DERGiSi

D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 66 (1, 2)
İSTANi3t:Jı. üNivERSlTESi EDEBIYAT FAKÜLTESi YAYl:NL.Aiü
PUBLICATIONS' OF 1HE FACULTY OF LEITERS, ISTANBUL UNIVERSITY
İSLAM TETKİKLERİ ENSTİTÜSÜ
DERGiSi
( REVlEW OF THE INSTITUTE OF ISLAMIC STUDIES)
Müdür - Editor
Prof. M. Tayyib GÖKBİLGİN
CİLD-VOLUME: IV.
CÜZ - PARTS: 3-4
1971
• · ·.!. •
Edebiyat Fakiiltesi B~sımevi
İSTANBUL ·
1-9·71-
.
o
•
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 97 (1, 1)
',
.;
'·
..' ·
;~
: •• _: .....·.. j '(_;_.:
• • •• • :
:·. ..;t: •
..
··: . ...
.....
: .:
..; :. :'
... ·..
• ·: !...:. :.. .. •..·:1.. ... . . : ::;
:,ı ··-~ ··
~· ':.,.
r ·.
isLAM DEVLETLER iİuKuKuNuN .ORTAYA: ÇIKIŞI
· . .(M~s~~~n1ai'~- IJug(t....Ç!ötius'i! )f~baıi.ı.med . eş-ŞeybruuJ*
.
, __
·-
-
.
.
Çeviren : Yusuf Ziya KAV AKÇI
Ha:M KRUSE
(Göttingen)
:' !
. i':'
.:
. -;·:
.
.
-
.
.
. '
..
. .
Devletler Hui.:ukunun tarihi, liei: ~~yden önce fikir taıi!ıfttii. Maalesef mazide 'bu konuyu ele alan ilim dalı, bir iki istisna hariç, hemen hemen tamamen milletler arası
münas.ebetlerden garbdaki Hıristiyan telakkilerin temsiline inhisar etmiştir. Devletler
Hukuku tarihi h~kkı~da a.Jemşu~iıı doğru . bir ·fikir elde •~tmek lçi~. en ·.başta · gelen
bir ön şart. olan Avrupa dtşı Devletler Huk~un teııciıa, h~nüz ç~ukluk de~rinde·
dir. Bilhassa İslam . Hukukculannın dok-ırinleri ve öğrettikleri, şimdiye kadar, bir
Devletler Hukuku aliminin sath.i bilgiden daha fazlasını zor elde edeceği şekilde temsil
. e~tir. Bu. eksikliği telafiye teşebbüs bizi, bir huJ..'llk a.Jiminin mesela bir lisani·
yatçı veya tarihçininkinden daha çok zorluk ve tehlikelerle karşıla~acağı sahalara sevk
edecektir.
Bu sebepten, bir yandan Devletler Hukuku tanlıiııde isıamın mevkii hususundaki
yaygın yanlış telalekiler yanında gerek temel gerçekler ve diğer yandan bu tezde geniş olarak ele alınan Muhammed. eş~eybaru gibi müslüman hukukçulann ana eserleri hakkındaki kifayetsiz malumatın el ele gitmekte oluşu bizi şaşırtmamalıdır.
I
İSLAM DEVLETLER HUKUKU (Das kononiscbe Aussenrecht des Islams) VE
SİY ASİ DURUM
30 Mart 1856 da B ab-ı Aı-i'nin salahiyetli mümessilleri Paris'te sulh anlaş­
imza edip mevzuubabs anlaşmanın · yedinci maddesinde şart edildiği gibP.
Osmanlı İmparatorluğu . Avrupa Devletler Camiasma kabul edilince bu vakıa, o
günün en mübim İslam iktidarı için en azından garplı hıristiyanların alakalı bulunduğu kendi gayrı müslim komşularile münasebetlerinde öz Şer'i Hukuk kaidemasını
* Bu y~ı Dr. Hans KRUSE'nin •Die Begründung der islamisehen Völkerrecbtslehre Muhamma<:{ al- Şaybani - •Hugo Grotius der Moslimen•, Saeculum 5, (M:inih 1954), pp.
221 ~241 adlı maka!esinin türkçesidir.
Maka:e Mohammad Aman Haldun tarafından •The Foundation of International lslaıniL
Jurisprudence• adıyla İngilizceye tercüme edilmiş ve (Journal of Pakistan Histarical Socicty, 3,
1955, pp. 231-267) de neşredilmiştir.
1 c ••. Bab-ı All Avrupa Amme Hukukunun ve Avrupa topluluğunun avantajianna ~tirakı
kabul eder.•
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 97 (1, 2)
- - -· - - - -- ·--·"'.-. . ._:_
İSLAM DEVLETLER' HUKUKU
55
lerini 'tatbik etmekten resinen vaz geçmek nüinasıria ·getiyorau·; . 1699 ·-~KailofÇa
anlaşmasindan · 1856 Paris anlaşmasına kadar Osmanlı ·Devleti ;· AVnipalı'' iktidarların ilerlemesi .önünde geri çekilmekten daha başka bir i.ınkana· sahip deglldi
ve bu müd9et içinde o, ülkesinin inühini. 'bir kısi::nııiı kaybetirieksiziıi · bir: tek· sulh
anlaşması . bile alçdetmeye muktedir olamadı. : İlk İslam · Futl.ihaiı · esnasıiı.da teşek­
lcül etmiş olan ve •kafirlere kai:Şı devamlı düşmanlık ve şiddetli hareket prensibi
üzerini::- bina edilen .İslam Hukukunun kaideleri böyle bir durum iÇin :pek uygun
değildi*. Gerçi bu · kaideler müslümanların geçici mağlubiye.t dıirumları iÇin hazırlıklı :idiler; ancak oiılar; Avrupa milletlerinin : kuvVetlerinin . ve iktidarlarınin
tekarnili ve gelişmesi ile meydana gelmiş olan devaı;nlı zayiflıgı, hatta · yardimsıi
kalma · duriıriılaniı.ı henüz hesap etmiyor idiler.
·
. · .i
·
·. · ~· "On· yedinci asırdan itibaren Osmanlı-Türk İmparatorl~ğuiiuiı geriİeriıesVAv-:
rupa devietleri ile münasebetlerinde · müslümanları Avrupa ·Devletler Hıikula.üıu
fiilen :kabul etmeksizin,· gün geçtikçe onlar -tarafından -tatbik edilen· örf ve adet..:
lere 'boyuiı egmeye mec'bur etti2 • Böyle bii: iktibas; diğer bir 'sebepten dolay~ he~
men hem~n imkansız idi. Zira bu · hu~k nizailllill1i _hıristiyan · dinİiıdtm · gelen
karakteri, hıristiyan olmıyan ·cemiyet ve birlikleri, kendi tebeası olarak taiıı:maya
müsaade etmiyordu. Devletler Hukuku alimi Alman Heffter, 1844 gibi mitalıhar
bir· devirde, · halil şöyle demek dıirumıinda idi : «Böylece; :tarihi köklerine göre
Avrupa bevİetle.r Hukuku sadece ahlaki devlet otoritelerinin uygun ·karakterile·
birlikte hüman1zmin üstün kanunları üzerinde müştereklik bulunan hİristiyan
devletlerde önemli bir tesir icra eder. Maamafih ahlakilik prensibini kendi. i~ ve
faaliyetle-rinde esas prensip yapmaya gönüllü olarak meyletiDediği müddetçe hı­
ristiyan olmıyan devletlere, ümid edilen karşılıklı münasebete göre dikkatle ayar~
lı olarak sadece kısmi bir tatbik imkanı bulur» 3 • «Avrupa iktidarlarırim Osmanlı
İmparatorluğu ile münasebetleri bakımından da mühim bir ıiisbette durum ayıii~
dıi, : Bütü.n bağlar, biİleŞik hİristiyan · iktidarlarmin· kat'! iradeierinlıı Ösinanlı İıİi­
paratorluğu üzerinde icra ettiği siyasi müİıasebet ve · ağır baskı esasına·: dayari.:.:
makta idi~ Aksi takdirde Mably'nin Ricc~mt ile ·birlikte hıİkıika dayanan· hakiki
bir bağın imkansızlığı hakkında söyledikleri bala gerçek ve doğru olacaktır» 4 • ·
.._. . '13unu~a ber~ber, bu. askeri ;v~ iktisadi iİıhiİat dewinde, Ö~niaiıİı hüWiticİar2:
ları·, . hiÇ' ~lmazs~ siyasi faaliyetlerine, İsl~ı.Q' dini ve hu~ıd hi.ÜcUmlerile .
gun_ olduğu görünüŞünü verrneğe hala gayretli idiler. Şer'i .. ~ulaİk .. olan Fıkli'm ·
otoritelei:i, hükümleri ve kararlarile · k_utsal hukuktİn emirle_~~; ~~~J~~~ ~~te.nen
uy-
c:=.::. .~
•·
. "' . Yazarıiı bu görü~ü münakaşa edilebilir· (Mütercim).
··
:2 Büyük bir ihtimalle dönüm noktası, Roma imparatoru ile padişıilun' birbirlerini· d6ğuştaxi'
eşit dünya hükümdarları o!arak tanıdıkları 1606 Zitvatorok anlaşması idi. Balun12: . Loreıız; s.· 8:
3 Heffter, s. 11.
.. .
4 Aynı yer, not· ı. : , .. .
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 98 (1, 1)
·HANS KRUSE
56
siyasi :.seyr:.ve: öJçüleri.Qi , müeyyidelendirecek yolda, tefsir etmeleri. vazifesile "oldl,l~ça;,.şJk·; kar§ı,l,aşmaİcta : :idiler. Devletle; din . arasındaki münasebetlerin ·İslami
t~ıa.J4cl ~arzı ~enncle düşünüp onu iyice. anlayınca, Osmatilı'' Devletı· idaresi için
P.u , ftini:İı~lçUki·.: tatbikatm ne . kadar mübim · oıduğu·· açığa çıkar.,~ Fikriyatma göre
İşi~ <;f~ylet,i, · d.iıll bir devlettir*. Din naz~ olarak- büyük :çapta tatbikatta da
-h~ya.4ı,ı umUmi ve husfisi bütün tabakalarma· nüfuz eder. Bu ~devletin hukuku;
esas itioarjle .dini vazifeleri ifadan ba'§ka hiç bir hedefi olmıyiın kaide ve hükümle,ri ·olan dini. · bir s~atü·. ve .$cmukaddes bir ·hukuk» tur. Onun .·otoritesi, Allah'a
i,mana~ ·.ye> bu hukuka . tabi olanların ilahi iradeye teslimiyetlerine dayanırs: . Bu
h'!lkWc,.mahiyeti iti~arile dünyevi hiç bir kanun vazı'ı tanımaz ve devletin eiı ·}rük.:
sek otoritelerinden dahi itaat ister. O, bunlara sadece kendi ülkelerinin sınırlan
içip.d~!P:. hükUmet jşl~~e m.aiiuk eden kaide ve kükümlere· d~ğil; aynı zamanda
İslam
. cema'atınm
olmıyan muhitle olan münasebetlerile
,..
..
. müslüman
. .
.
.
. alakalı ola.
rc:ı.k . teferruatlı nic~ hükümleri~ hi~ap eder. Ma~afih realiteye rağmen dini-siyasi
ideali, daima bütü.n müslümanlan müşterek: bir .tek idare (hükUmet) altmda
topl~matc .ol~ isJ~ Hukuku, müteaddit fiilf(de facto) hakimiyet sıiliibi .müslü:ma.q devletler, arasındaki hukUki münasebetlere karşı ne kadar az alaka göst~rij.;
ınݧ . olursa qlsun, müslümanlarm islam olmıyan . muhite karşı .davranışi~ kur~~ mü~eı:nmel bir tarzd~, tafsilatıyla ve kesin olaı:ak tetkik etİniştir. Müslüman . hukQkçular mutad eserlerinde Kitab'us-Siyer (Davranı§ Içaidel~p ki~bı)
~~Y~.Kltab'ul-Cihad (Mukaddes Harp Kitabı) ba§lığını ta§ıyan bu konu ahkfumna
esas~ n ~üstaİdl bir bölüro tahsis etmişlerdi. . ..
·
.. .. ._«g~ttı hareket kaidel~ri» olan Siyer, hukuk kitaplarmda ,şiste.inatilç ol~ak
belli .bir. yer işgal etmez·. Bu kaideler, mesela büyük hanefi f~kihi el-Kas~n.i'nin·
. ~ meseleleripi ta}cdim eden eserinin yedinci cildinde6 ccyol .kesicilik bölüm~»
il~ ccgasb bö~ümü ?>n~n ar.asında yer almaktadır. Maamafih, Burh~-ud-Pln el-I:Ia-:
Iebi (öl. 956/1549)'nip. meşhur «.Mul~aka'l-J3bJ:ıur» kitab~da. hq.nlar, «hırsı.zQJf.'?.
ile,;«t~~k·. edilen ç~çuk hü~~eri» . bölümleri ,arasında bul~akt~~ir. .
' . '.
·. Bu. şer'i «harici hukuk» hükümleri müslüman hukukçularm münaJca§alann:da ister ibadat ye ahval-ı şahsiyye isterse. cezai mahiyette olsunlar, İ.sla~ Huku:-.
kunun diğer konularına nisbetle münakaşalardaki yerleri itibariyle ne kadar ayrı­
lırlarsa. mahiyetlerinde ve dogmatik ~I~r?~ .~.le . ~§larmda da bunl.ardan · 9 kadar. az ayrılırlar. . Onlar, çok Silyıda devle.tler için karşılıklı· p;ıünasebetlerinde
~e~·~: ~~-~n. : ~~sek ·dereceli bir hukuk .~aı:i:ıı manasın·a niil.ıetlerarası. öir ~~~
.
••
...
ı ;
•.
. .
••
+
· - ·.
1
• İslam Devletine ideolojik devlet demek, doğruya daha yakın olacaktır. cDini Devlet>
terimi, hüktlmetin zarilri olarak kutsal sınıfın elinde bulunduğu teokratik devlet fikrine .götürür.
Bu fikirler mutlak' olarak · İsliiiilll yabancıdır. Çünkü .onda nıhbaniyetin yeri yoJ.:tıir. · (İngilizoe
nıısirinin notu). .
.
5 Bu münasebetle bkz. Pritscb, Vom Wesen des Islamiseben Recbts, s.. 35 ve · devainı. ·
6 al-Kaslini (öl. 587/1191), Kitlib Badli'ı el..Sanii'i fi Tertib el..Şerli'i, Kahire, ·1327-1328/1910.
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 98 (1, 2)
isLAM DEVLETLER HUKUKU
57
o~$lyıp aksine, yabanc4ara karşı davranış konusunda sadece ·İslam cemaatı ·.için
mer'iyeti olan dahili ,tek taraflı hukuk kaideleridir. Bu suretle bu· .hüküniler., : İs­
la,m. ij.ukuk sisteminin bir kısmını teşkil etmekte .ve onun nazariye ve metodları
hal<kı.o.da söylenebilenler, hiç bir mahfuziyet ve tahdit tanımaksıiın -.:kendHeii :iÇin
de doğru olmaktadır·.
··
, ) .·
.····;:·
Böylece Siyer, umUmi olarak İslam Hukuku statüsünün neş'et ettiği dört ayn
kaynak (Kur'an), (Sünnet), İslam hukuk mütehassıslarının anlaşması. olan (İcma')
ve (Kıyas)'dan _doğmuştur7 •
. .· ; ,
.•
Siyer'in başlangıç noktası, ifadesini Cihad gibi bir ana mefhumda . bulan
İslam Dünyası .ile. İslam olmıyan muhit arasmda diıii düşmanlık prensibi olduğu
kadar da bu iki: a.Iemin bir birinden aynlığı . prensibidir. Siyerde :bu prensipten
mümkün olan neticeleri çıkamia nazariyesi hakimdir.
İslam hukukçularının milletler arası hukuka taalluk eden nazariyelerine ve
verdikleri bilgiye göre İslam ülkesi (Dar el-İslam) dışmda olan her şey mubahtır.
Her- şeyden önce o, Cihad yoluyla müslümanlar. tarafından sadece zapt edilecek
bir nesne olarak telakki edilmektedir. O, hukukun değil de başlıca, kuvvet ve
fiiliyatın hüküm sürdüğü harp bölgesi (Dar el-I;Iarb) dir. Orada, . muayyen bölge
ve kısımlarmda fiilen hakimiyet icra etme~e olan devletlerin mevcudiyeti, -müslüman cemaatı biraz. olsun bağiarnıyan fiili bir durumdur ve herhangi· bir hukuki
millahaza için tamamen manasız gözükmektedir. · Her ne kadar böyle bir devletin
içtimai nizamı, bu muayyen devletin tebaasına tesir ile ferçlin fertle, veya· ferdin
eşya ile olan münasebetlerinin muhafazasını sağlıyabilirse de, yine müslümanlar
iç~ bu nizarn «yok» hükmündedir. Bir çok devletlerin aynı zamanda varlığı, İs•
lam tarafından sadece muvakkat bir durum olarak kabul edilmektedir ki bu hal,bütün dünyayı Allah'ın iradesine ·. boyun eğdirmekle ve ona tabi kılmakla . vazifelendirilmiş bulunan müslümanlarm henüz bu mukaddes vazifeyi ifa edecek durumda olmayışiarı dolayısıyla ve olmadıkları müddetçe mümkündür. O bu vazifenin nihayet ifa edilmesine kadar devam edecek olan geçici bir devirdir.
