sağlık bilgisi 1 - TC MEB Açık Öğretim Daire Başkanlığı

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
SAĞLIK BİLGİSİ
1
DERS NOTU
YAZAR
Oğuzhan ÜSTÜNEL
ANKARA 2015
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Oğuzhan ÜSTÜNEL
Grafik
: Hatice DEMİRER
Kapak
: Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
SAĞLIKLI YAŞAM
1.1 Sağlık, Hastalık, Engellilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
1.1.1 Sağlığın Tanımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 14
1.1.2 Hastalık _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
1.1.3 Engellilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
1.2 Sağlığa Etki Eden Etmenler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19
1.3 Sağlık Hizmetleri ve Yararlanma Yolları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 23
1.3.1 Koruyucu Sağlık Hizmetleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 25
1.3.2 Tedavi Hizmetleri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27
1.3.2.1 Birinci Basamak_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27
1.3.2.2 İkinci Basamak _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 28
1.3.2.3 Üçüncü Basamak Resmi Sağlık Kurumu _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 29
1.3.3 Rehabilitasyon Hizmetleri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 30
1.3.3.1 Tıbbi Rehabilitasyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
1.3.3.2 Sosyal(Mesleki) Rehabilitasyon _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
1.4 Hasta Hakları ve Sorumlulukları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
1.5 Toplumun Sağlık Düzeyinin Belirlenmesinde Yararlanılan Ölçütler_ 36
1.5.1 Sağlık Ölçülebilir Bir Kavramdır_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 36
1.6 Sağlık Göstergeleri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 37
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
2. ÜNİTE
BÜYÜME VE GELİŞME
2.1. Büyüme ve Gelişmenin Tanımı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
2.2 Büyüme ve Gelişme Dönemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46
2.2.1 Bebeklik Dönemi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 46
2.2.2 Çocukluk Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
2.2.3 Okul Çağı Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
2.2.4 Ergenlik Dönemİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
2.2.4.1 Ergenlik Dönemi ve Özellikleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
2.2.4.2. Ergenlik Döneminde Görülen Sorunlar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
2.2.4.3 Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum Geliştirme _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 52
2.2.5 Yetişkinlik Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
2.2.6 Yaşlılık Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
2.3 Büyüme ve Gelişmede Rol Oynayan Faktörler_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.3.1 Genetik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.3.2 Hormonal_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.3.3 Beslenme _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.3.4 Fiziki Çevre _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 58
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
3. ÜNİTE
SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI
3.1 Sağlığın Geliştirilmesi ve Korunması _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
3.2 Fiziksel Aktivite Sağlık İçin Neden Önemlidir _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
3.2.1 Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68
3.3 Yeterli ve Dengeli Beslenme_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 69
3.3.1 Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine Göre Sınıflandırılması _ _ _ _ _ _ _ _ _ 70
3.4 Şişmanlığın Ortaya Çıkış Nedenleri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
3.5 Kişisel Temizliğin Tanımı ve Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
3.5.1 El, Tırnak Temizliği ve Bakımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75
3.5.2 Yüz, Boyun ve Koltuk Altı Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77
3.5.3 Saç Temizliği ve Bakımı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77
3.5.4 Ayak Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
3.5.5 Genital Bölge( Üreme organları) Temizliği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79
3.5.6 Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79
3.5.7 Banyo Yapma ve Giyecek Temizliği _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
3.6. Sağlıklı Giyinme _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81
3.7 Ağız ve Diş Sağlığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
3.7.1 Ağız ve Diş Sağlığının Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
3.7.2 Diş Çürümesi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
3.7.3 Diş Eti Hastalıkları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85
3.7.4 Diş Çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının Genel Vücut Yapısı ile İlişkisi_ _ _ _ _ _ _ _ 85
3.8 Ağız ve Diş Sağlığı Nasıl Korunur _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
3.8.1 Diş Fırçalama Tekniği_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 87
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 89
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 91
4. ÜNİTE
AKIL VE RUH SAĞLIĞI
4.1 Ruh Sağlığı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96
4.2 Ruh Sağlığını Etkileyen Faktörler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97
4.2.1 Ruh Sağlığını Etkileyen Kişisel Faktörler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97
4.2.2 Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 100
4.3 Ruh Sağlığının Korunması_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 101
4.3.1 Birincil Koruma_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 103
4.3.2.İkincil Koruma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
4.3.3. Üçüncül Koruma_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 104
4.4 Strese Neden Olan Etmenler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105
4.4.1 Stres ve Etkileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 105
4.4.2 Sınav Kaygısı ve Belirtileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 107
4.5 Stresle Başa Çıkmada Etkili Yöntemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 108
4.6 Etkili İletişim Kurma Yöntemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109
4.6.1 İletişim _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 109
4.6.2 Etkili İletişim _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
4.7 Aile İçi İletişim ve Sağlıklı İletişim Önerileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 113
4.7.1 Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim Kurma _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 115
4.8 Şiddet ve İstismarın Bireyin Sosyal ve Ruhsal Gelişimine Etkileri _ _ _ 116
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 120
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122
5. ÜNİTE
SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR
5.1 Sağlığa Zararlı Alışkanlıklarla İlgili Kavramlar_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 126
5.2 Bağımlılık Yapan Maddelere Başlanmasına Neden Olan Etkenler _ _ 128
5.3 Bağımlılık Yapan Madde Kullanımının Aile ve Ülke Ekonomisine Etkileri _ _ _ 130
5.4 Tütün ve Tütün Ürünlerinin İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri_ _ _ _ _ 132
5.4.1 Tütün ve Sigaranın Zararları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 135
5.4.2 Pasif İçicilik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 136
5.5 Alkolün İnsan Sağlığına ve Davranışlarına Olan Etkileri _ _ _ _ _ _ _ 137
5.5.1 Alkol ve Etkileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 137
5.5.2 Alkol Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 141
5.5.3 Sebepleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 141
5.5.4 Sonuçları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 142
5.6 Alkol Bağımlılığının, Bireyin Aile İçi ve Toplumsal Hayattaki İlişkilere
Etkileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 142
5.7 Uyuşturucu Madde Kullanımının İnsan Sağlığına ve Davranışlarına
Etkileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 144
5.7.1 Madde Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 144
5.7.1.1 Uyuşturucu Maddelerin Etkileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 145
5.7.1.2 Uyuşturucu Madde Bağımlılığı _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 147
5.8 Sigara Alışkanlığı ve Alkol, Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi _ _ _ 149
5.8.1 Sigara Bağımlılığının Tedavisi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 149
5.8.2 Alkol Bağımlılığının Tedavisi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 151
5.8.3 Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 152
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 155
DEĞERLENDİRME SORULARI CEVAP ANAHTARI_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 156
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157
KAYNAKÇA_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161
1. ÜNİTE
SAĞLIKLI YAŞAM
Dünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağlık sadece
hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir.”
Sizce bebek ölüm hızı neden gelişmişlik düzeyini gösterir?
Sağlık neden ölçülme ihtiyacı duyulan bir kavramdır?
SAĞLIK BİLGİSİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I.SAĞLIK, HASTALIK, ENGELLİLİK
1. Sağlığın Tanımı
2. Hastalık
3. Engellilik
II. SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER
III. SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARARLANMA YOLLARI
1.Koruyucu Sağlık Hizmetleri
2. Tedavi Hizmetleri
a) Birinci Basamak
b) İkinci Basamak
c) Üçüncü Basamak Resmi Sağlık Kurumu
3. Rehabilitasyon Hizmetleri
a) Tıbbi Rehabilitasyon
b) Sosyal(Mesleki) Rehabilitasyon
IV. HASTA HAKLARI VE SORUMLULUKLARI
V. TOPLUMUN SAĞLIK DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE YARARLANILAN
ÖLÇÜTLER
a) Sağlık Ölçülebilir Bir Kavramdır
VI. SAĞLIK GÖSTERGELERİ
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ANAHTAR KAVRAMLAR
Homeostaz
İmmüm
DSÖ
Arthropoda
Genetik
Metabolizma
Vektör
Zoonotik
Hepatit A
Fizik Tedavi
Sağlık
Toksik
Verem
Kene
Kimyasal
Kanser
13
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Dünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal
yönden tam iyilik halidir.”
DSÖ’ne göre sağlığın tanımını yapınız?
Homeostaz sürekli bir denge durumunu ifade eder, denge durumunda bile
vücudumuzda milyonlarca kanser geliştirme potansiyeli olan hücre immün sistemimiz tarafından yok edilir. İyilik hali, kaotik bir sürecin denge halinde belirmesi ve
anlık son çıktısı olabilmektedir. Zaten vücudun hayatı da karşıt güçler arasındaki bir
an bile durmayan mücadeledir. O zaman sağlık “başa çıkmadır”. Başa çıktığımız her
an var olma olanağımızdan yararlanabiliriz.
Resim 01.01: Bağışıklık sisteminin vücutta çalışması
1 SAĞLIKLI YAŞAM
1.1.SAĞLIK, HASTALIK, ENGELLİLİK
1.1.1 Sağlığın Tanımı
Sağlık 1946’da Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) anayasasında şöyle tanımlanmıştır:
“Sağlık sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir.”
14
SAĞLIK BİLGİSİ 1
1.1.2 Hastalık
Hastalık sözcüğünün anlamı hekim ve hekim olmayanlar için birbirinden farklıdır. Hekimler hastalığı şöyle tanımlar: “Doku ve hücrelerde normal dışı yapısal ve
işlevsel (fonksiyonel) değişikliklerin doğurduğu haldir.” Hekim olmayanlar için sözcüğün anlamı kişinin kültürüne bağımlıdır.
Kişinin sağlık kültür düzeyi yükseldikçe tanım hekimin tanımına yaklaşır. Genellikle kişi hastalık belirtileri çalışmasını önleyecek düzeye çıkarsa kendini hasta
sayar. Sosyal bilimciler bunu şöyle belirtir. “Kişi kendisinden beklenen sosyal rolü
yapamadığı zaman hasta sayılır.” Örneğin; bir kişi öksürüyorsa, hekime göre o kişi
hastadır. Öksürme kişinin çalışmasını önlemiyorsa, kişi kendisini hasta saymaz. Boynunda sert, çevresine yapışık ve ağrısız bir beze olan kişi kendisinin bir sağlık sorunu
olduğunu düşünmeyebilir. Buna karşın bu kişi akciğer kanserine yakalanmış ve bir
kaç ay içinde ölecek bir hasta olabilir.
1.1.3 Engellilik
Tanım olarak “engelli” sakat ve özürlü kelimeleri yerine kullanılsa da bu sözcükler farklı anlamlara gelmektedir.
Özürlü terimi “özürlülüğü” odak noktasına koymayı gerektiren, yani özürlülük
olgusunu nesnelleştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın engellilik, hemen olmasa da zamanla bu zorunluluktan kurtulabilmeyi, düşüncelerimizde
yumuşama ve esneklik sağlamayı başarabilecek bir terim olarak görünmektedir.
Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun kabul ettiği Sakat Kişilerin Hakları
Bildirgesi’nde engelli tanımı şöyle yapılmaktadır.
“Normal bir kişinin kişisel ya da sosyal yaşantısında kendi kendisine yapması gereken işleri, bedensel veya ruhsal yeteneklerindeki kalıtımsal ya da sonradan
olma herhangi bir noksanlık sonucu yapamayanlar”.
Farklı nedenlere bağlı olarak oluşan engellilik temel olarak beş başlıkta incelenir:
*Zihinsel engelli
*Görme engelli
*İşitme ve konuşma engelli
*Ortopedik engelli
Zihinsel Engellilik: Doğum öncesi, doğum sırası ve doğum sonrasında çeşitli nedenlere bağlı olarak zihinsel işlevlerin normalden önemli derecede gerilik ve
buna bağlı olarak uyumsal davranışlarda yetersizlik gösterme durumudur.
15
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Zihinsel engellilikte üç temel özellik vardır:
*Genel zekâ işlevinin belirgin derecede normalin altında olması
*Kişinin kendi yaş grubu ile kıyaslandığında beceri, sorumluluk, iletişim kurma, kendi kendine yeterlilik gibi alanlarda geriliğinin olması
*Zihinsel engelliliğin doğum öncesi, doğum sonrası ve doğum sırasında başlaması
Konuşma, dikkat, düşünme gibi zihinsel işlevlerde bozukluk görülmekle birlikte bellekte ve dikkatte görülen bozukluk oldukça belirgindir. Ayrıca zihinsel engelli kişide uyumsal davranışlarda yetersizlik görülür. Yemek yeme, banyo yapabilme, okuma yazma, iş bulup çalışma ve iletişim kurmada önemli sıkıntılar yaşanır. Bu
kişilerin gerekli rehberlik yapılarak sosyal hayata katılımları sağlanmalıdır.
Zihinsel engelliliğin nedenleri nelerdir?
Görme engelliliği: Görme duyusunda görevli herhangi bir merkezin
fonksiyon kaybıdır. Göz rahatsızlığı genel olarak retinaya kanın dolması veya
gerekli kanın sağlanamaması nedeniyle retinanın bozulması ve göz merceğinin netliğini yitirmesi sonucu oluşur.
Görme engelliliğinin; kısmen görememe, az görme ve hiç görememe şeklinde türleri vardır. Görme engelliler
beyaz baston ya da bazı evcil hayvanlardan yararlanarak yaşamlarını sürdürmektedirler.
Resim 01.02: Görme engeliler bazı evcil
hayvanlardan yararlanarak yaşamlarını
sürdürmektedirler.
İşitme engelliliği: Kulak ve beyindeki işitme merkezleri tarafından sesin algılanmasına işitme denir. İşitmeyi meydana getiren yapı ve organlardan birinin ya da
birden fazlasının görevini yerine getirmemesine ise işitme engelliliği adı verilir. İşitme engeli bulunan kişi, iletişim kurmada çeşitli zorluklarla karşılaşır. İşitme engelliliği; akraba evliliği, kan uyuşmazlığı, kulak zarının zarar görmesi, ateşli hastalıklar
(menenjit, kabakulak, kızamık vb.) ve yaşlılık gibi nedenlerle oluşabilmektedir.
Günümüzde işitme cihazları kullanılarak kısmi işitme bozukluğu olan kişilerde
işitme gücü artırılmakta ve kişilerin sosyal hayata katılımı sağlanabilmektedir.
16
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 01.03: Ortopedik engeliler için sosyal hayat kolaylaştırılmalıdır.
Ortopedik Engellilik: Doğuştan veya daha sonradan oluşan, tüm tedavi ve önlemlere karşın sinir sistemi, kas, eklem ya da iskelet sisteminin normal çalışmasının
sağlanamadığı durumdur. Ortopedik engel, kişinin eğitim ve iş yaşamındaki performans ve başarısını olumsuz etkilediği gibi günlük gereksinimlerini karşılamada da
sorunlar oluşturmakta, engelli kişi bir başkasının yardımına ihtiyaç duyabilmektedir.
Ortopedik engeller; kalça çıkıklığı, ayak çarpıklığı; el, kol, ayak ve bacak
eksikliği, omurga sorunları ve felçlerle meydana gelmektedir. Ayrıca ateşli
hastalıklar, kazalar ve yeterli beslenememe de ortopedik engel oluşmasına neden olabilmektedir.
Ortopedik engellerin büyük kısmı ileriki yaşlarda ortaya çıkmaktadır. Trafik
ve meslek kazaları; deprem, yangın, nükleer kaza gibi toplumsal felaketler; felçler,
lepra, verem, kalp ve damar ile romatizma hastalıkları ortopedik engel oluşmasına
neden olabilmektedir. Ortopedik engelliler, özel rehabilitasyon ve fizik tedavileri ile
daha iyi duruma getirilebilmekte, psikolojik terapiler ile önemli başarılar elde edebilmeleri ve çeşitli sosyal etkinliklere katılımları sağlanmaktadır. Ortopedik engel
tüm engellerde olduğu gibi bireyin ve ailesinin sorunu olmaktan çok toplumu ilgilendiren bir durumdur. Çevre düzenlemeleri, platform uygulamaları gibi engelli
bağımsızlığını daha da çok artıracak uygulamalar duyarlı toplum kesimlerince düşünülmeli ve bu konuda harekete geçilmelidir.
Ortopedik engellilerin sosyal yaşama kazandırılması için sivil toplum kuruluşlarınca yapılabilecek çalışmalar neler olabilir?
Bedensel iyilik hâli, kişinin hasta veya engelli olmaması durumudur. Kişilerin
bedence hasta veya engelli olmaması sağlıklı olmaları için yeterli değildir. Ruhsal,
zihinsel ve sosyal yönden de sağlıklı olmaları gereklidir.
17
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ruhsal iyilik hâli, kişinin kendisiyle ve çevresiyle uyum içinde yaşamasıdır. Değişen koşullara ve güçlüklere karşı koyabilmek ruh sağlığı açısından önemlidir.
Başarılarından mutluluk duyabilen, üzüntü ve sıkıntılarını giderebilme gücünü kendinde gören kişiler ruhen sağlıklı olarak değerlendirilirler. Zihinsel iyilik hâli,
kişilerin akıl ve irade yönünden yeterli; anlama, düşünme, mantık yürütme, hafıza
gibi zihinsel yeteneklerinden her birinin yeterli olmasıdır.
Sosyal iyilik hâli, kişilerin toplum içinde olumlu ve yapıcı ilişkiler kurması, yaşam standartlarının yeterli düzeye ulaşmasıyla sağlanabilmektedir. Bununla birlikte
kişiyi; meslek sahibi olması, buna bağlı olarak gelir elde etmesi; ailesi, akrabaları ve
arkadaşlarıyla iyi iletişim kurabilmesi de mutlu eder.
Kişilerin bedenen, ruhen ve sosyal yönden sağlıklı olması, eğitim ve kültür seviyesinin artması toplumların sağlıklı olabilmesi için gereklidir. Sağlıklı bir toplum,
sağlıklı bireylerden oluşur. Toplumların en önemli zenginliği sağlıklı insan gücüne
sahip olmalarıdır. Çünkü sağlıklı insanlar verimli çalışır, iyi düşünür ve çok üretirler.
Böylece toplumun kalkınmasına yardımcı olurlar.
Sağlıklı olmak tarih boyunca tüm insanlar için en büyük zenginlik ve temel
bir insanlık hakkı olarak kabul edilmiştir. Sağlıklı toplumların oluşmasında bireylerin
kendi sağlıklarını koruma bilincine erişmelerinin büyük önemi vardır. Bu da sağlık
konusunda eğitim çalışmalarına katılmak ve bilimsel yöntemlerle kendi sağlığını korumakla mümkün olabilmektedir.
Tüm dünyada kabul edilen Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel
Beyannamesi’nde “herkesin sağlıklı olma hakkı” başta gelmektedir. Sağlık hakkının,
yaşama hakkının bir bütünleyicisi ve ayrılmaz bir parçası olduğu tüm dünya ülkeleri
tarafından kabul edilmektedir. Bunların sağlanması devletlerin temel görevleri arasında sayılmıştır. Bunun yanı sıra sağlık hizmeti sunmanın devletin bir yükümlülüğü
olduğu, sağlıktan tasarruf edilemeyeceği, devredilemeyeceği ve özelleştirilemeyeceği de belirtilmiştir.
Günümüzde sağlığın sosyal boyutu iki yönlü değerlendirilmektedir. Birincisi,
toplumun tüm bireylerine sağlıklı yaşam hakkı sunulması yani “Herkese Sağlık” boyutudur. Bu anlayış doğrultusunda sağlık düzeyini koruyucu ve geliştirici nitelikteki
politika ve uygulamalarda, hastalığın yalnızca hasta olan kişinin sorunu olmadığı
anlayışının benimsenmesidir. İkinci boyut ise bir bireyin ya da toplumun sağlık düzeyinin, sosyokültürel ve ekonomik çevreden bağımsız olarak ele alınmasının mümkün olmamasıdır.
Sağlık hakkıyla ilgili olarak ülkemizde de önemli çalışmalar yapılmakta ve bu
hakka duyarlı davranılmaktadır. T.C. Anayasası’nda “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir
çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve
çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşların görevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde
18
SAĞLIK BİLGİSİ 1
tasarruf ve verimi artırarak iş birliğini geliştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek
elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki
sağlık ve sosyal kurumlardan yararlanarak onları denetleme yoluyla yerine getirir.
Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla “Genel sağlık
sigortası kurulabilir.” denilmektedir. Yine T.C. Anayasası’nda “Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamakla yükümlüdür.” şeklinde hüküm de bulunmaktadır.
Sağlık bir yaşam hakkıdır. Bu hakka eğitim, beslenme, konut, sosyal güvenlik
ve sosyal refah ile ulaşılmaktadır.
Ülkemizde kişilere sağlık hizmeti sunulurken şu ilkelere uyulmaktadır:
*Bedenî, ruhi ve sosyal yönden tam iyilik hâli içinde yaşama hakkının en temel
insan hakkı olduğu hizmetin her safhasında daima göz önünde bulundurulur.
*Herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına
sahip olduğu ve hiçbir merci veya kimsenin bu hakkı ortadan kaldırma yetkisinin olmadığı bilinerek hastaya insanca muamelede bulunulur.
*Sağlık hizmetinin verilmesinde hastaların ırk, dil, din ve mezhep, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, ekonomik ve sosyal durumları gibi farklılıkları dikkate alınmaz. Sağlık hizmetleri herkesin kolayca ulaşabileceği şekilde planlanıp düzenlenir.
*Tıbbi zorunluluklar ve kanunlarda yazılı hâller dışında, rızası olmaksızın kişinin vücut bütünlüğüne ve diğer kişilik haklarına dokunulamaz.
*Kişi, rızası ve Sağlık Bakanlığının izni olmaksızın tıbbi araştırmalara tabi tutulamaz.
*Kanun ile müsaade edilen durumlar ile tıbbi zorunluluklar dışında, hastanın
özel ve aile hayatının gizliliğine önem verilir.
1.2 SAĞLIĞA ETKİ EDEN ETMENLER
İnsan sağlığı çevre ile genetik örüntüsü arasındaki etkileşimin bir ürünüdür.
Kişi birçok çevresel sorundan etkilenmektedir. Bu etkilenme doğumdan ölüme kadar çok değişik boyutlarda olmaktadır. Çevrenin boyutları sınırsızdır. İnsan
üzerinde etkili olan, insana ulaşan tüm çevresel etmenleri kapsamaktadır.
Çevresel etkenler giderek halk sağlığında daha büyük önem kazanmaktadır.
Bu ağırlık bir yandan yeni çevresel etkenlerin etkili olmaya başlamasına bir yandan
da diğer halk sağlığı sorunlarının kontrol edilmeye başlamasına bağlıdır. İnsanın dı-
19
SAĞLIK BİLGİSİ 1
şındaki her şey çevrenin öğesidir.
Çevre kişi üzerindeki dış etkilerin bütünüdür. Çevreyi doğal ve yapay çevre
olarak ikiye ayırabiliriz. Çevrede sağlığını doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen
önemli etkenler bulunmaktadır. Aynı zamanda çevre, bir yaşamı sürdürme ve sağlama sistemidir. Bu sistemin en temel öğeleri su, yiyecek ve barınaktır.
a) Bünyesel Etmenler
Bünyesel etmenler, hormonal, genetik ve metabolizma faaliyetlerindeki bozukluklarından oluşur. Genetik bozukluklar anne ve babadan kromozomlar yoluyla
geçen kalıtsal hastalıklardır. Altıparmaklılık, nörofibromatozis (deride lekeler, küçük
urlar ve iç organlarda bozukluğa yol açan bir hastalık), balık pulluluk gibi hastalıklar
buna örnek olarak verebileceğimiz bir kalıtsal hastalıktır. Hormonal bozukluklara örnek olarak ayak yapısının değişmesi, hipotiroidizm ya da akromegali, metabolizma
hasatlıklarına örnek olarak da gut hastalığı gösterilebilir. Metabolizma faaliyetlerinden kaynaklanan hastalığa da böbrek taşı ve gut hastalığını örnek gösterebiliriz.
Resim 01.04: Altıparmaklılık
Resim 01.05: Gut hastalığı
Resim 01.06: Böbrek taşı oluşumu
20
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sağlığa etki eden bünyesel etmenler nelerdir?
b. Çevresel Etmenler
İnsanlar çevreyle bir bütün olarak yaşarlar. İnsan anne rahminde oluştuğu andan, ölünceye kadar çevreyle etkileşim halindedir. Bu yüzden de insanlar çevreyi,
çevrede insanı olumlu veya olumsuz olarak etkiler.
*Biyolojik Etmenler
*Kimyasal Etmenler
*Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Etmenler
*Psikolojik Etmenler
*Fiziksel Etmenler
1.Biyolojik etmenler
vektörler, mikroorganizmalar, bitkiler, hayvanlar ve bunların ürünleridir.
Mikroorganizmalar: Verem, tifo, kolera, kızamık, menenjit, kaba kulak gibi hastalıklar zararlı mikroorganizmalardır.
Vektörler: Vektörler ve vektörlerle bulaşan hastalıklar; son yıllarda küresel ısınmaya bağlı meydana gelen iklimsel değişiklikler ve azalan kaynaklar, ağaçların yok
edilmesi, ilaçlara karşı direnç gelişmesi, patojenlerin(hastalığa neden olan her türlü
organizma ve madde) genetiklerindeki değişiklikler, kontrolsüz insan ve hayvan hareketleri, sağlıksız kentleşme gibi sebeplerden dolayı tekrar önem kazanmaya başlamıştır.
Yeryüzünde teşhisi yapılan ve sistematikteki yeri belirlenen canlıların
%80’den fazlasını arthropoda (Eklem bacaklılar) teşkil eder. Arthropodlar
en önemli vektörlerdir.
Medikal ve veteriner öneme sahip arthropodlar; bizzat kan emerek, myiasis’e
(Parazit olarak yaşayan bazı sinek larvalarının deride ya da herhangi bir iç organda
yerleşerek oluşturduğu enfeksiyon) yol açarak, alerji, felç ve toksikasyon oluşturarak
da konaklarına zarar verebildiği gibi en önemlisi bakteriyel, viral, paraziter, spiroketal ve riketsiyalar(bakteri ve virüsler arasında bir geçiş formu olan canlı cinsidir.)
birçok hastalığı insan ve hayvanlara naklederler. Zoonotik (Hayvanlardan Bulaşan)
öneme sahip birçok hastalık da artropodlar tarafından nakledilir
Vektör nedir?
Vektörlerle bulaşan hastalıklar nelerdir?
21
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 01.07: Sağlığı etkileyen biyolojik etkenler(Verem mikrobu-kene)
2.Kimyasal Etmenler
Zehirler, kanser yapıcı
maddeler, çevreyi kirleten kimyasal atıklar, gıda katkı maddeleri ve buna benzer sağlığı tehdit
eden atıklardır.
Resim 01.08: Tarımda bilinçsiz kullanılan tarım ilaçları
ve hormonlar insan sağlığını olumsuz etkilemektedir.
Kullanma suları, atık sular,
çöpler, ışık, gürültü, gübreler ve
hava kirliliğidir. Özellikle tarımsal
ürünlerde kullanılan yapay gübreler ve hormonlar sağlığımızı
olumsuz yönde etkilemektedir.
3.Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Etmenler
Toplumu oluşturan bireylerin alışkanlıkları, gelenekleri ve geçmişlerinden taşıdıkları inanışları sağlığı etkileyen etmenlerdendir. Örneğin ülkemizde unlu gıdalara ağırlık veren beslenme tarzı, bebeklerin kundaklanması vb. alışkanlıklar insan
sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir. Toplumun eğitim düzeyi ve ailelerin ekonomik durumu da çevresel etmen olarak sağlığı etkiler.
4.Psikojik Etmenler
Beden sağlığının yanında ruh sağlığının da aynı ölçüde korunması sağlıklı bir
yaşam için gereklidir. Stres ve ruhsal gerginlikler, iş ve aile yaşantısındaki çatışmalar
sağlığımızı doğrudan etkiler. Sağlıklı bir yaşam için olumsuz yönde etkileyen psikolojik etmenlerle başa çıkabilmeyi öğrenmeliyiz. Ailemiz ve dostlarımızla sorunlarımızı paylaşabilmeli, yardımlarından yararlanmalı gerektiğinde biz de onlara destek
olmalıyız.
22
SAĞLIK BİLGİSİ 1
5.Fiziksel Etmenler
Çevremizde bulunan ve sağlığımıza zarar veren bütün fiziksel şartlardır.
*İçme ve kullanma suları
*Atıklar
*Konutlar
*İklim koşulları
*Hava
*Halka açık yerler
*Gürültü,
*Işık
*Radyasyon
*Giyim eşyası
Bu etmenlerden bazılarının insan sağlığını ne şekilde etkilediğini kısaca açıklayalım.
Susuz bir çevrenin temiz ve sağlıklı olacağı düşünülemez. Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanlarda hastalıkların yüzde sekseni temiz su eksikliği ile ilgilidir.
Bu nedenle içme ve kullanma suları hastalık etkeni taşımamalıdır. Kirli sularda bulunan bakteriler, virüsler ya da parazitler bulaşıcı hastalıklara yol açabilir.
Tifo, kolera, çocuk felci, dizanteri bu hastalıklara örnek verilebilir. Ayrıca içme
sularına karışan arsenik, kurşun, cıva gibi maddeler zehirlenmelere yol açabilir. Suların kirlenmesine yol açan en önemli etken atıklardır. İnsan ve hayvan vücudundan
atılan dışkıların sulara karışması da kirlenme nedenlerinden biridir.
Ev, işyerleri, sanayi tesisleri gibi yerlerde oluşan çöplerin ve diğer kirletici maddelerin sulara karışması da insan sağlığını olumsuz yönde etkiler.
Sağlığa etki eden fiziksel etmenleri sayınız?
Susuz bir çevrenin sağlıklı ve temiz olduğu düşünülebilir mi?
1.3 SAĞLIK HİZMETLERİ VE YARARLANMA YOLLARI
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na göre, ülke sınırları içinde yaşayan herkesin,
sağlıklı bir çevrede yaşayabilmesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesinin temini, devletin görevidir. Ülkemizde anayasa ile devlete verilen bu görevi yerine getirmekle sorumlu ve yetkili organ Sağlık Bakanlığı’dır.
23
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sağlık Bakanlığı bu görevi yerine getirmek için, gerekli durumlarda, ilgili kamu
kurum ve kuruluşları ile temasa geçerek sağlık hizmetlerini planlamak, uygulamak,
denetlemek ve değerlendirmekle görevli en üst kurumdur. Bu çalışmada Sağlık
Bakanlığı’nın genel organizasyon ve yönetim yapısı ele alınmakta, bu çerçevede
başlıca sorunlar ortaya konulmakta ve Bakanlık merkez teşkilatı’nın durum analizi
yapılmaktadır
Ülkemizde aile sağlığının korunması ve geliştirilmesine yönelik hizmetlerin,
devletin sorumluluğunda olduğu, Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 41. Maddesinde şu şekilde ifade edilmiştir:
“Aile, Türk toplumunun temelidir. Devlet, ailenin huzur ve refahı ile özellikle
ananın ve çocukların korunması ve aile planlaması öğretimi ile uygulamasını sağlamak
için gerekli tedbirleri alır, teşkilatı kurar.”
Yine Anayasamızın 56. Maddesinde çevre sağlığının korunmasına ilişkin düzenlemelerin yapılması, sağlığın korunması ve geliştirilmesi, sağlık hizmetlerinin
planlanması ve sunumunun gerçekleştirilmesi, gerekli denetimlerin yapılması ve
sağlık hizmetlerinin maliyetinin karşılanması için finansman kaynakları sağlanmasının devletin sorumlulukları arasında olduğu belirtilmiştir.
Bugün birçok ülkede bireylere götürülen sağlık hizmetlerinin nitelikleri farklılık göstermektedir. Bu farklılığın nedeni ülkelerin gelişmişlik düzeyi ve ekonomik
şartlardır. Fakat her ülkede bireylere sunulan sağlık hizmetlerinin amacı bireylerin
sağlıkla ilgili sorunlarının giderilmesidir.
Bireylerin sağlıklı olabilmesi için devletin sunduğu sağlık hizmetlerinden doğru şekilde yararlanması gerekir. Sunulan sağlık hizmetlerinin nitelikli olması sağlıklı
toplumlar yaratır.
Ülke sınırları içinde yaşayan herkesin, sağlıklı bir çevrede yaşayabilmesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesinin temini
hangi bakanlığın görevidir?
Bugün birçok ülkede bireylere götürülen sağlık hizmetlerinin nitelikleri
farklılık göstermektedir. Bu farklılığın nedeni nedir?
Tüm Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de sağlık hizmetleri;
a. Koruyucu sağlık hizmetleri,
b. Tedavi hizmetleri,
c. Rehabilitasyon hizmetleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Şimdi bu sağlık hizmetlerinin neler olduğunu ve bunlardan nasıl yararlanılacağını öğreneceksiniz.
24
SAĞLIK BİLGİSİ 1
1.3.1 Koruyucu Sağlık Hizmetleri
Kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken
ölümden korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir.
Koruyucu Sağlık Hizmetleri kişiye ve çevreye yönelik olmak üzere iki grupta
incelenir. Kişiye yönelik koruyucu hizmetler doğrudan bireyleri ilgilendirir.
Kişiye yönelik olarak yapılan bağışıklama, ilaçla ve serumla koruma, erken tanı,
aile planlaması, beslenme durumlarının iyileştirilmesini sağlamak için gıda güvenliği ve sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılması, sağlık eğitimi gibi işler ile
fizik, biyolojik ve sosyal çevredeki olumsuz koşullardan kaynaklanan sağlık sorunlarını önlemek amacıyla çevreye yapılan müdahaleler koruyucu hizmetlerdir.
Kişiye yönelik olan koruyucu sağlık hizmetleri; aşılama, sağlık eğitimi, aile
planlaması, 0-6 yaş grubu sağlam çocukların izlenmesi, gebelerin izlenmesi, erken
tanı, beslenme, kişisel hijyen konularında verilmektedir. Bu hizmetler üç aşamalı
olarak gerçekleşmektedir.
Birinci aşamada, verilen hizmetlerle kişi hastalıklardan korunmaktadır. Kişileri
hastalıklardan korumak için aşılara ve içinde yaşanılan çevrenin koşullarının iyileştirilmesine gereksinim vardır. Örneğin kolera ya da dizanteriye yakalanmamak için
bireylerin içtiği suların temizliğine dikkat etmesi ve sağlık personeli tarafından bu
hastalıklara karşı bireylerin bilgilendirilmesi amacıyla yapılan çalışmalar verilebilir.
İkinci aşamada hastalıkların erken teşhis (tanı) ve tedavisi yapılmaktadır. Yüksek tansiyonu olan bir kişinin düzenli olarak kontrolünün yapılması örnek verilebilir.
Bu kontrollerle hastanın daha tehlikeli durumlarla karşılaşması ve olumsuzluklar yaşama riski en aza indirgenmiş olacaktır.
Üçüncü aşama ise var olan hastalığın tekrarlamaması ve hastaların olumsuz
izler bırakmaması için tedavinin sürdürülmesini kapsamaktadır.
Koruyucu Sağlık Hizmeti ne demektir?
Bağışıklama: Bulaşıcı hastalıklardan korunmada en etkili
yollardan biridir.
Aktif bağışıklama aşılama
yoluyla, pasif bağışıklama ise hazır antikorları içeren serumların
sağlam kişilere verilmesi ile olur.
Bağışıklama yoluyla toplumun
Resim 01.09: Hepatit A aşısı uygulanması
25
SAĞLIK BİLGİSİ 1
%85-90’ı bir hastalığa karşı bağışık duruma getirilirse o hastalık kontrol altına alınabilir.
İlaçla koruma: Her hastalığın aşısı yoktur, bu gibi durumlarda tehlike altındaki
kişileri ilaçla korumak ‘Kemoproflaksi’ mümkündür.
Erken tanı: Hastalıklar ne kadar erken
dönemde teşhis edilirse tedavileri de o kadar kolay, başarılı ve ekonomik olur. Kişiler
bu konuda eğitilmeli ve sağlık personeli de
bu konuya önem vermelidir.
İyi beslenme: Pek çok hastalığın altında yatan temel ve hazırlayıcı neden yetersiz
ve dengesiz beslenmedir. Tüm enfeksiyon
hastalıkları kötü beslenen kişilerde daha
ağır klinik tablolar gösterir. O halde kişilerin
beslenmelerinin düzeltilmesi, böylece bünyelerinin güçlendirilmesi onları hastalıklardan ölüm ve sakatlıklardan koruyabilir.
Aile planlaması: Çok ve sık doğum
yapan kadınların ve bu kadınlardan doğan
çocukların sağlıklarının tehlike altında olduğu yapılan pek çok araştırma ile defalarResim 01.10: Çinko eksikliği saç
ca kanıtlanmıştır. Ayrıca pek çok kadın istedökülmesine neden olabilir.
mediği halde gebe kaldıktan sonra düşük
yapmak isterken ya sakat kalmakta ya da hayatını kaybetmektedir. İşte bu olumsuz
durumlardan korunabilmek için aile planlaması hizmetleri önemli bir faktördür.
Sağlık eğitimi: Kişilerin kendi sağlıklarını nasıl koruyabilecekleri ve sağlık hizmetlerini uygun bir biçimde nasıl kullanabilecekleri konusunda bilgilendirilmeleri
ve olumlu davranışlar kazandırılmaları için yapılan planlı çabalara “Sağlık Eğitimi”
denir. Sağlık eğitimi aynı zamanda kişilere, kendi sağlıklarından sorumlu oldukları
bilincini de sağlamayı amaçlar. Çünkü bir toplumun sağlık düzeyinin yükseltilmesi,
o toplumdaki bireylerin bu iyileşmeyi gerçekten istemeleri, yani; kendi sağlıklarının
sorumluluğunun benimsemeleri ile sağlanabilir.
Çevreye yönelik olan koruyucu sağlık hizmetleri; temiz suyun sağlanması,
çevreyi kirleten katı ve sıvı atıkların zararsız duruma getirilmesi, gürültü ve hava
kirliliğiyle mücadele, konut hijyeninin sağlanması gibi konularda verilmektedir. Bu
konularda bireyler bilinçlendirilmeli, kişisel temizliğin çevresel temizlikle bir bütün
olduğu anlayışı benimsenmelidir.
26
SAĞLIK BİLGİSİ 1
1.3.2 Tedavi Hizmetleri
Tedavi hizmetleri, sağlık durumu bozulan kişilerin, eski sağlık düzeylerine
ulaşmalarını sağlamak üzere verilen sağlık hizmetleridir. Tedavi edici sağlık hizmetleri, temel olarak hekim sorumluluğunda, diğer sağlık profesyonellerinin katkılarıyla
gerçekleştirilir. Tedavi edici sağlık hizmetlerini iki ana grupta toplamak mümkündür.
Bunlar: Günü birlik tedavi hizmetleri ve yataklı tedavi hizmetleri. Ayaktan tedavi ve günü birlik tedavi hizmetleri, hastane gibi yataklı tedavi kurumuna yatışı
gerektirmeyen hastalıkların tanı ve tedavisiyle ilgili hizmetleri içermektedir. Ayaktan
bakım hizmetleri çeşitli sağlık kurumları tarafından sağlanmaktadır.
Tedavi hizmetleri, hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak
da sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamaya göre tedavi hizmetleri üç ana gruba ayrılmaktadır:
*Birinci basamak tedavi hizmetleri,
*İkinci basamak tedavi hizmetleri,
*Üçüncü basamak tedavi hizmetleri,
Tedavi hizmetleri ne demektir?
1.3.2.1 Birinci Basamak
Kamu idareleri bünyesindeki kurum hekimlikleri, sağlık ocağı, verem
savaş dispanseri, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, sağlık
merkezi ve toplum sağlığı merkezi ile Sağlık Bakanlığı ile aile hekimliği tedavi hizmetleri hangi kriterler esas alınarak sınıflandırılır?
Kamu idareleri bünyesindeki kurum hekimlikleri, sağlık ocağı, verem savaş
dispanseri, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezi, sağlık merkezi ve toplum
sağlığı merkezi ile Sağlık Bakanlığı ile aile hekimliği sözleşmesi yapmış aile hekimleri, 112 acil sağlık hizmeti birimi, üniversitelerin medikososyal birimleri, Türk Silahlı
Kuvvetleri’nin birinci basamak sağlık üniteleri.
Birinci basamak sağlık hizmetlerinin çağdaş bir yaklaşımla yeniden düzenlenip yaygınlaştırılması ve tüm toplum bireyleri tarafından tercih edilebilir şekilde
sunulmasını sağlanmak amacıyla 2005 yılında uygulamaya başlanılan ve 2010 yılı
itibariyle tüm ülkede hizmetine sunulan Aile Hekimliği Uygulaması ile birinci basamak sağlık hizmetleri sağlık sitemi içinde hak ettiği öneme kavuşmuştur. Toplum
27
SAĞLIK BİLGİSİ 1
gündemine yeni iki kurum, Aile Hekimliği ve Toplum Sağlığı Merkezi olguları girmiştir.
Resim 01.11: Aile Hekimliği
Birinci basamak sağlık hizmetlerinin çağdaş sunumunda, hizmetlerin tüm bireylere coğrafi açıdan dengeli şekilde ulaştırılabilmesi, birinci basamak sağlık hizmetlerinin toplumun katılımını sağlayacak şekilde bireylerin yaşadıkları ve çalıştıkları yerlerde koruyucu, tanı koyucu, tedavi ve rehabilite edici yönleriyle sunabilmek,
temel hedeflerdir.
Sağlık hizmet sunumunun planlanabilmesi, sağlık çalışanlarının görevini başarı ile yerine getirebilmesi, her düzeydeki karar alıcıların etkin ve akılcı kararlar
alabilmesi, sağlık hizmeti alanların, eşit, etkin, verimli, süreklilik arz eden, kapsamlı,
gereksinimlerine yanıt veren, seçim şansı tanıyan ve ihtiyaç duydukları konularda
diğer birimlerle işbirliği sunan bir sağlık hizmetini alabilmesi, güvenilir verilere ve
bu verilerin uygun bir şekilde izlenmesi, değerlendirilmesine bağlıdır.
Birinci basamak sağlık üniteleri hangileridir?
Tedavi hizmetleri hangi kriterler esas alınarak sınıflandırılır?
1.3.2.2 İkinci Basamak
Eğitim ve araştırma hastanesi olmayan devlet hastaneleri ve dal hastaneleri ile bu hastanelere bağlı semt poliklinikleri, entegre ilçe hastaneleri, Sağlık Bakanlığı’na bağlı ağız ve diş sağlığı merkezleri, tıp fakültelerinin bulunduğu ilin dışında yer alan uygulama ve araştırma merkezleri
(üniversite hastaneleri) ile Türk Silahlı Kuvvetleri’nin eğitim ve araştırma
hastanesi olmayan hastaneleri, belediyelere ait hastaneler ile kamu kurumlarına ait tıp merkezi ve dal merkezleri.
28
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 01.12: Devlet Hastanesi
1.3.2.3 Üçüncü Basamak Resmi Sağlık Kurumu
Eğitim ve araştırma hastaneleri, özel dal eğitim ve araştırma hastaneleri, üniversite tıp fakültelerinin bulunduğu ilde kurulu sağlık uygulama
ve araştırma merkezleri (üniversite hastaneleri) ile bu hastanelere bağlı
semt poliklinikleri ve üniversitelerin diş hekimliği fakülteleri, Türk Silahlı
Kuvvetleri’ne bağlı tıp fakültesi hastanesi ile eğitim ve araştırma hastaneleri, vakıflara ait eğitim ve araştırma hastaneleri.
