafaza edilecek
şekilde karşılanırsa bu şart yerine gelmiş olur.
Erteleme tedbirleri, şirket malvarlığının korunması dışında, iyileştirme projesinin icrasını da sağlamalıdır. Şu veya bu tedbirin mutlaka alınması gerektiği konusunda önceden
mutlak bir kural konulamaz. Bu açıdan bakıldığında, somut olayın özellikleri büyük önem
taşımaktadır. Ama hakim, bir taraftan alacaklıların korunmasını güvence altına alırken, diğer
taraftan da şirketin erteleme sırasında faaliyette bulunmasını engellememeye itina göstermelidir. Fazla sınırlayıcı ve pahalı tedbirlere karar verilmesi yerinde olmaz, çünkü bu tür tedbirler
bütün enerjisini iyileştirme faaliyetine tahsis etmek zorunda olan şirketin bu enerjisinin
bölünmesine neden olur.
75
Prof. Dr. Selçuk Öztek
Alınabilecek tedbirlerin başında şirketin taşınmazlarının tapu kaydına, devir ve yeni
yükümlülükler tesisi yasağı şerhi konulması gelir (TMK m.1010). Benzer bir yasaklayıcı
tedbir, şirketin sahip olduğu hisse senetleri ve diğer kıymetli evrak, marka, patent ve
endüstriyel tasarımların devri veya bunlar üzerinde lisans tesisi bakımından da düşünülebilir.
Fakat şirket erteleme kararından önce akdetmiş olduğu bir sözleşme ile devir mecburiyeti
altına girmişse, erteleme kararı bu sözleşmenin geçerliliğine bir etki yapmaz. Hakim sadece
bu tür akdi yükümlülüklerin ertelemenin temelinde bulunan iyileştirme projesiyle ne ölçüde
bağdaştığını inceleyebilir ve bağdaşmıyorsa erteleme talebini reddederek iflasa karar verir.
Hakim, erteleme tedbiri olarak, yönetim organına, periyodik ara bilançolar sunmasını
ve rapor vermesini, iyileştirme planından sapmalar olursa veya önemli özel olaylar vuku
bulursa bunlardan mahkemeyi haberdar etmesini emredebilir (İİK m.179/b, f.4).
Hakim her olayın özelliklerine göre, ilave tedbirlere gerek olup olmadığını takdir eder.
İdare ve temsil yetkisi verilmiş olan bir kayyım da şirket aktifinin korunmasına yönelik ilave tedbirler alabilir. Örneğin şirkete ait taşınırların muhafazasını doğrudan doğruya ona
bağlı olan ve güvendiği kişilere bırakabilir. Şirket aktiflerini elinde bulunduran üçüncü kişileri
kayyımın yetkileri hakkında bilgi sahibi kılıp onları bu malları sadece kendisine teslim
etmeleri veya bu mallar üzerinde kendisinin muvafakatıyla tasarrufta bulunmaları konusunda
ikaz edebilir. Keza, şirkete borçlu olan üçüncü kişileri, ödemelerini sadece kendisine
yapmaları hususunda uyarabilir.
Hakim maddi hukuk alanında sonuçlar doğuran muhafaza tedbirlerine karar vermekten
kaçınmalıdır. Onun için hakim, özellikle temerrüt gibi hukuki işlemlerin, hak ve defilerin
kullanılmasının ve hukuki sonuçlarının durdurulmasının engellenmesine yönelik tedbirlere
karar veremez166. Zira doktrinde de belirtildiği üzere, erteleme ile sağlanmak istenen, şirket
bakımından her şeyin durması değil, özellikle takiplerin durdurulması suretiyle şirketin rahat
bir nefes almasının sağlanmasıdır167.
Bu bağlamda, üçüncü kişilerin haklarını etkileyecek tedbirler vermekten de kaçınılmalıdır. Nitekim Yargıtay bu yasağı şöyle ifade etmiştir: “Mahkemece iflasın ertelenmesine
ilişkin hükümde tedbirler yönünde tensip zabtında belirtilen tedbirlerin aynen devamına karar
verilmiştir. Tedbir kararının 7/f bendinde lehtarı borçlu şirket olan teminat mektuplarının
paraya çevrilmesinin önlenmesine karar verilmiştir. İflasın ertelenmesi ile ilgili tedbirler
kural olarak erteleme talebinde bulunan şirketle sınırlı olarak verilmelidir. Erteleme
talebinde bulunan şirketin lehtar olduğu teminat mektupları yönünden muhatap ve teminat
mektubu veren bankanın hukuki durumunu etkileyecek şekilde tedbir kararı verilmesi isabetsiz
olup, bozmayı gerektirmiştir.”168. Yargıtay’ın şu kararı da aynı yöndedir: “…İflasın ertelenmesine karar verilmesi halinde… iflasın ertelenmesini talep eden şirketin malvarlığının
korunması için mahkemeye her türlü tedbiri alma yetkisi tanınmıştır. Tedbirlerin erteleme
talebinde bulunan şirket yönünden uygulanacağı kabul edildiğinden şirkete göre üçüncü kişi
konumunda bulunan kefil veya ipotekli taşınmaz maliklerinin hukuki durumunu etkileyecek
şekilde tedbire hükmedilmesi mevcut düzenlemeye aykırıdır…”169
Keza iflası ertelenen şirketin borçlu olduğu senetlerin protesto edilmemesi ya da protesto edildiği takdirde bu protestonun Merkez Bankası bültenlerine geçirilmemesi yönünde bir
tedbir kararı da verilemez. Yargıtay bu hususu açıkça ifade etmiştir: “İflasın ertelenmesine
karar verilmesi halinde uygulanacak tedbirler İcra ve İflas Kanunu’nun 179/b maddesinde
76
Bankacılar Dergisi
belirtilmiştir. Anılan hükümde yer almayan…senetlerin protesto edilmesinin önlenmesine
ilişkin tedbir kararı da usul ve yasaya aykırı olup bozmayı gerektirmiştir.”170.
Aynı şekilde, iflası ertelenen şirketin alacaklılarının alacaklarını tahsil amacıyla uygulayabilecekleri takas, mahsup, hapis hakkı gibi hukuki işlemlerin durdurulması da mümkün
değildir. Yargıtay’ın şu kararı, iflasın ertelenmesi kurumunun temelindeki düşüncenin Yüksek
Mahkeme tarafından isabetli bir şekilde anlaşıldığını göstermek bakımından ilginçtir:
“…Mahkemece takasın alacaklılar arasında eşitsizlik yaratacağı, ertelemenin amacı ile
bağdaşmadığı, rehin ve blokaj kayıtlarının ertelemenin amacı ile bağdaşmadığı gerekçesiyle
takas, rehin ve blokajla ilgili tedbirlerin devamına karar verilmiştir. –İflasın ertelenmesi
talebinin yerinde görülmesi halinde mahkemece malvarlığının muhafazası için gerekli
tedbirler alınmalıdır. Ancak mahkemece, maddi hukuk alanında sonuçlar doğuran muhafaza
tedbirleri verilmemelidir. Ayrıca alacaklıların alacaklarını tahsil amacıyla kullanabilecekleri
takas, mahsup, hapis hakkı gibi hukuki işlemlerin durdurulması de mevcut düzenlemeye
uygun değildir…Aynı şekilde rehin ve blokaj kayıtlarının kaldırılması mahkemece iflasın
ertelenmesine karar verilmesi halinde hakimin alması gereken tedbirler arasında kabul
edilemez. -Mahkemece alacaklılar tarafından takas hakkının kullanılmaması, rehin ve blokaj
kayıtlarının kaldırılması halinde iyileştirme projesinin hayata geçirilebileceği gerekçesiyle
tedbir kararı verilmiştir. Oysa tedbirlere karar verilirken borçlunun menfaati kadar
alacaklıların menfaati de gözetilmeli ve ancak gerekli olan tedbirlere karar verilmelidir. –
Tedbir kararı erteleme talebinde bulunan şirketin mali durumunun iyileştirilmesini sağlamaz.
Hükme esas bilirkişi raporunda takas, mahsup, temlik işlemlerinin uygulanması, rehin ve
blokaj kayıtlarının kaldırılmaması halinde şirketin nakit ihtiyacını gideremeyeceği belirtilmiştir. Yukarıda açıklandığı üzere takas hakkının yasaklanması, rehin ve blokaj kayıtlarının
kaldırılması mevcut düzenlemeye uygun olmadığı gibi sadece tedbirlerle mali durumun
iyileştirilmesinin sağlanması ertelemeye ilişkin düzenlemenin amacı ile bağdaşmaz. Bu
durumda mahkemece takas, rehin ve blokaj kayıtları ile ilgili tedbirin uygulanmaması halinde
şirketin iyileştirme projesinde gösterdiği diğer nedenlerle iyileştirmenin mümkün olup
olmadığı konusunda uzman yeni bir bilirkişi kurulundan rapor alınarak varılacak uygun
sonuç çerçevesinde bir karar verilmelidir…”171.
Yasak olan husus; iflası ertelen şirket aleyhine icra takibi yapılamamasıdır. Bundan
hareketle, alacaklılar için genel bir alacak tahsili yasağı konulamaz. Ancak, takas bakımından
şu hususa işaret etmek gerekir ki, İİK m.200 ve 201 hükümleri iflasın ertelenmesinde de
uygulanmalıdır. Şu halde iflası ertelenen şirketin borçlusu erteleme kararından sonra şirketin
alacaklısı olursa veya iflası ertelenen şirketin alacaklısı erteleme kararından sonra şirketin
borçlusu olursa, takas yapılamaz. Keza iflası ertelenen şirketin alacaklısının alacağı hamiline
yazılı bir senede dayanıyorsa, takas yine caiz değildir.
XI. Sonuç
Sonuç olarak denebilir ki, iflasın ertelenmesi kurumuna ilişkin hukuki rejimin çerçevesi bazı belirsizlikler içermektedir. Konu hakkında açık hüküm bulunmaması başlıca iki
baskı arasında hakemlik yapılmasını gerektirmektedir: alacaklıların korunması, borçlu şirketin
iyileştirilmesinin sağlanması. Burada, ilk bakışta kolay gibi görünmekle birlikte aslında son
derece hassas ve zor bir değerlendirme faaliyeti işin içine girmektedir, zira bu iki baskı
unsurundan birinin diğerine tercih edilmesi veya diğerine üstün kılınması mevcut yasal
düzenleme karşısında mümkün değildir.
77
Prof. Dr. Selçuk Öztek
Belirtmek gerekir ki, bu ölçü dahilinde dahi iflasın ertelenmesi hiç de küçümsenemeyecek bir esnekliğe sahiptir.
Fakat iflasın ertelenmesi kurumu Türk hukukundaki şirket kurtarma sorunlarının her
derde deva ilacı değildir. Hukukumuzun şirket kurtarma alanındaki tavrı son derece nettir: Ya
alacaklılar alacaklarından fedakarlık etmek pahasına borçlu şirketin iyileştirilmesi için
öngörülen çarelere başvurulmasına muvafakat edecekler ve şirketin kurtarılması için
gösterilmesi gereken çabalara katılacaklar ya da bu muvafakatı esirgeyeceklerdir. Oysa bu iki
uç arasında, Türk hukukunda maalesef kullanılamayan geniş bir manevra alanı bulunmaktadır.
Dipnotlar:
1
1163 sayılı Kooperatifler Kanununun TTK m.324’e paralel bir hüküm içeren 63.maddesinin 1. ve 3.fıkraları şu
şekildedir: “Kooperatifin aciz halinde bulunduğunu kabul ettirecek ciddi sebepler mevcut ise yönetim kurulu
piyasada cari fiyatlar esas olmak üzere,derhal bir ara bilançosu tanzim eder. Son yılın bilançosu veya daha sonra
yapılan bir tasfiye bilançosu veyahut daha yukarda sözü geçen ara bilançosu kooperatif mevcudunun, borçlarını
artık karşılamayacağını belirtiyorsa yönetim kurulu, Ticaret Bakanlığına ve yapı kooperatiflerinde İmar ve İskân
Bakanlığına da keyfiyeti bildirir ve genel kurulu derhal olağanüstü toplantıya çağırır. -Pay senetleri çıkarılmış
olan bir kooperatifte son yılın bilançosunda kooperatif varlığının yarısı karşılıksız kalırsa yönetim kurulu derhal
genel kurulu toplantıya çağırarak durumu ortaklara arz eder. Aynı zamanda ilgili mahkemeye, Ticaret
Bakanlığına ve yapı kooperatiflerinde İmar ve İskân Bakanlığına da bilgi verir. Ancak, ortakları ek ödemelerle
yükümlü olan kooperatiflerde, bilançoda tespit edilen açık, üç ay içinde ortakların eködemeleriyle kapanmadığı
takdirde Ticaret Bakanlığı ve yapı kooperatiflerinde İmar ve İskân Bakanlığı da haberdar edilir. -Mali durumun
düzeltilmesinin mümkün görülmesi halinde mahkeme yönetim kurulunun veya alacaklılardan birinin isteği
üzerine iflâsın açılmasını erteleyebilir. Bu takdirde, mevcutlar defterinin tutulması, yönetim memuru atanması
gibi kooperatif varlığının korunmasına ve devamına yarayan tedbirleri alır.” Görüleceği üzere, madde özensiz bir
şekilde kaleme alınmış ve TTK m.324 ile bağdaşmadığı halde, kooperatifin “aciz halinde” bulunmasını iflasın
ertelenmesi için yeterli addetmiştir.
2
Florian Chaudet, Ajournement de la faillite de la société anonyme, thèse Lausanne, 2001, sh.320-321. Aksi
görüş: Oğuz Atalay, Borca Batıklık ve İflasın Ertelenmesi, İzmir 2006, sh.159.
3
Florian Chaudet, age., sh.321.
4
İsviçre hukukunda da kanun koyucunun, hakimin iyileştirme sürecine daha aktif ve daha etkili bir şekilde
müdahale etmesine imkan veren bir yasal düzenleme oluşturmaktan şimdiye kadar ısrarla kaçınmış olduğu
gözlenmektedir. Nitekim hem Borç İçin Takip ve İflas Hakkındaki Federal Kanunun 1948 ve 1994 değişikliklerinde, hem de İsviçre Borçlar Kanununun anonim şirketlere ilişkin hükümlerinde 1991 yılında yapılan
değişiklikte, doktrindeki genel eğilimin aksine İsviçre kanun koyucusu bu amaca yönelik kayda değer bir
teşebbüste bulunmamıştır. Bkz.Lucien Gani, “Concordat et ajournement de la faillite: protection du débiteur ou
des créanciers?”, Blatter für Schuldbetreibung und Konkurs (Bulletin des Préposés aux poursuites et faillites),
2004, sh.201.
5
Bkz.Florian Chaudet, age., sh.19-20 dipnot 93.
5bis
Tartışmayı “borçlu şirketin menfaatleri” gibi muğlak ve kapsamı belirsiz bir alana kaydırmakla birlikte
modern görüş bugün doktrinde ve mahkeme içtihatlarında baskın olan görüştür. Bkz.örneğin Yargıtay 19. Hukuk
Dairesinin 10/3/2005 tarih ve 2004/13373 E.,2005/2443 K.sayılı kararı: “…İflasın ertelenmesi kurumu erteleme
talebinde bulunan şirketin menfaati göz önüne alınarak düzenlenmiş ise de alacaklıların menfaatleri de şüphesiz
korunmalıdır…” (aynı yönde: Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 21/4/2005 tarih ve 2005/28097 E., 2005/4480
K.sayılı kararı); Yrd. Doç. Dr. Sema Taşpınar Ayvaz, İcra-İflas Hukukunda Yeniden Yapılandırma, Ankara
2005, sh.264. Karş. Prof. Dr. Selçuk Öztek, “İflasın Ertelenmesi”, Bankacılar, Haziran 2005, Sayı 53, sh.23 vd.
6
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.109-110.
7
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/448 E., 2005/3753 K.sayılı kararı. Aynı yönde: Yargıtay
19. Hukuk Dairesinin 6/7/2006 tarih ve 2006/5057 E., 2006/7363 K.sayılı kararı. Her iki kararın Karşı Oy Yazısı
ilginçtir: “…Kanun koyucu ‘şirketler’ veya ‘kooperatifler’ dememiş, aksine “ŞİRKET” veya “KOOPERATİF”
demek suretiyle davacının çoğul değil, tekil olacağını göstermiştir…Üç ayrı şirketin tek bir davada iflasın
ertelenmesini isteyebileceklerinin kabulü, ayrı dava konusu yapılması halinde ayrı ayrı yatırmaları gereken
harçtan da kaçınmalarına imkan verecektir. Harçlara ilişkin düzenlemeler kamu düzeninden sayıldığından başlı
başına bu husus bile birden çok gerçek veya tüzel kişinin aynı davada iflasın ertelenmesini istemelerine engel
teşkil etmemektedir…Öğretide ve uygulamada iflas ve konkordato istemlerine ilişkin davaların münferiden
78
Bankacılar Dergisi
açılması gerektiği düşüncesi hakimdir…İflasın ertelenmesi davasında da bu görüşlere paralel davranılmalıdır.
Zira iflasın ertelenmesi davasının reddi gerektiğinde, bir diğer ifadeyle borca batıklığın tespit edildiği ve
iyileştirme projesinin uygun görülmediği hallerde mahkemece şirketin iflasına karar verilecektir. İflasın
ertelenmesi davasının sonuçlarından biri de iflasın açılmasıdır. Birden çok borçlunun iflası bir dava içinde
istenemeyeceği gibi birden çok borçlunun iflasın açılması sonucunu doğuracak olan iflasın ertelenmesi davasını
da birlikte açmalarına imkan bulunmamaktadır…”. Bu Karşı Oy vesilesiyle belirtmek gerekir ki, iflasın
ertelenmesi talebi bir dava değil, bir çekişmesiz yargı işidir; onun için çekişmeli yargı (davalar) için öngörülmüş
olan hukuki kurumların uygulanmasında çekişmesiz yargı faaliyetinin bu özelliği dikkate alınmalıdır. Öte
yandan, iflasın ertelenmesi talebinin reddine sıra gelince, tefrik (ayırma) cihetine gidilerek borçlular hakkında
ayrı ayrı iflas kararları verilmesi sağlanabilir.
8
Birden fazla borçluya karşı birlikte iflas davası açılabilmesi Prof. Dr. Baki Kuru’ya göre mümkün olmamak
gerekir (Hukuk Muhakemeleri Usulü, 6.Baskı, Cilt III, İstanbul 2001, sh.3351) ise de, Yargıtay’ın aksi görüşte
olduğu anlaşılmaktadır (bkz. Prof. Dr. Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Cilt 3, Üçüncü Baskı, Ankara 1993,
sh.2667).
9
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 21/4/2005 tarih ve 2005/2807 E., 2005/4480 K.sayılı kararı.
10
İsviçre hukukunda genellikle tasfiye memurlarının iflas dışındaki tasfiye hallerinde de iflasın ertelenmesini
isteyemeyecekleri kabul edilmektedir. Bu görüşteki yazarlara göre, iflasın ertelenmesinin borca batık şirketin
kurtarılması ve yaşamasının sağlanması şeklindeki amacı, tasfiye halindeki bir şirkette ortadan kalkmıştır. Bu
konuda bkz. Florian Chaudet, age., sh.57-58; François Vouilloz, agm., sh.318. Oğuz Atalay da (Borca Batıklık,
sh.67-68) tasfiye memurlarının iflasın ertelenmesini talep edemeyecekleri görüşündedir. Karş. Prof. Dr. Baki
Kuru, İcra ve İflas Hukuk, Cilt 3, sh.2820-2821.
11
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, İzmir 1996, sh.70.
12
Bu hususta bkz. Prof. Dr. Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Cilt 3, sh.2812.
13
Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.47.
14
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 10/3/2005 tarih ve 2004/9014 E., 2005/2429 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/7170 E., 2004/13440 K.sayılı kararı; 12/11/2004 tarih
ve 2004/7565 E., 2004/11352 K.sayılı kararı.
15
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/4633 E., 2004/13435 K.sayılı kararı.
16
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/11/2005 tarih ve 2005/6312 E., 2005/11314 K.sayılı kararı.
17
Bütün bu hususlar hakkında bkz. Hakan Pekcanıtez, Anonim Şirketlerin İflası, Ankara 1991, sh.32.
18
Etraflı bilgi için bkz.Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.53 vd.
19
Erteleme kararı verilmiş olup da erteleme süresinin uzatılması gündeme gelmişse, uzatma talebine esas teşkil
etmek üzere yeni bir borca batıklık bilançosu düzenlenmesi ve aktiflerin bu bilançonun düzenlendiği tarihteki
değerlerinin dikkate alınması lazımdır.
20
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.60.
21
François Vouilloz, agm., sh.315.
22
Von Beat Schönenberger, “İsviçre Borçlar Kanunu (OR) Madde 725a’ya Göre İflasın Ertelenmesi”, Çeviren:
Prof. Dr. Saim Üstündağ, İstanbul 2005, sh.6; François Vouilloz, agm., sh.315-316. İsviçre Federal Mahkemesi
aksi görüştedir; bkz.ATF 116 II.533, JdT 1992 I.34; ATF 127 IV.110. Federal Mahkemenin görüşünün eleştirisi
için bkz.François Vouilloz, agm., sh.316 dipnot 80.
23
Prof. Dr. Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Cilt 3, sh.2820.
24
Ayrıca bkz.aşağıda no 91.
25
Florian Chaudet, age., sh.111-112; Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.43.
26
Florian Chaudet, age., sh.116.
27
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/448 E., 2005/3753 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 10/3/2005 tarih ve 2004/9014 K., 2005/2429 sayılı kararı; 10/3/2005 tarih ve
2004/13373 E.,2005/2443 K.sayılı kararı.
28
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 16/12/2004 tarih ve 2004/11113 E., 2004/12672 K.sayılı kararı.
29
Bkz.François Vouilloz, agm., sh.317; Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.48; Florian Chaudet, age., sh.110 vd.
Bu görüşe göre, salt borca batıklık bildirimi iflasın açılmasına yönelik bir talep, bir irade açıklaması değildir.
Borca batıklık bildirimini sunan yönetim kurulu sadece aşırı borçlanma durumunu mahkemeye bildirmekte,
yoksa iflasın açılması konusunda irade beyan etmemektedir. Yine bu görüş, İsv.BK m.725a, f.2 uyarınca yapılan
başvurunun sadece hakimi bilgilendirme ödevinin yerine getirilmesinden ibaret olduğunu ve bu nedenle de geri
alınamayacağını, zira hakimin hafızasının silinmesinin mümkün olmadığını belirtmektedir. Şu halde, yönetim
kurulunun iradesi iflasın açılmasına değil, şirketin içinde bulunduğu güçlükleri artık öğrenen ve bunun sonucu
olarak İsv.Bk m.725a’nın verdiği yetkilere sahip olan devlete sorumluluğun devredilmesine yöneliktir. Bu
bildirimden sonra, artık, prosedür, yönetim kurulunun iradesinden bağımsız olarak resen yürüyecek ve hakim
borca batıklık durumunun mevcut olup olmadığını araştırmak zorunda kalacaktır.
30
Karar için bkz. Florian Chaudet, age., sh.113.
79
Prof. Dr. Selçuk Öztek
31
Florian Chaudet, age., sh.130.
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.111.
33
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 14/7/2005 tarih ve 2005/4782 E., 2005/7979 K.sayılı kararı.
34
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/2033 E., 2005/3760 K.sayılı kararı.
35
Florian Chaudet, age., sh.137.
36
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/448 E., 2005/3753 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/7170 E., 2004/13440 K.sayılı kararı.
37
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/9593 E., 2004/13439 K.sayılı kararı.
38
İsviçreli yazarlara (François Vouilloz, “Perte de capital, surendettement, ouverture et ajournement de la
faillite. L’etat des lieux (art 725 et 725a CO)”, L’expert comptable suisse, 2004, sh.312 vd., özellikle 314) göre,
“anonim şirket öz varlıklarının tamamını, yani esas sermayesini ve gizli ve açık yedek akçelerini yitirdiği zaman
borca batıklık hali söz konusudur”.
39
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 11/5/2006 tarih ve 2006/2085 E., 2006/5161 K.sayılı kararı.
40
Prof.Dr.Saim Üstündağ, İflas Hukuku, 6.Bası, İstanbul 2002, sh.6 dipnot 2.
41
Florian Chaudet, age., sh.177.
42
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 16/3/2006 tarih ve 2006/569 E., 2006/2637 K.sayılı kararı.
43
Florian Chaudet, age., sh.180.
44
Florian Chaudet, age., sh.194; Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.55.
45
Florian Chaudet, age., sh.195.
46
Florian Chaudet, age., sh.196-197; Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.88.
47
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/11/2005 tarih ve 2005/9001 E., 2005/11319 K.sayılı kararı.
48
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 13/10/2005 tarih ve 2005/6649 E., 2005/10006 K.sayılı kararı.
49
Bkz.Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.85-86’da zikredilen yazarlar.
50
Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.86.
51
Bugün doktrinde hakim olan modern görüşün, iflasın ertelenmesi kurumunun geçici niteliğiyle ne ölçüde
bağdaştığı; özünde geçici bir erteleme tedbiri olan bu kurumu asli niteliğinden uzaklaştırarak bir yeniden
yapılandırma kurumu olarak algılamasının ne ölçüde doğru ve kurumun misyonuna ne ölçüde uygun olduğu
ciddi şekilde tartışılabilir.
52
Sermayenin azaltılması gerçek bir borçlanmanın değil, sadece sermaye kaybının ortadan kaldırılmasını sağlar
ve dolayısıyla, tek başına,bir iyileştirme tedbiri olarak kabul edilemez. Buna mukabil, sermayenin azaltılması ve
hemen ardından arttırılması şirkete yeni fonlar gelmesini sağlar. Bkz.Florian Chaudet, age., sh.204 ve dipnot
1095, 1097; ayrıca bkz. ATF 76 I.162, JdT 1951 II.11.
53
Bkz.ATF 99 II.282.
54
Kocaeli Asliye Ticaret Mahkemesinin 27/1/2005 tarih ve 2003/406 E., 2005/9 K.sayılı kararı.
55
Hakan Pekcanıtez, Anonim Şirketlerin İflası, sh.52-53 dipnot 107.
56
ATF 105 III.92.
57
Bu anlamda Ahmet Türk, Anonim Ortaklıkta Sermaye Kaybı ve Borca Batıklığın Hukuki Sonuçları, Ankara
1999, sh.323.
58
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 10/3/2005 tarih ve 2004/13373 E., 2005/2443 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 6/7/2006 tarih ve 2006/5690 E., 2006/7367 K.sayılı kararı.
59
Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.49.
60
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/5463 E., 2004/13371 K.sayılı kararı.
61
Yargıtay 19:Hukuk Dairesinin 31/3/2005 tarih ve 2005/338 E., 2005/3430 K.sayılı kararı.
62
Bkz.Florian Chaudet, age., sh.151 dipnot 817’de sayılan yazarlar ve mahkeme kararları.
63
Bütün bu ihtimaller hakkında bkz. Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.107-108; Florian Chaudet, age.,
sh.149 vd.
64
“İflasın ertelenmesi talebinde de yetkili mahkeme İİK.nun 154/son maddesi uyarınca borçlunun muamele
merkezinin bulunduğu yer mahkemesidir…” (Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 16/12/2004 tarih ve 2004/11503 E.,
2004/12674 K.sayılı kararı).
65
Ahmet Türk, age., sh.306; Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.356. Aynı anlamda: Oğuz
Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.91 ve 94. Karş. Prof. Dr. Kamil Yıldırım, “4949 Sayılı Kanunun Getirdiği
Değişikliklerle İcra İflas Kanununda Yer Alan İptal Davalarına ve İflasın Ertelenmesine İlişkin Yeni Hükümler”,
Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, I/2, Yıl: 2005, sh.471 vd., özellikle sh.483. İsviçre’de de iflasın
ertelenmesi yargılamasının çekişmesiz yargıya dahil olduğu kabul edilmektedir; bkz.André Marmy,
L’intervention du juge en cas d’insolvabilité de la société anonyme, Fribourg 1950, sh.65; Florian Chaudet, age.,
sh.159.
66
Prof. Dr. Baki Kuru, Nizasız Kaza, Ankara 1961, sh.159 vd.
67
İsviçre hukukunda da bu duruma işaret edilmektedir; bkz. Florian Chaudet, age., sh.160-161. Ayrıca bkz.İİK
m.181 ve m.158.
32
80
Bankacılar Dergisi
68
Ahmet Türk, age., sh.307. Fakat yazar, bu şekilde beyanda bulunduktan sonra, borca batıklık bildirimi ile
birlikte iflasın ertelenmesi talebinde de bulunulmuşsa, mahkemenin duruşma yapmaya ve yönetim kurulu üyeleri
ile alacaklıları dinlemeye yetkili olduğunu belirtmektedir.
69
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, agm., sh.338. Karş. Ahmet Türk, age., sh.307.
70
Florian Chaudet, age., sh.161.
71
Ayrıca bkz. aşağıda no 120.
72
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/448 E., 2005/3753 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 22/12/2005 tarih ve 2005/9265 E., 2005/12878 K.sayılı kararı; 26/5/2005 tarih ve
2005/2808 E., 2005/5955 K.sayılı kararı; 10/3/2005 tarih ve 2004/9014 E., 2005/2429 K.sayılı kararı;
30/12/2004 tarih ve 2004/7170 E., 2004/13440 K.sayılı kararı; 12/11/2004 tarih ve 2004/7665 E., 2004/11352
K.sayılı kararı. Türk Ticaret Kanununun Yürürlüğü ve Uygulama Şekli Hakkında Kanun Tasarısı Taslağı da
iflâsın ertelenmesine ilişkin talebin (kayyımın mahkemece belirlenmiş görevleri ve temsil yetkisi ile bunların
sınırlarıyla birlikte) 166 ncı maddenin ikinci fıkrasındaki usul ile mahkeme tarafından ilân ve ticaret siciline
tescil ettirilmesini öngörmektedir.
73
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.340.
74
Prof. Dr. Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Cilt 3, sh.2817-2818. Yargıtay 11.Hukuk Dairesi 21/2/1989 tarih ve
9757/1030 sayılı kararında aksi yönde hüküm tesis etmiştir.
75
Ortaya çıkabilecek çeşitli ihtimaller için bkz. Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.339.
76
Florian Chaudet, age., sh.355 ve aynı sayfa dipnot 1766.
77
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.341.
78
Prof. Dr. Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Cilt 3, sh.2818.
79
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.141.
80
Maamafih, rehinli alacaklıların erteleme kararını temyiz edebilmeleri konusunda doktrinde bazı tereddütler
vardır. İflasın ertelenmesi kararının verildiği sırada rehnin alacağı karşılayamayacağı aşikar olan hallerde rehinli
alacaklılar erteleme kararını hiç kuşkusuz temyiz edebilirler. Bunun dışındaki hallerde erteleme kararı, rehinli
alacaklıların sadece rehin konusu malı paraya çevirmelerini geciktirecektir. Erteleme döneminde rehinli alacağın
faizi işlemekte ve bu dönemde işleyen faiz rehinle karşılanamadığı takdirde karşılanamayan faiz alacağının
borçlu şirket tarafından teminatlandırılması gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında rehinli alacaklının kayda
değer bir zarara uğramadığı söylenebilir. Fakat, yine de, alacaklarını iflasın ertelenmesi nedeniyle büyük bir
ihtimalle ancak gecikmeli olarak tahsil edebilecek olan rehinli alacaklıların şirkete sağlanan yeni kaynaklar
karşısındaki kuşkularını ifade edebilmelerine imkan verilmelidir. Çeşitli ihtimaller için bkz. Florian Chaudet,
age., sh.163-164.
81
Florian Chaudet, age., sh.164; Heny Peter/Aude Peyrot, agm., sh.52.
82
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 3/6/2004 tarih ve 2004/3486 E., 2004/6630 K.sayılı kararı.
83
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 22/9/2005 tarih ve 2005/6933 E., 2005/8988 K.sayılı kararı.
84
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.143.
85
Florian Chaudet, age., sh.167.
86
Florian Chaudet, age., sh.169.
87
Karş.Florian Chaudet, age., sh.168-169 ve sh.377..
88
Bütün bu hususlar hakkında bkz.Florian Chaudet, age., sh.167 vd.
89
Örneğin Pierre-Robert Gilliéron, Poursuite pour dettes, faillite et concordat, 3.édition, Lausanne 1993, sh.433;
Beat von Schönenberger, agm., sh.13; François Vouilloz, agm., sh.319. Aynı yönde: Oğuz Atalay, “İflasın
Ertelenmesi”, 75.Yaş Günü İçin Prof. Dr. Baki Kuru’ya Armağan, Ankara 2004, sh.77; Prof. Dr. Hakan
Pekcanıtez, agm., sh.348; Prof.Dr.Kamil Yıldırım, agm., sh.482.
90
Andre Marmy, age., sh.51.
91
Florian Chaudet, age., sh.246 vd. Ancak, yazara göre, erteleme kararında bir açıklık bulunmasa dahi, iflas
takipleri erteleme kararı ile birlikte kendiliğinden durur.
92
Bkz.ATF 77 III.37, JdT 1952 II.9.
93
ATF 101 III.99, JdT 1977 II.34.
94
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.342-343.
95
“Takip” sözcüğünün kapsamı daha sonra açıklanacaktır.
96
Yargıtay 19:Hukuk Dairesinin 31/3/2005 tarih ve 2005/338 E., 2005/3430 K.sayılı kararı. Ayrıca bkz.yukarıda
no 83.
97
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.337.
98
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 20/10/2005 tarih ve 2005/8530 E., 2005/10480 K.sayılı kararı (yayınlanamamış). Daha yeni bir örnek, Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 27/4/2006 tarih ve 2006/3150 E., 2006/4554 K.sayılı
kararıdır. Bu son kararda aynen şu şekilde beyanda bulunulmuştur: “…A.Ş. vekili, müvekkilinin iflasın
ertelenmesi talebinde bulunduğunu, 01.11.2005 tarihli kararla her türlü ihtiyati haciz ve ihtiyati tedbir
uygulamansın durdurulmasına karar verildiğini ileri sürerek ihtiyati haczin durdurulmasına veya kaldırılmasına
81
Prof. Dr. Selçuk Öztek
karar verilmesini istemiştir…Dosyadaki yazılara, kararın dayandığı delillerle gerektirici sebeplere ve özellikle
ihtiyati haciz kararı verilmesinden sonra iflasın ertelenmesi talebi ile ilgili tedbir kararının ihtiyati haczin
kaldırılması sonucunu doğurmayacak olmasına göre, …hükmün onanmasına…karar verildi.”
99
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 22/9/2005 tarih ve 2005/6790 E., 2005/8986 E.sayılı kararı.
100
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 9/2/2006 tarih ve 2005/11106 E., 2006/1216 K.sayılı kararı.
101
Bu anlamda: Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 2/2/2006 tarih ve 2005/10903 E., 2006/845 K.sayılı kararı.
102
Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.137.
103
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/448 E., 2005/3753 K.sayılı kararı.
104
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 30/12/2004 tarih ve 2004/7170 E., 2004/13440 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 25/12/2003 tarih ve 2003/10898 E., 2003/13284 K.sayılı kararı.
105
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/3/2005 tarih ve 2004/10326 E., 2005/2788 K.sayılı kararı.