Bununla beı::~ber bu devrin tiill. vakıaları, hustısi millahazaları gerektirmek7 Bir ilim olarak fıkhın fili kurucusu ~.Şafi'i'dir (öl 204/820). Klasik İslam Hukukunun tümüne tesir etmiş olan Hukukun KaynakJan Bilgisi, • Usül'ui-Fikh• ilmi, kendisi tarafından tesis edilmiştir. Ondan önce eskF ·mekt~plerin hukukçulan Kur'an ve Hz. ·Peygamberin Süiuıetiriin,: y~ayan
örf ve ddete ve §ahsi akıl yürütmeye ve (re'ye) akıl faaliyetine karşı .hukuki önem.iııi takdirde çok
tereddüt etmiş iken, ~.Şafi'I nihai bir şekilde Kur'an'ın mutlak ve kıiyıtsız şartsız · üstünlüğü prensıöini vaz etmiştir. Ona göre Hukukun . ikinci temel kaynağı, bundan sonra sadece •sünne.t •. ısWahı
ile üade edilecek ol~ Hz. Peygamberin Sünnetidir. Bu i1ci kaynağı, muayyen bir. devir hukuk ~ü­
tehassıslannın bağlayıcı ve nihai hüküm olarak İcma'ı takip eder. Bu, Kur'an ve ·Sünnet tarafın­
dan ya hiç veya kafi derecede hal edilmeyen meselelere taalluk eder. Ve müslümanlanıi asla h~tada
birleşmiyeceklerini beyan eden bir Hadis'e dayanır. Son hul.--uk kaynağı da mu~yyen meselere taalluk
edip önceden karara vanlmış olan muayyen hükümlü, benzer mahiyette ki diğer bir meseleye tat·
bik amellyesi demek olan kıyastır. (İslam Hukuku Tarihi için Schacht'm eserine bakınız).
··
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 99 (1, 1)
HANS . KRUSE
58
te·<;lir. .Müslümanlai:ın askeri kuvveti iahclit edilmemiş . değildir v~ brşi koymaya
muktedlı; = olamıyacakları gayr-ı müslim. kütlelerle karşılaşabilecekleri bir anni gel.:
mesi daima m~dür. Muvakkat.bir.sulh ı;nünasebeti. müslü'ırianlarin lehine ola~
bilir. · Umumiyetl.e devamlı düşmanlık prensibinin tam· bir -şekilde gerçekleşfuil..:
mesi pek çok defa her iki taraf için önemli derecede zararlı · olinuştur ki bu dÜ~
şf4ıce, eiı ;#J.ndan iki tarafı da geçici hukuki müiıasebetlenn tesisf iuzusuiia sevk
etmiş ' olabilecektir. ' ·'·
\.
'
, ·· : .
·
İslamın «Harici Hukuk»unun, Cihad prensibi ile siya·s t.realite za!uretleri
arasmda lüzuınlu bir uzlaştırmeyı· sağlamaya mecbUr olduğu halile inulitaçlik meselesi btirada yatmaktadır. İslam· doktrini; bu arzıınun .tahaİdrukunu teşvik etmiş _v e o, gayr-i müslimlerle anlaşma yappıak suretile açık harbin·' askıya alınma.:
sına fırsat vermişti. Böyle bir anlaşmanın yapılabilmesi şartları, Siyer :kitapiarin;.·
da vai edil.ıiıiştir.
·
·
· ·
· Fakat açıktır ki İslam Hukuku, bu münasebetle onyedinci asırda Bab-ı Aıi'­
ıiin içine düştüğü bir durumu düşünmemiş tir. · İlk fetih günlerinde elde edilmiş bulunan tecrübeye istioadla o, sadece müslümanların. geçici ve maiıtıki bir zafiye.:
tini dikkate almıştır. Osmanlı İmparatorluğU, acı · inhitat gerçeği müvacehesinde,
AVnıpa devletlerinin iıisbetsiz üstünlüğü karşısında İslam iktidarının· yayılma .asır­
larındaki harici hukuku; kendini beğeomek gibi bir anlayışla beslenmiş olarak,
sukftt etmek zoful:ı.da kaldı. Bu nevi şartlar altında siyasi vakıaların tezahüİüİlü
diıll-şer'i taleplere uygun olarak muhafaza etmek maksadıyla. yapılan bütiin bu
teşebbüsler neticesinde ortaya çıkan durumun en güzel alameti, Türk resmi makainlarınırr Türklerin yanında bulunan Avrupalı milletierin Suıtan'ıİı Bab-ı: :Ali'yi
desteklemek zorunda olan tabileri (vassal) olduğunu kendi halkına . söylediğini
kaydeden Kırım Harbi (1853-1856)'riin şüphe götürmiyeiı hakiki raporlarıdır8 • ,·
.
.
n
.·
eş·ŞEYBANi VE ONUN ŞARiHİ es-SERAHSİ. -- ~-- ... -· .. .
: ,. . . .
.
..
~
Bu duruma karşı, ilk defa olarak 1825'de, İstanbul'da o: zam~ 700 yıldan
daha ·eski olan ve buradan hareketle hiç mübalagasız İslam Hukuk Edebiyatında· .
en mühim bir siyer eseri olduğu söylenebilen Arapça bir hukuk kitabuim Türkçe
tercümesinin tab'~ sebebinin ne olabileceğinin sorUlması yeriride· oıaÇaktı,r. M~ei~
lifi ·~anefi 'fakihi Ebü Beki Muhammed b. A~ed b. Ebi Sehl'is-Serahsi (öl: 48'3/
10~0) olan bu . kitap «Şerh'us-Siyer'il-Kebir» ismj.ni taşir. O, Hanefi mezheb~n
l;>_üyük imamı . Mul_ıammed'ı,ıbn'ul-Hasan'iş-Şeybani(öl. .189/804) tarafından ya~
8
Rolin-Jıicquemyns,
s. 374.
..
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 99 (1, 2)
ISLAM DEVLETLER HUKUKU
59
ile birlikte
>:-: ': .~ ·:: : ..
eş-Şey hani'nin bu ma~aled~ 'te tki k· ed_
:ı en eseri, es-Senihsi'nin.. es·as ;.inetiriden
aşağı yukan 250 sene sonra meydana getirdiği ·ıriezkür . şerhinin ·tiımamlayıcı bii
kısmı aleirak muhafaza edilmiştir. es-Serahsi'nin .:eserinin 1917 de ·.HyderabadD.eccan'da dört· cilt. hiilinde' Arapça olarak l:iii. -baskısı· yapıliruştır. Heffening'in. :de·
dediği' gibi9 , bu· baskı ' mutlak olarak kusursuz değildir..Tıpkı matbu· neşrinin .yar.:
dimile bu eseiin ilmi tetkike ·tabi tutulan yazıiuilarındili. ' ·dunıin: gibP 0 , ·eŞ.,Şe'y­
baİıi'<:Ien ·geien esas metnini es-Serabsi'nin şerh ediCi .'ilavelerinden . herkesçe. :nıü:..
sellem bir ayırımını yapmak heme.n hemen imkansızdır. Naşirlet; · tarafından. met..;
ne . ilave edilmiş .. bulunan . parantezler, kendi fik~leri.pı:;e metı;ıin .b_angi kısmının
~-Şeybiini'ye atfedildiğine sadece· işaret eder.· gözükı:nekteçİir. aUia~naleyh : He_f...,
fening'in teklif. ettiği gibi kitabın tamamını es-Seı:ahstnin. eseri olıira_k kabul .ei..:
niek: ve ~nu beşinci a~ır edebiyatındau saymak11, İslamın: milletlerarası ·hukrik fi.:.
kirlerinin köklerine ve menşe'ine .derinden derine nüfuz ·etme teş~bp~sleı:inin- ya.,
inidığı bu tip bir eserde geçerli olamaz.
.
.
·:. J9tabı es-Serahsi tarafından 'ona yapılap. şerhiyle birlikte bize. in~al ettiri.:
Ien' Mubanımed eş-Şeyb.ani'ye haklı olarak bu mefhumları hukuki :bii şekilde formüle etme işiniı;ı babası gözüyie.. bakılabilir. Joseph Hammer voıi Plırgstall, eş~
Şeyhani'nin İslam Hukukunun bu 'dalı içiri. önemini arılıyan avrupalı iık ilim adainıdir. 1827'de es-Serahsi'nin. şerhinin yukarda adı geçen Türkçe neşrini «Jahrbti-·
c her der Literatur»cie ten ki d ederken o, eş~Şeybanl'yi «Müslümanların .Hugo Gro-·
tius'u» diye adlandırıriıştır12 • Miladi sekizinci. asır sonunda ve dokuZuncu asrın
baŞmda yaşamış· bir müslüman hukukÇuya, Purgstall gibi büyük bir ili.m tarafın­
dan böyle bii şeref unvanının tevcihi ne kadar dikkat çekici olursa ols~n,. o bu.hu-·
sus! ilim dalındaki Avrupalı alimler arasında ma'kes bulmadı. Böylece aşağıdaki
satırlarda; önemine binaen haklı olarak layık bulunduğu Devletler .HukukU tari·
hindeki' yeı1ni göstermeye bir defa daha teşebbüs edilniişt:İİ.
· · : es-Serahsr, ·eserinin büyük bii- k.ismını Üzcend hapishanesinde uzup. hapisliği
sırasında elinde hiç bir malzeme olmaksızın yazdırmıştı. Ancak. eserinin sari · dörtte birini, Merğınan'da serbestken tamamlama imkanını bulmuştu13 •· O, eş-Şey­
bani'nin eserinin meydana getiriliş!ne dai.r bir tarihçe i!e şerhine başlar v~ b_u nu
takiben metin hakkındaki hukuk derslerinin· kendisine gelinceye kadar nesildep..
nesle intikal ettiği kimselerin isimlerini zikreder. Onun vakıalan nakledişine göre,
Halife Harun'ur-Reşid (768-809) zamanında eş-Şeyba.ni'nin meclislerinde (=seanzılan
standard eser es-Siyer'ul-Kebir
yemderi
( = Davranış Metodları)nı şer hi .
ve tekraİ· istinsahinı 'ihtiva eder.
9 Heffening, s. 162, not 2.
10 Mesela, Hatscbek tarafından tetkik edilen.
ll Heffening, s. 162.
ı2 Jab.rbücber der Literatur, 40 (Vieıina 1827), p. 48.
13 GAL. G, l/172. s. 11291.
.·.,,
~ :.~
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 100 (1, 1)
· HANS : KRUSE · · ' . :c.,
60
ces, detsler) 14 hazır bulunan ye deyam eden iki şahıs :Wııie.dikleri her .ş~yj qaşl$:~.~:;
nna nakl ettiler. Birincisi, Halifenin oğlunun, mürebbJgi İsmill'upn ,T~vpet'il-Kaz:­
vini'dir ·ki;~: kendi· talebesi ne zaman İmam eş:-Şeybapl'nin ..derslerinde hazır bu~
Itinursa o rda. :beraber : bulu,ntırdu; :_ikincisi öne~ ·eş~~ybiinl);ı.in, talebesi_
qaJ:ıa
sonra da ~bir :Quktıkçu oİan .Eb(t. Süleyman . eı:-eu:z~a.n,ı:W_dir.: Kitap m~tp.i,: ~I:i~;-:
vini'den· ·es-Simnam,. el-Harisi; .:el-Mehlebi, en-~~s~fi ve nihayet yazarı,ı:ı:ıızı,n::i,k.i
hocasuidan biri · olan: el-:Helvai (öl.. :448/105(5) .- gibi ;:~me;vsuk. kin).selere??_İI!t:il,{~
e~~; B,ir diğer rivayet zinciri. (isn~d) ei~CuzGan.I'den :es.-Serahsi'nin.~cı hoc~si ~s~
Süğdi'ye ulaşinaktadır16 • •.Şarih:, bu·-~ hoc.aya;· .el-Heıvat .v~ es-Suğ41'ye,. :..b.lı:4~:q
istinad. etmektedir·.- ::· : •··
..
.., ...:,.
..·:~ :· , ., , , . ·:,; .. "' :~~·...
ve
b:.
ei:.:H~saıi p,' Ferkad . eş-ŞeybaıiC Hanefi':~~i­
:. . . :Ebu .'Abd'illah. M:uıi~ed
iiebli]iii kunıcuslı EM Han~e'nin (öl. 1501161)' bitza~ . ti;.lebesi
:4~etiı~rii(d1~'
g~r bÜYük unaını ·Ebu Ytisuf'un (Öi: 182i795) geıiÇ 'bif' 'muasin· idt;: ö;:~ôiillıi:~
cuswftin rehberliği. altmda h.u kuk tahsilirie i:ıevaiı.i ~tıİi.iş olmalıdir.· A,ypc~· pntı.Q.;_
Medine'li hclcuk hoc~sı ve Maınd mezhebiilin kurucusu Mai.ik'iıbn·
n~·,; bii
kaç yıl geçirdiği. söylenmiştir. 804 m./189 h. yılinda: ·R.ey); ·Şeırrinde :vey~ '·y~2
nında öldÜğü zamari onun 58 yaşında Ölıiıası ge~e1Çir17 • 'l~qu· Han~e ve 'Ehri Yu.suf gibi o da. Iraq;da Kufe şehrind~ tedrisatta biıltiDmuştut.' · .
·: . •:· · -''~ . ~_, . ,
've
:Eiies'
.
.
.
; '' ·'.: .; .
••
~
•
.:
. •.
•
' .•. i :.. :.., : l ;; : '
Onıfiı İslam Hukuku için. önemini tamamen ve Üiraza : m ah al· vermeyec~k
şelqlde · ortaya koymak ancak mümkün plabilı:njştir 18 • Siyer'in: keııdine..has sa}:ı~~~
için onun.tesiri şüphesiz, esas önemi bakımından, Hugo Grotius'un.Avrupa D~y~
letler Hukukuna tesiri kadar mühim olmuştur. es-Serahsi'niı:ı. şerP,iı;ı.de :n:ı,ünd,eınj.ç
olan onun «es-Siyer'ul-Kebiı::>>~ adlı_ eseri, ço]F yakın devre kadar -bü_tUq İslaıp. d.l!P-~
yasmda en jTüksek mertebeye ·sahip olmuştur•. O, , hemen · h~men. İslam~ şark:ını,:Q
her ~ tüphanesinde .bulurimaktadır 19 • La hey'de «Ac.ademi,e, ·.de·.drp,it'i!ıte!'D,~iJonal?>.
da , :l937.~de :verilen «L'Islam· et le droit des . gens~ adlı . seri 4eı::sleri:Qde . ,Ah.me9
Reşid, yukarda zikredilen Türkçe neşrine atıfla, ·e.sas me.tin, ·ve. şerJıin h'!lsusi.m.a-:
hiyeti dolayısile· bunu Devletler Hukukunun..iyi bir eseri ( _ ;un~ v~ritable, traite de
droit des gens) ·olarak vasıflandırm.ıştr 0 •
. .,; .
;
.: ::
· .. ' 14 ·Bu ifade D.iiiıitroff tarafındıi.n İsliuıi HukUkçulannın •Maciilis> (ce!Selei:) : dene'ıi husı.isi
s. -76 v.d.).: . ··'.. i;'-: ;· ,, : i · : •: .. .. :· . : ~
öğretim ..metodlan· dolayısite l..'1llianılmıştır · (bk. Diıİıitroff,
.': is · Öiüİİıü :280/893'tür.
Bakınız, GAL, G, I/173.
· '·:'
·
· 16 ·Mufayese. re.iı.iniz: es-Serahsl; ._Şerh~us-Siyer'il-Kebir, ·.~ f.'(Haydarabıid 1917),' ·s.:
17
Hayatı hakkında
18 Sachan'ın çe§itli
s. 80; Flügel, s. 28 3.
daha fazla bilgi için bk. Dimitroff, s. 60· vd. · ·
beyanlarıyla
20
R~ld,
s. 38S.
.. ·- ·-· ........ ..
.. : t .·. ,. '. :... : . ._..
mukayese ediniz:
19 Heffening, Encyclopedia of İslam, IV. •es-Serahsl•.
· .. .
s: :-:· · ·.;: .'
.
( ';
·- ;~ !
·''
- .. .. f •. ': ';. :
• :
..: . ....
.·\ ..
_:
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 100 (1, 2)
iSI.;AM DlWLETLER HUKUKU
61
.: m _. . ...... . ..,
. ... t
, __
ı
· · :: eş-Şeybam'nin eserinin telif·· tarihi hakkında es-Serş.b.sl aşağıdaki- beyanda
..
. .