İkinci basamak sağlık kurumları hangileridir?
Üçüncü basamak sağlık kurumları hangileridir?
Resim 01.13: Eğitim ve Araştırma Hastanesi
29
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sağlık hizmet sunumu bakımından başaklandırılamayan sağlık kurumları/ kuruluşları:
a. Diyaliz merkezleri ve Sağlık Bakanlığı’ndan ruhsatlı diğer özelleşmiş tedavi merkezleri,
b. Refik Saydam Hıfzıssıhha Laboratuvarları,
c. Tanı, tetkik ve görüntüleme merkezleri ile laboratuvarlar,
d. Muayenehaneler.
e. Kurumca yetkilendirilen işyeri hekimleri
Sağlık hizmet sunumu bakımından başaklandırılamayan diğer sağlık hizmet
sunucuları:
a. Eczaneler,
b. Optisyenlik müesseseleri,
c. Tıbbi cihaz ve malzeme tedarikçileri,
d. Kaplıcalar.
1.3.3 Rehabilitasyon Hizmetleri
Rehabilitasyonun sözlük anlamı “bir kimsenin iş yapmaya engel olan
sakatlığını veya yetersizliği gidermek amacıyla uygulanan tedavidir.
Rehabilitasyon, kişinin doğuştan veya sonradan, herhangi bir nedenle oluşan
kalıcı veya geçici yetersizliklerinin, kaybedilmiş bazen de limitlenmiş olan fonksiyonel kapasitesinin belirlenerek tedavi edilmesi, psikolojik sosyal ve mesleki açıdan
da desteklenerek, engelli kişileri topluma kazandırmak günlük yaşamda bağımsız
duruma gelmesini sağlamaktır.
Resim 01.14: Rehabilitasyon engelli kişileri topluma kazandırmak günlük yaşamda bağımsız
duruma gelmesini sağlamaktır
30
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Hastayla uyumlu ve kapsamlı uygulanan rehabilitasyon programı yatağa ve
başkalarına bağımlı kalma süresini kısaltacak ve yaşam kalitesini yükseltecektir.
Rehabilitasyon tedavisi ekibinde; fizik tedavi uzmanı, fizyoterapist, psikolog ve sosyal hizmet uzmanı gibi kişiler yer alır.
Fizik tedavi seanslar halinde yapılır. 1-1.5 saatlik seanslar şeklinde toplam
15-20 seans uygulanır. Rehabilitasyon ise daha uzun bir süreçtir, yıllar alabilir. Fizik tedavi gören bir hastada eklem kısıtlılığı mevcutsa fizyoterapistin yaptırdığı bazı
hareketler sorunlu bölgede hafif ağrıya sebep olabilir. Fizik tedavi sadece ağrı tedavisinde değil, bozulan kas mekanizmasının düzeltilmesinde de kullanılır.
Rehabilitasyon hizmetleri ne demektir?
Rehabilitasyon hizmetlerinin amacı nedir?
İki türlü rehabilitasyon vardır;
a. T ıbbi rehabilitasyon
b. Sosyal(mesleki) rehabilitasyon
1.3.3.1 Tıbbi Rehabilitasyon
Beklenmedik bir hadiseden dolayı ortaya çıkan malullük, hastalık, sakatlık veya
herhangi bir özürlülük sonucunda kesinleşen bedeni, akli ve(ya) ruhi rahatsızlıkları
ortadan kaldırmak veya en az düzeye getirmek maksadıyla yapılan tıbbi müdahale ve tedavi yöntemlerinin bütünüdür. Hastalık veya bozukluk sonucu ortaya çıkan
özürlülük ve(ya) engellilik durumunu, fizyolojik, anatomik ve çevresel kısıtlamaların
interdisipliner bir yaklaşımla elverdiği ölçüde azaltmaya, mümkünse ortadan kaldırmaya yönelik tedavi uygulamalarıdır.
1.3.3.2 Sosyal(Mesleki) Rehabilitasyon
Uluslararası Çalışma Örgütünün 99 numaralı tavsiye kararında mesleki rehabilitasyon hizmetleri, “sakatlıklarının kaynağı ve değeri ne olursa olsun ve hangi yaşta
bulunursa bulunsun bütün özürlü kişileri kapsamak ve onlara uygun iş hazırlayarak,
makul bir iş edindirme ve bu işi İnsanın üretim süreci içinde yer alarak herhangi
bir işte çalışmasını gerektiren başlıca üç neden bulunmaktadır. Bunlar, ekonomik,
sosyal ve psikolojik nedenlerdir. İnsanın, yaşamını devam ettirebilmesi için bir gelire ihtiyacı bulunmaktadır. Çalışabilecek kapasitede olan özürlünün gelir getirici bir
işte çalışması, yaşamını devam ettirecek ekonomik geliri elde edebilmek için bir zorunluluk olarak görülmektedir. Ayrıca çalışmayıp herhangi bir gelir elde edemediği
için kendine bakamayan özürlüye doğal olarak ailesi, yakını veya devletin bakması
gerekmektedir.
31
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Belediyede otobüs şoförü olarak çalışmakta olan Ahmet Bey geçirdiği
bir trafik kazası sonucu sağ bacağını kaybetmesi sonucu yürüme güçlüğü çekmektedir. Bu durum onun sosyal yaşamını olumsuz etkilemektedir.
Karşılaştığı bu güçlükleri aşabilmesi için Ahmet Beye kaçıncı basamak
sağlık kuruluşunu önerirsiniz?
Tıbbi rehabilitasyonun
uzun bir tarihçesi olmasına
karşılık mesleki rehabilitasyon, II. Dünya Savaşı’ndan
sonra harp malulü özürlülerin topluma kazandırılması,
tüketici değil, üretici duruma
geçip bağımsız hale getirilebilmesi için yapılacak çalışmalara verilen önemle başlamış.
Resim 01.15: Engelliler için meslek edinme kursu
1.4 HASTA HAKLARI VE SORUMLULUKLARI
İnsan, sadece insan olmasından dolayı doğuştan bazı hakları kazanarak dünyaya adımını atmaktadır.
Hak kavramı evrensel bir kavramdır. Kısaca hak; ‘hukuk kurallarının kişilere tanıdığı yetki’ olarak tanımlanabilir. İnsan haklarını sağlık alanında değerlendirdiğimizde karşımıza, hasta hakları kavramı çıkmaktadır.
Sağlık Bakanlığı’nın, 01.08.1998 tarih ve 23420 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliğinde Hasta Hakları şöyle ifade edilmiştir:
Hasta Hakları: Sağlık hizmetlerinden faydalanma ihtiyacı bulunan fertlerin, sırf
insan olmaları hasebiyle sahip bulundukları ve T.C. Anayasası, milletlerarası antlaşmalar, kanunlar ve diğer mevzuat ile teminat altına alınmış bulunan haklarını ifade
eder.
15.10.2003 tarih ve 19499 sayılı ‘Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönergede’ ise hasta hakları; “Uluslararası ve ulusal mevzuatta belirlenen
haklar” olarak tarif edilmiştir.
32
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Genel olarak hasta haklarını tarif ettiğimizde; hasta ile sağlık çalışanları arasında bireysel ve toplumsal düzeyde ortaya çıkan, sağlık çalışanlarının hastaya ve
hastanın sağlık çalışanlarına karşı görev ve sorumlulukları olan, daha iyi sağlık ortamı için hasta ve sağlık çalışanlarının birlikte sahip çıkması gereken haklar olarak
tanımlamak mümkündür.
Bu bağlamda ayrıca Deontoloji Tüzüğü’nde de Hasta Haklarıyla ilgili olarak şu
maddeler göze çarpmaktadır:
Madde 4: Tabip ve diş tabibi, meslek ve sanatının icrası vesilesiyle muttali olduğu sırları, kanuni mecburiyet olmadıkça, ifşa edemez. Tıbbi toplantılarda takdim
edilen veya yayınlarda bahis konusu olan vakalarda, hastanın hüviyeti açıklanamaz.
Madde 5: Sağlık müesseselerinde tatbik olunan usul ve kaideler mahfuz olmak üzere, hasta; tabibini ve diş tabibini serbestçe seçer.
Madde 6: Tabip ve diş tabibi, sanat ve mesleğini icra ederken, hiçbir tesir ve
nüfuza kapılmaksızın, vicdani ve mesleki kanaatine göre hareket eder.
Madde 14: Tabip ve diş tabibi, hastanın vaziyetinin icap ettirdiği sıhhi ihtimamı gösterir. Hastanın hayatını kurtarmak ve sıhhatini korumak mümkün olmadığı
takdirde dahi, ıstırabını azaltmaya veya dindirmeye çalışmakla mükelleftir. Tabip ve
diş tabibi hastasına ümit vererek teselli eder. Hastanın maneviyatı üzerinde fena tesir yapmak suretiyle hastalığın artması ihtimali bulunmadığı takdirde, teşhise göre
alınması gereken tedbirlerin hastaya açıkça söylenmesi lazımdır. Ancak hastalığın,
vahim görülen akıbet ve seyrinin saklanması uygundur. Meş’um bir prognostik (hastalığın seyri) hastanın kendisine çok büyük bir ihtiyatla ihsas edilebilir. Hasta tarafından, böyle bir prognostiğin ailesine açıklanmaması istenilmemiş veya açıklanacağı
şahıs tayin olunmamış ise, durum ailesine bildirilir
Ülkemizde Sağlık Bakanlığı’nın hasta haklarıyla ilgili olarak 01.08.1998 tarih ve
23420 sayılı Resmi Gazete’ de yayımlanan Hasta Hakları Yönetmeliği bulunmaktadır.
Yönetmeliğin amacı şöyle belirtilmektedir:
Temel insan haklarının sağlık hizmetleri sahasındaki yansıması olan ve başta
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nda, diğer mevzuatta ve milletlerarası hukuki metinlerde kabul edilen ‘hasta haklarını’ somut olarak göstermek ve sağlık hizmeti verilen
bütün kurum ve kuruluşları dışında sağlık hizmeti verilen hallerde, insan haysiyetine yakışır şekilde herkesin ‘hasta haklarından’ faydalanabilmesine, hak ihlallerinden
korunabilmesine ve gerektiğinde hukuki korunma yollarını fiilen kullanabilmesine
dair usul ve esasları düzenlemek amacıyla hazırlanmıştır.
Ayrıca herhangi bir sağlık kuruluşuna sağlık hizmeti almak için başvuran herkesin sahip olduğu haklar yönetmelikte şu başlıklar altında sunulmuştur: (Geniş bilgi için Hasta Hakları Yönetmeliğine bakılabilir.)
33
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Sağlık hizmetlerinden adalet ve hakkaniyet ilkeleri çerçevesinde faydalanma
hakkı
*Bilgi talep edebilme hakkı
*Sağlık kuruluşunu seçme ve değiştirme hakkı
*Personeli tanıma, seçme ve değiştirme hakkı
*Öncelik sırasının belirlenmesini isteme hakkı
*Tıbbi gereklere uygun teşhis, tedavi ve bakım isteme hakkı
*Kayıtları inceleme ve kayıtların düzeltilmesini talep etme hakkı
*Bilgi verilmemesini isteme hakkı
*Mahremiyete saygı gösterilmesi ve bunu talep hakkı
*Rıza ve izin hakkı
*Bilgilerin gizli tutulması hakkı
*Tedaviyi reddetme ve durdurma hakkı
*Tıbbi araştırmalarda rıza alınması hakkı
*Güvenliğin sağlanması hakkı
*İnsani değerlere saygı gösterilmesi ve ziyaret hakkı
*Refakatçi bulundurma hakkı
*Müracaat, şikâyet ve dava hakkı
*Dini vecibeleri yerine getirebilme ve dini hizmetlerden faydalanma
*Hasta Hakları Yönetmeliği ayrıca sağlık kurumlarına da bazı yükümlülükler
yüklemiştir. Bu bağlamda şöyle denilmektedir:
48.Madde: Sağlık kurum ve kuruluşlarının yetkilileri; bu yönetmelikte ve diğer
mevzuatta belirtilen hasta haklarının lafzına ve ruhuna uygun olarak kullanılabilmesine yardımcı olmak amacıyla bu yönetmelikte gösterilen hasta haklarını bir liste,
tabela veya broşür haline getirerek, bunları sağlık kurum ve kuruluşunun, hastalar,
personel ve ziyaretçiler tarafından kolayca ulaşılıp okunabilecek uygun yerlerinde
bulundurmak da dâhil olmak üzere, gereken bütün tedbirleri almakla mükellef ve
yetkilidir.
1. Genel Sorumluluklar
1.1. Kişiler kendi sağlığına dikkat etmek için elinden geleni yapmalı ve sağlıklı
bir yaşam için verilen tavsiyelere uymalıdır.
1.2. Kişi uygunsa kan verebilir ya da organ bağışında bulunabilir.
1.3. Basit durumlarda kişiler kendi bakımlarını yapmalıdır.
34
SAĞLIK BİLGİSİ 1
2. Sosyal Güvenlik Durumu
2.1.Hasta; sağlık, sosyal güvenlik ve kişisel bilgilerindeki değişiklikleri zamanında bildirmek durumundadır.
2.2.Hasta; sağlık karnesinin (Bağ-Kur, Yeşil Kart gibi) vizesini zamanında yaptırmak zorundadır.
3. Sağlık Çalışanlarını Bilgilendirme
3.1.Hasta; yakınmalarını, daha önce geçirdiği hastalıkları, yatarak herhangi bir
tedavi görüp görmediğini, eğer varsa halen kullandığı ilaçları ve tüm sağlığıyla ilgili
bilgileri tam, eksiksiz vermelidir.
4. Hastane Kurallarına Uyma
4.1. Hasta; başvurduğu sağlık kuruluşunun kural ve uygulamalarına uymalıdır.
4.1. Hasta sağlık Bakanlığı ve diğer sosyal güvenlik kurumlarınca belirlenen
sevk zincirine uymalıdır.
4.2. Hastanın; tedavi, bakım ve rehabilitasyon sürecince sağlık çalışanları ile
işbirliği içinde olması beklenir.
4.3. Hasta; randevulu hizmet veren bir sağlık tesisinden yararlanıyorsa randevunun tarih ve saatine uyması ve değişiklikleri ilgili yere bildirmesi gerekir.
4.4. Hasta; hastane personelinin, diğer hastaların ve ziyaretçilerin haklarına
saygı göstermelidir.
4.5. Hasta; hastane malzemelerine verdiği zararları karşılamak zorundadır.
5. Tedavisi İle İlgili Önerilere Uyma
5.1. Hasta; tedavisi ve ilaçlarla ilgili tavsiyeleri dikkatle dinlemeli ve anlayamadığı yerleri sormalıdır.
5.2. Hastanın; tedavisiyle ilgili önerilere uyum sağlayamama durumu söz konusu ise bunu sağlık çalışanına bildirmesi gerekir.
5.3. Hasta sağlık bakım ve taburculuk sonrası bakım planını beklendiği gibi
doğru anlayıp anlamadığını belirtmesi gerekir.
5.4. Hasta; uygulanacak tedaviyi reddetmesi veya önerilere uymamasından
dolayı doğacak sonuçlardan kendisi sorumludur.
Sağlık kuruluşlarında karşılaştığınız sorunlara hasta haklarından hangisi ile çözüm bulabilirsiniz?
35
SAĞLIK BİLGİSİ 1
1.5 TOPLUMUN SAĞLIK DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNDE
YARARLANILAN ÖLÇÜTLER
Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren değişik ölçütler vardır. Sağlık düzeyini
gösteren ölçütler sağlık olaylarının objektif ve sayısal olarak tespit edilmesidir. Bu
ölçütler arasında;
*Ana ölüm hızı
*Bebek ölüm hızı
*Kaba doğum hızı
*Nüfus artış hızı
*Sağlık için ayrılan harcamalar vb. yer alır.
Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütler nelerdir?
1.5.1 Sağlık Ölçülebilir Bir Kavramdır
Sağlık ölçülerini aşağıdaki gibi kısaca tanımlayabiliriz.
Ana ölüm hızı: Bir yıl içinde toplumda görülen gebelik, doğum ve lohusalığa
bağlı ana ölüm sayısının, aynı yılda görülen canlı doğumlara bölümünün on bin ya
da yüz bin ile çarpımıdır.
Bebek ölüm hızı: Bir yılda canlı doğan ve doğumdan sonraki 364 gün içerisinde ölen bebeklerin sayısının, bir yıldaki canlı doğum sayısına bölünmesi ve çıkan
sonucun da binle çarpılmasıyla bulunur.
Kaba doğum hızı: Bir takvim yılındaki toplam canlı doğum sayısının, toplumun
yıl ortası nüfusa bölümünün bin ile çarpımıdır.
Kaba ölüm hızı: Bir takvim yılında görülen ölüm sayısını, o ülkenin yıl ortası
nüfusuna bölümünün bin ile çarpımıdır.
Nüfus artış hızı: Bir yıldaki canlı doğum sayısından, o yıl içindeki ölüm sayısının
çıkarılarak, o toplumun yıl ortası nüfusuna bölünüp bin ile çarpımıdır.
Sağlık düzeyini gösteren ölçütlerin düzenli tespiti için bu verilerin iyi bir
şekilde kaydedilmesi gerekir. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyinin göstergelerinden birisi o ülkenin sağlık ölçütleridir.
Sağlık ölçülebilen bir kavramıdır açıklayınız?
36
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sağlık Göstergeleri
Ülke
Kaba Doğum Hızı
(Binde)
Kaba Ölüm Hızı
(Binde)
Yıllık Nüfus
Artışı (%)
Bebek Ölüm Hızı
(Binde)
Almanya
8,5
10,1
0,0
3,0
Bangladeş
20,3
7,7
1,7
38,0
Çin
12,3
7,1
0,6
16,0
Fransa
12,6
8,4
0,6
3,0
Hindistan
22,2
8,4
1,5
48,0
Japonya
8,5
10,1
0,0
3,0
ABD
12,7
8,4
0,8
6,4
Yunanistan
10,1
10,2
0,2
2,7
Pakistan
26,3
7,3
1,8
65,7
Ukrayna
10,9
16,2
-0,6
11,8
Nijer
47,7
12,8
3,5
85,8
Türkiye
17,0
6,3
1,3
12,0
Kaynak: Dünya Sağlık Örgütü, Dünya Sağlık İstatistikleri, 2012.
TÜİK, Türkiye’nin Demografik Yapısı ve Geleceği, 2012.
Tablo 01.01: Ülkelere göre bazı sağlık göstergeleri
1.6 SAĞLIK GÖSTERGELERİ
Ülkenin gelişmişlik düzeyine göre değişen sağlık ölçütlerini kısaca açıklayalım.
Bir toplumda doğurgan çağdaki kadınlar “ana” terimiyle ifade edilir. Doğurgan
çağdaki kadınların yaşı 15-49 arasıdır. Ana sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesinde, ana ölüm hızı önemli bir ölçüttür. Doğumdan sonraki ilk yıl bebeklik dönemidir.
Bebekler bu dönemde çevresel etkenlerden kolaylıkla etkilenir. Bu dönemdeki bebek
ölüm hızı, gelişmişlik düzeyini gösterir.
37
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Grafik 01.01: Doğumda Beklenen Yaşam Süresi, (Yıl), 1990, 2000, 2009, Türkiye
Kaynak: DSÖ World Health Statistics 2011
Nüfus artış oranı bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütler arasındadır. Gelişmiş ülkelerde nüfus artışı az, geri kalmış ülkeler ise fazladır. Yine sağlıkla ilgili harcamalar, sağlık düzeyini gösteren önemli bir ölçüttür. Sağlık hizmetlerine harcanan
para gelişmiş ülkelerde diğer ülkelere göre daha fazladır.
Gelişmiş ülkelerde nüfus artış hızı nasıldır?
Grafik 01.02: Doğumda Beklenen Yaşam Süresinin Uluslararası Karşılaştırması
Kaynak: DSÖ World Health Statistics 2011
38
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Grafik 01.03: Yıllara Göre Bebek Ölüm Hızı, (1.000 Canlı Doğumda), Türkiye
Kaynak: 2011 İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi -Bebek ve
Beş Yaş Altı Ölüm Araştırması 2012”, Diğer Yıllar Türkiye Halk Sağlığı Kurumu
Grafik 01.04: Bebek Ölüm Hızının Uluslararası Karşılaştırması
Kaynak: İstanbul Üniversitesi, Marmara Üniversitesi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi “Bebek ve Beş
Yaş Altı Ölüm Araştırması 2012”, DSÖ World Health Statistics 2012”, Diğer Yıllar Türkiye Halk
Sağlığı Kurumu
Kişi ve toplumların sağlık düzeyi kültürel, sosyal ve ekonomik durumlarındaki
fark ılıklara göre değişiklik gösterir. Bir kişinin sağlığının bozulması sadece onu değil; ailesini, yakın çevresini ve sonuçta tüm top I umu etkiler. Bu nedenle sağ I ıkla ilgili harcamalar kişi ve top I um açısından sağlık düzeyini gösteren bir ölçüttür. Sağlık
düzeyi ölçütleri açısından toplumun daha iyi bir konuma gelmesinde, sunulan temel
sağlık hizmetlerinin kalitesi ve yaygınlığı çok önemlidir. Sağlık hizmetlerine verilen
önemin artması hayat standardını yükseltir, yaşam süresini uzatır ve ülke ekonomisinin gelişmesini sağlar. Çünkü bedenen ve ruhen sağlıklı, bilinçli bir kişi toplumun
ve dolayısıyla ülkenin ilerlemesinde önemli bir etkendir. Sağlıklı kişilerden oluşan
bir toplum eğitime önem verir, yeniliklere açıktır. Böyle top toplumlarda kişilerin
hayattan beklentileri fazladır. Tüm bunlar hayat standardının yükseltilmesini etkiler.
39
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ÖZET
Dünya Sağlık Örgütü anayasasında sağlık şöyle tanımlanmıştır: “Sağlık sadece
hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden tam iyilik halidir.”
Hastalık sözcüğünün anlamı hekim ve hekim olmayanlar için birbirinden farklıdır. Hekimler hastalığı şöyle tanımlar: “Doku ve hücrelerde normal dışı yapısal ve
işlevsel (fonksiyonel) değişikliklerin doğurduğu haldir.”
Tanım olarak “engelli” sakat ve özürlü kelimeleri yerine kullanılsa da bu sözcükler farklı anlamlara gelmektedir.
Özürlü terimi “özürlülüğü” odak noktasına koymayı gerektiren, yani özürlülük
olgusunu nesnelleştiren bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Buna karşın engellilik, hemen olmasa da zamanla bu zorunluluktan kurtulabilmeyi, düşüncelerimizde
yumuşama ve esneklik sağlamayı başarabilecek bir terim olarak görünmektedir
İnsan sağlığı çevre ile genetik örüntüsü arasındaki etkileşimin bir ürünüdür.
Kişi birçok çevresel sorundan etkilenmektedir. Bu etkilenme doğumdan ölüme kadar çok değişik boyutlarda olmaktadır. Çevrenin boyutları sınırsızdır. İnsan
üzerinde etkili olan, insana ulaşan tüm çevresel etmenleri kapsamaktadır.
Sağlığa etki eden bünyesel etmenler, hormonal, genetik, ve metabolizma faaliyetlerindeki bozukluklarından oluşur.
İnsanlar çevreyle bir bütün olarak yaşarlar. İnsan anne rahminde oluştuğu andan, ölünceye kadar çevreyle etkileşim halindedir. Bu yüzden de insanlar çevreyi,
çevrede insanı olumlu veya olumsuz olarak etkiler.
Sağlığa etki eden çevresel etmenler şunlardır;
*Biyolojik Etmenler
*Kimyasal Etmenler
*Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Etmenler
*Psikolojik Etmenler
*Fiziksel Etmenler
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’na göre, ülke sınırları içinde yaşayan herkesin,
sağlıklı bir çevrede yaşayabilmesi ve sürekli olarak sağlık hizmetlerinden yararlanabilmesinin temini, devletin görevidir. Ülkemizde anayasa ile devlete verilen bu görevi yerine getirmekle sorumlu ve yetkili organ Sağlık Bakanlığı’dır.
Tüm Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de sağlık hizmetleri;
*Koruyucu sağlık hizmetleri,
*Tedavi hizmetleri,
40
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Rehabilitasyon hizmetleri olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.
Kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken ölümden
korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir.
Tedavi hizmetleri, hizmet kapsamı ve hizmet yoğunluğu kriteri esas alınarak
da sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflamaya göre tedavi hizmetleri üç ana gruba ayrılmaktadır:
*Birinci basamak tedavi hizmetleri,
*İkinci basamak tedavi hizmetleri,
*Üçüncü basamak tedavi hizmetleri,
Rehabilitasyon tedavisi ekibinde; fizik tedavi uzmanı, fizyoterapist, psikolog
ve sosyal hizmet uzmanı gibi kişiler yer alır.
Bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren değişik ölçütler vardır. Sağlık düzeyini
gösteren ölçütler sağlık olaylarının objektif ve sayısal olarak tespit edilmesidir. Bu
ölçütler arasında;
*Ana ölüm hızı
*Bebek ölüm hızı
*Kaba doğum hızı
*Nüfus artış hızı
*Sağlık için ayrılan harcamalar vb. yer alır.
Bir toplumda doğurgan çağdaki kadınlar “ana” terimiyle ifade edilir. Doğurgan
çağdaki kadınların yaşı 15-49 arasıdır. Ana sağlığı hizmetlerinin değerlendirilmesinde, ana ölüm hızı önemli bir ölçüttür. Doğumdan sonraki ilk yıl bebeklik dönemidir.
Bebekler bu dönemde çevresel etkenlerden kolaylıkla etkilenir. Bu dönemdeki bebek ölüm hızı, gelişmişlik düzeyini gösterir.
41
SAĞLIK BİLGİSİ 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Sadece hastalık ve sakatlığın olmayışı değil, bedence, ruhça ve sosyal yönden
tam iyilik halidir. İfadesi aşağıdakilerden hangisini ifade eder?
A. Fizik tedavi
A. Sağlık
B. Rehabilitasyon
C. Hastalık
2.
Aşağıdakilerden hangisi bir ülkenin sağlık düzeyini gösteren ölçütlerden değildir?
A. Ana ölüm hızı
B. Bebek ölüm hızı
C. Kaba ölüm hızı
D.Nüfus artış hızı
3.
Sağlığa Etki Eden bünyesel etmenlerden altı parmaklılık aşağıdakilerden hangisine örnek gösterilebilir?
A. Hormonal bozukluklar
B. Metabolik bozukluklar
C. Fizyolojik bozukluklar
D.Kalıtsal bozukluklar
4.
Kişileri hastalanmaktan, yaralanmaktan, sakat kalmaktan ve erken ölümden
korumak amacıyla verilen sağlık hizmetleridir. Yandaki tanım aşağıdaki hangi
ifadeye aittir?
A. Koruyucu sağlık hizmetleri
B. Tedavi edici sağlık hizmetleri
C. Rehabilite edici sağlık hizmetleri
D.Fizik tedavi
5.
Aşağıdakilerden hangisi üçüncü basamak resmi sağlık kurumudur?
A. Sağlık ocağı
B. Aile hekimliği
C. Verem dispanseri
D.Özel dal eğitim ve araştırma hastaneleri
42
2. ÜNİTE
BÜYÜME VE GELİŞME
Büyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesinin artışıdır. Gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgunlaşmayı ifade eder.
Sizce çocukluk dönemini diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik nedir?
Büyüme ve gelişmede rol oynayan faktörler nelerdir?
Büyüme ve gelişme için hangi hormonlara ihtiyaç duyulur?
SAĞLIK BİLGİSİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I. BÜYÜME VE GELİŞMENİN TANIMI
II. BÜYÜME VE GELİŞME DÖNEMLERİ
1. Bebeklik Dönemi
2. Çocukluk Dönemi
3. Okul Çağı Dönemi
4. Ergenlik Dönemi
a) Ergenlik Dönemi ve Özellikleri
b) Ergenlik Döneminde Görülen Sorunlar
c) Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum Geliştirme
5. Yetişkinlik Dönemi
6. Yaşlılık Dönemi
III. BÜYÜME VE GELİŞMEDE ROL OYNAYAN FAKTÖRLER
1. Genetik
2. Hormonal
3. Beslenme
4. Fiziki Çevre
ANAHTAR KAVRAMLAR
44
Büyüme
Gelişme
Hormon
Dengeli
beslenme
Ergenlik çağı
Yetişkinlik
dönemi
Yaşlılık
Okul çağı
Moro refleksi
Sağlıklı
beslenme
Bebeklik
dönemi
Babinksi
refleksi
SAĞLIK BİLGİSİ 1
2. BÜYÜME VE GELİŞME
2.1. Büyüme ve Gelişmenin Tanımı
Büyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesinin artışıdır. Ayrıca büyümenin takibi vücut kütlesinin artışı boy uzunluğu
ve baş çevresinin ölçümü ile değerlendirilir. Gelişme ise hücre ve dokuların
yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgunlaşmayı ifade eder.
Çoğunlukla bu iki kavram bir arada değerlendirilir. Çocukluk dönemini
diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik, gebeliğin başlangıcından ergenliğin
tamamlanmasına kadar devam eden bir büyüme ve gelişme süreci oluşudur.
Çocukluk dönemini diğer dönemlerden ayıran en önemli özellik nedir?
Büyüme ve gelişme, insanın yaşamı süresince sağlığıyla ilişkili en önemli faktörlerdendir. Büyüme ve gelişme birbirleriyle bağlantılı ancak farklı anlamlar taşıyan
kavramlardır.
Büyüme, vücudun boy, hacim ve kütle yönünden ölçülebilen artışıdır. Gelişme
ise hücre ile dokuların yapı ve bileşiminde olan değişimler sonucu organlardaki işlevlerin yerine getirilmesi açısından belli bir olgunluğa erişilmesidir.
Büyüme ve gelişme genel olarak birbirini tamamlar. Yani bir çocuğun yavaş
büyümesi sonucu bedensel gelişimi de geri kalabilir. Gelişmeyi etkileyen unsurlar
büyüme, öğrenme ve olgunlaşmadır.
Öğrenme, herhangi bir konuda bilgi sahibi olmak, yetenek ve becerileri ilerletmektir. Bu yolla bireyde çeşitli davranış değişiklikleri sağlanır.
Gelişme hem nitelik hem de nicelik olarak organizmada meydana gelen değişimleri içerir. Büyüme, vücudun sadece boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Bireyin
fiziksel özelliklerindeki değişmedir. Örneğin bir bebeğin doğduktan bir ay sonraki
ağırlık ve boy uzunluğunda bir artış göstermesi büyümeyi ifade eder. Olgunlaşma
ise bilgi, görgü, hoşgörü ve bedensel yetenekler yönünden en üst düzeyde gelişmektir. Örneğin, yüzme öğrenmek kişinin yeteneğini geliştirip onu olgunlaştırır.
Büyüme ile gelişme kavramları arasındaki temel fark, büyümede sadece niceliksel değişim gözlenirken gelişmede niceliksel ve niteliksel değişikler beraber olur.
Büyümede fiziksel değişim (boy, ağırlığın artması, baş çevresinin büyümesi, vücut
kütlesinin değişmesi) vardır. Gelişmede ise fiziksel özelliklerin yanı sıra bilişsel, duygusal ve sosyal özellikler ortaya çıkar.
45
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Bilişsel gelişim; bilgiyi, belleği, akıl yürütmeyi, sorun çözmeyi, kavramları düşünmeyi kapsar. Bir başka ifadeyle öğrenmeyi ve anlamayı içeren zihinsel etkinliklerin gelişimini içerir.
Duygusal gelişim; olgunlaşma ve öğrenme sonucu oluşur. Kişi, çevresiyle etkilenişimi sırasında az veya çok, bir duygunun içinde olur.
Bu duygular üç şekilde oluşur:
*Saldırgan davranışlara yönelten duygular (öfke, kıskançlık, nefret, düşmanlık
vb.)
*Yasaklayıcı ve savunucu davranışlara yönelten duygular (korku, üzüntü, sıkıntı, hüzün, keder, bıkkınlık, şiddetten korkma vb.)
*Sevindirici davranışlara yönelten duygular (sevgi, şefkat, mutluluk, haz, zevk,
merak duyma vb.)
Birçok duygu okul öncesi çağda gelişir. Okula başladıktan sonra ergenliğe kadar duygu biçimlerinin giderek arttığı ve farklılaştığı görülür. Gelişim süreci içinde
duygusal tepkilerin nedenleri de farklılık gösterir. Örneğin ilk çocukluk döneminde
öfke güncel olaylarla ilgili çatışmalardan doğarken ergenlik döneminde öfkenin nedenlerinin başında toplumsal etkenler gelir.
Sosyal gelişim; kişinin kendini ifade etmesi, duygularını denetleyebilmesi,
kendisiyle ve çevre¬siyle barışık ve uyum içinde olabilmesidir. Kişinin çevresindeki
diğer kişilerle sosyal ilişkiler kurması sonucu, içinde bulunduğu toplumun kültürüne, ilke ve değerlerine yönelik davranışlar kazanma sürecidir. Diğer bir ifadeyle kişinin sosyalleşmesidir.
2.2 Büyüme ve Gelişme Dönemleri
Gelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal yönden belli koşulları olan en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli
ilerleme kaydeden değişimdir.
İnsanda büyüme ve gelişme belli özellikler dikkate alınarak dönemlere ayrılarak incelenir.
2.2.1 Bebeklik Dönemi
Çocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. Gelişimin
tüm aşamalarına ilişkin temeller bu dönemde atılır.
0 – 2 yaş dönemi neden önemlidir?
Motor becerilerinde baştan aşağıya ve bedenin merkezden dışa doğru bir gelişim seyri görülür.
46
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Refleksler: Bebekler geniş refleksler topluluğuyla dünyaya gelirler.
Emmeye başlama refleksi, arama refleksi, yutma refleksi, moro refleksi, babinksi refleksi, yakalama refleksi, adım atma refleksi bunlardan bazılarıdır. Bu reflekslerden çoğu doğumdan sonraki 3-5 ay içinde giderek
azalır.
Bebeklik döneminde beklenilen refleksleri söyleyebilir misiniz?
Resim 02.01: Büyüme ve gelişme dönemleri
Bu dönemde çocukta görülen davranışlardan bazıları şunlardır:
0. ay fetal duruşunu sürdürür.
1. ay çenesini kaldırabilir.
2. ay göğsünü kaldırabilir.
3. ay başarısız uzanmalarda bulunur.
4. ay destekle oturur.
5. ay kucağa oturup nesneleri yakalar.
6. ay mama sandalyesinde oturup sallanan nesneleri yakalar.
7. ay kendi başına oturabilir.
8. ay yardımla ayağa kalkabilir.
9. ay sandalyeye tutunarak ayağa kalkabilir.
47
SAĞLIK BİLGİSİ 1
10. ay emekleyebilir.
11. ay eli tutulduğunda yürüyebilir.
12. ay bir eşyayı tutup kendine çekerek ayağa kalkabilir.
13. ay dört ayak üzerinde merdiven çıkabilir.
14. ay kendi başına ayakta durabilir.
15. ay kendi başına yürüyebilir.
2.2.2 Çocukluk Dönemi
Üç yaşından itibaren
oyun çağına giren çocuk, motor becerilerinin gelişmesiyle çevre üzerinde egemenlik
kurmakta ve bunu giderek
genişletmektedir. Sayı sayma,
şarkı şiir öğrenme ve çevresindeki dünya hakkında sorular sorma gibi alanlarda dil ve
zihinsel yetenekleri ilerlemektedir. Üç yaşındaki bir çocuk
artık çevresinde kendisinden
bağımsız bir dünyanın varlığını ve kendisinin de o dünya
Resim 02.02: Üç yaş çocuğu yetişkinleri taklit etmekten zevk içinde bir birey olduğunu kaalır
bul etmiştir.
Üç yaş çocuğu koşar ve büyük oyuncakları itip çekerken önüne çıkan engelleri
aşabilir, üç tekerlekli bisiklete binebilir. Kendi giysilerini kısmen giyebilir. Üç yaşındaki bir çocuğun bildiği kelime sayısı 1000’ e ulaşır.
Uyku ve temizlik alışkanlıkları büyük ölçüde kazanılmıştır. Mükemmele yakın
bir şekilde kendi kendilerine yemek yemeyi başarabilirler.
Çocuğun kaslarını kontrol etmeyi başarabildiği 2 yaşlarından sonra başlatılan
tuvalet eğitimi 3–4. yaşlarda artık sonuç vermeye başlamıştır. Bu yaş grubu çocuklar
son derece benmerkezcidirler ve çoğunlukla kendi başlarına oynarlar.
Üç yaş çocuğunda konuşma ve cümleler dil bilgisine daha uygun hale gelmiştir. Artık aralarında neden sonuç ilişkisi bulunan düşünceler, bileşik önermeler
alarak tek bir cümlede ifade edilmeye başlar. Ancak konuşurken başkalarının görüş
açısını dikkate almaz. Dil hareket ve toplumsal gelişim yönünden büyük ilerleme
gösteren 3 yaş çocuğu zengin bir hayal gücüne sahiptir ve bunlar gerçek olaylar,
gerçek kişilermiş gibi davranır. Yetişkinlerin giysilerini giymekten, onların davranış-
48
SAĞLIK BİLGİSİ 1
larını taklit etmekten, ev işlerine yardım etmekten, büyüklerin çeşitli davranışlarını
yenilemekten zevk alır. Ayrıntıya girmeden küçük kısa hikâyelerden hoşlanır.
2.2.3 Okul Çağı Dönemi
6- 12 yaş arasındaki dönem, çocukların kendi fiziksel özellikleriyle en
az ilgilendikleri, aileden uzaklaşmaya başlayıp kendi sosyal ortamlarını
ilk kez kurmaya çalıştıkları, çevrelerinde olup bitene daha fazla ilgi gösterdikleri, arkadaşlık ilişkileri kurarak gerçek anlamda sosyalleşmeye başladıkları dönemdir.
6-12 yaş dönemi özelliklerini söyleyebilir misiniz?
Okul çağının başlamasıyla belirlenen bu dönem, aynı zamanda çocuğun sosyal ortamının en radikal şekilde değiştiği zamandır.
Çocuk evinde tanıdığı ve benimsediği kişilerden uzaklaşıp tanımadığı
bir çevreye ve insanlara uyum sağlamaya çalışır. Bu yeni ortamda kendini
tanıtmak ve kendini kabul ettirmek
zorundadır. Kendisini kayıtsız şartsız
seven ve kabul edenlerin oluşturduğu aile ortamından sonra, belki de ilk
hayal kırıklığını yaşar.
Bu dönem temel eğitimin birinci kademesini kapsar. Genel olarak bu
çağda çocuksu davranışlardan kurtulur. Büyüklerin kendisinden beklediği davranışları geliştirmeye çalışır.
Resim 02.03: Okul çağında yaşıtları ile oynamayı
öğrenir
Kendine ve büyüyen organlarına karşı olumlu tavır takınır. Kendi cinsinin
yapması gereken rolleri öğrenir. Toplumsal kuralları ve dayanışmayı öğrenir.
Okul çağında,
* Büyük ve küçük kaslarını kullanmayı öğrenir.
* Kurumsal kurallara uyarak yaşamayı öğrenir.
* Yaşıtlarıyla birlikte oynamayı öğrenir.
* Ev dışında diğer yetişkinlerle ilişki kurabilir.
49
SAĞLIK BİLGİSİ 1
* Bedenine bakma ve temizlik alışkanlığı kazanır.
* Kendi davranışlarının sorumluluğunu yüklenebilir.
* Somuttan soyuta doğru düşünme yeteneği kazanır.
2.2.4.Ergenlik Dönemi
Erken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin biyolojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar. Dışa dönük, dengeli ve uyumlu bir birey olan çocuk, bu dönemde bedenindeki değişimler
sonucu tedirgin, endişeli, bunalımlı, çekingen, çalışmaya isteksiz bir tavır sergiler.
Yalnızlıktan hoşlanır, otoriteye karşı çıkar.
Anne ve babasının koyduğu kuralları sıkıcı bulur. Aile otoritesinden kaçmak
için ev dışından insanlarla iletişim kurar. Ergenin bu tip durumlarda yanlış davranışları olan insanlarla arkadaşlık etmesi onun için üzücü sonuçlar doğurabilir. Bu
nedenle erken ergenlikte anne ve baba çocuğa arkadaşça bir tavırla yak¬laşmalı,
ilgi göstermeli fakat bunda aşırıya kaçmamalıdır.
2.2.4.1 Ergenlik Dönemi ve Özellikleri
Kızlar erkeklerden 1-2 yıl önce ergenliğe girer, büyüme ve cinsel olgunluklarını
1-2 yıl erken tamamlar.
Ergenlik hızlı büyüme ve gelişmenin olduğu kız-erkek cinsel özelliklerinin belirdiği iki-üç yıllık ilk gençlik dönemini kapsar.
Ergenlik her çocukta ayrı yaşlarda başlar. Ergenliğin fizyolojik değişiklikleri
kızlarda ilk aybaşı kanamasıyla, erkeklerde ise erlik gözelerinin (sperm) yapımıyla
doruğa ulaşır.
Ergenlik her çocukta aynı yaşlarda mı başlar?
Genellikle ergenlik ve gençlik çağı en sağlıklı yaşam dönemidir. Çocukluk hastalıkları geride kalmıştır. Yetişkinlik çağına özgü hastalıklar ise çok uzaktır. Hastalıklardan ileri gelen ölüm oranı 10 yaşından sonra birden düşmektedir. Ergenlik döneminde görülen ölümlerin başlıca iki nedeni vardır: Trafik kazaları ve intihar.
Gençlik, çocukluk ve erişkinlik arasında yer alan, gelişme, ruhsal olgunlaşma
ve yaşama hazırlık dönemidir. Ön ergenlik kızlarda10-12,erkeklerde 11-13;ergenlik
kızlarda 13-15,erkeklerde 14-15 yaşları arasında başlar.
Ergenlikle başlayan hızlı büyüme gençlik çağının sonunda bedensel, cinsel ve
50
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ruhsal olgunlukla biter. Bu evreye bir “başkalaşım” ya da “farklılaşma” evresi gözü ile
de bakılabilir.
Nasıl kozadan çıkan tırtıl ne kozadaki biçimine ne de kelebeğe benziyorsa aynı
biçimde ergen de ne erişkin ne de çocuk olan kimliğini belirleme savaşı içinde olan
bireydir. Başka bir deyişle erişkin adayı olan ergen ne çocuktur ne de erişkin.
2.2.4.2. Ergenlik Döneminde Görülen Sorunlar
Fırtına ve gerginlik dönemi olarak da açıklanabilen ergenlik hangi toplumda
olursa olsun, her bireyin yaşadığı bir evredir.
Ortaöğretim yıllarına
denk düşen ilk yıllarında cinsel uyanışla birlikte yeni ruhsal özellikler ve davranışlar
kendini gösterir. Dengeli ve
uyumlu ilkokul çocuğu gider,
yerine oldukça tedirgin, güç
Resim 02.04: Ergen okuldaki kurallara uymak istemez.
beğenen ve çabuk tepki gösteren bir genç gelir. Duyguları
hızlı bir iniş çıkış gösterir. Çabuk sevinir çabuk üzülür. Çabuk sinirlenir, olur olmaz
şeyi sorun yapar.