106
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 10/3/2005 tarih ve 2004/11763 E., 2005/2432 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 12/5/2005 tarih ve 2005/3627 E., 2005/5419 K.sayılı kararı; 17/11/2005 tarih ve
2005/9208 E., 2005/11324 K.sayılı kararı.
107
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/3/2005 tarih ve 2004/11750 E., 2005/2789 K.sayılı kararı.
108
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 8/7/2004 tarih ve 2004/3011 E., 2004/8154 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/11/2005 tarih ve 2005/9208 E., 2005/11324 K.sayılı kararı.
109
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.344.
110
Florian Chaudet, age., sh.250 ve dipnot 1294, sh.253-254, sh.263; Beat von Schönenberger, agm., sh.11;
Henry Peter/Aude Peyrot, agm., sh.69-70; Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.135.
111
Oğuz Atalay’a (Borca Batıklık, sh.135) göre, burada şikayet, süresiz olup, şikayet sonucunda icra takibinin
değil, sadece ödeme emrinin iptaline karar verilmesi gerekir. Florian Chaudet (age., sh.263), bu konuda, işlemin
makul bir borçlu tarafından nasıl algılanacağına bakmakta ve böyle bir borçlu, işlemi, durumunu etkileyip derhal
hüküm ifade edecekmiş gibi algılamakta haklı ise şikayet yolunu açmakta, diğer hallerde ise işlemin etkilerini
iflasın ertelenmesi süresinin bitiminden sonraki ilk mesai gününe ertelemektedir. Objektif dayanaktan yoksun bu
ayırımı benimsemek kanaatimizce mümkün değildir.
112
Yargıtay 12.Hukuk Dairesinin 28/5/204 tarih ve 2004/8556 E., 2004/13661 K.sayılı kararı,
www.kazanci.com.tr
113
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/6/2005 tarih ve 2004/11085 E., 2005/6338 K.sayılı kararı: “Taraflar
arasındaki itirazın iptali davasının yapılan yargılaması sonunda…mahkemece …davanın kısmen kabulüne…
karar verilmiş, hüküm davalı vekilince temyiz edilmiştir. Hüküm tarihinde iflasın ertelenmesi sebebiyle verilen
ihtiyati tedbir kararı yürürlükte olduğundan ve bu sebeple takip durdurulmuş olduğundan…yazılı şekilde hüküm
kurulmuş olması yasaya aykırıdır…”. Yargıtay’ın bu kararı doğrudur. Çünkü alacaklının itirazın iptali davasına
erteleme kararına rağmen devam etmesine imkan tanınsaydı, alacaklılar arasında eşitlik bozulurdu.
114
Tartışmalar için bkz.Florian Chaudet, age., sh.245 vd.
115
Bkz.Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.132.
116
Oğuz Atalay, Anonim Şirketlerin İflası, sh.131.
117
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/3/2005 tarih ve 2004/10326 E., 2005/2788 K.sayılı kararı.
118
Rehinli takip çerçevesinde muhafaza tedbiri uygulanamamasına ilişkin yasak uygulamada eleştirilmekte ve
işletmenin çalışması ve devamı için zorunlu olmayan malvarlığı parçalarının muhafaza altına alınmasının (ve
hatta satılmasının) mümkün olması gerektiği ileri sürülmektedir. Bu eleştiride belli bir haklılık payı bulunsa da,
İİK m.179/b, f.2’nin kesin ifadesi karşısında kabul edilebilmesi mümkün değildir. Kanun koyucu, işletmenin
çalışması ve devamı için zorunlu olan ve zorunlu olmayan malların tespit ve ayırt edilmesindeki güçlüğü dikkate
alarak kesin bir yasak öngörmüştür.
119
Prof .Dr Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.345-346.
120
Burada, karar verecek olan organın icra dairesi olduğu ve dolayısıyla bu karara karşı şikayet yoluna gidilmesi
gerektiği de savunulabilir. Kanaatimizce, erteleme kararından doğan bir sonuç söz konusu olduğu için teminatın
türü konusunda erteleme hakimini görevli kılmak daha doğrudur.
121
Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”, 75.Yaş Günü İçin Prof. Dr. Baki Kuru’ya Armağan, Ankara 2004, sh.8687.
122
Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”, sh.85.
123
Florian Chaudet, age., sh.263.
124
Prof.Dr.Hakan Pekcanıtez, agm., sh.350.
125
Florian Chaudet, age., sh.282.
126
Bkz.Florian Chaudet, age., sh.287-288.
127
Florian Chaudet, age., sh.288.
128
Florian Chaudet, age., sh.327. Ancak, temlik erteleme talebinden önce yapılmışsa, hükümlerini doğurmaya
devam edeceği gibi, erteleme kararının verilmesine de kural olarak engel teşkil etmez. Buna mukabil, erteleme
82
Bankacılar Dergisi
talebinden sonra, fakat erteleme kararından önce yapılmış böyle bir temlik, duruma göre, borçlu şirketin iyi
niyetli sayılmasına engel olabilir. Karş. Florian Chaudet, age., sh.328.
129
Florian Chaudet, age., sh.324 vd. Ayrıca bkz. aşağıda no 151.
130
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/3/2005 tarih ve 2004/11750 E., 2005/2789 K.sayılı kararı.
131
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 8/7/2004 tarih ve 2004/3011 E., 2004/8154 K.sayılı kararı.
132
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 22/12/2005 tarih ve 2005/9419 E.,2005/12879 K.sayılı kararı.
133
Bkz. Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, agm., sh.353-354.
134
Florian Chaudet, age., sh.289-290.
135
Florian Chaudet, age., sh.290 vd.
136
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.348.
137
Ayrıca bkz.yukarıda no 89.
138
İsviçre hukukunda erteleme kararının ilanı ve özellikle “üçüncü kişi” sözcüğüyle kimlerin kastedildiği
ko6nusunda bkz. Florian Chaudet, age., sh.329 vd.; François Vouilloz, agm., sh.319.
139
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 22/12/2005 tarih ve 2005/9419 E.,2005/12879 K.sayılı kararı.
140
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 17/11/2005 tarih ve 2005/8275 E.,2005/11316 K.sayılı kararı.
141
Bkz.Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 23/3/2006 tarih ve 2006/391 E., 2006/2965 K.sayılı kararı.
142
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.347.
143
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 15/12/2005 tarih ve 2005/8068 E., 2005/12544 K.sayılı kararı.
144
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 27/1/2006 tarih ve 2005/11486 E., 2006/590 K.sayılı kararı.
145
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 14/7/2005 tarih ve 2005/4314 E., 2005/7978 K.sayılı kararı.
146
Örneğin Hakan Pekcanıtez, Anonim Şirketlerin İflası, sh.57.
147
Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”, sh.73; Florian Chaudet, age., sh.350.
148
Bu yönde: Oğuz Atalay, Borca Batıklık, sh.122.
149
Florian Chaudet, age., sh.362.
150
Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”., sh.76.
151
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 14/12/2001 tarih ve 2001/6168 E., 2001/8384 K.sayılı kararı.
152
Florian Chaudet, age., sh.363 ve dipnot 1823.
153
Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”, sh.76; François Vouilloz, agm., sh.319.
154
Yargıtay 1.Hukuk Dairesinin 17/5/2005 tarih ve 2005/3970 E., 2006/6175 K.sayılı kararı.
155
Florian Chaudet, age., sh.368.
156
Florian Chaudet, age., sh.369-370.
157
Florian Chaudet, age., sh.372 vd.
158
Örneğin Florian Chaudet, age., sh.373.
159
Florian Chaudet, age., sh.375-376.
160
ATF 104 III.1.
161
Florian Chaudet, age., sh.378.
162
Florian Chaudet, age., sh.382.
163
Bu açıdan bakıldığında, Chaudet (age., sh.287 vd.) iki kademeli düşünmektedir: yönetim organının tasarruf
yetkisinin kaldırılması; şirketin sadece yönetiminin kısmen veya tamamen yönetim organından alınarak kayyıma
bırakılması. Chaudet’ye göre, ikinci halde sadece bir yasaklama söz konusudur ve yönetim organı bu
yasaklamaya aykırı davranırsa işlemleri tamamen geçerli olup hakimin başvurabileceği tek çare ertelemenin geri
alınmasıdır. Türk hukukunda, İİK m.179/a, f.2, İsviçre Borçlar Kanununun 725a maddesinin 2.fıkrasından
alınmıştır ve “yönetim organının yetkilerinin elinden tümüyle alınması” ifadesi, mehaza uygun olarak, yönetim
organının tasarruf yetkisinin kaldırılmasını da kapsayacak şekilde anlaşılmalıdır.
164
Örneğin Oğuz Atalay, “İflasın Ertelenmesi”, sh.81; Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.348.
165
ATF 120 II.425.
166
Prof .Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.351.
167
Prof. Dr. Hakan Pekcanıtez, “İflasın Ertelenmesi”, sh.351.
168
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 2/2/2006 tarih ve 2005/10903 E., 2006/845 K.sayılı kararı.
169
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 7/4/2005 tarih ve 2005/2033 E., 2005/3760 K.sayılı kararı.
170
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 4/5/2006 tarih ve 2006/2288 E., 2006/4946 K.sayılı kararı.
171
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 9/2/2006 tarih ve 2005/11981 E.,2006/1202 K.sayılı kararı. Aynı yönde:
Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin 2/3/2006 tarih ve 2006/526 E., 2006/2065 K.sayılı kararı; 9/2/2006 tarih ve
2005/11980 E., 2006/1201 K.sayılı kararı; 9/2/2006 tarih ve 2005/11979 E., 2006/1200 K.sayılı kararı; 8/6/2006
tarih ve 2006/4390 E., 2006/6210 K.sayılı kararı; 6/7/2006 tarih ve 2006/5057 E., 2006/7363 K.sayılı kararı.
83
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Nam-ı Müstear ve Tasarrufun İptali Davaları
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez∗
Türkiye Bankalar Birliği tarafından 25-26 Kasım tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen “İcra ve İflas Hukuku’nda Güncel Sorunlar” konulu konferansta Sayın Yrd. Doç Dr. Güray Erdönmez tarafından sunulan Tebliğ
aşağıda yer almaktadır.
I. Kavram
Müstear ad, kişinin belli bir çevrede veya faaliyette gerçek kimliğini gizlemek amacıyla seçip kullandığı addır. Buna, “ nam-ı müstear”, “mahlâs” veya “takma ad” da denilmektedir1. Nam-ı müstear edebiyatçılar tarafından sıkça kullanılmıştır. Sosyal ve ekonomik hayatta
bazen sözleşme yapmak isteyen bir kimse de, çeşitli düşünce ve hesaplarla o sözleşmenin
tarafı olarak gözükmeyi istemez ve sözleşmede kendisi yerine bir başkasının yer almasını
sağlar. Bu gibi durumlarda, sözleşmede yer almak istemeyen şahıs hesabına ve kendi adına
işlem yapan kişi nam-ı müsteardır.
Nam-ı müstear durumunda araya giren bir şahıs vardır. Bir hukuki işlemde araya giren
şahısların kullanılması çok değişik amaçlara hizmet etmekle birlikte, genelde amaç iktisabın
üçüncü kişiler ve alacaklılar tarafından bilinmesini önlemektir. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nda gayri müslim azınlıkların kurdukları vakıflara taşınmaz mal edinme hakkı tanınmadığı
için bu vakıflar müstear nam kullanmışlar ve güvenilir bir kişi adına taşınmaz mal satın alma
yoluna gitmişlerdir. Hatta bilahare gayri müslim olmayan gerçek ve tüzel kişilerin de çeşitli
nedenlerle nam-ı müstearın arkasına gizlendikleri görülmüştür2. Bunun gibi, üçüncü şahsın
kendisiyle o sözleşmeyi yapmayacağını düşünen veya ekonomik durumunu saklı tutmak
isteyen bir kişi de nam-ı müsteara başvurabilir. Anılan durumlarda nam-ı müsteara tamamen
meşru sebeplerle müracaat edilmektedir. Fakat, borçluların alacaklılarından mal kaçırmak için
de nam-ı müstear durumuna başvurmaları mümkündür.
Nam-ı müstear eski hukukumuzda geçerli bir kurum olarak kabul edilmiş ve Mecelle’de açıkça düzenlenmiştir (Mecelle m.1592). Medeni Kanun’da ise nam-ı müstearı
düzenleyen bir hüküm bulunmamaktadır. Fakat, bugün gerek doktrindeki yazarlar gerekse
Yargıtay nam-ı müstear iddialarının dinlenebilir olduğunu kabul etmektedirler.
Nam-ı müstear, sözleşmeyi kendi adına ve gizlenmek isteyen kişi hesabına yapmakta;
böylece, gizlenen kişinin bu sözleşmenin gerçek tarafı olmasını ve bilinmesini önlemektedir.
Bir diğer deyimle, nam-ı müstear müvekkilinin adını gizleyerek onun hesabına ve kendi adına
hareket eden bir vekildir. Örneğin A, şu veya bu amaçla adını gizli tutmak ister ve o işlemi
kendi hesabına bir başkasına (B’ye) yaptırırsa, A, B’nin adının arkasına gizlenmiş olur. Nam-ı
müstear durumuna uygulamada sık karşılaşılan bir misal verilebilir. Örneğin A’nın güvendiği
bir kişiye taşınmaz satın alması için para vermesi ve onun da üçüncü kişi C’den bir taşınmaz
satın alarak kendi adına tescil ettirmesi durumunda nam-ı müstear durumu vardır. Bu
∗
Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Medeni Usul ve İcra İflas Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi.
84
Bankacılar Dergisi
durumda nam-ı müstear (B) kendi adına ve fakat gizlenen şahıs (A) hesabına üçüncü kişiden
bir hak iktisap etmektedir.
II. Nam-ı Müstearın Hukuki Rejimi
Yukarıda belirtildiği üzere, borçlular nam-ı müstear durumunu meşru birtakım amaçlar için kullanabilecekleri gibi, alacaklılardan mal kaçırmak amacıyla da kullanabilirler.
Borçluların nam-ı müstear durumunu mal kaçırmak için bir araç olarak kullanmaları halinde,
alacaklıların başvuracağı yol tasarrufun iptali davası açmaktır. Görüldüğü gibi, tasarrufun
iptali davası nam-ı müstear durumunun borçlularca kötü niyetle kullanılması halinde gündeme
gelmektedir. Ancak, bu iki kurumun birbiriyle olan bağlantısını açıklayabilmek için öncelikle
nam-ı müstearın hangi hükümlere tabi olacağını belirlemekte fayda vardır.
Türk/İsviçre Hukukunda, araya giren şahıslarla ilgili durumlar somut olayın özelliğine
göre farklı rejime tabi tutulmaktadırlar. Bu bağlamda, doktrinde sırf görünüş belirtilerine
bakılarak her nam-ı müstear durumunun muvaazalı bir işlem olarak nitelendirilmesinin yanlış
olduğu; aksi halde, irade serbestisi prensibine (B.K.madde.19) ve taraf iradelerine aykırı
hareket edilmiş olacağı kabul edilmektedir3. Bu bakımdan, sorunun her somut olayın ortaya
çıkış durumu da gözetilerek; muvazaalı işlemler, inançlı işlemler veya dolaylı (vasıtalı)
temsilin hukuki rejimine tabi tutulması gerektiği genel olarak kabul edilmektedir4.
Doktrinde, nam-ı müstearın hukuki rejimini tespit edebilmek için ikili bir ayırım yapılmaktadır. Buna göre; nam-ı müstearın hukuki rejimi, “tasarrufun taraflardan birisinin
isminin üçüncü şahıslardan gizlenmek için yapılması” ve “vekilin sıfatını gizleyerek müvekkili hesabına bir hukuki işlem yapması” ihtimali esas alınarak iki farklı şekilde değerlendirilmektedir5. Bu incelemede de, doktrinde yapılan ayırım esas alınarak öncelikle nam-ı
müstearın hangi hukuki rejime tabi olacağı belirlenmeye çalışılacaktır. Çünkü, nam- müstearın tabi olacağı hukuki rejim tasarrufun iptali davasının açılıp açılamayacağı bakımından
önem taşımaktadır.
A. Taraflardan Birisinin İsmini Üçüncü Şahıslardan Gizlemek Amacıyla Bir
Şahsın Öne Sürülmesi
Bu ihtimalde, hukuki işlemin taraflarından birisi üçüncü şahıslardan gizlenmektedir.
İstenilen sonuca ulaşmak için ise, o hukuki işlemden yararlanan şahıs yerine bir başkası ikame
edilmektedir. Burada çoğunlukla şahısta muvazaa söz konusu olacaktır6.
Örneğin A, C ile bir hukuki muameleye girişmek istemekte; fakat çeşitli sebepler yüzünden isminin gizli kalmasını istediği için, C ile anlaşarak kendisinin yerine B’yi ikame
etmektedir. C ise, satış akdini ve devir muamelesini B üzerinden yapmayı kabul etmekte ve A
ve C arasında yapılan satışın, üçüncü kişilere karşı B ve C arasında gösterilmesi hususunda A,
B ve C arasında bir uzlaşma meydana gelmektedir. Bu durumda, ismi gizlenen bir kişi,
sözleşmenin gerçek tarafı olmayan aracı bir kimse, hakkı veya malı devreden sözleşmenin
karşı tarafı olmak üzere üç kişi bulunmaktadır. Taraflar aralarında anlaşarak biri gizli ve
istenen (A ve C arasında) diğeri aleni (B ve C arasında) iki akit yapmaktadırlar. Üçüncü
kişilere karşı ise, akit B ve C arasında yapılmış gibi gösterilmektedir. Burada, tarafların
şahsında muvazaa vardır. Bu gibi muvazaalı işlemlerde hakkın devri taraflarca istenmez.
Onun için, doktrinde sözü geçen nam-ı müstear durumunda taraflar arasındaki ilişkilerin
şahısta muvazaa hükümlerine göre çözümlenmesi gerektiği kabul edilmektedir7.
85
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
A, B ve C arasındaki hukuki ilişkinin “şahısta muvazaa” olarak nitelendirilmesi alacaklıların başvuracağı hukuki çareyi de değiştirecektir. Buna göre, borçlu (A) ve onunla
birlikte hareket eden (B), alacaklılardan mal kaçırmak için C ile anlaşır ve B ile C arasında bir
satım akdi yapılırsa, anılan satım sözleşmesi muvazaalıdır. Bu ihtimalde taraflar arasındaki
nam-ı müstear durumuna “muvazaa” hükümleri uygulanacaktır. Ulaşılan bu sonuç tasarrufun
iptali davası açmak isteyen alacaklıları yakından ilgilendirir. Çünkü, doktrindeki yazarların
çoğunluğu ve Yargıtay, tasarrufun iptali davası açabilmek için geçerli bir tasarrufun bulunması gerektiğini kabul etmektedirler8. Halbuki anılan ihtimalde, B ve C arasındaki “satım akdi”
gerçekte istenmediğinden muvazaa nedeniyle geçersizdir. Satış muvazaalı ve batıl olduğuna
göre, alacaklıların bu tasarrufu iptal ettirmeleri de gerekli değildir. Zira, muvazaalı işlemle
borçlunun malvarlığı dışına çıkarılmış gibi görünen mal veya haklar, bu işlem geçersiz olduğu
için aslında borçlunun malvarlığında yer almaya devam etmektedirler9. Onun için, nam-ı
müstear durumuna şahısta muvazaa hükümlerinin uygulandığı bu gibi durumlarda alacaklılar
tasarrufun iptalini değil, BK.m.18 hükmüne dayanarak muvazaanın tespitini talep edebileceklerdir. Çünkü, tasarrufun iptali davası alacaklılardan mal kaçırmak için yapılan geçerli
tasarruflara karşı açılırken, muvazaanın tespiti için açılan davada dava konusu tasarrufun
gerçekte hiç yapılmadığının tespiti amaçlanır. Yargıtay da kararlarında genellikle bu görüşü
benimsemektedir10.
B. Vekilin Sıfatını Gizleyerek Müvekkili Hesabına Bir Hukuki İşlem Yapması
Bu durumda, nam-ı müstear (B) yine kendi adına ve borçlu (A) hesabına bir hukuki
muamele yapmakta, fakat üçüncü kişi C’ye sıfatını bildirmemektedir. Üçüncü kişi (C), nam-ı
müstearın (B’nin) arkasında bir başka şahıs bulunduğunu bilmemekte veya bilse bile, gizlenen
şahsı kendi akidi olarak kabul etmemektedir. Bir önceki ihtimalde (şahısta muvazaada), iki
taraf ve biri görünüşte diğeri gizli olmak üzere iki sözleşme mevcut iken, bu durumda üç taraf
ve tek bir sözleşme vardır ve o sözleşme de geçerlidir. Nam-ı müstear (B) ve üçüncü kişi (C)
arasındaki sözleşme geçerli olarak kurulmuştur. Çünkü, muvazaadan farklı olarak B - C
akdinin arkasına gizlenmiş bir A - C akdi bulunmamaktadır. B, sadece sıfatını gizleyen bir
vekil gibi hareket etmektedir. Vekil, sıfatını gizleyerek müvekkili hesabına bir hukuki
muamele yapmakla birlikte, bu hukuki ilişkilerin tarafları olan A, B ve C arasında B- C
akdinin geçersiz olduğuna dair bir uzlaşma söz konusu olmadığından şahısta muvazaa söz
konusu değildir. Dolayısıyla, nam-ı müstear durumu bu şekilde ortaya çıkmışsa, alacaklıların
muvazaanın tespitini değil, tasarrufun iptalini talep edebilecekleri düşünülmektedir.
Vekilin sıfatını gizleyerek müvekkili hesabına işlem yapması halinde, borçlu (A) ile
nam-ı müstear (B) arasındaki ilişkinin hukuki niteliğinin tespiti önem arz eder. Zira, iptal
davası prensip olarak borçlunun tasarruflarına karşı açılırken, nam-ı müstear durumunda
işlemi yapan borçlu (A) değil, kendi adına ve borçlu hesabına hareket eden vekildir. O
yüzden, A (borçlu) ile nam-ı müstear (B) arasındaki ilişkinin hukuki niteliğinin tespiti
önemlidir. Doktrinde, vekilin sıfatını gizleyerek müvekkili hesabına işlem yapması halinde,
borçlu ile nam-ı müstear arasındaki ilişkinin hukuki niteliğinin taraf iradesine göre değişeceği
ve iki ihtimalin söz konusu olabileceği kabul edilmektedir. Bunlar, “dolaylı temsil” ve
“inançlı işlem”dir11. Nam-ı müstear gerek dolaylı temsile dayanan vekalet sözleşmesi gerekse
inanç anlaşması gereğince hakkı devretme borcu dışında devraldığı hakkın tam sahibi
olmaktadır. Her iki halde de hakkın nam-ı müsteara geçmesi istenmektedir. Bu incelemede
sözü geçen ihtimaller kısaca açıklandıktan sonra, borçlu ve nam-ı müstear arasındaki ilişkinin
hukuki niteliğinin tasarrufun iptali davasına etkisi üzerinde durulacaktır.
86
Bankacılar Dergisi
1. Dolaylı Temsil
Taraflar arasında (borçlu A ve nam-ı müstear B arasında) çoğu zaman bir vekalet (dolaylı temsil) ilişkisi vardır. Sıfatını bildirmemekle birlikte B (nam-ı müstear), A’nın vekiliyse
ve görevi üçüncü kişiden (C’den) iktisap ettiği hakları sonradan yapılacak bir hukuki işlemle
borçluya (A’ya) devretmekten ibaretse, nam-ı müstear bir dolaylı temsilci olarak nitelendirilebilir. Bu durumda, yapılan hukuki işlemin hüküm ve neticeleri önce akdi yapan mümessile
(nam-ı müsteara) intikal edecek, vekil (nam-ı müstear) daha sonra iktisap ettiği hakları
müvekkiline (borçluya) devredecektir. Vekil (nam-ı müstear) bu yükümlülüğüne aykırı
hareket edecek olursa, müvekkil bu hakların kendisine iadesi için dava açabilecektir.
2. İnançlı İşlem
Taraflar bazen aralarındaki ilişkiyi inançlı işlem hükümlerine göre kararlaştırırlar. Bu
ihtimalde, nam-ı müstearın (B’nin) üçüncü kişiden (C’den) bazı haklar iktisap etmesi ve
bunları inanılan sıfatıyla belli bir süre muhafaza ve idare etmesi söz konusudur. Nam-ı
müstear iktisap ettiği haklar üzerinde borçluyla aralarında kararlaştırdıkları şekilde tasarrufta
bulunabilecek ve belirli şartlar gerçekleşince bunları borçluya (A’ya) devredecektir. Burada,
taraflar arasındaki nam-ı müstear durumuna “inançlı işlem”e ilişkin hükümler uygulanır. Söz
konusu ihtimalde “nam-ı müstear” durumu inançlı ve geçerlidir12. İnançlı nam-ı müstear
durumunda inanç konusu şeyin inanılan (nam-ı müstear B) tarafından inanan (A) yararına
kazanılması için inanılana (nam-ı müstear B) verilen bir dolaylı temsil yetkisinden söz edilir
ve inanılan (nam-ı müstear B), inanç konusu şeyin maliki olur. Bu şekilde yapılmış işlemler
geçerlidir.
III. Nam-ı Müstear ile Borçlu Arasındaki İlişkinin Hukuki Niteliğinin
Alacaklılar Bakımından Önemi
Yukarıda kısaca izah edildiği üzere, nam-ı müstearın sıfatını gizleyerek kendi adına ve
müvekkili hesabına bir hukuki işlem yapması durumunda taraflar arasındaki ilişki “dolaylı
temsil” veya “inançlı işlem” hükümlerine tabi olmaktadır. Taraflar (borçlu A ve nam-ı
müstear B) arasındaki ilişkinin hukuki niteliği öncelikle tarafların iç ilişkideki yükümlülüklerinin tespiti bakımından önemlidir. Aradaki ilişki ister dolaylı temsil isterse inançlı işlem
olarak nitelendirilsin, nam-ı müstear iktisap ettiği hakları ve malları temsil olunana devretmekle yükümlüdür. Nam-ı müstear aralarındaki anlaşmaya aykırı hareket ettiği takdirde ise,
temsil olunan veya inanan bu hakların kendisine iadesi için dava açabilecektir.
Taraflar arasındaki iç ilişkinin hukuki niteliği alacaklılar bakımından nam-ı müstearın
devraldığı mal veya hakkı müvekkiline devretmemesi halinde önem kazanır. Nam-ı müstear
üçüncü kişiden devraldığı mal veya hakkı aralarındaki iç ilişkiye uygun şekilde temsil
olunana (borçluya) devrettiği takdirde, alacaklıların tasarrufun iptali davası açmalarını
gerektiren bir neden kalmaz. Çünkü, dolaylı temsil hükümlerinin uygulandığı ihtimalde,
nam-ı müstear (temsilci B) devraldığı malı vakit geçirmeksizin borçluya devredince alacaklılar borçlunun malvarlığına giren bu malı haczettirme imkanına sahip olurlar. Nam-ı müstear
durumuna inançlı işlem hükümlerinin uygulandığı ve inanılanın (nam-ı müstear) iç ilişki
gereğince kendisine düşen yükümlülüğü yerine getirmesi halinde de, alacaklılar nam-ı
müstear durumundan olumsuz etkilenmeyeceklerdir. Zira, inanılan (nam-ı müstear B),
borçluyla aralarındaki anlaşmaya uygun şekilde belli bir süre geçince veya kararlaştırılan
şartlar gerçekleşince iktisap ettiği malı inanana (borçlu A’ya) devrederse, alacaklılar inananın
(borçlunun) malvarlığına giren malı haczettirip sattırarak alacaklarına kavuşabileceklerdir.
87
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
Bazen nam-ı müstear iç ilişki (dolaylı temsil/inançlı işlem) gereğince kendisine düşen
bu yükümlülüğü bizzat borçlunun talimatıyla yerine getirmekten kaçınabilir ve devraldığı mal
veya hakkı borçluya devretmeyebilir. Borçlular, nam-ı müstear durumunu alacaklıları zarara
uğratmak için bir araç olarak kullanmak istedikleri takdirde, genelde bu şekilde hareket
edeceklerdir. Gerçekten, alacaklılardan mal kaçırmak isteyen borçlular, nam-ı müsteardan
iktisap ettiği malı cebri icra tehlikesi geçince kendisine devretmesini isteyecekler; böyle bir
öngörüde bulunamadıkları takdirde ise temsilciden (nam-ı müsteardan) o malı üçüncü kişiye
devretmesini talep edeceklerdir. Nam-ı müstearın borçlunun talimatıyla iç ilişkideki yükümlülüğünü yerine getirmemesi ise alacaklıları zarara uğratacaktır. Çünkü, nam-ı müstearın
borçludan aldığı parayla iktisap ettiği mal veya hakkı borçluya devretmemesi alacaklıların
tahsil kabiliyetini azaltacaktır. Diğer bir deyişle, bu durumda araya giren şahıs (nam-ı
müstear) kendi adına iktisap ettiği mal veya hakkı borçluya devretmeyeceği için, alacaklıların
borçlunun malvarlığına dahil gözükmeyen bu aktifi haczetmeleri mümkün olmayacaktır.
Bütün bu açıklamalardan anlaşılacağı üzere, nam-ı müstearın borçluyla arasındaki iç
ilişkide kendisine düşen yükümlülüğü yerine getirmemesi onunla müvekkil arasında dava
konusu olurken, nam-ı müstear durumunun kötüye kullanılması halinde tasarrufun iptali
davası gündeme gelmektedir. Tasarrufun iptali davası ve nam-ı müstear durumu birbirinden
tamamen ayrı ve bir arada bulunması mümkün olmayan kurumlar değillerdir. Aksine, nam-ı
müstear iptal davası açılmasına sebebiyet veren durumlardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Nitekim, bir olayda yerel mahkeme davacının nam-ı müsteara dayalı tescil ve iptal isteğini iddianın yazılı belgeyle ispatlanamadığı gerekçesiyle reddetmiş; hükmün temyiz
edilmesi üzerine Yargıtay bozma kararında : “... Bir davada olayları anlatmak tarafların,
hukuki nitelemeyi yapmak ise mahkemenin görevidir. Davacı davalılardan Iraz'a karşı icra
takibi yaptığını, Iraz'ın da bu takibi boşa çıkarmak amacıyla mal varlığını elinden çıkarıp,
kendi adına aldığı taşınmazı da kız kardeşi adına tescil ettirdiğini ileri sürmekte ve bu işlemin
iptali ile alacağını teminat altına almak istemektedir. Dava, bu haliyle İcra İflas Kanunun 277
vd. maddelerinde düzenlenen tasarrufun iptali isteğine ilişkindir...” demek suretiyle, olayda
davacının tasarrufun iptali davası açtığını ortaya koymuş, kararın devamında ise:
“...Kesinleşen takibe konu borç da iptali istenen tasarruftan önce doğmuştur. Mahkemece, bu
aşamadan sonra tasarrufun iptali davasının diğer koşulu olan davalı Iraz'ın borcu ödemede
aciz duruma düşüp düşmediğinin saptanması ve kız kardeşi Serpil ile aralarında davacıyı
zararlandırma kastıyla yapılmış bir temlik işleminin bulunup bulunmadığının araştırılması ve
sonucuna göre bir karar verilmesi gerekmektedir” ifadelerine yer vermiştir13. Yargıtay bu
kararında, nam-ı müstear durumunun taraflarca (borçlu ve nam-ı müstear) alacaklıları zarara
uğratmak amacıyla kullanılması halinde, iptal davasına konu olabileceğini açıkça belirtmiştir.
IV. Nam-ı Müstear Durumunun Tasarrufun İptali Davalarıyla İlişkisi
A. Genel Olarak
Borçluların malları haczedilmeden veya iflaslarına karar verilmeden önce mal kaçırmak amacıyla yaptıkları işlemlere karşı alacaklıları korumak için İcra ve İflas Kanunu’nda
tasarrufun iptali davası sevk edilmiştir. Bu çerçevede, borçluların nam-ı müstear durumunu
kötüye kullanmaları halinde alacaklıların tasarrufun iptali davası açıp açamayacakları, hacizde
ve iflasta karşılaşılabilecek değişik ihtimaller ele alınmak suretiyle ayrı ayrı incelenmelidir.
88
Bankacılar Dergisi
B. Hacizde Nam-ı Müstear Durumunun Tasarrufun İptali Davasıyla İlişkisi
Borçlular aleyhlerinde icra veya iflas takibi başlatılmadan önce alacaklılarını zarara
uğratmak için bazı işlemlere girişebilirler. Uygulamada genellikle borçluların malvarlığına
dahil unsurları üçüncü kişilere devretmek, bağışlamak veya bunlar üzerinde rehin tesis etmek
suretiyle alacaklıları zarara uğratmaya çalıştıkları görülürken, son yıllarda giderek artan bir
oranda nam-ı müstear durumundan faydalanıldığı tespit edilmektir. Borçlular tabiri caizse
yeni bir refleks geliştirmişler ve muhtemel iptal davalarını sonuçsuz bırakmak için kendi
adlarına mal edinmek ve bunları daha sonra üçüncü şahıslara devretmek yerine, araya giren
şahıs kullanarak işlemin tarafı olarak gözükmemeyi tercih etmeye başlamışlardır. Bu gibi
durumlarda iptal davası açılıp açılamayacağı değişik ihtimaller göz önüne alınarak incelenmelidir.
1. Nam-ı Müstearın Üçüncü Şahıslarla Kazandırıcı Bir İşlem Yapmasından
Önceki Durum
Borçlu aleyhinde icra veya iflas takibi yapılmadan önce elindeki parayı güvendiği bir
kişiye vermiş ve taraflar aralarında, üçüncü kişinin kendi adına ve borçlu hesabına bir mal
veya hak iktisap etmesi hususunda anlaşmış olabilirler. Örneğin borçlu (A), alacaklılarından
mal kaçırmak için elindeki parayı güvendiği bir kişiye (B’ye) vererek ondan bu parayla kendi
(B) adına bir taşınmaz satın almasını istemişse durum böyledir. İşte araya giren şahıs (B)
henüz kazandırıcı bir işlem yapmadan önce alacaklıların tasarrufun iptali davası açarak borçlu
(A) ile araya giren şahıs (B) arasındaki bu tasarrufu iptal ettirip ettiremeyecekleri sorulabilir.
Hemen belirtmek gerekir ki, bu ihtimalde borçlu A ile araya giren kişi (B) arasında
nam-ı müstear durumu meydana getirmek hususunda bir anlaşma vardır. Fakat, B kendisine
düşen yükümlülüğü yerine getirip henüz kazandırıcı bir işlem (örneğin bir mal iktisap
etmeden önce) yapmadan önce alacaklılar tasarrufun iptali davası açmışlardır. Mesela borçlu
A bankadaki parasını B’nin hesabına havale etmiş; fakat, araya giren şahıs (B) kendi adına ve
borçlu hesabına herhangi bir hukuki işlem yapmadan önce alacaklılar tasarrufun iptali davası
açmışlarsa durum böyledir.