..
tedvinini sağlıyan sebebe gelince, (şöyle oldu· ki) .«es-Siyer'us-Sağir»~1 kitabı, Suriyeli ·b ir· alim olan Abd'ur:-Rahman'ubn 'Amr il-Evza'i'nin elip~
geçti. O sordu : «Bu eserin yazarı kimdir?». Ona «yazarı Iraklı Mulıaı:nmed'dir»
deı;ıdi. O sordu: «Aslıabı, Suriye ve Jiicaz'dan olap. ve Irak'd~n olmıyan ResUlulla.hiiı ~ar~Jcet ~~iyer} ve savaş (meğazt) metodları hakkıı!d~ hiç ·bir bllgisi o~adık­
laİıiidiui)rakbalkı. naşıl.?lur da bu meseleler husrisuııda ·kitap yaZar». M~amafih
.buıiıar. letihier ·hakıillida .rivayette bulunmuş._ kims~l~rdk.. el-Evza~i'nin ' bu sözleri
~{ıh~~d;fn kulağİiıa geldi. ·O?u çok kı.Zdirdii tetkjkim·i·z ii~~d·aıq ı;nezk:Or eserin .t~Win~ .kadar itıni'nan bulmadı. Rivayet- eqilmiştii ki b~ . ki~~p dahi el-Evza'i'_niiı
·geçti. el-Evza'f şöyle. bir naiar. aileelince .de~ş!ir ·ki -~~Ja!cat_ her şeyi h~.<J#~er~)~ti.Dııd e#esey~ ben O~UI~~?~.~ ~alum~tı.'~en~~iJlp~ıi. Ç~ardı~.. Ve
.bu. i~~
çarele~.
k~asmda
sahip qluşunun
y~gan~
· sebebW,n ; .CeJ1.~b-ı Ha1c , bul~... . . . '
..
'
.
.
22
.
.
..
qu~u . söy~eme~ - ~sterdim» ; .
, .
.
. .
, .,.. .. . .
... . ...
. ~s-Serahsi rivayete· devam ~der : «Muhammed'uş-Şeyb_anl, kitabın 60 cilt halinde yazılması için emirler ·verdi. Bu eser tamamlanınca, ciltleri .bir arapa ile halife~ _ sarayına gönderdi;. Araba i)e gönderi}en kitabın yazarının 1\:fuh~ed qlduğu Halifeye söyleDince o çok hayret etti ve eş-Şeybani'yi devrio en büyük adamrl~dan biri· d.iY~;: ~-dl~~dır~ı.. Kitabı ,okuyunca·. ona, hayranlJgı-.· daha · da ~ ~e
y~d®,ar~ !alqir. e!lerken . kendisini dinlemeleri için eş-Şeybani'~-. _4erslerinde
· hazır :b'\}l~unlar diye çocuklarını gönderdi.»
. : .. · •:
1
·suriye nin eski mezhebinin esas temsilcisi el-E~a'i23 ile ihtilafı netleesinde
eş-Şeybam'nin eserinin ortaya · çıkmasına ·sebeb olan bu rivayetin mevsukiyeti,
calibi şüphe ölmuştur24. Fakat bu münasebetle o, başta Abbasilerin ilk· devrinde
-İslam ·cemaatmm müslüman: olmayan muhitle. temas ve, müiıasebetlerini alakal~­
dıran :.h,ususlar olmak üzere İsiani Hukukunun ·durumunu iyi bir. tarzda göstermektedir. , şafi'i'nin. «Kitab.'ul-Umm»unda- ele . ·alınan ve zikredilen 'Ebu ~anife,
el-:-Evza'iwe : Ebı1 Yusuf arasındaki ihtilaflarm da ·gösterdiği gibi, Suriye ve Irak
.bul~ur : ·
·ı ~·r.> «Bu ~serin
h
elip.e
\l
o
•
•
•
•
••
•
•
•
'
,·
1
•
. •.
•
•
'
.••
•• •
':
21 es..Siyer'us..Sağir, ~..Şeybaru'nin bugün elimizde bulunmayan Harp Hukuku hakkı.odaki
daha eski bir eseridir.
22 Serahsi, . I, s. 4.
. i.
23 Ölümü, 1571774'teclir,
.··.·
. . ':
24 Heffening, s. 160.
~
;
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 101 (1, 1)
HANS KRUSE
62
hukukçulan karşılıklı sual-cevaplar ve meseleyi yeniden· ele alışlar suretiyle mücadele ettiler5 •
Bu hararetli münakaşalai:, bütün hukuki meselelere dinin nüfuz etmesi manasında «İslamlaştırina~ ..denen. hareketi dogmacak .şekilde· iktidarın Abbasiler tarafından Emev1 ailesinden alınması ile yakından alakalıdır. Müslüman olmayan·larla:-yapiiatak .muanieleierl~ -alakalı kanşık hükümler· için . kullaiıılşn «Siyer »
kelimesi, müstakbel hal, muamele ve \tavru hareket bakımından kaide seviyesine
·çikarılıi:ı.ış''dhlia önceki tatbikatın ve ödiiri.. rlvayet .parçaları ·aİılamıi:ıa. geili:· Siyer,
siiet (sireb) keılmesiniİı cem'idir ki,. o da «hareket hali· ve 'hayatin akışı» iiiari~sı.İıa gelir.
. , ..
.
750 .yılına doğru . siret (sire.h) kelimesi, müslüman yaZarların :d1Ünqe. uı;nuini
'kbiyografi~ ·ma~ası .ile .gö:Züictir. Pek çok ·defa o; huku.ka." gitmiş· b~uh:aı{«siyer»
aİılam.ında . ceıbi şeklinae··küll~~- O, Hz. Peygamber ve ' ashabı tararın·qru{mÜh­
.telif harpler ve. seferler sırasında. yapılmış bulunan ces:Urane bar~ketle'ri tebcil
· ~i:l~n ·ve bumin yaruhda.'hyrıdı. :hÜiçukun : bazı tatbik! kaidelerin.j :de' zi_kr· ~qen' : h~­
·su·sı biİ edebiyat .çeşicİini ifade eder. İbn-'ui-Mukarta tarafından ·.«Siy~r;u1:.1\;1ulftk»
"(bükiİ;~cİarlar ki'tcibı). ıiaş{ığı altında arapç~ya tercüııie·: edilmiş .olan' ·farsÇa ki~p­
. l~rdap. peblevi dil~de'.'y<i,zıl.mış «Hat~iiı.emeb, bu tip ~debiyatin- pir · örİıe~·: oii.t~·: hitrilet .etmiş· olabilir. .Esas itibarıyla siret'in yaydıŞi;.. iık;. feÜhlerdeıi iiepi~n
sonra İslam dünya~ında ortaya çıkan meslekten hikayeciler Qcas.sas) :yolbyİa·
muştur. Bunlard an Medine'li Urvet'ubn Zübeyr (öl. 94/712), Basra ve San'a'da
· b~lurian ·daha başkalan gibi, hulaıkçu veya tarihçi olan ıdmseİer ürrafından· Öne
· aJffimıştır.:·Mahiyetleri icabı . harp ve kahramanlık hadiseleriiı.iİı rivayet edilmesi
sıklet merkezini teşkil eden bu destani siyer çeşidi yanında, hadisçilerio de26 riva:yet ettiği · dah·a ·ziyade dini mahiyette olan Peygamberin biyogiafisi; başl~gıçtaiı
' itibaren birlikte buluİıniuştur.· Bu iki manadaki siyerleriİı her . ikisi, iıihay~t·:..Ebii
Hanife'nin bir muasırı olan Muhammed'ubn. İshak'ın telifinde birleştirtlmiştir ıd
.o . da·· İbn Hişain'ın . bir rivayeti olarak halen elimizde mevcuttUr. ve· diğerleri arasınpa «el-Meğazi . ve's-Siyer» adı- 'ile bilinir27 • Sekizinci asrın ortasında : hukQ.K. hayatlnın mevcut tezahürlerini din! nokta-i nazardan tetkike girişen iliml~r, ke'nôi· lerini Emev1 devletinin haric1 miinasebetlerini dinle ölçmek, yani onlan dine
· duniıak ve .tarumak. veya uymayışını tesbit etmek ve. reddetmek vazifesiyle.. kaişı
. karşıya buldular. İslam dünyasının dış ·münasebetleriiii :tanzim -'iÇiıi· ··Meôine· Şe­
. h.ii-Devletiniıi şartlaiıjia cevap veren ve sansi 'pek çok olmayari Ku~ an·. ayetlerinin kifayet ederneyeceği düşünülebilir. Binaenaleyh ilk devir İslam hukukçulanna,
·al-
.j
uy-
25 GAL, G. I. 181; Suppl.' I, 304.
26 Hadis toplayanlar demektir.
27 DeUa Vida, •Sira• mad. EI .. lll, 472 vd.
. ... ·-..
_:
.. :.·.:
•.:· ; ,r . ;
,:
·---
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 101 (1, 2)
İSLAM DEVLETLER ' HUKUKU
63
'.hicri birinci asırda (milad!, 622-722) cari olan örf ve adetten münasip hükümler
çıkarmak i§i uygun geldi28 •
.. .. . Aıi.m,ıer; fatihler ba§ta olmak üzere ilk devir müslümanlarının· gayr:-~ müslim
dÜnyaya kiir§l. da.vr~ları iıııkkındaki. rivayetleri daha çok siİet (sirah). 'd e . bulıİıuŞlaİdir. B'ı.ii:ııar cari tatblhta kar§ı, takibe d~ ğer . bir ideal olarak ·vazeciilel>illi.
MaZ:iıiin harp ve sava§ rivayetleri (siyer ·ve mağ§z!) ilmi, islam cemaatinın. ·yab~~­
~ılara kar§ı davranı§ı ile ilgili hukuk kaidelerini kavramak için bir öıı Şart idi. .. .
"
· · ·· Eİİıevi · hiikümdarlığı ailesi Abbasiler · tarafından eie geçiril~iği sırad~ ı:ııeyda~a gdeıi hukuk eseriefi arasında Evzai'ninkiler Eriıev! tatb~at~~J~n çok·. istin:aCı
:edenlerdir.· «Evza'i, (fasık) Velid'in· idaresi de dahil olmak uıere· .büiün Enievi
devrini pratik bakımdan· İslamın ~n eski · devriyle aynı ;eviyede .Içaidevi 1;>i.r :~9·d~l
· olar~ic kabul etmiŞtir. Ö; Emevi. aleyhtarı .hislere biç :yer vermez» :ı9 Herrien..~e­
nien· onun büiün ifadeleri daba çok taribi öneııii olanlar oJ,mak üzere : ve un;ı.ı.inii­
.yetle raviler Zincirini de zikretmeksizin, mahiyetlerinde hukUki hadisten aÇ~ç.a
farklı · olıin Peygamberin seferleri bakkındaki rivayetlere taaliuk eder3°.· . ·· ·
· Onun· eseri, umumi .hukuk k~tidelerini bulup çık~a y~rine, mazid~ki ·tatbikatın rivayetlerini bir çok münferit meseleier!n zikriyle id~alize ederek takdi.iiiliıi
.ihtiva eder.. Sadece «Peygamberin sireti»yle değil de , «siret» ile. ol~ı:ı mün~sebet,
OJ:!un: eserinde mevcut bulunmaktadır,
. . · ..
· Onuiı KUfe'den olan Irakli rakipi Ebu Hanife, . siyer •terimini· gerçekte:.mu. kaddes Harp Hu1rukıi hakkında dersler manasma gelim , ve niüslümaii olmıyari­
.lara karşı hareket kaideleri üzerine. detsle( seqsi için bir. başlık olarak· taıiıameiı
teldıik: ve hUkuki bir ma:na:da kıillanan ilk alim · olarak telakki edilir31 •
Ebu Hanife'nin dersleri ve
talimatı hakkında
ancak gerek . kendi talebeleri-
nin if~dele~i ve gerekse taiebeleriıiiİı. eserleri yoluyla kati · d.erecede
ni_al~at,·sa­
hlbiyl.z.. :BUnıard'a . o, umumiyetle raviler zincirinde .·Ve mutad oİarak hocasi Mu·hammed'ubn Muslim'den sonra, en eski. malı1matı: o!aİı .son ·liall<a olarak gÖrüönu takip eden nesilde seh~fcien kendisine kadar gelen hukuki biİgiıere ·.hikim olmaya ve bunları bulasa ederek b!r çok ciltler ihtiva eden çok . miktarda
eser yazmış bulunan ıat, esas itibarile Muhammed'uş-Şeybanl'dir 32 • Görülüyor
ki e§-Şeybani nakledilen bütün hukuki malzemenin ve hukuk bilgisinin · rii~~kem
kıiınm:ısında şayanı dikk~t ehemmiyeti haizdir. Onun eseı:lerinde, . .«tQplaQması
nür:
•• • •
.;
.:
· . · :.
•
•
•
•
J
••
.:.
28 ·scbacht, örf ve adet şekline gelen· hukuki teamüllerin 'islam bul.."Ukunun gelişmeSi:. husu. sundaki .fevkalade ebemmiyetini Çok yakın ' bir geÇmişte tesirli bii' şekilde izab·: etiniştir: ~ :: ;': ·:
·· ·~ i-:: .:_
· 29 Scbacht, s: 72.
•. .'. 30. Aynı yer.
• ...
:, .
: . . 31 Hamidullab, s. 8.. ·.
. -32' Onuı;ı en son.. eseri •es-Siyer'ul-Kebir»le ces-Siyer'us:.Sağir•den . başka :: ..~kitab'ul-Asl:>,
•el-Climi'ul-Kebir• ve cK.itab'uz-Ziyiidiit• ı vardır.
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 102 (1, 1)
64
HANS KRUSE
ve tetkiki hususunda bir çok mühim şahsiyetlerin ellerinden gelen gayreti tam
manasiyle gösterdikleri bütün malzemenin ilk yazılı hülasası» qulunmaktad~ 3 •
· ;«es-Siyer'ul-Kebir»inde o,. bu telif faaliyetlerindeıi daha da ileri gider. Müellif. onida eski ve kahramanlık faaliyetlerinin rivayeti manasındaki. slre veya siyer'den «müstakbel hareket tarzı için }:ıukuki kaideler» manasındaki siyer'e götüren
·
mezkUr tekamülün altına nihai çizgiyi koyar.
Daha önce .milletler arası münasebetlerde takip edilen tatbikatm bu arneliyede kaidevi · ehemmiyet kazanma derecesi çeşitli sebeplere bağlıdır. Yukarda
zikredildiği gibi açıkça Emevi aleyhtarı oıiru.yan Evza'i, kendisince idealize· ecÜien
hicri ilk asnn bütün tatbikatİnı hukUki kaideler seviyesine çıkarmıştır. ~aamafih
aralarmda Abbasi taraftan eş-Şeybani de bulunmak üzere Iraklılar, Emevi ~at­
bikatını tamamen redde çalıştılar. Onların hareket noktası, esas itibariyle ashap
·ta.i:anndan dogrudan doğruya rivayet edilen hadisler , olmuştiir. Maamafih mevcut
örf ve Metin daha· sonraki hadis uydurmalarma esas teşkil e.tniesi yoluyla .bu
son :harekette Emevi tatbikaiıwn geniş çapta tesir sambi kaldığı, I . Goldziber ve
S~ouck Hurgronje'den beri34 kafi derece?e b~ektedira5, _.
_..
·
,.
. Mubammed'u§-Şeyba.ni, -Siyer eserini yazdıgı zaman halifeler imparatorİugu
bir kaç çeyrek asır önce en geniş noktasına varmıştı. Büyük fetihler devri sôria
ermişti. İslam: iktidan teessüs etmiş; emniyet. içine alınmıştı. Abbasi imparatorlan müslüman olmıyan imearatorluklarla ·faal siyasi riıünasebetlerde ·bulundular. Sınırlarda akmcılık savaşlan geniş dünya seferlerinin .yerini almıştı. Bu devrin siyasi durumu, tabiatıyla eş-Şeybani'nin eserine büyük çapta ·tesir· etmiştir.
Oriun siyer kitabm.daki dini kaidelerden alman hükümler,· İslamlaştırıl.quş
eski Arap Hukuk mefhumlariyle, · cikabbiıl edilmiş hellenistik fikirlerle ve riıil­
letleiarası münasebetlerde büyük çapta Akdeniz sahillerinde revaçta olan örf ve
adetlere Içendilerini uydurmuş gözüken Emevi'Jerin tatbikatmdan istibraçlarla_'kanşmıştır.
33 Dimitroff, s. 77.
34 Goldziher, Mubammedanische Studien, ı-n (Leipzig 1889-1890), C. Snouck-Hurgronje,
Verspreide Geschriften, I-VI. (Leiden 1923-1927).
.. , ,, 35 Bu beyana iştirak etmek zordur. . Çok miktarda hadisin Ugili veya kötü niyetli kimseler
tarafından uydurulduğu· §Üphesizdir. Fakat biiyük İslam hukukçulannın · mevcut hakim adetlere
huldiki statü vermek için uydurmalar yaptıklannı veya sıhbatından şüphe ettikleri · hadisleri kolayca kabul ettilderini söylemek, vakıalan büyük çapta tahrif olur. 'Irak mezhebinin imam.ı EbQ
Hanife'nin bu bakımdan çok hassas olduğu iyice bilinen bir vakıadır.~' Umulur ki modem ııraş. tınnalar, önceki nesil tarafından icad edilip yayılan bu ne\i .yanlış takdimleri gün ışığına çıkaracaktır. (İngilizce n~irin notu).
:
·1
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 102 (1, 2)
İSLAM DEVLETLER HUKUKU
IV
·65
.
i··
, ·: .
.
.
.
.