Tepkileri önceden kestirilemez olur. Derslere ilgisi azalmış, çalışma düzeni bozulmuştur. İstekleri artmıştır. Kendisine tanınan hakları yetersiz bulur. Evdeki kuralların çokluğundan ve sıklığından yakınır. Ana-babanın uyarılarına birden tepki gösterir, ters yanıtlar verir. Sürekli bir gidiş geliş içindedir. Evde pek durmak istemez.
Dönüş saatine aldırmaz, yemeğe geç kalır. Dağınık ve savruk olur. Sık sık bir şey devirip kırar. Oburlaşır, girip çıkıp bir şeyler atıştırır.
Bu çağ gencin yeni arayışlar içinde olduğu bir çağdır. Genç her şeyden önce
kendini aramaktadır. Kendi kişiliğine çeki düzen vermeye çalışır. Kendi kimliğine kavuşabilmesi için, genç, önce ana-baba etkisinden sıyrılmaya çalışır. Onun gözünde
ana-babası hiç yanlış yapmayan kişiler değildir. Onları eleştirmeye başlar.
Ebeveynleri ile alay eder. Sanki ana-babadan öğrenilecek bir şey kalmamıştır.
Öğütleri batar, uyarıları onu kızdırır. Bunu yaparken de çok aşırıya gider. Altı yaşındaki çocuk babayı en güçlü, en çok bilen, hiç yanılmaya biri olarak tanır. On altı yaşında
onu tahtından indirir.
Gençlik çağı bağımsızlık çağıdır. Genç evden kopar, çevreye yönelir. Evde oturmak ona işkence gibi gelir. Spora ilgi artar. Kendisini arkadaşlarıyla karşılaştırır. On-
51
SAĞLIK BİLGİSİ 1
larında aynı sorunları yaşaması kümeleşmelere sebep olur. Ana-babasından değişik
olma çabası onu bir anlamda boşluğa itmiştir. Bu boşluğu arkadaşlarıyla doldurmak
ister. Onlar gibi argo konuşur, kendine sırdaş ve dert ortağı seçer. Arkadaş kümesi
içinde bağlılığa önem verir. Küme dışına itilmemek için kendisine aykırı davranışlarda bile bulunur. Evde arkadaşlarının eleştirilmesini tepkiyle karşılar. Onlara söz söyletmez. Anababada gencin kötü arkadaşlara uyup baştan çıkacağından korkar. Sıkı denetleme
ve kimi arkadaşlarıyla görüşme yasağı koyar. Bu ise çocuğu daha çok sokağa iter.
Evde ana-babasıyla çatışması olan bir gencin arkadaşlarına kendini tümden
kaptırması olasılığı daha yüksektir. Kendini bulma çabasında olan güvensiz ve yetersiz bir genç, daha atılgan ve becerikli yaşıtlarının egemenliği altına girer. Ana-babasından yeter destek bulamayan genç, olumsuz arkadaşlıklara yönelir. Ancak anababasının denetlemesi ve uyarısı gereklidir. En sağlıklı gençler bile ara sıra yoldan
çıkma eğilimi gösterirler.
Ergenlik döneminde karşılaşılan sorunlar nelerdir?
2.2.4.3 Ergenlik Döneminde Olumlu Tutum Geliştirme
Kuşkusuz, gençlik çağında ortaya çıkan değişikliklerin tümü olumsuz değildir.
Ruhsal alanda yaşanan çalkantı yanında, gençte pek çok olumlu gelişme gözlenir.
Gencin düşünme yeteneğinde önemli sıçramalar olur.
Soyut kavramları daha iyi anlar ve kullanır. İlgi alanı genişler ve çeşitlilik kazanır. İleride seçeceği meslekle ilgili konulara eğilir. Bir şeyler yapmak, başarılı olmak
eğilimi çok güçlenmiştir. Toplumsal olaylara ilgi duyar. Hiçbir şeyi beğenmez tutumu, giderek yerinde eleştirilere ve yorumlara dönüşür. Coşkuludur. Duygu ve düşüncelerini inançla savunur. Yaşanan gerçeklere pek aldırmadan, toplum düzeninin
birden değişmesini ister. Bu amaçla bazı ideolojik görüşlere girer.
Problemleri çözmek için yalancı önderlerin peşinden sürüklenir. Amaçları uğruna kendilerine ve başkalarına zararı dokunacak eylemlere araç olabilir.
Ergenlik dönemi bireyin kendisini tanıdığı, sosyal yönden gelişimini sürdürdüğü ve geleceğe yönelik bazı kararlar aldığı dönemdir. Bu süreçte geliştirilen olumlu
tutumlar yaşamın ilerleyen yıllarında ergenin mutlu ve başarılı olmasını etkileyecektir.
Genç, arkadaşları aracılığıyla diğer insanlarla anlaşmayı ve bir gruba uyum
sağlamayı öğrenir. Araştırmalar, arkadaşları tarafından kabul edilen gençlerin olumlu kişilik özellikleri gösterdiğini ortaya koymaktadır.
Akran grupları gence, yaşıtlarıyla yaşamayı, sorunlarını, çatışmalarını, karmaşık duygularını paylaşmayı ve çözümlemeyi öğretir. Bu dönemde her iki cinsten bi-
52
SAĞLIK BİLGİSİ 1
reylerle dengeli ve uyumlu arkadaşlıklar kurmak gencin kendisini tanımasını sağlar.
Arkadaş grubu içinde sosyal etkinlikler arttıkça bireyin özgüveni artar. Bu durum
öğrenmeye ilgisini ve okul başarısını da olumlu etkiler. Planlı çalışma alışkanlığı edinirken günlük yaşamını en verimli geçirecek şekilde düzenler.
Bireyin bedensel, zihinsel ve sosyal gelişimine katkı sağlayan bir etkinlik olan
sporun gençlik döneminde önemli bir yeri vardır. Spor, bedensel enerjinin ve duygusal gerilimin boşaltılmasına katkıda bulunur. Spor gencin kendi yeteneklerinden
haberdar olmasını, kendisine güvenmesini, toplumla uyumlu olmasını sağlar.
Yetenek ve isteklerini fark edebilen gençler kendileri için uygun meslek seçmede zorlanmayacaktır. Kişiye uygun meslek seçimi ve geleceğe yönelik hedefler
belirleme gencin yaşantısını etkileyen en önemli kararlardandır.
Gençlerin sosyal ilişkilerinde tutarlı, saygılı ve katılımcı olması bu dönemin
edinilen olumlu özelliklerindendir.
Ergenlik dönemi bireyin geliştirdiği olumlu tutumlar nelerdir?
2.2.5 Yetişkinlik Dönemi
21-65 yaşlar arasındaki dönemdir. Bu dönemde kişiler eğitimini tamamlar bir meslek ve iş sahibi olur. Aile kurar, çocuklarını yetiştirir. Meslek
yaşamında üretkendir, toplumsal sorumluluklarını yerine getirir.
Yetişkinlik dönemi aynı zamanda iş başarısızlıkları, sağlık sorunları ve boşanmalar gibi bazı sorunların yaşandığı dönem de olabilir. Kişiler edindikleri tecrübeleri
ile zorluklarla baş etme mücadelesi verirler.
Yetişkinlik döneminde yaşanan sorunlar nelerdir?
Kişiler bu dönemde edindikleri hobileri, olumlu sağlık alışkanlıkları ile yaşlılık
dönemini mutlu geçirebilirler.
21-65 yaşları arasıdır. Bu dönemde sağlık sorunlarına çok sık rastlanmaz. 21-35
yaşları arası genç yetişkinlik dönemidir. Genç yetişkinlik, ilk sorumlulukların yüklenildiği, gelecek için önemli olan iş ve eş seçimi gibi kararların verilebildiği dönemdir.
Bu kararlar, davranışlar ve politik görüş farklılıkları bireyin anne, baba, akrabalar ve
arkadaş çevresiyle sürtüşme yaşamasına neden olabilir.
36-55 yaşları arası ileri yetişkinlik dönemidir verir. İlgi alanları ve yeteneklere
53
SAĞLIK BİLGİSİ 1
uygun meslekleri seçme, mesleki doyum açısından çok önemlidir. Serbest zamanları resim yapma, doğa yürüyüşlerine katılma gibi olumlu faaliyetlerle değerlendirme,
çevresiyle iyi ilişkiler kurma yetişkinin ruhen ve bedenen sağlıklı olmasında etkilidir. Mesleki problemler, ruhsal bunalımlar, aile geçimsizlikleri, alkol bağımlılığı gibi
sorunlara bu dönemde rastlanabilir. İnsanlar bu yaşlarda, gençliklerinde hayattan
beklentilerini ve sonrasında elde ettikleri sonuçları karşılaştırarak hayal kırıklığına
uğrayabilirler. Bu ise bireyde ruhsal çöküntüye ve alkol bağımlılığına yol açabilir.
Erkeklerde 50-55 yaşları arasında görülen menopoz dönemleri yaş dönümü
olarak adlandırılır. Yaş dönümlerinde de bazı ruhsal sorunlar görülebilir. Fakat herkesin bu dönemleri sarsıntılı geçireceği söylenemez. Ruhsal sorun ve sarsıntıları yaşamamak için mesleki başarı mümkün olduğunca üst düzeyde tutulmalı, kişi kendini daima geliştirmelidir. Serbest zamanlar arkadaşlarla, aile bireyleriyle bir araya
gelerek çeşitli kurs ve etkinliklerle değerlendirilmelidir.
2.2.6 Yaşlılık Dönemi
Aslında yetişkinlik ve yaşlılık
arasında kesin bir sınır yoktur. Daniel Levinson ileri yetişkinlik (yaşlılık)
yıllarını 65 ve ilerisi olarak tanımlamış; diğer gelişim psikologları ise
65-85 arasını genç yaşlı, 85 ve ilerisini yaşlı olarak isimlendirmiştir.
3 sistemde belirgin değişiklikler ortaya çıkar: İskelet-kas, solunum ve dolaşım sistemi
1.İskelet-Kas Sistemi: Kas liflerinin yapısı değişir, küçülür saResim 02.05: Yaşlılıkta hareket serbestliği ve hareketin yıları azalır. Kaslardaki sinir iletimi
hızı azalır
zayıflar. Kalsiyum azalmasına bağlı
kramplar görülür. Kemiklerde mineraller azalır. Hareket serbestliği ve hareketin hızı
azalır. Kemik ve eklem yerlerine kireçlenme ve dejenerasyonlar ortaya çıkar.
2.Solunum Sistemi: solunum yolları esnekliğini kaybeder. Bronşlarda bozulma
ortaya çıkar, göğüs kafesi daralır ve havadan alınan oksijenin geçişi yavaşlar.
3.Dolaşım Sistemi: kalp esnekliğini kaybeder. Kalp kapakçıklarında bozulma
ve kireçlenme ortaya çıkar. Kalp kasları zayıflar, kalp atışı yavaşlar ve kan basıncı yükselir.
Yaşlılık döneminde hangi sistemlerde belirgin değişiklikler ortaya çıkar?
54
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Yaşlılarda yüksek tansiyon çok belirgindir. Yine eklem iltihabı, işitme kaybı ve
kalp hastalıkları da görülebiliyor. Kadınlarda yüksek tansiyon, romatizma ve görme
bozuklukları daha fazlayken, erkeklerde işitme kaybı daha fazladır.
2.3 BÜYÜME VE GELİŞMEDE ROL OYNAYAN FAKTÖRLER
Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren çeşitli faktörler büyüme ve
gelişmeyi etkiler. Genetik, hormonal, beslenme ve fiziksel çevre büyüme ve
gelişmede rol oynayan başlıca faktörlerdir.
Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren hangi faktörler büyüme ve gelişmeyi etkiler?
2.3.1 Genetik
Canlıların özelliklerini ve kalıtsal karakterlerini inceleyen, bu karakterlerine nesillere geçişini belli kalıtım kanunlarına bağlayan, genin yapı ve görevlerini araştıran
veraset ilmi. Kalıtım bilimi olarak da bilinir.
Genetik, 20. asrın başlarında gelişmiş, yeni sayılabilecek bir bilim dalıdır. Bununla beraber, genetiğin konusunu meydana getiren çoğu olaylar ve bunlar hakkındaki düşüncelerin tarihi bir hayli eskidir. Genetik çalışmaları çok eski tarihlerde
başlamış, tarih boyunca çeşitli fikirlerle zaman zaman ilerleme ve duraklamalar göstermiştir.
2.3.2 Hormonal
Normal bir büyüme için birçok hormona gereksinim vardır.
Büyüme ve gelişme için büyüme hormonu ve tiroksin hormonuna ihtiyaç duyulur. Ergenlikte ise yumurtalık ve testis hormonları etkilidir.
Büyüme ve gelişme için hangi hormonlara ihtiyaç duyulur?
2.3.3 Beslenme
Sağlıklı beslenme yeterli ve dengeli beslenmedir. Vücudumuzu oluşturan hücrelerin düzenli ve dengeli çalışması için besin öğelerinden yani yağlar, karbonhidratlar, proteinler, vitaminler ve minerallerden yeterli miktarda almalıyız. Vücudumuzun tüm besin maddelerine ihtiyacı vardır. Tek taraflı beslenmek yani sadece protein
55
SAĞLIK BİLGİSİ 1
veya karbonhidratla beslenmek yanlıştır. Dengeli beslenerek vitaminler, mineraller
ve lifler gibi önemli besin maddelerinden de almış oluruz.
Sağlıklı beslenme nasıl olmalıdır?
Okul Çağındaki Çocuklar İçin Beslenme Önerileri:
Çocukların sağlıklı beslenebilmesi için dört besin grubunda bulunan besinlerden yeterli miktarlarda
ve dengeli şekilde tüketmeleri gerekmektedir. Süt grubunda yer alan
süt ve yoğurt, et grubunda yer alan
et, tavuk, yumurta, kuru baklagiller,
sebze ve meyve grubu ve tahıl grubuna giren ekmek, bulgur, makarna,
pirinç gibi besinlerin her öğünde yeterli miktarlarda tüketilmesine dikkat edilmelidir.
Resim 02.06: Sağlıklı beslenme yeterli ve dengeli
beslenmedir.
Çocukların özellikle kemik ve
diş gelişimi için imkanlar dahilinde
günde 2-3 su bardağı süt veya yoğurt, 1 kibrit kutusu kadar beyaz peynir tüketmelerine özen gösterilmelidir. Ayrıca, hastalıklara karşı daha dirençli olmaları ve sağlıklı
büyüme ve gelişmeleri için her gün en az 5 porsiyon taze sebze veya meyve tüketmeleri önerilmektedir.
Öğrenciler için en önemli öğün kahvaltıdır. Bütün gece süren açlıktan sonra
vücudumuz ve beynimiz güne başlamak için enerjiye gereksinim duymaktadır. Kahvaltı yapılmadığı takdirde dikkat dağınıklığı, yorgunluk, baş ağrısı ve zihinsel performansta azalma olmaktadır. Bu nedenle güne yeterli ve dengeli yapılan bir kahvaltı
ile başlamak öğrencilerin okul başarısının artmasında son derece önemlidir. Çocukların her sabah düzenli olarak kahvaltı yapma alışkanlığı kazanmalarına özen gösterilmelidir. Peynir, taze meyve veya meyve suları, birkaç dilim ekmek, 1 bardak süt
çocuklar için kahvaltıda yeterlidir. Özellikle kaliteli protein, zengin vitamin ve mineral içeriğinden dolayı haşlanmış yumurtanın sık tüketilmesi önerilmektedir.
En önemli öğün hangisidir, sebeplerini sıralayınız?
56
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Gün boyu fiziksel ve zihinsel performansın en üst düzeyde tutulabilmesi, düzenli
olarak ara ve ana öğünlerin tüketilmesi ile mümkündür.
Bu nedenle, öğün atlanmamalıdır. Tüketilecek besinlerin, 3 ana, 2 ara öğünde
alınması en uygun olanıdır.
Açıkta satılan besinler, yeterince güvenilir ve temiz değildir. Ayrıca, uygun koşullarda muhafaza edilmedikleri için çabuk bozulma riski taşırlar. Bu nedenle, özellikle okul çevresinde açıkta satılan besinlerin kesinlikle satın alınmaması gerekmektedir.
Çocukların okul kantinleri, büfe gibi yerlerden satın aldıkları besinlerin seçiminde de dikkatli olmaları gerekmektedir. Süt, ayran gibi ambalajlı besinleri satın
alırken etiket bilgisinde Tarım ve Köyişleri Bakanlığından üretim izninin bulunmasına ve son kullanım tarihinin geçmemiş olmasına, ambalajsız satılan tost, simit,
poğaça gibi yiyeceklerin de temiz ve güvenilir şekilde hazırlanmış olmasına dikkat
edilmelidir. Beslenme çantası ve su mataralarının her gün temizlenmesine özen gösterilmelidir.
Çocuklar, tuvalet ve genel kullanıma açık çeşmelerden su içmemeleri konusunda uyarılmalı, güvenilir içme suyu tüketmeleri sağlanmalıdır.
Öğle yemeği okulda yeniliyorsa Sağlık Bakanlığı’nın hazırladığı menü modelleri örnek alınmalıdır.
Okulda veya evde dinlenirken ve ders çalışırken açlık hissedildiğinde tüketilen besinlere dikkat edilmelidir. Örneğin, şeker ve şekerli besinler, cips gibi yağlı ve
tuzlu besinler veya gazlı içecekler yerine süt, yoğurt, sütlü tatlılar, ekmek arası peynir, taze sıkılmış meyve suları ile kuru yemişlerin ve kuru meyvelerin tercih edilmesi
daha yararlıdır.
Çocuklara sigarasız bir ortam sağlamak, onların yanında sigara içmekten kaçınmak ve en azından evlerin kapalı alanlarını dumansız bir ortam haline getirmek
çocukların sağlığını korumak açısından son derece önemlidir.
Vücudun düzenli çalışması, tüketilen besinlerin vücuda yararlılığının artırılması, çocukların fiziksel, zihinsel ve duygusal gelişimlerine olumlu katkı sağlamaları
açısından fiziksel aktivitenin artırılmasına da önem verilmelidir. Bu nedenle, uzun
süreli televizyon seyretme, bilgisayar kullanımından kaçınılmalı, çocukların gerek
okul yönetimi ve gerekse ebeveynleri tarafından sevdikleri herhangi bir spor dalı ile
ilgilenmeleri teşvik edilmelidir.
Sağlıklı yaşam için çocuklara el yıkama ve diş fırçalama alışkanlığının kazandırılması çok önemlidir. Kirli eller, basit bir soğuk algınlığından ölümcül hastane enfeksiyonlarına kadar pek çok hastalığın nedeni olabilmektedir.
57
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Bu nedenle çocuklara, özellikle yemekten önce ve sonra, tuvalete girdikten,
dışarıda oyun oynadıktan sonra ve dışarıdan eve geldiklerinde ellerini ılık akan su
altında sabun ile iyice ovuşturarak yıkamaları konusunda alışkanlık kazandırılması
gerekmektedir.
2.3.4 Fiziki Çevre
İnsanın içinde yaşadığı fizik çevresinde sağlığı ile ilgili öğelerin en
önemlileri su, hava, toprak, atıklar, konutlar ve radyasyondur.
Sağlıklı dünyaya gelen bebeklerin büyüme ve gelişmesi için hava, su, besinler ve yaşanan ortamın sağlık koşulları yeterli olmalıdır. Kirli hava ve sigara dumanı
çocuklarda akciğer hastalıklarına yol açabilir. Büyüme hormonu uykuda daha fazla
salgılandığından uyku ve dinlenmeye yeterli zaman ayrılmalıdır. Spor ve beden eğitimi ise kasların ve kemiklerin güçlenmesini sağlar.
58
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Özet
Büyüme, hücre sayısı ve büyüklüğünün artışıyla vücut hacmi ve kitlesinin artışıdır. Gelişme ise hücre ve dokuların yapı ve içeriğinin değişimiyle bedensel olgunlaşmayı ifade eder.
Büyüme ile gelişme kavramları arasındaki temel fark, büyümede sadece niceliksel değişim gözlenirken gelişmede niceliksel ve niteliksel değişikler beraber olur.
Büyümede fiziksel değişim (boy, ağırlığın artması, baş çevresinin büyümesi, vücut
kütlesinin değişmesi) vardır. Gelişmede ise fiziksel özelliklerin yanı sıra bilişsel, duygusal ve sosyal özellikler ortaya çıkar.
Gelişim; organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, dil, duygusal, sosyal yönden belli koşulları olan en son aşamaya ulaşıncaya kadar sürekli
ilerleme kaydeden değişimdir.
Çocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. Gelişimin
tüm yüzlerine ilişkin temeller bu dönemde atılır.
Üç yaşından itibaren oyun çağına giren çocuk, motor becerilerinin gelişmesiyle çevre üzerinde egemenlik kurmakta ve bunu giderek genişletmektedir. Sayı sayma, şarkı şiir öğrenme ve çevresindeki dünya hakkında sorular sorma gibi alanlarda
dil ve zihinsel yetenekleri ilerlemektedir.
6- 12 yaş arasındaki dönem, çocukların kendi fiziksel özellikleriyle en az ilgilendikleri, aileden uzaklaşmaya başlayıp kendi sosyal ortamlarını ilk kez kurmaya
çalıştıkları, çevrelerinde olup bitene daha fazla ilgi gösterdikleri, arkadaşlık ilişkileri
kurarak gerçek anlamda sosyalleşmeye başladıkları dönemdir.
Erken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin biyolojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar. Dışa dönük, dengeli ve uyumlu bir birey olan çocuk, bu dönemde bedenindeki değişimler
sonucu tedirgin, endişeli, bunalımlı, çekingen, çalışmaya isteksiz bir tavır sergiler.
Yalnızlıktan hoşlanır, otoriteye karşı çıkar.
Ergenlik her çocukta ayrı yaşlarda başlar. Ergenliğin fizyolojik değişiklikleri
kızlarda ilk aybaşı kanamasıyla, erkeklerde ise erlik gözelerinin (sperm) yapımıyla
doruğa ulaşır.
Fırtına ve gerginlik dönemi olarak da açıklanabilen ergenlik hangi toplumda
olursa olsun, her bireyin yaşadığı bir evredir.
Evde ana-babasıyla çatışması olan bir gencin arkadaşlarına kendini tümden
kaptırması olasılığı daha yüksektir. Kendini bulma çabasında olan güvensiz ve yetersiz bir genç, daha atılgan ve becerikli yaşıtlarının egemenliği altına girer. Ana-babasından yeter destek bulamayan genç, olumsuz arkadaşlıklara yönelir. Ancak anababasının denetlemesi ve uyarısı gereklidir. En sağlıklı gençler bile ara sıra yoldan
çıkma eğilimi gösterirler.
59
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Kuşkusuz, gençlik çağında ortaya çıkan değişikliklerin tümü olumsuz değildir.
Ruhsal alanda yaşanan çalkantı yanında, gençte pek çok olumlu gelişme gözlenir.
Gencin düşünme yeteneğinde önemli sıçramalar olur.
Gençlerin sosyal ilişkilerinde tutarlı, saygılı ve katılımcı olması bu dönemin
edinilen olumlu özelliklerindendir.
21-65 yaşlar arasındaki dönemdir. Bu dönemde kişiler eğitimini tamamlar bir
meslek ve iş sahibi olur. Aile kurar, çocuklarını yetiştirir. Meslek yaşamında üretkendir, toplumsal sorumluluklarını yerine getirir.
Aslında yetişkinlik ve yaşlılık arasında kesin bir sınır yoktur. Daniel Levinson
ileri yetişkinlik (yaşlılık) yıllarını 65 ve ilerisi olarak tanımlamış; diğer gelişim psikologları ise 65-85 arasını genç yaşlı, 85 ve ilerisini yaşlı olarak isimlendirmiştir.
Sağlıklı bir yaşam için doğumdan itibaren çeşitli faktörler büyüme ve gelişmeyi etkiler. Genetik, hormonal, beslenme ve fiziksel çevre büyüme ve gelişmede rol
oynayan başlıca faktörlerdir
Çocukların sağlıklı beslenebilmesi için dört besin grubunda bulunan besinlerden yeterli miktarlarda ve dengeli şekilde tüketmeleri gerekmektedir. Süt grubunda
yer alan süt ve yoğurt, et grubunda yer alan et, tavuk, yumurta, kuru baklagiller,
sebze ve meyve grubu ve tahıl grubuna giren ekmek, bulgur, makarna, pirinç gibi
besinlerin her öğünde yeterli miktarlarda tüketilmesine dikkat edilmelidir.
60
SAĞLIK BİLGİSİ 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Çocuğun eğitimi açısından 0 – 2 yaş döneminin önemi büyüktür. Gelişimin
tüm aşamalarına ilişkin temeller bu dönemde atılır?
Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?
A. Bebeklik dönemi
B. Çocukluk dönemi
C. Ergenlik dönemi
D.Gelişim dönemi
2.
Erken ergenlik: 12-15 yaşlar arası dönemi kapsar. Erken ergenlikte bireyin biyolojik değişikliklerden dolayı kendi vücuduna ve cinselliğe olan ilgisi artar.
Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?
A. Okul çağı
B. Çocukluk dönemi
C. Ergenlik dönemi
D.Gelişim dönemi
3.
Aşağıdakilerden hangisi Ergenlik çağı ile ilgili değildir?
A. Tepkileri önceden kestirilemez olur
B. Bu çağ gencin yeni arayışlar içinde olduğu bir çağdır
C. Evde arkadaşlarının eleştirilmesini tepkiyle karşılar
D.Evde anne ve babası ile uyum içindedir
4.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi Yetişkinlik dönemi ile ilgili değildir?
A. Kişiler bu dönemde edindikleri hobileri, olumlu sağlık alışkanlıkları ile
yaşlılık dönemini mutlu geçirebilirler.
B. Bu dönem iş başarısızlıkları, sağlık sorunları ve boşanmalar gibi bazı
sorunların yaşandığı dönem de olabilir
C. Kişiler edindikleri tecrübeleri ile zorluklarla baş etme mücadelesi verirler
D.Kemik ve eklem yerlerine kireçlenme ve dejenerasyonlar ortaya çıkar
5.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi Büyüme ve gelişmede rol oynayan faktörlerden
değildir?
A. Genetik
B. Beslenme
C. Obezite
D.Hormonal
61
SAĞLIK BİLGİSİ 1
62
3. ÜNİTE
SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI
İnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölümlerini,
günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma işlemine “vücut
temizliği” adı verilir.
Sağlık-temizlik ilişkisini açıklayabilirmisiniz?
Sizce ağız ve dişte meydana gelebilecek bir rahatsızlık neden cücutta diğer organlara
zarar verebilir?
SAĞLIK BİLGİSİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I. SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI
II. FİZİKSEL AKTİVİTE SAĞLIK İÇİN NEDEN ÖNEMLİDİR?
1. Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri
III. YETERLİ VE DENGELİ BESLENME
1. Yiyeceklerin İçerdikleri Besin Ögelerine Göre Sınıflandırılması
IV. ŞİŞMANLIĞIN ORTAYA ÇIKIŞ NEDENLERİ
V. KİŞİSEL TEMİZLİĞİN TANIMI VE ÖNEMİ
1. El, Tırnak Temizliği ve Bakımı
2. Yüz, Boyun ve Koltuk Altı Temizliği
3. Saç Temizliği ve Bakımı
4. Ayak Temizliği
5. Genital Bölge( Üreme organları) Temizliği
6. Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği
7. Banyo Yapma ve Giyecek Temizliği
VI. SAĞLIKLI GİYİNME
VII. AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI
1. Ağız ve Diş Sağlığının Önemi
2. Diş Çürümesi
3. Diş Eti Hastalıkları
4. Diş Çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının Genel Vücut Yapısı ile İlişkisi
VIII. AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI NASIL KORUNUR
1. Diş Fırçalama Tekniği
64
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ANAHTAR KAVRAMLAR
Steril
Karbonhidrat
Plak
Genital bölge
Flor
Diş kökü
Ortodonti
Periodontal
hastalık
Enfeksiyon
Egzersiz
Fast-Food
Gingivitis
Diyabet
Obezite
Temizlik
Mikrobiyal
dental
65
SAĞLIK BİLGİSİ 1
3.1 SAĞLIĞIN GELİŞTİRİLMESİ VE KORUNMASI
Sağlığın korunması: Bireylerin hasta olmalarını engellemek için yapılan hizmetler bütünü anlamına gelmektedir.
Üç basamağı olan sağlığın korunması kavramı birincil, ikincil ve üçüncül koruma hizmetlerini içerir.
Birincil koruma: bireye ve çevreye yönelik olarak yapılır. Bireye yönelik hizmetler bağışıklama, aile planlaması, sağlık eğitimi, beslenme, temiz suyun sağlanması
gibi aslında Temel Sağlık Hizmetleri basamaklarını içermektedir. Çevreye yönelik korucuyu hizmetler ise sağlıklı olmak için çevresel düzenlemelerin ve müdahalelerin
sağlanması anlamına gelir. Örneğin; suyun temiz olduğundan emin olabilmek için
düzenli olarak örnek alımları ve değerlendirmeleri yapılmalıdır.
İkincil korunma: erken tanı ve tedavi hizmetlerini kapsar. Bu kapsamda bireylerin düzenli sağlık kontrolleri (check-up) yaptırmaları çok önemlidir. Örneğin;
meme kanserinin erken saptanabilmesi için risk grubunda düzenli olarak mamografi taramalarının yapılması gerekir.
Üçüncül koruma: hizmetleri rehabilitasyon (esenlendirme) hizmetlerini kapsar. Bu yolla da tanı konulmuş ve tedavi edilmekte olan hastalıkların daha fazla ilerlemesi engellenir. Bu sayede sakatlıkların ve kalıcı bozuklukların kişinin yaşamını
olumsuz etkilemesi en az düzeye indirilir..
Sağlığın geliştirilmesi: Sağlığın korunması kavramının daha geniş bir bakış açısıyla ele alındığı bir yaklaşım olup sağlığa yönelik herhangi bir davranış ve yaşam
durumu için, eğitim, örgütsel, ekonomik ve çevresel desteklerin bileşimi olarak tanımlanmaktadır. Sağlığı geliştirme bireye yönelmenin yanı sıra, fizik ve sosyal çevreye müdahaleleri de kapsar.
İlgili Kurum ve Kuruluşlar
Çevresel müdahaleler ise kamu politikalarını, destekleyici çevre yaklaşımını,
toplum katılımını, kişisel becerilerin geliştirilmesini, sağlık hizmetlerinin yeni gereksinimlere uyum sağlamasını öncelemelidir. Sağlık Bakanlığınca halk sağlığının geliştirilmesi ve korunmasına yönelik önemli çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmalara sivil
toplum kuruluşları, belediyeler, diğer bakanlıklar, üniversiteler ve medya tarafından
önemli destek verilmektedir.
Sağlığın geliştirilmesi ve korunmasına yönelik olarak yapılan ortak çalışmalardan bazıları şunlardır:
*Atıkların zararsız duruma getirilmesi
*Temiz su sağlanması
66
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Hava kirliliğinin önlenmesi
*Gürültü kontrolü
*Gıda kontrolü
*Sağlık eğitimi
*Kişisel temizlik
*Aile planlaması
*Erken tanı
*Beslenme
*Zararlı alışkanlıkların önlenmesi
3.2 FİZİKSEL AKTİVİTE SAĞLIK İÇİN NEDEN ÖNEMLİDİR
Fiziksel aktivitenin sağlık ve zindelik için sağladığı yararlar giderek
daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır.
Düzenli fiziksel aktivitenin sağlıklı kilonun sürdürülmesi, dayanıklılık, güç ve esnekliğin artmasındaki
rolünün yanı sıra günümüz hastalıkları olarak kabul edilen kronik hastalıklara yakalanma riskini azalttığı
açıkça bilinmektedir. Söz konusu
bu yararlar sadece bireysel düzeyde
önemli değildir.
Resim 03.01: Düzenli fiziksel aktivite kronik
hastalıklara yakalanma riskini azalttır.
Dünyanın her yerinde giderek
maliyeti artan sağlık hizmetleri yönünden koruyucu sağlık hizmetleri
kapsamında fiziksel aktivitenin sağladığı yararlar önemli bir tasarruf sağlayabilmektedir.
Ancak optimal bir sağlık için gerek çocuk gerekse yetişkinlerin büyük bir çoğunluğunun yeteri kadar fiziksel aktivite yapmadıkları görülmektedir. Sağlıkla ilgilenenler fiziksel aktivitenin, neden önemli olduğunu anlamalı, tüm yaşlardaki bireyleri
yaşamın bir parçası olarak fiziksel aktivite ve spora katılımları için motive etmelidirler. Fiziksel aktivitenin yaşam boyu sürdürülmesinin herkese, her yerde, her zaman
yararlı olabileceği mesajının daha geniş kitlelere yayılmasına yardımcı olmalıdır.
Düzenli fiziksel aktivitenin fiziksel ve zihinsel sağlık üzerinde pek çok olumlu
etkisi bulunmaktadır:
67
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Bireyin yaşamın her döneminde kendisine uygun bir spor dalı ile ilgilenmesi kaliteli bir hayat sürebilmesi için çok önemlidir.
3.2.1 Fiziksel Aktivitenin Sağlık Üzerine Etkileri
Kilo Kontrolü: Birçok ülkede fiziksel aktivite düzeyi besin tüketiminden daha
fazla düşüş göstermiş, böylece düşük düzeyde fiziksel aktivitenin şişmanlık için
önemli bir etken olduğu sonucuna varılmıştır. Önemli bir sağlık sorunu olan şişmanlık giderek artmakta ve koroner kalp hastalığı, diyabet, inme ve kazalara karşı risk
oluşturmaktadır.
Kilo kaybının enerji sınırlaması ve fiziksel aktivitenin artırılmasıyla sağlanması daha kolay ve etkilidir.
Kan Basıncının Kontrolü: Yüksek kan basıncı (tansiyon) kalp krizi, kalp ve böbrek yetmezliği, felç gibi rahatsızlıklara yakalanma riskini artırmaktadır. Düzenli fiziksel aktivite ise kan basıncını azaltabilmektedir. Önerilen fiziksel aktivite düzeyi, düzenli orta şiddette egzersizlerdir.
Kan Şekerinin Kontrolü: Düzenli fiziksel aktivite insülin aktivitesinin kontrolüne ve kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olması nedeniyle şeker hastalığından
korunmada önemli rol oynar. Önerilen fiziksel aktivite düzeyi; yürüyüş ve düşük şiddetli, uzun süreli egzersiz programlarıdır.
Damar ve Kas-İskelet Sistemi Hastalıklarını Önleme: Koroner kalp hastalığı ve
inme riskinin fiziksel aktivitesi fazla olan kişilerde daha düşük olduğu görülmektedir. Kas ve kemiklerin kuvveti, eklemlerin esnekliği; koordinasyon, denge ve hareket
çevikliği için önemlidir. Bütün bu özellikler yaşla birlikte önemli derecede azalmaktadır. Bu durum fiziksel aktivite düzeyindeki azalma ile yakından ilişkilidir. Özellikle
kadınlarda yaşlandıkça osteoporozla birlikte kemik kırıkları (bilek, omur ve kalçada)
görülme riski artmaktadır. Kemik mineral yoğunluğunda artış, çocukluk ve adölesan
döneminde yapılan egzersizlerle örneğin; ağırlık taşıma, yürüyüş, koşu, tenis vb. gibi
egzersizlerle sağlanmaktadır. Yetişkinlikte yapılan orta düzey aktiviteler ise yaşla ilgili kayıpların önlenmesine yardımcıdır.
Neden sağlıklı, uzun ve kaliteli bir yaşam sürdürme amacı için spor yapılmalıdır?
68
SAĞLIK BİLGİSİ 1
YETERLİ VE DENGELİ BESLENME SAĞLIĞIN TEMELDİR.
3.3 YETERLİ VE DENGELİ BESLENME
Beslenme açlık duygusunu bastırmak,
karın doyurmak ya da canının çektiği şeyleri
yemek içmek değildir.
Beslenme; sağlığı korumak, geliştirmek
ve yaşam kalitesini yükseltmek için vücudun
gereksinimi olan besin öğelerini yeterli miktarlarda ve uygun zamanlarda almak için bilinçli yapılması gereken bir davranıştır.
Resim 03.02: Yaşam kalitesini yükseltmek
için besin öğelerini yeterli miktarlarda
tüketmek gerekir
Yeterli ve Dengeli Beslenme Nedir?
Besin öğeleri vücudun gereksinmesi düzeyinde alınamadığında YETERSİZ
BESLENME oluşur.
İnsanın yaşamı için 50’ ye yakın besin öğesine gereksinimi vardır. İnsanın, sağlıklı büyüme ve gelişmesi, sağlıklı ve üretken olarak uzun süre yaşaması için bu öğelerin her birinden günlük ne kadar alınması gerektiği belirlenmiştir.
Bu öğelerin herhangi biri alınmadığında, gereğinden az ya da çok alındığında,
büyüme ve gelişme engellenir, sağlık bozulur.
Gereğinden fazla besin tüketilirse, çok alınan bazı öğeler vücutta yağ olarak
depolandığından sağlık için zararlı olur. Bu duruma Dengesiz Beslenme denir.
Dengesiz beslenmenin önlenmesinde beslenme eğitimi ile sağlıklı beslenme
bilincinin kazandırılması büyük bir önem taşır.
Yeterli ve Dengeli Beslenen Kişiler
*Sağlam ve sağlıklı bir görünüştedir.
*Hareketli ve esnek bir bedene,
*Muntazam bir cilde, canlı ve parlak saçlara ve gözlere,
*Kuvvetli, gelişimi normal kaslara,
69
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Çalışmaya istekli kişiliğe,
*Boy uzunluğuna uygun vücut ağırlığına,
*Normal zihinsel gelişme,
*Sık sık hasta olmayan bir yapıya sahiptir.
Yetersiz ve Dengesiz Beslenenler ise;
*Hareketleri ağır ve isteksiz
*Sağlıksız genel görünüşte (aşırı zayıf veya şişman)
*Pürüzlü, kuru, sağlıksız cilt yapısına,
*Şişman veya zayıf vücut yapısına,
*Sık sık baş ağrısından şikayet eden
*İştahsız, yorgun, isteksiz bir yapıya sahiptir.
En az diğerleri kadar önemli bir kural da fiziksel aktivitedir. Yeterli fiziksel ve zihinsel aktivite, sağlık ve
uzun ömür için önemlidir. Tek vücut ihtiyaçlarına göre gıda alınması
gerektiği gibi, egzersiz
de sizin ihtiyaçlarınıza
ideal bir şekilde yapılandırılmış olmalıdır.
Resim 03.03: Fastfood tarzı beslenme obezitenin en büyük
sebeplerindendir
lanır.
3.3.1 Yiyeceklerin
İçerdikleri Besin
Ögelerine Göre
Sınıflandırılması
Yiyeceklerimiz içerdikleri besin ögelerinin yoğunluğu açısından 5 grupta top1. Grup: Et, Tavuk, Balık, Sakatat, Yumurta ve Kuru Baklagiller
Bu gruptaki besinler protein, demir, çinko ve B vitaminleri bakımından zengindir. Ayrıca bu besinler enerji de verir. Bir günde, bu grup besinlerin bir veya birkaçından karışık olarak 2-3 porsiyon yenmelidir. Fazla tüketildiğinde yüksek kolesterol,
gut, hipertansiyon vb. sağlık sorunları ortaya çıkabilir.
2. Grup: Süt, Yoğurt, Peynir vb.
Bu grup, kemiklerin ve dişlerin sağlığı için gerekli olan kalsiyum bakımından
zengindir. Ayrıca temel besin ögelerinden protein, karbonhidrat ile A ve B vitaminlerinin birçoğu için de iyi kaynak sayılır. Bu gruptan, günde 1-3 porsiyon yenilmesi
70
SAĞLIK BİLGİSİ 1
önerilmektedir.
3. Grup: Sebze ve Meyveler
C vitamini, bazı mineraller ve posa ihtiyacı bu grup besinlerden karşılanır. Kış
ve yaz meyve ve sebzelerinin hepsi bu gruba dâhildir. Yeşil yapraklı sebzeler C vitamininin yanı sıra A ve B vitaminleri, havuç ise A vitamini bakımından zengindir. Bu
gruptaki yiyeceklerden günde 3-5 porsiyon tüketmek gerekmektedir.
Mevsiminde doğal olarak yetişen meyve ve sebzeler özellikle tercih edilmelidir. Özellikle yaz aylarında likopen ve A vitamini yönünden zengin olan domates,
kış aylarında da iyi birer C vitamini kaynağı olan portakal ve mandalina tüketimine
özen gösterilmelidir.
4. Grup: Tahıllar, Ekmek, Makarna, Pirinç, Bulgur, Çorbalar, Unlu Mamuller
Bu grup besinler temel enerji kaynağı olarak günlük beslenmede yerini almaktadır. Ayrıca B1 Vitamini ve bitkisel proteinlerin kaynağı olarak kullanılmaktadır.
Genel olarak yetişkin bir kişi için her öğünde 1-2 dilim ekmek, diğer tahıl grubu gıdalardan 1-3 porsiyon tüketimi yeterli olmaktadır.
Enerjiye çok ihtiyaç duyan işçi, sporcu vb. fiziksel aktivitesi yüksek bireylerde
bu miktarlar aktivitenin durumuna göre artırabilir. Şişmanlık sorunu olan, fiziksel
aktivitesi sınırlı ve minimum düzeyde olan veya yaşlı bireylerin şişmanlık sorununu
ortadan kaldırmak için ekmek ya da tahıl grubunu diğer besinlerden daha az (1 porsiyon) tüketmesi gerekebilir.
5. Grup: Yağlar, Şeker,
Salça-Sos ve Baharatlar
Lezzet vermek amacıyla kullanılan yiyecek grubudur. Lezzet ve yüksek
enerji veren yağların dikkatli
tüketilmesi gerekir. Yağların,
şekerlerin ve özellikle hazır
sos veya lezzet artırıcıların
fazla alınması çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilir.
Özellikle şişmanlığa, kolesterolün yükselmesine, diş
çürüklerine ve şeker hastalığına neden olabilmektedir.
Resim 03.04: İdeal beslenme piramidi
71
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sürekli fast food tarzı yiyeceklerle beslenmenin yeterli ve dengeli beslenmeye etkisi nedir?
3.4 Şişmanlığın Ortaya Çıkış Nedenleri
Şişmanlık (obezite), birçok hastalığın ortaya çıkmasına zemin oluşturan önlenmediği takdirde, yaşam süresini ve kalitesini olumsuz yönde etkileyen önemli bir
sağlık sorunudur. Dünya’da olduğu gibi ülkemizde de şişmanlığın görülme sıklığı
gittikçe artmakta, sağlık üzerindeki etkileri ciddi boyutlara ulaşmaktadır.
Şişmanlık, oluşturduğu mekanik ve psikolojik sorunlar yanında yüksek kan
basıncı, yüksek kan kolesterolü, kalp damar hastalıkları, inme, şeker hastalığı, bazı
kanser türleri, artritler ve solunum yetersizlikleri gibi birçok hastalığın ortaya çıkış
hızını arttırmaktadır.