Bu ihtimal hakkında bir görüş bildirmeden önce taraflar arasında nam-ı müstear durumunun meydana gelip gelmediğinin araştırılması yerinde olacaktır. Nam-ı müstear daha önce
de izah edildiği gibi, komisyoncu gibi müvekkilinin ismini gizleyerek başkası hesabına ve
fakat kendi namına hareket eden bir vekildir. Anılan durumda ise, araya giren şahıs (B) henüz
kendi adına ve borçlu (A) hesabına herhangi bir hukuki işlem yapmamıştır. B, henüz vekil
sıfatıyla borçlu (A) hesabına bir hukuki işlemde bulunmadığı için de nam-ı müstear durumu
yoktur. Çünkü, nam-ı müstear durumunda üç taraf ve geçerli bir hukuki işlem vardır. Söz
konusu ihtimalde ise araya giren şahıs (B) henüz harekete geçmediği ve üçüncü kişiyle (C)
herhangi bir tasarruf işlemi yapmadığı için nam-ı müstear durumu oluşmamıştır. Kanaatimizce, burada borçlunun elindeki parayı karşılıksız olarak üçüncü kişi B’ye vermesi “bağış”
olarak nitelendirilebilir. Zira, borçlu A elindeki parayı herhangi bir karşılık almaksızın B’ye
vermektedir. Borçlunun tasarrufu malvarlığını azaltmaya ve dolayısıyla alacaklılarını zarara
uğratmaya yönelik bir tasarruf olduğu için de alacaklıların tasarrufun iptali davası açmaları
mümkün olacaktır.
Mezkur ihtimalde, alacaklılar borçlunun tasarrufuna karşı İİK.m.278 hükmüne dayanarak iptal davası açabilirler. İİK.m.278’de borçlunun ivazsız tasarruflarının ve bağışlamalarının iptal davasına konu olabileceği kabul edilmiştir. Sözü geçen hükmün temelinde,
89
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
borçludan ivazsız şekilde mal edinen üçüncü kişilerin borçlunun alacaklılarına göre daha az
korunmaya değer oldukları düşüncesi vardır14. Onun için, alacaklılar borçlunun (A’nın)
elindeki parayı hiçbir karşılık almaksızın araya giren kişiye (B’ye) verdiğini ve bu tasarrufun
bağışlama niteliğinde olduğunu ileri sürebilirler. İptal davasına konu tasarruf borçlu (A) ile
üçüncü kişi (B) arasında olduğundan davanın her ikisine birden açılması gerekecektir.
Davada, borçlunun yaptığı işlemin “bağışlama” niteliğinde olduğu kanıtlanırsa, tasarruf
İİK.m.278 hükmüne istinaden iptal edilecektir. Alacaklı, borçlunun elindeki parayı hiçbir
karşılık almaksızın üçüncü kişiye (B’ye) bağışladığını ispat etmek zorundadır. Alacaklı iptali
istenen bu tasarrufa karşı üçüncü kişi konumunda olduğundan tasarrufun iptale tabi olduğunu
her türlü delille ispatlayabilir (İİK.m.281/2).
2. Nam-ı Müstearın Üçüncü Bir Şahısla Kazandırıcı İşlem Yapmak Suretiyle
Alacaklıları Zarara Uğratması
Borçlu elindeki parayı araya giren şahsa (nam-ı müsteara) verdikten sonra, o şahıs
kendi adına ve borçlu hesabına bir mal veya hak iktisap ederse yukarıda belirtilenden15 farklı
bir durumla karşı karşıya kalınır. Çünkü, burada borçlu A ile nam-ı müstear B, borçlunun
alacaklılardan mal kaçırması hususunda anlaşmışlar ve nam-ı müstear B aralarındaki
anlaşmaya uygun şekilde üçüncü bir kişiyle kendi adına ve fakat borçlu hesabına bir tasarruf
yapmıştır. Nam-ı müstear bu tasarrufu gerçekleştirirken üçüncü kişiye arkasında bir başka
şahıs (borçlu A) olduğunu bildirmemektedir. Böyle bir ihtimalde, acaba alacaklılar kendilerini
zarara uğratmaya yönelik bu işlemin iptali için nasıl bir yol izleyebilirler?
a) Nam-ı Müstear Durumu Alacaklıları Zarara Uğratmak İçin Kullanılırsa
Alacaklılar Muvazaanın Tespitini mi İsteyecekler Yoksa Tasarrufun İptali Davası mı
Açacaklardır?
Borçlular uygulamada genelde alacaklılardan mal kaçırmak için malvarlıklarına dahil
unsurları üçüncü kişilere ve onlar da bir başkasına devretmekte ve böylece, alacaklılar zarara
uğratılmaktadır. Alacaklıların bu tür tasarruflara karşı iptal davası açabilecekleri hususunda
herhangi bir tereddüt yoktur. Burada, nam-ı müstear durumunun alacaklıları zarara uğratmak
için kullanılması halinde alacaklıların hangi hukuki yola başvuracakları sorulabilir. Kanaatimizce, bu soruya verilecek cevap nam-ı müstearın tabi olacağı hukuki rejime göre değişecektir. Nam-ı müstear durumu “şahısta muvazaa” hükümlerine tabi ise alacaklılar bir dava açarak
muvazaanın tespitini isteyeceklerdir (BK.m.18). İptal davası açmaları ise mümkün değildir.
Buna mukabil, nam-ı müstear durumunun “dolaylı temsil” veya “inançlı işlem” hükümlerine
tabi olduğu hallerde, alacaklıların tasarrufun iptali davası açmaları gündeme gelecektir.
Yargıtay eski tarihli bir kararında, bu ayırımı gözden kaçırmış ve nam-ı müstear durumunun alacaklıları zarara uğratmak için kullanılması halinde “muvazaa” hükümlerinin
uygulanacağını belirterek, alacaklıların iptal davası açamayacaklarına hükmetmiştir. Nitekim
Yargıtay söz konusu kararında: “... Davacının iddiası, bu aracın aslında davalı Mehmet’in
parasıyla alındığı ve fakat alınma sırasında kendisinin oto alım satım sözleşmesine karılmadığı ve oto alım satım sözleşmesinin Mehmet’in karısı diğer davalı Sevim tarafından yapıldığı
ve bu şekilde hareketle de kendi alacağının tahsilini imkansız kılmak amacı güdüldüğü
yolundadır. Şu ileri sürülüş biçimine göre açılan bu davanın İİK’nun 277 ve sonraki maddelerinin düzenlediği iptal davası olmadığı açıktır. Zira anılan yasanın 277 ve sonraki maddelerinde öngörülen iptal davasından amaç 278, 279 ve 280. maddelerde yazılı tasarrufların
butlanına hükmettirmektir. Bu davanın söz konusu olabilmesi için borçlu tarafından yapılmış
bir tasarrufi muamelenin varlığı ve bu tasarruf muamelesinden de alacaklıların zarar görmüş
90
Bankacılar Dergisi
olmaları şarttır... Bu nedenlerle, bu davanın bu anlamda bir iptal davası olduğundan söz
edilemez ... Nam-ı müstear durumu, olayın özelliklerine göre karşımıza bazen muvazaa bazen
itimada dayanan bir muamele ve bazen de vekalet sözleşmesine ilişkin bir işlem olarak
çıkacağından durumun buna göre tavsif ve tefrik edilerek, ona göre halledilmesi gerekecektir
... Mehmet, davacı ile aralarında mevcut olan kira sözleşmesinden ötürü kesinleşmiş bir
kararla davacıya borçludur ve dinlenen tanık sözlerine göre de bu borcunu ödemesi için
davalılar (karı ve koca) biri ötekinin yerine geçerek nam-ı müstear kullanmışlardır ve
olayımızda nam-ı müstear muvazaa şeklinde ortaya çıkmaktadır” ifadelerine yer vermiştir16.
Görüldüğü gibi, Yargıtay anılan kararında özetle, nam-ı müstear aracılığıyla alacaklıları zarara uğratmaya yönelik bir tasarruf yapıldığı takdirde, tasarrufun iptali davası açılamayacağını ve sorunun muvazaa (BK.m.18) hükümleri çerçevesinde çözümlenmesi gerektiğini
kabul etmektedir. Yargıtay bu kararında, “nam-ı müstear durumuna somut olayın özelliklerine
göre muvazaa, dolaylı temsil veya inançlı işlem hükümleri uygulanır... olayımızda nam-ı
müstear muvazaa şeklinde ortaya çıkmaktadır...” gerekçesinden hareketle iptal davası
açılamayacağını kabul etmekte ve somut olayda muvazaaya ilişkin hükümlerin uygulanacağı
sonucuna ulaşmaktadır. Halbuki karardaki “olayımızda nam-ı müstear muvazaa biçiminde
ortaya çıkmaktadır” ifadesine ve buna istinaden ulaşılan sonuca katılmak mümkün gözükmemektedir. Gerçekten, doktrinde “nam-ı müstear durumuna muvazaa, dolaylı temsil veya
inançlı işlem hükümlerinin” uygulanacağı kabul edilmekle birlikte, muvazaa hükümleri
“tasarrufun taraflardan birisinin ismini üçüncü şahıslardan gizlemek için yapılması” halinde
tatbik edilmektedir17. Bunun için, ismi gizlenen bir kişi (borçlu), sözleşmenin gerçek tarafı
olmayan aracı bir kimse (nam-ı müstear) ve malı devreden sözleşmenin karşı tarafı (üçüncü
kişi) olmak üzere üç kişi bulunmalıdır. Bu ihtimalde iki sözleşme bulunmaktadır. Biri
devreden C ile görünüşte sözleşme yapan B arasındaki muvazaalı geçersiz sözleşme; diğeri
üçüncü kişi C ile ismi gizlenen kişi (borçlu A) arasında yapılan tabandaki sözleşme. Borçlu,
nam-ı müstear ve üçüncü kişi arasında muvazaalı bir anlaşma vardır. Taraflar asıl sözleşmenin
borçlu ile üçüncü kişi arasında yapılacağı hususunda anlaşmaktalar; fakat, gizli sözleşmeyi
saklamak için, bu sözleşmeyi nam-ı müstearla üçüncü kişi arasında yapılmış gibi göstermektedirler. Bir diğer deyimle, üçüncü kişi borçlu ve nam-ı müstearla işbirliği içindedir. İşte
doktrinde, “tasarrufun taraflardan birisinin ismini üçüncü şahıslardan gizlemek için yapılması” halinde nam-ı müstear durumuna muvazaa hükümlerinin uygulanacağı; zira, mezkur
ihtimalde “tarafların şahsında muvazaa” olduğu kabul edilmektedir. Halbuki yukarıda
zikredilen Yargıtay kararına konu olayda “şahısta muvazaa”nın söz konusu olmadığı; davada,
borçlu ile üçüncü kişi arasında gizli bir sözleşmenin mevcut olduğunun iddia ve ispat
edilmediği anlaşılmaktadır. Somut olayda şahısta muvazaa olmadığına göre, borçlu ile eşi
arasındaki nam-ı müstear durumuna muvazaa hükümlerini uygulamak da doğru değildir. O
yüzden, Yargıtay’ın anılan kararda nam-ı müstear durumuna muvazaa hükümlerini uygulaması hatalı olmuştur. Bu olayda, nam-ı müstear durumunun alacaklılardan mal kaçırmak
amacıyla kullanıldığı görülmektedir. Bu nedenle, alacaklıların yapması gereken şey tasarrufun
iptali davası açmaktan ibarettir.
Yargıtay sonraki yıllarda verdiği kararlarda yukarıdaki görüşünden dönmüş; borçlu ve
nam-ı müstearın alacaklıları zarara uğratmak amacıyla birlikte hareket etmeleri halinde, nam-ı
müstearın üçüncü kişiyle yaptığı tasarrufun iptal davasıyla hükümsüz bırakılabileceğini kabul
etmiştir. Yargıtay konuyla ilgili yeni tarihli bir kararında : “... Nitekim satın alınan taşınmaz
bedeli borçlunun malvarlığından çıkmış fakat karşılığı olan taşınmaz kendi isteği üzerine
karısının malvarlığına karşılıksız olarak girmiştir. Buna göre, borçlunun bağış olarak karısı
yararına ödediği bedel ve tapuda karısı adına ferağ verilmesi isteği , kapsam ve niteliği
itibariyle borçlu tasarrufu olup, bu tasarruf sonucu davalı eşin edindiği taşınmazdan İ91
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
İK.m.278/1’deki şartlar mevcutsa, İİK.m.283 hükmünce tahsiline imkan verilmelidir”
şeklinde görüş bildirmiştir18. Yargıtay’ın bu kararında ulaşılan sonuç gerek iptal davasının
sevk edilişi amacına gerekse borçlu ve nam-ı müstear arasındaki ilişkinin hukuki niteliğine
daha uygundur. Çünkü, nam-ı müstear durumunun muvazaa hükümlerine tabi olmadığı
hallerde alacaklıların müracaat edecekleri hukuki yol tasarrufun iptali davası açmaktan
ibarettir.
b) Borçlunun Dava Konusu Tasarrufun Tarafı Olmaması ve Bu Durumun
Tasarrufun İptali Davasına Etkisi
aa) Genel Olarak
Borçluların nam-ı müstear durumundan yararlanarak yaptıkları kötü niyetli tasarrufların iptali için muvazaa davasının değil, tasarrufun iptali davasının açılması gerektiği kabul
edildiğinde, bu defa da borçlunun işlemde taraf olarak gözükmemesi karşımıza bir sorun
olarak çıkmaktadır. Tasarrufun iptali davası borçlunun alacaklılarını zarara uğratmaya yönelik
tasarruflarının iptali için açılır. İptal davasının amacı borçlunun yaptığı tasarrufla malvarlığı
dışına çıkardığı malların alacaklıların cebri icra yetkilerinin kapsamına dahil edilmesidir19.
İcra ve İflas Kanunu’nun tasarrufun iptali davasıyla ilgili hükümleri incelendiğinde de
(İİK.m.278, 279, 280), kanun koyucunun iptali istenen tasarrufun borçlu tarafından yapılmasını istediği görülmektedir. Nitekim, gerek doktrindeki yazarlar20 gerekse Yargıtay bu konuda
aynı düşünceyi paylaşmaktadırlar. Yargıtay bir kararında: “... İptal davasından amaç borçlu
tarafından yapılan tasarrufların butlanına hükmettirmektir ...” demek suretiyle, bu hususa
açıkça işaret etmiştir21. Buna ilaveten, borçlunun iptali istenen tasarrufu bizzat değil, iradi
veya kanuni temsilcisi aracılığıyla yapması halinde de dava açmak için gerekli koşulun
gerçekleştiği kabul edilmektedir22.
Borçlu alacaklılarından mal kaçırmak için nam-ı müsteardan yararlandığı takdirde ise
farklı bir durumla karşı karşıya kalınmaktadır. Çünkü, nam-ı müstear kendi adına ve borçlu
hesabına hareket ettiğinden, iptal davasına konu tasarruf borçlu tarafından değil, nam-ı
müstear tarafından gerçekleştirilmekte ve bu yüzden borçlu dava konusu tasarrufun tarafı
olarak gözükmemektedir. Ortaya çıkan bu farklı durum, borçlunun tarafı olmadığı bir tasarruf
işlemine karşı alacaklıların iptal davası açıp açamayacakları sorusunu gündeme getirmektedir.
bb) Yargıtay’ın Görüşü
Yargıtay konuyla ilgili bir kararında, nam-ı müstear durumunda taraflar (borçlu ve
nam-ı müstear) arasındaki ilişkinin hukuki niteliği üzerinde durmaksızın, Kanun metninin
lafzı ile yetinmiş ve “İptali istenen taşınmaz ile ilgili tasarruf, davalı borçlunun eşi ile üçüncü
kişi arasında yapılmıştır. Diğer bir anlatımla taşınmaz satım sözleşmesinde davalı borçlu taraf
değildir. Bu durumda, İİK’nun 277 ve sonradan gelen maddeleri hükümlerinde öngörülen
nitelikte tasarrufun iptali davasının varlığından söz edilemez. İcra ve İflas Kanununun 278,
279 ve 280. maddelerinin hepsinde de borçlunun tasarruflarından söz edilmekte ve iptalin
koşulları belirlenmektedir...” şeklinde hüküm vermiştir23. Yargıtay’ın bu kararı eleştiriye
açıktır. Yargıtay anılan olayda tasarrufu yapan kişinin (eşin) borçlu adına hareket edip
etmediği hususunu hiç araştırmaksızın açılan davayı doğrudan reddetmiştir. Halbuki iptal
davalarında sadece dava konusu tasarrufun görünürdeki taraflarının kim olduğuyla yetinilirse,
kötü niyetli borçluların araya giren şahıs kullanarak yaptıkları tasarrufların iptali mümkün
olmaz. Kanaatimizce, mahkemenin bu gibi durumlarda bir ayırım yapması gerekir. Dava
konusu tasarruf ile borçlu arasında hiçbir bağlantı kurulamıyorsa elbette üçüncü kişiler
92
Bankacılar Dergisi
arasında gerçekleşen bu tasarrufun iptali istenemeyecektir. Ancak, iptal davası açılıp
açılamayacağı konusunda kesin bir yargıya varmadan önce, davacının bu konudaki iddialarının dinlenmesi ve ileri sürülen hususların doğru olup olmadığının araştırılması gerekir.
Yargıtay da istikrar kazanan yeni tarihli kararlarında nam-ı müstearın yaptığı tasarrufta borçlunun taraf olarak gözükmemesinin iptal davası açılmasına engel olmadığı görüşünü
benimsemektedir. Yargıtay konuyla bir kararında: “... borçlunun bağış olarak karısı yararına
ödediği bedel ve tapuda karısı adına ferağ verilmesi isteği, kapsam ve niteliği itibariyle borçlu
tasarrufu olup, bu tasarruf sonucu davalı eşin edindiği taşınmazdan İİK.m.278/1. maddesindeki şartlar mevcutsa, İİK.m.283 gereğince alacağın tahsiline imkan verilmelidir...” ifadesine
yer vermiştir24. Yargıtay bu kararında, işlemin tarafı nam-ı müstear ve üçüncü kişi gözüktüğü
halde, alacaklıların tasarrufun iptali davası açmalarına imkan tanımıştır.
Yargıtay bu konudaki bir başka kararında ise : “... İİK’nun 282. maddesi gereğince bu
gibi davalar (tasarrufun iptali davası), borçlu ve borçlu ile hukuki muamelede bulunan veya
borçlu tarafından kendilerine ödeme yapılan kimseler aleyhine açılır. Bir kişinin borçları
nedeniyle , yakında mallarının haczedileceğini düşünerek, malvarlığını alacaklılardan
kaçırtmak amacıyla yakın akrabasına doğrudan veya dolaylı olarak devirler yapması danışıklı
(muvazaalı) bir işlem olup, yukarıda sözü edilen yasa hükmü karşısında “borçlu tarafından
yapılan bir ödeme” olarak kabul edilmelidir. Bu konuda tanık dinlenmesine yasal bir engel de
yoktur...” şeklinde görüş bildirmiştir25. Yargıtay mezkur kararında, nam-ı müstearın borçlunun parasıyla mal edinmesini borçlunun yaptığı dolaylı bir devir olarak nitelendirmiş ve
bunun muvazaalı bir işlem olduğunu kabul ederek, tasarrufun iptali davasının dinlenmesine
cevaz vermiştir.
Sözü geçen kararlar incelendiğinde, Yargıtay’ın bir taraftan iptal davası açabilmek için
“borçlunun tasarrufta bulunması gerektiği” kuralını göz önünde bulundurduğu, diğer taraftan
ise nam-ı müstear durumunda borçlunun tasarrufun tarafı olmaması sorununa çözüm aradığı
görülmektedir. Bu kararlar incelendiğinde, Yargıtay’ın dava konusu tasarrufun arkasında
borçlunun bulunduğundan hareket ettiği anlaşılmaktadır. Yargıtay’ın bir kararındaki:
“borçlunun bağış olarak karısı yararına ödediği bedel ve tapuda karısı adına ferağ verilmesi
isteği, kapsam ve niteliği itibariyle borçlu tasarrufu olup, bu tasarruf sonucu davalı eşin
edindiği taşınmazdan İİK.m.278/1’deki şartlar mevcutsa, İİK.m.283 hükmünce tahsiline
imkan verilmelidir...” şeklindeki ifade bu durumu gayet iyi açıklamaktadır. Yargıtay’ın nam-ı
müstear aracılığıyla yapılan tasarrufların iptal davasına konu olabileceği yönündeki görüşüne
katılmakla birlikte, bu sonuca farklı hukuki gerekçelerle ulaşılabileceği kanaatindeyiz.
cc ) Görüşümüz
Yukarıda belirtildiği gibi, bir tasarruf kural olarak borçlu veya onun temsilcisi tarafından yapılırsa iptal davasına konu olur. Borçlunun hiçbir katılımı olmadığı; üçüncü şahıslar
arasında gerçekleştirilen tasarruflara karşı borçlunun alacaklısı iptal davası açamaz. İptal
davasıyla ilgili bu kural nam-ı müstear durumunda önemli bir soruna neden olmaktadır.
Çünkü, nam-ı müstear durumunda borçlu iptali istenen tasarrufun (nam-ı müstear B ile
üçüncü kişi C arasındaki tasarrufun) tarafı değildir. Bununla birlikte, kanaatimizce borçlunun
dava konusu tasarrufun tarafı gözükmemesi iptal talebinin baştan reddedilmesi sonucunu
doğurmamalıdır. Dava konusu tasarrufu gerçekleştiren kişiyle borçlu arasında bir bağlantı
kurulabiliyorsa bu tasarrufun iptali mümkün olmalıdır. Nitekim, Federal Mahkeme de bir
alacaklının üçüncü şahıs tarafından tatmin edilmesi halinde, bu edimin dolaylı da olsa borçlu
tarafından ifa edildiği görülebiliyorsa, o tasarrufun iptale tabi olduğunu kabul etmiştir26. Buna
93
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
göre, nam-ı müstear durumunun alacaklıları zarara uğratmak için kullanılması halinde, nam-ı
müstearın yaptığı tasarrufun Yargıtay’ın kabul ettiği gibi “borçlu tasarrufu” olarak kabul
edilip edilemeyeceğini araştırmak ve buna göre bir sonuca ulaşmak gerekir.
Yargıtay yukarıda anılan kararlarında, nam-ı müstear ile üçüncü kişi arasındaki tasarrufu (çoğunlukla satım akdini), “borçlunun yaptığı bir tasarruf” olarak kabul etmiş ve böylece,
borçlunun yapılan tasarrufta taraf olarak gözükmemesinden kaynaklanan sorunu aşmaya
çalışmıştır. Yargıtay mezkur kararlarda borçlunun nam-ı müsteara para vermesinin bağış
hükmünde olduğunu belirtmekte ve bundan hareketle, nam-ı müstear (B) ve üçüncü kişi (C)
arasındaki tasarrufun iptal edilebileceğini kabul etmektedir. Ancak dikkat edilirse, nam-ı
müstear (B) ve üçüncü kişi (C) arasındaki tasarruf ivazsız değildir. Dolayısıyla, borçlunun
nam-ı müsteara karşılıksız para vermesinin, nam-ı müstear (B) ve üçüncü kişi (C) arasındaki
tasarrufun iptali için geçerli bir hukuki dayanak oluşturmayacağı düşünülmektedir. Kaldı ki,
yukarıda zikredilen kararlarda nam-ı müstearın kendi adına ve borçlu hesabına hukuki işlem
yapmakla yetkilendirildiği hususunun da gözden kaçırıldığı belirlenmektedir. Gerçekten,
mesele yakından incelendiğinde, borçlunun buradaki amacının elindeki parayı nam-ı müsteara
bağışlamak olmadığı görülmektedir. Borçlu elindeki parayı nam-ı müsteara bağışlasa idi, bu
paranın kullanılması konusunda da nam-ı müstearı tamamen özgür bırakırdı. Halbuki borçlu
nam-ı müstear durumunda elindeki parayı borçluya bağışlamamakta; aksine, ondan bu parayla
kendisi hesabına bir işlem yapmasını istemektedir. Bir diğer deyişle, borçlu elindeki parayı
nam-ı müsteara “dolaylı temsilci” veya “inanılan” sıfatıyla hareket etmesi için vermektedir.
Bu nedenle, borçlunun nam-ı müstearın arkasına gizlenerek yaptığı kötü niyetli tasarrufların
iptal edilip edilemeyeceği araştırılırken, taraflar arasındaki yetkilendirmenin hukuki niteliği
üzerinde durmak ve meseleye buna göre bir çözüm aramak daha yerinde olacaktır. Nitekim,
önceki kararlarda bu husus üzerinde durulmaması, Yargıtay’ın benzer durumlarda farklı
yönde kararlar vermesine ve çelişkili sonuçlar ortaya çıkmasına neden olmuştur27.
Doktrinde nam-ı müstear durumunda borçlu (A) ile nam-ı müstear (B) arasındaki ilişkinin hukuki niteliğinin taraf iradelerince uyuşulan hususlara göre değişiklik göstereceği ve
duruma göre “dolaylı temsil” veya “inançlı işlem” hükümlerine tabi olacağı kabul edilmektedir. Bu nedenle, borçlunun taraf olmadığı bir tasarrufun iptalinin talep edilip edilemeyeceği
araştırılırken, her iki ihtimalin ayrı ayrı ele alınması yerinde olacaktır.
aaa) Nam-ı Müstear Durumuna Dolaylı Temsil Hükümlerinin Uygulanması
Nam-ı müstear durumunda borçlu (A) ile kendi adına ve borçlu hesabına bu işlemi
gerçekleştiren nam-ı müstear (B) arasında çoğu zaman bir vekalet ilişkisi bulunmaktadır.
Gerçekten, nam-ı müstear B’nin görevi üçüncü kişiden (C’den) iktisap ettiği hakları sonradan
yapılacak bir hukuki işlemle A’ya devretmekten ibaretse, borçlu (A) ile onun hesabına bu
işlemi gerçekleştiren kişi (B) arasındaki ilişki dolaylı temsil olarak nitelendirilmektedir. Buna
göre, yapılan hukuki işlemin hüküm ve neticeleri önce akdi yapan mümessile (nam-ı
müsteara) intikal edecek (BK.m.32/1), vekil (nam-ı müstear) daha sonra iktisap ettiği hakları
müvekkiline devredecektir.
Nam-ı müstear durumunda taraflar arasındaki hukuki ilişki dolaylı temsil olduğunda,
borçlu iptali istenen tasarrufun tarafı gözükmemektedir. Fakat, kanaatimizce bu durum tek
başına iptal davasının dinlenmesine engel teşkil etmemelidir. İptal davası açabilmek için kural
olarak tasarrufun borçlu veya onun temsilcisi tarafından yapılması gerekmekle birlikte,
borçlunun işlemin yapılmasına dolaylı da olsa katıldığı tespit edilebiliyorsa o tasarrufun iptale
tabi olduğu kabul edilebilir28. Nitekim, Federal Mahkeme bir kararında İcra ve İflas Kanunu
94
Bankacılar Dergisi
hükümlerine göre bir tasarrufun iptal edilebilmesi için bunun borçlu veya onun atadığı bir
temsilci tarafından yapılması gerektiğini; “borçlunun katılımı olmaksızın” üçüncü kişiler
tarafından yapılan tasarruflara karşı iptal davası açılmayacağını belirtmiştir. Federal Mahkeme’ye göre, bir tasarrufun iptalinin istenebilmesi için borçlunun doğrudan veya dolaylı olarak
o tasarrufa katılması gerekir29.
Yargıtay da son yıllarda verdiği kararlarda benzer bir sonuca ulaşmaktadır. Yargıtay
bir kararında konuyla ilgili olarak şu ifadelere yer vermiştir : “Mahkemece toplanan delillere
davada 1042 ada 11 parseldeki 1 no’lu dükkana ilişkin tasarrufun iptali istenmiş olup,
dosyadaki belgelerden bu tasarrufun taraflarının borçlu dışında A.D. Uçar ve B. Vardar olarak
gözüktüğü, borçlunun doğrudan bu tasarrufla ilişkisinin bulunmadığı, dolaylı olarak da
borçlunun bu tasarruf yaptığına dair bir iddia ileri sürülmediğine göre, mahkemenin red
kararının yerinde olduğu anlaşılmakla, kararın onanması gerekmiştir”30.
Yargıtay bir başka kararında da, “... İİK’nun 282. maddesi gereğince tasarrufun iptali
davaları borçlu ve borçlu ile doğruda ya da dolaylı olarak hukuksal işlemlerde bulunan veya
borçlu tarafından kendilerine ödeme yapılan ve bundan başka kötü niyetli şahıslar ve bunların
mirasçıları aleyhine açılır ve bu kişiler arasında zorunlu dava arkadaşlığı vardır. Bu yasal
nedenle de, öncelikle borçlunun doğrudan veya dolaylı olarak yaptığı bir tasarrufun bulunması gerekir. Somut olayda, davalı borçlu ÖÖ tasarrufun yani sözleşmenin taraflarından birisi
değildir. Ayrıca, davalı Hamdi’ye yapılan satışın bedelinin davalı borçlu Özkan tarafından
ödendiği ve böylece tasarrufun dolaylı tarafı olduğu davacı tarafça da yasal delillerle
kanıtlanamamıştır. Aynı şekilde, dava dosyası kapsamında borçlunun bağış olarak babası
Hamdi yararına satış bedeli ödediğini ve tapuda onun adına ferağ verildiğini kanıtlar nitelikte
ve yeterlilikte yasal delil de yoktur. Tüm bu nedenler gözetilerek davanın reddine karar
verilmesi gerekirken, mahkemece yazılı şekilde davanın kabulüne karar verilmesi doğru
olmadığından hükmün bozulması gerekmiştir” şeklinde hüküm vermiştir31.
Son olarak Yargıtay çok yakın bir tarihte verdiği kararda aynı sonuca şu ifadelerle
varmıştır: “... Özetlenen bu hukuksal çerçevede somut olaya bakıldığında borçlunun katkısıyla
3. kişiden alınan taşınır ve taşınmaz malların alacaklıdan mal kaçırmak kastıyla borçlunun eşi
adına kayıt edildiği ileri sürülmektedir. Dava konusu malların doğrudan borçludan satın
alınmamış olması davanın reddi için neden değildir. Kanıtlanması halinde borçlunun kendi
adına aldığı ve bedelini ödediği halde, isteği üzerine taşınmaz mallar ve aracın, tapuda ve
trafikte satıcı tarafından eşi adına tescili işleminde, borçlunun yararına bir tasarrufta bulunduğu kabul edilmelidir. Çünkü, bu halde satın alınan malların bedeli borçlunun malvarlığından
çıkmış, ancak karşılığı olan mallar eşinin malvarlığına karşılıksız olarak girmiş olacaktır.
Borçlunun bağış olarak eşi yararına ödediği bedel ve tapu ile trafikte eşi adına tescil isteği
kapsam ve niteliği itibariyle borçlunun tasarrufu olduğundan, bu tasarruflar sonucu davalı eşin
edindiği taşınmazlar ve araçtan İİK.m.278/1’deki koşulları varsa, 283. maddesi hükmünce
alacağın tahsiline imkan verilmek gerekir...”32.
Görüldüğü gibi, Yargıtay borçlunun taraf olarak gözükmediği; fakat, yapılmasına dolaylı olarak katıldığı tasarrufların iptal edilebileceğini kabul etmektedir. Borçlu ile nam-ı
müstear arasında dolaylı temsil ilişkisinin bulunduğunda da borçlunun bu tasarrufun gerçekleştirilmesine dolaylı olarak katıldığı açıktır. Zira, nam-ı müstear borçlunun verdiği talimat
gereğince kendi adına ve borçlu hesabına bir tasarrufta bulunmaktadır. Borçlu, her ne kadar
nam-ı müstearla arasındaki dolaylı temsil ilişkisinden yararlanarak tasarrufun tarafı gözükmemekte ise de tasarrufun gerçekleştirilmesinde baştan beri rol oynamaktadır. Bu durumda,
nam-ı müstearın temsilci sıfatıyla yaptığı tasarrufa borçlu dolaylı da olsa katıldığından,
95
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
alacaklıların, borçlunun taraf olarak gözükmediği böyle bir tasarrufun iptalini isteyebilecekleri düşünülmektedir.
bbb) Nam-ı Müstear Durumuna İnançlı İşlem Hükümlerinin Uygulanması
Borçlu (A) ile nam-ı müstear (B), nam-ı müstearın üçüncü kişiden (C’den) bazı haklar
iktisap ederek, bunları inanılan sıfatıyla belli bir süre için muhafaza ve idare etmesini
kararlaştırmışlarsa, aralarındaki ilişkiye inançlı işlem hükümleri uygulanacaktır. Bu ihtimalde,
üçüncü kişi (C) tasarruf işlemini yaparken ya nam-ı müstearın (B’nin) sıfatından habersizdir
ya da onun arkasında borçlunun (A’nın) olduğunu bilse bile, bu kişiyi (A’yı) akidi olarak
kabul etmemektedir33.
İnançlı işlemlerin oldukça sık tesadüf edilen şekillerinden birisi de dürüst olmayan bir
borçlunun, iflasından önce mallarını, alacaklılarının takibinden kurtarmak için anlaştığı bir
dostuna veya yakınına inançlı olarak devretmesidir. Bu durumda, inanılan cebri icra tehlikesi
geçtikten sonra kendisine geçirilen şeyleri iade etmekle yükümlüdür34.
Nam-ı müstear durumu “dolaylı temsilin hukuki rejimine tabi olduğunda”, borçlunun
bu tasarrufun gerçekleştirmesine dolaylı olarak katıldığı ve alacaklıların iptal davası açabilecekleri yukarıda belirtilmişti. Acaba nam-ı müstear durumunun “inançlı işlem hükümlerine
tabi olması halinde” alacaklılar tasarrufun iptali davası açabilecekler midir? Doktrindeki
yazarlar35 ve Yargıtay, inanç konusunun üçüncü şahıstan bizzat inanılan tarafından iktisap
edilmesinin mümkün olduğunu ve bu durumda “inanç konusunun iktisabının dolaylı temsil
ilişkisi içinde gerçekleştiğini” kabul etmektedirler.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu bir kararında, inanılanın hukuki muameleyi üçüncü kişilerle akdetmesi halinde, inanan ile inanılan arasında dolaylı temsil ilişkisi bulunduğunu
kabul etmiştir. Yargıtay bu kararında özetle: “... İnanç konusunun, inanılan tarafından
edinilmesi çeşitli biçimlerde gerçekleşebilir: "İnanılan", inanç konusunu doğrudan doğruya
"inanandan" edinebileceği gibi, bir "üçüncü kişi"den de edinebilir. Uygulamada, inanç
konusunun "üçüncü kişi"den edinilmesi, özellikle bir "dolaylı temsil" ilişkisi içinde gerçekleştirilmektedir. Bu görünümde, inanan, inanç konusunun edinilmesi amacıyla "inanılan"a bir
temsil yetkisi vermekte, "inanılan"da, bu yetkiye dayanarak, inanç konusunu bir üçüncü
kişiden edinmektedir (Özsunay, Ergun: Saf İnançlı Muamelelerde Vekalet Sözleşmesine
İlişkin Hükümlerin Uygulanması, Temsil ve Vekalete İlişkin sorunlar Sempozyumu, İst.
1977, sh.114). Uyuşmazlık konusu olayda da (dava edilen taşınmaz) bir üçüncü kişinin
(S.S.Efekent Yapı Kooperatifinin) malvarlığından dolaylı olarak inanılanın (davalının)
malvarlığına geçmiştir. Davalı (inanılan) kendi adına ve fakat inanan (davacı) hesabına
üçüncü kişiden dava konusu taşınmazı iktisap ettiğine göre olayda araya giren şahıs kullanılmıştır. Bundan amaç, iktisabın üçüncü kişiler ve çok defa alacaklılar bakımından gizli
kalmasını sağlamaktır (Tandoğan, Haluk: Borçlar Hukuku, Özel Borç İlişkileri, C.II, Ank.