ŞEYHANİ'NİN DEVLETLER HUKUKU TALİMATI >'::·. ·. -:'
. Yaiınllzın bu kısmi; -~u#ıi hatlanyili dahi ·olsa, eş-Şeyb~ni•riifl h~ciniii:~~- ·
"rinin muhtevasinı ortaya ;koymaya teş~bbüs etrii.e yeri cieğildrr: Öb.uiı . büti4ı
've isi:lııbatlannı~i' merkezi, Mukaddes Savaş (Cibad) mefhumudut: . KMJIIeİe kaiş{ yapılaıi. harbe .iş tirakın ne kai~ meziyetli olduğU; 'HZ. P~ygambe~ çok .~~yı­
daki sÖzlerile' v'e oıilın hayatında vuku bll;lan ·.vaıaaıar hakkiiıdaki ii~aygi--~~ ·ıia9~rler vasıtasıyle .ispat edilmiştir. Şeybani'nlıi~inU;asıh oian, smırlardak:i''savaŞçılar
· cmurabltfuı), b~ münasebetle düşünülür. Cihad _bize aŞagı yukari ~adf75o' yılııi­
:dan· b~ri «i'lay~ kellme~ah için» savaş manasmda s_af dini bi!· mak,satİa takdim
e~ştir. .eş-Şeybani, Pey~aıiıbere atfedilen ve ·ravisi Ebô .İiureyte olıqiisı · gereken bir' hadis zikreder. Bu hadis, Emeviler tathlınd&ıi sİk ~ık · yapıldı~- gibi 'Cihadi Çok defa imparatorluk kurma teşebbüslermde bir örtÜ olar~k 'iruııarulia işı­
nin dindar muhiti tatmin ederneyişini aksettirir. . Biri peygambere sordu ~ «blıisi
Allah .Y,olunda Cibad ister ve aynı zamanda .dünyayı kaza:İıinak isterse· d~ıi -ıie
olur?» Peygamber cevap verdi: «Ona mükafat verilmiyec~ktir». Hiıık_ son d~rece
hayrete dÜştü ~e yanlış anlaşılniış olması _ veya cevabırll' yanlış: aıiıaniış .:ôılıiası
-endişesiyle su_ali tekr~ ~tmesi için adamı . cesaretlendirdiler. Bunuiı . için ö'··y~~­
çlen sordu ve cevapikinCi bir defa daha' «ona mükatai :verilmiyeceİctir», oldu.' o
zat suali üçüncü defa t~krarladı ve yine _a}rnı cevabı aldı: «Ona ·mük~fat- yerilinl'yecektü-»36. Muahbar ~ukukçular bu Icu'tsal harp t_elaklçisiQd~n hııreketle; · ~<Cİ):iftd,
İslamiyeti kabule _davettir ve kafirlerin kötülüğünün defedilmesip.e ve · onl~ 'feth
edilmesine kadar hakiki dini yükseltmektir»37 ve «hakikateri Ciha.d i.ni~anp
hevaları için farz kılinmadı; fakat başkalarını İsiama davet için farz kılındı'>> · ğe. melerinde haklı oldWatJ8 •
•
'
•
.,
· •·. - · · .
itade
Müslümanla'rui kafir muhitle münasebe-tleri, İslam Hukuku olan fiıdhıla;·'ta­
mamen bu Cibad (Kutsal Harp) fikrinin tesirindedir. Buna gö_ie· Cib~d,r'İslam c~­
miyeti ile müslüm~ olmıyanlar arasıİlda dalini harP durumudur. Peyğ~ber
ümmeti arasıiıda, Allah tarafından emredildiği ·gibi, sulh nizarnı ·sağlamnciı" ve
bir müslümanın kılıç çekmesi yasak edilineeye kadarl9 bütün harici münasebetler
harp prensibine dayanıyordu. Müslü_manlar muayyen k~ideİer;in rfayeti ~ırasıp:daki
her hangi' bir anda «Cibadi tahakkuk ettiqneb için ·fiiii savaşa biŞ::{rU'i'maya'
zundurlar, ve· üstelik kafidere karşı harp frui.İiyecl~rlne girişmek. ·onıara:· iliiii bir
· veeibe ·olarak yüldenmiŞt:lı4o. Maamafih harbe b~-:küı~d~ ' Ön'ie ''k~l~it ~er-
.me-
36
37
38
39
40
Siyer, s. 21.
Kiislini, a. a. O, VII, s. 98.
Adı geçen eser, s. 100.
Siyer, I, s. 18.
Faız-ı kifaye, müşterek vecibe, bir kısmının yapması kati gelen vecibe.
.·
:
·.·
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 103 (1, 1)
66
· · HANS
KRUS~
best iradeleriyle İslaniı kabu1 etmeleri .için bir davetin yapılması lazundır.
Kutsal Harb (Cihad) ile alakah siyer kaideleri avrupa edebiyatında müteaddit defalar araşt:ı.mia· mev:iuu oliiıuştui4 1 ~ Çok iıitiliteinena .Avrupa Harp Huku. kım~ JeUmü!üne ~esU,. . ol~ak ~~sir .~_tpıiş c:ıı~ İ~l~~ H;ulqıku,n~ ., ,«.temperaıiıenta be~».* .sjnin inutad olpııya~ak liadar ~ek ·seViy~i q~ ~~~ z~an_._g<;>s­
. t~iilmiştii"~.· . Bu)ı
faal,iye~· k~çle · halin~ .getirilinesipi[i, d4ı ·iığriıjı~ · y~p~~
c;l~ savaş ·t~lakkisi ile Yiıkin.dan alakası . İn~vÇtftfur. C~d (K~ts~ :~)•.J~'~q~t
·~aliiyeti,Ditaşır· ~e çliri(gaye ,ye ·~aıcsatıara,·'(al-ıilak için yap~akt'a~. JJü'_-ıiiirbe
iştir~ İnuharib ferdi, Alırretteki hayıı~a İnuayyeri._ xp.ükafatlai:-dan ~ij~.t~fid w~­
caktır. ~ski Yunanlılar'in ve.._Roinalilai:-'in harp tel~kkileriiıe ' niuhıili{·.o~a~~ ' o,
.diğer ibad~t fiilleri.n.4ı her b4i gj.!:>i, k<!t'i talimata ·ve ·_eniirlere _uygwi' o~~:.~~
-~dadıi-. İbade('plması -~yet' .edileiı m'Uayyen' ~1!-f~kt:tleii.ıi dalii 'ilahrlciyineti.
uiıiumi. beşeı:' tel3.kkisiiıe göre, İnt,ıayyeıi Qini forniiiliteleii.n icrasıri.~, on~' yap~
. §~s~ iç d~una ve takib edil~n .riıaks_aa gibi şeylei~ 'isiiilac;feder. Kısa~a.-di~i
- husus!~. hususi bir··şekie (ritual) sahiptir. Bir ibadet .telak)d edilen sayaŞ ~da'·w~­
.hiyeti . 1!=abı icrası hususlında . dini foiı:iialit~ler ·de~~bil~çek sağlariı..ka1dd#t: . sa.hiptir. I-Jarbfu: ·bu dini .merasim l(aid~leriı;ii ç~~exp.e~. p~ ·işf 'cijı).i. _oi,i- ·.J;ı;~ek~t oJ:Inakdaiı Çıkaraca~. i§tirak' edenleı.iıi. ~abi de~er. ye . meziye~ z~dellYıe~~~;:.
Şeybani.tarafınqan takdim edildiği gibi Sjyer Jıarp·. k~del~ri. ·.d.e-· ~qyleOir.. ~u . hi!;küi:xiler~· göre Allı$ 'için, ş~~ıış~n. xp.jiçı;ılii*r, },cad~, ·çÇc~İc, il.itiy~; ı:uista,_ ·.topiıl,
sav·~~ıyaii iahlp ve raıubel~İi öldüi:ılieye"mezu.ii d~ğildirlei:Li,l,zumŞuz_. tahfib,):ıiiııi­
su1ün imhası, mey'(e ve ağaçlaiın tahribi ve ~iüı. vqc~d~uiı yaral~;ı~f gibi
şeyle.r tıplp, esirJeri ölpüi-p:ıe~ gibi .. yaşa1ctır. . Şeyba,n,ı~!IİD iıeyai;ılajupp.·. : ·ft~g~
.Orotius;un «De Jure be.lli .ac :P.acjs». adl,ı eserinin üçüncü 'kitaqjpın .ilgili ·9.öliP*)~rmde.· kayd edilen: mü§ah~deıerıe listüiıkö~ de·- ofş~ Şoy~e . bil: : iÇarşı,I~Ş!,ıri'4ı:ı.ası
gösterir ·ki; Avnipa;daki müsbet Devietler H:ulciıkU, sefu · asi:ı---;ışa#' bfr.'.':?;ıimaiı
_sonra dahi İslam .Hukuku'nun dolu bl,llQDquğu P,üm3niZIJ1in 'Yuks'ı:;k ·sevi.yesiiıe
..ıieıiüz uliı§mamıştır. _· ·
: . .·
. .,. ... . ... .
..._. :·.: .=
. .: .. ·
. . .. Siyer,' münferlt kafirler veya ,kafir .Çenliyetle~ iÇQ:ı . mü_Şlümaniai:ııi ham . ha.'reketleri.İıe karşı ~~yet sağlıyan· üç. riıuesses~ye. sahiptir :· EIIJAiy_e t ve . hiinıl.ye
beyanı . (eman velinek), maJ,ıdut haklari .ola~ yarı 'vatandaş teb~a {e~ -~e): 've
milletlerarası · anlaşma (muvMe'ah)• . Arap IUgatçılarıi:ı.ui verdilçleri · izahata gÇire'
· «einan». ·kelimesi, ·«korkui:ıun zıcİôı olan exp.ı;ıiyebten başk~ bir. şey ifade· etm~z-43•
.,. . Hukı.İiç lisa,İıındiı. epıan; mUsJüman bir fer~ veya islam .dev,leti tı:ı:faJınd_aıi.. mü~l.ü­
·ma.iıı'ai _adİ:na tecavüZ.fa~yetİerine kar§ı . d\iim~a..verpen' einniy_~~ t&üv~nı:ık) çi-
am
e§-
••
•
-.
1
..
ı:
•.
. .
~
l.
• • ·:.
•
..
•••• - • .
... •
: •
•;
....
--
- - . .. -·- - 41 Mukayese ediniz: Haneberg, s. 221 vd.; Nys. Les Origines, Rechid, ı~Isl~m.! .s: 37.~ :
• cHarp tutumu, davranışı •.
42 Mukayese ediniz: vo~ Taube, Development Historique.; 'H~~ullah;...M~s~ <:;oi:ıduct,
s. 65; Nys; Kruse, Islam, Völkerrechtslehre, s. 69 vd.
··
43 Onun iş_tilçakı için bk, . He!7eninş!. s. 9.
.· ..,..
.
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 103 (1, 2)
İSLAM DEVLETLER HUKUKU
67
. §idini .ifade .edeı-44. Eman müessesesinin tarihi bakımdan ~sıq. arap I!lİs~~rve~­
liğinden (em~=civ.ar) neş'e!i, iddiası, . bugün tru.nam~~ · do~ . _k'!b~ , ~~ilı;tJeJc!C?.­
.dir. Muhtemeldir ki, Roma-'Bizans Huktİku-. da .onun teşekkülünde rol. oynanuş­
.i~~ En$-:vermenin .esas şeku, on do~c~ . ~s~ seyYahi~ . Şa.hs( tec~bel~­
Pıı-~ ·dayamır_ak..teferruatlı bilgi verdilderi . bedevileriİı iyi · ~ilin~_n, ~D~~l» ad~tle­
rine uygun düşebiJir4 5 • Maamafih, emanm kÖkleri meselesinin taı;n , aydınlanm.~sı,
.QQ.Ila öyle gözüküyor ki; -sadeç~ lisamyatçılar:ı,ıı _,ve hulçu~ç:W,~ ~e~~les,i .: değil,
fakat her şeyden önce e_tnologlarm meselesidir.
. .
Fert olsun toplu mıruplar halinde olsun gayr-ı müslimlere em~ verme, Cihaçl ;-pr~nı;ibini bozuyQr ve belli olan veya olm~yan bir ~an _içpı s~aıııı k!ıv:
:v.etıer~ qayan~ak onuq tah~ ettirilmesini.önlüyor. O böylece --~~d~ . istifa.q~ eden· gayr-~ müslimlere ş_1lhis ve mal n;ıası,ıııiye!ini bahş_~9:iyoİ; l:?u suretle o~­
-\arl~ müslüı;nanlar arasında hu~ _n;ıün~s~b~*!-' için J:?ir:: zeİnin.. ~e.~ : ediycır.
Milletlerarası anlaşmalara mevzu olabileceği için bu eman, sulh_-içind~ · miPetı~i­
arası münasebetler bakımınçlan bir ön ş~ _
o larak hususı bi,ı: ~he~y~!i b,S:izdir.
:>" Eman Şeybam'yi çok p:J.eşgul eder ye kendisine ço:Iç .4ıç:e.- h!}kuki· bey~~4a
ve müşahedelerde bulunma imkan -ve fırsatını verir. l\.:fj.lı;ıakaş;ılaq, iÇ.in. o .s~ --~*
.I.c.~ndi devrinin sağlam fikj.r hazinesine ait olduğu anlaşılan ve bU~k . çapta: iner~i
Tabü Hukuk vecizelerine-(postulaten) uygun düşen hukuk kaid~leı;ine başy:urw::.
·Katire' verilmiş olsa dahi' verilen söze ka:Yıtsız şartsız s~dakat;_ ~~at3:b~ taJ:?ii ·t~­
lep· hakkı vefi.r4 6 ; İslam Hukunun, Rom!i Hukukunun.. ,«:racta .sunt _şeı:va~da»
{-.ahde· vefa) .prensibine mebni-«hile'den kaçmak» emri, by~ mill~tler~ası- anlaşmaların temelinde bulunur.
. - .. ,
.. , ~
Elçilik hukuku, eman hukukuna girer. Elçiıiin ·şahsı dokunulmazdır. Bununla beraber: «elçilik için itimad edilir ve dürüst..bir şahsiyeti seçmek elçiyi gön·derenin . vazifesi» olduğundan47 elçinin hüsnüniyet · (= bonafides)'i· aleyhine şüpheler yükseliiıce o ·tard edilebilir.
..
.•.
· Müiılümanlarca tek taraflı olarak verilen em~, daima ··zamanla nitikayyettir.
·Emfuııiı-·veİilmesini meşrulaştırma probleminde · olduğu ·kadar · eman vernieÖin
.doğru. forİnüllendiri.lıiıesiİıöe de önemli derecede 'fetanet ve ilitirnam gösterilıi:iiş­
tir. inifu:ıi: (devlet reisi),'-cemiyetin baş idarecisi sıİaiıyla, 1 «liiİeden·-kaçmak» eıİi­
rinin ihlaline mani olmak için bir çok Şartıada bağli olarak emaru son:a..erdirme
:haıcıôn'ıCda·- saii.iptfr. · ·
-'' · .
· ·:' :;r _. . .._.. - ·
. .- ··
: ; ~ -- .- · ..,: ,. · : · ..,
Şu var ki, ehli kitap olan gayr-ı müslimleri İslam cemaatinin yari .vataiiciaşı
.. . . .
. .
. .
:
:
. . -. :
::· .. .• . . · .. : . ... ~
44 Heffening, s.' 1 ı.
Albert Montcmoot, Voyages oouveaux publies ou effectues de ' 1837
Kısım n. s. 236.
46 Siyer, I, s. 185.
47 Aynı eser, s. 291.
45
a · ı847
(Paris 1847),
'· ..
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 104 (1, 1)
HANS KRUSE
68
kabtil etin~k manasma olan iZiİ:nmilik, sona . erdirileİnez ve daima onun ·m utlak
«ebedilİ~» 'üzerinde ittifak edilmiştir. eş-Şeyh!nı; bu müessesey~ -«emandan ·diııia
sağlaİn>>· deinekte48 ;ve onu islam cemiyeti ile zim.miler aiasııicİa- Çözüieniiyeİı -anlaşma telaİdd etmektecıir;':Gayr-ı -müsliriı yarı vatandaşlarm · mevi:ü. 'o lduklan tahditlerln ıhüniıkaşası; biZi 'ôinı: ekalliyetlerin hukuku . salıasma: ve-··ot'adan- da'-'İslain
Amme- -HUırukuna götÜrür.
.
:.. · .·: . .- .' · · ': :;. ... ~-"' ~ ::
.
'
.
.
. .
Devletler· Hiıkuku noktasından ı-es-Serahsi'nin-' Şeyb!ni · şerliiiıii:ı. son·-' çeyre'ğinde zikrettiği. gayr-'ı müslim topluluklada. yapılan milletlerarası . aıilaşm'a· (=muvade 'ah) doktrini, son· 'derece ilgi çekicidir. Yabancı devletlerle sulh içinde ~müna­
·sebetler kiırniak hususundaki · dahili' islam kaideieri · Cihad .pteıisibi i>aıainıridaiı
hu.s usi önem · taşır. Bir hakikat ·olarak bu milletlerai:ası; anlaşma, · sade·c e· muahe'delerin şUm.ülüne giriDiyen haleiı mevcut münasebeilerin müDferit meselelerini değil, aynı zamanda ilk defa·· olmak üzere fiilen -mi..Ü.etlerarası hukuki mtinasebetleri taİızinl · eder.
"'! • '·- ,,_
: . .-·~·!; -__ ,' ·
Temel münasebetleri karşılıklı kanunsuZiuk olan ceiİlİyetler: . aiasmdiı · milletlerarası anlaşmanın önemi, onun milletlerarası hukuk yapma· tabiatındi· yatmaktadır. Zira anlaşmanın · devamı için her'i.ki tarafca kabul· edilip ·tanınan ve karşı­
·İ.ıklı davranışlar} hususunda mer'i olan norm teşekkül :eder.. Verilen milletlerarası
du.nimlatdaki. Pozitif Milletlerarası Hukuk, daima «lex 'contractus» ( = akdi'hÜkuk)
tur4 9 • i slam telakkisine göre gayr-ı . müslinller için olduğu kadar, müslümanlar
için de mer'i olan Milletlerarası Hukuk -çeşidi bilhassa bli tiptir. «Anlaşmaya
dayanaiı miıvada'anm tesirli . olıİıası, taraflarm anlaşmaya sadakatlarıiıa' bağlıdır»
şeklinde bir hüküm vermek mümkündür.