Aşırı besin alımı, fiziksel hareketin yetersiz olması ve kalıtımsal nedenler şişmanlığın oluşumunda etkindir. Yapılan çalışmalar;
şişman anne ve babanın çocuklarının, zayıf
anne ve babanın çocuklarına kıyasla 3 kez
daha fazla şişman olduğunu ortaya koymuştur.
Resim 03.05: Şişmanlığın sağlık
üzerindeki etkileri ciddi boyutlara
ulaşmaktadır
Yine hormonal etkiler, yaşın ilerlemesi ile birlikte bazal metabolizma hızının
yavaşlaması ve cinsiyet farklılığı da şişmanlığa neden olabilmektedir. Kadınlarda erkeklere oranla şişmanlık daha sık görülmektedir.
Şişmanlığın sağlığa olumsuz etkileri nelerdir?
Kimler şişman sınıfına girmektedir? Birkaç kilo fazlalığı olduğunu düşünenlerin kendilerini şişman olarak nitelendirip, bilinçsizce düşük kalorili diyetleri uygulamaları son derece sakıncalıdır. Öncelikle bireylerin boyuna, yaşına ve cinsiyetine
göre uygun ağırlıklarının saptanması gerekmektedir.
Şişmanlığı saptamak için çeşitli yöntemler vardır. En çok kullanılan yöntem beden kitle indeksine (BKİ) göre değerlendirme yöntemidir. Beden kitle indeksine [kg/
boy (m2)] göre; 18.5’ in altı zayıf, 18.5-24.9 arası normal, 25-30 arası hafif şişman ve
30’un üzeri ise şişman olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar yaş ilerledikçe BKI de-
72
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ğeri kısmen artsa da bu değer 29’un üzerine çıkmamalıdır. Örneğin; 1.70 m boyunda
ve 75 kg ağırlığında olan birinin BKİ değeri şöyle hesaplanır:
BKİ= 75 / (1.70)2 = 75 / 2.89 = 26
Buna göre bu kişi hafif şişmandır.
Bel çevresinin ölçülmesi de şişmanlığın saptanması için kolay bir yöntemdir.
Bel çevresi, erkeklerde 94 cm ve kadınlarda 80 cm üzerine çıkmamalıdır. Bel çevresinin erkeklerde 102 cm ve kadınlarda 88 cm üzerine çıkması sağlık riskini arttırır.
Vücut yağının dağılımına göre şişmanlığın iki tipi vardır. Yağın, vücudun alt
bölümlerinde, yani kalça ve uyluklarda toplanmasına armut tipi şişmanlık, vücudun
üst bölümlerinde toplanmasına ise elma tipi şişmanlık denir. Koroner kalp hastalıkları ve hipertansiyon, bedenin üst kısmı şişman olanlarda daha sık görüldüğünden,
özellikle elma tipi şişman olanların diyet tedavisi ile uygun ağırlıklarına ulaşmaları
çok önemlidir.
Kendi beden kitle indeksinizi hesaplayınız?
Şişmanlığın tedavisinde uygulanan yöntemler; diyet tedavisi, davranış değişikliği tedavisi, fiziksel aktivitenin artırılması, ilaç tedavisi ve cerrahi girişimlerdir.
Bunların içinde beslenme tedavisi ile birlikte davranış değişikliği tedavisi ve fiziksel
aktivitenin artırılması en sağlıklı olanlardır. Ancak yaşamı tehdit eden bir şişmanlık
söz konusu ise cerrahi girişim düşünülebilir.
Bununla birlikte; konuyla ilgili uzmanların dışındaki kişilerin önerdiği, kişiye
özel olmayan, kısa sürede hızlı kilo kaybı sağlayan, çok düşük enerjili şok diyetler ile
tek tip besine dayalı diyetler, zayıflattığı öne sürülen ve pek çok yan etkisi bulunan
ilaçlar, gerçek kilo kaybı yerine vücuttan sadece su kaybına neden olan diüretik (idrar söktürücü) ilaçlar, sağlığa zarar veren zayıflama yöntemleridir. Bu uygulamalardan kaçınılması gerekmektedir.
Çok düşük enerjili diyetlerin, baş ağrısı, konsantrasyon bozukluğu, sinirlilik,
yorgunluk, bulantı, kusma, ishal, kabızlık, safra ve böbrek taşı, kalp ritminde bozukluk, tansiyon düşüklüğü, adet düzensizliği, kuru cilt, saç dökülmesi, saç incelmesi,
uyuşukluk, soğuğa karşı tahammülsüzlük, idrarda protein görülmesi, mineral ve
elektrolit dengesinde bozukluk, bazal metabolizma hızında azalma gibi sağlığı etkileyen yan etkileri olduğu unutulmamalıdır.
Anoreksiya nervoza; kişinin aç kalarak kilosunu olması gereken en düşük vücut ağırlığının altına düşürecek kadar aşırı kilo kaybetmesine neden olan yeme bozukluğudur. Bu hastalık kişinin gıda alımını uzun bir süre durdurarak vücut ağırlığının % 20-50’sini kaybettirebilmektedir. Örneğin 60 kg olan bir kişi kısa sürede 30
kg’a düşebilmektedir. Bu hastalığın tedavisinin çok büyük ölçüde psikolojik tedavi
73
SAĞLIK BİLGİSİ 1
yoluyla yapıldığı bilinmektedir. Hastanın durumu çok ağırsa tedavisi sağlık kuruluşunda yatarak yapılmaktadır.
Bulimia nervoza; kişilerin fazla yemek yedikten sonra yediklerinin kilo almasına neden olmaması için kusma, laksatif ilaç (müshil) kullanımı ya da aşırı egzersiz
yoluyla vücuttan dışarı atılmaya çalışıldığı yeme bozukluğudur. Aşırı yeme davranışı, genellikle kişinin yalnız kaldığı zamanlarda ya da stres durumunun ardından
gelen olumsuz duyular eşliğinde ve çok hızlı bir şekilde gerçekleşir.
Bulimia nervoza hastalığının tedavisinin önündeki en büyük engel, hastaların
genellikle tedaviye ihtiyaçları olmadığına inanmalarıdır. Bu nedenle tedaviye başlayabilmek için hastanın bu hastalığın zararları konusunda bilgilendirilerek ikna edilmesi gerekmektedir. Bulimia nervoza hastalığı ilaç ile birlikte yürütülen psikolojik
yöntemlerle tedavi edilmektedir. Hasta eğer hassas bir tıbbi durum varsa sağlık kuruluşunda yatarak tedavi görmelidir. Yeme bozuklukları daha çok genç kız ve erkeklerde görülmektedir. Bu nedenle yeterli ve dengeli beslenme konusunda gençler
bilinçlendirilmelidir.
3.5 KİŞİSEL TEMİZLİĞİN TANIMI VE ÖNEMİ
İnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölümlerini, günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma
işlemine “vücut temizliği” adı verilir.
Bu temizlik kapsamına sadece vücudumuz değil, iç ve diş giysilerimiz de alınmalıdır.
Resim 03.06: : Temizlik kişilere güven ve mutluluk verir.
Temizlik kişilere güven ve mutluluk verir. Yeterli yapılmayan temizlik sonucu,
mikroorganizmaların vücuda yerleşerek hastalık yapma şansları artar, yani kirli kalan bölgeler hastalığa davet eder. Temizliğin olmadığı yerde sağlıktan söz edilemez.
Kişisel temizlik yaparken su ve sabundan başka banyo süngeri, banyo lifleri,
diş fırçaları, tırnak makası vb. kullanılır. Vücuttaki her bölgenin temizliği ve bakımı
tekniğine uygun olarak yapılır.
Temizlik dinî açıdan da büyük önem taşır. “Temizlik imanın yarısıdır.” hadisi İslam dininin temizliğe verdiği önemi gösterir. Peygamberimiz bu hadisinde insanla-
74
SAĞLIK BİLGİSİ 1
rın temizlik konusunda gerekli özeni göstermeleri gerektiğini vurgulamaktadır.
Temiz olmak kendimize ve topluma karşı bir sorumluluktur. Temizliğin
ilk şartı, su ve sabun kullanmaktır. Ancak suyu temizlik aracı olarak yeterli
miktarda kullanmalı, israftan kaçınmalıyız.
Kişisel temizliği tanımlayabilir misiniz?
3.5.1 El, Tırnak Temizliği ve Bakımı
Günlük yaşamda en fazla kirlenen organların başında eller gelmektedir. Kirli
yüzeylere sürtünen ve dokunan ellerin yıkanmadıkları sürece birer mikrop barınağı
olmaya başladığı bilinmelidir. Bu nedenle ellerin düzenli olarak yıkanması gerekmektedir.
Tırnakların kesilmiş, varsa ojenin eskimemiş olması el temizliği için ön koşuldur. Su ve sabun bulunmayan yerlerde el temizliği hazır ıslak temizlik mendiliyle
yapılabilir.
Olanak bulunan her ortamda eller akarsu altında sabunla, el sırtı, avuç
içi ve parmak araları köpüklerle kaplanıp 15 saniye ovuşturularak (yavaşça 15’e kadar sayarak bu süre belirlenebilir) yıkanmalı, durulanmalı, başkası tarafından kullanılmamış havlu, kâğıt havlu ya da kâğıt mendille kurulanmalıdır. Kurulama olanağı yoksa elleri bir yere sürmek yerine havada
kendiliğinden kurumasını sağlamak en doğru davranıştır.
El tırnakları yarım ay biçiminde, ayak tırnakları ise düz olarak kesilmelidir. Ayak
tırnakları düz olarak kesilmezse tırnak batmaları ve dolayısıyla iltihaplar oluşabilir.
Resim 03.07: El ve tırnak bakımı
75
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Manikür ve pedikür yapılırken kullanılan araçlar steril olmalıdır. Aksi
takdirde AIDS, Hepatit B-C, tırnak mantarı gibi hastalıkların bulaşma riski
vardır.
Eller ne zaman yıkanmalıdır?
*Yemeklerden önce ve sonra
*Yemek hazırlamadan önce ve sonra
*Diş, ağız, yüz, göz temizliği yapmadan önce
*Tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra
*Kirli, tozlu bir işi tamamladıktan sonra
*Dışarıdan eve ve işe geldikten sonra
*Hasta olan bir yakınımızı ziyaretten sonra
*Yukarıdakilere uyan hiçbir iş yapılmasa dahi gün içinde çeşitli saatlerde (her
zaman temiz görünecek şekilde)
Resim 03.08: Doğru el ve tırnak temizliği
Tırnağın etten ayrıldıktan sonraki bölümünün altında kir ve yağ kolayca birikir.
Ayrıca burada mikroplar barınabilir, bağırsak parazitlerinin yumurtaları da bulunabilir. Tırnakların düzenli kesilmesi, banyo yaparken de tırnak fırçası ile fırçalanarak
temizlenmesi gerekir. Tırnak yemek, bu nedenle de sağlığa zararlı bir alışkanlıktır.
El tırnakları yarım ay biçiminde, ayak tırnakları ise düz olarak kesilir. Ayak tırnaklarının yarım ay biçiminde kesilmesi tırnak batmalarına neden olabilir.
Tırnak temizliği neden önemlidir?
76
SAĞLIK BİLGİSİ 1
3.5.2 Yüz, Boyun ve Koltuk Altı Temizliği
Vücudumuzun sıkça kirlenen yüz ve boyun kısımları her gün temizlenmelidir.
Her sabah duş yapma olanağımız varsa yapılmalı, yok ise sabahları kalkınca
sabun ve suyla yüzümüz, kulaklarımızın içi ve arkası, burnumuz ve boynumuz iyice
yıkanmalıdır. Koltuk altları gerekirse sabunlu lifle silinmeli, yıkanmadan sonra da sadece kendimize ait havlu ile iyice kurulanmalıdır. Koltuk altı kokularını, koku giderici
deodorantlarla maskelemeye çalışmak yerine temizlemek en doğru yoldur.
Yüz temizliğinin içinde burun ve kulak temizliği de önemli yer kaplamaktadır.
Burun temizliği akan su veya kâğıt mendil, gerektiği durumda da her ikisi ile birlikte
yapılmalıdır. Burun kıllarının koparılması iltihaba yol açabileceğinden steril bir makasla kesilerek temizlenmelidir. Kulağı temizlerken sivri uçlu cisimler kullanılmamalı,
pamuklu çubuklar (kulak çubuğu) kullanılmalıdır. Ayrıca kulak kepçesi ve kulağın
arkasından yıkanarak ya da silinerek temizlenmelidir.
Kıl dönmesi vücudun her bölgesinde problem olarak karşımıza çıkabilir. Cilt
üzerinde uygulanan hatalı ağda, jilet, tüy dökücüler işlemi, tıraş ve benzeri işlemlerde kılın kökü ile değil kırılarak alınması, hatalı kıyafet seçimi ile gözeneklerin tamamen kapanması veya cilt yapısı (çok kuru ciltler) kıl dönmesi probleminin nedenlerinden bazılarıdır.
Kıl Dönmesi hastalığının sebebi nedir?
Sırt ve baştan dökülen kılların kuyruk sokumundaki iki kaba et arasında, kıllı
ve terli oluğa takılıp sürtünmelerle oluğun en dibindeki ter bezi deliklerinden vida
gibi dönerek deri altı yağ dokusu içine hissettirmeden girmesi sonucunda kaviteler
ve labirentler oluşur. Kaviteler ve açılan labirentler iltihaplanma için uygun ortam
sağlar; peşinden labirentlere giren bakterilerin de katkısı ile etrafı iltihaplandırması;
iltihaplı veya kanlı, pis kokulu akıntılar ve apseler oluşmasına yol açar.
Akne (sivilce) gençlerin % 85-90’ı gibi çok büyük bir oranda görüldüğü için
dünyada “akne salgını” olarak tanımlanıyor. Özellikle erken dönemde “uygun metotlarla” akne oluşumu önlenmez ya da var olan akne lezyonları giderilmezse, ciltte
kalıcı kusurlar ortaya çıkabiliyor.
Sivilcelerden kurtulmak çok da kolay bir iş değil. Her gün yüzlerce çözümsüz
çözüm ile karşılaşılıyor.
3.5.3 Saç Temizliği ve Bakımı
Saçlar da baş derisinde bulunan kıl köklerinden uzayarak büyüyen kıllardır. Kıl
köklerindeki bezlerden salgılanan maddeler yağlı yapıdadır.
77
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sağlıklı saçlara sahip olmak için düzenli biçimde yıkanmak gerekmektedir. Saçların fırçalanması dökülen saçlar, kir ve tozları uzaklaştırıcı işlev
görmektedir.
Normal bir saçın haftada en az bir ya da iki kez yıkanması gerekmektedir. Yağlı
saçlar ise daha sık yıkanmalıdır. Saçlar temiz su ile iyice durulandıktan sonra kurutulmadan önce nazik bir biçimde taranmalıdır.
Saçların kurulanmasında yumuşak bir havlu kullanılmalıdır. Kurulama işlemi
de yumuşak olmalıdır. Eğer sert bir havlu kullanılır ya da çok şiddetli ovulursa saçların uçları çatallanabilir.
Saçlar elektrikli kurutucularla kurutulabilir. Ancak kurutucunun saça çok yakın
tutulmaması gerekmektedir. Bu durumda saçlı deri ve saçlar fazla sıcaktan olumsuz
etkilenebilirler
.
Saçların fırçalanmasının ne gibi işlevi vardır?
Saçların yıkanması için kullanılan sabunların ve şampuanların esasını kolay çözünebilir özellikteki yağ eritici bir madde oluşturur. Şampuanlara ayrıca koku, renk
ve yoğunlaştırıcı maddeler eklenir. Bu ek maddeler saçlı deride tahrişe yol açabilirler.
Piyasada bulunan şampuanlarda kullanılan bazı maddeler alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Bu nedenle şampuan seçiminde, niteliği bilinmeyen maddelerden
kaçınılmalıdır.
Saç diplerinde kepek varsa, sık sık çok sıcak olmayan su ve sabunla yıkamak
yararlı olabilir. Saçlar bol su ile iyice durulandıktan sonra da kepeklenme önlenemiyorsa bir sağlık kuruluşuna danışılmalıdır. Hekim önerisi dışında saçlar için yararlı
olduğu ileri sürülen maddeler güvenli olmayabilirler. Saç temizliğinde kişisel olarak
kullanılan fırça ve taraklar sık aralıklarla sıcak sabunlu su ile yıkanmalı ve durulanmalıdır. Sağlık yararı dışında saçların temizlik ve düzeni, insanlar arasındaki ilişkilerde
ve kendini iyi hissetmede etkisi olan olumlu dış görünüş açısından da önemlidir.
3.5.4 Ayak Temizliği
Resim 03.09: Ayaklar yatmadan önce
mutlaka yıkanmalıdır.
78
Yıkanma işlemi yapılmaz ise çevreyi rahatsız
edecek kokular, daha sonra da ayak sağlığını bozabilecek nasır gibi sorunlar ortaya çıkabilir. Ayaklar düzenli olarak yıkanmalı, her yıkamadan sonra
parmak araları havlu hatta saç kurutma aracı ile
iyice kurutularak mantar enfeksiyonları için ortam
oluşması önlenmelidir. Ayak havluları ellerin kurulanmasında kullanılmamalıdır.
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ayaklar her gün çorap ve ayakkabı içerisinde terlediğinden düzenli olarak yıkanmalıdırlar.
Ayak sağlığı ve temizliği için kullanılan çorap ve ayakkabı da önemlidir. Özellikle çorapların pamuklu olması ayak sağlığı için tercih nedenidir. Çorapların temiz
olması ve günlük olarak değiştirilmesi gerekmektedir.
Ayaklar neden her gün yıkanmalıdır?
3.5.5 Genital Bölge( Üreme organları) Temizliği
Ergenlik dönemiyle birlikte kızlar ve erkeklerde üreme organlarında bazı değişiklikler olmaya başlar. Erkeklerin üreme organlarında olan değişiklik büyüme ve
gelişme tarzında olur. Ayrıca bu dönemde erkek üreme organlarının etrafında kıllanma başlamıştır. Önce kısa ve ince olan tüyler daha sonra kalınlaşmaya, sertleşmeye ve kıvrılmaya başlar.
Erkeklerde cinsel organ etrafında olan kıllanmanın ardından koltuk altlarında,
göğüste, yüzde bıyık ve sakal tarzında kıllanma da başlar.
Kızlarda da dış üreme organlarında ve koltuk altlarında kıllanma başlar. Erkeklerdeki gibi önce kısa ve ince olan tüyler, daha sonra kalınlaşmaya, sertleşmeye ve
kıvrılmaya başlarlar.
Bu dönemden itibaren vücut temizliğinde banyo yapma dışında üreme organ
temizliğine özel olarak önem vermek gerekmektedir. Kıllı deride ter bezleri çok daha
fazla sayıdadır. Bu nedenle terleme ve terleme sonrasında koku çok daha rahatsız
edici olabilir. Bunun yanı sıra terlemeden dolayı kirlenme ve cildimizde mikropların
yerleşmesi çok daha kolay olmaktadır. Mikroorganizmaların bu bölgelere yerleşmesi ile kaşıntı, kızarıklık, şişme, ağrı ve o bölgede ısı artışı gibi iltihabın belirtileri görülmeye başlar.
3.5.6 Tuvalet Alışkanlığı ve Temizliği
Sağlıklı bir insanda idrar mikrop içermez, ancak dışkının her milimetre
küpünde milyonlarca bakteri bulunur.
Bunlar bağırsaklarımızdan atılmış olmasına rağmen, herhangi bir yolla tekrar
vücudumuzun iç ortamına bulaştıklarında hastalığa neden olurlar. Bu nedenle özellikle dışkılama sonrası temizliğin özenle yapılması çok önemlidir. Dışkılama sonrası temizlik, daha önce de belirtildiği gibi idrar çıkışı açıklığına
79
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ve kadınlarda vajina girişine mikrop bulaştırmamak için mutlaka önden arkaya doğru yapılmalıdır. Burada dikkat edilmesi gereken diğer noktaysa, dışkılama sonrası
temizlik yapılırken ellere mikrop bulaştırılmamasıdır. Dışkılama sonrası temizlikte doğrudan eller kullanıldığında kirlilik öyle
artmaktadır ki etkili yıkama ile dahi eller tam olarak temizlenmemektedir. Bu nedenle dışkılama sonrasında ilk temizliğin, gözle görünür bir kirlilik kalmayıncaya kadar yinelenerek her seferinde kuru temiz tuvalet kâğıdıyla, daha sonra
yine el değdirilmeden fışkıran suyla ya da ıslatılmış kâğıtla yapılması ve bölgenin tuvalet kâğıdı ile kurulanarak temizliğin bitirilmesi en uygunudur. Bu işlem bittiğinde
eller mutlaka aşağıda el temizliğinde anlatılan şekilde etkili bir biçimde yıkanmalıdır.
Tuvalet temizliği nasıl olmalıdır?
Özellikle ellerde istenmeyen bir bulaşmanın olduğu durumlarda kullanılan musluk, sifon ya da kapı kolu ve benzeri bir yüzeye dokunmak
gerekiyorsa, buralara doğrudan temas yerine tuvalet kâğıdı kullanarak
dokunmak, tuvalet kâğıdının ruloda kalan bölümünü kirletmemek, hem
daha sonra kendimizi hem de birlikte ortamı paylaştığımız insanları, dışkı
ile bulaştırmamak açısından önemlidir.
3.5.7 Banyo Yapma ve Giyecek Temizliği
Vücudumuzu saran deri, bazı atıkların ve bir miktar suyun ter yoluyla vücuttan atılmasını sağlar. Vücudu mikroorganizmalardan korur ve ultraviyole ışınların
etkisiyle D vitamini oluşmasını sağlar. Ayrıca vücut sıcaklığının ayarlanmasında da
etkilidir.
Derinin görevlerini yerine getirebilmesi için temizliğinin yapılması gerekmektedir. Temizliği yapılmayan deri üzerinde yer alan gözenekler toz, kir, deri kalıntılarıyla tıkanır. Bu durum deri sağlığının bozulmasına neden olabilir. Deri temizliği hem
deri sağlığını korumak hem de hastalıklardan korunmak için önemlidir.
Deri haftada en az 2-3 kez banyo yapılarak temizlenir. Banyo yapılırken suyun sıcaklığı ortalama 33-38 C0 olmalı, sabun ve banyo lifi kullanılmalıdır.
Banyo yapılacak yerlerin temizliği sağlık açısından önemlidir. Umumi hamamlar kullanılacağı zaman yıkanılan yer iyice temizlenmelidir. Hijyen kurallarına evde
banyo yaparken de dikkat etmek gerekmektedir. Deri, sabunlu lifle ovularak kirlerden arındırılmalıdır.
80
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Banyo sırasında kullanılan suyun kurna ya da kovadan alınarak ya da duş şeklinde akıtılarak kullanılması uygundur. Banyo sırasında kullanılan havlu, terlik, kese
kişiye özgü olmalı, banyo yapılan mekân ve kullanılan eşyalar temiz olmalıdır. Çünkü ortak kullanılan eşyaların temizliğine dikkat edilmediğinde bazı enfeksiyon hastalıklar kişilere bulaşabilir.
Banyo yapıldıktan sonra giyilen kıyafetlerin yıkanmış ve ütülü olması gerekmektedir. İç çamaşırları sağlık açısından pamuklu olmalıdır. İç çamaşırlarını sık sık değiştirmek gerekmektedir. Çünkü “kirli” çamaşırlar vücut hijyenini bozar. Bu nedenle
çamaşırlar cildi tahriş etmeyecek malzemelerle yıkanarak ütülenmelidir. İç çamaşırların kaynatılması, makinada yüksek sıcaklıkta yıkanması, çamaşır suyu kullanılması
ya da yüksek sıcaklıkta ütülenmesi mikroplardan arındırmada etkili yöntemlerdir.
Yatarken giyilen kıyafetler, yatak takımı ( çarşaf, nevresim, yastık kılıfı ) sık yıkanmalı ve ütülenmelidir.
Diş fırçası, tarak, havlu, tırnak makası tıraş bıçağı, lif, çorap, terlik, gibi
eşyaların kişiye özel olduğu bilinmelidir.
3.6. SAĞLIKLI GİYİNME
Sağlığın korunabilmesi için dış ortam koşullarına göre giyinilmesi gerekir. Giyecekler hava, mevsim ve sıcaklık şartlarına uygun olmalıdır. Giyeceklerin cildi tahriş
etmeyecek, alerji yapmayacak, teri emebilecek özellikteki maddelerden yapılması
gerekmektedir.
Vücudun kirlenmesine yol açabilecek işlerde önlük, ellerin kirlenmesine yol açabilecek işlerde eldiven giyilmelidir.
Ayrıca yapılacak iş sırasında ellerin, vücudun, gözlerin, kulakların, baş ya da
ayakların korunmasını gerektiren bir durum ya da tehlike varsa özel koruyucu kıyafetler giyilmelidir. Bu giyecekler tüm iş uygulaması süresince çıkartılmamalıdır.
Sağlığa uygun giysiler vücudu dış ortamın tüm etkilerinden koruyan, mümkün olduğunca teri emebilen, alerji ve kokuya neden olmayan doğal maddelerden
yapılan giysilerdir. Ayrıca serbest harekete olanak vermeyen giysiler rahatsızlık vericidir.
Tüm giyecekler seçilirken, önce rahatlığın amaçlanması en doğru yaklaşımdır.
Bu konu ayakkabılar için özellikle önemlidir.
İnsan vücudunu doğa koşullarına karşı koruyan, vücuda göre şekil alan, uygarlığın ilerlemesiyle mevsime, yaşa ve cinsiyete göre değişiklik gösteren giysilerin
tümüne giyecek adı verilmektedir.
81
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Giyecek seçiminde;
*Cinsiyet,
*Yaş,
*Mevsim,
*Vücut ölçüleri,
*Aile bütçesi,
*Sosyal statü etkili olmaktadır.
İnsan vücudu soğuğa ve iklim şartlarına karşı korunmasızdır. Sağlığın korunabilmesi için yaşanılan yerin iklim şartlarına, mevsime ve hava sıcaklığına uygun
giyinilmelidir. Kışın güneş ışınlarını çeken koyu renkli, kalın giysiler seçilirken yazın
güneş ışınlarını yansıtan açık renkli, Mevsime uygun giysiler giyilmelidir. İnce, terletmeyen giysiler tercih edilmelidir. Yazın açık ayakkabılar, başı güneşten koruyacak
şapka; kışın bere ve atkı ile kalın tabanlı, su geçirmeyen, sıcak tutan ayakkabılar giyilmelidir.
Giyimde dış görünümden çok sağlığa uygun ve temiz giysiler tercih edilmelidir. Doğal ham maddelerden (pamuk, yün, keten vb.) yapılmış giysiler sağlık açısından daha yararlıdır. Sentetik katkılı, su geçirmeyen giysiler vücudu terletebilir. Nemli
ve ılık ortamlar her zaman mantar, bakteri gibi mikroorganizmalar için ideal ortamlar oluşturabileceğinden bu tür giysiler sürekli giyilmemeli, ıslak giysiler (mayo, bikini vb.) hemen değiştirilmelidir. İç çamaşırları ile gece giysileri, teri emen pamuklu
dokumadan, kolay yıkanabilir yapıda olmalıdır.
Dar giysiler vücudu sararak kan dolaşımını, büyümeyi ve rahat hareket etmeyi
engellediğinden tercih edilmemelidir.
Ayakkabılar ayak sağlığına zarar vermeyecek özellikleri taşımalıdır. Bunun için
ayakkabı seçiminde şunlara dikkat edilmelidir:
*Ayakkabı her iki ayakta da denenerek alınmalıdır.
*Ayakkabı oturarak değil, ayakta denenmelidir.
*Eğer ayaklardan biri diğerine göre büyükse o ayağa göre ayakkabı alınmalıdır.
*Ayak parmaklarının hareketini kısıtlayan sivri burunlu dar ayakkabılar alınmamalıdır. Böyle ayakkabılar ayak iskelet yapısını bozar.
*Ayakkabının topuk yüksekliği 2-2,5 cm olmalıdır.
*Başparmakla ayakkabının burnu arasında 1-1,5 cm kadar aralık olmalıdır.
*Dayanıklı ve ekonomik ayakkabılar alınmalıdır.
*Seçilen ayakkabı mevsime uygun model ve ham maddeden yapılmış olmalıdır.
82
SAĞLIK BİLGİSİ 1
3.7 AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI
Diş ve diş eti hastalıkları ülkemizde ve dünyada en önemli sağlık sorunları arasındadır. Ancak hayatı doğrudan tehdit etmediği için gereken önem verilmemektedir.
3.7.1 Ağız ve Diş Sağlığının Önemi
Ağız sindirim kanalının girişidir. Ağızdaki olumsuzluklar diş sağlığının
bozulmasına, sindirimin olumsuz etkilenmesine yol açar.
Ağızla aldığımız yiyecekler çiğnenip, tükürükle karıştırılarak yutulmaya ve sindirime hazır hale getirilirler. Ağız aynı zamanda konuşmaya yardım eder. Tat alma
organı olan dilin; çiğneme, yutma, konuşma gibi çok önemli yan görevleri de bulunmaktadır.
Dişlerin besinlerin parçalanması, öğütülmesi görevlerinin yanı sıra konuşmada ve görünümümüzde önemli etkileri vardır. Dişleri eksilmiş kişilerin bazı sesleri
çıkarabilmeleri zorlaşır, çiğnemede ve/veya ısırmada da zorluk olur. Dişlerin gelişim
süreci içerisinde ilk çıkan süt dişleri, daha sonra yerlerini kalıcı dişlere bırakır.
Ağız ve diş sağlığında en önemli iki hastalık diş çürükleri ve diş eti iltihaplanmalarıdır. Diş eti hastalıkları kimi zaman diş yuvasının bulunduğu
çene kemiğinin erimesine kadar ilerleyen bir etki yapabilir.
Diş sağlığının bozulması vücuttaki diğer organları da etkileyebilir. Dişler neredeyse bütün sistemleri olumsuz etkileyen sürekli enfeksiyon odağı haline gelebilir
ve kalp, böbrek, eklemler vb. yapılarda önemli sağlık sorunlarına yol açabilen enfeksiyonlara kaynaklık edebilir.
Ağızda ve dişlerde yapısal ve işlevsel herhangi bir bozukluğun olmaması, ağız
ve dişlerin görevlerini tam olarak yapabilmeleri durumu “ağız ve diş sağlığının“ varlığını gösterir.
Ağızdaki olumsuzluklar ne tür rahatsızlıklara sebep olur?
3.7.2 Diş Çürümesi
Diş çürüklerinin oluşmasında üç temel etmen bulunmaktadır: Duyarlı bir diş
yüzeyi, mikroorganizmalar için elverişli yiyecek artıkları, bunların parçalanmasına ve
asit oluşumuna yol açacak mikroorganizmaların varlığı. Besinler içinde diş çürümesine en çok neden olanlar karbonhidratlar, yani kabaca, şekerli gıdalardır.
83
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Dişler düzenli olarak fırçalanır ve bakımlarına özen gösterilirse, mikroplar onlara zarar veremezler. Diş çürüğü, dişte oyuklar yaparak dişin yapısını bozan ve kendi kendine iyileşmeyen bir hastalıktır.
Resim 03.10: Sağlıklı Diş - Çürük Diş
Dişler iyi temizlenmeyecek olursa, üzerinde besin artıkları ve mikroplar birikir.
Ağız içerisindeki bakteriler yiyecek artıklarındaki şekerli maddeleri kullanarak onu
saydam, yapışkan bir madde haline getirir ve dişler üzerine yapışmasını sağlar. Bu
birikintilere plak denir. Bu plaklar bakterilerin diş üzerinde tutunmalarını da kolaylaştırırlar. Besinlerin tatlandırılması için kullanılan şekerli maddelerin içinde bulunan
asit, dişlere zarar verebilir, ancak bakterilerin kendileri de asit oluşturabilmektedir.
Asit diş minesinin erimesine neden olur. Böylece oluşan erime bölgelerinden giren
mikroplar kolayca alttaki yumuşak dokuya ulaşabilirler.
Asitler dişin koruyucu tabakası olan diş minesi üzerinde küçük delikçikler oluşturur. Bu delikler giderek genişler ve küçük oyuklar haline gelir. Diş minesinin erimesinden sonra çürük hızla ilerler, alttaki tabakada geniş ve derin bir oyuk meydana
getirir.
Diş çürüğü diş özüne doğru ilerledikçe dişler ağrımaya başlar. Çürük
daha da ilerlerse diş özü bölgesinde ve çene kemiği içerisinde cerahat
oluşmaya ve birikmeye başlar. Buna diş apsesi denir.
Eğer diş hekimi tarafından daha başlangıcında tedavi edilmeyecek olursa çürük diş için daha zor, karmaşık ve pahalı tedaviler gerekebilir. Diş plağı, diş etlerinin
önemli hastalık nedenlerinden biridir. Yemeklerden sonra dişlerin fırçalanması ve
diş ipi kullanarak yemek artıklarının çıkarılması dişlerin çürümesini, diş eti hastalıklarının oluşumunu ve ilerlemesini önler.
Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez. Diş ağrısının olması için
diş çürüğünün çok ilerlemiş olması gerekir. Diş çürüklerinin tedavi edilebilir dönemde belirlenmesi için ağrı oluşmasını beklemeden senede en az iki kez diş hekimine
giderek dişlerin muayene ettirilmesi gerekir. Diş hekimleri gerektiğinde dişlerin filmini çekerek gözle görünmeyen diş oyuklarını da belirleyebilirler.
84
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Diş apsesi nasıl oluşur?
Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelir mi?
Diş çürüklerinin erken dönemde tanınması dişlerin kaybedilmesini engelleyebilir veya en azından geciktirebilir. Bu hem sağlık açısından, hem de sosyal ve ekonomik açıdan önemli katkılar sağlar. Ağza takma diş takılmasına olan ihtiyacı azaltır.
Hiçbir şey kendi doğal dişlerimizin yerini tutamaz. Kalıcı dişlerin erken dökülmesi
beslenme sorunlarına neden olur. Doğal dişlerin uzun süre dayanmasında ağız ve
diş bakımının önemi çok büyüktür. Diş sağlığı açısından sularla aldığımız flor da çok önemlidir. Sularında flor eksikliği olan yerleşim yerlerinde diş çürüklerinin oranı çok artar. Bu nedenle florla ilgili
olarak sağlık kuruluşlarının önerilerine uyulmalıdır.
3.7.3 Diş Eti Hastalıkları
Dişeti hastalıkları, dişi değil dişi çevreleyen ve destekleyen dokuları etkileyen
bir enfeksiyon hastalığıdır. Hiç çürüğü olmayan dişler bile bu hastalık nedeniyle kaybedilebilir.
Dişeti hastalıkları bir veya birçok dişi etkileyebilen; çocuklarda, büyüme çağındaki bireylerde, erişkinlerde ve yaşlılarda görülebilen toplumdaki en yaygın kronik
hastalıklardır. Genellikle ağrısız seyrettiği için belirtileri hasta tarafından zor fark edilir ve çoğu vakada hekime geç müracaat edilir.
Diş çevresi destek dokular; dişeti, diş kökü, çene kemiği ve dişin kökünü
çene kemiğine bağlayan liflerdir ve bu yapı “periodonsiyum” adını alır.
Enfeksiyonun sadece dişetini etkilediği durumlar “gingivitis” olarak isimlendirilir. Gingivitisin belirtileri; kırmızı, şiş, parlak, yumuşak kıvamlı ve kolay kanayan
dişetidir. Kanama en önemli belirtidir.
3.7.4 Diş Çürüğü ve Diş Eti Hastalıklarının Genel Vücut Yapısı ile
İlişkisi
Ağız ve dişler vücudun diğer sistemleri ile bir bütün olarak ele alınır. Dolayısıyla ağız ve diş sağlığının olumlu ya da olumsuz etkileri diğer sistemler üzerinde de
etkili olur. Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye
bağlı enfeksiyonlar vücudun diğer sistemlerinin de rahatsızlanmasına neden olur.
Bu rahatsızlıkları şöyle sıralayabiliriz:
*Böbrek iltihaplanması
*Eklem romatizması
85
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Beyin zarı iltihaplanması
*Kalp zarı iltihaplanması ve kalp rahatsızlıkları
*Kemik iltihapları
*Baş ağrısı, yorgunluk, yüksek ateş, vücut sıcaklığında artış
*Alerjik rahatsızlıklar
*Sindirim sistemi rahatsızlıkları vb.
Dişler gelişim bozukluklarından ve temiz olmamasından dolayı kötü
görünürler. Bu durum kişiler arasındaki sosyal ilişkileri olumsuz etkiler.
Sosyal ilişkileri olumsuz etkileyen diğer bir rahatsızlık da ağız kokusudur.
Ağız kokusunun nedenleri diş çürüğü, diş eti hastalıkları, sinüzit, bademcik iltihabı, solunum sistemi hastalıkları, şeker hastalığı, böbrek rahatsızlığı, sindirim sitemi hastalığı ve koku yapan yiyeceklerdir.
Sosyal açıdan ilişkileri olumsuz etkileyen bu etkenleri ortadan kaldırmak amacıyla düzenli ve tekniğine uygun olarak dişleri temizlemek ve düzenli muayene olmak gerekmektedir.
Dişlerde görülen gelişim bozuklukları ne gibi rahatsızlıklara neden
olur?
3.8 AĞIZ VE DİŞ SAĞLIĞI NASIL KORUNUR
Diş hastalıkları ve diş sağlığının korunması açısından erken tanı çok
önemlidir. Bu nedenle yılda en az iki kez diş hekimine muayene olunması
önerilir.
Diş çürümelerinin önlenmesinde sularda yeterli flor olması, düzenli olarak dişlerin fırçalanması, diş ipi kullanılması, aşırı tatlı ve şekerli yiyeceklerden olabildiğince
kaçınma bunlar yendiğinde mutlaka dişlerin fırçalanması, diş hekimi kontrollerine
gidilmesi temel uygulamalardır. Diş eti hastalıklarının önlenmesinde de diş fırçalama ve düzenli diş hekimi kontrolleri önemlidir.
Hamilelikte ve süt çocukluğu döneminde kullanılan antibiyotik vb.
bazı ilaçlar ne gibi rahatsızlıklara sebep olur?
86
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Dişlerde gelişim bozuklukları varsa
erken dönemde özel diş hekimliği dallarında
uzmanlaşmış birimlere başvurularak gerekli
tedavi sağlanmalıdır.
Aşırı asitli ve şekerli yiyecekler mikroorganizmaların etkisini artırır. Dişler sert cisimlerle karıştırılmamalı, fındık, ceviz vb. kabuklu
yiyecekler dişlerle kırılmamalıdır. Bunlar diş
minesinin çatlamasına ve bakterilerin etkisinin
artmasına neden olur. Diş minesinin koruyucu
etkisi ortadan kalkar.
Resim 02.11: Diş temizleme ipinin
kullanılması
3.8.1 Diş Fırçalama Tekniği
Dişlerimizi korumanın en etkili yolu düzenli olarak fırçalamaktır. Diş
fırçalamanın ilk adımı doğru fırça seçimidir. En uygun fırça naylon ve orta
sertlikteki fırçalardır.
Ağız içinde kolay hareket ettirilmesi ve arka dişlere rahat ulaşabilme açısından
fırçanın kafasının fazla büyük olmaması tercih edilir. Uygun fırça seçildikten sonra
dişler en az günde iki kere düzenli olarak fırçalanır. Diş macunu ağza verdiği hoşa
giden koku ve his nedeniyle diş fırçalanmasını kolaylaştırır. Diş parlatma tozları diş
hekimi önerisi olmadıkça kullanılmamalıdır. Aşırı kullanımlar diş sağlığı açısından
zararlıdır.
Diş fırçalama tekniğini kendiniz uygulayınız!
Diş fırçalanmasında fırçanın duruşu dışındaki temel hareket aynıdır: Fırça diş
eti çizgisine eğimli olarak yerleştirilir. Bu durum bozulmadan küçük dairesel hareketlerle dişler fırçalanır. Daha sonra fırça, bir fırça boyu kadar kaydırılarak fırçalama
sürdürülür.
87
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 02.12: Diş fırçalama tekniği
1. Diş fırçası 45 derecelik açı yapacak biçimde tutulur ve diş eti hizasından
başlanarak ağız boşluğuna doğru fırçalamaya başlanır. Dış yüzeylerden
başlayan fırçalama sert darbeler halinde değil, yumuşak ve daireler çizecek
biçimde, ön dişlerden arka dişlere doğru yapılmalıdır.
2. Daha sonra dişlerin iç yüzeyleri aynı şekilde fırçalanır. Bu işlemde fırça eğik
tutularak, diş etinden ağız boşluğuna doğru hareket ettirilir.
3. Daha sonra dişlerin çiğneme yüzeyleri fırça düz olarak ileri geri hareket ettirilerek fırçalanır. Fırçalama işleminin en az iki-üç dakika sürmesi gerekir. Sağlıklı diş etleri fırçalama sırasında kanamaz.
Diş fırçası kişiye ait bir araçtır, başkalarıyla paylaşılmaz. Diş fırçaları
birkaç ayda bir, en geç altı ayda değiştirilmelidir. Gerektiğinde ara yüzlerin etkin olarak fırçalanmasını sağlamak üzere ara yüz fırçaları kullanılır.
Bunlarla ilgili önerilerini almak üzere diş hekimine başvurmak gereklidir.
88
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ÖZET
İnsan sağlığına katkıda bulunacak seklide vücudumuzun tüm bölümlerini,
günlük yaşantımız gereği oluşan kirlerden, artıklardan arındırma işlemine “vücut
temizliği” adı verilir.
Günlük yaşamda en fazla kirlenen organların başında eller gelmektedir.
Vücudumuzun sıkça kirlenen yüz ve boyun kısımları her gün temizlenmelidir.
Ayaklar her gün çorap ve ayakkabı içerisinde terlediğinden düzenli olarak yıkanmalıdırlar.
Eller ne zaman yıkanmalıdır?
*Yemeklerden önce ve sonra
*Yemek hazırlamadan önce ve sonra
*Diş, ağız, yüz, göz temizliği yapmadan önce
*Tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra
*Kirli, tozlu bir işi tamamladıktan sonra
*Dışarıdan eve ve işe geldikten sonra
*Hasta olan bir yakınımızı ziyaretten sonra
*Yukarıdakilere uyan hiçbir iş yapılmasa dahi gün içinde çeşitli saatlerde (her
zaman temiz görünecek şekilde)
Sağlıklı bir insanda idrar mikrop içermez, ancak dışkının her milimetre küpünde milyonlarca bakteri bulunur.
Derinin görevlerini yerine getirebilmesi için temizliğinin yapılması gerekmektedir. Temizliği yapılmayan deri üzerinde yer alan gözenekler toz, kir, deri kalıntılarıyla tıkanır.
Ağızda ve dişlerde yapısal ve işlevsel herhangi bir bozukluğun olmaması, ağız
ve dişlerin görevlerini tam olarak yapabilmeleri durumu “ağız ve diş sağlığının“ varlığını gösterir. Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez.
Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye bağlı
enfeksiyonlar vücudun diğer sistemlerinin de rahatsızlanmasına neden olur. Bu rahatsızlıkları şöyle sıralayabiliriz:
*Böbrek iltihaplanması
*Eklem romatizması
*Beyin zarı iltihaplanması
*Kalp zarı iltihaplanması ve kalp rahatsızlıkları
*Kemik iltihapları
89
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Baş ağrısı, yorgunluk, yüksek ateş, vücut sıcaklığında artış
*Alerjik rahatsızlıklar
*Sindirim sistemi rahatsızlıkları vb.
