TÜRKIYE`DE DOGAL OLARAK YETIŞEN T AKSONLARININ YA

TÜRKIYE'DE DOGAL OLARAK YETIŞEN
ÜVEZ (Sorbus L.)
TAKSONLARININ YA YILIŞLARI lLE
ÖNEMLİ BAZI MORFOLOJIK VE
ANATOMIK ÖZELLİKLERİ ÜZERINE
ARAŞTIRMALAR
Studies on the distribution, and certain morphological and
anatomical characteristics of native Sorbus L.
taxa in Turkey.
Dr. Alp
GöKŞiN
Orman Yüksek Mühendisi
ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTiTüSü YAYlNLARI
Teknik Bülten Serisi No.: 120
ŞAFAK
MATBAASI
Tel.:
295784 ·ANKARA
ı.
Babam, Or. Yük. Müh. Adil
GöKŞiN'in anısına ... j
!stanbul üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Botaniği Kürsüsünden Doktora tezi olarak alınmış olan bu çalışma; Sayın Prof.
Dr. Faik YALTIRIK'ın yönetimi altında tamamlanarak 12.12.1980
tarihinde istanbul üniversitesi Orman Fakültesi Dekanlığına su·
nulmuştur. Raportör olarak seçilen Sayın Prof. Dr. Fai'k YALTIRIK ve Sayın :prof. Dr. Betül TüTEN'in incelemelerinden sonra,
Sayın Prof. Dr. Faik YALTIRIK, Sayın Prof. Dr. Suat üRGENÇ
ve Sayın Prof. Dr. Selman USLU'nun katılmalarıyla sözlü «Doktora Bilim Sınavı» gerçekleştirilmiş, 20.2.1981 tarihinde tstan:bul 'Üniversitesi Orman Fakültesi Kurulunun onayı ile Doktora Tezi olarak kabul edilmiştir.
Söz konusu çalışmanın asıl metni, 5 tablo, 12 harita ve 98 adet
ve Faydalanılan Kaynaklarda belirtilen 59 eserle birlikte
203 sayfadan meydana gelmiştir.
re....cıim,
2
öN SöZ
Olarak Yetişen üvez (Sorbus L.) Taksonlaile önemli Bazı Morfolojik ve Anatomik özellikleri üzerine Araştırmalar» adlı çalışma, i.ü. Orman Fakültesi, Orman Botaniği Kürsüsünce Doktora tezi olarak verilmiştir.
«Türkiye'de
Doğal
rının Yayılışları
Bana bu konuda çalışma imkanı veren ve bu çalışmanın gerçekleşmesinde beni her bakımdan destekleyen ve teşvik eden ho·
cam, Sayın Prof. Dr. Hayrettın KAYACIK'a en derin şükranlarımı
sunarım.
Araştırmalarım esnasında devamlı
olarak değerli fikirlerinden
daima çok yakın ilgi ve yardJmlarını gördüğüm
hocam, Sayın Prof. Dr. Faik Y ALTIRIK'a teşekkürlerimi sunmayi
kaçınılmaz bir borç bilirim.
faydalandığım,
Çalışnıam
ile ilgili çeşitli konularda kıymetli yardımlarını
esirgemeyen, Sayın Prof. Dr. Burhan AYTUö'a ve aynı kürsünün
değerli öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Muzaffer SELtK, Sayın
Doç. Dr. Gökhan ELiÇİN ve de yardımcılarından Sayın Dr. isınet
ŞANLI ile Asis. Asuman GüNGöRDü'ye de teşekkür ederim.
Ayrıca,
konu ile ilgili çalışmalarımda emekleri geçen, Orman
Fakültesinin değerli öğretim üyeleri ve yardımcılarıha, alakaların­
dan dolayı Edinburgh üniversitesinden, Sayın P .H. DAViS ile, .
Sorbus L. Cinsi üzerindeki değerli çalışmalarından geniş ölçüde
faydalandığım, Sayın E.L. Gabrielian'a da teşekkür etmeyi yerine
getirilmesi gereken bir görev sayarım.
Çalışmalarım
süresince her türlü
kolaylığı
göstererek,
araştır­
manın sonuçlandırılmasını sağlayan, Ormancılık Araştırma
Enstitüsünün Sayın yöneticilerine ve de, göstermiş oldukları yakın ilgi ve yardımlarından dolayı, Or. Yük. Müh. Sayın Mehmet VAROL
ile Bölge Müdürümüz Or. Yük. Müh. Sayın Mahmut SEvtMSOY'3
a teşekkür ederim. Ayrıca, Bölge Müdürlüğümüz elemanlarından,
çizim ve daktilo işlerinde emekleri geçen Sayın özden BENiNGER, Sayın Senıra MAYAKON ve de Sayin Serpil TUNCAY'a candan teşekkür ederim.
Bu arada arazi çalışmalanın
rını gördüğüm, her kademedeki
şekkürlerimi sunmayı bir görev
ıstanbul.
4
Eylül 1982
esnasında yakın
ilgi ve
değerli meslekta.5larıma
yardımla­
içten te-
sayıyorum ..
Dr. Alp
GöKŞiN
tÇiNDEKiLER
BiRiNCi BöLüM
ı.
GiRiŞ
VE LiTERATüR öZETi
9
1.1. üVEZ (Sorbus L.) CiNSi
HAKKINDA GENEL
BiLGiLER .........................................................
1.1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi ve
9
Sistematikteki
Yeri
lO
1.1.2. üvez (Sorbus L.) Cinsine Ait
Bazı önemli
Morfolojik özellikler .. . .. .. .. . . . .. .. . . ... .. . .. . ... . . .
lO
1.1.2.1. Vejetatif
özellikleri ......
10
özellikleri . . .
ll
Ait Bazı önemli Anato..........................................
14
Organların
1.1.2.2. Generatif
Organların
1.1.3. Sorbus L. Cinsine
mik özellikler
tKtNCt BöLüM
2.
ARAŞTlRMADA KUL~NILAN MAYERYAL VE ME·
TOD ...........................................................................
16
2.1. TAKSONOMiK REViZVON iÇiN GEREKLi MATERYAL VE METOD . .. .. . .. . . .. . .. .. . . . . . . .. .. .. . . . . . . . .. .. ..
16
2.2. YAPRAK SAPI VE YAPRAK AYASININ ANATO·
MiK öZELLiKLERiNiN iNCELENEBiLMESi iÇiN
GEREKLi MAYERYAL VE METOD . .. . .. .. .. .. .. .. ..
17
2.3. üVEZ (Sorbus L.) ODUNLARININ ANATOMiK
öZELLiKLERiNiN tNCELENEBiLMESi iÇiN GE·
REKLt MATERYAL VE METOD ........................
18
ÜÇÜNCü BöLüM
3.
ARAŞTIRMA
SONUÇLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
20
3.1. Sorbus domestica L. .............................................
21
3.1.1. Morfolojik özellikler .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
3.1.2. Anatomik özellikler .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
3.1.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
21
22
3.2. Sorbus aucuparia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
3.2.1. Morfolojik özellikler .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ..
3.22. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .
25
25
3.3. Sorbus roopiana Bordz. .. ...................... ,.. .. .. .. . .. .. .
28
3.3.1. Morfolojik özellikleri . .. ........ .. ......... ..... ... . ..
3.3.2. Anatomik özellikler .... .. ........................ ......
3.3.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri ............ ............... .... ..
28
29
3.4. Sorbus tamamschjanae Gabr. ..............................
30
, 3.4.1. Morfolojik özellikler . .. . .. .. .. .. .. . . . .. .. . .. . .. .. . .. .
3.4.2. Anatomik özellikler . .. .. .. .. .. .. .. . .. . . . . . .. . . .. .. .. . ..
3.4.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. ..
30
31
Sorb us takhtajanii Gabr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
3.5.1. Morfolojik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.5.2. Anatomik özellikler . .. . . .. .. . .. .. . .. .. . .. . .. .. .. . .. .. ..
3.5.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikler,i .............. ...................
32
33
3.6. Sorbus persica H edi. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. . .. . .. . .. .. . .. .. .. .. . .. . ..
34
3.6.1. Morfolojik özellikler .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. . ..
3.6.2. Anatomik özellikler .............................. ... ....
3.6.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri .. ;..............................
34
34
3.5,.
::!2
26
29
31
33
36
3.7. Sorbus luristanica (Bornm.) Schön.- Tem. .........
37
3.7.1. Morfolojik özellikler....................................
3.7.2. Anatomik özellikler ....................................
37
37
3.7.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . .. . .. .. . .. . ..
38
..................... .......... ........
39
3.8. Sorbus caucaslca Zinserı.
3.8.1. Morfolojik özellikler
J. •• • . . . • . • • • . . • • .. • .. . .. • • . • •• ..
39
3.8.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
39
3.8.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanlarl, Tak·
sona Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özellikleri .........................................................
40
3.9. Sorbus subfusca (Ledeb.) Boiss. ............................
41
3.9.1. Morfolojik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. .
41
3.9.2. Anatomik özellikler
42
3.9.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri .................................
42
3.10. Sorbus kusnetzovii Zinsert
44
3.10.1. Morfolojik özellikler
44
3.10.2. Anatomik özellikler
44
3.10.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme Yeri özellikleri ............. ....................
45
3.11. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch. ........................
46
3.11.1. Morfolojik özellikler
. .. . . . .. . .. . .. . . . . . .. . .. . . . . . .
46
3.11.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
47
3.11.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Taksona Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özellikleri ......................................................
49
3.12. Sorbus
tornıinalls
(L.) Crantz. ..............................
55
3.12.1. Morfolojik özellikler .................................
55
3.12.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
3.12.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Taksona·Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özellikleri ......................................................
56
7
DöRDüNCü BöLüM
4.
ARAŞTIRMA iLE ELDE EDiLEN SONUÇLARlN iRDE·
LENMESt VE SORBUS L. TAKSONLARlNIN TüRKiYE'DEKi DOGAL YAYILIŞINA TAKTlLAR . . . . . . . . . . . . . . .
63
4.1. Morfolojik özelliklerin trdelenmesi
. . . .. . . . .. . . . . . . . . . . .
63
42. Anatomik özelliklerin trdelenmesi ........................
70
4.3. Sorbus L. Taksonlarının Türkiyedeki Doğal Yayılışına Katkılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
74
SUMMARY .........................................................