-' '
· : : ; . ,.: ' -·.
İslamın ilk devir tarihiriiıi bize öğrettiğine göre;.gayr-ı -müslimlerle ·yapılan
anlaşma, ·her şeyden öpce dış siyaset olayıdır (ausseripolitisches Faktum). y_e -o· doğUmunu, Akdeilizin sahillerinde. yaşayan halkın arasmda cari Milletlerarası münasebetlerle alakalı örf ve adetin, dogmatik meselelerle . pek j}gisi ' bul~ayan
Emey~ _h ükümdar ail~Ua,p~fın.c;Jan iktibasma borçh,ıd1f!. 75Ç) Y~il ~o~ Abbasiferin Erneviierin y~rini alqıl9-arı _intikal devri hukukç~arınm mu~affakiyep.eri, _b u
müessesenin hukuki Iruni.ıuşunu . yapmada onu dini hllkulrun. yapısı -iç4ld~- t~­
zim etme ve ana fikir olan Cibad ile hemihenk hale getirmeyi sağlamaların~a~.
eş..Şarahsl'nin işleyip in~~al ~ttirdiği .f.izere, eş-Şeybini'ye.. g~re «~uva~a~~~
kelimesine hangi tip milletlerarası münasebetlerin dihil bulunduğu kısac;~ , beyan
:edilecektir. · . · : . .. . . . .
.
ye~ İdi~b~- iık clldhtde .aşa~dili mesele . anlatılır : l!.ir mü~!!i~-~ ordusu, fethedemediği gayr-ı müslinller memleketi yani «Dir'ul-Harb~delQ. bir
. şeh'
Si
48 Aynı eser, s. 347.
49 Max Huber, Die soziologischen Orundiagen des Völlkerrechts, hrsg. von Herbert -'K.raus
(Berlin 1928), s. 20 vd.
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 104 (1, 2)
İS~ DE~~ER HUKUKU
69
ri,n Ç~ÜJ:!.~ ~gefu5°. Yerlllerin ric'at eden orduyu takib edip arkadan ~üı;:l!m ed~r~k
· arkad.akj
askerleri, öldürme tehlikesi belirir. İmdi
-·
. .. müslümaİılar daha
. ba§ka .bir
yere gitmek ist~~ ve bununla beraber §ehir h~ bu maksatla bellLbir yola gitm~
melerini ister de mukabilinde arkadaki askerlerden hiç birisini ne öldüreceklerini
V~ ne de esir alacaklarını -~~'d ede~se, diğer yo~ daha dolambaçlı oİ.~a da~ bu' nokta.da anla§ma yapılabilir. Böylece qrtaya çıkan anla§ma «muvada'a»dır. Bu anlaşmaya ·iirmek suretiyle müslüpıanlar her. n~. kadar bazı -~~kell~_fiy~tler, yykl~~~
meye mecbur olmtı§larsa da ric'atlarında . taciz edibİıekden korunmuş , olurlar. Burada hakiki delil olarak şu derpiş edilir: «Bir gerçek olarak bizzat Peygamber,
mekkelilerin kendilerinden İsiama giren kimselerin iade edileceği §artını koyduklan Hudeybiye'~eki niuvada'ada çok daha ağır mükellefiyetieri kabiıı etmi§tir».
Bu 3.nıaşiiıa müslümanlar le~e . kaçınılm~dı, zjra ce_maat İİıenf~atı· opu icab
el:fuiyordu. Mekkeliler ô zainalı: Hayber halkı ile ittifak . iıaiinde ' idiler. Buna gqre
bl.rine karŞı yi.irür yürümez
diğen
MeQine'y~ h.ücum' ·e.de~
Peygamber
, onlı\rdan
.
.
.
j,....
'
'
_:
~kti. «Böylece biz biliyoruz p, eğer müslümanların menfaatl!la · ise b_
u tip n:ı.ükellefiyetleri . kabui ~~.ıiıekte . beis yoktur. Ma.amafih daha sonra' _musi~m~~ baş­
langıçta reddettikleri yola gmneye karar verince, onlar anlaşmayi' sona ercJ.4me
isteklerini diğer · tarafın dilğ{atine Sll11l!lak · ~onindadırlar. Bu yapılı:ı;ialıdıi. Çün.:kü blitün vaadieli tutinaic
her .çeşit hileden kaçinmak51 • inüsltiinanlarui iıhcİe­
sine konmuŞ . blı.: v~üe olduğundan' blııid~ bir
eın~n verriı(vardır. ·.
Burada· bahis mevzuu _olaiı; __ gayr-ı mtisliııiıerle müsavat esasi·.'9zenne yapı­
lan .ilk aniaşİna tipidir ki. muvada'a olarak adiaı;ıdırılacaktır. Tariiflar, ~aşma ve
vaadiere sadakatin gerektiİ-(#ği .şekilde icraya mecbur oldugu' kar§ıi.ikiİ n:ı.iıayyen
mükellefiyetier kabul eder'ıer: BıJada e~ela muaryen yolun terıd bahiS· mevzuudur. es-Serahsi, eş-Şeybaru'<;Ien naklen; daha önce bir anlaşma . ile tesbit ediiçtiği
üier~ . ·lıiuslllmanların gaYx-~ı müslimlere aii araiiden geç~rken · :inuayyen ·bir ıle:.
hir 'veya kuyudan su çekmerrieyi taahhüt.. eden' bii başka anlaŞı:riayı zikrecİer: Fakat şart ola'rak koşulabilecek daha başka çok şey vardır. Ekinleri yaiananiak;
köyleri tahrip etmemek, su. taşmalarına sebeb olmamak, anlaşı:İııilı. İnillete İneQ.:-.
sup hiç bir_· esiri veya ıdmse;Yi . öldürmernek ve onlardan bir kimseyi esir e~e­
mek v.s. eş-Şeybaru, bu. münasebetle müslünianlarla gayr-ı müslimler arasında
muhtelü harp ve seriyyel~! ·dolayısı ile akdedilen ·anlaşmalarm ıiıüke~el bir
intihabını · yapıp açıkça :ii.kİ · etmiştir. Bunların hepsi, ·ıPüslümanİann aŞağı ytı:..
kan eşit askeri k:uv.vette' 'oldukları durumda o$ya çıkma'· iibi niüŞ'(e'rek biİ' . ta~
rafa sahiptir. Bu.·· aıiıaŞmalirıo menfaat · ayrılıklarını aksettiri§i ve ı#üsJ~maiıi~
kendi, ö~· ~uifukı~a ·göre ~aiı n~zdiiıde yükümlü bulu~~dıklap.· ·_inliketie~y~t­
lecl ·kabul' etmesi bu sebeptendir: ·Mu.vada'a'nın Cihadı muallakta bırakan · elfger
•
•
•
-
ve
50 Siyer, I, s. 200 vd.
51 el-Vefa' bihi ve't-tahamız
'an'il-ğadr,
•
•
...
nevi.
(Siyer, I, s. 201).
•
..
•
•
.,
1
;
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 105 (1, 1)
16
HANS KRUSE
müesseselerd-en : mahlyet · farkı şudur : Zimme'de olduğu gibi 'eman' . verııi~de de
iiıüslümaı:i.ıarin gayr-ı müsliİnlere' karşı olan hakları ve vazüelerl ·d.inl hukuk ia..:
tiı.fıiıdan · tayin: · edilmiştir; gerek doğrudari doğruya ve gerekse dolayl{bir tarida
ilahi· emirlere dayanmaktadır. Muvada'a ha.İi.i:ıde ise ilahi emii.- sadece 'kanuıia- uy­
giiiı:. olarak yapıliıiış '• olan vaadların muıi.afazasına iüt umumi . kaide nisbetinde
ceieyan eder. Muhtevası ve -arilaşma müddeti . boyunca ıiıüslümarilar· için· kanun
liükmÜiıde olacak hususları - tayin ·taiaffara brrakılm.ıştır~ Ne. var ki Şiriıdi htikukçular; Erneviierin bu nevi hallerde kabul -ettikleri tam serbestiye . artık- müsaade
e·tmemektedirler.
. ··
· · ·
-· · · · Biı~dan dolayidır ki, İslam HÜkuku mütehass~lartnin mUn~1caşıilan~: d~a
iniİ.ietletara~i aruaşıiıahırın diiıi bu'kuka: göre kabuJ edilebildikleri . şartlar ·ve ·şe:..
ki.Iİer ·~eseleleri _iiZerinde temerküz etmiştir. eş-Şeybani'ye göre · mü.sıtipi~arin
gayr-ı ~üslim.lerle Peygambeı;in hadislerinde _rivayet edilen · kaideleri :takiben
i~Şİıialar' akdetineleri 'için Km'an'ın · müsaadelerinı:Jen faydal~alarıni· fıa'ld.i- kı­
lan: yegane husus· öıbvada'a'nın ava.ıitajıdır. Fakat bu halde daiü gayt...:i: müslim:
leri~ lnünasebetleİ"inde müslümanlar için, muayyen bir üstü~ du~ı!mu ıİiubafaz~
g~~esi:~evc~t olmalıdir. Çünkü müvada'a'nin gayesi~: «zimİne aolaşQiasınıoki_ lı~
ay~dır: Yani g~yr-ı · müslimleri eo kolay yblla İslama--cJ,avet, hj.ç .'olmaisa ga~~~
mü~liriıiet~ bazı İslam kanunlatım teşmil et~ek. · Eğer :soounctİİ~ .· kendiler~ . için·
ülkeleriride taciZ ·:edilmeden ka.Iıria baklillıı şart . eder:
müslüiıi~ıii da 'Öolahi
hlç bir. jpükell~fiyet:taho;ı.il etmezle:rse :bu -h~-defe viınla!Dai: Z.a.ıı#ei· .hall hariç
ööyıe· bit dui-ı:ımu kabul etmeye müsaade verilmemişfu?>s2 . .. . - _· ·
•
•
·an-:
te
•
•
••
•
#
•
•
•
•
•••
-
•
•
• •
-- · · BÖyle bii- niüvMa'a yapmak fçin her iki tar~ bü''maksatla' 'sari)i- açikl'~D:i'~
yapmaları zarılridir. Gayr-ı müs,limlerle gerek!~ formül(eri ve ifadelyri : lqıll~~
maksızın _anlaşm~ar. akdetmek asıa· piuvMa'a'yı 'ineydaga zetir~mez-._-_Şey~~ni' ~i.:_
yer;inde aşağidaki misali zikieder: ~Bir gayr~ı . müslim .orı:Iusu bir müsl~an şeli:.:
ri-muhasara ederse ve müslümanlar kendile!-'inin ve çoluk.çocuklarının -hayatl~-­
da~ köı:karlar da gayr-i müslimlere kendi memleke.tioize Çekilı:qen.İf: içip. _siz~· ı_o-.po.q.
dinaJ. V.erecegiz derler ·ve düşman anlaşıp _-sunulan vergiyi kap·ul. ederse: . :. ~~­
halde) . mtisıtimaola'r onlara eman vermiş değillerdir. . Bilakis onlar ·ıçeödile~ . :V~
Çocuklanm paİa ve mal mukabilinde kurt~ olui-Iar>> 5 ~. ~Müslümaili~ ~caf -~t~­
ıjıekte . olan düşmanı her an takip emiek-ve ' barbi bıışl~tİnak . selahiy~tine_ sıil;ıfp-:
Çİler:: .Muva_d~'a teŞekküı etmemiştir ~e Qu· sure,tle ıriüsl!ima_nlıır bl,i. ~~shl_ ihp~
z9iuoda_-,~e~ôirler. - MaaİnaBh müslüm:aıi,i3! -,~kendi ııi~nı!~ketiriiz_e d~iıw.~n#
iÇiJi ·
~iZe:_iq.boo. ~~: veı;ei~k: ~iziılıe bir aruaşİİıay~ gire~»'dese,ierdi .·;v~~ajıu('gayt::~
ııi~sliiDıer :·~-siideıi Çekilmeiriiz- için. ıo.ooo ciWar::vefİ!ıe~ ·ş!Jfetiıe~-J;lı!, ~aşi:ij~·
~.:. ·
.
.
.
.
•
. •.
52 Siyer, IV, s. 24.
53
Adı
geçen eser, s. 15.
•
. .•
•.
- -· ·
•
~-
...: -·'
,, .,;
. . .. ;,~ :-: .; .•
ı
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 105 (1, 2)
.
İSL!M DE\q,ETLER ·IİUKUKU
71
yapalıin» ·demiş . olsalardı · duium
tamamen değişik olurdu54; .Bu durumda kMirler
. keiim niemleke~e. vari:nış olmadıkça . veya .«lier. iki·· taraf arasında mevcııt anlaşma: ve ·muvada'a ·sebebiyle» ortaya. çıkari anlaşmayı sona erdiren ..bir n ota göndetilıiiedik~e . müslümanların gayr-ı · müsllıi:ılere hücum etnieleri caiz. ·değildir.: An.'laşmadan .s onra . savaş açma!.( ·eman vaadını bozmak manasma · gelir ki kat'i olarak.yasakti.r.~ - Bi:r: uzlaşma '(musalaha) yapmak ·karşılıklıdıi ('ala.mizan el-mufa'ala)
ve .her iki 'tarafa eşit derecede taalluk eder. Müslimlerin veya gayr-ı müslimlerin
bu hususta arzularını . izhar. edip etmemeleri mesele değildir» 55 •
-~, .: ·. Taraflardan birinin diğerine «biz sizinle selamet içinde yaşamak istiyorui
(nüsalimuküm) · «veya».' bii bir birimizi sulh içinde terk etmiş olinamızı istiyoruz
(ntıtariküküm) .«veyahut» . biz sizinle sulhane münasebetlerin muhafazasını · istiyoruz (nuvadi .uküm)» . veyahut da «SiZ bize eman verini.Z,)> «biz size veriyoruz»
deiniş . olmaları halinde de vaziyet aynıdır.
-:..__ ;;Tarafl:ardan :biri bumi'veya, ·benzeri. bir .ifadeyi . diğer tarafa. beyan _eder de
diğer taraf kabul ederse ki şüphesiz bu bir faraziyedir; bu andan itibaren önceden-"feslii-ihbir etriıeden sav.aş · yasgktır. .Bu müriasebetle her hangi bir vergi "ödeme
hususunda anlaşma yapılıp . yapılmaması önemsizdir. " Maaıiıafib eğer münasip
fôrinill1ere:·:Ve. ifadelere müracaat edilmemişse müslümanlar tarafından vergi öde-. .
n:iek 'için. 'd e . blsa kabul .edilen borç .'v e .mükellefiyet bir muvada'ayı meydana .ge~
tirmiş olmaz: Bununla beraber müslümanların muayyeil bir durumun muhafazasi'
vaadine mukabil. herhaıigi bir para kabul ·etmeleri halinde· bir nota ile .verilen bu
söz nibayete ·erdirilmedikçe onların bu vaadı muhafaza etmeleri . ia:rutidir: Bu·
vaa,di 'muhafaza: etmek; .: diğer. lftzumlu formalitelere "ri'ayet• edilmemiş olsa . dam·
«hile ve zulümden çekinmek» (et-tabarruz an'il-ğadr) · kaidesince istenmeldedir."
- .-. :Sütün bu' anıaşİnalarda ıriuvada'anın: gerek devamı ve"g~rekse. diğer tesirleri
bakiinmdan ·gayesi. dikkate·· ıilınini:ılıdir. · Yukarda . zikr ·edilen -haller ·tefe"mıata.
taıinuk .eden daha. doğru . ve" daJia· fazla: .biç bir. bbyanda bulunniakSızin' sadece:
gayl'-'İ inüslimleriıi nc'atinı ele alır. Önceden. ihbar · etmeksizin. savaşmıik, ~ yalıiız­
kendi 'ric'atlarını tamamladıktan soiıra yarii «emniyet .v e' gliv~n içindeki' yerle'rine
(iıie'İıien)» eriştikteiı soıira· caizdir. «Onların · çekilmeleri de yalnız ve .yalnız. gayr-r·
mtislimlerin ülkesine ·(Dar el-Hai-b) döndüklerinde tamam:.oıinuş ·aıur:>>. ·Bir :iea:lite
olarak, ·örf ve adete göre bu, emniyet ve güven yeridir. Anlaşmada iyice tarif
edilmeyen . «ric'at» İstilahının tefsiri için umumi hukuk örfüne müracaat edilme-·
lidit -ki oradan kafirlerin gayr..:ı . müslim ülkeye. dönmelerinden: önce; 'hücunia uğ:·
ratılmamaları neticesi çıkar. Diğer bir ifade ile bu, böyl~ bir ana kadar mttvada'a'nın : mer'i · Olduğu : maİlasınadır . .. ·. .
· .... -. · .... :. ·:. ·.. . ' ·--. . .:. ~., _ :.:_
Yukarıda zikredilen bütün ifade, beyan ve ıstılahiarın - bir· muvada'a anla~54
55
Adı
Aynı
geçen eser, s. 16.
yer.
.·..
..
.. .- -~
...