Uzun süreli ve sağlıklı bir yaşam vücudun göstereceği performansa bağlıdır.
Vücudun performansını artırmak spor ve beden eğitimi ile mümkündür.
Solunum yaşam için en temel koşuldur. Biz doğru bir şekilde nefes alıp yaşam
gücümüzü daha fazla artırabiliriz.
Yürüyüş, bireysel ihtiyaçlara göre adapte edilebilir ve herkes için yararlıdır.
Uygunsuz gıdalar ve kötü beslenme alışkanlıkları, diyabet, obezite gibi pek
çok hastalığa neden olabilir. Yiyeceklerde katkı maddesi az olan doğal, saf ve taze
olan seçenekler tercih edilmelidir. Olabildiğince fastfood, kola tarzı beslenmeden
kendinizi ve çocuklarınızı uzak tutmalısınız.
90
SAĞLIK BİLGİSİ 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Eller akarsu altında sabunla, el sırtı, avuç içi ve parmak araları köpüklerle
kaplanıp 15 saniye ovuşturularak yıkanmalıdır.
B. Eller sadece yemeklerden önce yıkanmalıdır.
C. Eller dışarıdan eve ve işe geldikten sonra yıkanmalıdır.
D.Eller tuvalet gereksiniminin giderilmesinden önce ve sonra yıkanmalıdır.
2.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi Diş fırçalama tekniğine uygun değildir?
A. Diş fırçası 45 derecelik açı yapacak biçimde tutulur.
B. Dişler sadece yukarı aşağı eksenli fırçalanır.
C. Daha sonra dişlerin iç yüzeyleri aynı şekilde fırçalanır.
D.Daha sonra dişlerin çiğneme yüzeyleri fırça düz olarak ileri geri hareket
ettirilerek fırçalanır.
3.
Diş etlerinde meydana gelecek iltihaplanma ya da dişlerdeki çürümeye aşağıdaki hangi rahatsızlıklara sebep olabilir?
A. Böbrek iltihaplanması
B. Eklem romatizması
C. Beyin zarı iltihaplanması
D.Hepsi
4.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi diş çürüklerinin oluşmasında etkili etmenlerden
değildir?
A. Duyarlı bir diş yüzeyi.
B. Mikroorganizmalar için elverişli yiyecek artıkları.
C. Musluk suyu
D.Asit oluşumuna yol açacak mikroorganizmaların varlığı.
5.
Aşağıdaki ifadelerden hangisi ya da hangileri doğrudur??
A. Solunum yaşam için en temel koşuldur.
B. Su, vücudumuzdaki enzimlerin düzgün bir şekilde çalışmasına yardım
eder.
C. Dişlerin ağrımaması sağlıklı olduğu anlamına gelmez.
D.Hepsi
91
4. ÜNİTE
AKIL VE RUH SAĞLIĞI
Kişinin yaşamda başarılı olması, durumları gerçekçi değerlendirebilmesi, sorunlarına çözümler bulabilmesi için de ruh sağlığı yerinde olmalıdır.
Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler nelerdir?
Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi nedir?
SAĞLIK BİLGİSİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I.RUH SAĞLIĞI
II. RUH SAĞLIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1. Ruh Sağlığını Etkileyen Kişisel Faktörler
2. Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına Etkileri
III. RUH SAĞLIĞININ KORUNMASI
1. Birincil Koruma
2. İkincil Koruma
3. Üçüncül Koruma
IV. STRESE NEDEN OLAN ETMENLER
1. Stres ve Etkileri
2. Sınav Kaygısı ve Belirtileri
V. STRESLE BAŞA ÇIKMADA ETKİLİ YÖNTEMLER
VI. ETKİLİ İLETİŞİM KURMA YÖNTEMLERİ
1. İletişim
2. Etkili İletişim
VII. AİLE İÇİ İLETİŞİM VE SAĞLIKLI İLETİŞİM ÖNERİLERİ
1. Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim Kurma
VIII. ŞİDDET VE İSTİSMARIN BİREYİN SOSYAL VE RUHSAL GELİŞİMİNE ETKİLERİ
94
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ANAHTAR KAVRAMLAR
Doğal afet
Zaman yönetimi
Empati
Aile
Aile içi Şiddet
İstismar
Beden sağlığı
Psikolojik
danışma
Rehberlik
Stres
Fiziksel aktivite
Etkili iletişim
Ruhsal sorunlar
Problem çözme
Psikiyatri
Dengeli
beslenme
95
SAĞLIK BİLGİSİ 1
4 AKIL VE RUH SAĞLIĞI
4.1 RUH SAĞLIĞI
Kişinin yaşamda başarılı olması, durumları gerçekçi değerlendirebilmesi, sorunlarına çözümler bulabilmesi için de ruh sağlığı yerinde olmalıdır.
Bireyin kendisini ve çevresini gerçekçi olarak değerlendirmesi, yaşama isteği
duyması, hayata uyum sağlayabilmesi, isteklerini topluma ters düşmeyecek şekilde
yerine getirmesi durumu “akıl ve ruh sağlığı” olarak tanımlanmaktadır. Akıl sağlığı ile
ruh sağlığı aynı anlamdadır.
Bireyin ruh hâli her zaman aynı değildir. Çeşitli faktörler bireyin akıl ve ruh sağlığını etkilemektedir. Ruh sağlığı yerinde olan bir bireyde bulunması gereken özelliklerden bazıları aşağıda açıklanmıştır:
*Kişi kaygı, kuruntu ve kuşkulardan uzak, kendisiyle uyum hâlinde olmalıdır.
Günlük yaşamda herkesin sıkıntı ve üzüntüleri olabileceğini düşünerek yaşadığı sorunlara kalıcı çözümler üretmelidir.
*Çevresindeki insanlarla sevgi ve saygıya dayalı ilişkiler kurmalıdır. Onlara zaman ayırmalı, kendisine gereksinim duyulduğunda yardıma hazır olmalı ve
ilişkilerinde kendine düşen sorumlulukları yüklenebilmelidir.
*Kişi öz güvene sahip olmalıdır. Gereksiz bir aşağılık ve üstünlük duygusuna
kapılmamalıdır.
*Yeteneklerini geliştirerek edindiği başarılar ve ürünlerle topluma yararlı olmalıdır.
*Geleceğe dönük hedefler belirlemeli, bu hedeflere ulaşmak için çaba harcamalıdır. Bunu gerçekleştirirken karşısına çıkan yeni durumlara karşı esnek
davranmalı, başarısızlıktan dolayı yılmamalıdır.
*Kişi bireysel olarak karar verebilmeli, kararlarının sorumluluğunu yüklenebilmeli ve hata yaptığında bunun sonuçlarına katlanabilmelidir. Kendisini eleştirebilmeli, başarısızlıklarının bedelini başkalarına ödetmemelidir.
*Mesleğinin dışında eğlenceli, dinlendirici uğraşlar edinmeli, bu yolla kişiliğini geliştirmelidir. Ruh sağlığının bozulmaması için kendisiyle barışık olmalı,
kendine zaman ayırmalıdır.
*Ön yargıdan uzak olmalıdır.
*Kişinin ruh sağlığının yerinde olması, kendisi ve çevresiyle dengeli, uyumlu
bir ilişki sürdürmesine bağlıdır.
*Kişinin düşünce, duygu ve davranışlarında geçici ya da sürekli olarak tutarsız-
96
SAĞLIK BİLGİSİ 1
lık veya uyumsuzluk göstermesi ruhsal bozukluk durumudur. İnsanların ruh
sağlığı yaşamlarının çeşitli dönemlerinde farklı nedenlerle bozulabilir. Günümüzde ruh sağlığı bu konuda uzman kişilerin önerileriyle korunabilmekte,
ruhsal bozukluklar da çeşitli yöntemlerle iyileştirilebilmektedir.
4.2 RUH SAĞLIĞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Günümüzde içinde bulunduğumuz yaşam tarzı, karşılaştığımız sorunlar ruh
sağlığımızı etkilemektedir. Kişilerin ruh sağlığı toplum sağlığını doğrudan etkilediğinden dengeli ve uyumlu bir yaşam sürdürmek önemlidir. Zamana ve toplumlara
göre farklılık gösterse de kişisel ve çevresel faktörler ruh sağlığımızı etkiler.
4.2.1 Ruh Sağlığını Etkileyen Kişisel Faktörler
Kişisel faktörler yaş, cinsiyet, kişisel alışkanlıklar, meslek, medeni durum ve beden sağlığı ile ilgilidir.
Yaş: Özellikle yetişkinlik
ve yaşlılık dönemlerinde toplumsal çatışmalar, kaygı ve
stresin yaşanması, sinir sistemine bağlı değişiklikler gibi
çeşitli nedenlerden dolayı
kişinin ruh sağlığı bozulabilir.
Cinsiyet: Kadın ve erkeklerin sosyal hayatta yüklendikleri farklı sorumluluklar
ruh sağlığını etkilemektedir.
Aynı zamanda cinsiyete bağlı
Resim 04.01:Kadın ve erkeklerin sosyal hayatta yüklendikleri olarak salgılanan hormonlar,
menopoz ve orta yaş dönemi
farklı sorumluluklar ruh sağlığını etkilemektedir.
de ruh sağlığı üzerinde etkili
olmaktadır.
Kişinin alışkanlıkları: Kişilerin hobileri gibi yaratıcı ve dinlendirici uğraşları ruh
sağlığını olumlu etkiler. Diğer yandan kumar, alkol, uyuşturucu gibi zararlı alışkanlıklar kişinin ruh sağlığını olumsuz yönde etkiler. Ruh sağlığının bozulmasını istemeyen kişiler, bu tür zararlı alışkanlıklardan uzak durmalı; spor, müzik, edebiyat vb.
alanlarda kendilerine hobiler bulmalıdırlar. Zira bu etkinlikler, ruhsal dengeyi korumak için düzenlenen yararlı alışkanlıklardır.
97
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Mesleki ve medeni durum:
Yoğun çalışma temposunun ve
riskin fazla olduğu mesleğe sahip kişilerin ruh sağlığı bu durumdan olumsuz etkilenebilir.
Kişilerin mutlu ve uyumlu bir
evlilik sürdürmesi ruh sağlığını
olumlu etkiler. Mesleğinde ve
aile yaşamında doyuma ulaşan
kişiler sağlıklı bireylerin yetişmesinde de rol oynarlar.
Beden Sağlığı: Kişilerin
bedenen yeterli olması, kalıtsal
veya sonradan meydana gelen
bir hastalığının olmaması kişinin ruh sağlığının yerinde olmasında
Resim 04.02: Riskin fazla olduğu mesleğe sahip kişilerin
ruh sağlığı bu durumdan olumsuz etkilenebilir.
Ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörler nelerdir?
Aile: Büyümekte olan bireyler için sorunların çözüm yeri genellikle ailedir. Aileyi oluşturan bireylerin hoşgörülü olması, birbirini anlaması ve sorunların çözümünde destek olması ruh sağlığı yerinde bireylerin yetişmesinde önemlidir.
Aile içindeki şiddetli geçimsizlik, düzensiz yaşayış, aşırı katı ya da gevşek disiplin, ruhsal bunalımı hazırlayıcı etkenlerden sayılabilir. Bunlara ek olarak kardeşler
arasında yapılan tercihler, çocuğun ana babadan biri ya da her ikisi tarafından reddedilmesi, ilgisizlik veya aşırı özen görmesi sayılabilir.
Resim 04.03: Anne babanın boşanmasının çocuk
üzerinde olumsuz etkileri vardır.
Çocuğun ayrı bir birey olarak görülmesi, hareketlerinin
aşırı derecede kısıtlanması da kişiliğini bulmasını engeller. Bu ve
buna benzer engellemeler, çatışmalar, baskılar ve saplantılar gelecekte ortaya çıkabilecek kişilik
bozukluklarına yol açabilir. Buna
karşılık aile içindeki sevgi, saygı
ve hoşgörü, gencin ruh sağlığını
olumlu yönde etkiler.
Aile üyelerinden birinin rahatsızlığı ya da madde bağımlılığının olması, anne babanın boşanması, evlat edinilmiş olmak bireylerin ruh sağlığı üzerinde olumsuz etkiler yapabilir.
98
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Sosyal, kültürel ve ekonomik durumlar: Ailedeki bireylerin birbirlerine tutumu,
kişilik özellikleri, ekonomik düzeyleri yanında, edindikleri sosyal ve kültürel alışkanlıklar da ruh sağlığını etkiler.
Tüm aileler için geçerli olabilecek evrensel bir doğru yoktur. Çünkü ailenin
içinde yaşadığı toplumun değerleri, kültürü ve inançları ailenin ilke ve kurallarının
belirleyicisidir. Bir ailede doğru olarak kabul edilen bir davranış başka bir ailede uygun olmayan bir davranış olarak kabul edilebilir.
Farklı toplumlardaki kültür yargıları, örneğin çocuklar arasında ayrım
yapılması, kadına verilen değerin farklılığı ve bunun eğitime yansıması kişilerin ruh
sağlığını etkiler.
Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi ailesidir.
Ancak yetişkin bir kişi için sosyal çevre daha geniştir. Okul, iş yeri gibi pek çok
alan sosyal çevreyi oluşturur. Özellikle yatılı okul yaşamı, aile ocağından ayrılma,
memleket özlemi gibi duygular, kişiyi olumsuz yönde etkileyebilir.
Gelişmekte olan kişinin ilk sosyal çevresi nedir?
Her insanın bir ailesi, her
ailenin de toplum içinde bir
yeri vardır. Ailenin toplumdaki
yeri; yaşayış biçimi ve toplum
içindeki etkinlikleriyle belirlenir. Her aile, toplumdaki yerine göre tutum geliştirmekte
ve bunu uygulamaktadır. Bu
tutumlar, kişilerin ruhsal dengeleri üzerinde olumlu ya da
olumsuz etkiler yaratabilmektedir. Ayrıca okul, iş ve arkadaş
çevresindeki tutumlar da kişiyi
Resim 04.04: Okul çağında iken çalışmak zorunda kalınması etkiler. Çeşitli korkuları yok etçocuğun kişiliğini olumsuz yönde etkileyebilir.
mede etrafındakilerden dostluk, arkadaşlık gören kişinin ruhsal dengesi olumlu yönde gelişir.
Ailenin geçim koşulları, çocuğun kişiliğine etki eden bir diğer önemli etkendir.
Babanın işi, annenin bir meslek dalında çalışması, çocukların okul çağında iken çalışmak zorunda kalması, çocuğun kişiliğini olumlu ya da olumsuz olarak etkilemektedir.
99
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ailenin geliri, ana babanın çocukları ile bir arada bulunma süresi, ailenin sık sık yer değiştirmesi de çocukların ruh sağlığını etkilemektedir.
Toplumsal çevrenin değişmesi, birtakım ruhsal uyumsuzlukların çıkmasına
neden olabilir. Yeni çevrenin değer yargılarının benimsenmesinde çeşitli güçlükler
çıkabilir. Bu durum, kişinin kendisini yeni toplumun bir parçası olarak görememesine, kendine karşı olan güveninin kaybına ve aşağılık duygusunun oluşmasına yol
açabilir.
Aynı toplum içinde; dinî ve politik baskılar, ırk ayrımları, kötü yerleşim ve yoksulluk gibi etkenler, kişilerde birtakım ruhsal gerilimlerin birikmesine neden olabilir.
Özel zorlayıcı durumlar: Savaşlar, göçler, doğal afetler, ekonomik krizler vb.
toplumu etkileyen özel zorlayıcı durumlardır. Boşanmalar, yakın akrabaların ölümü vb. kişilerin ruh sağlığını etkileyen özel durumlardır. Bu gibi durumlarda kişiler ruh sağlığını korumada
güçlük çekebilir.
4.2.2 Doğal Afetlerin İnsanların Ruh Sağlığına Etkileri
Deprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler bireyin yaşam düzenini ve yaşama
bakışını altüst eder.
Mevcut ruh sağlığını temelden sarsar. Yaşamı tehdit
eden bir olayla karşı karşıya
kalmak, yakınların kaybı, kurulu düzenin bozulması gibi
durumları yaşayan bireyler
buna nasıl uyum sağlayacaklarını kavrayamazlar.
Ülkemiz, aktif deprem
kuşağında yer almaktadır. O
hâlde deprem olasılığı gündemde tutularak depremden
korunma yöntemleri ile ilgili
Resim 04.05: Deprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler
bilgiler verilmelidir. Deprem
bireyin yaşam düzenini ve yaşama bakışını altüst eder.
anında alınabilecek önlemlerle yapılması gerekenler uygulamalı olarak halka anlatılmalıdır.
Depremden sonra şaşkınlık içinde olan ve ne yapacağını bilemeyen bireylerin düzenli bir organizasyon ile yönlendirilmeleri, mevcut duruma uyumlarının hız-
100
SAĞLIK BİLGİSİ 1
landırılması sağlanmalıdır. Depremi yaşayan kişiler, güvenliklerinin devamına dair
edindikleri bütün inançlarını bir anda yitirirler. Önüne geçilemeyen bu durum karşısında kendilerini çaresiz ve umutsuz hissederler. Bu nedenle tüm yayın organlarının yaptığı açıklamaların birbiri ile tutarlı, açık
ve net olması depremzedelerin kaygılarının yatışmasında yararlı olacaktır. Bu durum, sosyal düzenin yeniden rayına oturtulmasında bireylerin aktif katılımını da
hızlandıracaktır. Bunun aksine birbirini tutmayan haber ve söylentiler, şaşkınlık ve
çaresizlik duygularını artırarak zaten karmaşık olan durumu daha da içinden çıkılmaz hâle sokacaktır.
Doğru bilgi kaynaklarına ulaşamayan, bu konuda kendini yetersiz gören bireyler, içinde bulundukları durumun üstesinden gelemeyeceklerini düşünürler. Bu
yüzden söylentilere inanılmamalı, doğru bilgi alınacak kaynaklara ulaşılmalıdır. Doğal afetlerde üstesinden gelinemeyecek sorunlarla karşılaşıldığında sağduyulu davranılmalıdır.
Rehberlik ve psikolojik danışma merkezlerinden, psikiyatristlerden ve psikologlardan yardım istenmelidir. Bu konuda uzman olmayan kişilerin verdiği bilgilerin
insanları telaşa, kaygıya ve gelecek korkusuna iteceği unutulmamalıdır.
Doğal afetlerin insanların ruh sağlığına ne gibi etkileri vardır?
Akıl ve ruh sağlığını etkileyen faktörler nelerdir?
4.3 RUH SAĞLIĞININ KORUNMASI
Toplumda kişiler beden sağlığının korunması için gösterdikleri çabaları ruh
sağlığının korunması için de göstermelidir.
Kişi kendini tanımalı, olumlu-olumsuz yönleriyle kendini kabul etmelidir. Olumlu davranışlarını geliştirirken olumsuz davranışlarını azaltmaya
çalışmalıdır.
Kişi kendi özelliklerini koruyarak yaşadığı toplumun gerçeklerine göre davranmalıdır.
Kişi, evinde, okulunda ve iş yerinde çalışarak yaşadığı toplumun ve kendisinin
gelişimine katkıda bulunmalıdır.
Kişi çevresindeki farklı görüşlere karşı anlayış ve hoşgörü ile yaklaşıp iş birliği
yapmalıdır. Kişi hayatta zor durumlar ve başarısızlıkla karşılaştığında zorluklarla baş
edebilme gücünü kendinde görebilmelidir.
101
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Yeni durumlara gerçekçi değerlendirmeler yaparak uyum sağlayabilmelidir.
Kişi kendisine ayırdığı zamanları bilgi ve becerilerini geliştirecek yararlı uğraşlarla değerlendirmelidir.
Sağlıklı ve uzun yaşayabilmek için ruhen dinlenmenin önemli olduğu unutulmamalıdır.
Kişiler kendilerini ve çevresindeki insanları tanımaya çalışmalı, ailede, okulda
ve toplum içinde uyumlu olabilmek için tutarlı davranmalıdır.
Günlük hayatta belli sebeplere bağlı kaygı ve sıkıntılar yaşanabilir. Bunlar her
zaman ruhsal bozukluk belirtisi değildir. Fakat bu durumun uzun sürmesi veya bir
nedene bağlanamaması durumunda uzmanlardan yardım alınabilir. İnsan yaşamının herhangi bir döneminde üstesinden gelmekte zorlanılan sorunlar olabilir. Bu
gibi durumlarda kişinin kendi gayreti ve çevresinin olumlu tutumlarıyla sorunlar çözülebilir.
Okul yaşamında karşılaşılan sorunlarda ise sınıf öğretmeni, rehber öğretmen,
okul yöneticileri veya sağlık personelinden yardım istenmelidir.
Kişiler toplumda bir yeri ve görevi olduğunu bilerek güçlükler karşısında yılmadan, karamsarlığa kapılmadan ve sorumluluklarına uygun davranışlarda bulunabilmelidir.
Yeteneklerinin farkında olan, verimli uğraşlar edinen ve başarılarından mutlu
olan insanlar ruh sağlıklarını da korur ve güçlü kılarlar.
Her zaman geleceğe yönelik hedef ve tasarılar olmalı, buna ulaşmak için çaba
gösterilmelidir. Başarısızlıkla karşılaşıldığında yılmadan yeni durumlara uyma esnekliği gösterilmelidir.
Koruyucu ruh sağlığı; aile, toplum ve sağlık çalışanlarının organize olmuş çabalarıyla topluma ruh sağlığı koruma eğitimi vermek, bireylerin yaşadıkları ortamı
ruh sağlığına uygun hale getirmek, bozuklukların erken tanı ve tedavisini sağlayarak ruh sağlığını korumak, hastalıkları önlemek, uzun ve sağlıklı yaşam sürdürme
hakkını gerçekleştirmek amacıyla çalışan bilim ve sanat olarak tanımlanır.
Koruyucu ruh sağlığı hizmetleri içinde hemşire; birey, aile ve topluma yönelik
ruhsal bakım, tedavi ve danışmanlık hizmetlerini yürütür.
Ruhsal bozuklukların erken tanısı oldukça önemlidir. Risk gruplarının belirlenmesi ve buna yönelik çalışmaların yapılması gerekir.
Ruh sağlığının korunması için neler yapılmalıdır?
Koruyucu ruh sağlığı hizmetleri sadece bireylerde ruh hastalıklarının önlenmesini içermez, hastalık oranlarının azaltılması girişimlerini de kapsar. Ruh sağlığı
102
SAĞLIK BİLGİSİ 1
bozulmuş ve tedavi görmüş yeniden topluma dönmüş hastanın topluma yeniden
kazandırılması yönünde yapılacak çalışmalar da koruyucu ruh sağlığı çalışmalarının
içindedir.
Bu nedenle koruyucu ruh sağlığı hizmetleri birincil, ikincil ve üçüncül
düzeyde koruma olarak gruplandırılabilir.
4.3.1 Birincil Koruma
Birincil koruma sağlıklı birey, sağlıklı aile ve sağlıklı toplum oluşturma
çalışmalarını kapsar.
Birincil korumada belirli bir zaman sürecinde yeni olgu oranının azaltılması
ve toplumun ruh sağlının yükseltilmesi hedeflenir. Toplumda ruh sağlığını etkileyen
faktörlerin saptanması ve bunlara yönelik çalışmalar yapılmasını gerektirir.
Sağlık ekibi bu hizmetleri yürütürken değişik kurum ve kuruluşlarla (eğitim
kurumları, gönüllü kuruluşlar, sosyal yardım kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, güvenlik ve adaletle ilgili kurumlar vb.) işbirliği yaparak çalışmalarını yürütür.
Birincil koruma ilkeleri
*Birey ve aileye yönelik etkin sorun çözme becerileri geliştirmek,
*Birey ve aileye kriz belirtilerini ve krizde mücadele yöntemlerini hakkında
eğitim vermek. Çocuk ruh sağlığını korumak, sağlıklı nesiller ve toplum oluşturmak amacıyla çocuk ruh sağlığı ve gelişimiyle ilgili aileye (anne- baba eğitimi) eğitim vermek,
*Kromozomal anomolileri önlemek amacıyla eğitim vermek, genetik danışmanlık yapmak ve aileyi yönlendirmek,
*Duygusal sorunları olan çocukların erken tespit edilmesini sağlamak amacıyla eğitici ve öğretmenleri eğitmek,
*Fiziksel sorunların tespit ve tedavisini sağlamak, ruh sağlığı açısından risk
gruplarını (yaşamlarında değişim yaşayan bireyler,askerlik görevini yapanlar, aile birliği dağılanlar, madde bağımlıları, fiziksel veya mental sağlığı bozuk ferde sahip olan aileler, gebe ve lohusalar, öğrenim gören ve görmeyen
gençler, aile içi şiddet görenler, istismar ve tacize uğrayanlar, kronik hastalığı
olanlar, yoksul ve işsiz olanlar, suicid ve ruhsal bozukluk öyküsü olanlar, doğal afet ve felakete uğrayanlar, yaşlılar, yalnız yaşayanlar vb.) belirlemek ve
önlem almak,
*Kişisel gelişim programları uygulamak (iletişim becerileri, rahatlama teknikleri vb.),
*Toplumun fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyini yükseltmek amacıyla çalışmalar
yapmak.
103
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Toplumun fiziksel ve ruhsal sağlık düzeyini yükseltmek amacıyla çalışmalar
yapmak.
Birincil koruma hangi çalışmaları kapsar?
4.3.2.İkincil Koruma
Eski ve yeni olgularda hastalık süresinin azaltılmasına yönelik çalışmaları (erken tanı ve tedavi ) kapsar.
Hasta bireylerin tanılarının konması, tedavi ve takiplerinin yapılması ikincil
koruma hizmetlerindendir.
İkincil koruma ilkeleri
* Tanı konmuş hasta ve yakınlarının eğitimi (tedavi süreci, önemi ve kriz hakkında),
* İlaç kullanımının takibi,
* Klinikte yatan hastanın bakım ve tedavisinin sağlanması,
* Gelişebilecek akut ruh sağlığı sorunlarında, kriz durumunda başvurulacak
kurum ve kuruluşların tanıtılması,
* Ruhsal sorunlarda uygulanan tedavi yöntemleri hakkında bilgi vermek,
* Kendi ortamlarına gönderilen hastaların takibinin yapılmasına ilişkin çalışmalar yapmak.
4.3.3. Üçüncül Koruma
Hastalığın yol açtığı bozukluk ve yeti kaybı oranının azaltılmasına yönelik rehabilitasyon çalışmalarını kapsar.
Üçüncül koruma ilkeleri
* Akut hastalıklar sonucu birey ile aileye eğitim ve tedavi edici hizmetlerinin
kesintisiz verilmesi,
* İyileşme ve uyum aşamasında birey ve aileye destek çalışmalarının sürdürülmesi, izlem ve ev ziyaretlerinin yapılması,
* Sosyal destek gruplarının oluşturulması ve toplum kaynaklarıyla işbirliğine
gidilmesi,
* Tedavisi yapılmış bireylerin topluma yeniden kazandırılması için iş sahipleri,
iş ve işçi bulma kurumu, sosyal kurum ve kuruluşlarla vb. ortak çalışmaların
yapılması ve değerlendirilmesi.
104
SAĞLIK BİLGİSİ 1
4.4 STRESE NEDEN OLAN ETMENLER
Fiziksel: Travma, şiddetli egzersiz, gürültü, ısı, nem, çevre kirliliği, yiyecek kısıtlanması, cerrahi girişimler gibi
Sosyal: Birey çevre ilişkisi/çatışması.
Psikolojik: Fiziksel ve sosyal etmenlerin sonucu olarak ya da kendiliğinden ortaya çıkan, genellikle yinelenen etmenler, hayal kırıklığı, izolasyon gibi.
Stres sınıflaması aşağıdaki gibidir:
*Anlık stres
*Akut kontrol edilebilen stres
*Akut kontrol edilemeyen stres
*Kronik kontrol edilemeyen stres.
Birey ne tür stresle karşı karşıya kalırsa kalsın, hoşa giden, gitmeyen bu etmene yanıt verme durumundadır.
Stres Zararlı mıdır?
Stresin, zihinsel ve fiziksel kaynaklarımızı tüketen olumsuz bir yanı olduğu gibi,
kendimizi keşfetmemize, potansiyelimizi kullanmamıza ve gelişmemize de yardımı
olabilir. Duygu açısından hafif bir genel uyarılmışlık düzeyinin olmasının yapılacak
işe ilgi uyandırma etkisi vardır. Dolayısıyla bir miktar stres normal işlevlerimiz için
de gereklidir. Ancak yoğun ve uzayan stresin fizyolojik ve psikolojik açıdan olumsuz
etkileri görülebilir.
4.4.1 Stres ve Etkileri
Stres, günlük yaşamda karşılaşılan olayların, insan ilişkilerindeki baskısının sonucu hissedilen sıkıntı ya da zorlanma durumudur.
Stres, kişinin çevreyle uyumunu bozar, verimliliğini ve performansını etkiler.
Stressiz bir insan yoktur. Çünkü insanlar çevrede olup bitenlere tepki verirler. Stres
zihni ve fiziksel gücü azaltır.
Hayata negatif yönüyle bakıldığı için kişide karamsar bir ruh hâli ortaya çıkar.
Stres kişinin bağışıklık sistemini zayıflatır, yorgunluk ve hâlsizlik meydana getirir, yol
açtığı sıkıntı sonucu sinirlilik oluşturur.
Yoğun stres başta mide ve sindirim sistemi rahatsızlıkları olmak üzere birçok
hastalığa zemin hazırlar. Ayrıca birçok hastalığın da etkisini artırır. Bu nedenle stresten ve stresin neden olduğu olumsuz durumlardan korunmak ve stresle baş etmeyi
öğrenmek gereklidir.
105
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 04.06: Daha önce kolayca yaptığı
işlerde zorlanır.
Stres anında fazla enerji tüketildiğinden
kişi kendini güçsüz, yorgun ve endişe içinde
hisseder. Daha sonraları uyku problemi çekmeye başlar. Sinirli ve çabuk heyecanlanan biri
olur. Konsantrasyon kaybı yaşar ve dikkatini
toplayamaz. Daha önce kolayca yaptığı işlerde
zorlanır. Aslında kendi işini kendisi zorlaştırır.
Kişinin iş performansı olumsuz yönde etkilenir
ve düşer. Kendisinde madde bağımlılığı görülebilir ve içe kapanma başlar. Panikataklar ortaya çıkar. Kendini rahat hissedemez.
Stres durumunda ayrıca kişide kalp hızı
artar ve ateş basması görülür. Çarpıntı başlar. Baş ağrısı, nefes darlığı, hazımsızlık,
yutkunma, mide bulantısı ve iştah kaybı dolayısıyla da kilo kaybı ortaya çıkar. Kişinin
cinsel fonksiyonlarında değişiklik olur. Vücut direnci düşer ve sık sık soğuk algınlığına yakalanır.
Stresli kişinin tansiyonu yükselir. Tansiyonun yükselmesi kalbin yorulmasına
neden olur. Vücut direncini artırmak için stres hormonu salgılamaya başlar. Enerji
sağlamak için yağ harcandığından kandaki kolesterol ve yağ miktarı artmaya başlar.
Bu da kalp damar hastalıklarının oluşumuna zemin hazırlar.
Stresli zaman uzadıkça kas ve kemiklerde kayıp başlar. Şeker hastalığı görülebilir. Çünkü stres hormonu kan şekerinin dengesini bozmaya ve pankreasa yük bindirmeye başlar. Pankreas kan şekerini dengeleyecek hormonlar ürettiğinden zarar
görmesi hâlinde şeker düzeyi de değişir.
Stresle başa çıkabilmenin en önemli yollarından birisi zamanı doğru kullanmaktır. Yani düzenli bir şekilde her şeye vakit ayırmak gerekir. Kişi sadece ders, iş
veya mecburi etkinliklere değil; beslenme, çeşitli aktivite, eğlence, egzersiz gibi konulara da vakit ayırmalıdır. Fiziksel bir aktivitede bulunmak, egzersiz yapmak vücudun fizyolojik etkinliklerini düzene sokmaktadır. Bu durumda kalp vücuda daha
rahat oksijen gönderir, kişinin zindeliği ve gücü artar.
Stresle başa çıkabilmenin en önemli yollarından birisi nedir?
Stres hormonlarından kurtulmak kolaylaşır. Bu egzersizlerin yanında gevşeme
hareketleri yapılması bedenin rahat bir şekilde kontrol edilmesini sağlar. Ayrıca beslenmeye dikkat edilmelidir. Kahve, çay, kola gibi içecekler stresi arttırır.
Bitki içecekleri, meyve suları daha çok tercih edilmelidir. Böylece hem enerji
düzeyi hem de strese karşı oluşacak tepkiler düzeltilir. Kişilerle olan ilişkileri ve sosyal etkinlikleri geliştirmek de stresi azaltmaya büyük katkı sağlar. Bir kişiyle tartışırken sorumluluğu ona yüklemek yerine kendi üstüne almak daha olumludur. Farklı
106
SAĞLIK BİLGİSİ 1
bir şeyler denemek de kişiyi rahatlatır. Örneğin konsere gitmek, spor yapmak ortamın oluşturduğu stresten uzaklaşmaya katkı sağlar.
Kişinin kendisi ya da bir başkası
hakkında sürekli olumsuz düşünmesi
kendisine negatif olarak yansır. İş veya
okulda düşük performans gösteren bir
kişinin bundan sonraki bütün olayların
da böyle gerçekleşeceğini düşünmesi
yerine, “Daha iyi olabilirim. ”diye düşünmesi kendisine pozitif olarak yansıyacaktır.
Resim 04.07: Aşırı yemek yeme stresin meydana
getirdiği davranışlardır.
sorun kontrol altına alınabilir.
Ayrıca bir problemi çözmek için
bazı metotlardan faydalanılabilir. Örneğin “Stres neden oldu? Çözüm yolları
neler olabilir? Bunu sadece ben mi sorun olarak görüyorum?” gibi sorularla
Madde bağımlılığı, kontrolsüz bir şekilde alışveriş yapma, aşırı tepki
gösterme, her şeyi içine atma, içine kapanma ve aşırı yemek yeme stresin
meydana getirdiği davranışlardır. Bu davranışlar fayda yerine vücudun
dengesini daha da bozarak fayda yerine zararlı sonuçlar ortaya çıkarır.
4.4.2 Sınav Kaygısı ve Belirtileri
Stresin ortaya çıkardığı sorunlardan birisi de sınav kaygısıdır. Sınav öncesinde
öğrenilen bilginin, sınav sırasında etkili bir biçimde kullanılmasına engel olan ve başarının düşmesine yol açan yoğun kaygıya sınav kaygısı denir.
Sınav kaygısının çeşitli belirtileri vardır.
Bu belirtiler şunlardır:
Fizyolojik Belirtiler
*Kalp çarpması
*Titreme
*Yüzün kızarması
*Solunumun hızlanması
*Mide bulantısı
*Baş dönmesi
*Sıcak basması
107
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Duygusal ve Bilişsel Belirtiler
*Huzursuzluk
*Sinirlilik
*Endişe
*Korku
*Düşüncelerin bloke olması
*Unutkanlık
*Dikkatsizlik
*Konsantrasyon kaybı
Bu kaygıların sınav performansı üzerinde oluşturabileceği etkiler şunlardır:
*Sınav sorularını okuma ve anlama güçlüğü
*Düşünceleri organize etmede zorluklar
*Kavram ve sözcüklerin anımsanmasında zorluklar
*Yeterli hazırlık yapılmış olmasına karşın sınavda başarısız olma
*Soruları cevapsız bırakma
*Sınavdan sonra doğru cevapları anımsayabilme
Sınav kaygısı ile başa çıkma yollarına yönelik çalışmalarla ilgili araştırma yapınız
4.5 STRESLE BAŞA ÇIKMADA ETKİLİ YÖNTEMLER
Zaman Yönetimi: Zaman yönetimi konusunda kararlılık sergileyen kişiler zamanı ve hayatlarını daha başarılı bir biçimde yönetebilirler. Zamanı yönetebilmek
için kişinin kapasitesine ve kişilik özelliklerine uygun gerçekçi bir program yapabilmek gerekir. Zorunlu etkinliklerin yanında, düzenli uyku, molalar, eğlenme, dinlenme, sosyal etkinlikler ve olası değişiklikler karşısında alternatif olabilecek etkinlikler
de programda yer almalıdır. Yağmur nedeniyle planlanan yürüyüş yapılamayacaksa
odada egzersiz yapabilmek gibi.
Problem Çözme Teknikleri Kullanma: Doğru probleme odaklanarak çözüm
yollarını oluşturmak kişiyi güçlendiren bir yöntemdir.
Aşırı Genellemelerden Kaçınma: Tek bir olaydan hareketle, bütüne yönelik
olumsuz düşünceler geliştirilmemelidir. Sınavım kötü geçti, ben bu sene sınıfı geçemeyeceğim gibi. Oysa bu sınavım kötü geçti ama diğer sınavlara daha iyi hazırlanabilirim tarzı düşünce daha yapıcıdır. Kişinin kendi kendine yaptığı bu tarz olumsuz
düşünceler zaman geçtikçe otomatikleşir ve olumlu bir içerikle kolaylıkla yer değiştirmez.
108
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Kişiler Arası İlişkileri Geliştirme: Stresli durumlar insanlarla ilişkilerden kaynaklanabiliyor olsa da, bu kişilerle tartışabilmek, çözüm için bir anahtar olabilir. Tartışmalar sırasında sen dilini kullanmadan benli cümlelerle sorumluluğu üzerine almak
iletişimi ve ilişkiyi güçlendirebilir. ”Sen beni anlamak istemiyorsun” yerine “kendimi
yeterince anlatamadığımı düşünüyorum” daha yapıcı olacaktır.
Sosyal Etkinlikleri Geliştirme: Rutinler dışında farklı bir etkinliği denemek, yeni
bir şeyler öğrenmeye çalışmak, zihni dinlendirmeye yardımcı olabilir. Eski bir arkadaşı aramak, konsere, sinemaya, tiyatroya gitmek, dergi ya da roman okumak gibi
etkinlikler rutinlerin oluşturduğu stresten uzaklaşmak için yararlı olabilir.
Fiziksel Aktivite: Doğru egzersiz birçok amaca birden hizmet edebilir. Kas gücünü artırabilir, kilo vermeye ve almamaya yardımcı olabilir, kalbin beden dokularına kolaylıkla oksijen almasını kolaylaştırarak bedenin genel fizyolojik koşullarını iyileştirebilir. Egzersiz, bedenin stresle oluşan hormonlardan arınmasına yardımcı olur.
Dengeli Beslenme: Çay, kahve, çikolata, kakao, kolalı içecekler kendiliklerinden strese yol açan besinlerdendir. Bu besinler, stres tepkisini başlatan kimyasal
maddeler içerirler. Uyanıklık ve hareketliliği artırırlar.
Dolayısıyla bu besinlerin yerine ıhlamur, adaçayı gibi bitki çayları, meyve tüketilebilir. Beslenme alışkanlıklarını düzenleyerek, enerji düzeyi, strese karşı gösterilen
tepkiler ve genel sağlık üzerinde bireyin kontrolü artırılabilir.
Gevşeme Egzersizleri: Gevşeme egzersizleri CD ya da kasetler edinerek ya da
bir uzmandan yardım alarak öğrenilebilir. Bireyin kaslarında oluşabilecek gerginliği,
gerginlik oluşmadan fark edip kendi kendine gevşetebilmesidir. Gevşeme egzersizini uygulayan birey, gergin ortamlar öncesi uygulamayı yaparak ya da gün içerisinde
gevşeme molaları vererek bedeni üzerinde kontrolü sağlayabilir.
Zihinde Canlandırma: Bireyin kendisini rahatlatan bir durumu ya da ortamı hayal etmesi stresin yarattığı olumsuz duygu ve düşüncelerden uzaklaşmasına, stresle
başa çıkmada alternatif yollar bulmasına yardımcı olabilir.
Stresle başa çıkabilme yöntemleri nelerdir?
4.6 ETKİLİ İLETİŞİM KURMA YÖNTEMLERİ
4.6.1 İletişim
İletişim, bir paylaşmadır. İnsanın duygularını, düşüncelerini, bilgi ve becerilerini başkalarıyla paylaşabilmesi ve anlatabilmesi iletişim yolu ile olur. İletişim, insanların bir arada yaşamasının ve sosyal bir varlık olmasının gereğidir. Bireylerin birbirleriyle ilişkilerinin gücü, iletişim yeterliği ve iletişim kurmadaki başarısı ile doğrudan
ilişkilidir.
109
SAĞLIK BİLGİSİ 1
İnsan, yaşamını iletişim kurarak sürdürür. Yaşam bir bakıma iletişim kurma serüvenidir. Normal zihinsel fonksiyonlara sahip bir insan, iletişim kurmadan yaşayamaz.
İletişim, insanın bireysel ve sosyal yaşamının vazgeçilmez unsurudur. İnsan
günlük yaşamında diğer insanlarla, kurumlarla, kuruluşlarla, gruplarla veya kendisiyle iletişim kurarak yaşar.
4.6.2 Etkili İletişim
Etkili iletişim, bir zaman yönetimi unsurudur. İletişimde yeteri derecede açık olunursa iletilmek istenen mesaj, etkin bir biçimde alıcıya ulaşmış
olur. İletişimi zayıf olanlar, sürekli olarak karışıklığa neden olur.
Toplum yaşamı iletişimle daha güzel
hâle getirilir. Birey, grup ya da toplumların
kendi aralarında kurdukları çeşitli ilişkileri
düzenleyen kuralları mevkileri gereğince
tanıyıp onlara uygun davranışta bulunabilmesi, kendi aralarında etkin bir iletişimin bulunmasına bağlıdır.
Eğer iletişim etkili ise bir kimseden
diğer kimseye iletilen düşünce ve duygular bozulmadan, olduğu gibi anlaşılır. Etkili olmayan iletişim ise gerginlik ve çatışma
Resim 04.08: İletiler, ses tonu ve beden dili ile yaratabilir.
tutarlı olmalıdır.
Etkili bir iletişim için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:
*Kullanılan dil, açık ve sade olmalıdır.
*Gönderilen ileti, alıcının düzeyine uygun olmalıdır.
*İletiler, ses tonu ve beden dili ile tutarlı olmalıdır.
*En uygun iletişim kanalı ve araç seçilmelidir.
*Uygun zaman ve mekân seçilmelidir.
*İletişim destekleyici olmalıdır.
*Kaynağın ve alıcının iletişimde istekli olması gereklidir.
Etkili İletişim Kurmada Uygulanabilecek Yöntemler
Etkili iletişim kurmada uygulanabilecek yöntemler; iletişimin kişisel ve çevresel engellerini aşmak, empatik iletişim kurmak, güdüleyici iletişim kurmak, etkin iletişim kurmak ve ikna iletişim kurmaktır.
110
SAĞLIK BİLGİSİ 1
İletişimin kişisel ve çevresel engellerini aşmak: İletişim engellerini kaldırmanın en etkin yolu, öncelikle engelin farkına varmak ve sonra da bu engeli ortadan
kaldırmaktır. Bunun için şu yöntemlerin kullanılması gerekir:
*Kaynak, sözlü mesajları alıcının anlayacağı ve algılayabileceği biçimde kullanmalıdır.