78
YARARLANILAN KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
BiRiNCi BöLüM
GiRiŞ
Ormanlarımızda doğal
olarak yetişen Sorbus taksonlarının
«taksonomik revizyonrumu yapmak, seksiyonlar · içerisinde herbir
taksonun önemli bazı, iç ve dış morfolojik özellikleri ile, memleketimizdeki coğrafi yayılış alanlarını araştırmak, bu çalışmanın baş­
lıca amacı olmuştur. Her ne kadar, Türkiye Sorbus türlerinin dış
morfolojik özelli'kieri üzerinde, bazı etüdler yapılmış ise'de (Gabrielian, 1961-1972), söz konusu araŞtırmalarda, yalnız dış morfolojik
çalışmaların yetersiz kaldığı. dış morfoloji yanında iç morfolojinin (anatominin) 'de birlikte yürütülmesi gereğine inanılınakta­
dır (Davis, P.H.- V.H. Heywood, 1963; Yaltırık, 1971). Bu nedenledir
ki, araştırma konumuz olan memleketimiz Sorbus türlerinin ve alt
taksonlarının yalnız dış morfolojileri değil, dış morfolojileri yanın­
da iç morfolojileri'de olanaklar ölçüsünde incelenmiştir.
Yukarda amacı belirtilen çalışma üç bölüm halinde ele alın­
olup, birinci bölüm'de üvez (Sorbus L.) cinsi hakkında literatüre dayanan genel bilgilere, ikinci bölümde araştırmada kullanı­
lan materyal ve metoda, üçüncü bölümde ise, araştırma sonuçları
ile sonuçların irdelenmesine yer verilmiştir.
mış
1. LiTERATüR öZETi
1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi
Hakkında
Genel Bilgiler:
Yaptığımız literatür tarama ve çalışmalarında latince «Sorbus
L.» kelimesinin açık bir izahına raslanmamakla beraber, «Sorb»
(Fransızca sorbe) kelimesinin «meyve» anlamı taşıdığı ve latince
«Sorbum»'dan geldiği ifade edilmektedir. Sorbus L.'un yukarıda
zikredilen «Sor bum» kelimesi ile sıkı ilişkisi ·olduğu kanaatinde-
9
yiz. Çünkü Sorbus L. cinsinin hemen hemen bütün takson1arındo,_
belirgin özellik meyvelerinin Sonbaharda kırmızı veya portakal
kırmızısı renklere dönüşerek göze çarpmalarıdır.
Hegi (1935) 'e göre, Sorbus aucuparia L. taksonun'da sıfat olarak kullanılan «aucuparia» kelimesi kuşlar tarafından çok sevilen
meyvelerinin kuş yakalamada kullanılmasına atfen latince «avis»
ve «capere» (kuş yakalama, kuş kapanı) kelimelerinden türetilmiş
olmasıdır. Bunun gibi yabancı dillerde de üvezlere farklı manalarda isimler verilmektedir. örneğin, Alınaneada «Sorbus L.» ismi «Ebere.sche» yabani ağaç, Fransızca'da meyvelerinin buruk tadından ötürü S. torminalis'e «Alisier torminab>, Azerbeycan'da ıse,
meyvelerinin ormanda yaşayan kuşlar tarafından severek yenilmesinden dolayı «kuşçu armudu» denilmektedir (Gabrielian. 1958) _
1.1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi ve
Sistenıa.tikteki
Yeri:
Çalışma
milyasının
konumuz olan üvez (Sorbus L.) cinsi, Rosacese faPomoideae alt familyasına dahildir.
Söz konusu cins (Sorbus L. Sp. Pl. ed. ı : 477 (1 753), kışın yapdöken, sürgünleri dikensiz, kısa boylu ağaç v:eya çalılardır.
Oldukça iri olan tomurcuklarının üzerieri kiremitvari diziimiş pullarla örtülmüştür. Sürgünlere almaçlı olarak diziimiş bulunan ve
kenarları dişli ve loplu olan yapraklar basit veya bileşiktir (tek
tüysü). Çiçekleri beyaz, ender olarakta pembe renkli olup birleşik
yalancı şemsiye biçiminde kurullar teşkil ederler. Taç ve Çanak
yapraklar 5 parçalı, etamin sayısı 15-20'dir. Ovaryum 2-5 karpelden
oluşmuş olup 2 adet tohum tomurcuğu taşır. Meyve 2-5 gözlü, yalancı sulu meyve tipindedir; olgunlaştığında sarı, kırmızı veya portakal rengini alır (Rehder, 1962; Gabrielian, 1972; Kayacık, 1975).
rağını
1.1.2. üvez (Sorbus L.) Cinsine Ait
özeJiikler :
1.1.2.1. Vejetatif
Organların
Bazı
önemli Morfolojik
özellikleri:
Görünüş (Habitus): Kışın yapraklarını döken, kuvvetyapma özelliğine sahip ve ince dalları ekseriyetle lenticeller taşıyan üvezler, farklı boylarda ağaç ve çalı (3-25 m.) .halinde bulunurlar.
Genel
li
sü~gün
Kök: Literatür taramalarında bu cinsin kök
rir bilgilere pek raslanmamakla beraber yapmış
lO
özelliğini
göstegöz-
olduğumuz
lemlere dayanarak bu cinsin daha çok derin kök sistemi kurduğu­
nu söyleyebiliriz.
Kabuk : ·Çalışmamıza konu olarak seçilmiş bulunan cinsin kaa yaprak şekilleri gibi değişik göstermektedir. örneğin,
S. domestica'nın pul şeklindeki kaba yapılı kabuklarına karşılık
S. torminalis'in açık renkli, ince yapılı levhalar halindeki kabukları
gençlikte düzgün, ileri yaşlarda derin çatlaklıdır. S. aucuparia'nın
kabuğu da parmaklar arasında sıkıştırıldığında hoç bir koku neş­
reder (Bonn ier, 1934).
buklarıd
Tomurcuk: Sürgünlere çok sıralı sarmal olarak diziimiş bulunan tomurcuklar, dıştan çok sayıda kiremitvari pullarla örtülmüş­
tür (Gabrielian, 1958; Rehder, 1962).
Yaprak Sapı: Bazı taksonlarda sapın sürgüne bakan taraflan hafif olukludur. Uzunluk bakımından da değişiklik göstermektedirler. Ayrıca yaprak saplarının sürgün üzerinde bıraktığl izler
yardımıyla bazı türlerin diğerlerinden ayırt edilmesi mümkün olabilmektedir.
Yaprak Ayası: Sorbus taksanıarını birbirinden ayırınada yardımcı olan yaprak ayası, sade ('basit dişli, çift sıralı dişli, dilimii
ve sathi loplu-dişli, derin loplu-dişli) ve tek tüysüdür. Sade ve tüysü yaprak arasında geçiş teşkil eden, örneğin S. roopiana Bordz'da
olduğu gibi, yarı tüysü diyebileceğimiz yaprak şekillerint' de rastlanmaktadır (Resim 1).
1.1.2.2. Generatif
Organların
özellikleri:
Çiçek: Rosaceae familyasına bağlı cinslerin büyük çoğunlu­
gibi, Sorbus L. cinsinde de çiçek erselik ve entemogamdır. Çiçekler, teker teker değil, birçoğu birarada birleşik yalancı şem.siye tipinde kurullar teşkil ederler.
ğunda olduğu
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Çiçek kurulları sayı bakımından
22 veya çok sayıda çiçekten oluşan (örneğin, S. persicada
19- 35; S. aucupariada ise, 75-100 adet) «bileşik yalanr.ı şemsiye»
tipindedir (Kamarow, 1971; Gabrielian, 1972; Kayacık, 1975).
farklı
Meyve ve Tohum özellikleri: Sorbus L. meyveleri yalancı meyve tipinde olup, çoğunlukla 2-5 bölmelidir ve her bir bölmede ı,
nadiren 2 tohum bulunur. Olgun meyveler çoğunlukla küçük olup
küremsi, elipsoidal (geniş yumurtamsı) veya armut biçimindedirler (Resim 2).
ll
Resim 1. Sorb us L.'larda ya prak tipleri. şekilleri
Figure
ı.
Some Leaves shapes in the taxa of Sorbus L.
ı.
S. aucuparia L; 2. S. doruestica L.; 3. S. roopiana Bordz.; 4. S. taruaruschjanae Gabr.; 5. S. takhtajanii Gabr.; 6. s. persica Held.; 7. S. Iuristanica
(Bornru) Sch-Tem.; .8. S. subfusca (Ledeb.} Boiss.; 9. S. kusnetzovii Zinserl.;
10. S. urubeliata (Desf.} Fritsch. var. umbellata.; ll. S. urubeliata (Desf.)
Fritsch var. cretica (Lindl.} Schneider.; 12. S. urubeliata !Desf.) Fritsch. var.
orbiculata (Karpati) Gabr.; 13. S. torminalis (L.) Crantz. var. torruinalis.;
14. S. torminalis (L.) Crantz. var. pinnatifida Boiss.; 15. S. torminalis (L.)
Crantz. var. orientalis (Schön.- Teru.) Gabr.; 16. S. caucasica Zinserl., var.
yaltırıkii Gökşin.
12
Resim 2. Doğal Sorbus Taksonlarında meyve ve tohum şekilleri
Figure 2. Fruit and seed shapes in the indigenous taka of Sorbus
ı. S. donıestica L.; 2. S. aucuparia L.; 3. S. roopiana Bordz.; 4. S. tanıanı­
schjanae Gabr.; 5. S. takhtajanii Gabr.; 6. S. persica Hedl.; 7. S. luristanica
(Bornnı.) Sch.- Tcnı.; 8. S. subfusca (Uıdcb). Boiss.; S. S. unıbellala {Desf.)
Fritsch. var. cretica {Lindl.) Sch.; 10. S. tonninalis (L.) Crantz. var. torminalllı.; 11. s. caucasica Zinserl. var. yaltırıkii Gökş,; 12. S. kusnctzovii
Zinserı.
Tohum: Bu cinsin taksonlarında değişik büJ'üklük (2-8 mm.
boyunda) ve şekilde (yumurta, geniş ters yumurta, mızrağımsı, dip
13
tarafı sivrice, üç köşeli ve kenarlar belirgin yanlardan basık ters
yumurta ve iki ucu sivri üze~:i oluk·lu gibi) tohumlara rastıanmak­
tadır (Hegi, 1935; Kamarow, 1971; Gabrielian, 1972).