1987, sh.543 (548) vd; Özsunay, Ergun: Türk Hukukunda ve Mukayeseli Hukukta İnançlı
Muameleler, İst. 1968, sh.109-103).
Yukarıda açıklandığı üzere inançlı işlem üçüncü kişinin malvarlığı aracılığı ile de gerçekleşebileceğinden ötürü uyuşmazlık konusu olayda sadece dolaylı temsili içeren inançlı
vekalet hukuksal ilişki bulunmaktadır. Zira dava dışı üçüncü kişiler (satıcılar), ister dolaylı
temsilin bulunduğunu bilsin ister bilmesin, taşınmazı alan davalı (inançlı vekil), tapu sicilinde
işlem yapılırken kendi adına ve davacı (müvekkili) hesabına hareket etmektedir ve önce
mülkiyetin davalıya (inançlı vekile) geçmesi, sonra da onun bunu davacıya (müvekkile)
96
Bankacılar Dergisi
devretmesi hususu gerçekten istenmektedir. (Tandoğan, sh.566 vd.). Uyuşmazlık konusu
olayda dolaylı temsili de içeren inançlı vekalet sözleşmesinin varlığı kabul edildiğine göre
davacının davalıya karşı onun kendisine mülkiyeti nakil borcunu yerine getirmesi için
BK.mad.392'ye dayanarak tescile icbar davası açması olanaklıdır ...” şeklinde hüküm tesis
etmiştir36.
Doktrindeki bir yazar da aynı hususu şu şekilde açıklamaktadır: “Muamele hayatında,
inanç konusunun üçüncü şahıslardan iktisabı, özellikle bir dolayısıyla temsil münasebeti
içinde vuku bulmaktadır. Burada inanç konusunun iktisabı ile ilgili olarak inanan, inanılana
bir temsil yetkisi bahşeder. Yetki verilmesinin sebebi ya inananın, inanç konusu sahibinde
bulunan bir alacağının inanılan tarafından iktisabı; ya da inanılanın kendi namına, fakat
inanan hesabına hukuki muameleler yapması düşüncesine dayanır...”37.
Görüldüğü gibi, nam-ı müstear inançlı işlemin hukuki rejimine tabi olduğunda, inanılan (nam-ı müstear) inanç konusunu üçüncü şahıstan bizzat iktisap etmekte ve kendi adına
inanan (borçlu) hesabına hukuki işlem yapmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi, nam-ı
müstearın (inanılan sıfatıyla) borçlu hesabına üçüncü kişilerle kazandırıcı bir işlem yapması
halinde, bu iktisabın dolaylı temsil ilişkisi içinde gerçekleştiği kabul edilmektedir. Buna göre,
“nam-ı müstear inançlı işlemin hukuki rejimine tabi olduğunda” borçlu ve nam-ı müstear
arasındaki ilişkiye dolaylı temsil hükümleri uygulanacak ve dolaylı temsil bahsinde açıklanan
sebeplerle, borçlunun işlemin tarafı gözükmemesi iptal davası açılmasını önlemeyecektir.
Çünkü, borçlu dava konusu tasarrufun yapılmasına dolaylı olarak katılmaktadır. Netice
olarak, nam-ı müstear durumu ister “dolaylı temsil” isterse “inançlı işlemin” hukuki rejimine
tabi olsun, alacaklıları zarara uğratmaya yönelik böyle bir tasarrufa karşı iptal davası
açılabilecektir.
Öte yandan, bir tasarrufun iptale konu olabilmesi için borçlunun malvarlığı üzerinde
etkili olması gerektiği kabul edilmektedir38. Nam-ı müstear tasarruf işlemini borçlunun
parasıyla gerçekleştirdiğine göre iptali istenen tasarrufun borçlunun malvarlığı üzerinde
olumsuz şekilde etkili olduğu açıktır.
Ayrıca, tasarrufun iptali davası açılabilmesi için alacaklılara zarar veren hukuki bir tasarrufun varlığı da gereklidir. Zarar, bu davanın objektif unsurunu teşkil eder. İptal davası
tasarrufun olumsuz etkilerini ortadan kaldırmak için ikame edilir. Doktrinde ve Federal
Mahkeme kararlarında, tasarrufun olumsuz etkisinden ne anlaşılması gerektiği sorusuna, “bir
tasarruf nedeniyle alacaklının cebri icra neticesinde eline geçecek miktar veya ona düşecek
pay azalmışsa iptal için gerekli objektif şart (zarar) gerçekleşmiştir” şeklinde cevap verilmektedir39. Yapılan tasarruf nedeniyle alacaklılar zarara uğramadıkları takdirde ise iptal davası
açılamayacaktır. Bütün bu bilgiler ışığında, araya giren şahıs (nam-ı müstear) kullanmak
suretiyle tasarruf yapıldığında iptal davasının objektif unsurunun da gerçekleştiği ve nam-ı
müstear ile üçüncü kişi arasındaki tasarrufun alacaklıları zarara uğrattığı sonucuna ulaşılabilecektir. Çünkü, borçlu burada karşılığında hiçbir şey almaksızın elindeki parayı nam-ı
müsteara vermekte; böylece, aktifini azaltarak alacaklıların zarara uğramalarına neden
olmaktadır.
c) Davanın Tarafları
Uygulamada borçlular malvarlığına dahil olan bir mal veya hakkı üçüncü kişiye devrettikten sonra, üçüncü kişi de o malı bir başkasına devretmekte ve böylece, mal hızla cebri
icranın etki alanından uzaklaştırılmaktadır. Böyle durumlarda, hacizdeki iptal davasının
97
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
borçluya ve iptale tabi tasarruf lehine olan üçüncü kişiye karşı açılması gerekmektedir.
Üçüncü kişi mal veya hakkı kötü niyetli bir dördüncü kişiye devrederse, dava kötü niyetli
dördüncü kişiye karşı da açılabilir.
Borçlunun alacaklıları zarara uğratmak için nam-ı müstear durumundan yararlanması
halinde ise, davanın tarafları farklıdır. Burada, borçlu alacaklılardan mal kaçırmak için
elindeki parayı araya giren bir kişiye vermekte ve bu kişi (nam- ı müstear) borçludan aldığı
parayla kendi adına ve borçlu hesabına kazandırıcı bir işlem yapmaktadır. Sözü geçen
ihtimalde iptal davasının “borçluya” ve karşılıksız olarak malvarlığında artış meydana gelen
“nam-ı müsteara” karşı açılması gerekir. Çünkü, iptal davasının amacı borçlunun elinden
çıkardığı ve üçüncü kişinin malvarlığına geçen bir şeyin üçüncü kişinin elinde iken, sanki
borçlunun malvarlığındaymış gibi haczedilip satılmasını sağlamaktadır. Nam-ı müstear
durumunda dava kabul edilirse alacaklılara nam-ı müstearın elindeki mal veya hakkı
haczettirip sattırma yetkisi verileceğine göre, bu davada nam-ı müstearın davalı olarak
gösterilmesi zorunludur. Bunun yanında, alacaklıların borçlu ile nam-ı müstear arasındaki
ilişkiyi ispatlamaları gerekeceğinden, “borçlu” bu davada davalı olarak yer alacaktır.
Yargıtay’ın da konuyla ilgili kararlarında, davanın “borçlu” ve “nam-ı müstear” aleyhine
açılacağını kabul ettiği görülmektedir40.
d) İspat Meselesi
Alacaklının iptal davasında borçlunun araya giren bir şahıs (nam-ı müstear) kullanmak
suretiyle kendisini zarara uğrattığını ispatlaması gerekir. Bunun için, alacaklının, borçlu (A)
ile temsilci sıfatıyla hareket eden nam-ı müstear (B) arasında bir nam-ı müstear ilişkisi
olduğunu ve tarafların kendisine zarar verme kastıyla hareket ettiklerini ortaya koyması icap
edecektir.
Alacaklı, borçlu (A) ile üçüncü kişi (B) arasında nam-ı müstear ilişkisinin bulunduğunu her türlü delille ispatlayabilir. Taraflar tacirse aradaki ilişkinin ispatlanması için ticari
defterlerden yararlanılabilir. Yargıtay bir kararında, borçlu şirketin bir çalışanı adına bankada
hesap açılması ve bayilerin de şirkete olan borçlarını ifa etmek için çalışanın hesabına havale
yapmaları halinde, hesap sahibinin (borçlu şirketin çalışanının) nam-ı müstear gibi hareket
ettiği sonucuna varmıştır. Kararda nam-ı müstear durumunun her türlü delille ispat edilebileceğine de işaret edilmiştir. Yargıtay mezkur kararında: “ Mahkemece; toplanan delillere göre,
davalı Bankanın işlemlerin danışıklı olduğunu her türlü delille ispatlayabileceği, davacının
01.10.1997 tarihinde gazetede yayımlanan demeciyle davacı adına gelen bir kısım havalelerin
davacı tarafından alacaklılardan mal kaçırmak için çalıştığı dava dışı şirket hesabına ve
şirketin kaçan sahibine gönderildiğinin ve havalelerin kredi borçlusu şirketin bayileri
tarafından yollandığının kanıtlandığı, davacının bu kişilerle ticari bir ilişkisi bulunduğunun
ileri sürülmediği, havalelerin sayısal çokluğu ve miktarı dikkate alındığında dava dışı kredi
borçlusu şirketin yönlendirmesi sonucu danışıklı bir biçimde havalelerin davacı adına
yollandığı kanısına varıldığına ... ” hükmetmiştir41.
Borçlu ve nam-ı müstear üçüncü kişilerden gizli bir işlem gerçekleştirmektedirler. Bu
nedenle, borçlu ile üçüncü kişi arasındaki nam-ı müstear durumu ve onların alacaklılara zarar
verme kastı ispatlanırken, tam ispat aranmamalı ve yaklaşık ispatla yetinilmelidir. Alacaklının, nam-ı müstearın (B’nin) kendi adına ve borçlu (A) hesabına işlem yaptığını; ayrıca,
tarafların kendisini zarara uğratmak için birlikte hareket ettiklerini yaklaşık olarak ispatlaması
yeterlidir. Alacaklı bu durumu ispatladığı takdirde ispat yükü karşı tarafa geçecek ve nam-ı
müstear dava konusu mal veya hakkı kendi mali kaynaklarıyla iktisap ettiğini ispatlamak
98
Bankacılar Dergisi
zorunda kalacaktır. Yargıtay’da bir kararında aynı gerekçeden hareketle : “... Davalılar Melek
ile Ayşe’nin borçlunun resmi ve gayri resmi eşleri bulunduğu, ev kadını olan bu davalıların
tasarruf tarihlerinde taşınmazları satın alacak mali güçleri bulunduğunun yeterli derecede
kanıtlanmadığını... ” belirterek, tasarrufun iptaline karar vermiştir42.
Davacı alacaklı, borçlu ve nam-ı müstear arasındaki ilişkiye yabancıdır. O yüzden,
borçlu ve nam-ı müstearın alacaklıları zarara uğratmak kastıyla hareket ettikleri tanık dahil
her türlü delille ispatlanabilmelidir. Yargıtay da bir kararında: “İcra takibine konu olan
borçlarını ödememek amacı ile satın aldığı taşınmaz malları eşi diğer davalı adına tescil
ettirdiğini ileri sürerek, tapunun iptali ile borçlu adına tescili dava edilmiştir. Niteliği itibariyle
dava tasarrufun iptaline ilişkindir ... Bir kişinin borçları nedeniyle, yakında mallarının
haczedileceğini düşünerek, malvarlığını alacaklılardan kaçırtmak amacıyla yakın akrabasına
doğrudan veya dolaylı olarak devirler yapması danışıklı (muvazaalı) bir işlem olup, yukarıda
sözü edilen yasa hükmü karşısında “borçlu tarafından yapılan bir ödeme” olarak kabul
edilmelidir. Bu konuda tanık dinlenmesine yasal bir engel de yoktur. Çünkü, böyle bir
durumda muvazaalı işlemin hedefi olan kimsenin elinde bu akdin bir senedi veya yazılı bir
delili bulunması olanak dışıdır ...” demek suretiyle, alacaklıların ızrar kastının her türlü delille
ispatlanabileceğini kabul etmiştir43.
Yukarıda zikredilen Yargıtay kararlarına ilaveten, borçlunun dava konusu kazandırıcı
işlem yapılmadan kısa bir süre önce nam-ı müstearın banka hesabına para transfer ettiğinin
anlaşılması; taraflar (borçlu ve nam-ı müstear) arasında iş ortaklığı bulunması; borçlu ile namı müstear arasında organik bir bağlantı olması, örneğin borçlu şirketin verdiği parayla o
şirkette çalışan bir işçinin değerli bir taşınmaz satın alması; borçlu holdingin verdiği parayla
aynı gruptaki bir diğer şirketinin hisse senedi, tahvil veya taşınmaz satın alması; nammüstearın kendi adına satın aldığı taşınmazda borçlunun oturması veya satın alınan malın
devamlı surette borçlunun kullanımına tahsis edilmesi, alacaklının ızrar kastını ispatlamak
için başvurabilecek vakıalardır. İİK.m.281/1’deki: “Mahkeme ... bu davalara müteallik
ihtilafları hal ve şartları göz önünde tutarak serbestçe takdir ve halleder” deyimi de, alacaklıların ispat konusunda geniş bir hareket alanına sahip olduklarına işaret etmektedir.
3. Nam-ı Müstearın İktisap Ettiği Mal veya Hakkı Bir Başkasına Devretmesi
Halinde Açılacak Tasarrufun İptali Davası
Nam-ı müstear kullanılarak alacaklılardan mal kaçırılması hususunda akla gelebilecek
diğer bir ihtimal, nam-ı müstearın borçlunun parasıyla üçüncü kişiden devraldığı mal veya
hakkı bir başkasına devretmesidir. Burada, nam-ı müstear bir önceki ihtimalden farklı olarak
üçüncü kişiden iktisap ettiği malı kendi adına ve borçlu hesabına bir başkasına (dördüncü
kişiye) devretmektedir. Borçlunun, araya giren bir şahıs (nam-ı müstear) kullanarak onun
(B’nin) adına mal satın alınmasını sağladıktan sonra, malın bu defa üçüncü bir kişiye
devredilmesini istemesi durumunda, bu işleme karşı (nam-ı müstear B ile dördüncü kişi D
arasındaki işlem) tasarrufun iptali davası açılıp açılamayacağı sorulabilir.
a) Yargıtay’ın Görüşü
Yargıtay eski tarihli bir kararında yukarıdaki soruya olumsuz cevap vermiştir. Yargıtay söz konusu kararında: “Davacı kendisine 500.000 lira borçlu olan davalılardan Nevzat’ın
icra kovuşturması sırasında sahibi olduğu traktörün haczini önlemek için aracın kayden maliki
görünen davalı Hamit tarafından danışıklı olarak öteki davalı Osman’a satışının sağlandığını
öne sürerek bu satışın iptalini ve aracın borçlunun olduğunun saptanmasına karar verilmesini
99
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
istemiştir... Yerel mahkemece satış işleminin danışıklı olduğu kabul edilerek iptaline karar
verilmiştir. Mahkemece iptaline karar verilen satış işleminde borçlu taraf değildir. Satış
sözleşmesi borçlu dışında kalan diğer iki davalı arasında yapılmıştır. Bu durumda İİK’nun
277 ve ondan sonra gelen maddelerde hükme bağlanan bir tasarrufun iptali davasının
varlığından söz edilemez. Gerçekten de anılan yasanın 278, 279 ve 280. maddelerinde hep
borçlunun tasarrufu neden ile gerçekleşecek iptalin koşulları hükme bağlanmıştır...” şeklinde
görüş bildirmiştir44.
Hemen belirtmek gerekir ki Yargıtay’ın oldukça eski tarihli bu kararı, borçlunun namı müstear adına mal satın alınmasını sağlaması halinde alacaklıların tasarrufun iptali davası
açabileceklerini kabul eden kararlarla çelişmektedir. Çünkü, Yargıtay nam-ı müstearın kendi
adına ve borçlu hesabına bir hukuki işlem yapması halinde bu işlemin “borçlu tasarrufu”
olduğunu kabul ederek iptal davası açılmasına cevaz verirken, nam-ı müstearın borçlu
hesabına edindiği mal veya hakkı yine alacaklıları zarara uğratmak için bir başkasına
devretmesi halinde iptal davası açılamayacağını kabul etmektedir. Yargıtay’ın bu konuda yeni
tarihli bir kararına ise rastlanamamıştır.
b) Görüşümüz
Yargıtay’ın söz konusu kararında açıkça belirtilmemekle birlikte dava konusu olayda
borçlu (Nevzat) ile malın kayden maliki (Hamit) arasında nam-ı müstear durumu vardır.
Borçlu (Nevzat), alacaklıların malvarlığındaki mal ve hakları haczetmelerini önlemek için bir
başkası (Hamit) adına mal edinmiş; bunu takiben de, malı kendi adına satın alan kişi (Hamit)
borçluyla aralarındaki anlaşma gereğince o malı üçüncü bir kişiye devretmiştir. Burada nam-ı
müstear (Hamit) ile borçlu (Nevzat) arasındaki iç ilişki dolaylı temsil hükümlerine tabidir.
Çünkü, nam-ı müstear (Hamit) üçüncü kişi (Osman) ile kendi adına ve aslında borçlu
hesabına bir hukuki tasarruf yapmakta ve alacaklıları zarara uğratmak amacıyla yaptığı bu
tasarruf neticesinde elde ettiği parayı borçluya iade etmeyi taahhüt etmektedir. Dolaylı
temsilci gibi hareket eden kişi (nam-ı müstear) yapmış olduğu muameleler sonucunda üçüncü
kişilerden aldığı şeyleri temsil olunana vermekle yükümlüdür. Çünkü, dolaylı temsilcinin
alınanları verme borcunun kapsamına ayni haklar, mameleki nitelikte olmayan haklar yanında
alacak hakları da girer45.
Esasen nam-ı müstearın alacaklıları zarara uğratmak için kendi adına ve borçlu hesabına üçüncü kişiden bir mal iktisap etmesi ile, aynı amaca ulaşmak için iktisap ettiği malı bir
başkasına devretmesi arasında fark yoktur. Yargıtay’ın mezkur kararına konu olayda, borçlu
ve nam-ı müstear arasında bir dolaylı temsil ilişkisi olduğuna göre, BK.m.32 hükmü burada
da uygulama alanı bulacaktır. Çünkü, nam-ı müstear (Hamit) her ne kadar kendi adına bir
hukuki tasarrufta bulunmakta ise de, bu tasarruftan elde edeceği geliri aralarındaki anlaşma
gereğince borçluya verecektir. Borçlu, nam-ı müsteardan bu malı satmasını ve elde ettiği satış
bedelini kendisine vermesini istediğine göre, dava konusu tasarrufun gerçekleştirilmesine
dolaylı olarak katılmaktadır. Borçlunun işlemin tarafı gözükmemesi sonucu değiştirmeyecektir. Bu nedenle, nam-ı müstearın borçlunun parasıyla devraldığı mal veya hakkı üçüncü kişiye
devretmesi halinde de, borçluyla aralarında dolaylı temsil ilişkisinin kurulduğu; borçlunun,
dava konusu tasarrufun yapılmasına dolaylı olarak katıldığı ve alacaklıların tasarrufun iptalini
talep edebilecekleri sonucuna ulaşılabilir. Yargıtay’ın aksi yöndeki kararının ise eleştirilmesi
mümkündür. Çünkü, nam-ı müstear borçlunun parasıyla mal edindiğinde, borçlunun tasarrufun yapılmasına dolaylı olarak katıldığını ve dolayısıyla, iptal davası açılmasının mümkün
olduğunu kabul edip, nam-ı müstear aynı malı borçlu hesabına bir üçüncü kişiye devrettiğinde
borçlunun tasarrufa dolaylı bir katılımının olmadığını kabul etmek çelişkilidir. Meseleye bir
100
Bankacılar Dergisi
bütün olarak bakıldığında, nam-ı müstear gerek kazandırıcı işlem yaparken gerekse bu işlem
neticesinde edindiği malvarlığını üçüncü bir kişiye devrederken, borçluyla birlikte ve
alacaklıları zarara uğratmak kastıyla hareket etmektedir. Borçlu her iki ihtimalde de dava
konusu tasarrufun yapılması için nam-ı müsteara talimat vermekte ve bu suretle, dolaylı da
olsa işlemin yapılmasına etki etmektedir. Onun için, gerek nam-ı müstear borçlunun parasıyla
mal edindiğinde gerekse nam-ı müstear aynı malı borçlu hesabına bir üçüncü kişiye devrettiğinde tasarrufun iptali davasının açılması yerinde olacaktır.
c) Davanın Tarafları
Burada bir önceki ihtimalden farklı olarak mal veya hak nam-ı müstearın mülkiyetinde
değildir. Nam-ı müstear üçüncü kişiden devraldığı mal veya hakkı bir başkasına (dördüncü
kişiye) devrettiği için, alacaklılar dördüncü kişinin elindeki bu mal veya hakkı haczettirip
sattırarak alacaklarına kavuşacaklardır. Alacaklıların, dördüncü kişi (D’nin) adına kayıtlı mal
veya hakkı haczettirip sattırmaları ise, nam-ı müstear (B) ile dördüncü kişi (D) arasındaki
tasarrufun iptaline bağlıdır. Onun için iptal davasının borçlu ve nam-ı müstear yanında dava
konusu mal veya hakkı devralan dördüncü kişiye karşı da açılması gerekir. Borçlu, nam-ı
müstear ve kötü niyetli dördüncü kişi bu davada zorunlu dava arkadaşıdırlar.
Malı nam-ı müsteara devreden malın ilk malikine (C’ye) karşı dava açılmasına ise gerek yoktur. Çünkü, alacaklılar bu davada nam-ı müstear (B) ile malı ondan devralan (D)
arasındaki tasarrufu iptal ettirmek suretiyle alacaklarına kavuşacaklardır. Üçüncü kişi (C)
taraflar arasındaki ilişkiden habersiz olup, sadece sahip olduğu malı nam-ı müsteara devretmiştir. Mal dördüncü kişinin elinde olduğu için ona (C’ye) karşı iptal davası açılmasında bir
hukuki yarar da yoktur.
d) İspat Meselesi
Bu davada alacaklının, borçlu (A) ile onun temsilcisi sıfatıyla hareket eden kişi (B) arasında nam-ı müstear ilişkisinin bulunduğunu ispatlaması gerekecektir. Yukarıda da izah
edildiği üzere borçlunun taraf olmadığı bir tasarrufun iptalinin istenebilmesi için, o işlemin
taraflarıyla borçlu arasındaki ilişkinin ortaya konulması zorunludur. Bu bağlantı ise nam-ı
müstear durumudur. Borçlu ile nam-ı müstear arasındaki ilişki ispatlanamazsa, dava konusu
tasarrufun arkasında borçlunun olduğu iddia edilemeyecek ve tasarrufun iptali istenemeyecektir. Alacaklıların, borçlu ile nam-ı müstear arasındaki ilişkiyi nasıl ispat edecekleri hususunda
ise bir önceki başlıkta söylenenler burada da geçerlidir46.
Alacaklının iptal davasında, borçlu (A) ile nam-ı müstearın (B’nin) alacaklıları zarara
uğratmak kastıyla hareket ettiklerini ve dördüncü kişinin de borçlu ile nam-ı müstearın ızrar
kastını bildiğini ispatlaması gerekecektir (İİK.m.280/1). Doktrinde, iktisap anında dava
konusu işlemin iptale tabi olduğunu bilen veya gerekli dikkati gösterse idi bilebilecek
durumda olan kişi kötü niyetli kabul edilmektedir47. Alacaklılar dördüncü kişinin (D’nin) kötü
niyetli olduğunu tanık ve diğer her türlü delille ispatlayabileceklerdir (İİK.m.281/2). Alacaklılar dördüncü kişinin kötü niyetli olduğunu ispatlarken, Yargıtay’ın İİK.m.280 hükmünün
uygulanması bakımından kabul ettiği ölçütlerden yararlanabilirler. Bu bağlamda, taraflar
arasındaki organik bağlantı, kanunda sayılandan daha uzak hısımlık, icra takibi başlamadan
veya ihtiyati haciz kararı alınmadan yakın bir zaman önce dava konusu mal veya hakkın
devredilmesi, somut olayın özellikleri de dikkate alınarak, dördüncü kişinin kötü niyetli
olduğunun ispatında kullanılabilir.
101
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
Tasarrufun iptali davasında dördüncü kişinin kötü niyetli olduğu ispatlanamamışsa
nam-ı müstear ile dördüncü kişi arasındaki tasarrufun (B – D tasarrufunun) iptali istenemeyecektir. Alacaklıların elindeki tek imkan İİK.m.283/2 hükmüne dayanarak tazminat talep
etmektir. Buna göre, nam-ı müstear dava konusu malın tasarruf tarihindeki rayiç değeri kadar
tazminat ödemeye mahkum edilebilir. Hemen belirtmek gerekir ki, nam-ı müstearın bu
tazminata mahkum edilebilmesi için, alacaklının, borçlu (A) ile onun hesabına hareket eden B
arasındaki nam-ı müstear ilişkisini ve tarafların alacaklıları ızrar kastıyla hareket ettiklerini
ispatlaması zorunludur.
Nam-ı müstear (B) ile dördüncü kişi (D) arasındaki tasarruf yukarıda izah edildiği şekilde İİK.m.280 hükmüne istinaden iptal edilebileceği gibi, şartları varsa İİK.m.278 veya
İİK.m.279 hükmüne dayanılarak da iptal edilebilir. Gerçekten, nam-ı müstear üçüncü kişiden
devraldığı malı, borçlunun talimatıyla çok düşük bedelle bir başkasına (D’ye) devrederse veya
bağış niteliğinde bir başka işlem (örneğin Kanunda sayılan yakınlardan birine devrederse)
yaparsa, bu tasarruf (B- D tasarrufu) İİK.m.278 hükmüne istinaden iptal edilebilecektir. Bu
ihtimalde, alacaklılar dava konusu işlemin Kanunda (İİK.m278) sayılan hallerden birine
girdiğini ispatlamak suretiyle tasarrufun iptalini talep edebileceklerdir.
Nam-ı müstearın üçüncü kişiden iktisap ettiği bir mal üzerinde alacaklıları zarara uğratmak için rehin kurması veya kişisel hakları kuvvetlendirmek için tapuya şerh verilmesini
sağlaması halinde ise, alacaklılar İİK.m.279 hükmüne istinaden tasarrufun iptali davası
açabileceklerdir. Söz konusu ihtimalde alacaklılar İİK.m.279’da öngörülen şartların yerine
geldiğini ispatlamak suretiyle tasarrufun iptalini talep edebileceklerdir.
C. İflasta Nam-I Müstear ve Tasarrufun İptali Davası
Hacizde olduğu gibi, iflasta da tasarrufun iptali davası gündeme gelebilir. İnceleme
konumuz bakımından burada iki ihtimal akla gelebilir. Bunlardan ilki, nam-ı müstear
aracılığıyla alacaklılardan mal kaçırmak isteyen borçlunun iflas etmesi, diğeri ise, kendi adına
ve borçlu hesabına hareket eden nam-ı müstearın iflas etmesidir. Bu iki durumun ayrı ayrı
incelenmesi yerinde olacaktır.
1. Borçlunun İflas Etmesi
Borçlu, alacaklılarından mal kaçırmak için araya giren bir şahıs (nam-ı müstear) kullanır ve nam-ı müstear kendi adına bir mal veya hak iktisap ettikten sonra, iflas ederse
alacaklıların tasarrufun iptali davası açıp açamayacakları sorulabilir. Bilindiği gibi, iflasın
açılmasıyla birlikte borçlu müflis sıfatını alır ve onun haczedilebilen bütün mal ve hakları
iflas masasına girer. Fakat, borçlu iflasına karar verilmeden önce alacaklılarını zarara
uğratmak için araya giren bir şahıs (nam-ı müstear) kullanmış ve temsilcinin kendi adına mal
veya hak edinmesini sağlamış olabilir. Bu durumda, borçlunun parasıyla iktisap edilen mal
veya hak nam-ı müstearın malvarlığında gözüktüğü için, borçlunun iflas masasına dahil
olmayacaktır. İşte borçlunun iflas açılmadan önce araya giren bir şahıstan yararlanarak yaptığı
böyle bir tasarruf daha sonra iptal davasına konu olabilecektir.
İflasta, borçlunun alacaklıları doğrudan doğruya iptal davası açamazlar. İflas masasının kanuni temsilcisi iflas idaresidir. İflas idaresi, masayı açılmış ve açılacak davalarda temsil
eder. Onun için, iflasta tasarrufun iptali davası açma yetkisi iflas idaresine aittir. İflas idaresi
acele haller dışında bu davayı ikinci alacaklılar toplantısından sonra açar. Ancak, ikinci
102
Bankacılar Dergisi
alacaklılar toplanması bu davanın açılmasına gerek görmezse davayı takip yetkisini isteyen
alacaklılara devreder (İİK.m.245).
İflas idaresi, borçlunun iflas etmeden önce nam-ı müstear kullanarak alacaklıları zarara uğratmaya yönelik bir işlem yaptığı kanaatine varırsa tasarrufun iptali davası açacaktır. Bu
davanın davacısı iflas masasının kanuni temsilcisi olan iflas idaresidir. Çünkü, masanın
aktifini azaltan tasarrufların geçersiz olduğunu iflas masasının hukuki menfaatini korumakla
yükümlü olan iflas idaresi ileri sürecektir. Borçlu bu davada davalı olarak gösterilmeyecektir.
Çünkü, borçlu iflas ettiğinden iptal davasının aynı zamanda borçlu aleyhine açılması mümkün
olmadığı gibi, buna gerek de yoktur48. İflasta tasarrufun iptali davası sadece lehine tasarruf
yapılan üçüncü kişi aleyhine açılmaktadır. Nam-ı müstear durumundan yararlanılarak mal
kaçırıldığı takdirde ise, davanın nam-ı müsteara karşı açılması gerekecektir. Çünkü, nam-ı
müstear borçlunun parasını kullanarak kendi adına kazandırıcı bir işlem yapmıştır ve mal
nam-ı müstear adına kayıtlı olduğundan iflas masasına da girmemiştir. Onun için, iflas idaresi
borçlunun iflasına karar verilmeden önce nam-ı müstearın üçüncü kişiyle yaptığı bu kazandırıcı işlemin iptali için nam-ı müsteara karşı dava açacaktır.
İflas idaresi açtığı davayı kazanırsa bu tasarruf iptal edilecek ve mal müflise aitmiş gibi masaya alınacaktır. Malın satışından elde edilen gelir ise iflas alacaklılarına ödenecektir49.
İflas idaresi dava açılmasına gerek görmezse, ikinci alacaklılar toplanması bu davayı takip
yetkisini isteyen alacaklı veya alacaklıklara devredecektir (İİK.m.245). Takip yetkisini
devralan alacaklı davayı kazanırsa öncelikle kendi alacağını tahsil edecek, artan para iflas
masasına kalacaktır.
Nam-ı müstearın borçlu iflas etmeden önce iktisap ettiği mal veya hakkı bir başkasına
(dördüncü kişiye) devretmesi halinde ise, iflas idaresinin davayı nam-ı müsteara ve ondan mal
veya hakkı devralan dördüncü kişiye (D’ye) karşı açması gerekecektir. Çünkü, bu durumda
mal dördüncü kişinin elindedir.
2. Nam-ı Müstearın İflas Etmesi
İflastaki tasarrufun iptali davasıyla ilgili olarak akla gelebilecek bir diğer ihtimal ise,
nam-ı müstearın üçüncü kişiyle borçlu adına ve kendi hesabına kazandırıcı bir işlem yaptıktan
sonra kendisinin iflas etmesidir. Bu durumda, nam-ı müstearın iflas etmeden önce iktisap
ettiği mal veya hak onun iflas masasına dahil olacaktır. Ortaya çıkan bu sonuç, borçlunun
alacaklıları ile nam-ı müstearın alacaklılarını karşı karşıya getirecektir. Böyle bir durumda,
borçlunun alacaklıları nam-ı müstearın iflas etmeden önce yaptığı kazandırıcı işlemin
kendilerini zarara uğratmaya yönelik olduğunu iddia ederek tasarrufun iptali davası açacaklardır. Bu dava nam-ı müstearın davayı takip yetkisi kalmadığından masanın kanuni temsilcisi
olan idaresine karşı yöneltilecektir.
Mahkeme borçlunun alacaklıları tarafından açılan davayı kabul eder ve nam-ı müstear
ile üçüncü kişi arasında iflas açılmadan önce yapılan tasarrufu iptal ederse, davacı alacaklının
ne gibi bir hakka sahip olacağı bir başka sorun teşkil eder. Doktrinde savunulan bir görüşe
göre, iptale konu malı devralan kişi iflas etmişse davacının malı masadan çıkarma hakkı
yoktur. Davacı alacaklı sadece iflas masasına karşı bir iflas alacağı olduğunu ileri sürebilir.
Bu durum tasarrufun iptali davasının şahsi bir dava olmasının sonucudur50. Aksi görüşteki
bazı yazarlar ise, mal iflas masasında duruyor ise, iflas masasının aynen geri verme borcu
olduğunu; aynen geri verme mümkün olmadığı takdirde ise iflas alacağının söz konusu
103
Yrd. Doç. Dr. Güray Erdönmez
olacağını ileri sürmektedirler51. Kanaatimizce, bu son görüş iptal davasının hukuki niteliğine
uygun olmayıp, ilk görüş daha isabetlidir.
D. Hacizde ve İflasta Tasarrufun İptali Davası Bakımından Ortak Hükümler
Yukarıda izah edilen hususlar dışında, nam-ı müstear durumunun kötüye kullanıldığı
gerekçesiyle açılacak tasarrufun iptali davasında, görevli mahkeme, davanın açılması gereken
süre, davanın açılması için gerekli koşullar ve uygulanacak yargılama usulü bakımından farklı
bir özellik yoktur. Bu hususlarda, İİK.m.277 vd.’nda öngörülen düzenlemeler aynen uygulama alanı bulacaktır. Buna göre, yetkili mahkeme konusunda İcra ve İflas Kanunu’nda özel bir
hüküm yoktur. Yetkili mahkeme HUMK’na göre belirlenir. Hacizdeki iptal davasında görevli
mahkeme, davacı alacaklının elindeki borç ödemeden aciz belgesinde ödenmemiş olarak
gösterilen alacak miktarına göre belirlenir. Fakat, iptale tabi tasarrufun değeri davacının
alacağından daha az ise, bu halde mahkemenin görevi tasarrufun değeri esas alınarak tespit
edilecektir. İflasta açılan tasarrufun iptali davasında ise görevli mahkeme dava konusu
tasarrufun miktarının tamamı esas alınarak tespit edilir.