*Kaynağın gönderdiği mesajlar sadece sözlü olmamalı, aynı zamanda model,
hareket, çizim, resim, yazı ve işaretler gibi semboller şeklinde de olmalıdır.
*Kaynağın gönderdiği mesajlar, alıcının ilgisini çekecek gerçek ve çekici örneklerle desteklenmelidir.
*Mesaj, alıcıyı etkileyecek türden bir kanalla gönderilmelidir.
*Kaynak ve alıcının fiziksel çevresi iletişime elverişli bir duruma getirilmelidir.
*Kaynak ve alıcının fiziksel ve psikolojik rahatsızlıkları giderilmelidir.
*Mesajın anlaşılıp anlaşılmadığı geri bildirimle kontrol edilmelidir.
Kaynak
Kaynak, mesajı (iletiyi) oluşturan ve bir kanal ile hedef kitleye ulaştıran birimdir. Etkileyici bir iletişimden söz edebilmek için kaynağın güvenilir olması gerekir.
Kaynak güvenilir olduğunda alıcının mesajı benimsemesi kolaylaşır.
Mesajın etki derecesi üzerinde rol oynayan diğer özellikleri; yaş, cinsiyet, din,
ekonomik düzey, eğitim düzeyi ve toplumsal statüdür. Görünüş, kişinin fiziksel yapısıyla giyiminin bir bütün olarak algılanmasıdır. Düzgün seçilmiş bir giyim, kaynağın
kendisine duyduğu güvenin ve alıcıya karşı duyduğu saygının bir göstergesi olarak
algılanır. Mesajın etkinliği üzerinde rol oynayan bir diğer öge ise empatidir.
Mesaj
Mesaj, kaynak ile alıcı arasındaki ilişkiyi sağlayan ögedir. Harf, rakam, ses, ses
tonu, yüz anlatımı, her çeşit görsel ve işitsel anlatımlar, dokunma, kaynağın alıcıya
gönderdiği duygu, düşünce ve davranışların kodlanmış hâlidir.
Kanal
İletinin göndericiden alıcıya ulaştığı yol veya araçtır. İletişimde gönderici iletisini alıcıya söz, yazı, rakam gibi belli araçlar yardımıyla aktarır. Konuşmada kanal
sözdür.
İletişimin gerçek anlamda sağlanabilmesi için mesajın uygun kanalla gönderilmesi önemli bir unsurdur. Doğru inşa edilmiş bir kara yolu, bir otomobil için
önemlidir ancak bir tren açısından hiçbir anlam ifade etmez. Bu nedenle mesajın
türüne göre seçilecek kanalın uygunluğu önemlidir.
Alıcı
Mesajın ulaşması istenen kişi ya da gruptur. İletişim sürecinde verilerin kodlanıp çözümlenmesi kaynak ile alıcı arasındaki bilgi, düşünce, deneyim, tutum, inanç,
111
SAĞLIK BİLGİSİ 1
gereksinim, istek, ilgi, dil yeteneği, algılayış biçimi gibi etkenlere bağlıdır.
Geri Bildirim
Geri bildirim, iletişim sürecinin son aşamasıdır. Alıcının mesaja verdiği cevap
olarak tanımlanır. Geri bildirim yoluyla verilmek istenilen mesajın anlaşılıp anlaşılmadığı değerlendirilir. Geri bildirimin alınması verilmek istenen mesajın benimsenmesini sağlar.
İletişimin Sınıflandırılması
Kişiler arası iletişim sözlü ve sözsüz iletişim olarak iki şekilde sınıflandırılır.
Sözlü İletişim
Sözlü iletişim, dile dayalı ve dil ötesi olarak iki gruba ayrılmaktadır. Dile dayalı iletişim; duygu, düşünce ve bilgilerin sözcüklerle aktarılmasıdır. Konuşmalar ve
mektuplara yazılanlar sözlü anlatım olarak değerlendirilebilir. Dil ötesi iletişim ise
sese dayalı ama sözcükleri içermeyen ögelerdir.
Duraksamalar, sesin tonu, konuşurken kullanılan gereksiz sözcükler, akıcılık,
konuşma hızı, doğallık, esneme, gülme ve ağlama, soluma, duygu tonu, sesin yüksekliği ve tekrarlar bu kapsamda nitelendirilir.
Sözsüz İletişim
Sözsüz iletişim, sözlü iletişimi destekleyen, kişinin gerçek duygu ve düşüncelerine ilişkin mesajlar veren mimik ve jestlerden oluşur. Kişiler arası ilişkilerde iletişimin % 65’ine yakın bölümünü sözsüz iletişim oluşturmaktadır. Sözsüz iletişim;
göz ilişkisi, yüz ifadesi, vücudun duruşu, kılık kıyafet, mekân kullanımı, dokunma, el
kol ve bacakların duruşu ve oturuş biçimi ile gerçekleştirilir. Bazen insanların duygularını anlamak zordur. Kendilerine sorulmaz. Sorulsa bile çoğunlukla söylemek
istemezler. Bu kişilerin yüz ifadelerine, beden hareketlerine bakarak o andaki duygu
ve düşünceleri anlamaya çalışılır.
Kişiler arası iletişimde dinleyicinin ya da karşı tarafın verdiği tepkiler bazen iletişimi olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Örneğin bir davranışından dolayı suçluluk hisseden ve kendini rahatlatmak amacıyla konuşmak isteyen kişiye arkadaşının,
çözüm önerisi getirme ya da teselli etme gibi bir davranış göstermeden “Galiba kendini suçlu hissediyorsun.” demesi olumsuz etkiler ortaya çıkarabilir. Kişilerle iletişim
kurarken belli bir sorun durumunda karşıdaki kişinin ihtiyacı ve beklentisi göz ardı
edilemez. Bu nedenle kişilerle iletişimin sağlıklı olmasına önem verilmelidir. Çünkü
iletişimin sağlıklı olması ilişkileri olumlu olarak etkiler.
İletişimi Etkileyen Engeller
*İletişimi etkileyen çeşitli engeller vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
*Emir vermek, yönlendirmek
*Uyarmak, gözdağı vermek
*Ders ve öğüt vermek
112
SAĞLIK BİLGİSİ 1
*Çözüm önerisi getirmek
*Nutuk çekmek
*Yargılamak, eleştirmek, suçlamak
*Övmek
*Alay etmek
*Soru sormak, sınamak, sorgulamak
*Oyalamak, konuyu saptırmak
Kişiler arasında iletişim oldukça karmaşık ve zordur. Toplumsal yapıya bakıldığında sağlıklı olmayan iletişim modelleri ile karşı karşıya kalınabilmektedir. Küçük
yaşlardan itibaren yaşanan olumsuzluklar güvensizliğe neden olmakta ve kişinin
açık iletişime geçmesini engellemektedir.
Genellikle gerek ailede gerekse okulda otoriteye ve ödül-ceza sistemine dayalı
bir yapı mevcuttur. Bu durum bireylerde olumsuz davranışların oluşmasına yol açmaktadır. Kişilerin duygu ve düşüncelerini ne şekilde ifade ettikleri, hangi sözcükleri
seçtikleri ya da nasıl söyledikleri iletişimde önemli bir etkiye sahiptir. Kişinin açık
iletişime uygun olarak verdiği sorunu tanımlamaya yönelik ileti “ben dili” olarak ifade edilirken savunucu iletişime uygun olarak verdiği yargılayıcı ileti “sen dili” olarak
adlandırılır. Sağlıklı bir iletişim açısından beklenen, kişilerin sorunlarını ve gereksinimlerini ben dili ile ifade etmeleridir.
Ben dili: Kendi aranızda konuşunca arkadaşlarınızı duyamıyorum ve üzülüyorum.
Sen dili: Kaç kere söyleyeceğim kendi aranızda konuşmayın diye, terbiyesizler!
Ben dili: Sıraları düzenli bırakmadığınızda ben düzeltmek zorunda kalıyorum
ve teneffüs yapamadığım için gergin oluyorum.
Sen dili: Sizin yüzünüzden teneffüs yapamıyorum, bu sıraları bir daha böyle
bırakırsanız sizi disiplin kuruluna vereceğim.
Her iki örnekteki mesajlar arasındaki fark incelendiğinde “ben” mesajının önemi ortaya çıkar. Öncelikle sen mesajları saldırı mesajı içerdikleri için kişinin savunma
durumuna geçmesine neden olmaktadır. Savunma beraberinde karşı saldırıyı da
getiren bir süreçtir. Sen mesajları kişiyi olumsuz yargılayan, ben mesajları ise kişinin
sorun karşısındaki duygularını dile getiren mesajlardır. Sen mesajlarının etkisi kısa
sürer ve sürekli yenilenme gerektirir. Ben mesajları sorunun çözümüne yönelme
olasılığını artırır. Sen mesajları daha çok kişiliğe yöneliktir. Ben mesajları ise davranışa yöneliktir. Sen mesajları iş birliğini engeller, ben mesajları ise iş birliğini sağlar. Bu
nedenle her zaman ben dili kullanılmalıdır.
4.7 AİLE İÇİ İLETİŞİM VE SAĞLIKLI İLETİŞİM ÖNERİLERİ
Ailenin Temel Gereksinimleri Nelerdir?
113
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Etkili iletişim, bir zaman yönetimi unsurudur. İletişimde yeteri derecede açık olunursa iletilmek istenen mesaj, etkin bir biçimde alıcıya ulaşmış
olur. İletişimi zayıf olanlar, sürekli olarak karışıklığa neden olur.
Ailenin temel gereksinimlerini 7 alt başlıkta inceleyebiliriz.
1.Değerli olma duygusu: Aile içindeki
etkileşim çocukları “ben değerliyim” ya da “değersizim” duygusuna götürür. Bu gereksinim
aile içinde yerine getirilmezse çocuk yollarla bu
duyguyu elde etmeye çalışır. Ergenlik çağındaki
erkek çocukların çete kurarak çoğu kez ölümle
sonuçlanan çatışmaları da, kendilerini önemli
görmeyen aile ortamlarına bir tepki olarak yorumlanabilir.
Resim 04.09: Mutlu bir ailenin
sağlanabilmesi için aile kurumunun da
temel gereksinimleri bulunmaktadır.
Ben değerliyim” duygusunu aile içinde
elde eden birey kendisini kanıtlamak için aşırı
davranışlarda bulunmaya gerek duymayacaktır.
2. Güven ortamı: Aile içindeki bireyler
kendilerinin aile içinde emniyette olduğunu,
dışarıdaki tehlikeli olayların aile içine girmeyeceği duygusunu sağlamak ister. Bu
duygu da aile içinde kazanılması gereken bir duygudur. Unutulmaması gereken
bir konuda çocuğun ev içinde ne kadar güven altında olduğudur. Özellikle şiddete
maruz kalma açısından TV, yaşına uygun olmayan internet ortamının yaratabileceği
tehlikeler düşünülerek ev ortamı yapılandırılmalıdır.
Aile içinde güven ortamı nasıl bozulur?
TV karşısında yemek yenilmesi, ev ortamının televizyona göre dekore edilmesi, aşırı şiddete yönelik haber programları, çocuk ve gençleri özendirecek magazin
programları çocuklar için evin güvenliğini bozacak etkenler olabilmektedir. Kendisini güven içinde bulmayan çocuk ailenin dışında bir yere yönelerek aile ile olan
bağlarını koparabilir.
3. Yakınlık ve dayanışma duygusu: Aile içinde temel güven ve dayanışma varsa
aile dışında bireyin karşılaştığı stres oluşturan olumsuz olaylar çok da yıkıcı olmaz.
Güven duygusunun yaşandığı aile dış dünyanın yaratmış olduğu sıkıntı ve kaygılarından kendisini koruyabilir. Bu tür aile içinde olan bireyler kendilerine olduğu gibi
çevresine de güvenirler. Eğer aile içinde güven ve dayanışma sağlanmamışsa bu insanlar yoğun stres ve gerginlik yaşarlar. Bu kişiler kendilerine dahi güvenemezler.
Dolayısıyla çevresinde yakın ilişkiler kuramazlar.
114
SAĞLIK BİLGİSİ 1
4. Sorumluluk duygusu: Sorumluluk duygusu aile sistemi içindeki gelişmeye
başlar. Anne ve babalar davranış ve sözleri ile sorumluluk duygusunu ifade ederler.
Aile içinde sadece anne baba değil herkes sorumluluk duygusunu paylaşır. Elbette ki
çocuklara yaşları oranında sorumluluk verilmelidir. Tüm sorumluluğu kendi üzerine
alan, çocuğunu sorumluluktan kurtaran anne ve babalar kendi yaşamını biçimlendirmekte zorlanan sürekli başkalarının yönetiminde olmaya yönelik bireyler yetiştirirler. Bu tür tutumlar sonucunda yetişmiş bireyler yaşamlarında yer alan olaylardan
da sürekli başkalarını sorumlu tutarlar.
5. Zorluklarla mücadele ederek onların üstesinden gelmeyi öğrenme: Çocuğa
her şey hazır verilmemelidir. Sorumluluk duygusunun gelişimi ile ilgili anlatılanlar
zorluklarla mücadele etme ile ilgilidir. Çocuğun içinde bulunduğu gelişimsel dönem
göz önünde bulundurularak çocuk kendi sorunları ile baş başa bırakılabilmelidir.
Bu yaklaşım çocukların sorunlarla mücadele ederek, uğraşmasına olanak vermek,
kendisine güvenli, sorun çözme becerileri gelişmiş bireyler olarak yetişmeleri için
gereklidir. Karşılaştığı her zorluğa aşırı yardım eden ana babaların çocukları sürekli
başkalarına muhtaç, kendilerine güvensiz olur. Böyle kişiler yetenek becerilerini keşfedemezler.
6. Mutluluk ve kendisini gerçekleştirme ortamı: Aile ortamı bir mutluluk ortamıdır. Şimdiye kadar anlatılan gereksinimlerin karşılanması mutlu olmayı getirir.
Evde değerli olduğu duygusunu tadan birey mutlu olur ve yaptığı şeylerden doyum
alır, kendini gerçekleştirme olanağı bulur. Aksi durumda kendisini çocuğuna ya da
eşine adayan anne kendi gelişimini askıya aldığında ya da bıraktığında yoksunluk
yaşayarak ya da kendisini, gençliğini feda ettiğini düşünerek mutsuzlaşacaktır. Evdeki bireylerden birinin bu konudaki mutsuzluğu diğer bireyleri de etkileyecek ve
aile mutluluğunu engelleyecektir. Oysa kendini adayan bireyin kendini adama amacı büyük olasılıkla ailesini daha mutlu etmekti.
7. Sağlıklı manevi yaşamın temellerini oluşturma ortamı: Katı din kuralları altında yetiştirilmiş çocuk sürekli yargılanacağı, cezalandırılacağı korkusunu yaşar.
Kendi yaşantı ve deneyimlerini zenginleştirecek iç ve dış dünyasını araştırıp keşfedeceği yerine körü körüne itaati, kendi düşünce ve duygularından utanmayı öğrenir. Sağlıklı manevi yaşam ailenin çocuğuna verebileceği en önemli süreçtir. Sağlıklı
bir manevi temeli olan insanlar kendisi ile barışık, insan ilişkileri olumlu ve kuvvetli
saygılı bireyler olarak yetişirler.
4.7.1 Aile İçinde ve Sosyal Ortamlarda Etkili İletişim Kurma
İletişimin niteliği ve niceliği, geliştirdiğimiz çeşitli sosyal becerilere ve
dinleme alışkanlıklarına bağlıdır.
Okul, sosyal çevre ve ev ortamlarında, çocuklar çeşitli sosyal becerileri (selamlaşma, paylaşma, grup içinde sorumluluk alma, problem çözme, yardımlaşma, duygulan anlama, duyguları ifade etme vb.) geliştirirler. Ayrıca, kendilerine ve çevreye
115
SAĞLIK BİLGİSİ 1
karşı temel güven duygularını da kazanmaya başlarlar.
Çocukların gelişiminde en küçük sosyal grup olan ailenin rolü çok önemlidir.
Aile, toplumun en küçük sosyal grubu olmakla birlikte, çocukların gelişiminde ve
sosyalleşme sürecinde ilk belirleyici kurumdur. Ev ortamında, anne babanın ve diğer aile bireylerinin birbirleriyle ve çevreleri ile iletişimi, çocuklarına yaklaşım biçimleri, onların birçok tutum ve davranışları kazanmasında belirgin bir işleve sahiptir.
Çocukların farklı ortamlardaki tepkileri, aile içindeki iletişimin, anne babalarının onlara karşı davranışlarının yansımasıdır.
Anne baba tutumları, çocuğun sağlıklı kişiler arası ilişkiler geliştirmesinde çok
önemlidir. Çocuklarına ve birbirine değer veren, onları dinleyen anne babaların çocukları da çevreleriyle ilişkilerinde daha duyarlı olurlar. Ailelerin çocukları ile ilişkilerinde sergiledikleri tutumlar genellikle üç grupta toplanabilir:
Aşırı kuralcı, kontrollü ve ilişkilerin sıcak olmadığı ailelerde, çocuklar kuralların ve ailelerinin davranışlarının temelindeki nedenleri anlamakta güçlük çekerler.
Böyle ortamlarda, çocuklar kendilerini ifade etme ve konuşmak için pek fırsat bulamamaktadırlar. Kuralların kesin, durumlara göre farklılaştırılmadan ve nedenleri
açıklanmadan uygulanması da, aile içinde iletişimi olumsuz etkilemektedir. Çocuklar böyle bir ortamda yetişkinlerinde, sosyal ilişkilerinde daha az duyarlı olmakta ve
kendilerine güvenleri tam olmamaktadır.
İkinci tip aile tutumlarında, aile içinde kurallar belirli ve tutarlıdır; karşılıklı saygı, sevgi ve sıcak bir iletişim söz konusudur. Demokratik bir ev ortamında, çocuklar kuralları ve nedenleri kavramakta zorluk çekmezler. Böyle ortamlarda çocuklar
davranışlarının sorumluluğunu alırlar ve böylece kendi kararlarını verebilen, sosyal
ilişkilerinde duyarlı ve kendilerine güvenli bireyler olarak gelişebilirler.
Üçüncü tip aile tutumlarında ise, aile içinde belirgin kuralların olmadığı, kuralların tutarlı ve kararlı bir biçimde açıklanmadığı ve uygulanmadığı görülmektedir.
Böyle ailelerin çocukları çoğunlukla, kuralların ve davranışların amaç ve önemini anlamakta zorlanır. Bu tip ortamda yetişen çocukların, okul ortamı gibi, kuralların bir
arada öğrenilmesini gerektiren ortamlara
Ailelerin çocukları ile ilişkilerinde sergiledikleri tutumlar genellikle kaç
grupta toplanabilir?
4.8 ŞİDDET VE İSTİSMARIN BİREYİN SOSYAL VE RUHSAL
GELİŞİMİNE ETKİLERİ
Ailenin bizim için anlamı sevgi, sıcaklık, güven ve karşılıksız özveridir. Aile bağlarının daha güçlü ve derin olduğu bizim gibi toplumlarda bu anlam daha da önem
kazanmakta ve insanlar için aile, sükûnet ve huzur kaynağı olarak görülmektedir.
116
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Son zamanlarda gazete sayfalarında ve televizyon ekranlarında sıkça şahit olduğumuz aile içi şiddet ve istismar haberleri giderek daha da ağırlaşan toplumsal
bir soruna işaret ediyor. Bu konuda ancak son on-yirmi yıldır yapılan araştırmalar,
durumun vahametini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır.
Medya yoluyla haberdar olduklarımız ise yaşananların çok az kısmını teşkil etmektedir.
Resim 04.10: Kişinin en yakınlarına karşı uyguladığı şiddet ve istismar
toplumsal bir çözülmeyi ve dejenerasyonu ortaya koymaktadır.
a) Aile İçi Şiddet ve Nedenleri
Aile içi şiddet, aile üyelerinden biri tarafından aynı ailedeki bir diğer üyenin
yaşamını, fizik veya psikolojik bütünlüğünü veya bağımsızlığını tehlikeye sokan, kişiliğine veya kişilik gelişimine ciddi boyutlarda zarar veren eylem veya ihmal şeklinde tanımlanmaktadır. Kişinin en yakınlarına karşı uyguladığı şiddet ve istismar toplumsal bir çözülmeyi ve dejenerasyonu ortaya koymaktadır. Aile içerisinde şiddet
davranışları beş grupta değerlendirilmektedir:
1.Fiziksel şiddet: Dövme, tokatlama, tekmeleme, yakma gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.
2.Cinsel şiddet: Seksüel motivasyona bağlı şiddet türüdür.
3.Duygusal istismar: Sevgi göstermeme, aşağılama, devamlı eleştirme, kıskançlık, reddetme gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.
4.İhmal: Daha çok çocuklar ve yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. Kişinin
sosyal ve maddî ihtiyaçlarını gidermeme, bunları sağlamada ihmal göstermektir.
5.Ekonomik istismar: Özellikle yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. Kişinin
parasını yönetmek, şahsa ait paraya veya kazanç sağlanmasına izin vermemektir
Aile ocağı tabiri bu sevgi ve sıcaklığın bir ifadesi olarak dilimize yerleşmiştir. Tüm toplumlar tarafından kutsal bir kurum olarak telâkkî edilen
aile, ne yazık ki, şiddet ve istismarın da yaşandığı bir yere de dönüşebilmektedir. Dahası aile içerisinde yaşanan şiddet ve istismar olaylarının
üstü örtülmekte ve pek çoğu açığa çıkmayarak gizli kalmaktadır.
117
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Yapılan araştırmalar aile içi şiddetin mağdurlarının kadınlar, çocuklar ve yaşlılar olduğunu ortaya koymaktadır. Şiddeti uygulayanlar ise çoğunlukla erkekler olmaktadır.
Yine bu araştırmanın sonuçlarına göre, aile büyüdükçe şiddette artmaktadır.
Kadınların hamile kalması şiddet görmelerini önleyememektedir. Alkol kullanımı
şiddeti artıran bir unsur olarak görülmektedir. Şiddete iyi eğitim görmüş ailelerde
rastlanmaktadır. Ancak eğitimsiz ailelere göre oranının düşük olduğu gözlenmektedir. Şiddete uğrayanların bu durum karşısında kendilerini çaresiz gördüklerini söylerin oranının % 80 olması, aile içi şiddetin neden gizli kalarak önlenemediğinin bir
göstergesi olarak görülebilir.
Kadınlar arasında şiddete uğradıktan sonra çocuklarına şiddet uygulayanların
oranı ise % 44’e ulaşmaktadır. Bu da şiddetin bir davranış modeli olarak benimsendiğini göstermektedir. Kadınlara karşı uygulanan şiddet bir ölçüde gizlenirken çocuklara şiddet uygulanması toplumda daha olağan karşılanmaktadır. Çünkü yapılan
araştırmalar ailelerin şiddeti bir terbiye aracı olarak gördüklerini ortaya koymaktadır.
Çocuklara yönelik şiddet kullanımında şiddetin nedeninin genellikle çocuk davranışı olduğu belirtilmekte, ‘söz dinlememe’ ve ‘saygısızlık’ gibi davranışlarla çocukların
şiddeti adeta davet ettikleri söylenmektedir. Ailede ‘sevgisizlik’, ‘iletişim kopukluğu’
gibi nedenler ve ebeveynde depresyon ya da mental hastalık bunun arkasından
sayılmakta, üçüncü sırada ise ‘çocukların karşılanamayan yüksek isteklerinin’ şiddet
nedeni olduğu söylenmektedir.
Aileler çocuklara yönelik şiddeti kabul etmemekle beraber bir eğitim aracı
olarak kullanılmasına karşı çıkmamaktadırlar. Çocukların daha bebeklikten itibaren
şiddet görmeleri ve işkenceye varan istismarların kaynağında eğitimsizlik bulunmaktadır. Masum ve savunmasız yavrulara şiddet uygulayanlar ancak insanlıktan
nasibi olmayanlardır. Nitekim Sevgili Peygamberimiz, üç sınıf insanın yaptıklarından
sorumlu olmadığını ve bunların içinde çocukları sayması, dayağın bir eğitim aracı
olamayacağını göstermektedir.
Aile içerisindeki cinsel istismar konusu bir tabu olarak görüldüğünden, yakın
zamanlara kadar konuşulması dahi mümkün değildi. Çoğunlukla toplumlar ve dinler tarafından yasaklanan ensest, aile içi istismarın en kötüsü olarak karşımıza çıkmaktadır. Mağdurların ailenin dağılması, korku, utanç vb. nedenlerle açıklamaktan
çekindiği durum, medyada yer alamaya başlamasıyla gündeme gelmiş ve konuşulmuştur. Ailenin Allah’ın bir emaneti olarak gözetip, korumaları ve bir çiçek gibi yetiştirmeleri gereken çocukların, istismarın en kötüsüne alet edilmeleri korkunç bir
insanlık suçudur.
b) Şiddet Hep Vardı
Elbette bu tabloların ortaya koyduğu gerçekler üzücü ve iç karartıcı. Ancak
bunun arkasında yatan nedenler oldukça eski tarihlere dayanmaktadır. Şiddetin tarihini ilk insana kadar götürebiliriz. Kabil’in kardeşi Habil’i öldürmesi şiddetin de baş118
SAĞLIK BİLGİSİ 1
langıcını temsil etmektedir. İnsanlık tarihine baktığımız zaman şiddetin her zaman
güçlü tarafından zayıflara uygulandığını görürüz. Bundan en çok nasibini alanlar ise
kadınlar ve çocuklar olmuştur. Kadına karşı uygulanan şiddet daha erken dönemlerde konuşulmaya başlamasına rağmen, aileleri tarafından şiddet gören ve ihmal
edilen çocukların sorunlarının araştırılmaya başlanması son yıllara dayanmaktadır.
Aile içi şiddet pek çok toplumda erkeklerin kadınlar ve çocuklar üzerinde
istedikleri şekilde tasarrufta bulunma yetkisine sahip olduklarını düşüncesine dayanmaktadır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, erkek, erkek olduğu için kadını dövme hakkına sahip olduğuna inanmaktadır. Bu düşünce zamanla toplum içerisinde
kabul görmüş ve kadınlar tarafından da adeta kanıksanmıştır. Aile Araştırma Kurumunun yaptığı çalışmada kadınların % 80’nin şiddet karşısında yapacak bir şeyleri
olmadığını söylemeleri bu gerçeği teyit etmektedir.
c) Şiddet ve İstismarın Önlenmesi
Şiddet ve istismar, bireylerin bedensel, duygusal ve zihinsel gelişimlerine
olumsuz etki yapmakta olup bunların önlenmesi için gerekli rehberlik yapılmalı,
sağlık kuruluşlarından yardım talep edilmelidir.
Yapılacak rehberlik ve alınacak yardımlarla bireylerin olumlu kişilik kazanmalarına yardımcı olunmalıdır. Şiddet ve istismarın önlenmesi için okul, aile ve öğrenci
iş birliğine gerekli önem verilmeli, sorunlar belirlenerek çözülmelidir.
“Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşmede, çocukların ihmal, istismar ve şiddetten korunması için önemli hükümler yer almalıdır. Şiddet ve istismar
günümüzde evrensel bir sorundur.
Bu nedenle şiddet ve istismarın insan hakları yönünden ele alınarak önlenebilmesi için gerekli çalışmaların yapılması ve tedbirlerin yürürlüğe sokulması zorunluluğu vardır. Bu amaçla toplumun eğitim seviyesinin yükseltilmesi, işsizlik ve yoksulluğun ortadan kaldırılması, ulusal politika ve programların uygulamaya konulması
öngörülmektedir.
Son yıllarda ülkemizde özellikle çocuk ve kadınların şiddet ve istismardan korunmalarına yönelik önemli çalışmalar yapılmaktadır.
Aile içi şiddete maruz kalanlar, aşağıda kurum ve kuruluşlardan yardım alabilirler:
*İl Sosyal Hizmetler Müdürlükleri
*Alo 183 Aile, Kadın, Çocuk ve Özürlü Sosyal Hizmet Danışma Hattı
*Sağlık Kuruluşları
*Polis Merkezleri, Jandarma Karakolları
*Cumhuriyet Savcılığı
*Belediyelerin Kadın Danışma Merkezleri
*Baroların Kadın Danışma Merkezleri ve Adli Yardım Kuruluşları
*Kadın Sivil Toplum Kuruluşları
119
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Özet
Ruh sağlığı; Kişinin kendisi ve çevresiyle dengeli ve uyumlu bir ilişki sürdürebilmesi demektir. Ruh sağlığı ile ilişkili diğer kavramlardan bazıları da psikoloji ve
psikiyatri kavramlarıdır.
Kişisel faktörler yaş, cinsiyet, kişisel alışkanlıklar, meslek, medeni durum ve beden sağlığı ile ilgilidir.
Deprem, sel, çığ, heyelan gibi doğal afetler bireyin yaşam düzenini ve yaşama
bakışını altüst eder. Mevcut ruh sağlığını temelden sarsar. Yaşamı tehdit eden bir
olayla karşı karşıya kalmak, yakınların kaybı, kurulu düzenin bozulması gibi durumları yaşayan bireyler buna nasıl uyum sağlayacaklarını kavrayamazlar.
Kişi kendini tanımalı, olumlu-olumsuz yönleriyle kendini kabul etmelidir.
Olumlu davranışlarını geliştirirken olumsuz davranışlarını azaltmaya çalışmalıdır.
Koruyucu ruh sağlığı hizmetleri birincil, ikincil ve üçüncül düzeyde koruma
olarak gruplandırılabilir.
Stres sınıflaması aşağıdaki gibidir:
*Anlık stres
*Akut kontrol edilebilen stres
*Akut kontrol edilemeyen stres
*Kronik kontrol edilemeyen stres.
Etkili bir iletişim için aşağıdaki hususlara dikkat edilmelidir:
*Kullanılan dil, açık ve sade olmalıdır.
*Gönderilen ileti, alıcının düzeyine uygun olmalıdır.
*İletiler, ses tonu ve beden dili ile tutarlı olmalıdır.
*En uygun iletişim kanalı ve araç seçilmelidir.
*Uygun zaman ve mekân seçilmelidir.
*İletişim destekleyici olmalıdır.
*Kaynağın ve alıcının iletişimde istekli olması gereklidir.
Ailenin temel gereksinimlerini 7 alt başlıkta inceleyebiliriz.
Aile içerisinde şiddet davranışları beş grupta değerlendirilmektedir:
1.Fiziksel şiddet: Dövme, tokatlama, tekmeleme, yakma gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.
2.Cinsel şiddet: Seksüel motivasyona bağlı şiddet türüdür.
120
SAĞLIK BİLGİSİ 1
3.Duygusal istismar: Sevgi göstermeme, aşağılama, devamlı eleştirme, kıskançlık, reddetme gibi eylemlerin yer aldığı şiddet türüdür.
4.İhmal: Daha çok çocuklar ve yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. Kişinin
sosyal ve maddî ihtiyaçlarını gidermeme, bunları sağlamada ihmal göstermektir.
5.Ekonomik istismar: Özellikle yaşlıların maruz kaldığı istismar türüdür. Kişinin
parasını yönetmek, şahsa ait paraya veya kazanç sağlanmasına izin vermemektir.
121
SAĞLIK BİLGİSİ 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdakilerden hangisi ruh sağlığını etkileyen kişisel faktörlerden değildir?
A. Yaş
B. Cinsiyet
C. Kişinin alışkanlıkları
D.Aile
2.
Aşağıdakilerden hangisi strese neden olan fiziksel etmenlerden değildir?
A. Travma
B. Şiddet
C. Hayal kırıklığı
D.Gürültü
3.
Aşağıdakilerden hangisi strese neden olan besinlerdendir?
A. Kolalı içecekler
B. Bal
C. Pekmez
D.Çörek otu
4.
Aşağıdakilerden hangisi etkili iletişim kurmada uygulanabilecek yöntemlerdendir?
A. Ben merkezli iletişim kurmak
B. Etkin iletişim kurmak
C. İletiler, ses tonu ve beden dili ile farklı olmalı
D.Kullanılan dil, açık ve karmaşık olmalı
5.
Ailenin temel gereksinimlerini kaç alt başlıkta inceleyebiliriz?
A. 4
B. 5
C. 6
D.7
122
5. ÜNİTE
SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR
Sağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve
uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı bozduğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.
Ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkenidir.
Sizce bunun sebebi ne olabilir?
SAĞLIK BİLGİSİ 1
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I.SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLARLA İLGİLİ KAVRAMLAR
II. BAĞIMLILIK YAPAN MADDELERE BAŞLANMASINA NEDEN OLAN ETKENLER
III. BAĞIMLILIK YAPAN MADDE KULLANIMININ AİLE VE ÜLKE EKONOMİSİNE
ETKİLERİ
IV. TÜTÜN VE TÜTÜN ÜRÜNLERİNİN İNSAN SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
1. Tütün ve Sigaranın Zararları
2. Pasif İçicilik
V. ALKOLÜN İNSAN SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA OLAN ETKİLERİ
1. Alkol Bağımlılığı
2. Sebepleri
3. Sonuçları
VI. ALKOL BAĞIMLILIĞININ, BİREYİN AİLE İÇİ VE TOPLUMSAL HAYATTAKİ
İLİŞKİLERE ETKİLERİ
VII. UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ İNSAN SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA ETKİLERİ
1. Madde Bağımlılığı
a) Uyuşturucu Maddelerin Etkileri
b) Uyuşturucu Madde Bağımlılığı
VIII. SİGARA ALIŞKANLIĞI VE ALKOL, UYUŞTURUCU BAĞIMLILIĞININ TEDAVİSİ
1. Sigara Bağımlılığının Tedavisi
2. Alkol Bağımlılığının Tedavisi
3. Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi
124
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ANAHTAR KAVRAMLAR
Uyuşturucu
madde
Bağımlılık
Tolerans
gelişimi
Yoksunluk
sendromu
Pasif İçicilik
Farmakoloji
Öforizan
Amfetamin
Barbiturat
Sinir sistemi
Psikolojik
bağımlılık
AİDS
Ruh sağlığı
Alkolizm
Düşkünlük
Dönemi
Psikoaktif
Madde
125
SAĞLIK BİLGİSİ 1
5 SAĞLIĞA ZARARLI ALIŞKANLIKLAR
5.1 Sağlığa Zararlı Alışkanlıklarla İlgili Kavramlar
Sağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve
uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı bozduğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.
Sigara; ince kâğıda kıyılmış tütün sarılarak hazırlanan, bir ucundan yakılarak
diğer ucundan dumanı çekilen, sağlığa zararlı bir maddedir. Sigaranın, keyif verici
özelliği nedeniyle sürekli kullanmak isteği duyulmasına sigara alışkanlığı denir.
Alkol; kolonya, parfüm, boya, antifriz, ispirto, rakı, şarap gibi maddelerde bulunan kimyasal bir bileşiktir. Tıpta dezenfektan (mikrop öldürücü) olarak da kullanılır. Alkol, arpa gibi tahılların, taze ve kuru meyvelerin, şeker pancarının mayalanmış
(fermantasyona uğramış) suyundan elde edilir. Alkollü içkilerin yapımında kullanılan ana madde etil alkoldür. Metil alkol, butil alkol gibi çeşitleri içecek olarak kullanılmaz. Metil alkol içilirse körlüğe ve ölüme neden olabilir
Uyuşturucu madde; alındığında çevresel uyartılara karşı duyarlılığı azaltan,
yok eden ya da artıran ve bağımlılık yapan maddede Uyuşturucular, zararları bilinse
de kullandıkça daha fazla kullanma gereksinimi yaratan morfin, kokain, eroin, esrar,
afyon vb. kimyasal bileşiklerdir.
Uyuşturucu bağımlısı olan kişide, uyuşturucu kullanmadığı zaman
sıkıntı, gerginlik, unutkanlık, baş ya da mide ağrıları, uykusuzluk, bulantı, kusma, titreme, terleme şeklinde yoksunluk belirtileri oluşur. Bazen de
tansiyon ve nabızda ani düşme ya da yükselme, kramp, bayılma, koma
vb. şekillerde sorunlar ortaya çıkar.
Bu sorunlar, kişiyi ölüme kadar götürebilen çok zararlı bir bağımlılığın sonucudur. Bağımlılık, keyif verici bazı maddelerin, zarar vermesine karşın, insan tarafından sürekli kullanma isteği duyulması ve vazgeçememe durumudur. Alkol, sigara, uyuşturucu ya da uyuşturucu içeren maddeleri kullanan kişinin bunları giderek
artan miktarlarda alma isteği duyması ve sürekli arayış içinde olması bağımlılığın
belirtileridir.
Sağlığa zararlı alışkanlık ve bağımlılık yapan maddeler nelerdir?
Zararlı maddelere bağımlılık oluşmuş kişi, bunları almazsa; huzursuzluk, keyifsizlik, günlük işlerin yapılmasına isteksizlik, sinirlilik, çevresindekilere vurma, kırma
gibi davranışlar gösterir, öz denetimini yitirir.
Yukarıda bahsedilen maddelerin kullanımına bağlı olarak tanımlanmış bazı
kavramlar bulunmaktadır.
126
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Şimdi bunların neler olduğunu öğrenelim;
Bağımlılık, kişinin maddeyi keyif verici etkisine bağlı olarak alma arzusu, bu
arzunun zamanla irade dışına çıkması ve maddeyi sürekli alma isteğidir.
Herhangi bir maddeye bağımlı olarak yaşayan kişinin günlük yaşamı diğerlerine göre farklıdır. Çünkü çoğu zaman madde kullanımına bağlı olarak bağımlı
olan kişinin yaşamını bağımlılık yapan maddeye göre düzenlediği görülmektedir.
Bağımlılık yapan maddeler iki çeşittir. Bunlardan ilki hastalıkların tedavisinde kullanılan amfematin, morfin gibi maddelerdir. İkincisi ise tedavi değeri olmayan esrar,
solventler gibi maddelerdir. Bu maddelerin kullanımına bağlı olarak ortaya çıkan iki
temel kavram vardır. Bunlar psikolojik bağımlılık diğeri ise fiziksel bağımlılıktır.
Psikolojik bağımlılık diğer adlandırmasıyla tiryakilik temelde doyum sağlama
hislerine dayanır. Yani maddenin kullanılmamasıyla ortaya çıkacak rahatsızlığı önlemek ve daha önce elde edilen doyuma ulaşmak amacıyla madde alma isteği duyulur. Bu durum psikolojik bağımlılığı ortaya çıkarır.
Fiziksel bağımlılık ise maddeye vücudun alışması yani maddenin varlığına karşı duyulan fizyolojik bir ihtiyaçtır. Kişinin vücudu maddenin sürekli kullanılmasından
dolayı maddeye karşı bir adaptasyon (uyum) geliştirir. Bu madde alınmadığı zaman
ise bazı belirtiler ortaya çıkar. Çünkü vücut normal fonksiyonlarını yürütebilmek için
bu maddeye gereksinim duymaya başlar.
Tolerans gelişimi, küçük dozlarda madde kullanımına bağlı olarak kişinin bedeninde ortaya çıkan etkiyi yakalayabilmek için maddenin dozunu zaman içerisinde artırma gereksinimidir.
Yoksunluk sendromu madde kullanımının bırakılmasına, etkisinin başka bir
madde tarafından engellenmesine ya da madde miktarının azaltılmasına bağlı olarak vücutta bazı fizyolojik etkilerin ortaya çıkması durumudur.
Bağımlılık, yoksunluk ve tolerans arasındaki farklar nelerdir?
Yoksunluk sendromu sonucunda kişide bazı rahatsızlıklar ortaya çıkar. Bunlar;
davranış bozuklukları, çarpıntı, huzursuzluk, unutkanlık, terleme, ateş, burun akıntısı, göz bebeklerinde büyüme, sara nöbetine benzer nöbetler, koma vb. dir.
Madde kullanımı doğrudan merkezi sinir sistemini etkiler.
Madde kullanımına bağlı olarak kişi sürekli bu maddeye ihtiyaç duyar ve maddenin sürekli alınıp alınmamasından kaynaklı bir takım sıkıntılar yaşar. Bu sıkıntıların
yaşandığı anlarda tolerans gelişimi ve yoksunluk kavramları ortaya çıkar. Kişilerde
karşılaşılan yoksunluk durumları bazen ölümle de sonuçlanabilir.
127
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ülkemizde Madde Bağımlılığını Önleyici Çalışmalar
Ülkemizde olduğu gibi tüm dünyada da bağımlılık yapan maddelerin kullanım yaygınlığına dair araştırmalar, uygulanacak politika ve stratejilerin belirlenmesi
büyük önem taşımaktadır.
Ülkemizde genç nüfusta madde kullanım yaygınlığına yönelik bir çalışma olmamakla birlikte proje, okul ve iller bazında çeşitli çalışmaların yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalara Millî Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar
Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı ve belediyeler destek
sağlamıştır.
İstanbul Gençlik Rehabilitasyon ve Meslek Edindirme Merkezi (İSMEM) ve Ankara Büyükşehir Belediyesi bünyesindeki Gençlik Merkezleri ve Sokakta Çalışan Çocuklar Merkezinden yararlanan gençler üzerinde yapılan bağımlılık oluşturan maddelerin kullanımı ile ilgili çalışmalarda şu sonuçlar tespit edilmiştir.
Ülkemizde son yıllarda madde bağımlılığının önlenmesi amacıyla çok önemli
çalışmalar gerçekleştirilmektedir. Özellikle İçişleri, Millî Eğitim, Sağlık, Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlıkları ile Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri, Diyanet İşleri Başkanlığı, RTÜK, belediyeler ve STK’lar bağımlılık yapan madde kullanan kişilerin tedavileri, korunması, topluma kazandırılması için çalışmalar yapmakta ve çeşitli projeler
uygulamaya koymaktadır.
5.2 Bağımlılık Yapan Maddelere Başlanmasına Neden Olan
Etkenler
Türkiye Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi (TUBİM) ile Emniyet Genel Müdürlüğünün 2012 yılında ortaklaşa hazırlamış olduğu “Bağımlılık Yapıcı Maddeler ve Bağımlılık ile Mücadele 2012 Yılı Ulusal Raporu’nda; tütün
%
57 ile en yaygın madde olarak birinci sırada hesaplanmış, alkol % 44’le ikinci, %
13,5’le sedatifler ve sakinleştiriciler üçüncü sırada yer almıştır. Esrar, çalışmaya katılan nüfusun sadece % 1,6’sı tarafından kullanılırken, kokain kullanımı % 0,4 olarak
hesaplanmıştır.
Aşağılama: Hadi süt çocuğu sende
Unutmayınız ki, bu yöntemlerle sizleri istemediğiniz şeyleri yaptırmaya zorlayan kişilere karşı kendinizi ortaya koyarak ve HAYIR diyerek diğer
insanlardan saygı görebilirsiniz. Aksi takdirde kişiliğinizden ödün vererek
sessiz kalmanız ve inisiyatifi başkalarına bırakmanız kaçınılmaz son olacaktır. Mutlu bir hayatın yolu doğru olmaktan ve doğru olan kişilerle bir
arada bulunmaktan geçer.
128
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Arkadaşınız Dostunuz mu?
Gençlik döneminde bireyin ailesinden çok bir şeyleri paylaştığı sosyal çevresini arkadaşları oluşturur. Ergenlik döneminin getirdiği duygular kişiyi aileden çok arkadaş çevresi ile vakit geçirmeye iter. Kendi yaş grubuyla aşağı yukarı aynı hissiyatı
taşıdığından onlara yakınlaşır ve güven duyar.