'1.1.3. Sorbus L. CinS'ine Ait
Bazı
önemli Anatomik özellik-
ler:
Yaprak Anatomisi: Yapılan literatür çalışmaları sonucunda,
Hegi (1935) söz konusu cinse ait taksonların yaprak anatomileri
yönünden, geniş ölçüde benzerlik göstermekte olduklarını ı;;öyle­
mektedir. Diğer taraftan, doğal üvez taksonlarında, yaprak sapı­
nın enine kesiti çoğunlukla az veya çok dairesel biçimde olup, surgüne bakan tarafı biraz basıktır. Yaprak sapı kesitlerinin çoğunda,
bir diğer ortak özellik, Metcalfe Chalk, (1957) ve tespitlerimize göre, iletim demetlerinin sayısının taksonlar arasında farklılıl{Iar
göstermesidir.
Odun
Yapısı
:
Makroskopik özellikler: Guinier, 1947; Hutchirison, 1964; Berkel, 1970; Bozkurt, 1971; Kayacık 1975 ve Browicz, 1978'e göre, ağır
ve sert yapıdaki odunlara sahip olan Sorıbuslarda, diri ödun çoğunlukla geniş ve kırını 2amsı-beyaz renkte olup, öz odun u kırmı­
zımsı kahverengindedir. Jacouiot, 1973'e göre ise, öz ışınları çoğunlukla homojen, bazende hetorejendir ve özışın genişliği 1-3,
yüksekliği ise, 25-30 hücre sırası arasında değişmektedir.
Mikroskopik özellikler: Sorbus L. cinsine ait odunun ana öğe­
leri Greguss, 1945'a göre, incelenen trahe ve özışınlarına ilişkin
özellikler aşağıdaki cetvelde görülmektedir :
Koromo:wm Sayısı : Darlington Wylie (1955) ve Wright (1963) 'e
göre, Sorbus L. cinsinde k.romozom sayısı x = ı 7, 2 x = 34'dür.
Ender olarak bazı taksonlarda 3 x poliploid'lerine raslanmaktadır.
14
öZ
TüRü
TRAHE SAYISI
adet
YüKSEK.
GENiŞ.
--~~---
~.
domestica
S. aucuparia
S. umbellata
(Syn. S. aria)
S. torminalis
p
--
150-160
p
200-220
p
200-220
p
220-240
-p
p
-p
-----·------
mm. 2'de
SAYISI
DURUMU
~---~-
150-160
p
--
IŞINININ
adet
= 300-320
3-25
1-3
55-60
Homojen
= 400-440
2-40
1-2
75-80
Heterogen
= 440-480
2-20
1-3
75-85
Heterogen
= 280-300
l-30
ı -3
60-70
Homogen
220-240
140-150
140-150
iKiNCi BöLüM
2.
ARAŞTlRMADA KUI,LANIIıAN
2.1. Taksonomik Revizyon
İçin
MATERYAL VE METOD
Gereldi Materyal ve Metod :
Materyal : Revizyon çalışması için gerekli karşılaştırma materyeli temin etmek maksadı ile, İngiltere'de bulunan Edinburgh Royal Herbaryumundaki tüm Sorbus taksonlarını kapsayan ve çoğun­
luğu Türkiye'den toplanmış örnekler, ödünç materyal olarak istenmiştir. Ayrıca, başta İstanbul üniversitesi,
Orman Fakültesi
Herbaryumu (ISTO) olmak üzere, istanbul ve Ankara'daki üniversitelerin bazı Fakültelerinde yer alan Herbaryumlar (i.tf E~7a"ıiık
Fakültesi (ISTE); i.ü. Fen Fakültesi Genetik ve Bot~mik Kürsüsü
(ISTF), Ankara üniversitesi Fen Fakültesi Botanik Kürsüsü (ANK)
ile Ankara Ormancılık Araştırma Enstitüsü Herbaryum (ANKO)'undaki örnekler de görülmüştür.
arasında, çiçekli ve meyveli materyal temin
ile değişik mevsimlerde Kuzey, Güney ve Güneydoğu,
Doğu, Orta Anadolu, Ege ve Marmara bölgesindeki ormanlık alanlarda inceleme gezileri yapılmış ve tarafımızdan yeteri kadar materyal toplanmışür.
1(}72-1977 seneleri
etmek
amacı
Metod: Revizyon çalışması olarak öncelikle, «Index Kewensin» ve diğer önemli yapıtlar ile revizyon çalışmalarından (Schneider, 1907; Hegi, 1935; KarpatL 1960; Krüssmann, 1962; Browicz,
1966; Ga;brielian, 1958, 1961, 1972; Zohary, 1973; ve Kayacık 1975)
Türkiye'de ve komşu ülkelerde yetiştiği belirtilen taksonların alfabetik bir listesi h~ırlanmıştır. Daha sonra, Türkiye'de yetiştiği
belirtilen Sorbus taksonlarının deskripsiyonları yayınlandıkları kitaplardan faydalanılarak çıkartılmıştır, bu arada Edinburgh Herbaryumundan (E) ödünç olarak getirtilen teşhisli örnekler ile bazı
ilk örnekler (isotype) de tarafımızdan incelenmiştir.
16
Literatür çalışmasından sonra, toplanan üvez (Sorbus L.) ma·
teryalleri biraraya getirilmiş daha sonra herbir herbaryum örneğinin vejetatif ve generatif partileri üzerinde sırasıyla (sürgün. toınurcuk, yaprak sapı, yaprak ayası, çiçek kurulu, çiçek gibi) gerekli ölçme ve tespitler yapılmıştır.
,
·
Yukarda sözü edilen morfolojik özellikler incelendikten ve ölçmeler yapıldıktan sonra, az veya çok devamlılık gösteren özelliklere sahip örnekler bir araya getirilerek gruplandırılmışlardır. Bu
gruplandırma sonucu memleketimiz için 12 büyük grup (tür) ortaya çıkmıştır. Bu 12 büyük gruptan 9 grup alt gruplara ayrılmadan
kalmıştır. Geriye kalan 3 grup alt gruplara (varyete kademesinde)
a yrıla;bilmiştir.
Bu suretle dış morfolojik özelliklerine göre ayiılan taksonlar
arasında daha başka farkların mevcut olup olmadığını saptamak
üzere sırasıyla şu çalışmalar yapılmıştır:
a -
12 taksonurt yaprak
b -
12 taksonun odun anotomileri
Yukarıdaki farklılıkları
ve metodlar
2.2.
sapının
saptamak
anatomik özellikleri,
bakımından farkları,
maksadı
ile
aşağıdaki
materyal
kullanılmıştır.
Yaprak· Sapı ve Yaprak Ayasının Anatomik özellik·
lerinin incelenebilmesi için Gerekli Materyal ve Metod:
Materyal : Bu çalışma için gerek arazi gezileri sırasında toplanan taze örneklerden ve gerekse herbaryumda bulunan kuru materyallerden istifade edilmiştir.
Metod : Preparat haline getirilmek üzere hazırlanacak olan kesitler, yaprak sapı için yaprak ayasına en yakın yerden; yaprak
ayasında ise, orta damar ortada kalacak şekilde alınmıştır. Alınan
bu kesitler, daha önce hazırlanmış bulunan «bazik fuchsim>li gliserin-jelatin ile muamele edilerek mikroskop preparatları hazır­
lanmıştır. Bu preparatları inceleme işi, 8 x 10 ve 8 x 43 büyütıneli
bir mikroskop altında yapılmıştır. Sırasıyla yaprak sapında, sklerankima ve kollenkime halkalarının hücre sırası sayıları, ilettm
demetlerinin sayısı incelenmiştir.
17
1
2.3. tJvez (Sorbus L.) Odunlarının Anatomik özelliklerinin incelenebilınesi için Gerekli Materyel ve Metod :
Materyel :. Araştırmada kullanılan odun örnekleri, gövde formu muntazam ve sağlam olan ağaçlardan, yerden 1.30 m. yükseklikten alınmıştır. üzerlerinde kabukları'da bulunan bu tekerlek~
ler'de gereken makroskopik incelemeler yapıldıktan sonra, parçalanarak üzerlerinde mikroskopik araştırmalar da yapılmıştır.
Metod:
Makroskopik özelliklerin incelenmesi : üvezler (Sorb us L.) 'in
odun örneklerinde, çıplak göz veya bir lup yardımı ile farkedilebilen özellikler (diri ve öz odun rengi, genişlikleri, özışınların kalın­
lıkları. kesitlerde parlaklık, koku, trahelerin görülüp görülmediği
ve dağılışı gibi) incelenmiştir.
Mikrosimpik özelliklerin incelenmesi : Makraskopik etütlerin
tamamlanmasından sonra, eldeki odun örneklerinden 1x1x2 cm.
boyutlarında parçalar çıkartılmıştır.
Bunlar· üzerinde gerekli iş­
lemlerden sonra hazırlanan odun preparatlarında mikroskop altıri'::
da sırasıyla, enine kesitte mm2 'deki trahe sayısı, ilkbahar ve yaz
odunu içerisinde trahalerin radial ve teğet yönlerdeki çapları, tra'halerin dağılışı v.b. gibi. Daha sonra teğet kesitte mm2 'deki özışını
sayısı, tek ve çok sıralı özışınlarının maximum yüksekliği, çok sıra­
lı özışınlarının maximum genişliği, özışınların homojen olup olmadığı da incelenmiştir.
ölçme Sonuçlanna Ait istatistik Değerler : Her özelliğe ait en
az 100 ölçmenin ortalaması (X), standart sapması (Sx) ile aritmetik ortalamaların standart hatası (S-) hesaplanmıştır. Bu işlemlerde
ı.
aşağıdaki
formüller
kullanılmıştır (Kalıpsız,
1976).
Aritmetik ortalama:
xi = i'inci ölçme
n
ölçme
sayısı
:E Xı
X---
n
X
18
Aritmetik ortalama
2. Standart sapma :
~ (X;-X) 2
s
Standart sapma
n -ı
X
3. Aritmetik
ortalamanın
S- = Aritmetik
X
)ı/2
S·=(
standart
ortalamanın
hatası
standart
:
hatası
S-. =
vn
19
tJÇttNCtJ BöLtiM
3.