Tasarrufun iptali davası İİK.m.278 ve 279 hükümlerine dayanılarak açılıyorsa, tasarrufun belli bir sürede yapılması gerekir. Buna göre, dava konusu tasarrufun İİK.m.278 ve
279’da belirtilen 1 ve 2 yıllık süreler içinde yapılmış olması zorunludur. İİK.m.280 hükmüne
istinaden dava açıldığı takdirde ise, İİK.m.280/1’de belirtilen sürede takip yapılması mecburidir. Belirtilen bütün ihtimallerde, alacaklının tasarrufun iptali davasını İİK.m.284’de
öngörülen 5 yıllık süre içinde açması gerekmektedir. İptal davalarında basit yargılama usulü
uygulanır. Bu davalar adli tatilde görülmeye devam edilir. İptal davası açmak isteyen
alacaklının mahkemeye bir aciz vesikası ibraz etmesi gerekir. Bu dava şartıdır. Ancak,
Yargıtay aciz vesikasının hüküm verilinceye kadar mahkemeye getirilebileceğini kabul
etmektedir. İflasta açılan iptal davasında ise aciz vesikası aranmaz.
Dipnotlar
1
Ersaslan Özkaya, İnançlı İşlem ve Muvazaa Davaları, Ankara 2004, s. 913. Nam-ı müstear ifadesinin Almanca
karşılığı “Strohmann” kelimesidir. Bu terim Türkçe’ye “saman adam” şeklinde de çevrilmektedir. Nam-ı
müstearın Fransızca karşılığı ise “prete- nom” kelimesidir.
2
Özkaya, s. 913.
3
Ergun Özsunay, Türk Hukukunda ve Mukayeseli Hukukta İnançlı Muameleler, İstanbul 1968, Sh.229 vd;
Turhan Esener, Türk Hususi Hukukunda Muvazaalı Muameleler, İstanbul 1956, sh.177; Feyzi Necmettin
Feyzioğlu, Borçlar Hukuku-Genel Hükümler, Cilt 1, İstanbul 1976, sh.223 vd; İlhan Postacıoğlu, Nam-ı Müstear
Meselesi, Vekalet ve İtimat Muameleleri ile Muvazaanın Karşılıklı Münasebetleri-Makale-İstanbul Hukuk
Fakültesi Mecmuası, Cilt XIII, sayı 3, sh.1050 vd.
4
Özsunay, s. 231 vd.
5
Postacıoğlu, Nam-ı Müstear ve Muvazaa Meseleleri Hakkında Yeni Görüşler, Samim Gönansay’a Armağan,
İstanbul 1955, s. 1032 vd.; Esener, s. 181; Özsunay, s. 230 vd.
6
Özsunay, s. 231 vd.
7
Özsunay, s. 232.
8
Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, C. IV, İstanbul 1997, s. 3413 vd.; Hakan Pekcanıtez/Oğuz Atalay/Muhammet
Özekes, İcra ve İflas Hukuku, Ankara 2006, s. 552. Yargıtay’ın konuyla ilgili kararları için bkz. Erol
Ertekin/İzzet Karataş, Tasarrufun İptali davaları, Ankara 1998, s. 133 vd. Aksi yönde bkz. Kamil Yıldırım, İcra
ve İflas Hukukunda Tasarrufun İptali Davaları, İstanbul 1995, s. 142.
9
Carl Jäger/ Hans U. Walder/Thomas M. Kull/Martin Kottmann, Bundesgesetz über Schuldbetreibung und
Konkurs, Zürich 1997/99, B. II, Art. 285, No. 1.
10
Bu yöndeki bir karar için bkz. HGK’nun 3.5.2000 tarihli kararı, YKD 2000/7, s. 1033. Hemen belirtmek
gerekir ki, Yargıtay yeni tarihli bazı kararlarında, muvazaa davaları sonucunda alacaklıya tasarrufun iptali
davasındakine benzer bir hak tanıma eğilimindedir. Yargıtay’ın bir kararında : “Dava muvazaaya (BK.m.18)
dayalı iptal davasıdır... Davacıların iddialarının kanıtlanması durumunda iddianın taşınamzın aynına ilişkin
104
Bankacılar Dergisi
olmadığı alacağın tahsilini sağlamaya yönelik bulunduğu da gözetilerek, taşınmazın aynı ile ilgili bulunan
tapunun iptaline değil, (olayda kıyasen uygulanması gereken İİK’nun 283/1. maddesi uyarınca) iptal ve tescil
olmaksızın başka bir olgu veya kararla alacağı kesinleşen davacıların bu hakkından dolayı taşınmazın haciz ve
satışına karar verilebilecektir...” (Yargıtay 4. Hukuk Dairesi’nin 4.5.2000 tarih ve E. 2062/K.4389 sayılı kararı).
Yargıtay sonraki tarihli bir kararında, bizce de haklı olarak, bu görüşünden dönmüşse de (Yargıtay Hukuk Genel
Kurulu’nun 14.4.2004 tarih ve E. 15-182/K. 220 sayılı kararı, YKD 2004/9, s. 1345 vd.), son kararlarında yine
eski görüşüne paralel hüküm verdiği görülmektedir (Yargıtay 4. Hukuk Dairesi’nin 14.7.2005 tarih ve E. 8923/
K. 8209, YKD 2005 Kasım, s. 1725 vd.). Aynı yönde bkz. Saim Üstündağ, İflas Hukuku, İstanbul 2006, s. 286.
11
Özsunay, s. 233.
12
Özsunay, s. 234.
13
Yargıtay 14. Hukuk Dairesi’nin 19.10.2001 tarih ve E. 5932/6946 K. sayılı kararı, (Kazancı İçtihat Bankası)
14
Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 554.
15
Bkz. yukarıda, IV, B, 1.
16
Yargıtay 4. HD’nin 3.7.1973 tarih ev E. 7053/K. 7760 sayılı kararı; Talih Uyar, İcra ve İflas Kanunu, İzmir
1999, C. V, s. 7915 vd.
17
Özsunay, s. 231.
18
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 21.10.1988 tarih ve E. 2561/K. 3344 sayılı kararı, Ertekin/Karataş, s. 148.
Aynı yöndeki bir başka karar için bkz. Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 29.4.1993 tarih ve E.2212/ K. 2029 sayılı
kararı, Ertekin/Karataş, s. 167.
19
Üstündağ, s. 230.
20
Kuru, s. 3407; Üstündağ, s. 233 vd.; Pekcanıtez/Atalay/Özekes, s. 556; Yıldırım, s. 152 ; Bilge Umar, Türk
İcra-İflas Hukukunda İptal Davası, İstanbul 1963, s. 54 vd.
21
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 12.9.1988 tarih ve E. 328/K. 2777 sayılı kararı, Talih Uyar, İptal Davaları,
Manisa 1992, s. 43.
22
Andreas Diem, Die Voraussetzungen der Gläubigeranfechtung nach schweizerischem und deutschem Recht,
Zürich 1987, s.. 57.
23
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 21.4.1988 tarih ve E.1432/K. 1589 sayılı kararı, Uyar, İptal Davaları, s. 44.
24
15 Hukuk Dairesi, 21.10.1988, E. 2561/K.3344; YKD 1989/3, s. 390 vd.
25
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 26.4.1984 tarih ve E. 775/K. 1466 sayılı kararı, Uyar, İptal Davaları, s. 85.
26
BGE 95 III 86.
27
Bkz. ilerde IV, B, 3, a.
28
BGE 95 III 86.
29
BGE 95 III 86.
30
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 7.10.2004 tarih ve E. 4922/K. 4959 sayılı kararı (Yayımlanmamıştır).
31
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 25.9.2003 tarih ve E. 2952/K. 4286 sayılı kararı (Yayımlanmamıştır).
32
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 3.11.2004 tarih ve E. 2240/K. 5575 sayılı kararı (Yayımlanmamıştır).
33
Özsunay, s. 233.
34
Özkaya, s . 27 vd.; Özsunay, s. 217.
35
Özsunay, s. 111; Haluk Tandoğan, Borçlar Hukuku, C. II, s. 548.
36
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 17.5.2000 tarih ve E. 2 - 888/ K. 885 sayılı kararı (Kazancı İçtihat
Bankası).
37
Özsunay, s. 111.
38
Diem, s. 58.
39
Diem, s. 68; BGE 99 III 32.
40
15 Hukuk Dairesinin 21.10.1988 tarih ve E. 2561/K.3344 sayılı kararı, YKD 1989/3, s. 390 vd. ; Yargıtay 15.
Hukuk Dairesi’nin 26.4.1984 tarih ve E. 775/K. 1466 sayılı kararı, Uyar, İptal Davaları, s. 85.
41
Yargıtay 11. Hukuk Dairesi’nin 19.1.2004 tarih ve 5439 E./327 K. sayılı kararı (Kazancı İçtihat Bankası).
42
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 2.3.1993 tarih ve E. 853/K. 936 sayılı kararı, Ertekin/Karataş, s. 730.
43
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi’nin 26.4.1984 tarih ve E. 775/K. 1466 sayılı kararı, Uyar, İptal Davaları, s. 85.
44
Yargıtay 13. Hukuk Dairesi’nin 23.3.1982 tarih ve E. 823/K. 2020 sayılı kararı, Uyar, İptal Davaları, s. 44 45.
45
Cevdet Yavuz, Türk İsviçre ve Fransız Hukuklarında Dolaylı Temsil, İstanbul 1983, s. 168.
46
Bkz. yukarıda IV, B, 2, d.
47
Yıldırım, s. 267.
48
Kuru, s. 3528.
49
Kuru, s. 3579.
50
Jäger/Walder/Kull/Kottmann, Art. 291 No. 3; Berkin, 519.
51
Ernst Blumenstein, Handbuch des schweizerischen Schuldbetreibungsrechts, Bern 1911, s. 870; Sabri Şakir
Ansay, Hukuk İcra ve İflas Usulleri, Ankara 1960, No. 183.
105
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
İftasın Ertelenmesi Kararları
Y. Mete Günel*
Türkiye Bankalar Birliği tarafından 25-26 Kasım tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen “İcra ve İflas
Hukuku’nda Güncel Sorunlar” konulu panelde Sayın Y. Mete Günel tarafından yapılan konuşmaya ait deşifre
edilen ve onayı alınan metin aşağıda yer almaktadır.
Sayın Başkan, Değerli Hocalarımız, Bankalarımızın güzide mensupları ve sevgili
meslektaşlarım,
İflas ve özellikle sermaye şirketleri yönünden üzerinde dikkatle ve titizlikle durulması
gereken iflasın ertelenmesi müessesesinin böyle bir sempozyumda ele alınıp tartışılması
fikrini gerçekleştiren Türkiye Bankalar Birliği yöneticilerini içten kutladığımı belirtmek
isterim.
İflas, genel nitelikte düşünüldüğünde, alacaklının iflasa tabi borçlusu hakkında usulen
iflas takibinde bulunması ve açılan iflas davasında mahkemece oluşturulan “depo emrinin”
diğer bir ifade ile borcun ifası veya o miktar meblağın mahkeme veznesine depo edilmesi
yolundaki kararın borçlu tarafından yerine getirilmemesi üzerine tesis edilen kararı ifade
etmektedir.
Ancak; yasalarda öngörülen bazı hallerde, alacaklının iflas takibinde bulunmasına gerek olmadan borçlunun, (İİK’nun 177. maddesinde öngürülen hallerde) doğrudan iflasını
isteyebilmesi mümkün olduğu gibi, iflasa tabi borçlunun da aciz halinde bulunduğunu bildirip
İİK’nun 178. maddesine dayanarak yetkili ticaret mahkemesinden şahsen iflasına karar
verilmesini talep etmesi de olanaklı bulunmaktadır.
Bunlardan ayrı olarak, sermaye şirketleri (anonim ve limited şirketler) ile kooperatiflerin, borçlarının aktifinden fazla olduğunun, yani mevcut ve alacaklarının borçlarını karşılamadığının, İİK’nun değişik 179. maddesinde öngörüldüğü üzere, idare ve temsil ile görevlendirilmiş kimseler ya da şirket tasfiye halinde ise tasfiye memurları veya bir alacaklı tarafından
beyan edilmesi ve ileri sürülen borca batıklık halinin mahkemece sabit görülmesi halinde
önceden takibe hacet kalmaksızın şirketin doğrudan iflasına karar verilmesi gerekmektedir.
Gerek İİK ‘nun 179 ncu maddesinde geçen “ilgililerce beyan edilmesi” ve gerekse,
Türk Ticaret Kanununun 324. maddesinde “ idare meclisi bu durumu derhal mahkemeye
bildirmeye mecburdur” şeklinde yer alan ifadeyi dava açma olarak anlamak gerekmektedir.
Ayrıca İİK’nun 181. maddesinde 159, 160, 164, 165 ve 166 maddeler bu fasıl hükmüne göre
vukua gelen iflaslarda da tatbik olunur hükmünü içermekle 160. maddede öngörülen ilk
alacaklılar toplantısına kadar olan giderler ile iflas kararının kanun yolları için gerekli tüm
giderlerin iflas isteyen tarafından yatırılması gerektiğine değinilmiş olduğu görülmektedir.
Sermaye şirketleri yani anonim ve limited şirketler yönünden yukarıda açıkladığımız
nedenle açılacak doğrudan iflas davalarında, idare ve temsil ile görevlendirilmiş kimseler
yada alacaklılardan biri, şirketin mali durumunun iyileştirilmesinin mümkün olduğunu
*
Yargıtay 19. Hukuk Dairesi Onursal Başkanı.
106
Bankacılar Dergisi
bildirip bu yönde bir iyileştirme projesini mahkemeye sunarak iflasın ertelenmesi talebinde
bulunması halinde mahkemenin gerek bu hususundaki projenin ve gerekse dayanağı belge ve
bilgilerin ciddi ve inandırıcı bulunduğu yolunda tam kanaate varması, ayrıca idare ve temsile
görevlendirilmiş kimseleri ve özellikle iflasın ertelenmesi talebine itiraz etmiş bulunan
alacaklıları dinledikten ve uzman bilirkişi görüşünü de aldıktan sonra bu konudaki kararını
vermesi gerekmektedir.
Her ne kadar, iflasın ertelenmesi ile ilgili maddelerde bu husustaki talebin ilan edileceği yolunda bir açıklık bulunmamakla beraber, Yargıtay 19. Hukuk Dairesinin iflasın
ertelenmesi isteğini içeren ve borçlu ya da yasada öngörülen ilgililerce dile getirilecek olan
talebin ilan edilmesinin gerekliliğine dayanan içtihadının yerleşmiş olduğu bilinmekte ve
ayrıca, İcra ve İflas Kanununun 179. maddesinin ikinci fıkrasında, idare ve temsille görevlendirilmiş kimseleri ve alacaklıları mahkemenin dinleyebileceği şeklinde yer alan düzenlemeyi
(dinler) şeklinde kesin bir ifade olarak anlamakta yarar bulunduğunu düşünmekteyiz.
İflas kararının ertelenmesi yönünden, gerek Ticaret Kanununun 324. ve gerekse İİK’
nun 179 ve devam eden maddelerinde ayrıntılı bir düzenleme bulunmamakla beraber borca
batıklığı ileri sürülen bir şirket yönünden, iflasın ertelenmesi dileğiyle ortaya konulacak
iyileştirme önerilerinin, şirketin mali durumunu güçlendirecek ve normal faaliyetine imkan
sağlayacak nitelikte objektif kriterlere dayanması, ayrıca bu hususta uzman kişilerden
oluşacak bilirkişi kurulundan ayrıntılı ve tatminkar rapor alınmak suretiyle uygun bir sonuca
varılması gerekmektedir. Burada dikkate alınması gereken en önemli husus, iflasın ertelenmesi dileği ile sunulacak proje ile belge ve bilgilerin mahkemeye tam kanaat vermesi ve
inandırıcılığından kuşku duyulmaması gerektiğidir.
İflasın ertelenmesine karar veren mahkemenin İİK ‘nun 179/a maddesinde öngörüldüğü şekilde karar tarihi itibariyle alacaklıların durumunun iyileştirilmesini ve şirketin mal
varlığının korunmasını sağlayacak tedbirleri titizlikle alması gerekmektedir.
Ticaret Kanununun 324. maddesinde mal varlığının korunması ile ilgili alınacak tedbirler envanter tazmini ve yediemin (yani kayyım) tayini olarak belirtilmiş iken İİK’nun
179/a maddesinde mal varlığının korunması için gerekli her tedbirin alınabileceği belirtilmiştir. Bu hususta alınacak tedbirlerin, Ticaret Kanununun 324. maddesinde yer alan “gibi”
kelimesinden de anlaşılacağı gibi sınırlı olmadığını kabul etmek gerekir.
İflasın ertelenmesi ile ilgili olarak yukarıda anılan maddelerde gerekli koruma tedbirlerinin iflasın ertelenmesi kararının bir sonucu olduğu belirtilmiş olmasına karşın, borçlunun
iflasın ertelenmesi istemi ile birlikte talep ettiği tedbirlerin bazı davalarda dikkate alındığı ve
“iflasın ertelenmesine yönelik olarak verilecek nihai karara kadar geçecek süre içinde”
İİK’nun 179/b maddesinde öngörülen tedbirlere hükmedildiği görülmektedir.
Kuşkusuz iflasın ertelenmesi talebi, borca batıklık sebebiyle şirketin doğrudan doğruya iflasına ilişkin talep ve dava ile birlikte ortaya konulması gerektiği için,181. maddenin atfı
sebebiyle dikkate alınması gereken İİK’nun takipli iflas ile ilgili 159. maddesi gözetilerek
iflas ve erteleme talebi ile birlikte mahkemenin alacaklıların menfaati için zaruri gördüğü
muhafaza tedbirlerini almaması mümkündür, ancak bu tedbirlerin 159. madde çerçevesinde
uygulama alanı bulması gerektiği dikkate alınmalıdır.
Diğer taraftan, 17.07.2003 tarihli ve 4949 sayılı Kanunla eklenen179/b maddesi “Erteleme kararının etkileri” başlığı taşımakta ve bu madde ile konuya açıklık getirilerek, erteleme
107
Y. Mete Günel
kararı üzerine borçlu aleyhine hiç bir takip yapılamayacağı evvelce başlamış olan takiplerin
duracağı ve rehinle temin edilmiş alacaklar yönünden rehnin paraya çevrilmesi yoluyla
takibin başlatılabileceği veya başlamış olan takiplere devam edilebileceği ancak; bu takip
nedeniyle muhafaza tedbirleri alınamayacağı ve rehinli malın satışının gerçekleştirilemeyeceği hüküm altına alınmış bulunmaktadır.
Bu yönler gözetildiğinde, yasalarda öngörülen iflasın ertelenmesi ile ilgili koruma
tedbirlerinin iflasın ertelenmesi kararı ile birlikte alınmasının yasal bir gereklilik olduğunun
kabulü gerekir.
İİK’nun 179/b maddesinin 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren 5092 sayılı Kanunla
değişik üçüncü fıkrasında, evvelce iki yıl olarak sınırlandırılmış olan erteleme süresinin bir yıl
olduğu; ancak kayyum tarafından düzenlenecek raporlar doğrultusunda bu müddetin uygun
sürelerle uzatılabileceği ancak uzatma süresinin dört yılı geçemeyeceğinin belirtilmiş olduğu
görülmektedir. Değişiklikten önce yasada var olan iki yıllık sürenin, alınacak koruma
tedbirleri ile şirketin mali durumunun iyileştirilmesi ve bu bakımdan mahkemece edinilecek
kanaat yönünde yeterli bir süre olduğu düşünülürse ilk verilecek bir yıllık süre ile birlikte beş
yılın uzun bir süre olduğu sonucuna varılabilir.
Erteleme kararı ile birlikte atanacak kayyum veya kayyum heyetine mahkemece yönetim organının tüm yetkileri verilebileceği gibi, yönetim organının karar ve işlemlerinin
gerekliliğinin kayyımın onayına bağlı tutulması keza mahkemece kararlaştırabilecektir. Bu
hususlar gözetildiğinde, kayyım gerek belirtilen erteleme süresi sonunda ve gerekse lüzum
gördüğünde süre içerisinde iyileştirme tedbirlerinin sonuç verip vermediği ve ticari işletmenin
durumu hakkında mahkemeye düzenli rapor vermek durumunda olduğu açıktır.
İflasın ertelenmesi talebinin reddi ya da erteleme süresinde iyileşmenin mümkün olmadığının kayyımın düzenlediği raporlarda ortaya konması ve mahkemenin de bu yolda bir
kanaate varması halinde erteleme kararı kaldırılarak, şirketin derhal iflasına karar verilmesi
gerekmektedir.
Aksi halde, yani alınan tedbirlerin iyileştirme yönünden olumlu sonuçlar verdiği, şirketin ticari hayatını sürdürebileceği, erteleme süresi sonunda kayyım raporlarından anlaşılması ve mahkemenin de aynı sonuca varması halinde bu yolda bir karar verilerek koruma
tedbirlerinin kaldırılması gerekmektedir.
Yukarıda açıklamaya çalıştığımız, doğrudan doğruya iflas halinde uygulama alanı bulan iflasın ertelenmesi ile ilgili hükümlerin Bankacılık Kanununun 106.maddesinin üçüncü
fıkrası uyarınca faaliyet izni kaldırılan ve Fon’a (T.M.S.F.’na) devredilen bankaların
doğrudan doğruya iflasın istenmesi halinde uygulanmayacağı öngörülmüş ve bu maddeye
anılan yasanın 110. maddesinin son fıkrası yapılan gönderme sebebiyle banka yetkililerinin
şahsi sorumlulukları nedeniyle doğrudan iflaslarının istenmesi halinde de iflasın ertelenmesi
ile ilgili bir talebin dinlenmeyeceği hususunun belirtilmiş olduğu görülmektedir.
Konuşmamı tamamlarken bir hususu belirtmekte yarar görüyorum. Bilindiği üzere
01.01.2002 tarihinde yürürlüğe giren 4721 sayılı Türk Medeni Kanununun birinci maddesi
“Hukukun Uygulanması ve Kaynakları” başlığını taşımakta, maddenin üçüncü fıkrası ise
“Hakim karar verirken bilimsel görüşlerden ve yargı kararlarından yararlanır.” şeklinde
buyurucu bir hükmü içermektedir.
108
Bankacılar Dergisi
Anılan birinci maddenin gerekçesinde ise madde kenar başlığının “Hukukun Uygulanması ve Kaynakları” olarak değiştirilmiş olduğunu zira “Kanunu Medeninin Tatbiki”
şeklindeki mevcut kenar başlığının maddenin uygulama alanı ile uyumlu olmadığını,
maddenin sadece Medeni Kanunun uygulanmasını düzenleyen bir madde olmayıp, genel
olarak hukukun kaynaklarını düzenlediği, maddede sayılan kaynakların medeni hukukta
olduğu kadar özel hukukun diğer dallarında da kaynak teşkil ettiğinin belirtilmiş olduğu
görülmektedir.
O nedenle hakimlerin karar verirken yargı kararları (Kaza-i İçtihatlar ) yanında, yararlanmaları gereken ilmi görüşlerden uzak kalmamaları ve hatta bu yolda teşvik görmeleri
gereğine inandığımı burada altını çizerek belirtmek istiyorum.
Bu dileklerle sizlere saygı ve sevgilerimi sunuyor, sabrınız için teşekkürler ediyorum.
109
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
İflasın Ertelenmesi Kararının Sonuçları
Kemalettin Yüksel*
Türkiye Bankalar Birliği tarafından 25-26 Kasım tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen “İcra ve İflas Hukuku’nda Güncel Sorunlar” konulu panelde Sayın Kemalettin Yüksel tarafından yapılan sunuma ilişkin metin
aşağıda yer almaktadır.
Giriş
İflasın ertelenmesi kararının sonuçları ve etkilerini birlikte görürken yukarıda belirtilen konu başlıkları altında izah etmek gerekmektedir.
Bu konuda değerlendirmeleri Yargıtay içtihatları doğrultusunda ve onlarla birlikte açıklama ihtiyacını duydum. Tebliğ sunan değerli konuşmacıların görüşleri bizlere ışık
tutmuştur. Bizler hukukçu olarak hem ilmi hem de yargı kararları ile birlikte ve tebliğ sunan
değerli konuşmacıların görüşlerinden faydalanarak sorunlarımızı birlikte gidereceğiz.
İflasın ertelenmesi talebinin incelenmesinde esas olarak söylenilmesi gereken bir kuraldan bahsetmek istiyorum. Mahkemenin, hasımsız olarak açılan davada, resen araştırma
prensibi sebebiyle;
Aşağıdaki kurallara uyulmasının uygun olacağını düşünmekteyiz:
Hasımsız olarak açılan dava da ve iflas davası içinde iddianın ve savunmanın genişletilmesi kuralının uygulanmayacağını belirtmeliyiz.1
İkinci en önemli özelliğinin de; gerekli görülmesi halinde idare ve temsille görevli kişilerin dinlenilmesidir.
Üçüncü en önemli özellik ise; borçludan alacaklılarının listesini ve adresini göstermesi
uygun olup; alacaklılara tebligat yapılamazsa bile ilan yoluyla onlara haber verip itirazlarını
getirebilmelerine imkan tanınmasıdır.2
İflasın ertelenmesi kararının en önemli özelliği iflas kararının ve bu kararın etkilerinin
geçici bir süre içinde bekleme dönemine bir diğer deyişle bir çeşit rehabilitasyon dönemine
girmesidir.
Uygulamada ise en önemli özelliğinin borçlu şirketin mal varlığının korunmasına dair
ve buna yönelik tedbirlerin mahkemece alınması olduğu görülmektedir. Bu konuda Yasamızda bir düzenleme bulunmamakla birlikte, tedbir kararlarının alındığı ve uygulamaya konulduğu görülmektedir. Verilen tedbir ile borçlu şirketten teminat istenilmesi, iflasın ertelenmesi
müessesine aykırı düşer.
*
LLM, Ticaret Mahkemesi Başkanı.
110
Bankacılar Dergisi
Ancak şunu açıkça ifade etmek istiyorum ki ertelenme kararı bir tür geçici koruma
tedbiri değildir.
İflas ve konkordato’dan farklı sonuçlar doğurmaktadır. Bu davanın açılış amacı ve doğurduğu sonuçlar; konkordato ve iflas davasından çok farklı olup süre yönünden de değişiklikler göstermektedir
Aleyhte yapılan takipler bakımından terimlerde çokluk görülmekle birlikte durma veya tatil sözcüklerinden, biz takiplerin durması ifadesini kullanabiliriz.
İflasın ertelenmesi kararının en önemli etkilerinden bir diğeri de: temel düzenlenme
şeklinde ifade etmek gerekirse: Önceden yapılan takiplerin, kendiliğinden duracağı ve
erteleme süresi içinde yeni bir takip yapılamayacağıdır. Bir diğer ifadeyle genel anlamda bir
tatil etkisi yaratacaktır. Bu süre içinde başkaca bir takip yapılamaz.
Ertelenme süresi içinde yapılan takip işlemlerine karşın süresiz şikayet yoluna gidileceği açıktır. 3,4
İflasın ertelenmesi kararı verilmesiyle birlikte daha önce başlamış olan 6183 Sayılı
Amme Alacakları Tahsili Hususundaki Kanuna göre yapılanlar da dahil olmak üzere, tüm
takiplerin duracağı ve yeni hiç bir takip yapılamayacağı İcra İflas Kanunu (İİK) 179/b-1
maddede açıkça belirtilen ifade budur.
Takiplerin durması takibin bulunduğu aşamada kalması anlamındadır. Bunun üzerine
de basarak ifade etmek istiyorum.
Takiplerin durması, iflasın ertelenmesi kararı ile birlikte kendiliğinden olacaktır.
Hacizlerin ve temliklerin kaldırılması ise düşünülemez. Yeni bir takip yapılmasında
ise takibin iptali yönünde, Yargıtay 12. Hukuk Dairesi’nin kararı bize göre isabetlidir. Çünkü
ödeme emrinin iptali değil, takibin iptali gerektiği hususu belirtilmiştir. Gerçekten yasada
belirtilen anlam, yeni bir takip yapılamayacağı şeklinde olup, alacaklılar arasında da eşitlik
ilkesini sağlayan bir düzenlemedir.
Bu arada yeni bir yasa tasarısında iflasın ertelenmesi davasının hasımsız olarak açılması neticesinde eğer Yargıcın bu davayı hasımsız olarak açıp duruşma yapmayı düşünmesi
halinde, yukarıda belirttiğimiz idare ve temsil ile yetkili olan kişilerin dinlenilmesi şeklinde
bir düzenleme yapılmalıdır.
O halde bizim teklifimiz: “Hasımsız olarak açılan ve re’sen her şeyin gözetilebilecek
olduğu bu tür davalarda yönetim kurulu üyelerinin veya sorumluların dinlenmesi ve yanında
da borçlu şirketin; kime, ne kadar, ne şekilde, borçlu bulunduğunun belirtilmesi gerekmekte
olup; ilan edilmesi gereklidir.” diye düşünmekteyiz.
Hükümet gerekçesinde iflasın ertelenmesi talebinin ilanı hususunda getirilen görüş şu
idi: “İflasın ertelemesi hususundaki talep ilan edilmemelidir. Ancak, Yargıtay 19. Hukuk
Dairesi ilan edilmesi gerektiğini açıkça belirtmiştir. O halde, yeni Yasa Tasarısında, Yönetim
Kurulu üyelerinin dinlenilmesi gerektiği düşünülmelidir.
111
Kemalettin Yüksel
Borçlu şirketin, Türk Ticaret Kanunu (TTK) 324. madde hükmü gereğince borca batık hale düşmesinde ve alınacak olan tedbirlerin nelerden ibaret bulunduğuna veya nakit
girişinin nasıl yapılacağına dair bu hususa çok fazla girmek istemiyorum. Sayın Öztek ve
Sayın Günel, bu hususta gereken açıklamaları yaptılar. Kendilerine yaptıkları açıklamalardan
dolayı teşekkür ediyoruz.
Mahkemece kayyum atanacak olup; kayyum’un görevi yönetim kurulu ile birlikte nasıl, ne şekilde ve hangi yetkilerle görev yapıp, yönetici kayyumun borçlu şirketin idare ve
temsili ile yetkili kişiler içindeki yetkilerinin değerlendirilmesi ise, hiçbir duraksamaya yer
vermeden belirlenmeli ve gösterilmelidir.
İşte bütün bu hususları gidermek için yeni yasa tasarısında mutlaka yönetim kurulunun
dinlenilmesi ve alınacak tedbirlerin ne olduğunun açıkça belirtilmesi gereklidir.
İlan ile de öncelikle borç, vade ve kime ne kadar borçlu bulunduğunun gösterilmesi
hususunun diğer bir yönü de iflasın ertelenmesi kararından sonra alacaklılarının ortaya
çıkması, bildirilen borçlu listesinde miktar ve alacaklı için değerlendirmenin yapılması,
alacaklılarının bildirilmemesi halinde ise iflasın ertelenmesi kararının kaldırılmasın da etken
bir değerlendirme olacak ve çelişkili davranan borçlu şirketin davranış biçiminin “venire
contra factum probirium (çelişkili davranış yasağı)” uyarınca iflasın ertelenmesi kararının
kaldırılmasına sebebiyet verebilecektir.
Takiplerin durması ve yeni takip yasağı konusunda kanun koyucu iki grup alacaklar
için istisna tanımıştır. Bunlar;
a. Rehinli alacaklar
b. İİK. 206/1 madde hükmünde belirtilen alacaklar
İİK. 206 maddesinde düzenlenen birinci sırada yazılı alacaklar için iflasın ertelenmesi
kararı olmasına rağmen yeni bir takip yapılabileceği ve daha önce başlamış olan takiplere de
devam edilebileceği hususudur.
Alacaklılar arasında eşitlik ilkesinin bozulduğunu söylemek mümkün olabilir.
Getirilen istisnalar sadece icra takipleri ile sınırlı olup; bu alacaklıların erteleme süresi
içinde, borçlu şirkete karşı iflas yoluyla takip yapmalarına izin verilemez.5
Erteleme süresi içinde, takip yasağının diğer istisnası ise, rehinli alacaklar lehine kabul
edilmiş olup; bu alacaklar; taşınır, taşınmaz, ticari işletme rehni ile temin edilmiş alacaklardır
(İİK. 179/b ve 23. md). Bu alacaklılar için erteleme sırasında rehnin paraya çevrilmesi yoluyla
takip başlatılabilir ve daha önce başlamış olan takiplere devam edilebilir.
Erteleme süresi içinde yapılacak rehnin paraya çevrilmesi yoluyla yapılan takipte, rehin konusu mallar hakkında muhafaza tedbirleri alınamaz ve rehinli malların satışı gerçekleştirilemez.
En önemli sorunlardan bir tanesi de, rehinle karşılanamayacak faizler olup; faiz için
teminat gösterilmesi gereklidir. Ancak, açıkça şunu belirtmek istiyorum; Faiz için teminat
gösterilmesi iflasın ertelenmesi kararının verilmesi için gerekli bir koşul değildir. (İİK. 179
md.)
112
Bankacılar Dergisi
Erteleme süresi içinde işleyecek olan faizler için mevcut rehinle karşılanamayacak
olması halinde faizlerin teminatlandırılmak zorunluluğu vardır. Yeni yasa tasarısında belki bu
teminatın cinsi nevi süresi şekli belirtilmelidir. Ancak şu aklımıza gelebilir. Hukuk Mahkemesi Kanunu 96. madde hükmündeki değerlendirmeyi biz yapabilir miyiz bu teminatları
belirtmek ve süresini göstermek şeklini ve miktarını izah etmek gereklidir.
Teminatın, iflasın ertelenmesi kararı için verilmesi öngörülmediği veya koşul olmadığını da İcra İflas Kanunu 179. maddesinin açık anlamından çıkartmaktayız. O halde teminat
ne içindir? Bu teminatın ne için olduğunu izah ettik. Ancak, rehinli mala şatış işlemi aşamasına gelinmiş olması durumunda, satışın durdurulmasının koşulu olduğu hakim görüştür. Diğer
bir değişle teminat gösterilmediği taktirde rehinli malın satış işlemi gerçekleştirilebilicektir.
Bir diğer sorunda, teminatın türü miktarı ve cinsi olduğunu ifade ettik, teminat miktarının tüm erteleme süresi içinde işleyecek olan faizi değil rehinli alacaklının erteleme süresi
içindeki satış talebinden itibaren başlayacak ve sonuna kadar işleyecek olan faizi düşünmek
satış talebi erteleme kararından önce ise ertelenme süresince olan faiz düşünülmedir şeklinde
açıklama yapmak uygun olacaktır.
“Yeni yasa tasarısında bu hususla ilgili bir hükmün eklenmesi yerinde olacaktır” diye
düşünmekteyiz. İİK 179. a maddesinde iflasın ertelenmesini talep eden borçlu şirketin mal
varlığının korunması için mahkemece her türlü tedbiri alma yetkisinin tanınmasını ne şekilde?
anlamak mümkündür? Sorusu çok günceldir. Tedbirler yalnızca ertelenme talebinde bulunan
için olmalıdır.