Bu yüzden olumlu veya olumsuz alışkanlıklar genellikle ilk gençlik dönemindeki arkadaş çevresinden elde edilir. Arkadaş çevresi oluştururken sizin iyiliğinizi
isteyen, zarar görmenizi istemeyen kişilerle dostluk kurmanızda fayda bulunmaktadır. Bu yüzden çevrenizde birçok arkadaşınız bulunabilir. Ama “dost” olarak nitelendireceğiniz ve daha yakın olup daha fazla şeyi paylaştığınız kişileri özenle seçmeniz
gerekiyor.
Uyuşturucu bağımlılarının birçoğu yakın arkadaş çevresiyle birlikte bulundukları parti, kafe, bar ortamlarında ilk defa madde deneyiminde bulunduklarını ifade
ediyorlar.
Olumlu veya olumsuz alışkanlıklar genellikle nasıl elde edilir?
Çünkü samimi bir havada aslında hayatınızı karartacak bir madde teklif edildiğinde reddetmek zor gelmektedir. “Biz de kullanıyoruz” , “bir şey olmaz” , “bir kere
dene” cümleleriyle ikna edilerek karanlık bir dünyanın kapısı aralanmaktadır. Ayrıca
madde bağımlıları, madde temini için her yolu mubah görmektedirler. Sizin de bağımlı olmanız onlara ayrı bir kaynak açacaktır.
Resim 05.01: Bağımlılık döngüsü
129
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ne Yapmalıyım?
Genellikle “Ne Yapmalıyım ?” sorusu çevresinde kullanmaya davet edilen veya zorlanan, bir defa kullanmış ve bocalayan veya artık bağımlı hale
gelmiş kişiler tarafından sorulmaktadır. Her 3 durumda da yapılması gerekenler farklılık göstermektedir.
1. Çevreniz Tarafından Madde Kullanmaya Davet Ediliyorsanız veya Zorlanıyorsanız!
Sizi bu maddeyi kullanmaya itenlerden öncelikle uzaklaşmanız gerekmektedir. Mümkün olduğu kadar aynı ortamları paylaşmayın, uzak durun. Bu kişilerle birlikte olmaya mecbur kaldığınız ortamlarda (okul gibi) yanınızda sizin gibi düşünen
bir başka kişiyi daha yanınızda bulundurun. Eğer bu kişiler sizi tehdit ve darp yoluyla
madde almaya zorluyorlarsa en yakın kolluk birimine ulaşıp yardım istemeniz hayati
önem taşır.
2. Bir Defa Kullandıysanız!
Bir partide, arkadaş grubunun içerisinde veya bir sokak satıcısının aldatmasıyla herhangi bir bağımlılık maddesinin ilk defa kullanmışsanız size profesyonel destek verecek birisiyle temasa geçmenizde fayda bulunmaktadır. Tubim`in Türkiye`nin
birçok ilinde bulunan İl Temas noktalarıyla görüşebileceğiniz gibi, bir büyüğünüzle
bu konuyu paylaşmanızda da önem bulunmaktadır.
3. Bağımlı İseniz!
Sürekli olarak madde kullanıyorsanız size profesyonel destek verecek birisiyle
temasa geçmenizde fayda bulunmaktadır. Tubim`in Türkiye`nin birçok ilinde bulunan İl Temas noktalarıyla görüşebileceğiniz gibi, 18 ilde bulunan AMATEM`lere de
başvurabilirsiniz.
5.3 BAĞIMLILIK YAPAN MADDE KULLANIMININ AİLE VE
ÜLKE EKONOMİSİNE ETKİLERİ
Tüm dünyada olduğu gibi, Türkiye’de de madde bağımlılığı gün geçtikçe hızla
artmaktadır Bu artışın, gençler ve Özellikle çocuk denecek yaştaki nüfus arasında
yoğunlaşması dikkat çekmektedir. Madde kullananlar kendileri, aileleri ve toplum
açısından; daha ileri bir tahlille, ülke kaynaklarının israf edilmesi ve gençliğin geleceği açısından zarar veren çok önemli sosyal bir sorun haline gelmiştir.
Çünkü bu problemin fiziksel, psikolojik, sağlık, ekonomik ve sosyal boyutları
bulunmaktadır. Yapılan bütün araştırmalar ve uzmanlar, gençlerin gerek madde kullanmaya başlamalarında, gerekse suça yönelmelerinde en büyük faktörün aile olduğunu ortaya koymaktadır. Ardından sırayla, çevre ve arkadaş gruplan, ekonomik
130
SAĞLIK BİLGİSİ 1
sebepler, kültürel çatışmalar ve rol modelleri gelmektedir. Ancak, en büyük görev ve
sorumluluk ailelere düşmektedir. Bu açıdan, ailelerin eğitim düzeyleri mutlaka yükseltilmeli, ekonomik sorunlar giderilmelidir. Sıcak aile ortamını bulamayan çocuklar,
bu ihtiyaçlarını dışarıda aramaya kalkışmakta ve bundan sonra her türlü tehlikeye
açık hale gelmektedirler. Hâlbuki ailelerin çocuklarını koruma ve kollama görevleri
vardır.
Gençler, henüz zihinsel, fiziksel ve ruhsal yönden yeterli bir olgunluğa erişmemiş, toplumsal rol ve görevlerini öğrenmekte olan, doğal dürtüleriyle çelişen kurallara neden uyulması gerektiğini anlayamamaktadırlar. Bu sebeple yardıma, desteğe,
sevgiye, ilgi ve alakaya ihtiyaçları vardır. Madde kullanımında, kalıtsal etkenlerin etkin olduğu yönündeki teorileri destekleyen sonuçlar olmakla birlikte, günümüzde
çevre faktörünün daha etkin ve yönlendirici olduğu kabul edilmektedir. Sevgi eksikliği, yanlış ve yetersiz eğitim, baskıcı disiplin yöntemleri, çocuk istismarı, iç ve dış
göçlerin oluşturduğu kültürel çatışmalar, ekonomik bunalımlar, aile içi iletişimsizlik
ve geçimsizlik, parçalanmış aile sorunları, aile ve çevredeki kötü örnekler ile kitle iletişim araçlarının özendirmesi gibi birçok husus, madde kullanımım ve bu bağlamda
suç işlemeyi artırıcı bir rol oynamaktadır.
Çeşitli araştırmalarda, mala yönelik suçlarda, özellikle de hırsızlıkta yüksek tekrar oranlan belirlenmiştir. Çünkü mala karşı suç işleyenlerde, mala duyulan ihtiyaç
sebebiyle, pişmanlık duygusu körelmekte, aldırmazlık duygusu ve buna bağlı olarak anti sosyal davranışlar gelişmektedir. Buna karşın, kişiye yönelik veya cinsel suç
işleyenlerde suçluluk duygusuna daha çok rastlanmaktadır. Fakat bu konudaki en
Önemli etken aile içi iletişimsizlik, sevgi ve şefkat eksikliği, aile ve okul denetiminden uzak kalmanın verdiği başıboşluk ve arkadaş çevresidir.
İnsan içinde bulunduğu toplumda yoğrulmakta ve şekillenmektedir. Bu şekil
alış, öğrenme, taklit ve kültürel değerleri kavrama gibi son derece kapsamlı bir şekilde gerçekleşmektedir. Dolayısıyla, insanlar tutum ve davranışlarının çoğunu başka
insanlardan edinmektedirler.
Sosyal öğrenme, madde kullanma davranışını hem indüklediği hem de biçim
verdiği ileri sürülmektedir. Konuyla ilgili çalışmalarda elde edilen sonuçlar bunu
doğrulamaktadır. Bunun yanında, maddeye ulaşabilme/temin edebilme kolaylığı
veya zorluğu da bireylerin maddeye başlamalarında ve bağımlılığın ileride alacağı
biçim açsından potansiyel önem taşımaktadır.
Madde kullanımında ve suç işlenmesinde arkadaş çevresinin rolünün büyük
olduğu bir gerçektir. Her şeyden önce, çevreyle iyi iletişim kuramayan çocuklar ile
daha serbest ve sorumsuz bir yaşam arzu eden ve bu sebeple otoriteye başkaldırma
eğilimi gösteren çocuklar belirli bir arkadaş grubuna katılmakta, bu grup içerisinde
sosyal statü sahibi olabilmek için grup dayanışmasına gereksinim duymaktadır.
131
SAĞLIK BİLGİSİ 1
5.4 TÜTÜN VE TÜTÜN ÜRÜNLERİNİN İNSAN SAĞLIĞI
ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
Tütünün tarihçesinin 4000 yıl öncesine gittiği bilinmektedir. Amerika kıtasını
keşfeden Kristof Kolomb yerlilerin çiğnediği tütünü Avrupa’ya taşımıştır. Kırım Savaşı, Birinci ve İkinci Dünya Savaşları tütün alışkanlığının yayılmasında büyük rol oynamıştır.
Resim 05.02: Sigara bağımlılık ve alışkanlık yapan bir maddedir.
Osmanlılar döneminde tütünün kâğıda sarılıp yakılarak içilmesi (tüttürülmesi), sigara sarma makinesinin icadı (1880) sigara içme alışkanlığının şekillenmesine
yol açmıştır.
Sigara, gerek bizzat kullanan gerekse içmeyen ancak sigara içilen ortamda
bulunma sonucu pasif olarak soluyan insanlarda çok önemli bir hastalanma ve ölüm
nedenidir. Sigara ve tütün kullanımı dünyada önlenebilir ölüm nedenlerinden en
önemlisidir.
Her yıl dünyada yaklaşık 5 milyon insanın sigara ve tütün kullanımına bağlı
hastalıklardan hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir. Sigara ve tütün kullanımının
bu boyutuyla sürmesi durumunda 2030 yılında dünyada 8 milyon kişinin sigara ve
tütün kullanımına bağlı hastalıklardan hayatını kaybedeceği öngörülmektedir. Bu
ölümlerin %70’inin gelişmekte olan ülkelerde olacağı düşünülmektedir.
Bir ülkede sigara ve tütün kullanımıyla mücadeleyi değerlendirmede şu değişkenlere dikkat etmek gerekir. Bu değişkenler, yıllık sigara tüketimi, üretimi, ithalat ve
132
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ihracatının ne düzeyde olduğu, halk sağlığı açısından yapılan eğitimler, kampanyalar, tedavi olanakları, sigara ve tütün ürünlerine uygulanan vergilerin yüksek olup
olmadığı, sigara ve tütün ürünleriyle ilgili doğrudan veya dolaylı reklam, promosyon, sponsorluk faaliyetlerinin yasak olup olmadığı, sigara paketlerindeki uyarıların
büyüklüğü ve içeriği, sigara içilmeyen yerlerin tanımı ve yasakların uygulanıp uygulanmadığıdır.
Ülkemizde son 1-2 yıl içinde bu konularda bazı önemli ve olumlu değişiklikler
gözlenmekle birlikte çalışmaların bu ilkeler çerçevesinde genişletilerek sürdürülmesi gerekmektedir. Özellikle de gençlere yönelik eğitim ve önleme faaliyetlerine
ve tıbbi uygulamalar içinde sigara bırakma tedavi birimlerinin yaygınlaştırılmasına
önem verilmelidir.
Bağımlılık kişinin madde alımı üzerindeki kontrolünü kaybetmesini ifade eder.
Dünya sağlık Örgütü (DSÖ) madde bağımlılığını “kullanılan bir psikoaktif maddeye kişinin daha önceden değer verdiği diğer uğraşlardan ve nesnelerden belirgin
olarak daha yüksek bir öncelik tanıma davranışı” olarak tanımlar. Diğer bir deyişle
madde kullanımı bireye ve topluma zarar verici düzeyde bir davranış haline gelir.
Sigara içme veya dumanının solunması zamanla kişide psişik ve fiziksel bağımlılık
oluşturur. Tütünde esas bağımlılık yapan madde nikotindir. Sigara, daha çok alışkanlık yapıcı daha az zevk verici bir bağımlılık türü olarak kabul edilmektedir.
Sigara dünyada ve ülkemizde önemli bir halk sağlığı sorunudur. Yüksek oranda nikotin içeren bir tüketim aracı olarak eroin ve kokain kadar şiddetli bağımlılık
yapma potansiyeline sahiptir.
Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) bağımlılığı, ‘düzenli olarak günde bir
sigara içme’ olarak tanımlamış, sigarayı “dünyanın en hızlı yayılan ve en
uzun süren salgını” olarak gördüğünü ifade etmiştir.
Sigara içme alışkanlığı gelişmiş ülkelerde azalmakta iken, bizim gibi gelişmekte olan ülkelerde sigara tüketimi her yıl artış göstermektedir. Günümüzde erişkinlerin yaklaşık üçte birinin sigara içtiği ve kadın nüfusunda sigara içme oranının giderek arttığı bilinmektedir.
DSÖ sigara bağımlılığı nasıl tanımlamıştır?
Sigara şu anda dünyada 15 yaş üstü 1.2 milyar insan tarafından kullanılmaktadır. 2025 yılında sigara kullanan kişi sayısının 1.6 milyara ulaşması ve bunun %85’inin
de düşük-orta gelir düzeyine sahip ülkelerde olması beklenmektedir. Nikotin bağımlılığının da genel nüfusta yaşam boyu yaygınlığının yaklaşık % 20 olduğu, ABD
‘de sigara içenlerin %50-80’inin bağımlı olduğu belirtiliyor.
Sigara içme, özellikle nedenleri açısından önemli bir ruhsal-toplumsal sorundur. Sigara içme oranı ile yaş dönemleri arasında ilişki saptanmıştır. Yapılan bazı
133
SAĞLIK BİLGİSİ 1
çalışmalarda 13-19 yaş grubundakilerin sıklıkla ruhsal toplumsal etkenlerle ilişkili
olarak sigaraya başladığı bildirilmiştir. Toplumsal, ruhsal ve genetik faktörlere bağlı
olarak ortaya çıkan sigara alışkanlığının daha çok çocukluk ve gençlik çağında kazanılan bir davranış olduğu, aile yapısı ve sosyal desteğin sigara ve diğer madde kullanımında etkili olduğu bildirilmiştir. Ergenlik döneminde kendisine model arayan
bireyin, evde anne babadan, okulda sigara içen öğretmeninden ve arkadaşından
etkilendiği belirtilmektedir.
Bedensel çalışmayı gerektiren işlerde çalışanlar arasında, zihinsel çalışmayı
gerektiren işlerde çalışanlara göre, erkeklerde, ailede veya yakın arkadaşları arasında sigara içen bulunanlarda, kentsel bölgede yaşayanlarda, yüksek gelir düzeyine
sahip olanlarda, ağır çalışma koşullarına sahip olanlarda ve örseleyici yaşantı öyküsü
olanlarda da sigara içme oranı daha yüksek bulunmuştur.
Öncelikle vurgulanması gereken noktalardan biri ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkeni olduğudur.
Sigara içilen çevreden uzak duruldukça sigara içimi azalmaktadır Bu yanında
hafif şiddette depresyonun sigara içimini artırdığı, düzenli sigara içenlerde depresyon oranının ve bununla bağlantılı olarak intihar oranlarının içmeyenlere göre daha
yüksek olduğu belirtilmektedir.
4207 sayılı tütün mamullerinin zararlarının önlenmesine dair kanunun
2. Maddesine göre; Sağlık, eğitim-öğretim ve kültür hizmeti veren yerler ile
kapalı spor salonlarında ve toplu taşımacılık yapılan her türlü nakil vasıtaları ve bunların bekleme salonlarında, kamu hizmeti yapan kurum ve kuruluşlardan beş veya beşten fazla kişinin görev yaptığı kapalı mekânlarda
tütün ve tütün mamullerinin içilmesi yasaktır. Bu gibi mahallerde tütün ve
tütün mamullerinin içilebilmesi için ayrı yerler tahsis edilir. Tahsis edilen
yerden, sigara içilmeyen mahallere duman gidişini engelleyecek, havalandırma, tecrit etme gibi tedbirler alınır.
Depresyonu olanların sigarayı bırakma oranları içenlere göre daha düşük olduğu belirtilmektedir.
Sigara bağımlılığının şiddeti başlama yaşıyla ilişkili bulunmuştur. Sigaraya
başlama yaşı 10-15 arasında değişmektedir. Başlama yaşı ilaç tekellerinin de politikalarıyla bağlantılı olarak giderek düşmektedir. Ülkemizde sigaraya başlama yaşının10-11 sınırına indiği tahmin edilmektedir. Sigara içimi ergenlerde düşük benlik
saygısı ve okul sorunları ile ilişkili bulunmuştur.
134
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Ergenlikte sigara içiminin erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkenidir. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
5.4.1 Tütün ve Sigaranın Zararları
Sigaranın akciğer kanseri, kronik bronşit ve kalp damar hastalıklarının ana
nedeni olduğu bütün kesinliğiyle biliniyor. Bu konuda yapılmış binlerce güvenilir
araştırma vardır.
Buna göre insanlar ne kadar çok sigara içerse o derece büyük tehlikeyle karşı
karşıyadır. Sigaranın temel zararları şunlardır:
* Sigara kan pıhtılaştırıcıdır.
* Sigara bir damar tıkayıcıdır.
* Sigara bir spazmatiktir.
* Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdır.
* Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır.
* Sigara AİDS ‘ten sonra DNA ‘nın en büyük tahripçisidir.
* Sigara bir vitamin düşmanıdır.
* Solunum yolu hastalıklarına yol açar.
Bu nedenle sigara;
Her uyuşturucu gibi önce beyin ve merkezi sinir sisteminin en azılı düşmanıdır,
* Beyindeki her aktiviteyi zaafa uğratır.
* Zihni faaliyetleri zayıflatır.
* Felçlere ve ani ölümlere sebep olur.
* Akciğer kanserinin en büyük nedenidir.(%90)
Koroner tıkanmaları sebebiyle kalbin en büyük düşmanıdır.(50 yaşın altındaki
koroner ölümlerin %80’i sigaradan kaynaklanmaktadır.)
Sigara sebebi ile insan bedenine giren 4000 çeşit maddenin atılımını üstlenen
karaciğer ve böbrekler büyük risklerle karşı karşıyadır.
Sigaranın temel zararlarını sayabilir misiniz?
Gerek oksijen azalması, gerek kan ve damar arızaları sebebi ile hamile hanımların çocuklarına tahminin çok üzerinde zarar vermektedir, sigara kullanan bayanlar
en az 5 yıl daha yaşlı görünürler.
135
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Yukarıdaki olumsuzları
sebebiyle sigara tepeden tırnağa bütün organ ve organizmanın amansız düşmanıdır.
Yani bizim düşmanımızdır.
Bütün bu saydıklarımıza pasif
içicilerde maruz kalmaktadır.
Resim 05.03: Akciğer Kanserinin En Büyük Nedenidir.(%90)
5.4.2 Pasif İçicilik
Hiç sigara içmeyen, fakat sigara içilen kapalı bir yerde 4 saat kalan bir kişinin
tükürük ve idrarında, 10 sigara içeninkine eş değerde nikotine rastlanmaktadır.
Anne ve babaları sigara içen çocuklar, haftada en az bir paket sigara içmiş gibi
zarar görürler. Sigara içenlerin kanında oksijen taşıma kapasitesi %30 oranında azalır.
Gerek oksijen azalması, gerek kan ve damar arızaları sebebi ile hamile
hanımların çocuklarına tahminin çok üzerinde zarar vermektedir, sigara
kullanan bayanlar en az 5 yıl daha yaşlı görünürler.
Sigaranın zararlarını daha fazla anlatmadan, korkutucu taktikler denemeden,
bütün bunların yerine sizlerden istediğimiz sağlığınız için sigarayı bıraktığınız zaman sizde ne gibi değişikliklerin olacağını düşünmenizdir.
Pasif içicilik ne demektir?
Pasif içicilikte hastalık risklerinin ne kadar arttığını söyleyebilir misiniz?
Peki, siz neden bırakmayı
düşünmüyorsunuz, sizde sigarayı bırakan insanlardan olabilirsiniz, Ülkemizde 20,30 yıl günde
bir, iki, üç dört paket sigara içip
de sigarayı bırakan oh çok şükür
ki bırakmışım, rahatladım, rahat
nefes alabiliyorum, sağlığım, huzurum, her şeyden öncede ağzımın tadı yerine geldi diyen birçok kişi söz konusudur.
Resim 05.04: Anne ve babaları sigara içen çocuklar,
haftada en az bir paket sigara içmiş gibi zarar görürler.
136
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Pasif içicilik konusunda en ileri önlemleri alan ülkelerin başında Amerika Birleşik Devletleri (ABD) gelmektedir. Nitekim bu ülke Sağlık Bakanlığı’na bağlı çalışan
Ulusal Toksikoloji Programı Kurumu 2002 yılında yayımlamış olduğu 10. Ulusal Raporunda söz konusu “ikinci el dumanın bile kanserojen olduğunu” bildirmiştir. Bu
karara istinaden, kapalı yerlerde sigara içilmemesi yönünde düzenlemelerin yolu
açılmıştır. Bu tür kısıtlamaların günümüzde sadece ABD ile sınırlı kalmadığı,
Avrupa ülkeleri başta olmak üzere çok sayıda ülkede uygulanmaya başlandığı,
yukarıda da değinildiği gibi ülkemizde de bu konuda oldukça umut vaat eden gelişmelerin yaşandığı söylenebilir. Kapalı ortamlarda sigara ve benzeri tütün mamullerinin içilmemesi ile ilgili yasal düzenlemelerin ülkemizde de uzun yıllar önce hayata
geçirildiğinin de altını çizmek gereklidir
ALO 171 Sigara Bırakma Danışma Hattı
“Dumansız Hava Sahası” kapsamında kişilerin sigara bırakma kararlılığını desteklemek amacıyla yürütülen çalışmalardan biri olan ALO 171 Sigarayı Bırakma Danışma Hattı ile sigarayı bırakmak isteyen kişilere 7 gün
24 saat hizmet sunulmaktadır. Bu hattı arayan vatandaşlar eğer belirlenen tarihte sigara bırakma konusunda başarılı olamazlarsa hastanede
oluşturulan sigara bırakma polikliniklerine yönlendirilmektedir.
5.5 ALKOLÜN İNSAN SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA
OLAN ETKİLERİ
Alkol ile ilişkili problemlere her sosyal sınıfta rastlanmaktadır. ABD’de alkol ile
ilişkili bozukluğu olanlarda tekrarlayıcı olarak alkol kullanımı nedeniyle sosyoekonomik düzeylerinde düşme olduğu saptanmıştır.
Lisede alkol ile ilişkili problemler okul güçlükleri öyküsü ile ilişkilidir. Liseden
terk veya ciddi devamsızlıkları ve suç kayıtları olanlarda alkol kötüye kullanım riski
yüksektir. Bu epidemiyolojik veriler alkol ile ilişkili bozukluklarla anti sosyal kişilik
bozukluğunun yüksek oranda birlikte görülmesi ile tutarlıdır.
Alkolün insan davranışlarına ve sağlığına olan etkileri nelerdir?
5.5.1 Alkol ve Etkileri
Alkol bağımlılığı (alkolizm) sağlığı tehdit eden zararlı alışkanlıklardan
biridir. Alkol, kimyasal yapısından dolayı merkezî sinir sistemini etkileyerek kişide bağımlılığa yol açar.
137
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Alkol genellikle tıp, fen bilimleri ve endüstride kullanılan bir çeşit kimyasal
maddedir. Bu alanların dışında alkollü içkilerin üretiminde de önemli bir yere sahiptir. Metil ve etil alkol en sık kullanılan çeşitlerdendir. Metil alkol, odun ve şeker
pancarından elde edilir. Çok küçük moleküllü bir yapıya sahiptir. İçilmez ve zehirlidir.
Bu özelliklerine rağmen içilirse çok kısa sürede kana karışarak sinir sistemi ve beyni
tahrip eder. Etil alkole göre daha hızlı ve kalıcı zararlar verir. Etil alkol ise arpa, mısır,
üzüm gibi karbonhidrat yönünden zengin besinlerin mayalandırılmasıyla elde edilir. Körlüğe yol açabilir fakat etkisi metil alkole göre daha uzun süre kullanıldığında
ortaya çıkar.
Alkol içildiğinde midede ve ince bağırsakta hızla emilerek kana karışır ve karaciğerde parçalanır. Sonuçta vücutta kullanılmayan yararsız bir ısı enerjisine dönüşür. Bu ısı, cilt ve solunum yoluyla kaybedilir. İçilen alkolün bir kısmı ise idrar ve
terle vücuttan atılır. Alkolün idrarla atılması sırasında vücuttan yüksek oranda su da
kaybedilir.
Alkol alan kişide alınan miktara da bağlı olarak mide bulantısı, kusma, yersiz
neşe veya ağlama nöbetleri, terleme, zehirlenme vb. belirtiler görülür. Ancak alkolün
asıl zararlı etkileri uzun süre kullanıldığında ortaya çıkar. Alkol, sindirim ve merkezî
sinir sistemlerine, karaciğere ve ruh sağlığına zararlı etkiler yapar.
Alkolün sindirim sistemine etkileri:
Alkol gastrit, ülser, beslenme ve sindirim bozukluklarına yol açar. Alkolün vücutta işlenmesi için B grubu vitaminler kullanılır. Fazla alkol tüketilmesi vücutta bu
vitaminlerin eksilmesine neden olur. Vitamin eksikliği de sinirleri tahrip ederek refleks ve hareket bozukluklarına yol açar.
Alkol midenin iç yüzeyini tahriş ederek sürekli açlık hissedilmesine neden olur.
Dolayısıyla fazla yemek yemeye ve şişmanlığa yol açar. Alkollü içeceklerle tüketilen
mezeler ise genellikle yağlı olduklarından dengesiz beslenmeye neden olur. Alkol
aşırı tüketildiğinde bulantı ve kusma görülür.
Alkolün merkezî sinir sistemine etkileri:
Alkollü içkiler tüketildiğinde beyni etkileyerek kişinin karar vermesini ve kendini kontrol etmesini zorlaştırır.
Alkol, kasların kontrolünü zayıflatarak ellerin titremesine yol açar. Denge bozukluğu, konuşmada zorlanma, çift ve bulanık görme, baş dönmesi, hafıza kaybı ve
mesafe ayarlayamama alkolün merkezî sinir sistemine olan etkilerinden kaynaklanır.
Alkolün merkezî sinir sistemine etkileri?
Alkolün karaciğere etkileri:
Karaciğerin alkolle ilgili işlevi çok önemlidir. Alkollü içkilerin karaciğere de zararları vardır. Çünkü alkolün vücutta işlenmesi ve bu sırada açığa çıkan yan ürünlerin
138
SAĞLIK BİLGİSİ 1
atılması karaciğerin görevlerindendir.
Aşırı ve uzun süreli alkol tüketiminde karaciğere fazla yüklenilmesi bu organda yağlanma ve büyümeye neden olur. Zamanla karaciğer hücrelerinin yerini yağ
hücreleri alarak bu organda sert bir bağ dokusu oluşur. Karaciğer bu durumda görevlerini yapamaz ve siroz hastalığı ortaya çıkar. Siroz hastalığının farklı nedenleri de
olmakla beraber aşırı alkol alımı karaciğerde bu hastalığın görülme olasılığını artırır.
Alkolün ruh sağlığına etkileri:
Alkolün merkezî sinir sistemine olan etkilerinden dolayı alkol bağımlılığı, davranış ve kişilik üzerine olumsuz etkiler yapar. Ruhsal sorunlara yol açar. Karamsarlık,
hırçınlık, tedirginlik, içe dönüklük, benmerkezcilik ve sinirlilik bu sorunlardan bazılarıdır. Alkol, geçici olarak aşırı güven duygusu verir. Örneğin bireylerin tehlikeli
ve hızlı araç kullanma gibi normalde yapmayacakları davranışları sergilemelerine
neden olur.
Alkol bağımlılığı ayrıca ölüme neden olabilecek bilinç kaybı, depresyon, intihar, demans (bunama) gibi hafıza kaybı hastalıkları ve paranoya gibi akıl hastalıklarına da yol açabilir.
Alkol almak hem anne adayına hem de bebeğe zarar verir. Alınan alkol plasenta yoluyla direkt bebeğin kanına geçer. Bebekte zekâ geriliklerine, gelişim bozukluklarına, organlarda anormalliklere; sinir sistemi, iskelet sistemi, kalp, karaciğer vb.
organlarda sorunlara neden olur. Alkollü içki tüketmek bunların yanı sıra hamilelerde düşüğe, erken doğuma ve düşük kilolu bebeklerin doğmasına yol açar.
Alkol alan bireyler sorunlarından ve günlük sıkıntılarından uzaklaşarak kendilerini rahatlamış ve gevşemiş sanırlar. Oysa alkol, benlik saygısı düşük ya da depresyon içinde olan bireyleri bir süre yatıştırabilir. Alkolün etkisi geçtiğinde temelde
yalan sorunların çözümlenemediğini fark eden birey alkolün miktarını artırır. Alkolden kaynaklanan geçici rahatlamanın görülebilmesi için birey daha fazla içki tüketir.
Çünkü vücut alkolün etkilerine alışır. Buna tolerans adı verilir. Tolerans gelişimi, bağımlılığın artmasına neden olur.
Alkole başlamanın çeşitli nedenleri vardır. Üzüntülerini unutma, kaygılardan
uzaklaşma, sevinçlerini paylaşma istekleri gibi sosyal ve kişisel etkenler alkol bağımlılığına zemin hazırlar. Pek çok birey çevresinden görerek alkole başlar. Bunun kendisine yeni dostlar ve saygınlık kazandıracağı gibi yanlış düşüncelere kapılır. Bireylerin
bağımlı ve zayıf karakterli olmaları, sorunlarını çözme gücüne sahip olmamaları alkol bağımlılığına yol açan nedenlerdendir. Bu ise yaşamda yeni sorunlar oluşturur.
Birey, içkiye genellikle hafif alkollü içkilerle başlar. Oysa bunlar kişilerin alkole
bağımlı olmaları için ilk adımdır. Alkol oranı ne olursa olsun bütün alkollü içecekler
bağımlılık yapar. Bağımlılığın oluşması, alınan alkol miktarı ve süresinin azlığı veya
çokluğuna bağlı değildir.
139
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Alkol davranışlar ve kişilik üzerine pek çok olumsuz etki yapmaktadır. Birey
alkol bağımlılığı nedeniyle ailesi ve arkadaş çevresiyle sorunlar yaşar. Ayrıca bireyin
iş yerindeki ilişkileri bozulur.
Alkol bağımlılığı aile hayatını da olumsuz etkiler. Bunun sonucunda eşler arasında tartışmalar ve kavgalar başlar. Bundan en çok etkilenen çocuklar sürekli kaygılı ve tedirgin olurlar.
Alkol, bireyin suç işleme
eğilimini artırarak toplumsal düzene zarar verir. Kaza oranlarını
yükselterek her yıl pek çok insanın sakat kalmasına, ölmesine ve
büyük maddi kayıplara yol açar.
Bu nedenlerden dolayı alkol kullanılan ortamlardan uzak durulmalıdır. Alkol bağımlısı bireylerin
tedavi görmeleri sağlanmalıdır.
Örgün ve yaygın eğitim kurumlarında alkolizmin sakıncalarına ilişkin eğitim verilmelidir.
Toplum, televizyon ve gazete gibi yayın araçlarıyla alkolün zararları konusunda bilgilendirilmelidir.
Resim 05.05: Trafik kazalarının en büyük nedeni alkollü
araç kullanmaktır.
Alkolün Fizyolojik Etkileri ve Farmakolojisi;
Alkol alımını takiben alkol en yüksek kan düzeyine ortalama 45–60 dakikada ulaşır. Midenin boş olması emilimi hızlandırır, ancak gene de alkolün %10-20’si mideden emilir.
Alkolün fizyolojik etkilerini ve farmakolojik özelliklerini söyleyebilir misiniz?
Ayrıca alkolün hızlı alımı da kanda üst düzeye erişme zamanını hızlandırır.
İçilen içkide alkol yoğunluğu düşük (%10–20 konsantrasyon en hızlı emilimdir) ise
emilim bir miktar daha hızlı olur. Midedeki emilim hızı ince barsaklara oranla daha
yavaştır. Bu nedenle midenin boşalım süresini etkiliyken faktörler kişinin emosyonel
(duygusal) durumu, kullanılan ilaçlar, mide ameliyatları, midenin boş veya dolu olması,
alkolün emilim hızını da etkiler.
Kan alkol seviyesi, kişisel faktörlere (cinsiyet, fiziksel yapı, tolerans), alınan
alkolün miktar ve içim hızına, alkolün emilim ve karaciğerdeki yıkım hızına bağlı
olarak farklılıklar gösterir. Kana geçen alkol doku ve organlara, içerdikleri su ve kan
140
SAĞLIK BİLGİSİ 1
oranında dağılır. Bu nedenle az su içeren kemik ve yağ dokusunda alkol konsantrasyonu çok düşüktür.
Alkolün %90-98’i karaciğerde oksidasyon(kimyasal tepkime) yoluyla alkol
dehidrogenaz enzimi aracılığı ile önce asetaldehit ve asetik asit’e daha sonra da
karbondioksit ve su aşamasına kadar yıkılır.
Geri kalan alkolün %2–10 kadarı solunum ve idrar yolu ile değişime uğramadan, ihmal edilebilecek bir miktar ise ter ve feçes(dışkı) ile atılır.
5.5.2 Alkol Bağımlılığı
Kabaca alkolizm, kişinin bedensel ve ruhsal sağlığının, aile, sosyal ve iş uyumunu bozacak derecede sık ve fazla alkol alma olarak tanımlanabilir. Ayrıca alkol alma
isteğini durduramama ve alınan alkol miktarının giderek artması (tolerans), gözlenen diğer belirtilerdendir.
5.5.3 Sebepleri
Alkolizm tanısında bir güçlük yoktur. Hasta ve hasta yakınları alkolizmi kolaylıkla tanırlar. Ancak hastaların büyük bir kısmı hekime ailenin, işyerinin ya da başka
bir sosyal kurumun baskısı ile gelirler. Bundan dolayı kişi içtiği miktarı saklayabilir,
muayene sırasında fazla belirti olmayabilir.
Çevrenin bilgisi alınmadan bağımlılığın ne derece ciddi boyutlarda olduğu
anlaşılamayabilir. Klinik olarak yeterli işlevselliği sürdürmek için günlük büyük miktarlarda alkol alma gereksinimi, hafta sonlarında düzenli ağır alkol tüketimi veya
uzun dönem tıkınırcasına ağır alkol alımı gibi davranış örüntüleri alkol kullanım bozukluklarının şiddetinin bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Alkol bağımlılığı olan
kişilerin iş ve sosyal işlevselliklerinde ciddi bozulmalar vardır.
Alkol bağımlılığının sebepleri nelerdir?
Toplumda yer edinme, saygı göreceğini düşünme, üzüntülerini unutma isteği,
sevinçleri paylaşma gibi nedenlerle alkol kullanımına eğilim göstermek doğru bir
davranış değildir. Bir gruba dâhil olma isteği, az miktarda ve hafif alkollü içeceklerle
içki kullanıma başlanması bağımlılık yapmayacağı anlamını taşımaz. Alkol bağımlılığının oluşmasında alınan alkolün miktarı ve süresi önemli değildir. Çünkü içerisinde
alkol olan tüm içecekler kullanım süresine bağlı olmaksızın bağımlılık yapabilir. Az
miktarda sürekli ve zaman içerisinde artan dozlarda alkol alımı da bir süre sonra
bağımlılığa dönüşebilir.
Kişilerin yaşadıkları problemlerin çözülmesinde alkol bir çözüm yolu değildir.
Çünkü alkol kullanan kişi alkolün bedeninde yarattığı etkilerden dolayı farklı sorunlar yaşamaya başlayacaktır. Bedensel olarak çok fazla tahribata neden olacak bu durum zamanla ruhsal dengesizlikleri de beraberinde getirecektir.
141
SAĞLIK BİLGİSİ 1
5.5.4 Sonuçları
Alkollüyken şiddet davranışı gösterme, işe gidememe, iş kaybı, yasal sorunlar
(sarhoşken yapılan bir davranıştan ötürü tutuklanma, trafik kazası gibi), aile üyeleri
veya arkadaşlarıyla aşırı alkol kullanımı ile ilgili tartışmalar gibi sorunlar ortaya çıkabilir.
Bağımlılık durumunda genellikle kişilerde şu özellikler gözlenebilir: Bedensel zararı görüldüğü halde içki içmeyi sürdürmek, ruh sağlığı üzerinde
görüldüğü halde içki miktarını artırmak( ki bu doz bağımlı olmayanlarda
ciddi zehirlenme belirtilerine yol açar), içki bırakılınca bırakma/kesilme
belirtilerinin ortaya çıkması, içkiye karşı aşırı istek ve tutku bırakma/kesilme belirtilerini engellemek için içki içmek, içki içme eylemi dışındaki başka
ilgi, duygu ve zevklere yer verememek.
ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde yapılan çalışmalarda erişkinlerin yaklaşık yarısının düzenli alkol kullanmakta olduğu görülmektedir. Bu durum alkol alımının
kabul gören yaygın bir davranış olduğunu göstermektedir. Bu ülkelerde kalp hastalıkları ve kanserden sonra en önemli sağlık sorunu alkol kullanımıdır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde ise alkol tüketimi ve alkole bağlı sorunlar hızla artmaktadır.
Yine DİE verilerine göre; trafik kazalarından ölümler ve özkıyım olayları da artmaktadır. Bu olaylarda alkol birincil sorumludur.
Genellikle 20–40 yaşlar arasında görülse de aktif alkol kullanımının en yüksek
yüzdesi 20–35 yaşları arasında kümelenmektedir. 45 yaşından sonra ortaya çıkışı
durumunda altta yatan bir psikiyatrik bozukluktan şüphelenilmelidir. Tüm dünya
göz önüne alınırsa kadınların sayısı erkeklere göre çok azdır. Ancak gelişmiş ülkelerde kadın erkek sayısı giderek birbirine yakınlaşma eğilimindedir.
Aktif alkol kullanımı en fazla hangi yaşlarda görülür?
5.6 Alkol Bağımlılığının, Bireyin Aile İçi ve Toplumsal Hayattaki
İlişkilere Etkileri
Toplum yaşantısında, sosyal iletişimi arttırmak amacıyla kullanılan alkol günümüzde gelişmiş ülkelerin en başta gelen, ama en çok göz ardı edilen sağlık sorunlarından birini oluşturmaktadır. Alkol sorunu bireyle sınırlı değildir; geldiği aileyi,
yaşadığı sosyal çevreyi ve toplumu tümden etkileyen bir güce sahiptir. Bir başka
deyişle, alkol bağımlılığı kişinin biyopsikososyal bütünlüğünü bozmaktadır.
Alkol bağımlılığı, kişinin, zarar gördüğü halde alkol kullanmaya devam etmesi,
alkolü uzun süre bırakamaması, sürekli alkol arayışı içinde olması, kullandığı alkolün
miktarını giderek arttırması ile karakterize bir tablodur.
142
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Resim 05.06: Alkol aile içi şiddet olaylarını
artırmaktadır.
Bağımlılığa yol açan faktörlerle ilgili birçok görüş olmasına karşın,
alkolizmin nedeni tam olarak bilinmemekte ve çok etkenli bir bozukluk
olarak kabul edilmektedir. Alkol bağımlılığının etiyolojisi ile ilgili çalışmalar, kullanıma bağlı bozuklukların,
fiziksel, ruhsal, sosyal, aile, iş ve okul
gibi çok yönlü sorunlarla ortaya çıktıklarını ya da bu sorunları beraberinde getirdiklerini ileri sürmektedir.
Bireyin karakteristik özelliklerini alkol bağımlılığının sebebi olarak kabul eden
araştırmacılar çalışmalarında, kişilik bozukluğu olan bireylerde alkol tüketiminin,
belirgin bir kişilik sorunu yaşamayanlara göre daha fazla olduğunu, bu kişilerin daha
dürtüsel, izole ve depresif bir şekilde davrandıklarını ve sosyal destek sistemlerinin
yetersiz olduğunu ileri sürmektedirler.
Özellikle çocukluk döneminde anne-baba tarafından istenmeyen, reddedilen,
ebeveyni tarafından sevgisiz bırakılan ve hoşgörü gösterilmeyen kişilerin, doyurulmamış ve tatmin olmamış duyguları alkol ile giderilmeye çalışılabilmektedir. Temel
güven duygusu eksik olan bu kişiler yaşamda karşılaştıkları en küçük sorunu bile bir
felaket olarak algılarlar.
Özgüven sorunu olan kişilerle yapılan araştırmalar, kendine güveni olmayan
bireylerde davranış ve uyum sorunlarına, güveni tam olanlardan daha fazla rastlandığını, benlik bilinci az olan bu kişilerin alkol ve madde bağımlısı olma risklerinin de
daha yüksek olduğunu göstermektedir.
Alkol bağımlılığının sosyal uyumu olumsuz yönde etkilediği araştırma sonuçları ile desteklenen bir olgudur. Sosyal uyumu yüksek kişiler, aile üyeleri ile dostça ve
sağlıklı ilişkiler içinde olan, ailesini seven ve ailesi tarafından sevilen, sosyal olgunluk
yönünden uyumlu ve sosyal becerileri yüksek kişilerdir. Topluluk içinde kabul gören
davranışlar gösterir ve kendilerini sosyal durumlarda uygun şekilde idare etmesini
bilirler. Bu kişiler, başkalarının haklarını anlayışla karşılar, kişisel isteklerini grubun
gereksinimlerine göre erteler ya da değiştirirler. Toplumda neyin yanlış neyin doğru
olarak kabul edildiğinin farkındadırlar.
Alkoliklerin diğer insanlara karşı tavır ve tutumlarının çelişkili, karmaşık ve kışkırtıcı olduğunu belirten araştırmalar, öfke duygusunun alkol bağımlılarında yoğun
yaşanan bir duygu olduğunu ve temelinde hayal kırıklığının yattığını ileri sürmektedir. Araştırmalar gelişim açısından zayıf olan alkol bağımlısının dürtülerini topluma
uygun bir şekilde ifade etmekte veya bastırmakta sorun yaşadığını göstermektedir.
Saldırganlık ve şiddetin, alkol intoksikasyonu ile bağlantılı olduğunu belirten
araştırmacılar, tüketilen alkol miktarı ile şiddete bağlı eylemlerin- cinsel taciz, teca143
SAĞLIK BİLGİSİ 1
vüz, çocuk istismarı ve cinayet gibi sıklığı arasında pozitif ilişkinin mevcut bulunduğunu ileri sürmektedirler.
5.7 UYUŞTURUCU MADDE KULLANIMININ İNSAN
SAĞLIĞINA VE DAVRANIŞLARINA ETKİLERİ
5.7.1 Madde Bağımlılığı
Bazı kimyasal maddelerin tarihten bu yana insanların sağlığını etkilediği bilinmektedir. Son yıllarda insanların en önemli sorunlarından biri de sağlığa pek çok
zararı olan uyuşturucu madde bağımlılığıdır. Zararları bilindiği hâlde giderek daha
fazla tüketme gereksinimi hissettiren, bırakıldığında ruhsal ya da fiziksel yoksunluk
belirtilerine neden olan ilaç veya maddelere “uyuşturucu madde” denir.