ARAŞTIRMA
SONUÇLARI
1972-1977 seneleri arasmda altı vejetas-.Yon süresi boyunca, doğadaki Sorbus L. (üvez) örnekleri
ile memleketimizdeki başlıca
Herbaryumlarda mevcut kurutulmuş çok sayıdaki materyeller üzerinde yaptığımız çalışmalar sonucunda, Türkiye'de doğal olarak
yetişen 12 büyük gruptan, 9 grup aıt gruplara ayrılmadan kalmış,
geriye kalan 3 grup ise, alt gruplara (varyete düzeyinde) ayrılmış­
tır.
Taksonamik kurallara uygun olarak ortaya konulmuş bulunan
17 üvez taksonu aşağıda sırasıyla gösterilmiştir:
ı.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
U.
12.
13.
14.
20
Sorbus domestica L.
S. aucuparia L.
S. roopiana Bordz.
S. tamamschjanae Gabr.
S. takhtajanii Gabr.
S. persica Hedl.
S. luristanica (Bornm.) Schön.- Tem.
S. subfusca (Ledeb.) Boiss.
S. kusnetzovii Zinserl.
S. umbellata (Desf.) Fritsch. var. umbellata.
S. umbellata (Desf.) Fritsch. var. taurica (Zinserl.) Gabr.
S. umbellata (Desf.) Fritsch. yar~ cretica (Lindl.) Schneider.
S. umbellata (Desf.) Fritsch. var. orbiculata (Karpati)
Gabr.
S. torminalis (L.) Crantz. var. torminalis.
-
15. S. torminalis (L.) Crantz. var. pinnatifida Boias.
16. S. torminalis (L.) Crantz. var. orientalis (Sch.- Tem.)
Gabr.
ı 7. S. caucasica Zinserı var. yaltırıkii Gökş.
Memleketimizde doğal olarak yetişen 12 büyük gruba bağlı ı 7
taksondan S. caucasica Zinserı. var. yaltırıkii Gökş.'nin Türkiye
için yeni bir takson olduğu ortaya konmuş ve tarafımızdan deskripsiyonu yapılarak yayınlanmıştır (Gökşin, · 1977).
Araştırma sonuçlarımızdan.
yukarıda
folojik
sözünü
özell~kleri
elde
ettiğimiz taksonların bazı
ile, Türkiye'de
bulgulara dayanarak
önemli dış ve iç mor:.
ettiğimiz
doğal yayılış
alanları sırasıyla
belirtilmiştir.
3.1. SORBUS DOMESTICA L. Sp. Pl. 477 (1 753) :
3.1.1. Morfol-ajik özellikler:
Vejetatif
Organların
özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus): 20 m.'ye kadar boy 70-80 cm.'ye kadar çap yapabilen, dolgun gövdeli, gençlikte konik daha sonralım
dağınık, yayvan tepeli bir ağaçtır. Kabuk : Genç yaşlarda gövde
kabukları kül grisi renginde. düz ve pürüzsüz, yer yer üzerıeri ince
bir mum tabakası ile kaplı olmasına karşılık yaşlı fertlerde uzunlamasına dar şeritsi pullar halinde çatlaklıdır. Sürgün: Son
sürgünleri oldukça kalın, kızılkestane veya grimtrak z;eytin yeşili
rengindedir. Sürgünler yaşlandıkça kabuk kül grimsi renge dönüşür. Tomurcuk: Genellikle tepe tomurcuğu yan tomurcuklardan
büyüktür (5-10 mm.). Söz konusu tomurcukların uç kısımları hafif tüylü olup belirgin derecede yapışkandır. Yaprak: Yaprak sapı; Yaprak sapları 2.0-4.8 cm. uzunlukta olup üzerieri sonradan dökülen seyrek beyaz pamuksu tüylerle kaplıdır. Yaprak ayası; Tüysü (bileşik) yapraklara sahip olan bu türde, her bir yaprakta tepe
yaprakcığı hariç 7-11 çift yaprakçık bulunur. Orta damara sapsız
olarak oturmuş yaprakçıklar, 2.4-5.3 x 0~8- 1.9 cm. boyutlarında
ölup çoğunlukla dar elips veya mızraksı biçimdedir.
Generatif
çek
Organların
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Bileşik yalancı şemsiye tipindeki çikurulları 6-Ü cm. boyutlarmcl.adır. Çiçek eksenleri beyıız pa21
muksu tüylü olup çiçeklenme yapraklarunadan sonra Mayıs-Hazi
ran aylarında görülür. Meyve: Türkiye'nin doğal Sorbus L. taksonlarının içerisinde en büyük meyveli (1.5- 2.2. cm.) olan'dır. Çoğunlukla meyve küremsi veya armut biçimde olup önceleri yeşi­
limtrAk sarı, olgunlaştığında sarımtrak-kahverengi bir rem: alır
ve üzerieri seyrek kırmızı beneklidir. Daha sonraları, koyu kırmı­
zımtrak-kahverengine döner.
3.1.2.
Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi : Hemekadar yaprak sapının sürgün
üzerinde bıraktığı iz sayısı, makroskopik incelemelerimiz sonucunda 5 adet olduğu görülmüş isede, mikroskopik incelemelerimiz sonucunda burada hilal biçimli büyük tek ana iletim demetinden
başka 2 adet küçük yardımcı demetler de bulunmaktadır.
Odun Yapısı : Odunun Makroskopik özelliği; Diri odun kirli
beyaz, öz odunu ise, beli~gin olup açık sarımtrak renktedir. Odu-
nun mikroskopi'k özelliği; Trahaler: tıkbahar odunu içerisinde dağınık olarak yeralmışlardı.r Yaz odununa doğru lümenler Riderek daralmakta ve bu durum yıllık halka sınırında daha belirgin
olarak gözlenmektedir. özışmlan: Homogen olup alt ve üstlerinde yeralan yatık paranşim hücreleri ortada yeralanlara kıyasla daha kısa ve geniştir. Boyuna Paranşim: Paratraheidal veya m-:tt~t­
raheidal'dir. özlekeleri: Bu taksonda enine ve tegetsel kesitlerde
özlekeleri öbekler biçiminde. yıllık halka sınırında ise uzun çizgiler halinde görülmektedir.
-
3.1.3.
Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Yayılış Alanları, Yetişme
Genel Yayılış Alanı: Literatüre göre bu takson, Avrupa-Sibirya bölgesinin bir elemanıdır (Rehder, 1962; Gabrielian, 1972;
Browicz, 1978) .
Türkiye'deki
Yayılış Alanı*
Herbaryum örneklerine ve arazi
{*)
22
gözlemleriınize
göre, Harita 1).
Türkiyede'ki yaydışların kaydedişleri, Davis (1965) 'in ortaya
kareleme sistemine uygun olarak yapılmıştır.
koyduğu
r ·--~t=:='
lij
.....\J :
.
1
!
..
ı
G
.
o
!. '
.1
Al(E) Kırklareli: Demirköy, Demirköy-tğneada, 210 m. H. Kayacık- F. Yaltırık (!STü 9562)!; Kırklareli : Demirköy, Şarapnel
bölgesi. 320 m. T. Odabaşı .(ISTO 9563)!; Kırklareli : Demirköy, Kadınkule serisi, 580 m. C. Aksoy (ISTO 15861)!; Kırklareli : Demirköy, Demirköy-1ğneada, 180 m. A. Baytop (ISTE 13933)!; Çanakkale: Keşan,M. Varol!; Kırklareli: Demirköy, Macara serisi, 180 m.
M. Varol!; Kırklareli: Vize, Kızılağaç Köyü yakınında. F. Yaltı­
rık- N. Uluocak- M. Sevimsoy (ISTO 20373)!; Kırklareli : Demirköy, Karacadağ, 380 m. C. Aksoy (ISTO 21129)!; Kırklareli : Vize,
Kızılağaç Köyü üzerinde, yol kenarı, A. Gökşin- C. Aksoy (ISTO
21128) !; Al(A) Çanakkale: Angadere, tngoldby 457.; Çanakkale:
Biga, Yeni Makina mevkii, 680 m. A. Gökşin (IS· ro 9520) ı; BalıKe­
sir : Gönen. Gönen-Giga, Dikyol deresi, Y. Dönmez (ISTO 20683)!;
A2(E) Istanbul: Sarıyer, Belgrad Ormanı, dere kenarında, 110 m.
F. Yaltırık (ISTO 8859)!; Istanbul Sarıyer, Fatih ormanı, 110 m.
M. Kelican tiSTO 3227)!; Istanbul : Kemerburgaz, K emerburgazTerkoz, yol kenarında 110 m. F. Yaltırık- A. Gökşin (ISTO 15900)!;
Istanbul : Terkos, Tayakadır mevkii, B. Kasaplıgil (ISTF)!; Istanbul: Sarıyer. Bahçeköy, Arbareturn sahası, 110 m. A. Güngördü
(ISTO 21321)!; A2(A) Istanbul: Beykoz, Elmalı Barajı havzası, 110
m., N. Balcı (ISTO 519)!; Istanbul : üsküdar, üsküdar-Alemdağ,
Baltacı Çiftliği, 300 m., F. Yaıtırık (ISTO 13738) !; Sakarya: Hen23
dek yakınında, Czeczott 113; Bursa : Ulu dağ, M. Başarman ( ıBTF) ı;
Bursa : Uludağ, Saftabağan mevkii, M. Heilbronn (ISTF)!; A3
Zonguldak : Devrek, Devrek, Buldandere mevkii, 570 m. i. Şanlı
(ISTO 17014)!; İzmit : Kefken, M. Varol (ISTO 16804)!; Bolu : Çaldere, Orman içi açıklıkta, 410 m. A. Gökşin (ISTO 13157)!; Bolu :
Düzce, M.D. Zohary 3102.; Bolu : Göynük, Yunusdere mevkii, 600 ,
m .. S. Sünıer (ISTO 22511)!; Zonguldak: Akçakoca, P.H. Davis D.