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 106 (1, 1)
72
HANS · KRUSE .
ması
akdedilirken tatbiki, mesela «ricatınıza kadar bize harp açmamaruz için ·size
gibi bey~arla aynı hükümdedir.. Bu da,: bu beyan
dolayısile; çatışma ve harpten çekinme borc~u her iki tarafın kabul etmelerindendir ki· muvada'anm özünü. teşkil eder. Bir=anlaşJJ?.a. tesisinde nzaların:.sarih uy-:
gun1uğu şekle uygun olarak yapılan an1aşmalarla aynı neticelere sahiptir. :
Eğer bir beyanda «bir aylık müd.{iet boyunca bizden uzak olmanız için size
şöyle şöyle şeyler verme hususunda b:z sizinle bir uzlaşmaya gireriz · veya 'bir
anlaşma yaparız» ifadesi ~ulunursa, daha önce .verilecek : bir. nota ile . anlaşma
tam bir 'tarzda nihayete erdirilmiş veya bahis konusu ay geçmiş olmadıkça·; savaş
etmek yasaktır. Bu, anl~şma (musaiaha) ve muvada'a kelimelerini · söylemek suretiyle muayyen bir müddet için hayatiarına emniyet vaadi hususunu şart · koşmuş
olmaları dolayısiledir. Muvada'a sadece malıdut bir devir· için olabilir. Çünkü o
' savaşın yasaklığını ifade eder ve yasaldar ·mer'iyet devirleri bakımından tahdit•
lere · mevzu · te§kil ederler. Ay . bitmedikçe emniyet vaadı (eman) tesirsiz· kalamaz56.
.. .
..
·Bir tarafın. ri~'atıyla birlikte hizmetlerin veya tediyelerin: ,mübadelesirti' (trampa) temin eden 10.000 dinar ve ric'ata karşı · atların ~e silahların mübadelesi·
· gibi57 bir ~aşma veya akit, yukarda zikredilen ifade ve'formüllerden·birinin.akdi
sırasında kullanılmış ise o anlaşma muvada'a telakki edilmiştir.- ·Haddı ·zatında
mübadele (trampa) «sadece bir çeşit ticari .muamele» ve «ticari muamelel€?r .de
taraflar arasmda eman anlaşması için ·bir delil değildir». Tek tarzda yapılmış ob
salar. da mübadele (trampa) anlaşmasıyle muvada'a tamamen .birbirind~n ; farklı
hukuki fiillerdir. ·.«Bir ticari muamelenin musaiaha ile. birleşmesi, _ musaiaha'nın
hukuki tesirlerini değiştiİmez» 58 .
.
·
. .:
·•
·· ·es-serahsi?nin . şerhinde muvada'anın; teşekkülü hakkındaki · bütün . münakaşalar (vada'a, saleha, tereke, , ve selerne gibi 'daima üçüncü ·tasnif halinde) muay-·
yen tabirlerin: kullanılmasına istinad eder. Ancak lafzan başka mana ifade ·ettiği:
halde · açıkça muvada'anın şekle uygun olarak-. akdindeki gibi aynı gayeyi hedef
tuttuğu zaman tam. şekle bağlılık hertaraf edilir. Anlaşmanın hedefi 'düşn:ıana
eman. vermek olduğu zaman, bu anlaşma muvada'a ile eşit hukuki tesire s.ahiptir.
Burada açıkça gösterilmiş oluyor ki İslam Hukuku muvada'ayı, eman v:ermenin
hukUki ·~ünyesine uygun bale getirmek için büyük gayret sarfetmiŞtir:: . En
· azından müslümanlarca kabul edilen ana · mükellefiyetler, eroanı: .temsil'; etmeli-:
dir: Binaen.aleyh · .eman·ı verme beyanının da · düşm3!luı leyhinde olması gerekmekted4'.· ... ; ;: ,.
. =; ••· ,.,. · ·- • ..
Esas mahiyetleri bakımından daha iyi tetkik edilmemiş · oln:ı~anna ·.rağmep
şöyle. şöyle · şeyler vereceğiz» .
.
56 Siyer, IV, s. 17.
57 Aynı eser, s. 18.
58 Aynı yer.
.-.ı...
• • : ~:
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 106 (1, 2)
iS~ DEVLETLER HUKUKU
mükellefiyetierin daha fazla
73
ele~tirilmeksizin
müslümanlara ·eman vemiek diye
· anl<!Şılması gerçeği, eş-Şeybani'nin müteakıp beyanı ile · açıkça teessüs etmiştir..
. «,. ...tnusa!aha (sulh olma) kelimesi, iki taraflı anl~manın o_
r taya çıktığı· şart­
lar dahilinde her iki tarafça eman verme anl~masınının açık · d~lilidir ve ,bu önceden_haber Vel'Jlleksizin. sav;;ı~may;:ı manidir» 59•
· Muayyen ~artlara bağlı olarak karşılıklı eman verme, kendi yarduniyle mill~tlerar:ası anl~JD.anın İslam Hukukunda mü~ahha·sl~tınldığı .muvada'a'nın huıctikı. bünyesidir. · ·
·· :
- · · · ·
· · :.. · · · ·
·.. : ., .·
Müvada'a akdinin caiz olduğu ~artlardan birinc!si, müslümanların gayr-ı iiıüs­
li.ıiılerden·. kuvvet .bakımınôan alt durumda olmalarıdır: · Müslüman· hukUkçular bu
münasebetle Kur'anın şu iki ayetini zikrederler: .«Onun için (d~~mıı.na katşi) . gev~ek davranmayın. Siz daha gaalip (ve kaahır durumda) iken (düşmanları,::zillet
göstererek) sulha davet etmeyin. Allah sizinle beraberdir» (XLVTI/35) ve «Eğer
(düş'ni~.a~) ' barışa meyl eôerlerse ·. sen de ona ' yanaş ve .Aıİah'a güvenip 'dayan»
(VID)61).
..
.
. HUkukçular ikincisini «zaruret halinde». mer'i kııİnak . sure.tiyle ber ..iki ayefuı ortasını bulurİar. eş:Şeybani'ye göre muharibin ' ilk ve ~ri mülilin ~azifesi,
önce ~~ndi _kuv_vetini ~uhafaza ,e.tmek . ve sade~e ikinci durumda ~afe~ v~ . ~ğer
mümkiİ.nse 'düşmanİ yeılıneyi60 isteniektir. KüÇük bir çocuk nasıl sütle ·besleiiiise, '·~:ve. _bllytidükten ·so~~ ·et yerse, tıpkı bö}rle 'iiıu~~da'a .da ~ü_sÜiı#anl~: ~a-.
yiflılc'- şartlarına . te~afuk etmektedir. Çünkü onların ancak kuvvet babnundan geliştlkteh soni-a savaşla me~gul - ol~alan icab eder».
..
. "
·• . ' . 1 •
_.'.. Haqis~ · göre Hz. ·peygamber Medine'ye varınca, orada yaşıya~· Yahiıdllerle
bir.fuuv~9a'a. ~kdebniştir ıd ·buntii:ııa Medine Yahudileri:·ori'~· karşı düşmahca hareket etmiyecekl~rini taabhud eİn:ıiŞierdir. Bununl~· berabet:·o~un Bedir~de. Kurey§'e galibiyetinden sonra onlar kıyam ettiler ve anlaşmayı bozdiılai. Peygaiıi­
be'r. ·bunun üz,erine Bedir'de' Kureyş'e olduğu·:gibi Allah onlara bir._ felaket: vermeden önce islamı kabul edip etmeme karan.Dı almayı kendilerine bıraktı61 •
·59: Siyer, IV, s. 24; .
60 Aynı eser, s: 2.
· .
hadis - Muha.mıiıed'ubo Ka'b'il-Kurazi tarafııı!lan . rivayet edilmiştir. · B~dir:de .Hz. .Muh8ııiined ._634'te kuvvetlfbiı:: inelle kervanıiıa hücum
ve ·çok başantı bir zafer elde etti [~Mu­
hamm~cİ Mekk~ k~rv~na hücO~ etti• · ifadesi tam. d~bu' değildir. Gerçekten s~v~ Pey~ariıbeliıı
emrCaltıiıdill 'mU~lümiuilarla Suriye'den gelen 'ticaret":kervaiıının iltihak ·e'ttiği miıntazam· bi; ' o~du
arasüıda cereyiui ~tti. Kur'an:ı Kerim su ayeıte: •Han!'size Al}.ah iki tiiifedeii hiriİıin sizin' 'çıl!)uğudu ·
x~-'dediyordır.•. ~) her. iki _gr~ba atıfda bulunur. Bu .h~rp, 313: müslüıiı3:11' muh~:ribi!J',_ 1.9QO Jaıqar_
Mekkeli savasçıyı tamamen bozguna uğrattığı hararetli bir müsabaka hareketi olmuştur. Prof.
Ilitti ona isla.mın •ilk ve kat'i askeri zaferi• demekte haklıdır (History of the Arabs, s. 117). Müs·
Iümanlann niyetlerinin kervana saldınp onu yağma etmek mi yoksa Mekke orduşunun .ilerle~esine
engel olmak suretiyle Medine'yi müdafaa etmek mi olduğu ihtilalının tefeı:ruatıı _ye te~di m_Una~ası, Mevlana Şibli'nin abide kitabı cSiret'un-Nebl• de (c. I, s. 315-31.6) !=J~Bbillr. O, . Kur'ana
re uygun badisiere dayanarak, Bedir harbinin Mekke ordusunun tecavüz işare~erine : ~ bir
ınüdafaa adımı olduğunu tesbit etmiştir. (İngilizcesini n~redenin notu)].
.
.. -'iıı .:Bu
etti
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 107 (1, 1)
HANS KRUSE
74
:, :· . «'Bir: muvada'a'nı.iı kabul edilebilıı:i.esi· ·için .bu·- bir :prensip, oldu, ..Muslüman.:
lar.: ı;iıfiyet..anmda . iken . ayriı akdi ·yapmaya mizurdlırlai, '.'lie . klıv'vetli ·oldUklan
zaman~; savaşa . baş · vurmaya -(=mukatele) :izinlidiİler»·:. Bu:•es-Serabsi'nin:· ·eş-Şey­
bani'.ilin :eserin'e :yazdığqerhteki söıleridir.6~ • • ·. .. · : - .
: ·. · ~ ; . J,·I~ . ''.- ·. -MüslümaWar daha kuvvetli ikeıi . · ~~şriklerl~ hiç :bfr inuvaci~'a. ak~~~ii~'~i:
. .
. . . ·..
' . • :
.
.
':
~
.
~·. i
'
•
..
•
•• . • ,·
• :
. ... .
ya tamamen teriÇim veyq. Uzerine· bir takım · tabditlerin ko-.
iılllinasiru gei:e:kfuir:· :Su, :Emir'iıi zaiuret . olıiıaki~ın · 'y.apamıyacagı.·. Şeylerden . bi-;
ridir.
.. . . . .. .. .... ·' ··'
.
- ..• ~· ;
«Çili:ılcü · .biı, Cj4adıı;ı
··. · «:: ,.Maamafih .müslümanlar onlardan üstün olmadığı zaman mtı'Vada'a . ak;. .
dinqe .qir..inahzur yoktriı;-; zira bu hususi dUl-uinda .6 inüsliimanl.arıii ıiı.enfaatiıi'a.:dı:C»~3.
::
.
-. .
#
--
•
•
•
~ --~
. : •• :
• . . . .:
•
· ' ..B~ ti/ ~~~~ huJa,ık~n. akdi için ilave ön:.§~ da:iiiifsiU~~ar ·~4~~·
b~- 'fiili i~ra· eden:· ıcim~eniıi bwıu yapmaya sblalıiyeili ·o:ıniasidrr. Nazaıf. 6aklni.:
d~. e~an verınede olduğu . gibi aynı şaı:tlar .y~rine getiriJ.ııı,eli,dir ..ki, ~ei.tıcir .tarafİiıdiuı ~kdedilen bir m!J.~ada'a· meşrıl ve_'mer'i"p~~un. ..AS~eri,koniu!atılai' tiırafın­
d.~ v~ edilen yasiıklııf, sad~ce mü~Iümiınlar arasmda · me~'idii:kr ve ·koinut~
aÇi.Jc.4'ağesiiıe .kaişı bir' anlaşma ~geden: ki,nisc:Yi cezaya )ıi~ :ti.irafu. ;BWia .fağ.:.'
İı:ien· a1cdedileP- bir -arilaşmanın hukUki ı:ı;ıei:'iye#ne oru~ · ~1 matriiazıar: .B~Uıiıa.
beraÇ_er liukukçpl~, hiÇ . alıpazsa dah,ili bakımdaı:ı <!Jlla§ma .akd~tme'. seiahlye,~:
İİD:am'ın· '( . Devlet :Bkşkıiriı), ask~ri 'naibJeqniıı'
eıPirferiiıiil iJ.ıhisaİına_ V:~rmeği:
gayret ederleı:64 • . Muv~da'a mahiyeti icab~ Cı~Üriıi değil -·geçici olU!": Aiıc~k
F{ukuk riıüteliass~~lirıiı~. göre müddetf muayyeıi V~. gayr:.i riı:ııaY>ren Ôl~bplı~' .Em~ı:ı:
d~W:ıda olduğu . gibi.. iinam (=Devl~t IlaŞk~) .her .zaniaıi . feshi ihbar- ·etıiıe.
s~ı~y~tiıi~ saliiı5tir~
. · .· . ....
. , .--: . . . . .... · ··.'_. ::.:· .:· ·' _·.,.· ~: ·,:.·
ve,
Hanefi
.. · ·· Muvada'aiun hukuki tesirleri prei:rsip itibariyle: kollektif emaruri tesirlendir:
AnlaŞmada taraf olanlarca i.skan edilmiş olan bölge;, 'müslümanlarııi tecavüz:hare,-,:
ketlerine
karşı
sürdüğü anlaşma
emniyetin hüküm
bölgesi manasma · dar ei;:mu-
vada'a'dır. Bir bölgenin hukUki · durumunu kat'i olarak tayiii : edeı:i. işey;.:hüki.im­
darlai1J,llll . InÜSIUnla~arla olaq; mi.İn~sebetiğlı-65 :': «Eğer hÜkümdar :bir harbi. (ken-.
cUsQıe. savaŞm açıiniası :gereken· bir g~}rr'~i .iıiüsl.inl)
drim;. ili.k~~L:b~ '~ı-::Hıh:hdıf.:
. ~lişÜiİp~IJ..:veya zin.ıPıi ~Idı.!kl~ı. biliİıen khnseler..müs:te~n~. İnÜslüm~~ :.Qta~:
da· ya§ıyan herkesi köle yapmaya hakları vardır» . es-Serabsi, · eş-Şeybanrye göre;
mua:Yyen bir bölgenj.n hukUki··durumunu hüküm ve tayinde müracaat edilecek un.:·
ise
. .
: . : #.: .. :: '; ~
. ...
·;·.. '!;
.
.
: : 62 · Siyer, ıV. ·s. ·3 ...: · :
' '.Aynı · eser, s: 2 . .. : ·
=·. :64 · Aynı ·· eseır/ıı:'-356.• · · · . ·. ·
· · ·.' 6s :: :A.ym .:eser,.· ·8.'·'· · ·.. ' · · ' · ..
-: :.. 63
s.
. . ·!
:.
.
··.·..
.· -·.·.i.,
"
. .
_•ı/,
....·. -:
.:
..
-·- :~. :..
~·=-.·. :
;; :. :,;:;
r_.~
.;·::•.::..
: . .: : ··: :..
. ;; ; ·. . ~ :: : :". ·:
....;: : _:; . '..·: . _..• :-:. ;;:::. :.: :.• ;
: ;: :..·' . :
.. ; ... : ..
. .
·: . ·: ·ı:_.·:
. ;~:
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 107 (1, 2)
tsı.AM DEVLETLER; HUKUKU
75
s"urun hÜkümôai (Slıltan) .olduğunu prensip olarak tesbit eder~6 • • .«Sultaiı» · keu.::
ı:ı:iesi . oriun tarafından . melik'e mukabÜ kullanılmışt1r;'·· ve· o ·der ki ·: «bir -ıcraım
tebaası h:arpte (mukatele) oiduğu gibi muvada'a'da da krala tabidir: $ıiiıcti"onlann;·
Ii<'ieri' odur; ::onlıir ·üzeriılde otoritesi ·. vardir ve. anlar da· kendi başkanlan ·buluri-masına nza göstermektedirler» 67 •
·: ·. ~-· . · : : . . . . . .. : · :. ..• • • •
~ ..