Uyuşturucu maddeler en büyük zararı merkezî sinir sistemine verir. Bu nedenle kişi dengesizleşir, normal davranışlardan uzaklaşır. Kimyasal yapılarından dolayı
uyuşturucu maddeler merkezî sinir sisteminin farklı bölümlerini etkiler. Bunun sonucunda uyarıcı, hayal gördürücü vb. etkiler görülür.
Uyuşturucu niteliğindeki bazı ilaçlar tıpta uyutmak, sakinleştirerek rahatlatmak ve ağrı gidermek amacıyla kullanılır. Bu ilaçların (morfin, antidepresan vb.) tedavi amacı dışında aşırı ve yanlış olarak kullanılması direnç artımı (tolerans) na yol
açarak bağımlılık riskini yükseltir. İlacın böyle kullanılması, amaç dışı kullanım olarak
adlandırılır. Amaç dışı kullanımın engellenmesi için ağrı kesiciler dâhil hiçbir ilaç hekim önerisi ve kontrolü olmadan kullanılmamalıdır. Bu amaçla ilaçların üretimi, satışı
ve tüketilmesi Sağlık Bakanlığı tarafından denetlenmektedir.
Uyuşturucu maddeler çeşitlerine ve kimyasal yapılarına göre kişide farklı etkiler gösterir. Uyuşturucu maddeler kişide; dinlenememe, bulanık görme, baş dönmesi, iştah kaybı, uyku bozukluğu, hayal görme, uyuşukluk, ruhsal çöküntü, endişe,
panik, bilinç kaybı, baş ağrısı, yorgunluk gibi etkiler gösterir.
Madde bağımlılığının geçerli bir tanımını yapmadan önce konu ile ilişkili olarak gerek halk arasında gerekse bilimciler arasında sık yapılan bir hatayı düzeltmek
gerekmektedir. Özellikle halk arasında ve basın-yayın organlarında, hatta bazı bilimsel yayın ve kitaplarda madde bağımlılığı yerine “uyuşturucu bağımlılığı” terimi
kullanılmaktadır.
Bu terminolojiyi günlük yaşamda ve bilimsel jargonda kullanmak iki bakımdan sakıncalıdır:
Birincisi, bağımlılık yapan maddeler, özellikle ilk denendikleri dönemde, doza
bağımlı olarak, uyuşturucu değil uyarıcı etkilere sahiptir. Santral sinir sistemini uyuşturan etkileri yüksek dozlarda ortaya çıkar. Dolayısı ile aslında başlangıçta uyuşturucu değil de uyarıcı (öforizan) etkileri nedeni ile kötüye kullanılan ürünleri uyarıcı
144
SAĞLIK BİLGİSİ 1
yerine uyuşturucu olarak tanımlamak bilimsel olarak yanlış bir yaklaşımdır.
İkincisi, “uyuşturucu bağımlılığı” terimi kokain ve amfetamin gibi uyarıcı maddelerin bağımlılık yapmayacağı izlenimini vermekte ve bu durum uyarıcıları deneme kararsızlığı içindeki gençleri yanıltmak için kullanılmaktadır. Bu yanlış yaklaşım
Avrupa İlaç Bağımlılığı İzleme Merkezi’nin 2005 yılı raporuna da yansıyan gençler
arasında ekstazi başta olmak üzere stimülan kullanımındaki artışa önemli bir katkı
sağlamaktadır.
Sonuç olarak hem bilimsel terminolojiyi doğru kullanmak hem de gençleri
korumak adına “uyuşturucu bağımlılığı” terimini terk ederek “madde kötüye kullanımı” veya “madde bağımlılığı”, “uyuşturucu maddeler” yerine de “bağımlılık yapan
maddeler” terimlerini kullanmak çok daha doğru bir yaklaşımdır.
Öte yandan, ilaç kötüye kullanımı belirli psikotrop (diğer adıyla psikoaktif )
ilaçların insanda yaptıkları keyif artırıcı davranışsal etkileri nedeniyle tıbbi bakımdan
gereksiz bir şekilde ve kişinin inisiyatifiyle kullanılmasıdır.
Bu bağlamda, sadece, hekimlikte ilaç olarak kullanılmakta olan maddeler
değil, fakat aynı zamanda ilaç niteliğinde olmayan psikoaktif maddeler de kötüye
kullanılır. Bu nedenle ilaç kötüye kullanımı ve bağımlılığı yerine de “madde kötüye
kullanımı” ve “madde bağımlılığı” terimini kullanmak daha doğru bir yaklaşımdır. Bu
terim ilaç olarak kullanılan bağımlılık yapıcı maddeleri de kapsamaktadır.
Uyuşturucu bağımlılığı ifadesi yerine neden madde bağımlılığı ifadesini
kullanmak daha doğrudur?
5.7.1.1 Uyuşturucu Maddelerin Etkileri
Uyuşturucu olarak kullanılan birçok madde vardır. Bunların kimyasal yapıları
birbirinden farklıdır. Kullanıldıklarında merkezi sinir sisteminin farklı bölümlerini etkileyerek değişik belirtilere yol açarlar. Uyuşturucu maddeleri ve özelliklerini aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz.
Bu maddelerin etkilerini bir bütün olarak ele alırsak;
a) Fiziki Etkileri
Beyin ve Merkezi Sinir sisteminde: Sigaradan itibaren bütün uyuşturucuların
en büyük zararı ve tahribatı beyin ve merkezi sinir sistemi üzerindedir.
Bu sebeple beynin mazrufu olan aklı ve iradeyi işlemez hale getirir. Kişiyi dengeden, normal yaşam ve davranışlardan uzaklaştırırlar.
Beyin ve akıl sağlığının en büyük düşmanı uyuşturuculardır. Bağımlılarda beliren ilk olgu; akıl ve sinir hastalıkları ve arızalarıdır. Delilik, erken bunama, şuur kaybı,
145
SAĞLIK BİLGİSİ 1
uykusuzluk, felçler hezeyan
(sayıklama, saçmalama, akıl
dışı davranışlar ) halüsinasyon
(vehim, hayal görme, işitme
vs.), zeka ve hafıza kayıpları.
En kısa ifade ile akıl hastalıkları, zihni ve ruhi karmaşa ve
kaoslar.
Sindirim
Sisteminde:
Bulantı, kusma, karın ağrıları,
kabızlık, ishal, mide ve bağırsak spazmları, kanama ve yaraları, gastrit, ülser vs.
Karaciğer ve Böbreklerde: Bu zehirlerin organizmadan atılmasında en ağır görev
bu organlara düşmekte olup, karaciğer ve böbreklerde büyük arıza ve tıkanmalara,
karaciğerde yetersizlik, yağlanma, sertleşme (siroz)...
Resim 05.07: Uyuşturucu komple olumsuz yönde insanı
değiştiren bir maddedir.
Uyuşturucu maddelerin fiziki etkileri nelerdir?
Böbreklerde büyük tahribat, albümin, kan ve idrar çoğalması, tıkanmalar, ağır
böbrek hastalıkları.
Gözlerde: Işık ve mesafede uyumsuzluk, şaşılık gece körlüğü, göz bebeği büyümesi, küçülmesi, göz adale felci bilinen sonuçlar ve tezahürlerdir.
Solunum Sisteminde: nefes darlığı, öksürük, boğulma hissi, bu yolla kalp sıkışmaları, solunum felçleri ve ölümler bilinen olaylardır.
Kan organlarında: Kan, insan hayatının en önemli organı olup, uyuşturuculardan büyük zararlar görür. Kansızlık, kan zehirlenmeleri, kan hücrelerinde şekil ve
miktar değişiklikleri, kanın korkulu arızası olan pıhtılaşma ve kangrenler başlıca arızalardır.
Zehirlenme: Uyuşturucuların başta gelen olumsuzluğu zehirlenmeler ve bu
yolla gelen ölümlerdir. İlk defa olursa HAD, tekerrür ederse “Müzmin Zehirlenme”
adını alır.
b) Sosyal ve Maddi Etkileri
Sosyal bir varlık olan insanın çevresi ile uyum içinde olması, akıl ve zihin sağlığı
ile mümkündür.
146
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Bu sebeple akli ve zihni
hayatın en büyük düşmanı olan
uyuşturucular, insanın uyum gücünü zaafa ve iflasa götürmekle
onu aileden, toplumdan ve çevresinden kopararak, yalnızlığa,
bunalıma ve hemen ardından
da sorumsuz bir hayata mahkûm
eder. Bağımlıyı yaşayan bir ölü
haline getirir.
Bu sebeple, uyuşturucuların, bağımlıya, aile hayatına, doğacak çocuklara, iş hayatına, aile
Resim 05.08: Akli ve zihni hayatın en büyük düşmanı
ve ülke ekonomisine, ferdi ne
olan uyuşturucu
toplumsal ahlaka (namus, iffet,
şeref, haysiyet vs.) verdiği zararlar ifadelere sığdırılamaz.
İntiharların, cinayetlerin, her türlü fuhşiyat, gasp ve anarşinin temelinde uyuşturucu vardır.
AİDS, frengi, verem, kanser, kangren ve benzeri birçok ölümcül hastalığın
yayılmasında da en büyük fail uyuşturucular ve bağımlılarıdır.
Uyuşturucu maddelerin sosyal ve maddi etkileri nelerdir?
5.7.1.2 Uyuşturucu Madde Bağımlılığı
Uyuşturucu maddeler fiziksel ve psikolojik bağımlılık meydana getirirler.
Psikolojik bağımlılık: Keyif verici maddeyi belirli aralıklarla alma isteği duyulmasına denir. Kişi maddenin yokluğuna bağlı huzursuzluk duyar.
Fiziksel bağımlılık: Merkezi sinir sistemi hücrelerinin normal görevlerini yapabilmeleri için alışılan maddeye sürekli ihtiyaç duyulmasına denir. Alışılan maddenin
alınmaması halinde vücutta ortaya çıkan belirtilere yoksunluk belirtisi adı verilir. Fiziksel bağımlılıkta yoksunluk belirtileri ölüme yol açacak kadar şiddetli olabilir.
Maddenin kullanımıyla duyulan keyif ve mutluluk kişilerde tekrar kullanma
isteği doğurmaktadır. Oluşan yalancı hayal dünyasına kavuşmak isteyen kişilerde
psikolojik bağımlılık meydana gelmektedir. Uyuşturucu maddeler merkezi sinir sistemindeki reseptör(alıcı) hücreler tarafından alınarak etkilerini gösterirler. Bu reseptörler kısa sürede uyuşturucuya alışır ve normal görevlerini yerine getirebilmek için
147
SAĞLIK BİLGİSİ 1
uyuşturucuya ihtiyaç duyarlar. Böylece fiziksel bağımlılık meydana gelir. Fiziksel bağımlılıkta yoksunluk durumu çok ağırdır.
Yoksunlukta psikolojik belirtilerin yanında merkezi sinir sistemine ait
belirtiler görülür. Maddenin bulunamaması durumunda bulantı, çarpıntı,
baş ağrısı, panik, sıkıntı, terleme, saldırganlık, unutkanlık, ishal, kişilik bozuklukları, baygınlık, koma ve ölüm görülebilir.
Uyuşturucu maddeler ne tür bağımlılık meydana getirirler?
Uyuşturucu maddeler, merkezi sinir sistemindeki reseptörleri etkilediği için
bir kez dahi kullanmak bağımlılığa yol açabilir. Bu yüzden merak amacıyla kullanmaktan dahi kaçınmalıyız.
Sonuçları
Uyuşturucu madde bağımlılığı üç dönemde incelenebilir.
Alışma Dönemi: Uyuşturucu
maddeyle ilk tanışma dönemidir. Bu
dönemde yalancı bir dünyaya dalarak keyif alma duygusu ön plana
çıkar. Kişi kararsızdır, uyuşturucuya
başlamamak için direnir. İstediği
zaman uyuşturucuyu bırakacağını
düşünür. Vücutta kalıcı bir fiziksel
hasar yoktur.
Gerekli tıbbi yardım yapılırsa
kolaylıkla uyuşturucuyu bırakabilir. Kişilerde yersiz davranışlar, aşırı
Resim 05.09: Çocuklar bally ve tiner kullanarak
neşe ve durgunluk, dalgınlık, unutuyuşturucuya ilk adımı atarlar.
kanlık arkadaşlardan ayrılarak yeni
gruplara katılma gibi değişiklikler uyuşturucu kullanmaya başladığının belirtileridir.
Doyma Dönemi: Bu dönemde kişi yaşantısını devam ettirebilmek için uyuşturucu maddeyi kullanmak zorundadır. Artık keyif alma ihtiyacı yoktur. Maddenin
yoksunluğunda büyük sıkıntı ve problemler doğmaktadır. Görme bulanıklığı, göz
bebeklerinde küçülme, ağız kuruluğu, ellerde titreme, nabız ve solunum sayısında
azalma, tansiyon düşüklüğü, kabızlık, hafızada zayıflama, ruhsal durgunluk, dikkatsizlik, irade ve kişilik kaybı, halüsinasyonlar vardır. Karaciğer, kalp, solunum ve sindirim sisteminde hasarlar ortaya çıkmaktadır. Bağımlının gittikçe daha fazla miktarda
maddeye ihtiyacı olmaktadır. Bu dönemdeki bağımlıyı kurtarmak için ciddi bir teda148
SAĞLIK BİLGİSİ 1
vi gereklidir.
Düşkünlük Dönemi: Bu dönemde organlarda ağır hasarlar ve ruhsal çöküntü
görülür. Kalp ve solunum problemleri, karaciğer hastalıkları ortaya çıkar. Aşrı zayıflama, kusma, kalp ve solunum yetmezliği görülür. Bağımlının hastalıklara karşı direnci
azalır.
Zatürre hepatit(sarılık) AIDS gibi
hastalıklar meydana gelir. Beyin hasarı, kişilik kaybı, ağır ruhsal problemler ortaya
çıkar. Kişi kendine bakamaz ve yardıma
muhtaç hale gelir. Madde bulabilmek için
her yolu dener, hatta suç işleyebilir.
Yaşantısını devam ettirebilmek için
aldığı uyuşturucu miktarını arttırmak zorundadır. Uyuşturucu kullanımında aşırı
Resim 05.10: Aşırı doz alındığında koma ve
doz alımına bağlı olarak zehirlenme ve
ölüm meydana gelir
ölüm olayı görülebilir. Aşırı doz alındığında başlangıçta huzursuzluk, sesli ve ışıklı uyarıcılara karşı aşırı tepki görülür. Halüsinasyonlar, terleme, bulantı ve kas krampları meydana gelir. İdrar ve dışkı kontrolü
kaybolur. Solunum düzensizleşir. Kalp atımı ve kan basıncı düşer. Titremelerle baygınlık, koma ve ölüm meydana gelir.
Uyuşturucu bağımlılığı erken dönemde yakalanıp tedavi edilemez ise
kişiyi ölüme sürükleyen bir alışkanlıktır.
Uyuşturucu madde bağımlılığı kaç dönemde incelenebilir?
5.8 SİGARA ALIŞKANLIĞI VE ALKOL, UYUŞTURUCU
BAĞIMLILIĞININ TEDAVİSİ
5.8.1 Sigara Bağımlılığının Tedavisi
Zihninizi Sigarayı Bırakmaya Hazırlayın:
Sigara içme sebeplerinizi tespit ediniz, Her insan farklı nedenlerle sigara içmektedir. İnsanların farklı nedenlerinin olması normaldir.
Niçin sigarayı bırakmak istediğinizi tespit edin. Bırakmak için birçok sebep
vardır. Sebeplerinizin güçlü olması ve sizin bunlardan devamlı haberdar olmanız,
başarı şansınızı artırır.
149
SAĞLIK BİLGİSİ 1
Vücudunuzu Sigarayı Bırakmaya Hazırlayın:
Birden bırakın. Sigarayı en emin bırakma şansı birden bırakmakla olur. Azaltarak bırakmaya çalışmak daha geç sonuç verir. Çünkü o zaman içilen her sigara sizin
için çok önemli bir hal alır, bu sigaralardan vaz geçmek çok zor olur.
Fiziki aktiviteyi artırınız. Eksersiz günün yorgunluğunu alan, sigara içme ihtiyacını gideren ve sigarayı bırakmaktan gelen asabiyeti, mahrumiyet tablosunu götüren mükemmel bir yoldur.
Eksersizin fazla olmasına ihtiyaç yoktur, kısa yürüyüşlerle işe başlayın, hızınızı
ve mesafenizi giderek artırın.
Etrafınızdakilerin sizi Desteklemesini Sağlayın:
Sigarayı ve Size sigarayı hatırlatan şeyleri ortadan kaldırın, Yani kül tablası, çakmak, kibrit ve şüphesiz sigaraları. Sigara içmenize sebep olan yerlere gitmeyi de bir
müddet bırakınız.(Kahvehaneler, arkadaş toplantıları vb.) En yakın hissettiğiniz size
destek olabilecek kişilere sigarayı bıraktığınızı haber veriniz. Hatta; sigara içen yakın
arkadaşlarınızla beraber sigara içmemeye beraber karar veriniz ve bu konuda onunla iddialaşınız.
Bırakmaya Niyetlenin:
Bırakmak için uygun bir gün aramayın her gün bırakmak için en uygun
en iyi gündür. Şu gün bırakacağım ya da şu sigarayı içtikten sonra bırakacağım diye kendinizi kandırmayınız.
Ödüllerinizi seçen. Sigarayı bırakmanın kendine has ödülleri vardır. Sağlığınız
düzelir ve kendinize güveniniz artar. Fakat sigarayı bıraktığınız birkaç gün bu neticeleri göremeye bilirsiniz.
Resim 05.11: Kendinizle sigarayı
bıraktığınıza dair bir kontrat imzalayın.
150
En erken ödülünüz paradır, sigara içmediğiniz için cebinizde kalan paradır. Şüphesiz en önemli kârınız geri kazandığınız
sağlığınızdır. Diğer ödüller beğenebileceğiniz şeyler olmalı, kolay elde edilmeli ve çok
pahalı olmamalıdır. Sigarasız geçen her gün
için küçük ödüllerle kendinizi ödüllendirebilirsiniz. Sigarasız geçen bir ay için kendinize
daha büyük bir ödül hazırlayabilirsiniz. Siz
sigarayı bıraktığınızda yakınlarınız zaten sizi
ödülsüz bırakmayacaklardır.
Kendinizle sigarayı bıraktığınıza dair
bir kontrat imzalayın. Sigarayı bıraktığını-
SAĞLIK BİLGİSİ 1
zı söylemeniz yetmez, bunu samimiyetle istemelisiniz. Bu işe adınızı koymalısınız.
Kararlı bir şekilde söz vermelisiniz. Ve bu sözden ne olursa olsun dönmemelisiniz.
(Kendinize olan saygınızı yitirmek istemiyorsanız, aynada kendinize baktığınızda
kendinizi tanımakta güçlük çekmek istemiyorsanız) şunu da unutmayın ki yukarda anlatmaya çalıştığımız rahatsızlıkların hiç birisi size sandığınız gibi uzak değildir.
Yanı başınızdadır, hastalıklar hep başkalarının başına gelmez, unutmayan ki sizde
başkaları için başkasınız.
Sigarayı bırakmak için sizce neler yapılabilir?
5.8.2 Alkol Bağımlılığının Tedavisi
Alkol kullanımına bağlı sorunlar çağımızın en önemli konularından birisi olmuştur. Alkolizm, sağlık, trafik kazaları, özkıyım, suça yönelme, aile parçalanması,
ekonomik sorunlar, iş yaşamının bozulması gibi birçok sorunu içeren büyük bir biyopsikososyal ve ekonomik konudur. Alkole bağlılık durumunda kişilerde genellikle
şu belirtilerin çoğu vardır. İçkiye karşı aşarı istek veya tutku, durduramayacağını bilme, alkole karşı tolerans oluştuğundan sürekli daha fazla miktarda içme, başka ilgi
ve zevklere hayatında yer vermeme, sağlığından işinden eşinden olacağını bildiği
halde içmeye devam etme.
Alkolizm:
Alkolizm bir hastalıktır. Bazen normal içme nerede biter, alkolizm nerede
başlar sınır çizmek kolay olmaz. Alkolizm
en çok 22-35 yaşları arasında görülür.
Bütün dünyada kadınlarda daha azdır.
Ülkemizde de kadınlar da görülme sıklığı azdır.
Aşırı alkol kullanma ve bağlılık durumlarında içme biçimi genellikle üç tür
de olur.
Resim 05.12: Alkolizm bir hastalıktır.
a.Yüksek miktarda alkolü her gün
düzenli olarak içmek.
b.Yüksek miktarda alkolü düzenli olarak yalnız hafta sonları içmek.
c.Uzun aralar verdikten sonra birden günlerce, haftalarca ya da aylarca ağır
miktarda her gün içmek.
Alkolizmin gidişi üç evreye ayrılır. Birincisi sosyal içme evresidir. Bu evre yaşam
boyu böyle sürebilir ve kronik alkolizm oluşmaz. Fakat böyle içenlerin bir bölümü
151
SAĞLIK BİLGİSİ 1
birkaç yıl içinde içkiyi artırır ve düzenli almaya başlar.
İkinci evrede iş ve aile ve sosyal yaşamda sorunlar başlar. Zaman zaman bırakabilenler, azaltabilenler, yıllarca büyük sorunlar çıkmadan yaşarlar. Ancak, böyle
orta derecede içenlerin yaklaşık % 25’i zamanla kendilerini üçüncü evrede bulurlar.
Artık süregelen alkol bağımlılığı yerleşmiştir. Bu evreye girmiş olanların azı alkolü
bırakır. Çoğu ya ağır bedensel ve sosyal yeti yitimine uğrar ya da ölür.
5.8.3 Uyuşturucu Bağımlılığının Tedavisi
Uyuşturucu bağımlılığının tedavisinde önemli iki nokta vardır:
* Bağımlının kendisinin tedavi olmaya ve bağımlılıktan kurtulmaya istekli olması.
* Bağımlılığın erken teşhis edilerek tedaviye başlanması.
Uyuşturucu madde bağımlısı istekli ise tedavi şansı son derece yükselmektedir. Aksi halde zorlamayla kişileri bağımlılıktan kurtarmak mümkün değildir. Bağımlının kalıcı organ hasarları, ağır ruhsal problemler oluşmadan teşhis edilmesi
tedaviyi kolaylaştırmaktadır. Erken teşhis edilemeyen vakalarda tedavi uzamakta ve
iyileşme süreci gecikmektedir.
Uyuşturucu madde bağımlılığının tedavisi, tedavi ve rehabilitasyon olmak
üzere iki aşamada gerçekleştirilir.
* Tedavi aşmasında kişi bağımlı olduğu maddeden uzaklaştırılarak yoksunluk belirtileri ile savaşılır. Vücut organlarında meydana gelmiş hasarlar tedavi
edilir. Bu safhada bağımlı hastanede gözlem altında tutulmalıdır. Yoksunluğa
bağlı geçirdiği krizler son derece tehlikeli olabilir. Bu yüzden ölüme ve intihar
girişimlerine sık rastlanır. Vücuttan toksik madde uzaklaştırılıp yoksunluk belirtileri kaybolduktan sonra ikinci aşamaya geçilir.
* Rehabilitasyon aşamasında kişilerin ruhsal problemleri çözümlenmeye çalışılır. Tekrar iş gücü kazandırılarak çalışabilecek ve topluma yararlı olacak
hale getirilir. Sağlığa zararlı bu alışkanlıklar yerine olumlu hobiler kazanması
sağlanır. Kötü arkadaş çevresinden uzaklaşmasına ve kendine destek olacak
kişilerle bir arada olmasına çalışılır. Sağlığa zararlı alışkanlıkların tedavisi için
hastanelerin psikiyatri bölümlerine veya bu konularla özel olarak ilgilenen
gönüllü kuruluşlara başvurmak gerekir.
* Sağlığa zararlı alışkanlıklardan korunmak, bu zararlı alışkanlıkların tedavisinden çok daha kolaydır. Bu alışkanlıklardan korunmak için alınması gereken önlemler ve aileye, devlete, medyaya düşen görevler;
Bağımlılık yapan maddelere başlanmaması için okul ve ailenin alması
gereken önlemler nelerdir?
152
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ÖZET
Sağlığa zararlı alışkanlıklar denince aklımıza; sigara, alkollü içki, uyuşturucu ve
uyuşturucu nitelikli ilaçların kullanılması gelir. Bu maddelerin alınması, sağlığı bozduğu bilinmesine karşın yine de kullanımı sürdürülen alışkanlıktır.
Sigara; ince kâğıda kıyılmış tütün sarılarak hazırlanan, bir ucundan yakılarak
diğer ucundan dumanı çekilen, sağlığa zararlı bir maddedir.
Alkol; kolonya, parfüm, boya, antifriz, ispirto, rakı, şarap gibi maddelerde bulunan kimyasal bir bileşiktir.
Uyuşturucu madde; alındığında çevresel uyartılara karşı duyarlılığı azaltan,
yok eden ya da artıran ve bağımlılık yapan maddede Uyuşturucular, zararları bilinse
de kullandıkça daha fazla kullanma gereksinimi yaratan morfin, kokain, eroin, esrar,
afyon vb. kimyasal bileşiklerdir.
Bağımlılık, kişinin maddeyi keyif verici etkisine bağlı olarak alma arzusu, bu
arzunun zamanla irade dışına çıkması ve maddeyi sürekli alma isteğidir.
Psikolojik bağımlılık diğer adlandırmasıyla tiryakilik temelde doyum sağlama
hislerine dayanır.
Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) bağımlılığı, ‘düzenli olarak günde bir sigara
içme’ olarak tanımlamış, sigarayı “dünyanın en hızlı yayılan ve en uzun süren salgını”
olarak gördüğünü ifade etmiştir.
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), sigara ile bağlantılı hastalıklar nedeniyle 1950 ile
2000 yılları arasında 60 milyon insanın öldüğünü ve bunun II. Dünya Savaşı nedeniyle meydana gelen ölümlerden fazla olduğunu bildirmiştir.
Öncelikle vurgulanması gereken noktalardan biri ergenlikte sigara içiminin
erişkinlikte sigara içimi için en önemli risk etkeni olduğudur.
Sigaranın akciğer kanseri, kronik bronşit ve kalp damar hastalıklarının ana
nedeni olduğu bütün kesinliğiyle biliniyor. Bu konuda yapılmış binlerce güvenilir
araştırma vardır.
Buna göre insanlar ne kadar çok sigara içerse o derece büyük tehlikeyle karşı
karşıyadır. Sigaranın temel zararları şunlardır:
* Sigara kan pıhtılaştırıcıdır.
* Sigara bir damar tıkayıcıdır.
* Sigara bir spazmatiktir.
* Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdır.
* Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır.
* Sigara AİDS ‘ten sonra DNA ‘nın en büyük tahripçisidir.
153
SAĞLIK BİLGİSİ 1
* Sigara bir vitamin düşmanıdır.
* Solunum yolu hastalıklarına yol açar.
Alkolizm sağlık sorunları, trafik kazaları, öz kıyım, suça yönelme, aile parçalanması, ekonomik sorunlar, iş yaşamının bozulması gibi bek çok boyutu olan önemli
bir sorundur.
Alkol alımını takiben alkol en yüksek kan düzeyine ortalama 45–60 dakikada
ulaşır. Midenin boş olması emilimi hızlandırır, ancak gene de alkolün %10-20’si mideden emilir.
Kabaca alkolizm, kişinin bedensel ve ruhsal sağlığının, aile, sosyal ve iş uyumunu bozacak derecede sık ve fazla alkol alma olarak tanımlanabilir.
Bağımlılık durumunda genellikle kişilerde şu özellikler gözlenebilir: Bedensel
zararı görüldüğü halde içki içmeyi sürdürmek, ruh sağlığı üzerinde görüldüğü halde
içki miktarını artırmak( ki bu doz bağımlı olmayanlarda ciddi zehirlenme belirtilerine yol açar.
Uyuşturucu olarak kullanılan birçok madde vardır. Bunların kimyasal yapıları
birbirinden farklıdır. Kullanıldıklarında merkezi sinir sisteminin farklı bölümlerini etkileyerek değişik belirtilere yol açarlar.
Uyuşturucu maddelerin fiziki etkileri: Beyin ve Merkezi Sinir sisteminde: Sigaradan itibaren bütün uyuşturucuların en büyük zararı ve tahribatı beyin ve merkezi
sinir sistemi üzerindedir.
Sosyal bir varlık olan insanın çevresi ile uyum içinde olması, akıl ve zihin sağlığı
ile mümkündür.
Uyuşturucu maddelerin sosyal etkileri: Akli ve zihni hayatın en büyük düşmanı
olan uyuşturucular, insanın uyum gücünü zaafa ve iflasa götürmekle onu aileden,
toplumdan ve çevresinden kopararak, yalnızlığa, bunalıma ve hemen ardından da
sorumsuz bir hayata mahkûm eder. Bağımlıyı yaşayan bir ölü haline getirir.
Uyuşturucu madde bağımlılığı üç dönemde incelenebilir; Alışma dönemi,
Doyma dönemi, Düşkünlük dönemi.
154
SAĞLIK BİLGİSİ 1
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Küçük dozlarda madde kullanımına bağlı olarak kişinin bedeninde ortaya çıkan etkiyi yakalayabilmek için maddenin dozunu zaman içerisinde artırma
gereksinimidir.
Yukarıdaki tanım aşağıdakilerden hangisine aittir?
A. Yoksunluk sendromu
B. Fiziksel bağımlılık
C. Tolerans gelişimi
D.Psikolojik bağımlılık
2.
Aşağıdakilerden hangisi sigaranın zararlarından değildir?
A. Sigara kan sulandırıcı etkisi vardır
B. Sigara bir damar tıkayıcıdır
C. Sigara bir oksijen kısıtlayıcıdır
D.Sigara içinde 100’den fazla kanserojen madde vardır
3.
Alkolizmin gidişi kaç evreye ayrılır?
A. 1
B. 6
C. 5
D.3
4.
Aşağıdakilerden hangisi alkolün ruh sağlığına etkilerinden değildir?
A. Bilinç kaybı.
B. Depresyon
C. Bulantı, kusma, karın ağrıları, kabızlık, ishal yaparlar.
D.İntihar
5.
Madde bağımlılığı üç dönemde incelenir. Aşağıdakilerden hangisi bu dönemlerden biri değildir?
A. Alışma Dönemi
B. Doyma Dönemi
C. Bırakma dönemi
D.Düşkünlük Dönemi
155
SAĞLIK BİLGİSİ 1
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI
1. ÜNİTE
1. B
2. C
3. D
4. A
3. ÜNİTE
1. B
2. B
3. D
4. C
5. D
5. D
2. ÜNİTE
4. ÜNİTE
1. A
1. D
2. B
3. D
4. D
5. C
5. ÜNİTE
1. C
2. A
3. D
4. C
5. B
156
2. C
3. A
4. B
5. D
SAĞLIK BİLGİSİ 1
SÖZLÜK
kıkırdak.
A
: İnsanın kendisini ve çevadet kanaması:Ergenlikten itibaren me- bilinç
resini tanıma ve algılama
nopoza kadar kadınlarda
yeteneği. Şuur.
28 günde bir meydana
bit
:Memeli
hayvanların degelen kanamalar, aybarileri üzerinde dış parazit
şı.
olarak yaşayan kan emeakyuvar
:Mikroplara karşı savunrek beslenen eklembama yapan kan hücresi.
caklılar dalının böcekler
Lökosit.
sınıfında yer alan canlı.
akromegali :Büyüme hormonu yapıbabinksi
refleksi:Ayak
tabanının fiziksel
mının ileri derecede artuyaranlarla
uyarılması
masıdır.
sonucunda,
baş
parma:Kana kırmızı rengini vealyuvar
ğın istemsiz olarak geriren ve oksijen taşıma göye doğru bükülmesi
revi yapan kan hücresi.
Eritrosit.
D
antibiyotik :Bakterilerin üremesini
engelleyen ya da öldü- detoksifiye : Organizmanın kendisine
zararlı olan toksik madren; genellikle mantardelerden temizlenmesi
lardan, bitkilerden ya da
yapay olarak elde edilen dezenfeksiyon diş ipi: Dişlerin arasını temizlemek için kullanılan
ilaç grubu.
özel yapılmış ipliğe veriantiseptik :Mikrop öldürücü özelliği
len ad.
olan madde.
: Dişi memelilerde yumur:Bazı akyuvar hücreleri- dölyatağı
antikor
tanın döllendiği ya da
nin oluşturduğu savunyavrunun geliştiği, yuma maddesi.
murta kanalının genişle:Sindirimden sonra gerianüs
ye kalanların dışarı atıldımiş bölgesi. Rahim.
ğı vücut açıklığı.
Düşük doğum
arthropoda : Eklem bacaklılar
ağırlıklı bebek:2500 gramın altında do:Eklem hareketini kısıtlaatel
ğan bebek
mak üzere kullanılan, eklemin üzerine uygulanan
E
değişik düzeyde sertliğe embrio
:Organizmaya gelişimisahip malzemeler.
nin ilk 8 haftasında verilen ad
B
enfekte
: Enfeksiyon geçiren canlı.
bandaj
: Sargı ile sarma. Bağ, sar- enfeksiyon :Organizmada hastalığa
gı.
yol açan bir mikrobun
bıngıldak :Kafatası kemikleşmeden
genel veya yerel olarak
önce kemiklerin birleşyerleşmesi, yayılması.
me yerlerinde bulunan
157
SAĞLIK BİLGİSİ 1
K
F
Hareketi sağlayan ve
fastfood :Fastfood ayaküstü ye- kas doku :
kasılabilen kas tellerini
mek.
kapsayan hücreler topluFetüs
:Gelişmekte olan embriluğu.
yoya 8. haftadan doğu: Yaraların bakımında kulma kadar geçen sürede kompres
lanılan birkaç kez katlanverilen ad.
mış temiz bez.
kemoproflaksi:
Sağlıklı bireylere belirli
G
farmakolojik özellikleri
gama globulin:Kan serumunda yer alan
olan maddeler vererek
bir çeşit protein
belirli hastalık etkenlegenital Bölge: Üreme organları
rinin etki göstermesini,
gingivit
: Diş eti iltihabı.
hastalığın ilerlemesini ya
Gingivitis : Enfeksiyonun sadece dida istenmeyen sonuçlar
şetini etkilediği durumdoğmasını önlemek
lar
:Protein metabolizmasıgut
M
na bağlı, dokularda ürik
asit birikmesiyle ortaya menopoz :Kadınlarda yumurta oluşumunun ve âdet kanaçıkan bir hastalık.
malarının bittiği dönem
mental
Zihne,ait, zihni, akılla il:
H
gili
hijyen
:Sağlığın korunması ve
sağlıkla ilgili bütün bilgi- mongolizm : İnsanda 21 numaralı kromozomdan iki yerine üç
leri içeren bilim
tane bulunması sonucu
hipotiroidizm : Erişkinlerde görülen tiortaya çıkan, kromozon
roksin hormonu azlığıdır.
anomalisi. Down sendhomeostaz : Sürekli bir denge dururomu.
munu ifade eder.
moro
refleksi
:
Çocuğun
ani sesler ve
: Canlıların, yaşamsal özelhücre
sert
hareketler
sonucu
likler gösteren en küçük
gösterdiği tepki ya da
yapı birimi.
korkma hali
myiasis
: Parazit olarak yaşayan
I–İ
bazı sinek larvalarının
:Bazı deniz bitkilerinde
iyot
deride ya da herhangi
çokça bulunan mavimtıbir iç organda yerleşerek
rak esmer renkte katı bir
oluşturduğu enfeksiyon
element.
iktiyozis
: Balık pulluluk
N
immün Sistem:Bağışıklık
olaylarında nasır
:En çok el ve ayağın sürolü olan organ ve hücrekli sürtünmelere uğrelere bağışıklık
sisterayan noktalarında üst
mine immün sistem adı
derinin alınlaşması ve
verilir
158
SAĞLIK BİLGİSİ 1
sertleşmesiyle oluşmuş
deri.
nörofibromatozis: Deride lekeler, küçük urlar ve iç organlarda bozukluğa yol açan
bir hastalık
O–Ö
: Obezite vücutta aşırı yağ
artımıyla (kilo alımı) ortaya çıkan, çevresel etkilerle tetiklenen genetik
zeminli kronik bir hastalıktır.
organizma :Tek hücreli ya da çok
hücreli olarak yaşamını
devam ettirebilen canlıların tümüne verilen ad.
obezite
P
pansuman :Yara temizliği ve bakımı
patojen
: Hastalığa neden olan her
türlü organizma ve madde.
penis
: Erkek üreme organı.
periodonsiyum: Diş çevresi destek dokular; dişeti, diş kökü, çene
kemiği ve dişin kökünü
çene kemiğine bağlayan
liflerdir
plasenta :Rahimde ana ile fetüs
arasında yer alan ve kan
damarlarının bulunduğu, fetüsün beslenmesi ve oksijen ihtiyacını
karşılanmasını sağlayan
yapı.
prematüre : Gebeliğin 28-37. haftaları arasında gelişimi
tamamlamadan erken
doğmuş bebek.
prezervatif : Cinsel ilişkilerle geçebilecek hastalıklardan
korunmak veya kadının
gebe kalmasını önlemek
için erkeklerin kullandığı
saydam, ince bir çeşit kılıf.
posmatüre :Gebeliğin 42. haftasında
doğan bebek.
rahim
riketsiya
R
:Doğuran canlıların dişilerinde yavrunun, doğuma kadar gelişimini
sürdürdüğü kese. Döl yatağı
: Bakteri ve virüsler arasında bir geçiş formu olan
canlı cinsidir
S–Ş
:Endüstride hemen her
üretim sektöründe yağ
giderme, temizlik vb.
işlemlerde çözücü olarak kullanılan kimyasal
madde
steril
: Her türlü mikroptan arınmış
sterilizasyon: Bir yaranın, bir maddenin, laboratuar-ameliyat
alet ve araçlarının taşıdığı mikropları yok etme
işlemi.
solvent
tetanos
travma
T
: Tetanos mikrobunun neden olduğu sinir sistemini etkileyen bir hastalık.
Kaslarda sertlik ve kasılmalara yol açar.
: Bir doku veya organın
dıştan gelen bir darbe ile
yapısının veya biçiminin
bozulması sonucu oluşan yara. Psikolojide ise
159
SAĞLIK BİLGİSİ 1
canlı üzerinde bedenen
ve ruhen önemli etki ve
iz bırakan durum.
U–V
ultrasonografi :Yüksek frekanslı ses titreşimiyle görüntü ortaya
koyabilen cihaz
vajina
: Döl yolu.
vektör
: Bazı hastalıkların taşıyıcılığını yapan organizmalar.
yutak
zigot
zoonotik
160
Y-Z
:Ağız boşluğu ile yemek
borusu arasında uzanan
kısa kaslı kanal
:
Sperm ve yumurtanın
birleşmesi sonucu oluşan döllenmiş hücre.
: Hayvanlardan Bulaşan
SAĞLIK BİLGİSİ 1
KAYNAKÇA
1.Amerikan Psikiyatri Birliği. DSM-IV Tanı Ölçütleri, Çev: Köroğlu E, HYB, 2000.
2.Aştı N. Demans ve Başa Çıkma Yolları. Nobel Yayınları, İstanbul, 1997.
3.Aydemir Ö. (Ed.). Psikiyatri Konsültasyonu El Kitabı. MATSAN, İstanbul, 1999.
4.KARATAŞ, Fatma, Ayşe KARATAŞ GÜNER Ruh Sağlığı ve Psikiyatri, Korza Yayıncılık, Ankara
2012.
5. KÖROĞLU, Ertuğrul, DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2005.
6. KUĞUOĞLU, Sema, Fatma ETİ ASLAN, Nermin OLGUN, Acil Bakım, Yüce Yayım, İstanbul,
Mart, 2004
7.YÜKSEL, Nevzat, Ruhsal Hastalıklar, MN Medikal&Nobel Yayınları, Özyurt Matbaacılık, Ankara, 2006.
8. T.C. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika Programı Temel Eğitim Kitabı, Sağlık Bakanlığı Yayınları, Koza Basımevi, Ankara, 2009.
9. ERARSLAN C.,ERDOĞAN E., Ortaöğretim SağlıKbilgisi 9, Tuna Matbacılık, Ankara 2013
10. Doç.Dr.Deniz KUMBASAR : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Kardiyoloji ilim Dalı-ANKARA ;Kalp Sağlığı ABD
11. PROF. DR. NUSRET FİŞEK’iN KİTAPLAŞMAMIŞ YAZILARI - I Sağlık Yönetimi
12. Bilen M. Sağlıklı İnsan İlişkileri. Ankara, 1994.
13. Bilen M. Hasta Hemşire İletişim Süreci Öğretimi Kaynak Kitabı. Ankara, 1993
Megep modülleri:
Ortopedik protez ve ortez ; Ortez hastalarının rehabilitasyonu
Çocuk gelişimi ve eğitimi; Çocuğun gelişimi
Hemşirelik: Ruh sağlığı ve hastalıklarına giriş
Büro yönetimi ve sekreterlik: Tıbbi terminoloji (tedavi hizmetleri)
Ders Notları:
1.Prof.Dr. Ertan Yurdakoş: STRES FİZYOLOJİSİ
2.Dr. Nejda KARAGÜZEL: FERTİL ÇAĞDAKİ KADINLARDA KONTRASEPTİF YÖNTEMLER VE
ANEMİ İLİŞKİSİ (Uzmanlık Tezi)
3.Azize Nilgün CANEL: Aile Yaşam Becerileri
4.Doç. Dr. Şahin AKINCI: MEDENÎ KANUN’DA KADIN VE AİLE
5.Doç. Dr. Safa Saygılı
161
SAĞLIK BİLGİSİ 1
6.Ahmet TOPUZOĞLU
7.Coşkun KESGİN
Yararlanılan Web Adresleri:
http://sbu.saglik.gov.tr
http://www.tuik.gov.tr
www.asm.gov.tr
http://www.bilkent.edu.tr
http://www.ortodonti-dentart.com
http://www.estanbul.com
http://dis.baskent.edu.tr
http://www.sbn.gov.tr
http://www.biltek.tubitak.gov.tr
www.erciyes.edu.tr
http://www.thsk.gov.tr
http://www.psikiyatri.org.tr
http://www.dumansizhayat.org
http://tip.kocaeli.edu.tr
http://www.teb.org.tr
www.alamy.com/tr/
www.123rf.com
www.dijitalimaj.com
http://www.iku.edu.tr ,
www.gettyimages.com
www.agefotostock.com
http://ieee.bilkent.edu.tr/
http://eba.gov.tr
http://sutterstock.com
http://kaynak.eba.gov.tr/
162
http://bilheal.bilkent.edu.tr/uremesagligi/
gebeliktenkorunmayol.html
http://www.journals.istanbul.
edu.tr/%C4%B0.%C3%9C.%20
%C4%B0lahiyat%20Fak%C3%BCltesi%20
Dergisi
http://www.sksdb.hacettepe.edu.tr/PDR/
Stresle_Basa_Cikma.pdf
http://www.burem.boun.edu.
tr/?q=node/50
http://www.diyanet.gov.tr/ :Aile İçi Şiddet
ve İstismar
http://e-dergi.marmara.edu.tr/maruaebd/
article/viewFile/1012001372/1012001117
http://www.ttb.org.tr/ Ttb-Udek Toplum
Sağlığını Geliştirme (Tsg) Çalışma GRUBU
http://beslenme.gov.tr/
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N
)
RB .Ö
AY .C
CA
N
ZE
(A