37447 (E)!; A4 Ankara: Hacıkadın dere kenarında, H. Bağda (iSTE
2051)!; Anhara : Hacıkadın dere kenarı, A. Gökşin (O bs.)!; Ankara : Keçiören, M. Zohary.; Ankara : Kızılcahamam, Çeltikçi civarında, A. Gökşin (Obs.) !; Ankara Kızılcahamum, Orhaniye köyü
civarında, Yay la deresinde A. Gökşin (O bs.)!; Ankara : Beypazar~
Güdül, Soponlı köyü civarı, A. Gökşin (O bs.)!; Ankara : Hacıka:
dın deresi. tarla içerisinde, M. Aydın (ISTO 4826)!; Kastamonu :
Araç, araç-Iğdır, açık sahada, 650 m., A. Aydın (ISTO 5331) !; Kas-'
tamonu : Araç, Iğdır-Araç, orman altında, 620 m., F. Şeker (ISTO
3911) !; Kastamonu: Korkum, El~alı dağı, Sint. 3391.; Zonguldak:
Devrek, Aksu bölgesi, V. Atılgan- F. Yılmaz (ISTO 9001)!; Zonguldak : Karabük, Büyükdüz Araştırma Orm., Başköy civarında, 6BÔ
m., A. Gökşin (Obs.)!; Zonguldak: Karabük, Kapulu köyü yol kenarı, 400-450 m .. i.H. Bozakınan (ANKO)!; Bolu : Mengen, Pazarköy, Geyik köyü serisi A. Eser (ISTO 21099)!; A5 Sinop : Gerze,
P.H. Davis D. 25033.; Sinop : Ayancık, Ayancık civarı, 100 m: F.
Yaltırık (ISTO 1716)!; Çorum : iskilip, Yanoğlan-Çomu köyleri
arasında, 1000-1200 m., M. Kılınç (ISTO 18211)!; A6 Tokat : Wiedemann. Tokat: Erba, 200 m., B. Soykan (ANKO)!; B3 Konya:
Sultandağları, EngiÜ K., 1100 m., G. Dölmıeci (ISTE 32690)!; Eskisehir : Mihaliççik, Çatacık, Kızıltepe bölgesi; Erçek seki mevkii,
tarla içinde, 1300 m., M. Sevimsoy (ISTO 21130)!; B4 Ankara : Kı­
rıkkale. Keskin 800-900 m., A. Gökşin (O bs.)!; Ankara : Elmadağ,
Sarayözü mevkii, Ilıca deresi, 840 m., A. Gökşin (ISTO 15862)!;
Allkara : Elmadağ, 780 m., A. Gökşin (O bs.)!; C6 Hatay : Dörtyol,
900 m., Akman 144.,
Yetişme
Yeri özellikleri :
Literatüre (Hegi, 1935; Gabrielian, 1972; Browicz, 1978) ve arazi gözlemlerimize göre bu tür, sıcaklık ve. ışık isteği fazla, kuraklı­
ğa dayanıklı ve genellikle kalkerli topraklar üzerinde iyi bir gelişim
24
gösterir.
3.2. SORBUS AUCUPARIA L. Sy. Pl. 477 (1753):
3.2.1. Morfolojik özellikler:
Vejetatif
Organların
özellikleri:
Genel Gö:riinüş (Habitus): 4-15 (-20) m.'ler arasında boy yapabilen yuvarlak, oldukça gevşek bir tepe çatısına sahip küçük bir
ağaçtır. Kabuk : Bulgularımıza göre, gençlikte gövde kabuğu açık
gri renkli, parlak, düz ve pürüzsüzdür. ileri yaşlarda kabuk üzerinde boyuna çatlaklar belirir ve renk koyulaşır. Sürgün : Son sene
sürgünleri, gri-kahverengi veya kırmızımtrak-kahver(mginde. olup
üzerıeri seyrek ve çabuk dökülen pamuksu tüylerle örtülüdür, sonradan çıplaklaşır. Tomurcuk: Tepe ve yan dururolu tomurcuklar
9-18 mm._ boyunda. sivri uçlu konik biçimindedir ve dıştan 3 adet
çok koyu siyahımtrak-kahve.rengi renkte pullarla örtülmüştür. Yaprak: Yaprak sapı; Çoğunlukla kırmızımtrak-kahverengi renkli
olup sapıann uzunluğu 1.5-6.7 cm. arasında değişmektedir. üzerlerinde seyrek tüyler bulunur veya tamamençıplaktır. Yaprak ayası; Bir önceki taksonda olduğu gibi bundada yapraklar tek tüysü
(bileşik) dir. Ölçülerimize göre, yapraklar 8.:.30 X 4-20 cm. boyutlar
arasında değişmektedir. Yapraıtçık sayısı tepe
yaprakçığı hariç
n-ı 7 çift tir.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Bileşik yalancı şemsiye tipindeki çiçek
8-15 cm. boyutlarında olup yukarı doğru dik durur. Sorbus taksonları içerisinde en fazla çiçek taşıyanıdır (75-100 adet).
Çiçeklenme, yapraklanmadan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarmdadır. Meyve: Bu türün meyveleri basık küre biçimli olup boyutları 6-9-11 mm. çapmdadır. Genellikle,
kırmızımtrak nadiren
sanmtrak-portakal renginde olup üzerlerinde-- seyre'k ldl.çük lenticelleri vardır.
kurulları,
3.2.2. Anatomik özellikler :
Yaprak
Sapı
Anatomisi: Ma:kroskopik etüdlerimize göre, yaprak sapınm_ sürgün üzerinde bıraktığı iz 5 adettir. Yine aynı türde
mikroskopik çalışmalarımız sonucunda, sapın ayaya yakın yerinden alınan enine kesitte hilal şeklinde büyük tek ana iletim demetinden başka 4 adet küçük yardımcı demetler de görülmektedlr.
25
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özelliği; Diri odun açık
kırmızı renkli, öz odunu ise, belirgin ve kırmızımsı-kahverengin­
dedir. Odunun mikroskopik özelliği; Traheler: Traheler yıllık halka içerisinde dağınık biçimde yer a!mışlardır. Trahalerin çapları
ilkbahar odunundan yaz odununa doğru giderek daralmakta ve
yıllık halka sonunda en dar lümen~ilere raslanmaktadır. özışm­
ları: Bu taksonda ışınsal kesitte daha belirgin olan heterosellüler
özışınlarına raslanmaktadır. Ayrıca, özışınları tegetsel kesitlerde
urlu (damarlı) odun oluşumu nedeniyle ilginç bir görünüm alır.
Boyuna Paranşim: Bol miktarda paranşim hücrelerine ras~"':;
maktadır. öz Lekeleri: Yıllık halka sımrında. kalın bantlar halinde bol miktarda görülmektedir.
3.2.3. Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Yayılış Alanları, Yetişme
Genel Yayılış Alanı: Literatüre göre, Avrupa-Sibirya bölgesinin bir elemanıdır (Karpati, 1960; Rehder, 1962; Ga:brielian, 1972;
Kayacık, 1975; Browicz, 1978).
Türkiye'deki Yayılış Alam: (Herbaryum örneklerine ve arazi
gözlemlerimize göre, Harita 2).
lO
~
.
~-. .;~-· . ~·--1- . . ~ .......... :3-.
.
.
la'
ı
ı
•
=·
\·- .
.,.
A2(A) Bursa: Uludağ, Septaboğan. Heimann.; Bursa: Balık­
Mete (ISTF) !; Bursa: Uludağ, Cennetkaya, Alt alanı mevkii, M. Heilbraun (ISTF 4929)!; A3 Bolu : Sarımu~tan, Gurbet talıdere,
26
şı mevkii, ı650 m. A. Gökşin (ISTO ı3ı50)!; Bolu : Kökez, Demirciler serisi, ı500 m. A. Gökşin (ISTO ı3ı5ı)!; Bolu : Sultan serisi.
830 m. H. Aksoy (ISTO 20750)!; Bolu : Kökez, ı500 m. H. Aksoy
(ISTO 20758)!; Zonguldak : H. Birant (ANK ll 7) ! ; A4 Ankara :
Çubuk, Karagöl, ı580 m., i.H. Bozaknıan (ANKO)!; Çankırı : Çer~
keş, özbengif!. Deresi, ı400 m., R. Ardaç (ANKO)!; Bolu : Gerede,
Demirpınarı. ı240 m. S. Süıner (ISTO 22850)!; Kastamonu : Ilgaz
dağının kuzey yamacı, P.H. Davis D. 25072.; Kastamonu: Ilgaz Dağı, 1400 m., F. Yaltırık (ISTO 1642) ı; A5 Kastamonu: Çangal, 1200
m., F. Yaltırık (ISTO ı715)!; Amasya: Maniss 801.; Sinop: Ayancık, Kertil, ı590 m. B. Kasaplıgil (ANK)!; Sinop : Ayancık,, Zindan, Kapıdağ. ı220 m. B.Kasaplıgil (ANK)!; Sinop : Türkeli, Zindan bölgesi, 950 m. A. Mızraklı (ISTO 20822)!; "A6 Ordu: Fatsa,
1200 m. C. Tobey T. ı397 (ISTO 4149)!; Ordu : Kabadüzü, Yokuş­
di bi mevkii, A. Gökşin (Obs.)!; Ordu: ünye, ünye-Kuz; üç Yol
mevkii, 1450 m., B. öztürk (ISTO 1318ı)!; Ordu : Ulubey. Ka:badüzü mevkii, dere kenarında, ıooo m., B. Karakaya (ISTO 14180)!;
Ordu : Akkuş, '1350 m. A. Suner (ISTO ı5860)!; A7 Giresun : Eğri­
bel geçidinin kuzeyinde, ı63o m. Awishai 393.; Giresun : Kulakkaya,
Yavuzkemal mevkii, ı600 m. F. Yaltırık- G. Eliçin (ISTO 4100)!;
Trabzon : Sumila. Sint. (syntype of S. boissieri) .; Trabzon : Maçka, Malaka deresi, 1560 m., R. Anşin (ISTO 16736) ı; Trabzon : Hamsiköy, Hamsiköy civarında, ı500 m., R. Anşin (ISTO 15925)!; Trabzon: Meryemana, Meryemana Araştırma Ormanı, Manastır Yöresi, 1100 m .. R. Anşin (ISTO 15926)!; Trabzon : Meryemana, 1000
m., T. Baytop (ISTE 16020)!; AS Artvin : Hatilla Ormanı 1250 m.,
S.O. Av cı (ISTO ı06) ı; Artvin : Şavval Tepe, 1500 m., P.H. Davis
D. 32209 (ISTO 1158)!; Artvin : Tiryal Dağ, ı 700 m., P.H. Davis
D. 29925 (ISTO 13739)!; Artvin: 1300 m., P.H. Davis- I. Hedge D.
29739 (E) ı; Artvin : Kutul Ormanı, M. Heilbraun (ISTF) ! ; Artvin : Soğuksu. M. Çaşarman (ISTF)!; A9 Kars ı Göle~ K·
· <.