. ·.· .. :oayr-{niüslim. bir· ceİniyette emb ~emie, 'o cemiyerte· hüküm ·süreD.:-.' jj:ÜkfikJ
dtizenliı:~ taıiiİunasiol il:ıtiva eder. islam ülkesi' ·cİışırida vUıru bUlan lier Şey~ · müs.:
IÜn:iawar Için·· huıaikaıi ehenimiyetsi.i ' değildir. Şeybaru'niıl bir · ~aŞ'maiiin · tarilf:.
lan ver~· olarak. insan.. vermeye ·mecbur 'oldukları zarİıan· çıkacak . ineseietle;ilgın
münakaşalari ile bu, açıkça anhişılır.· Gayr-i ·müsÜmler ·kendi kadiiı.ıi:ın ·ve: Çocuk:.'
lari- arasından yeteri .kadarİnı 'tesliin ettikleriiıde ·:mtislilinanlar oolari kabiı1· .·etmenielidir. «Çiliıkü muvada'a 'oniara da··şamudir- ve böylece -onl'ar- mÜslüinaİılaİ-..ta-·
rafından köle kılınmaya karşı teminat: alfınöadıtlar>>:. BW:ıüiııa beraber· vergi öde:.'
yen .kral, :tebaası üzerinde mutl* hükümferma: olunca ve,··bu tebaa, · ]f:raJ.ın istediği zaman satahileceği v.eya· hediye .edebil~ceği. . şahsi iniilkü telakki:.edilince,. ka,.;
bulüne ·. karşı hiç bir şüphe olaniaz68 : Bu tebaa kendi efe~dilerinin· yeya hüküm'-:'
darl~ kölesidir ve onların şahsi durumları, · müslü~anlar ·oiılara malik' olUn.ca·
da . değişmez~ Eğer kral, o zamana kadar kendi emri : al~da· h ür yaşıyan,: fa){at
zorla toplanıp gönderilen şahısları vergi olarak gönderuse müslümanlar oruarı
kabul edebilirler. «Çünkü bunu yapan onların krallaridır, ve çünkü; onlar· ara:.:
sııida· mer'i ' ola~ kanuna . göre; baŞkası tarafındaıi köle olarak . alman biri . fiileır­
ve h akikaten köle olur»69 •
· Müslümanlar muvada'a yaptıkları gayr-ı müsliınlere· onların ·dahili ·öz:hukuklarına göre aralarında caiz olan her şeyi yapmaya mezuİidurlar. · ·zira mu~
vada'aya girriıek suretiyle gayr-ı müslimler «bizim kanunları.mıZa: :tabi olıİiainiı.yt:
temin ve kabul. etmişl~rdi.i'. Bu Şarta göre bağİayıcı . olan hukuk, kMrrlerüfctabi
oldtiğiı ·h ukukdur»10. .
·
·
. · . : . . · ·.- · ·
· _.: · İsİ~ ·telakkisinç gÖr~, ' aiııiış)na bqlg~s~çle, İ.slam.:Iİ~~ıaı:· taı:~ğ~İi ~aYi:;l:
m~slim devletlerin hustısiyeti olduğu 'kabui .edilen mutlak hukı:ik ·de@şri:ıezıiği ·M.:.
J4m olııiaz. . Anlaşmaya: dahil . devletlerin n;ıÜslümanlarla anlaŞ~a JıaJ!n.de- .9@İ;
yan ·üçüıicli : d.evletlerle·:olaıi müriasebetleri. dahi · ~~~ bir ~an:a . ~aZıınır:·--~Uri:;·
lim~a~ 'l)irl tarafından· üçüncü bir _ş.aiı;ıŞ yeya :cıeylete verUtmş . ~uıÜıiııU. ~qıö,ıı:
qi)Jayyen. şartlar ·altında· mÜsl~m·~~r :için cie 'bağlayı~ı' biqt.'··Me·sel~ :·1)5yıe: !hir_
üÇıuı~ü_·şaıın; ~a§m~. bÖlgesiJıi: ieı;k .edip isl~ ·ııakiı:tiiyet oölge:;iı!e..i4-iıic~ .: Ciii~·
.
• . . .• ·. ;! . •." •
66
.. ·':67 :
Aynı
Aynı
.
. ..• : : :.- ·• . .- . .
eser, s. 10.
A~ : ~s~r, s. · 6~ :· · · .
68 Siyer, IV,· s:· 25.
69
70
.
eser, s. 26.
Ayw. yer.
··
·
: ·; ~ : :::
·.
!:~:. .
.. ..
-·.. ...... . .:::: : :;:. ·.: .
._ '_; .J• .
..
·:.
.: :· . - ~ ~
: :: : c:~
. ·_·; ·: ""• •
..
::. :_ ·. ::·:-.::-:
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 108 (1, 1)
HANS
76
~USE
tu~ bl,ldur. Anla§ma pölgesinde eman gaı:antisine_ sahip. bir gayr-ı müslim <?ı:a<!.a
emana tabi halka iltihak ediyor. Anlaş~a bölgesine dahil Jıalktan olan bir kimse,
herhangi bir b a§ka yere hicret ettiği zaıp.an d~ yeniden' istemeye 1~ olııııılc::-:
s~ e~an sahibidir ve bundan i$tifade _eder. Onlara iltihak _
e den ~eler _iç~
de kıymetini muhafaza eder» 71 •
.
.
. . ·, .
. :.: ~il9=~ edilen tafsil~t, qıuvada'a'.dan İslam cemiyeti jle gayr-ı müslim muhit
arl!Şıpdaki münasebetle~de · nasıl bir. h~ ·.esas vaz edildiğini açıkça gös~çc4'..
Açılan bu IJ1Wıasebetlerin daha fazla tertibi ve geli§tirilmesi, bir hulruJ4 ve siyasi
teknik ~eselesid4". Muvada'a münasebetiyle e§-Şeybaru . bundan -başlqt, _ re~ h~­
kuku ve vergi ödeme Üzerindeki anlaşmalarla alakah meseleleri ele alır. ·
Onun muvada'a ile vergi arasındaki . mQnas~b~ti evvelce ~ bulUI!an,
vergilerin... yeniden ödelll]lesi mesel~sine atıf!.ll: birlikte . yaptığı araşt:uma, . miinakaşasmm mahiyeti hakJçında üstün bilgi veP.r72 • . . . :
O,
kıyas
neticesine göre muvada'a'nm · aşağı
yukarı
bir icara · benzediği :ve
anlaşma nihayete erdirildiği zaman peşin alınmış bulunan şeylerin· yei:ıiden öden-
mesinde, riayet edilmeyen mukavele neticelerini doğura~ağını izah--eder. Muvada'a'nm mahiyeti itibanyla karşılıklı trampa ·akdi (mu'avede): olmadığından · o,
verginin ~mamını geri ·çevümeyi daha doğru kabul eder. ' Mi.ıvad.a'a akdederken
vergi ödeme hususunda şart vaz' ı, daha çok muvada'a'yı muhafazanın ·vergi· ödeme
için. şart olduği.ı anlamını ifade eder. Bütün şıırtJ.ar tam· bir::tarzda yerine getiril-·
dikten sonra vergi talebi. ileri sürülebilir. Üzerinde anlaşma ~apılan . müddet
henüz bitmeden muvada'a'nın fesh edilmesi halinde yani bütün_muvada'a'riındcra:..
sım ~tiva eden şart henüz ifa edilmemişken, müslümanlar herhangi-.bir_·vergi· talebine selahiyedi değildirler ve o zamana kadar ~dıklarının hepsini geri vermeye mec]?urdurlru;, q,_kıyas _ve ist$;anın çatışan .. kaidelet4ıden ~ neş'~t;- eğen proble~~,ı,"i
giamer yardımıyla halle çalışır.. Mahiyeti itibanyla· muy~da'a ]:>ir trampa _akdi
değildir. Ancak anlaşma ifadesi uygun olarak formüle ediJmi.ş ise b~ o durumu
alacaktır. «ala» (üzerine) harfi cerri daima· muayyen bir . şartı taahhüt ifağesini
bildirir-.. Mesela muvada'a üç yıllık bir niÜddet için «al~» 3000 dinar akdedilmiş
i~e o, niuva.d a'a'nm yerine getirilmesi.n in v~rgii:ılıi pdenroesi şartİna bağlı oİ_uşq~~ bir
dellidir. .·:Muvada'a'nılı anıaŞma metni ile mahiyeti arasmda tam biİ·:_iıymuıiuk
vardır. öyıe ki bu· halde hiç bir şey isiilısan.· tarafından istenen b.ir ruiıa§!Panin
·feshi hakkındili kaidelerden. inhirafı hakiı gösteim~z~' Buna mclrablı ~uk_uk ba~~~ «bf<h_arf~~ ~~rri_ :umu~ . olara~~ i~_~ı · g~~t~&.~ Her s~ne · :~bi?> ·.~~-i
ile 1.000 dinar olmak üzere üç yıl müddet için aktedil_e~ _bi! ~~yada'a bu
cerri
•
'
.
,; , •
J ;•
71 Siyer, IV, s. 8. Burada Schacht'm (s. 180) Islam Hukukunun il_k _,devrinin b~kal~
yamııda bir formül olduğunu anladığı •Bir mil.lete iltihak: eden aynı ~ete .d~~· hukuk
vecizesi yatmaktadır.
72 Siyer, I, s. 361 vd.
..
~
. :·
':'
,
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 108 (1, 2)
İSLAM DEVLETLER HUKUKU
77
durumda verginin ivaz olarak açıkça istendiğini ifade eder. Bu muvada'a sarih
anlaşma kuVvetine dayanarak yapılan bir trampa akdidir. Tereddüt etmeksizin
kıyasta o icar hükümlerine denk- düşer.
eş-Şeybant, milletlerarası aniaşmaları ~teslı; için -gereken esas formüllere müstakil, geniş ve şumüllü bir bölüm ayıru73 : Bu bölümün ihtiva ettiği malzemenin
mükemmel bir tetkiki, belki de ·Bizans iİe milletlerarası münasebetler ve bunlarin İSlam düşünceleri-' arasmda · tarihi alakalm·hususunda ı calib-i· dikkat ' nialOıiıatı
ortaya koyacaktır74 • Esas itibarİyla yazılı her ·şey - kendiİerin6e- sevilıriey~n75 :-ve
ilk .yazılı ··sulh: anlaşmasinı ancak miladi 678 ·de .bir nota· neticesi BiZani imparatoru IV. Pogonatos ·ile -'akdetmiş bulunan müslüman araplarm · nihayet bu· sahadaki Bizans tatbikatını aldıkıarı kabul edilebilir. eş-Şeybaru tarafından bir anlaşma belgesinin sonunda yemin'' formülü- diye adlandırıla~ ' yemini . iikrçderke'iı
es-Sarahst bu formülün, (formüldeki ifadeleri «anlaşmalarm fascİik ve tasvibi için
müinkün· olan ·e n uygun kelinieler» telakki eden Yunanltİarta savaş yapıldığı) daha
önceki devirierden intikal: ettiğini açıkça ortaya koyar76. - . · . . :
-· .
.
İslam için muvada'a ideai
realite arasında bir uzl3şmadır. · «Zaruret»
gayr-ı müslim muhitle anlaşmalar yoluyla teessüs etmiş olan her . nevi umumi
norıiılanri fiili temelidir. İslam : dışı dünyanın var oluş - hakkını nefy prensibi, akİm taleplerini kabul etmelidir -ki bu .zaruret' nisbetinde yapıldı. İslam ·HukukU
kendi çıkış noktasını prensip' itibariyle terk'etmeksizin fiilen verilmiş olan şartian
hesaba almak için çok sıkı· bir gayret gösterniiŞtic
·
eŞ-Şeybani'nin bu meseleyi hal . tarzi asırlar boyunca Hanefi Mezhebi . içiilde
bir hukukçular neslinden diğerine intikal etti. Bu çözümün tatbikatı İslam iktidarı
kendi kendine sağlam 'kaldığı müddetçe mümkün olmuştur. ·AYrıca· tasribe hacet
yoktiır ki anlaşmalarla alakalı İslam! taalimiiı hepsinin temelinde·· vaadiara sadakati eİnreden ve ancak bu sebeple··devletler arasındaki mÜnasebetlerin · tamamen ·mümıdi.n hale geldiği, gayr-ı müsliıiıleri olduğu kadar ·müslümanları iiZhm
eden bir temel milletlerarası kaidenin var olduğu' yolunda sağlaiiı bii' kanaat b'ulunmak:tadır. eş-Şeybani, «muvada'a'nın muhatazası insana bağhdir» 'kelimeleriyle bu düŞünceyi ifade eder77• ·
· ·
·
·ile
.. ·. .
~
•
••
: ;.•
'; !"
J
••• 1 •.
.
.
- ' -. - - - - -
.;_
·
7~.• Muka~eşe ediniz. Kt1ı_se;- Islam, Völkerrecbıs!ehre, - s. qs vd.; Aynı mjie~f, al.Sb;ıybani .
.74.. Hatschek'in beyanlan --(s. 80) bu bakımdan az alakalıdır. Mukayese ediniz: Kruse, Istam.Vöik~ri;chtslehre, s. ·84 vd. ' _,.
· .
.. · ·
·
·
·
. '75. Biı ~evZu ile ' 'ıi.ıaıaiıı' bir rop~ru içih lıkz. Para<Üsi, s. 195, not 213:
.
·.:
76 Siyet, .'IV, ·s. 62. ,.
77 Siyer, ıv, iı. ·46.
Bizans
.
: ·' .
.. .
. ' "·
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 109 (1, 1)
78
HANS KRUSE
· .. Y
.. o
~
. :.
•
-
.
. ..
!t _ •·
'
..
.: , .
•
HUGO GROTJUS · vE· ŞEYBANi · "
-..
.
.· .
•
.
...
....
: · : · . •!
-
1".
•
: .
· •! ·
.
•
• .
•
• • •
,.
•
.
• •
-
.:: ..-; ·,·... ·
•
~
• :
!~
'.; . ~
.
•
..._
: ::'·.··:·Ml:lha~ed··_eş:-Şeyb~oi,.de Hugo _Grotiı.İs· gi.~t h,~yat ese~ bllyü~ bir: kı;­
;mını nP,.p.etl,er~ası .:m~aşebetle~1 . fepom~njnin . ~u~kl - ,ka~a~o/.J~hsis.. ~qmştlı:.
Jviille.~,s:r!n ve ~e~le!J~~ .h.ayatı.p.ı ifad~ sahasıp.da Jıer i~sind.e ~i:işteJ,"ek. ·olan _sa-9.e~e : deİin merak dolay~iyle degu, fakat eserinin· gelec~k .. nesil için, va!"c!ığı._aş~a­
I9!Yan. Ç>nemi . · s.eb~biyle de o, . Grotius'la . yakından . alak~~dır-: ; ~~r .·. iki~~-d~_ , de
.düşünce :ı.rm-~kla~ı ~e ·Önceki neşil~eı:.4ı fal!liye~Ie~ l;ıirleş~ş!lr. ,G.ro~us . k~n_di~iıı4ı
.-m~nsup _olduğu ~tab:ı ~ukaddeş'.e ait ~~ten, .Y unan ve Ro~a. ~q~p .ve
:HıPstiya.$Jç t~~nden ,vakalar, . misilleı;. ~ V<?_· de14Ier-. zikredec- -eş-ŞeyÇani, _~·
J>~yga~b~ ..ve H;ulefa-i. RaşidJn.· devr_iı:ıq~ki . ö~ ve· ade~ere: day~. )Ie~ ik?,şi d~
kendi selefleriİı.in düşünce ve fi~rl~rini top~ayıp ~et~. e,de_r ;ve J?.ne .h.~r Jlcisi: k~A­
dilerine has yeni fikirlecin ve :takip edenler' için biı: İıidayet ve ışık kaynağı olduğu
:sab~t -olan- düşüncelerin .yazarıdırlar. _ .
, .. .
_
_
. ·F~kat de~şik devir ve şartlarda yaşıyaı:ı ve. tam.~en farklı-mu4it].~rden!le§'~t
-edep. ~ büyük hukukçu çalışm~Iarma ;farklı--noktal~ci.an başla~ ;olquJdaı;ı dü.şünülm<?den geçilmemelidir. H ugo Grotius, batı mill~tlerinin . müşterek_ teJakkisrnin, karşılıklı münasebetler suretiyle var olan örf ve ~detlerinin ve .müşterek kül.türlerinin sağlam bir temel t~şkil ettiği es'as itlbariyle hıristiyan' ~pa_ deyletleri
- arııs~daki münasebetleı;i · tetkik etmiştir. Bununla Muhammed eş-§~ybfuti'~ip. ·dik-kati; prensipte birbirlerine bağlı _c;>lmıyan v_e karşı düşen milletleraras.ı_ ~~a
.t~vcpı .edilmiştir. Gerek ona göre ve ger<?kse kendisini takib ed_e n İs~aı:ı:ı ~~ku
~'\i~ehassıslarına. gö~e · milletlerarası sah_
a da yalruz ve yalnız _ gayr-ı ı:ııüslimlerle
münaseÇt"<t ~~vcuttur y~ bir dereçe Hıristiyan devletlerin_kendi aralarmdaki çley~etler~ası · müna~ebetlerinio hukuku olan «Hıristiyan -Devletler H~kuku»na· uygun
.olmak üzere mevzuu İslam devleti olan . «İslam Devletler HukuJru» İ~lam Hıı:­
kuk nazariyatma yabancıdır ve sadece tarihi kaynaklar.ıp çok .i~$..bir , te~­
den sonra aydınlanabilecek olan bir İslam hukuk realitesinin henÜZ ke§f edilmemiş bir kısmını teşkil eder. İslam iktidar sahası dahilinde ideal arzu bütüiı müslümanlarm bir devlet teşkil etmesidir. Bu sebepten burada herhangi bir milletlerarası teşkilat için hiç bir açık kapı bırakılmamıştır . eş-Şeybani için ve hatta daha
muahhar olanlar için bu, mevzu dışı idi. Bunun sebebi de uzak İspanya'daki farklı bazı gelişmeler bir tarafa hilafet, imparatorluk birliğinin onun· hayatmda- bala
·-yaŞayan ·bir vakia· olııiasıdıi.· B1İnun içindir İd. onun dıŞ hiikiıkla ' al~kai.ı beyaruan
tamamen gayr-qnüslim muhitle mu~meJ~l~ı;~ ve .müna~ebetl~re ıi.asr .~cıiliniştir.