Üçüncü kişi konumunda olan kefil veya ipotekli taşınmaz maliklerinin hukuki durumunu veya konumunu etkileyecek şekilde tedbire konu edilmesi yasanın amacına aykırıdır.6
Erteleme süresi içerisinde borçlu şirkete karşı iflas yoluyla takip yapılması, takipli iflas yoluyla açılan davada takibin durdurulması gerektiğinden, bu dava bulunduğu aşamada
durmalı erteleme süresi içerisinde de iflas kararı verilmemelidir.7
İflasın ertelenmesi süresi içinde, başka bir doğrudan doğruya iflas sebebine dayanarak,
alacaklılar tarafından iflasın istenilmesi ve buna karar verilmesi mümkün değildir. Gerçekten,
iflasın ertelenmesi kararı tüm alacaklıların menfaatleri gözönüne alınarak verildiğinden, iflas
isteyen tek bir alacaklının menfaatini tüm alacaklıların menfaatinden daha üstün tutarak
erteleme süresi içinde borçlu şirketin iflasına karar verilemez.8
Takibin yapılamayacağı ancak davaların açılabileceği açılan dava sonucunda elde edilen ilam ile borçlu şirketin aleyhinde ilamlı bir takip yapılamayacağını da belirtmek istiyorum.
Bir başka önemli noktada zamanımız çok azaldı ama çok kısa izah etmek zorundayım.
Kefalet noktasındadır.
Alacaklılar için erteleme süresince, borçlu şirket aleyhine takip yapılmasına izin verilemeyeceğine dair kural, sadece erteleme kararını alan borçlu şirket için geçerlidir. Yoksa
kefiller, Borçlar Kanunu’nun 486 madde hükmünde belirtilen kefalet 487 ve 488 madde
hükmünde belirtilen müşterek borçlu ve müteselsil kefillerini kapsamaz.9 Bununla ilgili
elimizde çok detaylı içtihatlar olmasına rağmen zamanımız kısalması sebebiyle bunları izah
edemiyoruz. Burada gelişen bir görüşü izah etmek istiyorum. Bu takiplerde yapılmış olan
işlemler geri alınamayıp hacizler kaldırılamaz. Ancak kayyumun talebiyle üretime katkısı
113
Kemalettin Yüksel
bulunan bir malın borçluya verilmesi ve onun tarafından üretimde kullanılması gibi bir
düşüncenin alacaklılar arasında eşitlik ilkesini bozduğunu söylemekte mümkün görülebilir.
Ama hacizli hiç bir malın borçluya verilmemesi halinde bu işletmedeki değerlendirme ve
üretime katkısını nasıl ve ne şekilde işletme içerisinde kullanımın sağlayacağız? şeklindeki bir
soruyu da sizlerin takdirine bırakıyorum.
Alacaklıların yalnız burada üzerine basarak söylüyorum: Temlik, takas, mahsup, hapis, protesto veya temerrüdün sağlanması için olan hukuki işlemlerin veya hak ve def’ilerin
kullanılmasının diğer bir değişle hukuki sonuçlar doğurmasının durdurulmasına ve önlenmesine yönelik ihtiyati tedbir verilmemelidir.10
Aksi görüşü kabul etmek, müessesenin kendi içinde çelişki yaratıp, amaca da hizmet
etmeyecektir.
Keşide olunan senetlerin protesto edildiği taktirde Merkez Bankası bülteninde yer almasının önlenmesine dair bir ihtiyati tedbir kararı verilemez.11
Takas hakkındaki değerlendirme ile ilgili bilgileri ise az önceki bilgilere izah çerçevesinde göstermek mümkün olacaktır.
İflasın ertelenmesi kararı ile birlikte takip yapma yasağına sığınmaya çalışan kefil içinde bu hakkın yasal dayanağı olmadığını görmekteyiz.12
Önemli olan konulardan bir tanesi de, çok kısa bir şekilde geçmek istiyorum. Finansal
kiralama sözleşmelerinin, kiralayan ve kiracının hak ve borçlarıyla, kiralama konusu malların
haczedilmesi ve iflasın erteleme kararından doğan sonuçlarıdır.
Prof. Dr. Seza Reisoğlu’nun bu husus da Mart 2004 tarihli açıklamalarını ve yeni incelemelerini bize bu hususta yeterince açıklama getirmiş olması sebebiyle isterdim ki her bir
madde üzerinde detaylı bir biçimde duralım.
Özelikle kiracının borçları, kiracının iflası, kiralayanın iflası bunlar doğurduğu sonuçlar bakımından, işte iflasın ertelenmesi kararının getirdiği sonuçlar açısından son derece
önemlidir. Ancak Finansal Leasing, bizde olan şekli itibariyle söylüyorum: Satın almalı
finansal kiralama yönünden, Finansal Kiralama Kanunu’nun getirdiği düzenleme içinde
olmak üzere, İflasın Ertelenmesi Kararında yerini kanunun anlamı ile bulacaktır.
Önemli olan konulardan bir diğeri de; teminat mektupları bakımından tatbikattaki uyuşmazlıklardır.
Sayın Başkan ve değerli Hocamın töleransına sığınıyorum. Bununla ilgili bir cümle
ifade etmek istiyorum. İflasın ertelenmesi talebi ile ilgili tedbirler kural olarak erteleme
talebinde bulunan şirket ile ilgili olup; sınırı bu şekilde göstermek gerekir. Ayrıca bu şirketin
lehtar olduğu teminat mektubu yönünden tedbir kararı uygun olmayacaktır. Yargıtay 19.
Hukuk Dairesi’nin 2006 tarihinde 845 sayılı kararı buna ilişkindir. Takip yasağı kuralının
kaideden kabul edilmesine göre ilamsız takibe vaki itiraz sebebiyle haciz yoluyla yapılan
takip de itirazın iptali ve takibin devamı için açılan davanın borçlu şirket tarafından açılan
iflasın ertelenmesi davasının sonucuna talik edilmesi ancak tedbir kararının varlığıyla
mümkündür. Aksi halde sonucunun beklenilmesi şeklindeki bir düşünceyi getirmekle, Hukuk
Mahkemesi Kanunu 77. madde hükmüne göre ucuz basit ve çabukluk ilkesine aykırı
114
Bankacılar Dergisi
davranacağımız gibi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 6/3 madde hükmüne göre davaların
makul süre içerisinde sonuçlandırılması ilkesine de aykırı bir davranış yaratılacaktır.
Yüksek Yargıtay’ın, iflasın ertelenmesi hususunda açılan davanın sonucunun beklenilmesine dair kararlarında isabet görmüyoruz.1314
Bir cümle ile bitirmek istiyorum; İflasın ertelenmesi talebinin kabulü ile veya tedbir
kararı ile hacizler ve blokaj kayıtlar kaldırılamaz.15
İflası istenilen borçlu şirketin, iflas davasından önce veya sonra açtığı iflasın ertelenme davasında ise sonucunun beklenilmesi gerektiği şeklindeki değerlendirmeye kötü niyetli
borçlu şirketler yönünden cevaz vermekte az önceki açıkladığımız gerekçelerle uygun
düşmeyeceği kuralını getirmektedir. Zira burada önemli olan, alacaklılar için eşitlik ilkesidir.
Tek bir alacaklının menfaatinin tüm alacaklıların menfaatinden üstün tutmak iflasın ertelenmesi müessesine de aykırıdır.
Sayın Başkanım, Değerli Hocam tölare ettiğiniz zaman için sayın konuşmacılar sunduğunuz tebliğler için, değerli konuklar gösterdiğiniz sabır için çünkü hepiniz birer değersiniz
teşekkür ediyorum. Şükranlarımı sunuyorum.
Dipnotlar
1
Prof. Dr. H.Pekcanıtez, İstanbul Barosu Dergisi, s.2005/2, sh.325
Adg, sh. 336
3
Doç. Dr. Oğuz Atalay, Türkiye Barolar Birliği, Ankara 2004, sh.84
4
Y.12. HD. 28.5.2004 gün, 8556-13661.K
5
Oğuz Atalay, Adg, sh. 85
6
Y. Mete Günel, İflas Davaları ve İflasın Ertelenmesi, Ankara 2006, sh. 365
7
Y. Mete Günel, Adg, sh. 236
8
O. Atalay, Adg, sh. 87
9
Y.19.HD. 17.3.2005 gün, 2004/11750 E, 2005/2789 K.
10
H. Canıtez, Adg., sh. 345
11
Y. 19. HD. 10.3.2005 gün, 2004/11763 E., 2005/2432 K.
12
Y. 19. HD. 8.7.2004 gün, 3011 E. 8154 K.
13
Y. Mete Günel, Adg, sh.249
14
Y. 19. HD. 30.12.2004 gün, 5463 E. 1371 K.
15
Y. 19. HD., 10.3.2005 gün, 2004/11763 E., 2005/2432 K.
2
115
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Fiyat İstikrarı Yeterli midir? *
William R. White
Aşağıda yer alan çalışma Uluslararası Düzenlemeler Bankası (Bank for International Settlements) araştırma raporu olarak yayımlanmış olan “Is Price Stability Enough?” (BIS Working Papers No: 205) başlıklı
çalışmadan tercüme edilmiştir.
1. Giriş1
Para politikasının temel amacı ne olmalıdır? 1970’lerde bir çok ülkede yaşanan ‘Büyük Enflasyon (the Great Inflation)’ süreci sonrasında bu sorunun cevabı gayet açıktı: Merkez
bankalarının amacı enflasyonun düşük seviyelere düşürülmesi olmalıdır. Son zamanlarda bazı
ülkelerde yaşanan deflasyon tehdidi nedeniyle enflasyonun düşük seviyelerde tutulması hedefi
daha somut şekilde ele alınmaya başlanmıştır. Burada fiyatların belli limitler dışında
yükselmesine ya da düşmesine izin verilmemesi esastır. Nitekim, açık enflasyon hedeflemesi
uygulayan ülkelerde, uluslararası kuruluşların güçlü desteği alınarak böyle bir uygulama
yapılmaktadır. Merkez bankalarına söz konusu hedefi gerçekleştirmek için enstrüman
bağımsızlığı verilmeye ve bundan sorumlu tutulmaya başlanmıştır.
Bu çalışmada bir ülke ekonomisinde neden fiyat istikrarının sağlanması yönünde bir
talep olduğu gerekçeleriyle açıklanmakta, ayrıca yakın dönemde fiyat istikrarının sağlansa
bile, bunun orta dönemde ekonomide makroekonomik açıdan ciddi gerilemeler yaşanmasını
engellemeyeceği ortaya konulmaktadır. Ayrıca bütün deflasyonların birbirine benzemediği
gerçeğinden yola çıkarak, para politikasının deflasyon tehdidini önlemede aktif olarak
kullanılması halinde, bu politikanın uzun dönemli maliyetinin faydalarından daha fazla
olabileceği savunulmaktadır.
Romer ve Romer (2002) yaptıkları çalışmada Amerika’da makroekonomik politika
yapıcılarının 1950’lerde para politikasını yürütmek için gerçek ampirik modeller kullandıklarını belirtmektedirler. Bir başka deyişle, politika yapıcılar o dönemde enflasyonun ekonomiye
olan yüksek maliyetini kabul etmişler ve Keyneysen tartışmalarda yer aldığı üzere para ve
maliye politikasının etkin olarak kullanılabileceğini savunmuşlardır. Ayrıca 1960 ve
1970’lerde bu anlayışın bir şekilde ortadan kalktığını belirtmişlerdir. Romer ve Romer söz
konusu çalışmada ekonomilerde enflasyonist sürece geri dönüldüğü sonucuna ulaşmaktadırlar.
Birinci ve İkinci Dünya Savaşı arasında kalan dönemde Avusturya ekonomi okulu tarafından oluşturulan görüşe göre, Keynesyen bakış açısının ülkelerdeki makroekonomik
sorunları çözmede yetersiz kaldığı savunulmaktadır. Bunun yerine Avusturya ekolü eşitsiz
kaynak dağılımına yol açan göreli fiyatlardaki değişikliklerin etkisine ve bunun akabinde
oluşan ekonomik krizlere odaklanmıştır.
*
Türkiye Bankalar Birliği, Bankacılık ve Araştırma Grubu, Pelin Ataman Erdönmez tarafından hazırlanmıştır.
116
Bankacılar Dergisi
Bu çalışmanın başlangıç noktasında deregülasyon süreci ve teknolojik gelişmeler sonucunda küresel ekonomide ve finansal sistemde önemli değişikliklerin meydana geldiği
kabul edilmektedir. Reel ekonominin serbestleşmesi, özellikle Çin ve Hindistan’ın küresel
ticaret sistemine girmesi ve son 20 yılda uluslararası finansal sistemde meydana gelen
gelişmeler ekonomik süreçleri önemli oranda değiştirmiştir. Büyük Depresyonu ve İkinci
Dünya savaşını izleyen dönemdeki ortamdan bir hayli farklı olarak yapısal görünüm gittikçe
Birinci Dünya Savaşı’ndan önceki döneme benzediğinden iktisat politikalarının da yeniden
gözden geçirilmesi gerekmektedir.
Çalışmanın ikinci ve üçüncü bölümünde yakın dönem fiyat istikrarına sahip olunmamasının maliyetleri, aynı zamanda fiyat istikrarının faydalarının fazla tahmin edilmiş
olabileceği ortaya konulmaktadır. Dördüncü bölümde konvansiyonel politika çerçevesinin
değerlendirilmesine yer verilmektedir. Beşinci bölümde uygulanan para politikasının nasıl
olabileceğine ilişkin bir çerçeve sunulmaktadır.
2. Fiyat İstikrarından Sapma: Maliyetler Fazla mı Tahmin Edildi?
Bir ekonomide fiyat istikrarının bulunmamasının doğuracağı maliyet değerlendirilmeden önce merkez bankaları açısından ‘fiyat istikrarı’ kavramının ne anlama geldiği tanımlanmalıdır. Çoğu merkez bankası için ‘fiyat’tan kasıt mevcut üretilen mal ve hizmetlerin
değeridir. ‘İstikrar’ ise düşük enflasyon düzeyini ifade etmektedir. Bu çerçevede, enflasyon
gibi deflasyon da (fiyatlar genel seviyesinin sürekli bir şekilde düşmesi) fiyat istikrarı ile
çelişen bir durumu göstermektedir.
Bugünkü ekonomilerde düşük enflasyon düzeyine ulaşılmasının maliyeti 1960’lı ve
1970’li yıllardaki düzeyinden daha düşüktür. O dönemlerde enflasyon ve istihdam arasında
uzun dönemli bir ödünleşme olduğu, düşük enflasyonun sürekli yüksek işsizlik anlamına
geldiği savunuluyordu. Bu görüş şimdi geçerliliğini yitirmekle birlikte, Friedman ve Phelps’in
(1968) öteleme beklentilerinin nasıl uzun dönem düşey Philips eğrisinde kendisini gösterdiği
ve enflasyonun piyasa süreci aracılığıyla düşürülmesinde direnç olduğu görüşüne bir alt yapı
sağlamıştır.
Fiyat istikrarının sağlanmasına ilişkin maliyet zaman içinde düşmeye başlarken, merkez bankalarının yüksek enflasyonla yaşama deneyimi çerçevesinde fiyat istikrasının
bulunmasının faydaları artmaya başlamıştır. Çoğu ülkede özellikle 1970’de negatif arz şokları
şiddetlendiğinde faktör payları için yapılan mücadele, ücret ve fiyat spiralinin yukarı doğru
hareket etmesine yol açmıştır. Savaş sonrası orta Avrupa’da meydana yaşanan hiperenflasyon
dönemi bu görüşü daha da desteklemektedir. Gerçekten, bu tarihsel tecrübe sayesinde
Bundesbank ve İsviçre Ulusal Bankası’na çok daha fazla bağımsızlık tanınmıştır.
Yüksek enflasyonun neden olduğu maliyet mikro, makro ve sosyal açılardan değerlendirilmelidir. Enflasyon, yüksek oranlarda sürdürülebilir bir büyümenin ve sosyal istikrarın
önünde önemli bir engeldir. Mikro düzeyde yaşanan büyük fiyat hareketleri göreli fiyatlarda
belirgin olmayan hareketlere neden olabilmektedir. Makro düzeyde fiyat hareketleriyle ilgili
belirsizliğin artması ve sonunda ortaya çıkan resesyon süreci finansman maliyetlerine bir risk
primi eklemektedir. Kişilerin enflasyona karşı kendilerini korumak istemeleriyle birlikte,
üretken yatırımlardan ikamet etmek için ve ikametgah dışında kullanmak üzere emlak
yatırımlarına doğru bir yöneliş olmaktadır. Bu durum da kaynak temini büyük oranda
bankalardan sağlandığından emlak fiyatlarının düşmeye başlamasıyla birlikte finansal
piyasalarda istikrarsızlık yaşanması olasılığı artabilmektedir.
117
William R. White
Son yıllarda deflasyonun nadiren gerçekleşmiş olması nedeniyle, bunun maliyetinin
objektif değerlendirilmesi enflasyonun aksine daha zordur. Amerika’da 1930’lu yıllarda
Büyük Depresyon döneminde bu konuya özel önem verilmiştir. Bu olay geçen yüzyılın
belirleyici makroekonomik olayıdır. Daha uzun bir zaman dilimine bakıldığında, bazı
çalışmaların Birinci Dünya Savaşından önceki yumuşak deflasyon dönemlerinde çıktıda
sürekli güçlü artışlar ve yumuşak resesyonlar ve yine çıktılarda bir veya iki keskin düşüşün
yaşandığını göstermektedir. Ayrıca, deflasyonist döneme maruz kalan başka ülke örneklerinde
deflasyonun ekonominin geneli üzerindeki etkileri üzerinde önemli bir uzlaşma sağlanamamıştır. Japonya’daki yumuşak deflasyon, tüketici harcamalarında kümülatif aşağı yönlü spiral
etkiye yol açmamıştır. Çin’de son derece yüksek seviyelerde seyreden yumuşak deflasyon
yüksek seviyelerini koruyan büyüme oranları üzerinde farklı etki yaratmamıştır.
Deflasyonun ünlü bir filmin ismi gibi ‘iyi’, ‘kötü’ ve ‘çirkin’ olarak kategorize edilmesi2 bütün deflasyonların aynı olmadığına işaret etmektedir. Ulaşılan bu sonuç da deflasyon
maliyetinin neden farklı olduğunun analiz edilmesini ve bunun karşılığında küresel ekonomide deflasyonist bir dönemin nasıl maliyetli olabileceği sorusunu gündeme getirmektedir.
‘İyi’ deflasyon dönemi, çıktı büyümesinin güçlü olduğu genellikle pozitif arz yönlü
şokların hakim sürdüğü bir süreçtir. Özellikle I. Dünya Savaşı öncesinde teknolojik gelişmeler, hızla artan üretim ve hareketli üretim faktörleri iş faaliyetlerinin sürdürülmesini sağlamıştır. Düşük fiyatlar yüksek reel ücretlerin oluşmasını sağlamış, diğer yandan, yüksek verimlilik
faktör gelirlerinde kar payının sürdürülmesine hatta artmasına yol açmıştır. Bu çerçevede aktif
fiyatları güçlü kalmaya devam etmiş, parasal ve kredi büyüklükleri de artış eğilimi göstermiştir.
‘Kötü’ deflasyon normal ölçekteki resesyonla ilişkilidir. Bu durum genellikle enflasyonun zaten düşük düzeyde olduğu bir ortamda talep gevşemesiyle meydana gelmektedir.
Daha geniş anlamda bu tür yumuşak deflasyonların maliyetleri yumuşak enflasyonların
maliyetlerinden çok farklı değildir. Mikro düzeyde zayıflamış fiyat sinyalleri, vergi sistemi ve
keyfi servet transferleri hakkında endişeler bulunmaktadır. Makro düzeyde riskli yatırımlar
üzerindeki nakit tercihi zaman içinde daha yavaş büyümeye neden olabilmektedir. Buradan
kötü deflasyonun çirkin deflasyona dönüşebileceği sonucu çıkmamalıdır.
1930’lardaki gibi ‘çirkin’ deflasyonda üç nominal unsur bulunmaktadır. İlki nominal
ücretlerdir. Ücretler düşmeden evvel fiyatlar düşmeye başlarsa o zaman reel ücretler artmaya
başlamakta ve karlar sıkışmaktadır. Ortaya çıkan bu durum daha düşük düzeyde istihdama ve
yatırımlara yol açar. İkincisi nominal faiz oranları için sıfır düzeyidir. Üçüncüsü tüketicileri
hem de kurumsal sektörü etkileyebilecek nominal cinsten borçlarla ilgilidir. Bunun borç faiz
anapara ödemeleri üzerindeki etkisi sadece deflasyon oranına değil, aynı zamanda nominal
borç stokuna bağlıdır. Son olarak, finansal sistemde bu konuyla ilgili zayıflıklar da ekonomide ciddi şekilde bir düşüşe neden olabilmektedir.
Bugünkü küresel ekonominin temel özellikleri dikkate alındığında mevcut koşulların
Büyük Depresyon döneminden ziyade I. Dünya Savaşı öncesi koşullara daha fazla benzediği
düşünülmektedir. Buna göre deflasyona ilişkin düşüncelerin abartılı olabileceği sonucuna
ulaşılmaktadır. Özellikle yerel ve uluslararası piyasalarda süregelen ekonomik liberalizasyon
süreci uluslararası alanda ticareti yapılan malların fiyatlarını aşağı çeken pozitif arz şoklarını
etkilemiştir. Amerika’da ve özellikle gelişmekte olan ülkelerde verimlilik önemli ölçüde
artmıştır. Fiyatlardaki aşağı yönlü baskıya rağmen kar payları son yıllarda önemli ölçüde
büyümüştür. Verimlilik artışı birim işgücü maliyetlerinin düşük oranda büyümesine katkıda
118
Bankacılar Dergisi
bulunurken, nominal ücretler bir çok ülkede gözle görülür ölçüde baskı altında tutulmuştur.
Birinci Dünya Savaşı’ndan önce olduğu gibi işgücü özellikle de sermaye çok hareketlidir. Bu
nedenle gelişmiş ülkelerde işgücü açığı yabancı işçiler kullanılarak aşılmaya çalışılmaktadır.
Japonya’da son sekiz yıldır düşen fiyatlar, fiyatların daha da düşmesi ihtimali nedeniyle
tüketicilerin tüketimlerini ertemelerine yol açmıştır.
Şüphesiz bazı ülkelerde mevcut borç seviyesi çok yüksektir; özellikle Japonya’da kamu borcu, Avrupa’da kurumsal borç, Amerika’da hanehalkı borcu ve bazı İngilizce konuşulan
ülkelerde durum böyledir. Düşen fiyatların ve nominal gelirler borç ödeme kapasitesini
zayıflatmak suretiyle ciddi iflaslara yol açabilir. Çoğu ülkede bankaların hanehalkından elde
edilen gelirlere bağlı olması gelecekte finansal kırılganlıkların yaşanabileceği ihtimalini
güçlendirmektedir.
3. Fiyat İstikrarının Sürdürülmesinden Elde Edilen Faydalar Fazla mı Tahmin
Edildi?
Bu bölümde merkez bankalarının fiyat istikrarını sağlamasının önünde engel teşkil eden diğer hedeflerin analiz edilmesi amaçlanmaktadır. Fiyat istikrarının sağlanması hedefi ön
plana çıkarılırken diğer hedeflere daha az önem verilmekle birlikte bu hedeflerin enflasyon
üzerinde etkileri bulunmaktadır.
Fiyat istikrarına ilişkin geleneksel kısıtları gözden geçirildiğinde son yıllarda dikkatler
yine belli problemler üzerinde yoğunlaşmıştır. Özellikle ekonomik canlılık ve kriz dönemlerinde kredi büyümesi, aktif fiyatları ve harcama modellerindeki önemli sapmalarla bağlantılı
ekonomik engellere dikkat çekilmektedir.
3.1 Geleneksel Kısıtlar: Çıktı Büyümesi ve Döviz Kurları
Enflasyon ve çıktı arasında uzun dönemli ödünleşme olduğu kabul edildiğinde çıktı
büyümesinin sürdürülmesi ile ilgili endişeler fiyat istikrarının uygulanmasında temel bir sorun
teşkil etmektedir. Eğer, normal olarak önceden kontrol altında olan fiyat hedefi fazla veya
eksik talep tehditi altındaysa, fazla talebin yönetilmesi, konjonktüre karşı para politikasından
konjonktürel bir para politikasının uygulanması anlamı gelmektedir. Arz yönlü şoklarla
karşılaşıldığında fiyat istikrarı ve çıktı büyümesi arasında daha temel bir çelişkinin mevcut
olduğu görülmektedir. Örneğin, petrol ambargosu fiyatları artırmakta ve toplam arzı azaltmaktadır. Net petrol ithalatçısı ülkelerde bu durum vergi artışı anlamına gelmekte ve aynı
zamanda toplam talep de düşmektedir.
İkinci geleneksel kısıt döviz kuruna bağlı istikrarsızlık ve buna bağlı olarak dış dengesizliğin oluşması ihtimalidir. Sermayenin yüksek oranda hareketli olduğu günümüz ekonomilerinde yerel fiyat istikrarının sağlanması için döviz kurunun dalgalanmaya bırakılması
gerekmektedir. Enflasyonist baskıları azaltmak için parasal daralma bazı durumlarda reel ve
nominal döviz kurunun değerlenmesine ve cari dengenin bozulmasına yol açmaktadır. Bu da
gelecekte döviz kurunda bir kriz yaşanması ihtimalini artırmaktadır.
Döviz kurunun değerlenmesi için baskıya artan direnç yerel enflasyonun artmasına yol
açarak paranın reel olarak değerlenmesine yol açacaktır. Bu tür enflasyonist eğilimlerle
karşılaşıldığında para politikası daraltılmalı ve nominal döviz kurunun yükselmesine izin
verilmelidir. Bununla birlikte Asya’da enflasyonist her hangi bir gösterge bulunmadan
paranın değerlenmesine müdahaleler ve yerel para politikaları aracılığıyla karşılık verilmiştir.
119
William R. White
Bu ülkelerde bazı yıllarda faiz oranlarının düzeyi sıfıra yakın olmuştur. Son yıllarda Asya
ülkelerinde reel büyüme hızlı olup, büyük döviz rezervleri 1990’ların sonunda meydana gelen
krize benzer krizlere karşı sigorta oluşturmak üzere büyük miktarlara ulaşmıştır. Bununla
birlikte ileriye dönük olarak Asya’da enflasyonun ve makroekonomik dengesizliklerin artış
göstermesi ihtimali mevcuttur. Asya’daki diğer bir potansiyel problem ise küresel ekonomiyle
ilgilidir. Amerika’daki cari açığa karşılık ticaret fazlasının üretilmesi gerekmektedir. Bu
durum Asya paralarının değerinin ve aynı zamanda Amerika’da birikmiş yabancı para
rezervlerinin çoğunluğunun Amerikan doları cinsinden tahvillere tekrar yatırılması uzun
dönemde oranların düşmesi anlamına gelmektedir. Bugüne kadar fiyat istikrarı hem alacaklı
hem de borçlu ülkelerde sağlanmış olmakla birlikte, küresel finansal sistem giderek dış
dengesizliklere maruz kalma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
3.2 Yeni Kısıtlar: Sabit Sermaye, Borç ve Finansal İstikrar
Ekonomi Tarihinden Dersler
Tarihsel gelişmeler fiyat istikrarı sağlanmasının ciddi makroekonomik gerilemeleri
engelleyemeyeceğini göstermektedir. Bunun en somut örneği Amerika’da 1930’larda yaşanan
Büyük Depresyon’dur. Bu dönem ciddi istihdam ve çıktı kayıplarının olduğu, deflasyonun ve
borçların birikmesi sonucu finansal zorlukların yaşandığı bir dönemdir. Aynı dönemde
Amerikan bankalarının üçte biri iflas etmiştir. Diğer yandan yine bu dönemde teknolojik
gelişmeler, üretim, hisse senedi, gayrimenkul ve sabit yatırım fiyatlarında hızlı artışlar
yaşanmıştır. Söz konusu gelişmeler yanında finansal sektörde süregelen teknolojik yenilikler
ve tüketici kredilerine kolay erişim bu dönemin özellikleri arasında yer almaktadır.
Daha yakın bir döneme bakıldığında, Japonya’da 10 yıldan uzun bir süre gayri safi
yurtiçi hasıla’nın (GSYİH) düştüğü, 1992-2004 yılları arasında işsizliğin arttığı (1989 yılında
yüzde 2 iken, 2001 yılında yüzde 5,5’e yükseldiği) görülmektedir. Aynı zamanda bankacılık
sistemi büyük mali sıkıntı içine düşmüştür. Devletin güçlü müdahalesine rağmen bir çok iflas
yaşanmıştır. Ayrıca ekonomide yaşanan sorunlar kredi, aktif fiyatları ve sabit yatırımlara da
olumsuz yansımıştır.
1990’ların sonunda mali kriz geçiren Güney Doğu Asya ülkelerinde krizin maliyeti
çift haneli GSYİH olarak ölçülmüş, işsizlikte artışlar yaşanmış ve bankacılık sistemi ciddi
şekilde etkilenmiş, deflasyon meydana gelmiştir. Amerika ve Japonya örneklerine benzer
şekilde bu zorluklar enflasyonist aşırılıklar şeklinde değil, ama kredi, aktif fiyatları ve sabit
yatırımlarda sert artışlar şeklinde kendini göstermiştir. Önceden yaşanan büyük oranlardaki
sermaye girişleri kriz döneminde tersine dönmüştür.
Son olarak, 1998 yılında LTCM’nin (Long Term Capital Management) iflas etmesi,
Rusya’daki borç krizi ve 2001 yılında küresel hisse senedi piyasalarının çöküşü reel ve
finansal sisteme büyük gerilim altına sokmuştur. Hem Amerika hem de Avrupa’da teknoloji,
telekomünikasyon ve medya sektörlerine yönelik iş yatırımlarında büyük artışlar kaydedilmiştir. Buradan fiyat istikrarının yüksek, sürdürülebilir bir büyümeyi sağlamaya yeterli olmadığı
sonucu çıkmaktadır. Çalışmanın izleyen bölümlerinde iki noktaya dikkat çekilmektedir. İlk
olarak, savaş öncesi Avusturya teorisine gönderme yapılarak, bu teorinin bir çok merkez
bankası tarafından kullanılan Keynesyen analitik yaklaşımıyla nasıl zıtlık taşıdığı ortaya
konulmaktadır. İkinci olarak da ekonomide meydana gelen reel ve finansal yapısal değişiklikler sonucunda, bu teorik görüşlerin pratiğe çevrilmesinin geçmişte yaşanan dönemlerden daha
120
Bankacılar Dergisi
çok gerektiği üzerinde durulmaktadır. Kısaca tarihsel gelişmelerin hala bugünkü sorunların
çözümüne ışık tutabileceği düşünülmektedir.
Ekonomik Düşünce Tarihinden Dersler
Bu konuyla ilgili en güzel tartışma 1930’ların başındaki Keynes-Hayek tartışmasıdır.
Hicks (1967)’de Büyük Depresyonun ilk günlerinde yapılan bu tartışmaların o zamanın
ekonomistlerinin hayal gücünü yansıttığını söylerken, şimdi bu tartışmaların çoğu unutulmuştur. Hem Keynes hem de Hayek’te bazı ortak noktalar mevcuttur. İlki para politikasının
mübadele ekonomisinden temelde farklı olmasıdır. İkincisi Wicksell tarzı bir çerçeveye
oturtulmakta, parasal bir ekonomide doğal oranlarından sapan finansal oranlarla bağlantılı
sorunlara odaklanılmaktadır.3
Laidler (1999)’da IS/LM modelinin hala bir çok merkez bankası için geçerli bir model
olduğunu belirtmektedir. Söz konusu modelde kısa dönem ve uzun dönemin birbirinden etkin
bir şekilde ayırt edilemeyeceği savunulmaktadır. Modelde temel olarak, istihdam ve enflasyona yol açan eksik veya fazla toplam talep yaratan finansal ve doğal oranlar arasındaki
sapmalara odaklanılmaktadır. Her ikisi de gerçekte arzu edilmeyen durumlardır. Finansal oran
ile doğal oran arasındaki sapmalar yatırımları teşvik edecek şekilde kredi yaratılmasını
sağlamakta, ancak bunun sonucunda karlılık sağlanamayabilmektedir. Bunun ortaya çıkmasının en önemli nedeni yatırımların asla gerçekleşmeyecek mal ve hizmet üretimine yönelmesidir. Bir çok kişi Avusturya sermaye teorisini yüksek oranda eleştirirken, kredi yaratılmasından
kaynaklanan yanlış yatırım kavramı hala dikkate alınması gereken bir kavramdır. Ayrıca,
çoğu Keynesyen model bir denge durumundan diğerine yumuşak bir geçişin mümkün
olduğunu kabul ederken, Avusturya ekolü ekonomide artan dengesizlikler ve bunun sonucunda büyüklüğü nedeniyle reel makro dengesizlikleri etkileyecek bir kriz üzerinde durmaktadır.
Bu son gözlemle ilgili belirleyici neden ekonomide yükselme döneminde üretilen sermaye
mallarının mübadele edilebilir değil, dayanaklı olmasıdır. Yapılan hataların giderilmesi bu
durumda uzun zaman almaktadır.
Avusturya yaklaşımı, özellikle 1930’larda krize herhangi bir çözüm üretememesi nedeniyle dünyanın bir çok ülkesinde gözden düşmüştür. Buna karşılık Keynesyen yaklaşım
yukarıda belirtildiği üzere savaş sonrası dönemde 1970’ler hariç hayli tatminkar performans
göstermiştir. Gerçekten de, makro politikasına ilişkin konvansiyonel görüşler, 1980’lerin
başından beri gerçekten umut vaat edici sonuçlar doğurmuştur. Çoğu gelişmiş ülkede
(Japonya hariç) büyüme daha yüksekken, enflasyon keskin bir şekilde daha düşük olmuştur.
Bu tarihsel başarıya karşı olarak merkez bankalarının düşük, pozitif enflasyon düzeyini
sürdürmeleri için Avusturya ekolünde daha fazla yer alan finansal ‘aşırılıklar’ ve ‘dengesizlikler’in göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
Neden Tarihsel Gelişmeler Hala Konu Edilmektedir?
Para politikasına ilişkin konvansiyonel görüşlerin yeniden gözden geçirilmesi ihtiyacı,
küresel ekonominin yapısının son yıllarda önemli ölçüde değişmiş olmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle, finansal liberalizasyon süreci Avusturya ekolü tarzı ekonomide patlamaçöküş konjonktürü olasılığını artırmıştır. Ayrıca, büyük ülkelerin dünya ekonomisine
entegrasyonu ve reel ekonominin küreselleşmesi, enflasyon süreci ve para politikası aktarım
mekanizmasına etki yapmıştır. Bu çalışmada her bir gelişme sırasıyla gözden geçirilmektedir.
Son yıllarda finansal sektördeki yapısal değişiklikler çok köklü olmuştur. Teknolojik
değişiklikler ile deregülasyon süreci, piyasa mekanizmasının ağırlık kazanmasına, ekonomile121
William R. White
rin küreselleşmesine ve kurumsal konsolidasyona yol açmıştır. Kısaca, finansal liberalizasyon
süreci önceki baskı altındaki halinden farklı olarak patlama-çöküş konjonktürü özelliği
göstermeye başlamıştır.