mevkii, 2000 m. O. Al pay (ANKO) ı; Erzurum : Şenkaya, Dere kenarından, 1550 m., H. Mutlu (ISTO 3924)!; Erzurum : Olur, C. Bilgili- Y. Çiçek (ISTO 7614)!; Artvin : Ardanuç, Sakaltutan dağı
eteklerinde, 2285 m., M. inanç (ISTO 7809)!; Artvin : Ardan uç, Şa­
hinkaya mevkii. ı 700 m., A. Gökşin (ISTO 13414)!; Kars : Sarıka­
mış, 2500 m., Litvinov.; Erzurum : Oltu, ı900 m., A. Gökşin (ISTO
15893)!; Erzurum: Oltu, ı750 m., O. Yıldınm!; B5 Kayseri: İnce­
su, Gökdağ Ormanı, ı 750 m. S. Sümer (ISTO 4470)!; Kayseri : Erciyes Dağı Bal.,; Kayseri : Selimiye. 2800 m., H. Bağda (ANK)!;
B6 Sivas : Gürün, yol kenarında ı350 m., A. Gökşin (O bs.)!; B7
27
Erzincan: Cimin, Sörperen deresi boyunca, l700-1800 m., F. Yaltı­
nk (ISTO 9561)!; B9 Ağrı: Eleşkirt, 2200 m. P.H. Davis D. 47144
(ISTO 5189)!; BlO
Ağrı
:
Küçükağrı Dağı,
Yetişme
Prostoserdov.
Yeri özellikleri :
Türün genel yayılışını gözönünde tutan Browicz (1978)'e göre,
ve iğne yapraklı ormanlarda oldukça kurak, asitli, killi ve
killi-kumlu topraklarda yetişebildiği gibi, rutubetli çayırlarda ve
hatta turbalıklarda da görülmektedir. Gölge altında daha iyi yetiştiği de vurgulanmıştır.
yapraklı
3.3. SORBUS ROOPIANA BORDZ., jn Bull. Jard. Bot.
Kiev 12-13: 131 (1931) :
3.3.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus): Bu takson 4-10 m.'ye kadar boy yapabilen pyramidal tepeli küçük bir ağaç veya çalı halindedir. Kabuk : Genç ağaçların gövde kabukları~ grimtrak-kırmızı renkte,
parlak ve düzdür. Sürgün : Son sene sürgünleri, kestane kırmızım­
sı renginde olup üzerıeri ince bir mum tafiakası-ile örtülüdür. Daha yaşlı sürgünler kırmızımtrak-gri veya boz-kurşini bir renk alır.
Tomurcuk: 6-9 mm. boyundaki tomurcuklar. sivri uçlu geniş koni biçiminde olup dıştan sarımtrak-kahverengi 3-4 adet pulla örtülmüştür. Yaprak: Yaprak sapı; Sarımtrak-yeşil renkli ve üzerIeri beyaz pamuksu tüylerle örtülü olan yaprak sapları 1.1 - 3.1
cm. uzunluktadır. Yaprak ayası; üst yüzü koyu yeşil ve çıplak olan
yapraklar, yumurtamsı-oblong olup 5.5-12 x 3.0- 7.0 cm. boyutlarındadır. Çoğunlukla ayanın alt tarafı i-3 (-4) çift serbest yaprakçıklardan oluşmuştur. Bu özelliği ile yaprak, kısmı biieşik (tüysü) yaprak görünümündedir.
Generatif
Orgaınların
özellikleri :
Çiçek kurulu ve çiçek: Sarımtrak-beyaz (kirli beyaz) renkli çiçekler, 12-14 mm. çapındadır. Bol çiçek (40-80) taşıyan, yukarı doğ­
ru dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları, takriben
9 cm. boyunda ve 7-10 cm. genişliğindedir. Meyve: Koyu kırmızı
renkli<meyveler, küremsi veya beyzi (elipsoidal) biçimdedir. Ortalama olarak, 10 mm. çapında olan bu meyvelerin dip ve tepe kı­
sımları seyrek beyaz pamuksu tüylüdür.
28
Sosnovsky. (LE).; Erzurum : Ol tu, Karnavaz serisi. Kurunlar mevkii, 1960 m. A. Gökşin (ISTO 13152)!; Erzurum : Oltu, Karnavaz,
O. Yıldırnn (ISTO 15912)!; Erzurum : Oltu, 1900 m., A. Gökşin
(ISTO 15891)!; A9 Kars: Kağızman, 31.7.1910 Roop. (LE).; B7 Erzincan : Refahiye, Dumanlı Ormanı, üç oluk mevkii. U. Yıldırım
(ISTO 5758)!; Erzincan : Refahiye, 1780 m. i. Şanlı (ISTO 17265) ! ;
Yetişme Yeri özellikleri : Bu tür, seyrek m eşe ormanlarında
güney ve kuzeye bakan kurak yamaçlarda 1500-2500 m. yükseltHer
arasında münferit olarak yetişir.
3.4. SORBUS TAMAMSCHJANAE GABR., in Bioi. Zhurn.
Arın. 22 (2) : 43 (1969).
3.4.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus) : Hernekadar literatürde (Gabrielian, 1972) 8 m.'ye kadar boylanan geniş pramidal tepeli ağaç veya
çalılar olarak zikredilmekte isede, arazi çalışınalarliİilz S'T""':ı ':ı
bu taksonun örneklerine 2 m.'yi geçmeyen yayvan tepeli, bozuk
gövdeli çalılar halinde rastlanmıştır. Kabuk: Takriben 40 yaşın­
daki bir ağacın kabuğu sarımirak-kahverengi renkte oldukça ince
,.e düzgün satıhlıdır. Sürgün: Genç sürgünler yanık kiremit kır­
mızısı veya kızıl kestane renginde, çıplak ve cilalanmış gibi parIaktır. Tomurcuk: Yumurta biçimindeki
tomurcuklar. 4-6 mm.
boyunda olup dıştan sarımirak-kahverengi 3 adet pulla örtülmüstür. Yaprak: Yaprak sapı; Ortalama 0.9-2.1 cm. uzunluğa sahip
olup üzerieri beyaz pamuksu tüylerle sık bir Şekilde örtülmüştür.
Yaprak ayası; Yapraklar 5.0- 9.5 x 2.5- 6.0 cm. boyutlarında olup
eliptik-oblong veya nadiren geniş yumurta biçimindedir. Yaprağın uç kısmı hafif sivrice dip kısmı ise, kama şeklindedir.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek kurulu ve çiçek : Bol sayıda çiçek 25-60 ( -90) taşıyan,
dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları,
takriben 4-11 cm .boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzeri seyrek
pamuksu tüylü olup, çiçekler sarımirak-beyaz (kirli beyaz) renkli
ve 15-18 mm. çapmdadır. Çiçeklenme yapraklanmadan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarındadır. Meyve: Olgunliştıg!nda sarımirak­
kırmızı veya koyu portakal sarısı renk alan mejveler, 0.8-1.2 cm.
boyutlarında ve elipsoidal (söbe) biçimdedir.
yukarı doğru
30
3.3.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi : Makroskopik incelemelerimiz sonucunda yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısı, 5 adet
olarak saptanmış ise de, sapın ayaya yakın yerinden alınan enine kesitinde. hilal şeklinde büyük tek ana iletim demetinden baş­
ka 3 adet küçük yardımcı demetler görülmüştür.
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özellikleri, diri ve öz odunu kirli beyaz renkte olup belirgin değildir. Odunun mikroskopik
özellikleri; Trahaler : Dağınık· bir görünüme sahiptirler. ilkbahar
odunu içerisinde daha geniş çaplı olup yaz odununa doğru git!ildikçe çaplar küçülmektedir. özışınları: Bu taksondada özışınları
heterosellülerdir. Boyuna Paranşim: Bu taksonda da paratraheidal veya metatraheidal boyuna paranşim hücrelerine, tek tek veya
küçük gruplar halinde ender olarak rastlanır. öz Lekeleri: Enine
ve teğetsel kesitlerde öz lekelerine rastlanmaktadır.
3.3.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme
Yeri özellikleri :
Genel Yayılış Alanı: Kuzeydoğu Anadolu ve Ermenistan (Rus(Gabrielian, 1972).
ya)'dır
Türkiye'deki
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemlerimize göre, Harita 3).
A8 Erzurum: Oltu, Karnavaz-Lespek, orman kenarında, 8.7.1911
29
3.4.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Hernekadar yaprak sapının sürgün
üzerinde bıraktığı iz sayısı, makroskopik incelemelerimiz sonucunda 3 adet olduğu görülmüş isede, sapın ayaya yakın yerinden
alınan enine kesitinde yarım daire şeklinde büyük tek ana iletim
demetinden başka 3 adet küçük yardımcı demetler bulunmaktadır.
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özelliği; Diri odun kirli
beyaz, öz odunu ise sarımtrak-beyaz renkte olup az belirgindir.
Odunun mikroskopik özellikleri; Trahaler: Ilkbahar ve yaz odunu içerisinde dağınık biçimde yer alan trahalerin çapları yıllık
halka sınırına doğru küçülmekte ve en geniş çaplı olanlar ilkbahar odunu içerisinde yer almaktadırlar. özışınları: Bu taksonda
özışınları heterosellülerdir. Boyuna Paranşim: Söz konusu hücreler paratraheidal veya metatraheidaldir. öz Lekeleri: Bu taksonda da özlekelerine rastlanmaktadır.
3.4.3. Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Yayılı~ Alanları, Yetişme
Genel Yayılış Alanı: Ermenistan (Rusya) ve
da bulunur (Gabrielian. 1972).
Türkiye'deki
Doğu
Anadolu-
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine .ve arazi gözlemlerimize göre Harita,
4).