Siyer'in bünyesiİıiiı . §Üphesiz Cibad fikrine istiİıad etnlesiİı~ - ra~en .:~~:~ noİnılar
kompleksine «Harp Hukuku» denirse, Avrupalı hukukçuları . yanlış ·anıaı:naya S"Vk
.A
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 109 (1, 2)
İSLAM DEYLETI.,ER ·:HUKUKU
edecektir78• Bizim «Harp Hukuku» . t~lakki.ır$ gayr-ı . ihtiyarı olarak <charp istis. nadır» fikrinden neş'et eder. Böylece ·Haip İlukıikii istisnai durumun hukuh.a olarak gözükmektedir ki normal telakki edilen milletlerarası sulh duruml.Jnu . tahdid
eder. islama bunun zıddı uymaktadır. Avrupa telakkisine göre 1i~rri:(~adec~ sulh
p~ensib4lden .4~ğan ~etleraı:aşı hukuk U:ustum pellum) kaideleri müsa~de ettiği
'iainan .ve::o· nisbette yapıiablıir. islaıiı Hul.rk telakkiii ise saciece <<Hari{lillıcik'u»
kaide ve hükümlerine aykırı düşmediğinde Utısta· pax) ~e o ıiist:iette ' sulh münasebetletin~ müaade :eder.: : ..
. .. ·:· !, _ : .
..
..... . ·- ~· ....:.. . :. · :- ; :·.
--· · . Kendiİiğind.eri'~aşilir ki son durumda harp ç~;t~siıici~,-~?ııen l_ıukuk kaideleri, onları istisnai ş~t ve qurum h~kı.ıku. ~aııasliJ.a .«Harp H~ku» · ~e :Q?-U~~y~~
ettiğimizde beklediğimizden daha ·değişik mana ve anlam sahibidirler-. Benaenaleyh
siyer'i düşünmeden Harp Hukuku ile aynı mahiyette görmek tavsiyeye şayan değildir. Bu sadece onların milletlerarası hayat şeklini anlamaya bir: t~şebbüstür ve
o aynı hususla alakalı bütün hükümleri harp prensibine dayandırır. Bunun için
İsl?.m ~dış ]lu~» ıstıl$ı geçmiş beyanl~da ~ekrar _telq~ kupanılmıştır. Ay'rupada ·Biı·: konuyu·· 1şliyeİı ilim dalı, Seriuısı;nın; §erhi.Qiıi:. H;aydarabad ·ıi~§riiiliı
1.500 den fazla sayfa teşkil ettiği eserdeki beyanlarını uygUn· bir 'tercÜme ile daha
geniş a!4nler ~Wıit:Wn · tetldlP.· tei)lİn edilmiş ;eldu~ · anQa·.Oro.tius'a, . verilen:·meş­
hur ş~ref , unv!lnın~ atfen «SiyeJ:" babası» denebilı.:;cek . qlaQ 1\:fuhamme.d eş-Şeybani'ye ·anc.ak hakkını verebilıiiiş' olur79• ··
•
,..... ·
.. . · · ·
::·. :. ; ·S.serinin : muJJtevaşına .burada · ancı;ık işaret edilebilir. Bu arada·· GrO:tius'.iıiı
«De Jure praedae» eseriyle iyice ·mukayese edilebilecek ··olan Harp :Ganimetieri
H~ h~qaki izahları gibi. bölümlerin tetkik edilmeksizin, terk ed,ilm~si . ge-
'r~kıiı)ştk
: .. :·· . ·:: .. ·. ··
·· ··
· .
·· ·
.
· ··.·.. ,· ·. ··
· l3U: yüz'den devletler hukUku tarihçileri için «Müslüm·anıarın Hugo Grotius'u»
,tabi~i .gele.cek. uzun·bir müddet boyuııca Muhammed eş-Şeybani'nin es.eriiıin. müsb et değerlendirilmesinden ziyade bir heyecan ifadesi olarak kalabilecektir.
.• ·.- . ..
. .;
...... ,
. . .··.'"';_
.
t
..... ·-:..
78 ·':H:ineiıerg'de
. , .. ·.
. .:·:.
.. ;:.:·.. ·.·
.
....
..... ... ·. -, ;·: ; .
.
. ... . .
olduğu gibi.
79 Pakistan Historical Society, Serahsi'nın Şeybani'ye yaptığı ıi~rhin· iligiiizce tercümesinin
neşri ile meşguldur. Buna benzer bir. · plan, gaye_
sL klasik İslam . Devletler· Hul!:ukunu ve. o devirdeki
ilmin milletlerarası inti.san~ tetkik ol~ gedç ·:slıaybaru s~d~tY- - ~f.. Inte~ati~~~i- i~~ •. i~~lliiü
tarafından dü~ünülınektedir." ' · :
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 110 (1, 1)
HANS . KRUSE
80
Kısaitnu,dar :
• • •
.·.
\
·...
:
t
: .,
;
•
~
·~·· •••
..
• •
•
•
EI Enzyklopaedie des Jslams. Geographisches und biographisches Wörterbuch der
·.. · .· .muhammedanischen. Völ}<er, 'Leiden 19,13-:-1934. ... , ..
-
•
••
•
•
•
:
••
•
t ••
• •
•
:
•
• .,
GAL Brockelm.ann, Cari, Geschichte der arabischen Literatur, G I, n; S. , I. İİ,
· nt, :Leidan 1943.
· · · ·· ·
·
: · · ~ '' · ·
MSOS Mitteilungen des Seİninars ~r Orie~talische Sprach~iı..
·
. ..... : ...
Kajnaklar:
.... ···-.
Bergstraesser, CotthelfÇ Gfl:lndzüge des. isJamischen 'Rechts, n~şr. J. Schacht, Ber,. . . . "
.
lin uiıd Leipzig 1935.
· Brockelmaiın, Cari, Geschichte der arabischen· Litei:atur, i.:eideıi 1943. ·
Dimitroff, Iwan, Asch-Schaibaoi, in MSOS ll (1908),
n.
Abt., 'S. 6.0 vd.
Fallati, Johaınnes, 'Keime des Völkerrechts bei Wi.ldeİı. und · halbwildeıi Staemmen,
in Zeitschr. f.d. ges. Staatswiss. 6 (1850) S. · ısı vd.·
. .
Flügel, Gustav, Die Klassen der hanefitischen 'Rechtsgeteiirteı:i', in Abhandlungeİı
. der Königl. Sae~hsischen Gesellschaft der Wissensch~en 8 .(1861). ·
Gateschi, Lineamenti di una storia estema del diriıto musulmand, · Alexandria
.. .
;
1876.
.
.
.
ı
ı
Goldziher, lgnaz, Muhammedanische Studien
n,
Halle 1890.
Hamidullah, Muhammad, Muslim Conduct of State, Lahore 1945.
»
»
, La Diplomatie musulmane a l'epoque du Propbete et des
Khalifes Orthodoxes I, n. Paris 1935.
Haneberg, Bonifaz, Das muslimische Kriegsrecht, in Abh. d. Bayr. Akad. d. Wiss.,
· Phil. - hist. Klasse, 12, 2 (München 1870) S. 221 vd.
Hartmann, Martin, Die islamisch-fraenkischen Staatsvertraege, in Zeitsclir. ·f. Politik 2 (1918), S. 1 vd:..
· · · .,
· ·· :~. · ,,,. '"
..- ' :
H.artmann, Richard, Die ..Religion des Islam, Berlin 1944.
Hatschek, Julius, Der MQsta'min, Berlin und Leipzig 1920.
l o
•.
..
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 110 (1, 2)
"81
İSLAM DEVLETLER HUKUKU
. -Heffening~ ::Wilhelm;·Das · islamische Freindenrecht;
.
Halıiıöver : 1925:
!
~ -.
\
~ ...
. . . . ..
,·-
, : ,···
. ... . : '; \;
Heffter, August Wilhelm, Das europaeische VölkeiTechf de'r' Gegeiıwart, Leipzig
::: ~~;·) ·: · ; · 1'844.~:.:~~ ~···: I:: ,-. · ..·..: .:· · ::.:~ J:::.: .:: · .;.. i ~.r.:!,: . .:'"i '. ~ :;:;~.~r:-; ~·-n ;\:.J~
.
.
~
·-
.
. .
.i
•. . . .
'.
.
Hitti~ Philip Khuri, History of the Arabs, Loıidon 19'49.
.....
, " • tı' ·
~.
7 •. , • .
~ · ~-
• :.
•
.
' . .
..
. .
..
· ' ·
.. ,:"" .. ; f.""·.
•
. ... . ._. : ; ...~ . ,..,
Holtzei:idon, Fraılz· v:,- Handb'ıich des· Völ.kerrechts r ; Bei'lfıfjı;. ·R~~bnrg ·rs85.
• • • :,J_
~!!
..
#
...
Homung, Josepb, Civilises et .Barbares, in Revue _de droit intemational18
r:
:''!:.. ·s. .i?~- .·. _.·.. ·. .... - .. -
..
. ..
.
:·; : . .
Juynboll, Tb. W., Handleiding tot de Kennis van
.z::;-ı : ı~·- ,·. , ·•,:ı·/·.: ..
19
·. ·
,., .. :ı>, ,
.,..
· -.. ··
:··~·
. ..
(1~89) ,
. .. :·~ .··· -- ~''·'·
.
mobammedaanşcht
:wet, Leiden
:> . :-,. -· · . ....:·: /. ::·_ ,;'.<- ·:-i.:~
· ·. · '
Kruse, Hans, Islainische Völkerrechtslehre,
::' ' ':ı= ~ gep:-ı95 f
.
(neşredilmemiş
,-.. ·. .·.. : ' · : · .'-·=
doktora .tçzi),
'.'·~·..
:; ..'.:.'; '
Göttiı;ı:-
, : _: ·. · ;---·· ·· ··
» . _ , Al-Shaybani .on international instruments, .in J.ou,rnat of .thç
Paki~tari :H:isforicaı'socikt}' I , :Pari;ri''(1953);:·s : 9!r"~d. ; ·~· ..-. .}:.· ---- ·.':.
•. ·: -••_ _r,
Lorenz,. R~inhold~
Türkenjahr 1683, Wien ._1933
..
. . ,.. . :: : : . . .. . . . .
_, _..
Mas Latrie, Louis .Qe, Traites de paix .et de com.merce . . . cancemant le~. relations
des cııı:~teris" ~vee les . ·~abes de"·ı·A.friq~e· ' sepfentrlörl;u~: avJ6 ::ri.ne
introduction historicj.ue;·.Paris . .1866, suppl. 1872.
, . ,;
. , ;:::
~;
-·..... :.: ...... ... ;· ·..-·.:_·. .. ~ ~ ·· ··
,.
~
:: .,''. .
. . ~·- ~ Li '":
. . . . . . ·.·. ·. · ··.. ·. .
Milliot, Louis, La c_onception de l'etat et de• l'ordre
legal
çlans. l!Isl<ı;m,'.
in Recueil
'
•
•
• •J
• • , ••• •
des Cours 75, IV (1949), S. 591 vd.
.' . . : ...
. ·.· . . :
~
. :·· .
~
..·
:;;_, ·- ·' .:·.
·... ,", :.-· ·.:-. ::":;;. .•'ı · ?
··-~:i
Nys, Emst, Les origines du droit international, Brüssel 1894.
:~;u~disi,= ~fwio, ·n .Diritto·intemazionale neı'M~dfev,-' MÜ~o --i94o.'.: :::: ·. :~,:.;.:· ~·
O
o
t
o
,"
• -
._.
:
0
•
o#
0
',
1
~
:
0
0
,
-
0
00
o, :.,
' o
.Pfannmüller,
Gustav,.
Handbucb
der
•. Berlin u ...~ipzik-:1~23.
~ ,.,.-..
. ·. . .
.. .
. . .
..
. . .Islamlit~ra~
- ... -· .
. . . , .. · ..· ... . ..
Pritsch, Erich, Die islamische Staatsidee, ·in· Zeitscb.r: f: ·. vergi': R.echtswiss. 53
'.
(1939), S. 33 vd.
,. . . '
... : .... ... ;.:ı:. .. ::·
<, .:: ;;;;·;.:\':'
. -~ •. ·.»:.
.. , V om: ~es.en ~.es islamis.chen . ~echts, in: Bü~ge~~Tı:iJ:P..~C?tp, ;.~~.;:', ligiöşe,)3,inq~gen in frühen. ~~çi in ori~ntalische.~ ~eqh~n,_ ·Wiesbaden
1952, S. 35 vd.
: ;·
· : . .:.• ··:· ;::ıi :"··~=
.Piitter,
K~l
Tbeod9r, Beitra~ge zur
Leipzig 1843.
.
Vö~errecp~-Gesç~çpt~, und-Wiss~~şcp~
·'" ..
·: ...
Rechid, Ahmed, L'islam et le droit des gens, in Recueil des Cours 60, ll (1937),
S. 371 vd.
D00055c4s1-4y.pdf 01.02.2010 15:20:49 Page 111 (1, 1)
-' ·_: HANS· KRUSE
82
· . '·· ·
Reland, Hadiian, Zwei •Büche~ von der·Türkische'n: oaer.Mohariım.edani~cheri 'Re:.
ligion, Hannover 1716.
.. .··... ı;:: .
Rolin-Jaquemyns, Edouard, Le droit international et la phase :· actiıelle de la
question d'Orient, in. Revu~. d:e , dr<?it jnte~~ti9n~ı,L 8 :.OŞ76), .~ .•.37;f.l:. -::
. -. .
. . .. .. ... . .... - . ... ·. .
. .. ,... .. . ' .. ... . .. . ... ..
Sach.au, ~duard, Mı.$~edanişches Recht nach şch~tisc~~r. I,..e]:ıre,. Ş.tu~gart u.
· ·- - · Berlin 1897. ..
· -·
· · · · · ·- · · · . .. .:.,.. .- · .· ..
Sachau, Ediıard, Zur · aelte~teiı Geschichte de~ mohammedanischeıi. .Rebhts, in
Sitzungsberichte d. Akademie d. Wiss. in Wien, Bd. ·
{1870), S .
... > ..· · 699 <vd. . ·
· ·
. " . · · _;:.·. ~,_•.::.:._
ks
Schacht, Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence,
..
•
•
1
..
,
;
;
•
r 1; •
,
'
'
•
• •'
•
oxtbi:d~ 1950.
· : ·t·
••
•
·;
; ;• ··:
" · :.-. .. ·
Schaeaer, · Hans Heinrich, Islam: Religioİısgeschlchilich, - m: · ~J?,ie · ··Religion' · iiı
Geschichte und Gegenwart ID, Tübingen 1929, Sp: . 406 =vd.
·scihm1dt,
·pJi:, Die.Ocetip:atiö iriı . ~l~sc~ei~: R~ht,:::in··..Dei Islam.· ı
s. s3 \rcı. -·· · -·
- ' : -· .. · ·- ,
Snouck, C. Hurgronje, Verspreide.' G~scıirlfteı~{I-vİ,
Spui~f, Be~9ld,
uan in
·Leid~n. 1~i3~i927;
cl910),
·:·• ·::' ...
frÜmsi~sclier ·.~it, ~es~ad~n ·195=
2. _: .·.... :.~ <:·:: ;
Stadtmüller, Georg, Geschichte·_ des Völkerrechts;;r~ Bis' zuriı·, ~ieıier Kongress
(181,5), Hannover 1951, . S. 47-51 :. Di~ ar~bisch-islamiscl;ıe Ştaat~ı;ıg~. · ·. - ·· · meinschaft des Mittelalters. · ·
·
' · ..
-·
'·
'
: !. ~;· . . . :-~ ... . .-:: :. ; .
..
.. .·
Strothnıann, Richard, J?ie Li~eratur der Zaiditen, in Islam 2_(1911), S. 64__vd. _.
.. . : ... .
- . ..· .· . . . .
- .·:. - ·. . ~·;,. ~~:~ .. :.;.'{ ~~-.
Taube, Michael y., Etuq~s sur le _developme_nt histo,riqu~ . d~ 9-toit iı;ı,te~~tion~
dans l'Europe Orientaıe;· in ·R.ectieil des Col.irs ll, -ı (1926)~· S. ·349' vd;
~
'
~
la
Tyan, Emile~ Le Notariat et le reiiın.e de la preuve par e~rit daİıs
pratique du
-· . · · droit m.~&ulman;. Bayrc;ıuth 1945 . ._ .
.. .. _..
.. ... .. : __ ,·:.
Vismara, Giulio, Bisanzio e !'Islam, Milano 1950.
· ' ··. ·~ .=: ..,i, • .:
· -'
Ward~- Robeı.:i··'Aıi' eıiquİry' iıito . iııe foundaiiön .and "histöry···öi the law of nations
· .;, .; .. ·· ' in Efuope from .t he time of the Gr~ekS and: the ·:Ron:ians.toithe age of
· ·. · - ·- ·-:- .-: :-_.: ~
Grotius I u. II, London 1795.
Wegner;· f\rtıiur; Gescİıichte ·des: Völk~rrechts; Stiittgart· 1936-· ( = Handbueh :des
Völkerrechts I , 3).
· · _: ;; · · · : ·-~
.•
..• ~• - -- -- · : -~ :
___
·,·
. ... .....
:' ·. . .:::
•
•
•
• t
r.;.: . .
---~
'""·· --: - -· -