Sürecin dinamikleri şu şekilde işlemeye başlamıştır: Ekonomide meydana gelen gelişmeler çerçevesinde artan kredi hacmi aktif fiyatlarını yükseltmiştir. Bu hem sabit yatırımları teşvik etmiş, hem de teminat değerlerini yükseltmiştir. Ekonomideki gelişmeler zamanla ve
çıktı büyümesine bağlı olarak risk alma potansiyelini artırarak kredi konjonktürünün daha da
genişlemesine neden olmuştur. Bu sürecin akabinde risk ve getiriye ilişkin beklentilerin
artması hayal kırıklığı yaratmış ve tüm süreç tersine dönmüştür. Enflasyonda hedeflerin
aşması yerini, hedefe ulaşamamaya bıraktığı için bu durum reel ekonomide talebi azaltıcı etki
yaratmış, yüksek borç seviyeleri ve zayıf yatırımlar dikkat çeker hale gelmiştir. Finansal
sistemin kendisi zayıflamaya başlamış ve reel ekonomi üzerinde daha fazla daraltıcı etki
yaratmıştır.
Son yıllarda bir çok ekonomide görülen durum bu olup, kredi hacminde, aktif fiyatlarında ve sabit yatırımda hızla bir artış gerçekleşmiştir. Özetle, para politikasının yürütülmesine yardımcı olacak yeni göstergelerle birlikte, finansal sektör gelişmelerini incelemek ve para
politikasındaki olumsuz gelişmelerin hızlı ve sürdürülebilir çıktı büyümesinin önünde
potansiyel bir tehdit oluşturduğunu görmek için bugün daha güçlü nedenler bulunmaktadır.
Aynı şekilde reel ekonomideki yapısal değişiklikler, para politikası yürütülürken geleneksel göstergelerin kullanılmaya devam edilmesinin sorgulanmasına yol açmaktadır.
Dördüncü bölümde enflasyon sürecinin son yıllarda önemli oranda değiştiğine ilişkin açık
kanıtlar sunulmaktadır. Döviz kuru değişiklikleri ve yerel fiyatlara ilişkin maliyetler bir hayli
düşürülmüştür. Yerel çıktı boşluklarının (domestic output gap) enflasyon üzerindeki etkisi
azalıyor gözükmektedir. Finansal yapıdaki bu değişiklikler göz önüne alınarak para politikasının yürütülmesinde mevcut çerçevenin yeniden değerlendirilmesi gerekmektedir..
4. Konvansiyonel Politika Çerçevesinin Değerlendirilmesi
Bu bölüm dört kısımdan oluşmaktadır: İlk olarak mevcut ‘ortodoks’ çerçevenin belli
başlı özellikleri açıklanmaktadır Bu özellikler sadece para politikasının hedef/hedeflerini
değil, aynı zamanda bu hedeflerin uygulanmasında kullanılacak para politikası araçlarını da
kapsamaktadır. İzleyen bölümde statükonun sürdürülmesine ilişkin argümanlar yer alırken,
üçüncü bölümde bu görüşe karşı ileri sürülen argümanlara değinilmektedir.
4.1 Konvansiyonel Politika Çerçevesi
Para politikası uygulamaları düzenli bir şekilde gelişmektedir. Merkez bankaları ekonomide meydana gelen sorunlara kendi performanslarına göre yanıt vermişlerdir. Son yıllara
baktığımızda para politikasının yürütülmesinde ortodoks çerçevede şu beş prensip üzerinde
uzlaşı sağlanmıştır.
Öncelikle para politikasının temel amacı enflasyonu düşük seviyelerde tutmaktır. İkincisi, hedefi gerçekleştirmede temel araç, kısa dönem para politikasının merkez bankasının
doğrudan etkisi altında kullanılmasıdır. Son yıllarda Japonya’da oranlar sıfır nominal
düzeyinde kalmış, otoriteler bunun nedenini açıklarken ‘niceliksel gevşemeye’ dayanmışlardır
Bu bankacılık sisteminde rezervler için hedef belirlenmesi ve bunun kamuoyuna duyurulması
aracılığıyla yapılmıştır.
122
Bankacılar Dergisi
Üçüncüsü, gelecekteki enflasyonun tahmini ile ilgilidir. Kapasite kullanımı ve istihdam seviyesiyle ilgili tahminler burada temel rolü oynamaktadır. Parasal büyüklükler ve kredi
büyüklükleri gibi gelecekteki enflasyonla ilgili diğer göstergeler ise (özellikle Kıta Avrupa’sında) ikincil bir rol oynamaktadır. Dördüncüsü aktif fiyatları, sadece ‘boşluklar’ ve
akabinde meydana gelen enflasyon üzerinde yarattıkları baskı ölçüsünde önemlidir. Aktif
fiyatlarının patlamasının sonucunda ekonomik faaliyetteki herhangi bir yavaşlama, para
politikasının gevşetilmesi suretiyle etkin bir şekilde çözüme ulaştırabilmektedir.
Para politikasının bu dört prensip çerçevesinde yürütülmesi ne derecede döviz kurunun dalgalanmaya bırakılmasıyla ilgilidir. Ülkeler paranın değer yitirmesine yabancı para
müdahalesiyle yabancı para rezervlerinin dalgalanmasına izin verildiği ölçüde karşı koyabilirler. Bununla birlikte, paranın değer kazanmasına karşı koymada böyle bir limit bulunmamaktadır. Bu tür politikanın yan etkilerine katlanıldığı ölçüde yerel merkez bankası istediği kadar
yabancı para almak için ulusal para basabilmektedir.
4.2 Statüko İçin Argümanlar
Aslında merkez bankaları için mevcut para politikasının yeniden gözden geçirilmesi
gerekirken, yeniden değerlendirme sonrası statükonun korunması için zorlayıcı tartışmalar
yeniden gündeme gelmiştir. Çıktı dalgalanmaları son yıllarda epeyce seyrekleşmiş, enflasyonun hem düzeyi hem oynaklığı önemli ölçüde azaltılmıştır. Aslında merkez bankaları
enflasyonu düşürmeyi başarmışlar ve bu sayede, daha iyi ekonomik performans elde edilmeye
başlanmıştır. Özellikle, enflasyonun düşük ve istikrarlı olduğu durumda para politikasının
keskin olarak daraltılmasına gerek bulunmamaktadır.
Finansal sektörde artan sorunlara bağlı olarak mevcut çerçeveyi sürdürülmesi giderek
daha fazla liberalleşen sektörden sorunların öğrenilmesi ve belli ülkelerde finansal sistemin
altyapısal olarak desteklenmesindeki eksikliklerin giderilmesine bağlıdır. Temel nokta, her
durumda bu sorunların geçici olmasıdır. Finansal sistemler konjonktür dışı değildir ve sürekli
kriz yaratan bir yapısı yoktur. Bunun aksine bu piyasaların başka piyasalara göre daha etkin
ve şoklara karşı hayli dirençli oldukları ispatlanmıştır. Gerçekten küresel ekonominin ve
finansal sistemin karşılaştığı bir dizi ciddi şoklar göz önüne alındığında bu durum daha somut
olarak ortaya çıkmaktadır.
Son olarak, olaylar küresel büyümeye ilişkin görünümü tehdit eder hale geldiğinde,
mevcut parasal çerçeve para politikasının konjonktür dışı bir rol oynamasına imkan tanımıştır.
Yüksek oranlar 1980’lerin sonunda, 1994’de ve 1990’ların sonuna doğru yükselen enflasyon
baskılarına çözüm bulmak amacıyla kullanılmıştır. Diğer yandan, oranlar 1987’de borsanın
çöküşünü takiben ciddi ölçüde, 1990’ların sonunda ise agresif bir şekilde düşürülmüştür.
LTCM’nin iflas etmesi ve buna bağlı olarak Brezilya’yı da tehdit eden Rusya krizi para
politikasının gevşemesine ve küresel hisse sendi fiyatlarında düşüşe neden olmuştur.
Gerçekten, hisse senedi fiyatlarındaki düşüş, nominal oranların Kıta Avrupası’nda sadece
yüzde 2, Amerika’da yüzde 1 ve Japonya’da yüzde 0 olarak gerçekleşmesine yol açmıştır.
4.3 Para Politikasındaki Değişikliklere İlişkin Argümanlar
Ekonomideki Düşüş Dönemini Hafifletmek İçin Argümanlar
Kriz dönemini atlatmak için agresif gevşek para politikası uygulanmasının önünde bir
çok sakınca bulunmaktadır. Birincisi, bu sistem çalışmayabilir. Hem Keynes hem de Hayek
123
William R. White
gevşek para politikasına ilişkin sınırlamalarının farkındaydı ve Keynes’in ‘likidite tuzağıyla’
ilgili görüşleri iyi bilinmekteydi. Hayek durumu paradoksal olarak nitelemiştir. Eğer sorun
gerçek kaynakların fazla yaratılan para ve bu paranın krediye göre yanlış dağıtımı ise tercih
edilen çözüm daha fazla kredi ve daha fazla dengesizlik doğuracaktır. Bu nedenle, yakın
geçmişte Japonya ve Amerika örneğini göz önünde bulundurmakta fayda bulunmaktadır.
Japonya’da parasal gevşeme büyümede 15 yıllık yavaşlamayı tersine çevirmede yeterli
olmamıştır. Amerika’da da benzer şekilde gevşek para ve maliye politikası 2001’den sonra
büyümenin tekrar gerçekleştirilmesinde etkili olmuştur. Ancak, ekonomik iyileşme hala savaş
sonrası dönemde en yavaş düzeyindedir.
Agresif gevşek para politikasının ikinci olumsuz yanı sermaye stokunun bileşenleri ve
sermaye sahipliğinin etkisi ile ilgilidir. Aşırı yatırım döneminden sonra karlı olmayan
işletmelerin rekabet edebilenlere makul bir getiri imkanı sunulması için kapatılması uygun
olacaktır. Bununla birlikte, Japonya örneğinde açıkça görüldüğü gibi ‘hayali’ şirketler olarak
belirtilen şirketlere düşük nominal faiz oranları verildiğinde, bu şirketler ilgili bankalardan
finansman elde edebilmekte ve bu durum süreci önemli ölçüde sekteye uğratabilmektedir.
Bunun sonucunda bilanço ayarlanması için gerekli zamanın (özellikle borç azaltılması için)
uzatılması sağlanabilir. Ucuz finansman sağlama olanağı birleşme ve devralmaları kolaylaştırmaktadır. Son olarak çok düşük faiz oranları zaman içinde tasarruf eğilimlerinde ve uzun
dönemde büyüme oranlarında düşüşe yol açmaktadır. Özetle düşük faiz oranları temdit
edilmiş dönem için korunacaksa, toplam talep üzerinde arzulanan etkinin yaratılıp yaratılamayacağı belirsizdir.
Bu para politikasının üçüncü olumsuz yanı, finansal piyasalardaki potansiyel tahrifatla
ilgilidir. Son beş yıldır Japonya tecrübesinin ortaya koyduğu gibi çok düşük faiz oranlarının
olduğu bir ortamda interbank piyasaları iflas edebilir, merkez bankası nihai piyasa yapıcısı
konumuna gelebilir. Ayrıca, son yıllarda Asya’da görüldüğü gibi piyasa payları yüksek büyük
bankalardan düşük maliyetli kredi temin edilebilmesi imkanı, diğer finansman alternatiflerinin
gelişmesini engellemektedir. Bu durum da finansal etkinlik ve istikrarı olumsuz etkileyebilmektedir.
Konvansiyonel Çerçevede Kümülatif Etkiler
Para politikası bir çok ülkede düşük enflasyonla gerçek büyümenin gerçekleştirilmesini sağlamaktadır. Para politikasının bu başarısı karşısında büyümenin sürdürülebilir olup
olmayacağı konusunda sorunlar bulunmaktadır. Burada karşılaşılabilecek bir ihtimal bugüne
kadar görülen kümülatif para simülasyonun açık enflasyon olarak neticelenmesidir. Son
dönemde enerji ve emtia fiyatlarındaki keskin yükselişler bu sonuç için bir alt yapı oluşturmuştur. Kısa dönem Phillips eğrisi öncesine göre daha düz gözükmektedir. Enflasyonist
beklentilerde yukarı yönlü bir hareket maliyetli olabilmekte ve beklenenden daha daraltıcı bir
para politikasının uygulanmasına yol açabilmektedir.
Amerika ve bir çok diğer ülkede kümülatif simülasyonun diğer bir etkisi de hanehalkı
borç rasyolarını artırmasıdır. Ayrıca, küresel aktif piyasalarında bir çok risk primi, ev fiyatları
rekor derecede artarken düşük seviyelere inmiştir. Küresel cari dengesizlikler eşi görülmemiş
seviyelerdedir. En fazla dış açığı olan ülkeler aynı zaman da en büyük makro dengesizliklere
de sahiptir. Gelecekte küresel büyümenin sürdürülebilir olup olmadığı şüphelidir ve belki de
enflasyonist olmaktan çok deflasyonist bir sürece yol açacaktır.
124
Bankacılar Dergisi
Konvansiyonel yaklaşımla ilgili bir diğer sorun dengesizliklerin zaman içinde artmasıyla para politikasının bu sorunlara çözüm getirme kapasitesinin de düşmesidir. Oranların
ekonomideki çıkış dönemlerinde az miktarda artırılması bunu izleyen düşüş dönemlerinde ise
düşürülmesi politika oranlarının sıfıra yaklaşmasına yol açabilir. Japon deneyiminde olduğu
gibi sıfır faiz oranında para politikasının ekonomiyi teşvik etme gücü azalır. Ekonominin
düşük enflasyon düzeyinde düşüş dönemine girmesi deflasyonun daha yıkıcı bir şekilde
ortaya çıkması ihtimalini ortaya çıkarmaktadır. O zaman bu durumda Japonya’da olduğu gibi
bütün belirsizliklerine rağmen konvansiyonel olmayan bir para politikası uygulanmalıdır.
5. Uygulanan Para Politikasının Çerçevesi Nasıl Olmalıdır?
Yeni politika çerçevesinde gerekli olan belki de en önemli değişiklik prensiplerin azamileştirilmesinden çok asgarileştirilmesine dayanmaktadır. Ekonomide uzun süren finansal
dengesizliklerin getirdiği maliyetler bilindiğinden sadece bugünün sorunlarının çözümüne
yönelik politikalar ileride daha büyük sorunların yaratılmasına neden olabilir. Ekonomideki
bu dengesizliklerin giderilmesine yönelik kurumsal bir çerçevenin oluşturulması zorunludur.
Bunun için ekonomideki ciddi dengesizliklerin sağlıklı bir şekilde tanımlanması ve para politikası yapıcılarının gerekli önlemleri almalarını cesaretlendirmek için kurumsal
teşviklerin sağlanması gerekmektedir. Ekonomideki finansal dengesizliklerin tanımlanması
için finansal istikrar göstergelerine ilişkin araştırma çalışmalarının genişletilmesi gerekmektedir. Ayrıca, finansal sistemin tam olarak çalışmasını önleyen engellerin tanımlanması önem
verilmesi gereken hususların başında yer almaktadır. İkinci husus, para politikacılarının
finansal dengesizliklere ilişkin çözümler hakkında -bu durum yakın dönem enflasyon
hedeflerine ulaşılamamasına yol açsa dahi- kamuoyuna bilgilendirme yapmaları gerekmektedir. Ayrıca devletin ve kamuoyunun geniş desteğini almak için para politikasındaki değişiklikler hakkında eğitim verilmesi yönünde çaba harcanmalıdır.
Dipnot:
1
Bu çalışmanın revize edilmiş hali 20-21 Ocak 2006’da Gerzensee’de İsviçre Merkez Bankası Ferschrift
seminerinde sunulmuştur. 2007’de yayımlanacak Festschrift baskısından önce çalışmaya yorumlar beklenmektedir. Bu çalışmada belirtilen görüşler yazarların kendisine aittir ve Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for
Internationa Settlements)’nın görüşlerini yansıtmamaktadır.
2
Borio ve Filardo (2004) tarafından bu şekilde kullanılması önerilmiştir.
3
Finansal faiz oranı ticari bankaların kredi vermeye hazır oldukları orandır. Doğal faiz oranı ise özellikle
tasarruf ve yatırım gibi reel faktörlerle belirlenmektedir.
125
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Etkin Bankacılık Denetimi İçin Temel İlkeler*
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
Gözden Geçirmeye Önsöz
1. Bu çalışma Basel Bankacılık Denetim Komitesinin (Komite)1 Eylül 1997 de yayınladığı Etkin Bankacılık Denetimi İçin Temel İlkelerin gözden geçirilerek düzeltilmiş
versiyonudur. Temel İlkeler Metodolojisi2 ile birlikte temel ilkeler, ülkeler tarafından
kendilerinin denetim sistemlerinin kalitesini değerlendirmede referans noktası ve sağlam bir
denetim pratiği temel seviyesine ulaşmak için gelecekte yapılacak işlerin tanımlanmasında
kullanılmıştır. Deneyimler, ülkelerin temel ilkelerle uyumu konusunda kendilerini değerlendirmesinin özellikle düzenleyici ve denetleyici eksiklerin tanımlanması ve bu eksikleri
saptamak için önceliklerin oluşturulması konusunda otoritelere yardımcı olduğunu kanıtlamaktadır. Gözden geçirilmiş Basel temel ilkeleri ülkelere böylece kendilerini değerlendirmede rehberlik edecek ilave bir sebep sağlar. Temel ilkeler aynı zamanda Uluslararası Para Fonu
(IMF) ve Dünya Bankası tarafından Finansal Sektör Değerlendirme Programı bağlamında
ülkelerin bankacılık denetim sistemleri ve pratiklerini değerlendirmede kullanılmaktadır.
Bununla birlikte 1997’den beri çok defa Komite yayınlarıyla sonuçlanan, bankacılığın
düzenlenmesinde önemli değişiklikler meydana gelmiş, temel ilkelerin ayrı ülkelerde
uygulanmasıyla birçok tecrübe kazanılmış, yeni düzenleme konuları, düzenleme ve denetlemede anlayış ve boşluklar aşikar hale gelmiştir. Bu gelişmeler temel ilkelerin ve ilişkili
değerlendirme metedolojisinin güncellenmesini gerekli kılmıştır.
2. Temel ilkeler ve onun metodolojisinin gözden geçirilmesinde rehberlik etmek amacıyla Komite, 1997 çerçevesinin devamını ve karşılaştırılabilirliğini sağlamak isteği duymuştur. 1997 çerçevesinin olumlu etkileri ve zaman sınavına direndiği görülmüştür. Bunun
sonucunda bu konudaki niyet, temel ilkeleri radikal bir biçimde yeniden yazmak değil, daha
çok devam eden ilgisini sağlamlaştırmayı gerektiren alanlarda uyum sağlamaya odaklanmaktır. Gözden geçirme sayıca hiç de az olmayan ülkenin değerlendirme ve reform gündeminin
temeli olan 1997 çerçevesinin, hali hazırda uygulanmakta bulunan daha önceki çalışmanın
geçerliliğini sorgulamak gibi bir amaç içinde olmamıştır.
3. Gözden geçirmenin bir başka amacı da, menkul kıymetler, sigorta, para aklamayı
önleme ve şeffaflık standartları ile temel ilkeler arasındaki tutarlılığı mümkün olduğunca
geliştirmektir. Bununla birlikte sektörel temel ilkeler, sektörden sektöre değişen ve farklılıkları aynı kalmak zorunda olan denetimsel öncelikler ve risk alanları üzerine odaklanmak için
hazırlanmıştır.
4. Bu gözden geçirmeyi uygulamak için Komite, komite üyesi olan ülkeler, G10’da
olmayan ülkelerin denetim otoriteleri, IMF ve Dünya Bankası üst düzey temsilcilerini bir
araya getiren bir çalışma grubu olan Temel İlkeler İrtibat Grubunun kurulması ve yakın
istişarede bulunmada rol oynamıştır. Komite taslağın hazırlanması sürecinde diğer standart
kurumların organlarına (IAIS, IOSCO, FATF ve CPSS) danışmıştır. Bölgesel denetim
*
Çeviren: Selami Er, Sayıştay Denetçisi
126
Bankacılar Dergisi
grupları fikirlerini açıklamak üzere davet edilmiştir.3 Çalışma tamamlanmadan önce Komite,
milli denetim otoriteleri, merkez bankaları, uluslararası ticaret birlikleri, akademisyenler ve
diğer ilgili taraflara danışmıştır.
Temel İlkeler
5. Temel ilkeler, sağlam denetim pratiğinin minimum standartlarının çerçevesidir ve
evrensel uygulanabilirliği göz önünde bulundurulmuştur.4 Komite, temel ilkeler ve metodolojisini global finans sisteminin sağlamlaştırılmasına yardımcı olacak şekilde kaleme almıştır.
Gelişmiş yada gelişmekte olan bir ülkedeki bankacılık sisteminin zayıflığı, hem o ülkedeki
hem de uluslararası finansal istikrarı tehdit edebilir. Komite temel ilkelerin tüm ülkeler
tarafından uygulanması halinde, bunun ulusal ve uluslararsı finansal istikrarın gelişmesinde
önemli bir adım olacağı ve etkin denetim sisteminde sonraki gelişmeler için iyi bir taban
sağlayacağına inanmaktadır.
6. Basel Temel İlkeleri, denetim sisteminin etkinliği için ihtiyaç duyulan 25 ilke belirlemiştir. Bu ilkeler5;
1. İlke – Amaçlar, Bağımsızlık, Güç, Şeffaflık ve İşbirliği: Etkin bir bankacılık denetim
sistemi, bankaların denetiminde bulunan her otorite için açık sorumluluklara ve amaçlara
sahip olacaktır. Böyle her bir otorite operasyonel bağımsızlığa, şeffaf yöntemlere, akli
yönetişime ve yeterli kaynaklara sahip olmalı ve tüm görevlerini yapmaktan sorumlu
olmalıdır. Bankacılık denetimi için uygun yasal çerçeve; banka kurulmasında ve devam
eden denetimlerinde yetki ile ilgili hüküm vermeye, güvenlik ve sağlamlıkla ilgilenişleri
kadar kanunlara uygun olarak söz söyleme gücüne ve denetleyiciler için yasal korumaya
ihtiyaç duyar. Denetleyenler arasında bilgi paylaşımı ve bu bilgilerin sırdaşlığının korunması için düzenlemeler yapılmalıdır.
2. İlke – İzin Verilebilir Faaliyetler: Bankalar olarak denetime tabi ve lisanslandırılmış
kurumların izin verilebilir faaliyetleri açıkça tanımlanmalı, ismen banka kelimesinin kullanımı mümkün olduğunca kontrol edilmelidir.
3. İlke – Lisanslama Kriterleri: Lisanslama otoritesi, kriter koyma ve muayyen standartları karşılamayan kuruluş başvurularını reddetme gücüne sahip olmalıdır. Lisanslama
süreci en azından; sahiplik yapısı ve bankanın ve daha geniş grubun yönetiminin değerlendirmesinden oluşmalı, kurul üyelerinin ve üst düzey yöneticililerinin saygınlığını ve
uygunluğunu, stratejik ve operasyonel planı, iç kontrol ve risk yönetimini içermeli ve
sermaye tabanını içeren finansal durumunu projelendirmelidir. Öngörülen sahip veya ana
organizasyon yabancı bir banka ise, ana ülke denetim ofisinden ön kabul temin edilmelidir.
4. İlke – Kayda Değer Hisse Transferi: Denetim otoritesi, mevcut bankalardan diğer
gruplara sahiplik değişimi yada dolaylı veya dolaysız hisse değişimi niyetini gözden geçirme ve reddetme gücüne sahip olmalıdır.
5. İlke – Büyük Alımlar: Denetim otoritesi, sınır ötesi operasyonların kurulmasını içeren
ve yakın ilişkili ortaklık veya yapıların bankayı aşırı risklere maruz bırakmamasını veya
etkili denetimi engellememesini teyit eden vazedilmiş kriterlere aykırı olabilecek bankaların büyük kazanım ve yatırımlarını gözden geçirme gücüne sahip olmalıdır.
127
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
6. İlke – Sermaye Yeterliliği: Denetim otoritesi, bankların üstlendiği riskleri yansıtan
ihtiyatlı ve uygun minimum sermaye yeterlilik gereksinimini saptamalı ve kayıpları telafi
etme kapasitesini göz önünde bulundurarak sermaye unsurlarını tanımlamalıdır. En azından uluslararası düzeyde faaliyet gösteren bankalar için tesis edilmiş bu gereksinim uygulanabilir Basel gereksiniminden az olmamalıdır.
7. İlke – Risk Yönetim Süreci: Denetim otoritesi, bankalar ve bankacılık gruplarının;
tanımlamak, değerlendirmek, gözden geçirmek ve kontrol etmek ve tüm risk unsurlarını
hafifletmek ve onların risk profillerine dair ayrıntılı sermaye yeterliliği değerlendirmeleri
için elverişli kapsamlı risk yönetim metotlarına (kurul ve üst yönetici kusurlarını içeren)
sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Bu süreç kurumların büyüklük ve karmaşıklığı ile orantılı olmalıdır.
8. İlke – Kredi Riski: Denetim otoritesi, bankaların ihtiyatlı politika ve metotlarla kredi
risklerini (karşılıklı riskleri içeren) tanımlamak, ölçmek, gözetlemek, ve kontrol etmek
için kurumların risk profillerini hesaba katan kredi risk yönetimi metotlarına sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Bu, kredileri dağıtmayı ve yatırımların yapılmasını, bu
tür yatırım kredi kalitesinin, kredi ve yatırım portföyünün devam eden değerlendirilmesi
yönetimini içerir.
9. İlke – Problem Aktifler, Karşılıklar ve Yedekler: Denetim otoritesi, bankaların
problemli varlıkları yönetmek, yedek ve hazırlıkların yeterliliğini değerlendirmek için
uygun politika ve metotları kurdukları ve sürdürdükleri konusunda ikna edilmelidir.
10. İlke – Maruz Kalınan Geniş Risk Limitleri: Denetim otoritesi, bankaların portföylerinin yoğunlaşmasını tanımlamak ve yönetmek için mümkün kılınabilir yönetim metotları
ve politikalarına sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Denetim otoritesi bankaların tek veya grup halindeki riske maruz kalmalarını sınırlamak için ihtiyatlı limitler koymalıdır.
11. İlke – İlgili Grupların Riskine Maruz Kalma: İlgili grupların riskine maruz kalmadan doğan suistimalleri (bilanço içi ve bilanço dışı) engellemek ve çıkar çatışmalarına
dikkat çekmek için denetim otoritesi, bankaların ilgili şirketler ve şahıslardan doğacak
riski objektif temellere yayması konusunda elverişli araçlara sahip olmalıdır. Bu risk
alanları etkin bir şekilde izlenmeli, riskleri kontrol etmek ve hafifletmek için uygun adımlar atılmalı ve bu risk alanlarının hesaplarının kapatılması standart politika ve metotlarla
yapılmalıdır.
12. İlke – Ülke ve Transfer Riskleri: Denetim otoritesi, bankaların uluslararası krediler
ve yatırım aktiflerinde transfer riskini ve ülke riskini tanımlama, ölçme, izleme ve kontrol
etmek için bu tür risklere karşı yedek ve karşılıkları sürdürdükleri ve yeterli politika ve
metotlara sahip oldukları konusunda ikna edilmelidir.
13. İlke – Piyasa Riski: Denetim otoritesi, bankaların piyasa riskini hatasız olarak tanımlayan, ölçen, izleyen ve kontrol eden elverişli politika ve metotlara sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Denetim otoritesi maruz kalınan piyasa riskinin garanti edilmesi
için belli miktarda sermaye ile yükümlü tutmak ve/veya belli limitleri empoze etmek
gücüne sahip olmalıdır.
128
Bankacılar Dergisi
14. İlke – Likidite Riski: Denetim otoritesi; bankaların, kurumların risk profillerini hesaba katan likidite riskini tanımlayan, ölçen, izleyen ve kontrol eden ve günlük tabanda
likiditeyi yöneten likidite yönetim stratejisine, ihtiyatlı politika ve metotlara sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Denetim otoritesi, bankaların likidite problemlerini ele
alan muhtemel planlara sahip olmalarını talep eder.
15. İlke – Operasyonel Risk: Denetim otoritesi; bankaların, operasyonel riskleri tanımlamak, ölçmek, izlemek ve hafifletmek için risk yönetim politikalar ve süreçleri konusunda tatmin edilmelidir. Bu politika ve süreçler bankaların büyüklük ve karmaşıklığı ile
orantılı olmalıdır.
16. İlke – Faiz Oranı Riski: Denetim otoritesi; bankaların kurulları tarafından onaylanmış ve üst düzey yöneticileri tarafından uygulanan iyi tanımlanmış stratejileri içeren ve
bankaların kayıtlarında olan faiz oranı riskini tanımlamaya, ölçmeye, izlemeye ve kontrol
etmeye elverişli etkin sistemlere sahip oldukları konusunda tatmin edilmelidir. Bu sistem
onların büyüklük ve karmaşıklığına uygun olmalıdır.
17. İlke – İç Kontrol ve Denetim: Denetim otoritesi; bankaların kendi işlerinin karmaşıklığı ve büyüklüğü için yeterli olan elverişli iç kontrollere sahip oldukları konusunda ikna
edilmelidir. Bu iç kontroller, yetki ve sorumluluk dağıtımı açık, bankayı taahhüt altına
sokan fonksiyonların ayrımı, fonların ödenmesi, aktif ve pasiflerin muhasebeleşmesi
konusunda, bu süreçlerin uzlaşması, banka aktiflerinin korunması ve açık düzenlemeler ve
uygulanabilir kanun ve düzenlemeler kadar bu kontrollere uygunluğu test etmek için
uygun bağımsız iç denetim ve uygunluk fonksiyonlarını içermelidir.
18. İlke – Finansal Hizmetlerin Kötüye Kullanımı: Denetim otoritesi; bankaların
finansal sektörde profösyönel ve yüksek etik standartları destekleyen ve bankaların kasti
veya kasti olmayan yasadışı eylemlerde kullanılmalarını engelleyen sıkı “müşterini tanı”
kurallarına elverişli politika ve süreçlere sahip oldukları konusunda ikna edilmelidir.
19. İlke – Denetimsel Yaklaşım: Etkin bir bankacılık denetim sistemi; denetim otoritelerinin, esaslı bir banka ve bankacılık grupları faaliyetleri anlayışı ile birlikte güvenlik ve
sağlamlığa ve bankacılık sisteminin istikrarı üzerine odaklanarak bir bütün olarak bankacılık sistemi faaliyetleri anlayışı geliştirmesi ve bu anlayışı sürekli kılmasını gerektirir.
20. İlke – Denetimsel Teknikler: Etkin bankacılık denetim sistemi; banka yönetimi ile
düzenli iletişimden ve yerinde ve uzaktan denetimden meydana gelmelidir.
21. İlke – Denetimsel Raporlama: Denetim otoriteleri hem tek hem konsolide bazda
bankalardan gelen öngörülü istatiksel verileri ve raporları toplama, gözden geçirme ve
analiz etme araçlarına ve alan incelemeleri yada dış uzman kullanımı aracılığıyla gelen bu
raporların bağımsız doğrulanması araçlarına sahip olmalıdır.
22. İlke – Muhasebe ve Açıklama: Denetim otoriteleri her bankanın uluslararası düzeyden kabul görmüş muhasebe politika ve süreçleriyle uyumlu kaydedilmiş yeterli kayıtları,
kendisinin finansal durumunu ve portföyünü dürüstçe yansıtan bilgileri düzenli bazda
yayımlamayı sürdürdüğü konusunda ikna edilmelidir.
23. İlke – Denetim Otoritelerinin Düzeltici ve İyileştirici Güçleri: Denetim otoriteleri,
tasarrufları altında doğru zamanlı düzeltici eylemlere sebebiyet veren yeterli denetimsel
129
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
araçlar dizisine sahip olmalıdır. Bu araçlar gerektiğinde bankacılık lisansını iptal etme
veya iptal etmeyi tavsiye etme ehliyetini içerir.
24. İlke – Konsolide Edilmiş Denetim: Denetim otoritelerinin, bankacılık grubunu,
yeterli izleme ve uygunsa grup tarafından dünya çapında idare edilen işleri her yönüyle
ihtiyatlı normlar uygulayarak konsolide bazda denetlemesi, bankacılık denetiminin esas
unsurlarından birisidir.
25. İlke – Merkez-Ev Sahibi İlişkisi: Sınır ötesi konsolide edilmiş denetim, merkez ülke
denetim otoritesi ile ilgili diğer denetim otoritelerinin, özellikle ev sahibi ülke denetim
otoritelerinin bilgi alışverişi ve işbirliğini gerektirir. Bankacılık denetim otoriteleri yabancı bankaların yerel işlemlerine yerel bankaların uymak zorunda oldukları standartların
aynısını uygulamalıdırlar.
7. Temel İlkeler, öncelikli amaçlarına ulaşıldığı sürece diğer denetim yaklaşımlarına
nazaran tarafsızdır. İlkeler, tüm bankacılık sistemlerinin şartları ve ihtiyaçlarını karşılayacak
şekilde tasarlanmamıştır. Bunun yerine, değerlendirmeler ve değer biçenlerle ülke otoriteleri
arasındaki diyalog bağlamında spesifik ülke koşulları uygun bir şekilde dikkate alınmalıdır.
8. Milli otoriteler kendi yetki alanlarındaki tüm bankacılık organizasyonlarının denetiminde İlkeleri uygulamalıdırlar.6 Ülkeler, özellikle gelişmiş piyasa ve kurumlara sahip
ülkeler en iyi denetimsel pratiğe ulaşmak için ilkeleri geliştirebilir.
9. İlkelere yüksek derecede uyma tüm finansal sistemde istikrarı besler. Ancak bu durum garanti olmadığı gibi bankaların batmasını da tamamen önleyemez. Bankacılık denetim
kurumları bankaların batmayacağına güvence sağlayamazlar ve sağlamamalıdırlar. Piyasa
ekonomisinde iflaslar risk almanın parçasıdırlar.
10. Komite, ulusal düzeyde İlkeleri uygulamak için ulusal düzeyde denetim otoriteleri
ve ilgili gruplar ile birlikte teşvik edici çalışmalar yapmaya hazır durmaktadır. Komite,
uluslararası finansal kurumları ve hibe yapan kurumları bireysel ülkelerdeki denetimsel
düzenlemeleri güçlendirmek için İlkeleri kullanmaya davet etmektedir. Komite, ihtiyatlı
standartların uygulanmasının izlemesi konusunda IMF ve Dünya Bankası ile yakın işbirliğine
devam etmektedir. Komite aynı zamanda iletişimini G10’a dahil olmayan ülke denetim
otoriteleri ile artırmaktadır.
Etkin Bankacılık Denetimi İçin Önkoşullar
11. Etkin bir bankacılık denetim sistemi, birçok dış unsurun veya önkoşulun varlığına
bağlıdır. Bu önkoşullar çoğunlukla denetim otoritesinin hüküm alanının dışında olmakla
birlikte, uygulamada denetim etkinliği üzerinde doğrudan etkisi vardır. Eksiklerinin varlığı
halinde denetim otoriteleri, hükümetin, bunların varlığı ve denetimsel amaçlar üzerindeki fiili
ve potansiyel negatif yan etkilerinin farkına varmasını sağlamalıdır. Denetim otoriteleri aynı
zamanda kendi normal işlerinin parçası olarak tepki vermelidirler.
Bu dış unsurlar;
•
•
130
Sağlam ve sürdürülebilir makroekonomi politikaları,
İyi gelişmiş kamu altyapısı,
Bankacılar Dergisi
•
•
Etkin piyasa disiplini ve
Uygun sistemli koruma düzeyi sağlamak için mekanizmaları
içerir.