-,
ı-;::ı=::ı:::;;f=;J::=4::;:ç~:::!:::FI=t--ı----,----,
11
!
ı
ıo.
~--~-+- -~--~,......~ ~-~~--~~~.~
9
~4-~~~~~--~-r~~+-~~--~-r-
f
t
ı
·•.
AS Erzurum: Oltu, Karnavaz serisi, 1960 m::- A. GÖk·şın {.IS'PJ
31
15913)!; A9 Kars : Akt-tschaı, 1700-2250 m., Massalsky.: B7 Erzincan : Refahiye 1600 m. K. Browicz (ISTO 17916)!; B9 Bitlis : Nemrut Dağ kraterinde, 2300 m., P.H. Davis D. 23500 (ISTO 13737)!;
Bitlis : Tatvan, Nemrut Dağı, 2600 m., Mc Neill 594 (ISTO 1159)!;
Bitlis : Tatvan, Tatvan Kirkor Dağı eteği, 2000 m., H. Altıntay.
H. Peşnıen (ISTO 15909)!; Bitlis : Tatvan, Nemrut Dağı, Bıhırdır
mevkii, 2100 m., A. Gökşin (ISTO 15910)!; :Bitlis : Tatvan, Nemrut
Dağ kraterinde, 2200-2400 m., A. Gökşin (ISTO 13159)!; Bitlis : T::ıt­
van, Kirkor Dağı, 2200 m., H. Peşnıen (ISTO 15903)!; Bitlis : Tatvan, Nemrut Dağı, 2500 m., 14. VIII, 1972, A. Tatlı (ANK)!; Bitlis:
Tatvan, Nemrut Dağı kraterinde, 2270 m., T. Odab,aşı (ISTO 8670)!;
Bitisi : Tatvan, Boryan köyü, 2000 m., H. Peşmen P. 3359!; Bitlis :
Tatvan, Kirkor Dağı 2200 m., H. Peşmen P. 3072!.
Yetişme Yeri özelliği: Doğu ve Kuzeydoğu Anadoluda yüksek
dağlık
raklığa
bölgelerde (1600-2600 m.) lokal olarak bulunan bu tür, kuve soğuğa dayanıklı olup ışık isteği fazladır.
3.5. SORBUS TAKHTAJANII GABR., in Biol. Zhurn.
Arın.
22 (2) : 39 (1969).
3.5.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus) : Arazi çalışmalarımız sırasında bu
taksonun örneklerine 2-3 m.'yi geçmeyen küçük gruplar halinde,
seyrek dallı, yayvan tepeli ve bozuk gövdeli çalılar şeklinde rastlanmıştır. Kabuk: Kırmızımtrak-gri renkli kabuk oldukça ince ve
düzgün satıhlıdır. Sürgün: Genç sürgünler kırmızımtrak-kahve­
rengi veya kızılkestane renginde, çıplak ve cilalanmış gibi parlaktır. Tomurcuk: 3-6 mm. boyunda ve yumurtamsı-konik biçimli tomurcuklar, dıştan 3-4 adet sarımtrak-kahverengi renkli pulla örtülmüştür. Yaprak: Yaprak sapı; 0.7- 2.0 cm. arasında bir uzunluğa sahip yaprak sapları, sarımtrak-yeşil renkli olup sapların uzerleri sık beyaz pamuksu tüylerle örtülmüştür. Yaprak ayası; 4.57.0 x 3.0-5.5 cm. boyutlarında olan yapraklar genellikle rombikeliptik (baklava dilimi) şeklindedir. Yani yaprağın en geniş yeri
orta kısma rastlar, yapraklar çoğunlukla dişli, nadiren lopludur.
32
Generatif. Organiann özelliiden :
Çiçek kurulu ve çiçek : 25-35 adet çiçek taşıyan, yukarı doğru
dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurullan takriben 4.0 7.0 cm. boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde sık pamuksu tüyler bulunur. Çiçeklenme yapraklanmadan daha sonra Haziran ayın­
dadır. Meyve: Olgun meyveler çoğunlukla 12-18 x 10-19 mm. boyutlarında olup, portakal sarısı veya sarımtrak-kırmızı renktedir·-·
3.5.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Yaprak sapının sürgün üzerinde bJraktığı iz sayısı, makroskopik incelemelerimiz sonucunda hernekadar, 3 adet olarak görülmüş isede. sapın ayaya yakın yerinden
alınan enine kesitinde, at nalı biçiminde büyük tek ana iletim
demetinden başka, 3 adet küçük yardımcı demetler ·bulunmaktadir:
Odun Yapısı: Odunun makroskopik Ö;t;elliği; Belirgin olmayan
diri ve öz odunu açık kahverengi-beyaz renktedir. Odunun mikroskopik özellikleri; Trah&.ter : Trahaler ilkbahar odunu içerisinde oldukça düzenli bir biçimde dağılmışlardır. ilkbahar odununda geniş olan lümenler, yaz odununa doğru giderek daralmakta ve yıllık
halka sınırında daha da çok daralmış olduğu göze çarpmaktadır.
özışınları : Sözü edilen bu t : ksondada özışınları heterosellülerdir.
özellikle, ilkbahar odununda ışınsal kesitte Özışın paranşim hücrelerinin dizilişleri değişik biçim ve boyuttadır. Boyuna Paranşim:
Bu taksonda da boyuna paranşim hücreleri paratraheidal veya metatraheidaldir. özlekeleri: S. takhtajanii'de de oldukça belirgin ·biçimde özlekelerine rastlanmaktadır.
3.5.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanlan, Yetişme
Yeri özellikleri :
Genel Yayılış Alanı: Literatüre (Gabrielian. 1972) göre, Rusya'da Ermenistan ve Azerbeycan bölgelerinde yayılış gösterir.
33
Türkiye'deki Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemleriniize göre, Harita
B8 Bingöl : Ilıca. Türşenek Ormanı, 1900-2100 m., A. Gökşin
(Obs!).; B9 Bitlis: Tatvan, Bıhırdın mevkii, 2100 m., A. Gökşin
(ISTO 13158)!; Bitlis : Tatvan, Karz Dağı, 1800 m., H. PeŞmen P.
3254 (IST0 15904)!; Bitlis : Tatvan, NemrutDağ, 2000 m., A. Gökşin (ISTO 15371)!; Bitlis : Tat van. Çukur mevkii, 1850 m., A. G_ök·
şin (ISTO 15906)!; Bitlis : Kotum, Karz Dağı, 1981 m., P.H. Davis.
O. Polunin D. 22270 (ISTO 2265)!; Bitlis : Tatvan, Nemrut Dağı,
Kirkor tepesi, 2250 m., 22.VI.1972, A. Tatlı (ANK)!; Bitlis : Tat van,
Nemrut Dağı. 2300 m., H. Peşmen P. 3139 (ISTO 15905)!; C10 Hakkari : Yüksekova,. Yüksekova-Şemdinli, Şapatan ·gediği- mevkii, 16001700 m.,A. Gökşin (ISTO 15908) !; Hakkari! YüksekOva, ya! '-::-:·:-·.
rında, 1600-1900 m., A. Gökşin (ISTO 15907)!.
Yetişme Yeri özellikleri: Türkiye'de.Doğu ve özellikle Güneydoğu Anadoluda 1e00-2300 m. yükseltiler arasında, açık tatılı ve kayalık yamaçlar üzerinde veya bozuk meşe baltalıkları içerisinde
tek tek veya küçük kümeler halinde görülmektedir.
3.6. SORBUS PERSICA HEDL., in Monogr. Gatt. Sorbus
70, f. 18 (1901).
3.6.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus) : 3-7 m.'ye kadar boy yapabilen
pyramidal tepeliküçük ağaç halinde bulunurlar. Kabuk: Takriben
34
65 yaşındaki bir ağacın kabuğu, parlak kırınızımtrak-gri renkte,
düzgün satıhlı olup çatlaksızdır. Sürgün: Genç sürgünler kestane
kırmızısı renkte olup üzerieri ç.ıplaktır. ileri ya.5larda kahveren~
gimsi-gri bir renk alır. Tomurcuk: 3-7 mm. boyunda, yumurta biçimindeki tomurcuklar, dıştan 3 adet sarımtrak-kahverengi Pul ile
örtülmüştür. Pul kenarları pamuksu beyaz tüylü olup, kızılkesta­
ne renginde ve sürınelidir. Yaprak: Yaprak Sapı; Yaprak saplan
1.0- 2.2 cm. arasında bir uzunluğa sahip olup sarımtrak-yeşil renkteki sapın üzeri dip kısmına doğru seyrekleşen beyaz pamuksu tüylerle örtülüdür. Yaprak Ayası; 4.5 -10 x 3.0-9.0 cm. boyutlarındaki
·yaprak ayası, geniş eliptiktir. Dip kısımları yuvarlakça veya geniş
kama biçimindedir. Yaprak kenarları sığ loplu ve lop kenarları
dişli olup dişierin uç kısımları küttür.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek kurulu ve çiçek : 20-40 adet çiçek taşıyan, yukarı doğru
dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları, takriben 3.08.0 cm. boyutıarındadır. 12-17 mm. çapındaki sarımtrak-beyaz renkli çiçekler. yapraklanmadan sonra Haziran aylarında görülürler.
Meyve : Portakal veya altınsarısı rengindeki meyveleri, elipsoidal
(söbe) biçiminde olup 6-14 mm. uzunluğundadır. Gençlikte üzerle·
ri pamuksu tüylerle örtülü olup daha sonra çıplaklaşır.
3.6.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Makroskopik incelemelerimiz sonucunda, yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısı 3 adet
olarak görülmüştür. Ancak, alınan kesitte tetkik edildiğinde, hilal
biçimin'de büyük tek ana iletim demetinden başka, iyice köşelere
doğru çekilmiş 2 adet küçük yardımcı demetler bulunmaktadır.
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özelliği; Diri odun esmerimtrak•beyaz, öz odunu ise kahverengimsi ve oldukça belirgindir.
Odunun mikroskopik özellikleri; Trahaler: Trahaler bu taksonda da dağınık görünümlüdür. Ancak, bazen yarı çevre! bir dizilişe­
de rastlamak mümkündür. Yıllık halka içerisirıde yer alan ilkbahar odunundan yaz odununa doğru giderek trahe çaplannda bir
daralma olduğu belirgin olarak göze çarpmaktadır. özışınlar : S.
persica Hedl.'da özışınları heterosellülerdir. Boyuna Paranşim:
Bu taksonda da boyuna paranşim hücreleri paratraıheidal veya metatraheidal'dir. özlekelerl: Oldukça belirgin halde özlekelerine
rastlanılmıştır.