12. Sağlam makroekonomi politikaları istikrarlı finansal sistemin temeli olmalıdır. Bu
bankacılık denetiminin yetkisi içinde değildir. Bununla birlikte denetim otoritesi mevcut
politikaların bankacılık sisteminin sağlamlık ve güvenliğini tehdit ettiğini seziyorsa tepki
vermeye ihtiyaç duyacaktır.
13. İyi gelişmiş kamu alt yapısı, eğer yeterince sağlanamazsa finansal sitemlerin ve
piyasaların zayıflamasını veya gelişmelerini engelleyen aşağıdaki unsurlara ihtiyaç duyar:
•
•
•
•
•
•
Anlaşmazlıkların adil çözümü için sürekli mekanizmalar sağlayan ve uygulayan;
ortaklık, iflas, sözleşme, tüketici koruma ve özel mülkiyet konularını içeren iş kanunları sistemi,
Uluslar arası düzeyde kabul görmüş, kapsamlı ve iyi tanımlanmış muhasebe ilkeleri ve
kuralları,
Yerleşmiş muhasebe ilkelerine uygun olarak hazırlanmış ve şirketlerin finansal durumunun görünümü hakkında doğru ve adil hesapların bağımsız güvencesine sahip,
bankaları da içeren finansal hesap özeti kullanıcılarını garanti etmek amacıyla belli
büyüklükteki şirketler için bağımsız denetim sistemi ile denetçilerin kendi işlerinden
dolayı sorumlu tutulmaları,
Etkin ve bağımsız yargı sistemi ve iyi düzenlenmiş muhasebe, denetim ve yasal meslekler
İyi tanımlanmış yönetim kuralları ve diğer finansal piyasalarla gerekirse iştirakçilerinin yeterli denetimi ve
Karşılıklı risklerin kontrol edildiği yerde finansal ilişkilerin yerleşmesi için güvenli ve
etkin ödeme ve takas sistemi.
14. Etkin piyasa disiplini, kısmen piyasa iştirakçilerinin yeterli bilgi akışına, iyi idare
edilen kurumları ödüllendiren uygun finansal teşviklere ve yatırımcıların kendi kararlarının
sonuçlarından izole edilmeyeceklerini garanti eden düzenlemelere bağlıdır. Konu boyunca
üzerinde durulan, kolektif yönetişim ve kesin doğruluk, anlamlılık, şeffaflık ve borçlananlar
tarafından kreditörlere ve alacaklılara sağlanan zamanında bilgilendirmenin garanti edilmesidir. Hükümetler kamu politikası hedeflerine ulaşmak için ticari kararları ve özellikle borç
verme kararlarını etkilemek veya çiğnemek arayışında olursa, piyasa sinyalleri bozulabilir
veya piyasa disiplini baltalanabilir. Bu koşullarda bu tür borç vermeler için garanti sağlanmışsa onların ifşa edilmesi ve politik borç vermeler kesilme aşamasına geldiyse finansal
kurumların kayıplarını telafi etmek için düzenlemelerin yapılması önemlidir.
15. Genellikle, uygun sistemli korumanın düzeyine karar verilmesi, ilgili otoriteler
(merkez bankası dahil) tarafından, özellikle kamu fonlarının taahhüdünü sonuç veren yerlerde
dile getirilen politik bir sorudur. Denetim otoritesinin içinde bulunduğu kurumların derin
bilgisine sahip olması nedeniyle normal olarak oynayacağı bir rolü vardır. Bunda sistemli
koruma (güvenlik ağı) ele alınırken; bir yandan finansal sitemdeki güven ve aksi halde sağlam
kurumlara bulaşma riskleri ve diğer yandan piyasa sinyal ve disiplinini bozmayı asgari düzeye
indirmek ihtiyacının dikkate alınması gereklidir.7 Bir çok ülkede sistemli korumanın çerçevesi
bir mevduat sigorta sistemini içerir. Ahlaki bozulmayı azaltacak böyle bir sistemin varlığı,
131
Basel Bankacılık Denetim Komitesi
halkın sisteme güvenini sağlayacak ve problemin sorunlu bankalara sirayetini de engelleyecektir.
Dipnotlar
1
Basel Bankacılık Denetim Komitesi G10 ülkelerinin merkez bankası başkanları tarafından 1975 yılında
kurulmuş, bankacılık denetim otoriteleri komitesidir. Belçika, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya,
Lüksemburg, Hollanda, ispanya, İsveç, İsviçre, İngiltere ve Amerika’nın bankacılık denetim otoriteleri ve
merkez bankalarının üst düzey temsilcilerinden oluşmaktadır. Toplantılarını daimi sekreterliğinin bulunduğu
Basel’deki Uluslararası Düzenlemeler Bankası’nda (BIS – Bank for International Settlements) toplanır.
2
İlkelere ek olarak Komite, ilkini 1997 yılında yayınladığı ve gözden geçirmenin parçası olarak güncellediği tek
tek ilkelere uyumu değerlendirmede daha detaylı yol gösterici olan Temel Prensipler Metodolojisini geliştirmiştir.
3
Arap Bankacılık Denetim Otoritesi, Amerikan Bankaları Denetim Birliği, Karayip Bankacılık Denetim Grubu,
Avrupa Bankacılık Denetim Grubu, EMEAP Bankacılık Denetim Çalışma Grubu, Orta ve Doğu Avrupa
Bankacılık Denetim Grubu, Fransızca Konuşan Bankacılık Denetim Grubu, Körfez Bankacılık Denetim İşbirliği
Komisyonu, İslami Finansal Hizmetler Kurulu, Offshore Bankacılık Denetim Grubu, Orta Asya ve Kafkaslar
Bölgesel Denetim Grubu, SADC Bankacılık Denetim Alt Komitesi, SEANZA Bankacılık Denetim Forumu, Batı
ve Orta Afrika Bankacılık Denetim Komisyonu ve Pasifik Ülkeleri Bankacılık Denetim Birliği.
4
Temel ilkeler, sağlam denetim pratiğinin gönüllü minimum standartları çerçevesi olarak tasarlanmıştır. Milli
otoriteler kendi yetkilerindeki denetimi daha etkin hale getirmeyi gerekli görürlerse ilave önlemleri yürürlüğe
koymada bağımsızdırlar.
5
İlkelerin içeriği olan diğer tanımlamalar ve açıklamalar, Temel İlkeler Metodolojisi dokümanında yer
almaktadır.
6
Banka dışı finansal kurumların bankaları gibi mevduat ve borç verme hizmeti sağladıkları ülkelerde bu
dokümanda düzenlenen birçok ilkenin bu tür banka dışı finansal kurumlara da uygulanması uygun olur. Bununla
birlikte bu tür kategorideki kurumların toplu olarak finansal sitem içindeki mevduatların önemli bir bölümünü
ellerinde tutmadıkça bankalarla aynı şekilde denetlenmelerinin muhakkak bir zorunluluk olmadığı kabul
edilmektedir.
7
Bakınız Basel Bankacılık Denetim Komitesi, Zayıf Bankalara Müdahaleye Yönelik Denetimsel Rehber, Mart
2002, www.bis.org
132
Bankacılar Dergisi, Sayı 59, 2006
Bankacılık Kanunu’na İlişkin
Mevzuat Değişiklikleri ve Yeni Düzenlemeler*
(1 Temmuz-30 Kasım 2006)
9 Aralık 2006 tarih ve 26371 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 144’üncü maddesine dayanılarak Resmi Gazete’nin
22 Kasım 2006 tarih ve 26354 sayılı nüshasında yayımlanan 16 Ekim 2006 tarihli ve
2006/11188 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’nda öngörülen, bankaların kredi verme işlemleri
ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranları ve katılma hesaplarında uygulayacakları
kâr ve zarara katılma oranları ile kredi işlemlerinde faiz dışında sağlanacak diğer menfaatlere
ilişkin esas ve şartları belirlemek amacıyla, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından,
Mevduat ve Kredi Faiz Oranları ve Katılma Hesapları Kar ve Zarara Katılma Oranları
ile Kredi İşlemlerinde Faiz Dışında Sağlanacak Diğer Menfaatler Hakkında 2006/1 Sayılı Tebliğ yayımlanmıştır.
22 Kasım 2006 tarih ve 26354 sayılı Resmi Gazete’de ;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 144’üncü maddesine dayanılarak, bankaların kredi
verme işlemleri ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranları ile katılma hesaplarında
uygulayacakları kar ve zarara katılma oranlarını ve mevduat, kredi ve katılım fonları işlemlerinde sağlanacak diğer menfaatlere ilişkin esasları belirlemek amacıyla, Mevduat ve Kredi
Faiz Oranları ve Katılma Hesapları Kar ve Zarara Katılma Oranları ile Özel Cari Hesaplar Dahil Bu İşlemlerde Sağlanacak Diğer Menfaatler Hakkında 2006/11188 Sayılı
Karar yayımlanmıştır.
21 Kasım 2006 tarih ve 26353 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 134’üncü maddesinin beşinci fıkrası hükümleri ile
4389 sayılı mülga Bankalar Kanunu çerçevesinde ticari ve iktisadi bütünlüğün oluşturulmasına ve satışına ilişkin usul ve esasların belirlenmesini teminen Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu Tarafından Ticari ve İktisadi Bütünlük Oluşturan Mahcuzların Satışına İlişkin
Yönetmelik yayımlanmıştır.
8 Kasım 2006 tarih ve 26340 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 37, 38 ve 93’üncü maddeleri ile Resmi Gazete’nin 1
Kasım 2006 tarih ve 26333 sayılı nüshasında yayımlanan Bankaların Muhasebe Uygulamalarına ve Belgelerin Saklanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 4’üncü maddesi hükümlerine dayanılarak, ana ortaklık bankaların finansal durumu ve faaliyet sonuçları
hakkında bir bütün olarak bilgi edinilebilmesini teminen bankalarca konsolide finansal tabloların düzenlenmesine ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Bankaların Konsolide
Finansal Tabloların Düzenlenmesine İlişkin Tebliğ yayımlanmıştır.
133
Türkiye Bankalar Birliği
7 Kasım 2006 tarih ve 26339 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 63’üncü maddesinin üçüncü fıkrasına dayanılarak,
kredi kuruluşları nezdinde bulunan tasarruf mevduatı ve gerçek kişilere ait katılım fonlarının
sigortalanmasına ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu tarafından tahsil edilecek sigorta primlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Sigortaya Tabi Mevduat ve Katılım Fonları İle Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunca Tahsil Olunacak Primlere Dair Yönetmelik
yayımlanmıştır.
3 Kasım 2006 tarih ve 26335 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 45 ve 93’üncü maddeleri ile Resmi Gazete’nin 1
Kasım 2006 tarih ve 26333 sayılı nüshasında yayımlanan Bankaların Sermaye Yeterliliğinin
Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliğin 6’ncı maddesinin dördüncü fıkrasına dayanılarak, opsiyonlardan kaynaklanan piyasa riski için bankaların standart metoda göre
sermaye yükümlülüğünün hesaplanmasına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Opsiyonlardan Kaynaklanan Piyasa Riski İçin Standart Metoda Göre Sermaye Yükümlülüğü Hesaplanmasına İlişkin Tebliğ yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 45 ve 93’üncü maddeleri ile Resmi Gazete’nin 1
Kasım 2006 tarihli ve 26333 sayılı nüshasında yayımlanan Bankaların Sermaye Yeterliliğinin
Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliğin 6’ncı maddesinin dördüncü fıkrasına dayanılarak, bankaların, piyasa riskinin hesaplanmasında kullanacakları risk ölçüm modellerine ilişkin standartlar ile risk ölçüm modellerinin değerlendirilmesine ve risk ölçüm modelleri ile piyasa riskinin hesaplanmasına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Risk Ölçüm Modelleri ile Piyasa Riskinin Hesaplanmasına ve Risk Ölçüm Modellerinin Değerlendirilmesine İlişkin Tebliğ yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 45 ve 93’üncü maddeleri ile Resmi Gazete’nin 1
Kasım 2006 tarih ve 26333 sayılı nüshasında yayımlanan Bankaların Sermaye Yeterliliğinin
Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliğin 22’nci maddesine dayanılarak,
bankaların kredi türevlerini standart metoda göre sermaye yeterliliği standart oranının hesaplanmasında dikkate almalarına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Kredi Türevlerini Standart Metoda Göre Sermaye Yeterliliği Standart Oranının Hesaplanmasında
Dikkate Almalarına İlişkin Tebliğ yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 45 ve 93’üncü maddeleri ile Resmi Gazete’nin 1
Kasım 2006 tarih ve 26333 sayılı nüshasında yayımlanan Bankaların Sermaye Yeterliliğinin
Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmeliğin 11’inci maddesinin sekizinci fıkrasına dayanılarak bankaların yapısal pozisyonları kapsamına girebilecek döviz ve dövize endeksli varlıkları, yapısal pozisyon sayılmanın gerektirdiği nitelikleri ve yapısal pozisyona tanınan sermaye yükümlülüğü muafiyetinden yararlanma koşullarına ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Yapısal Pozisyona İlişkin Tebliğ yayımlanmıştır.
2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun Ek-1’inci maddesi ile 24 Şubat 2004 tarihli ve
2004/6924 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe giren Türkiye Muhasebe Standartları
Kurulu’nun Çalışmalarına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin 9’uncu maddesinin
(b) bendine dayanılarak, finansal borçların ve finansal olmayan kalemlerin alım ve satımına
ilişkin sözleşmelerin muhasebeleştirilmesine ve ölçülmesine yönelik ilkeleri belirlemek ama134
Bankacılar Dergisi
cıyla yayımlanan Finansal Araçlar: Muhasebeleştirme ve Ölçmeye İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 39) Hakkında 41 Sıra No’lu Tebliğ yayımlanmıştır.
1 Kasım 2006 tarih ve 26335 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 47, 59 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankalar ve
konsolide denetime tabi kuruluşlarca bir mali yılda yapılabilecek bağış ve yardımlara ilişkin
usul ve esasları belirlemek amacıyla, Bankalar ve Konsolide Denetime Tabi Kuruluşlarca
Yapılabilecek Bağış ve Yardımlara İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 53 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların
kredileri ve diğer alacaklarının niteliklerine göre sınıflandırılması ve bunlar için ayrılacak karşılıklara ilişkin usul ve esasların belirlenmesi amacıyla, Bankalarca Kredilerin ve Diğer
Alacakların Niteliklerinin Belirlenmesi ve Bunlar İçin Ayrılacak karşılıklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 15, 33, 36’ncı maddeleri ile 39’uncu maddesinin ikinci
fıkrası ve 93’üncü maddesine dayanılarak, bankalarda bağımsız denetim yapacak bağımsız
denetim kuruluşlarının yetkilendirilmesine, faaliyetlerine ve yetkilerinin kaldırılmasına ilişkin
usul ve esasların belirlenmesi amacıyla, Bankalarda Bağımsız Denetim Gerçekleştirecek
Kuruluşların Yetkilendirilmesi ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 15, 35, 36 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların ana hizmetlerinin uzantısı veya tamamlayıcısı niteliğinde hizmet veren destek hizmeti
kuruluşlarına ve destek hizmeti alınabilecek konulara ilişkin usul ve esasları belirlemek amacıyla, Bankaların Destek Hizmeti Almalarına ve Bu Hizmeti Verecek Kuruluşların Yetkilendirilmesine İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 15, 34, 36 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankalara değerleme hizmeti verecek kuruluşların yetkilendirilmesine, faaliyetlerine ve yetkilerinin
kaldırılmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankalara Değerleme Hizmeti
Verecek Kuruluşların yetkilendirilmesi ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 40 ve 93’üncü maddesinin dördüncü fıkrasına dayanılarak, banka ortaklarının, tasarruf sahiplerinin ve diğer ilgili kişi ve kuruluşların bilgilendirilmelerini sağlamak üzere bankalar tarafından kurumsal yönetim ilkeleri çerçevesinde, statülerine, yönetim ve organizasyon yapılarına, insan kaynaklarına, faaliyetlerine, finansal durumlarına, yönetimin değerlendirmeleri ve geleceğe yönelik beklentilerine ilişkin bilgiler ile
finansal tabloları, özet yönetim kurulu raporunu ve bağımsız denetim raporunu içeren yıllık
faaliyet raporunun hazırlanmasına ve yayımlanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankalarca Yıllık Faaliyet Raporunun Hazırlanmasına ve Yayımlanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 19 ve 93’ncü maddelerine dayanılarak, bir bankanın;
diğer bir veya birden fazla banka veya finansal kuruluş ile birleşmesi veya bütün aktif ve pasifi ile diğer hak ve yükümlülüklerini diğer bir bankaya devretmesi, bütün aktif ve pasifleri ile
diğer hak ve yükümlülüklerini devir alması veya bölünmesi ya da hisse değişimi ile ilgili usul
ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Birleşme, Devir, Bölünme ve Hisse Değişimi
Hakkında Yönetmelik” yayımlanmıştır.
135
Türkiye Bankalar Birliği
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 23’üncü maddesinin üçüncü fıkrası, 24, 29, 30, 31, 32
ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların kuracakları iç kontrol, iç denetim ve risk yönetim sistemlerine ve bunların işleyişine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların İç Sistemleri Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 20 ve 93’üncü maddesine dayanılarak, bankaların faaliyetlerine son vermeleri ve iradi tasfiyelerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla,
Bankaların İradi Tasfiyeleri Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 5, 6, 7, 10, 13, 14, 17, 18 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların izne tabi işlemleri ile dolaylı pay sahipliğine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların İzne Tabi İşlemleri ile Dolaylı Pay Sahipliğine İlişkin
Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 57 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların
kıymetli maden alım satımına ve alacaklarından dolayı edindikleri emtia ve gayrimenkullerin
elden çıkarılmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Kıymetli Maden Alım Satımına ve Alacaklarından Dolayı Edindikleri Emtia ve Gayrımenkullerin
Elden Çıkarılmasına İlişkin Usul ve Esaslar hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanununun 47, 48, 49, 51, 52, 54, 55 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankalarca verilen kredilere ilişkin (a) Risk grubunun belirlenmesinde banka ve
ortaklıklarda yönetim kurulu üyesi ve genel müdür olarak görev yapanlar ve velayet altında
olmayan çocuklar bakımından aynı risk grubuna dahil edilecek gerçek ve tüzel kişilerin tespiti, (b) Kredi açma yetkisinin devri ile kredi komitesinin oluşumu, çalışma ve karar alma esasları, (c) Kredilerin izlenmesi ve hesap durum belgesi alınması, (ç) Kredilerin kredi sınırlamalarında dikkate alınma oranları, (d) Kredi sınırlamalarına tabi olmayan işlemler, (e) Kredi sınırlarının izlenmesi, (f) Aşımların giderilmesi, (g) Katılım bankalarınca finansman sağlama
yöntemleri ile ilgili usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Kredi İşlemlerine
İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 22 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların
kurumsal yönetimlerine ilişkin yapı ve süreçler ile bunlara ilişkin ilkeleri düzenlemek amacıyla, Bankaların Kurumsal Yönetim İlkelerine İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43’üncü maddesinin birinci fıkrası ile 46 ve 93’üncü
maddelerine dayanılarak, bankaların varlıklarının yükümlülüklerini karşılayabilecek şekilde
yeterli likidite düzeyini sağlamaları ve sürdürmelerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Likidite yeterliliğinin Ölçülmesine ve Değerlendirilmesine İlişkin
Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 37, 39, 42, 93 ve 95’inci maddelerine dayanılarak,
bankaların; muhasebe ve raporlama sisteminde şeffaflık ve tekdüzenin sağlanması, işlemlerinin kayıt dışında kalmasının önlenmesi, faaliyetlerinin gerçek mahiyetlerine uygun olarak
sağlıklı ve güvenilir bir biçimde muhasebeleştirilmesi, konsolide ve konsolide olmayan bazda
mali durumları, mali performansları ile yönetimin etkinliği hakkında bilgileri içeren finansal
tablolarının zamanında ve doğru bir şekilde hazırlanması, raporlanması ve yayımlanmasına ve
belgelerin saklanmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Muhasebe
Uygulamalarına ve Belgelerin Saklanmasına İlişkin Usul ve Esaslar hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
136
Bankacılar Dergisi
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 45, 47 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak bankaların maruz kalınan riskler nedeniyle oluşabilecek zararlara karşı konsolide ve konsolide olmayan bazda yeterli özkaynak bulundurmalarının sağlanmasına ilişkin usul ve esasların düzenlenmesini teminen Bankaların Sermaye Yeterliliğinin Ölçülmesine Ve Değerlendirilmesine İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 27, 28 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, Türkiye’de kurulu bankaların yönetim kurulu üyelikleri ile Türkiye’de şube açmak suretiyle faaliyette bulunan yurt dışında kurulu bankaların Türkiye’deki yönetim merkezlerinde oluşturulan
müdürler kurulu üyeliklerine ve denetim komitesi üyeliklerine seçilenlerin, genel müdür ve
merkez şube müdürü ile yardımcılıklarına atanacakların ve bu görevlerden ayrılacakların Kuruma bildirilmesine, yönetim kurulu ile müdürler kurulu başkan ve üyelerinin yemin etmesine, bu kişiler ile imza yetkisine sahip mensuplarından bölge müdürleri, şube müdürleri ve genel müdürlük merkez teşkilatında yer alan bölüm, kısım, grup ve bunlara eşdeğer isimler altında faaliyet gösteren birimlerin yöneticilerinin mal beyanında bulunmasına ve yönetim kurulu, müdürler kurulu, denetim komitesi ve kredi komitesi kararlarının tutulmasına ilişkin usul
ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Üst Yönetimine Atanacakların Bildirimi,
Yemin ve Mal Beyanında Bulunulması ve Karar defterlerinin Tutulmasına İlişkin Usul
ve Esaslar hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 44 ve 93 üncü maddelerine dayanılarak, Bankacılık
Kanunu uyarınca uyulması zorunlu olan sınırlamalarda ve özkaynağa ilişkin standart oranların
hesaplanmasında dikkate alınacak bankaların özkaynak ve konsolide özkaynak tutarının hesaplamasına ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Bankaların Özkaynaklarına İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 15, 34, 36 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, derecelendirme kuruluşlarının yetkilendirilmesine, faaliyetlerine ve yetkilerinin kaldırılmasına
ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla Derecelendirme Kuruluşlarının Yetkilendirilmesine ve Faaliyetlerine İlişkin Esaslar Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 78 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, finansal holding şirketlerinin kapsamına, kurumsal yapılarına, tabi olacakları sınırlamalara ve denetimlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Finansal Holding Şirketleri Hakkında
Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 60, 61, 62 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankalarda mevduat ve katılım fonunun kabulü, çekilmesi ile zamanaşımına uğrayan mevduat, katılım fonu, emanet ve alacaklara ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Mevduat ve Katılım Fonunun Kabulüne, Çekilmesine ve Zamanaşımına Uğrayan Mevduat, Katılım
Fonu, Emanet ve Alacaklara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 93 ve 143’üncü maddelerine dayanılarak, varlık yönetim şirketlerinin kuruluş ve faaliyetlerine ilişkin usul ve esasları düzenlemek amacıyla, Varlık
Yönetim Şirketlerinin Kuruluş ve Faaliyet Esasları Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 43, 47 ve 93’üncü maddelerine dayanılarak, bankaların döviz varlık ve yükümlülükleri arasındaki ilgi ve dengelerin kurulmasını ve özkaynakları
137
Türkiye Bankalar Birliği
ile uyumlu bir seviyede döviz pozisyonu tutmalarını temin etmek üzere, uygulayacakları yabancı para net genel pozisyon/özkaynak standart oranına ilişkin usul ve esasları düzenlemek
amacıyla, Yabancı Para Net Genel Pozisyon/Özkaynak Standart Oranının Bankalarca
Konsolide ve Konsolide Olmayan Bazda Hesaplanması ve Uygulaması Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
28 Ekim 2006 tarih ve 26330 sayılı Resmi Gazete’de;
Resmi Gazete’nin 28 Mart 2006 tarih ve 26122 sayılı nüshasında yayımlanan 31 Sıra Nolu
Gelir Vergilerine İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı (TMS 12) Hakkında Tebliğin ekinde
yer alan "TMS 12 Gelir Vergileri" Standardının 60’ıncı paragrafının 2’ nci fıkrasının değiştirilmesine ilişkin Gelir Vergisine İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı Hakkında Tebliğde
Değişiklik Yapılmasına İlişkin 39 Sıra No’lu Tebliğ yayımlanmıştır.
Finansal Araçlar: Sunuma ilişkin 32 No’lu Türkiye Muhasebe Standardının yürürlüğe konulmasını teminen Finansal Araçlar; Sunuma İlişkin Türkiye Muhasebe Standardı (TMS
32) Hakkında 40 Sıra No’lu Tebliğ yayımlanmıştır.
17 Ekim 2006 tarih ve 26332 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 4’üncü maddesinin (r) bendinde belirtilen faktoring ve
forfaiting işlemlerini gerçekleştirebilmesi için, HSBC Bank A.Ş.'ye izin verilmesine ilişkin
1997 sayılı Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı yayımlanmıştır.
10 Ekim 2006 tarih ve 26315 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 93’üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi, 10 Haziran 1985 tarihli ve 3226 sayılı Finansal Kiralama Kanunu’nun 10’uncu, 12’nci ve 32’nci
maddeleri ile 30 Eylül 1983 tarihli ve 90 sayılı Ödünç Para Verme İşleri Hakkında Kanun
Hükmünde Kararname’nin 12’nci ve 13’üncü maddelerine dayanılarak finansal kiralama şirketleri, faktoring şirketleri ve finansman şirketlerinin; (a) Kuruluş ve faaliyet izinlerine, (b)
Ana sözleşme değişiklikleri ve hisse devirlerine, (c) Yöneticilerine, (ç) Düzenleyecekleri sözleşmelere, (d) İşlem sınırlarına, (e) Faaliyet izinlerinin iptaline, (f) Birleşme, devir, bölünme
ve tasfiyelerine ve (g) Muhasebe, raporlama ve denetimlerine ilişkin esas ve usulleri düzenlemek amacıyla, Finansal Kiralama, Faktoring ve Finansman Şirketlerinin Kuruluş ve
Faaliyet Esasları Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
1 Ekim 2006 tarih ve 26306 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 19’uncu maddesi ve Bankaların Birleşme ve Devirleri Hakkında Yönetmeliğin 15’inci maddesi uyarınca Koçbank A.Ş.’nin tüm hak, alacak, borç
ve yükümlülükleri ile birlikte ve tüzel kişiliği tasfiyesiz sona ermek suretiyle Yapı ve Kredi
Bankası A.Ş.’ye devrine ilişkin 1990 sayılı Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu
Kararı yayımlanmıştır.
2 Eylül 2006 tarih ve 26277 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Kanunun 129’uncu maddesinin üçüncü fıkrasına dayanılarak, Fonun kaynakları ile bu kaynakların kullanımına ilişkin usul ve esasların düzenlenmesini teminen Tasarruf
138
Bankacılar Dergisi
Mevduatı Sigorta Fonunun Kaynakları İle Kaynakların Kullanımına Dair Yönetmelik
yayımlanmıştır.
5411 sayılı Kanun’un 134’üncü maddesinin dokuzuncu fıkrasına dayanılarak, mülga
4389 sayılı Bankalar Kanununun 15’inci maddesinin (7) numaralı fıkrası ile 19 Ekim 2005
tarihli ve 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 134’üncü maddesi kapsamında olan şirketler ile
sermayesinin % 50'sinden fazlasını temsil eden hisselere Fonun, Fon Bankasının veya Fon
iştiraklerinin sahip olduğu şirketlerin tasfiyesine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesini
teminen Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun Kontrolündeki Şirketlerin Tasfiyesine Dair Yönetmelik yayımlanmıştır.
25 Ağustos 2006 tarih ve 26270 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 121’inci maddesi ile 8 Eylül 1986 tarihli ve 86/10985
sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe konulan Devlet Memurları Sicil Yönetmeliğinin
11 inci maddesi hükümlerine dayanılarak, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu personelinin sicil
amirlerini belirlenmesini teminen Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Disiplin Amirleri Yönetmeliği yayımlanmıştır.
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 121’inci maddesi ile 17 Eylül 1982 tarihli ve 8/5336
sayılı Bakanlar Kurulu Kararıyla yürürlüğe konulan Disiplin Kurulları ve Disiplin Amirleri
Hakkında Yönetmeliğin 16’ncı maddesi hükümlerine dayanılarak, Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu personelinin disiplin amirlerinin belirlenmesini teminen, Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu Sicil Amirleri Yönetmeliği yayımlanmıştır.
17 Ağustos 2006 tarih ve 26262 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 15’inci maddesi ve 93’üncü maddesinin dördüncü fıkrası hükümlerine dayanılarak, bankaların bilgi sistemleri ile finansal veri üretimine ilişkin süreç ve sistemlerinin, yetkilendirilmiş bağımsız denetim kuruluşları tarafından denetlenmesiyle
ilgili usul ve esasların düzenlenmesini teminen hazırlanarak, Resmi Gazete’nin 16 Mayıs
2006 tarih ve 26170 sayılı nüshasında yayımlanan Bankalarda Bağımsız Denetim Kuruluşlarınca Gerçekleştirilecek Bilgi Sistemleri Denetimi Hakkında Yönetmeliğin geçici 2’nci maddesinin değiştirmesine ilişkin Bankalarda Bağımsız Denetim Kuruluşlarınca Gerçekleştirilecek Bilgi Sistemleri Denetimi Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair
Yönetmelik yayımlanmıştır.
10 Ağustos 2006 tarih ve 26255 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 4’üncü maddesinin (v) bendi uyarınca, destek/danışmanlık hizmetinin bankalar tarafından gerçekleştirilebilecek faaliyet konuları arasında sayılmasına ilişkin Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun 1947 sayılı Kararı
yayımlanmıştır.
3 Ağustos 2006 tarih ve 26248 sayılı Resmi Gazete’de;
Bankalar Kanunu’nun 14’üncü maddesinin (3) numaralı fıkrası uyarınca bankacılık işlemleri yapma ve mevduat kabul etme izni kaldırılan Türkiye İmar Bankası T.A.Ş. nezdinde
bulunan tasarruf, ticari kuruluşlar ve diğer kuruluşlar mevduatının tasarruf mevduatı sigorta
139
Türkiye Bankalar Birliği
fonunca ödenmesine ilişkin esas ve usuller hakkında kararda değişiklik yapılması hakkında
2006/10727 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı yayımlanmıştır.
22 Temmuz 2006 tarih ve 26236 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 93’üncü ve 95’inci maddeleri ile 23 Şubat 2006 tarihli
ve 5464 sayılı Banka Kartları ve Kredi Kartları Kanunu’nun 27’nci maddesine dayanılarak,
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun görevi kapsamındaki kuruluşların yerinde
denetim ve gözetimine ilişkin esas ve usulleri belirlenmesini teminen, Bankacılık Düzenleme
ve Denetleme Kurumu Tarafından Yapılacak Denetime İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik yayımlanmıştır.
17 Temmuz 2006 tarih ve 26231 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 81’inci maddesine göre, 2006/10681 Sayılı Karar
Eki, Türkiye Bankalar Birliği Statüsü yayımlanmıştır.
12 Temmuz 2006 tarih ve 26226 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 87’nci maddesinin dokuzuncu fıkrasına dayanılarak
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulunun çalışma usul ve esaslarının belirlenmesini
teminen Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun Çalışma Usul ve Esaslarına
İlişkin Yönetmelik yayımlanmıştır.
7 Temmuz 2006 tarih ve 26221 sayılı Resmi Gazete’de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 24’üncü maddesinin ikinci fıkrasına istinaden, yönetim
kurulunun denetim ve gözetim faaliyetlerinin yerine getirilmesine yardımcı olmak üzere yönetim kurullarınca oluşturulacak denetim komitelerine seçilecek yönetim kurulu üyelerinin
niteliklerinin belirlenmesine ilişkin Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu’nun 1918
sayılı Kararı yayımlanmıştır.
5 Temmuz 2006 tarih ve 26219 sayılı Resmi Gazete'de;
5411 sayılı Bankacılık Kanunu’nun 121’inci maddesine dayanarak, Tasarruf Mevduatı
Sigorta Fonunun insan kaynakları politikası ve planlamasına ilişkin hususlar ile Fonda kadro
karşılığı sözleşmeli olarak çalışan, ücret, mali ve sosyal haklar dışında her türlü hak ve yükümlülükleri yönünden 14 Temmuz 1965 tarihli ve 657 sayılı Devlet Memurları Kanununa
tabi personel ve idari hizmet sözleşmesi ile çalışan, emeklilik ve sosyal güvenlik açısından 17
Temmuz 1964 tarihli ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununa tabi personelin hak ve yükümlülükleri ile meslek personelinin yeterlik ve yarışma sınavları çalışma esas ve usulleri ve personele ilişkin diğer hususların belirlenmesi amacıyla hazırlanan Tasarruf Mevduatı Sigorta
Fonu İnsan Kaynakları Yönetmeliği yayımlanmıştır.
140
Yazarlara Duyuru
1. Bankacılar dergisinde yayımlanmak üzere gönderilecek makaleler, sayfanın tek yüzüne,
makina ile Türkçe olarak yazılmalı ve iki kopya olarak ön iç kapak sayfamızda belirtilen
adrese gönderilmelidir.
2. Yazının kapak sayfasında şu bilgiler yer almalıdır; a) yazının başlığı, b) yazar(lar)ın bağlı
bulundukları kuruluşlar ve ünvanları, c) varsa yazar(lar)ın yardımlarını gördüğü kişi ve/veya
kurumlara teşekkür, d) iletişim kurulacak yazarın adı, adresi varsa telefon ve faks
numaraları.
3. Dipnotların numaralandırılması ve ayrı bir sayfada “Dipnotlar” başlığı altında toplanması
gerekmektedir.
4. Tablo ve şekillere başlık ve sıra numarası verilmeli, kaynakları ise alta yazılmalıdır.
Denklemlere sıra numarası verilmelidir. (Denklemlerin türetilişi kısa olarak gösteriliyorsa,
hakemlere verilmek üzere türetme işlemi tüm basamaklarıyla ek bir sayfada gösterilmelidir).
5. Kaynaklara göndermeler dipnotlarla değil, metin içinde açılacak ayraçlarla yapılmalıdır.
Ayraç içindeki sıra; yazar(lar)ın soyadı, kaynağın yılı, sayfa numaraları şeklinde olmalıdır.
6. Metinde gönderme yapılan veya yapılmayan tüm kaynaklar, kaynaklar listesinde yer
almalıdır. Kaynaklar ayrı bir sayfada alfabetik sırayla yazılmalıdır. Kaynakçada aşağıda
örneklenen biçim kuralına uyulmalıdır.
Kitaplar
GIOVANNINI, A. (1990), European Financial Integration, Cambridge, Cambridge
University Press.
Dergiler
EKINCI, N.K. (1991), “Para Politikası, Faiz ve Döviz Kuru”, Muhasebe, İşletme ve
Finans, Sayı 58, s.53-57.
Derlemeler
GORAN, M. (1965), “The Roots of Scientific Method”, E.Wayne Courtney (eds), in
Applied Research in Education, New Jersey: Littlefield, s.75-80.