35
3.6.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Yetişme
Yeri özellikleri :
Genel Yayılış Alanı: Rusya'da Ermenistan ve Azerbeycan bölgesinde, Kuzey ve Batı iran, Horasan ve merkezi Asya, Güney ve
Doğu Anadolu'da (Gabrielian, 1972).
Türkiye'deki
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemlerimize göre, Harita
6).
r
lO
.
.... ,...... ...,
~·
··.•.
.
\;
i
O&'
'·:.
•cy
,·•.
... ,.
\'ı
i
~
. -rl::J•:::!_;;; .,.-' ---·r/-··- .;~, . "
.... ; ~ H:ı.rit:ı.
f++--i---'.1[,{-~.....:;-f-_.;.--!-.>c::<=-t---;--*~
5
! Map
:Sorbu~ persic;ı Hedl:rıırı Torkiyedeki
d;ı§ılt$1,
:the _ge:rıerat di:ıribution o! Sorbui
persrc;ı
Hedt.ın TurY.ey
i
,..
·o·
A9 Artvin : Ardanuç, Ferhatlı- Adakale, 700 m,, K. Aydın (ISTO 4316);
Kars : Kağızınan, Cumaçayı Akçay'dan 7 km., mesafe 1600 m., P.H. Davis D.
46818, ISTO 13680)!; BS Bingöl : Ilıca, Türşenek Ormanı, 1900 nı., A. Gökşiır
(ISTO 158~9)!; Bingöl : Ilıca, 1900 - 2100 m., A. Gökşin (IS TO 14898)!; B9
Van : Çatak, Çatak'ın 15 km. N'yi, P.H. Davis D. 23153 {ISTO 22~4)!; Bitlis:
Tatvan, Nemrut Dağı, 2100 m., A. 'Göksin (ISTO 15897)!; C5 İçel : Bolkar
Dağı, 2100 m., Eig • M. Zohary 276.; C10 Hakkari : Şemdinli, Schelkovnikov Schipchinsky.
Yetişme
Yeri özelliği: Işık isteği fazla ve kuraklığa dayanıklı
olan bu tür, Güney Anadoluda Bolkar Dağındaki lokal yayılışı -hariç tutulacak olursa, çoğunlukla Doğu Anadoluda yüksek dağlık
kesimde (700-2100 m.) görülmektedir.
36
3.7. SORBUS LURISTANICA (BORNM.) SCHöN.-TEM.
in Fl. Iranica - Rogaceae - 1 : 45, t. 15 (1969).
3.7.1. Morfolojik özellikler:
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus) : 5-6 m.'ye kadar boy ·yapabilen pyramidal tepeli küçük ağaç veya çalı halinde bulunurlar. Kabuk:
Takriben 40 yaşındaki bir ağacın kabuğu kırmızımtrak-sar1 renkte, düzgün satıhlı olup çatlaksızdır. Sürgün: Kırmızımtrak- kahverengindeki genç sürgünler çıplaktır. Sürgünler yaşlandıkça grimsi-boz bir renk alırlar. Tomurcuk: 3-6 mm. boyunda yumurta biçimindeki tomurcuklar, dıştan 3 adet sarımtrak-kahverengi pul ile
kaplanmıştır. Pulların üzerıeri uç tarafa doğru gidildikçe tedrici
olarak fazlalaşan beyaz pamuksu tüylerle örtülmüştür. Yaprak:
Yaprak Sapı; 1.0- 2.5 cm. uzunluğundaki sarımtrak-yeşil renkteki
sapın üzerieri beyaz pamuksu tüylerle örtülüdür. Yaprak Ayası;
5.0 - l l x 3.0 - 7.0 cm. boyutlarındaki yaprak ayası, eliptik veya dar
eliptik ve dip tarafı geniş kama biçimli olup. kenarları sığ loplu
ve lop kenarları basit dişlidir.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek kurulu ve çiçek: 25-40 adet sarımtrak-beyaz renkli çiçekleri taşıyan, yukarı doğru dik duran yalancı şemsiye tipindeki
çiçek kurulları, takriben 3.0-7.5 cm. boyutıarmdadır. Çiçeklenme
yapraklanmadan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarında görülür.
Meyve: Kırmızımtrak-sarı veya kırmızı renkli meyveler 11-14 mm.
çapında olup, elipsoidal (söbe) biçimindedir.
Genellikle üzerıeri
pamuksu tüylerle örtülü olup, daha sonra çıplaklaşır~
3. 7.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi : Makroskopik incelemelerimiz sonu~
cunda, hernekadar yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısının 3 adet olduğu görülmüş isede, sapın ayaya yakın yerinden
alınan enine kesitte, hilaJ şeklinde büyük tek ana iletim demetinden başka, 3 adette küçük yardımcı demetler bulunmaktadır.
Odunun makroskopik özelliği; Diri odun saöz odunu ise. az belirgin ve açık kahverengimsİ
renktedir. Odunun mikroskopik özellikleri;· Trahaler: Bu taksonda da trahalerin görünümü S. subfusca'yı andırmaktadır. özışınOdun
Yapısı:
rımtrak-beyaz,
37
ları:
Heterosellüler özışınlarına rastlanmaktadır. Boyuna Parantaksonlarda olduğu gibi, bu taksondada boyuna paranşim hücreleri, paratraheidal veya:
metatraheidaldir. özlekeleri :
Bunda da özlekelerine rastlanmaktadır.
şim: Diğer
3.7.3.
Genel
Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Yayılış
Alanlan,
Yayılış Alanı
Güneydoğu
: Transkafkasya, Kuzeybatı ve
Anadoluda bulunur (Gabrielian, 1972).
Türkiye'deki
Yetişme
Batı
tran,
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemlerimize
göııe,
Harita
7).
C10 Hakidiri : Yüksekova, Yüksekova'ya Şemdinli'den 12 • 16 km. mesafede,
1600-1650 m., PJI. Davis D. 45007 (ISTO 13681)!; HakkAri : Yüksekova w
ŞemdinH, dere yatağında, 1300 m .• A. Gökşin (ISTO 159141!; Hakkari : Yük·
sekova, Sarndi Dağı, 1800 m., Rix 41.
Yetişme
Yeri özelliği: Türkiye'de çok lokal yayılışı bulunan
bu tür, açık alanlarda ve yüksek dağ çayırları üzerinde, kuraklığa
dayanıklı, ışık isteği fazla bir tür olarak görülmüştür.
38
3.8. SORBUS CAUCASICA ZINSERL., in Not. Syst. Berb.
B.B.P. IV. 17-18 (1923). var. YALTIRIKti Gökşin in
Acta Biol. 27; 1: 83-87 (1977).
3.8.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus) : 7 m.'ye kadar boylanan. geniş tepeli, çok dallı küçük bir ağaçtır. Kabuk: Kabukları gençlikte kır­
mızımtrak-koyu gri renkli olup oldukça ince ve düzgün satıhlıdır.
Sürgün: Genç sürgünler kestane kırmızısı renginde, çıplak, cilalanmış gibi parlaktır. Ancak, ileri yaşlarda sürgünler grimtrakkahverengiye dönüşmüştür. Tomurcuk: 6-12 mm. uzunluğundaki
tomurcuklar, koni şeklinde olup üzerıeri 3-4 adet sarımtrak-kah­
verengi çıplak pullarla örtülmüştür. Yaprak: Yaprak Sapı; 1.22.2 cm. arasında bir uzunluğa sq,hip olan yaprak sapları, sarım­
trak-yeşil renkli olup sapların üzeri daha sonra dökülen seyrek
tüylerle örtülü veya çıplaktır. Yaprak Ayası; Yapraklar 5.5- 12 x
3.5- 6.5 cm. boyutlarında olup geniş eliptik veya geniş yumurta
biÇimindedir. Söz konusu yaprakların dip tarafları geni.ş kama biçimli veya yuvarlakçadır. Uç kısmı sivricedir.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : 40-50 ( -70) adet çiçek taşıyan, yukarı
dik duran bileşik yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları
takriben 8.0 ... 10.0 cm. boyutlarındadır. Çiçek eksenleri çıplaktır
veya çok hafif tüylü olup tüyler erken dökülür. Çiçek, 15-16 mm.
çapında olup taç yaprakları sarımtrak-beyaz renklidir. Çiçek açma
yapraklanmadan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarındadır. Meyve: 1-1.5 cm. çapındaki meyveler, küre veya geniş ovoidal biçimindedir. Olgunlaştığında parlak portakal sarısı veya kiremit kırmı­
zısı rengindedir.
doğru
3.8.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Bundada yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısı 5 olarak görülmüş isede, kesit üzerinde
incelendiğimizde. hilal biçimli büyük tek ana iletim demetinden
başka, 3 adette küçük yardımcı demetler bulunmaktadır.
Odun. Yapısı: Odunun makroskopik özellikleri; Diri odun saöz odunu ise açık sütlü kahverenginde ve az belirgindir.
rımtrak,
39
Odunun mikroskopik özellikleri; 'fialıaler: Yıllık halka içerisinde yoğun biçimde ve türlü yönlerde gruplar oluşturan trahalerin,
tam bir dağınıklık içerisinde bulundukları söylenemez. Ancak, bunun da yarı çevre! bir diziliş gösterdiğini söyleyebiliriz. özışınla­
rı: özışınları heterosellülerdir.
Boyuna Par~mşim: Söz konusu
hücreler, paratraheidal veya metatraheidal olup ilkbahar ve yaz
odunu içerisinde tek tek veya küçük gruplar halinde dağınık vaziyette bulunurlar. özlekeleri: Diğer taksonlarda olduğu gibi bunda da özlekelerine rastlanmaktadır.
3~8.3.
Genel ve Türkiye'deki Yayıh~ Alanları, Türe Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özelJikleri:
Sorbus caucasica Zinserl. var. caucasica Batı ve Doğu Kafkaslar ile Dağıstanda genel yayılışını yapar. Doğu ve Güney Transkafkaslarda lokal olarak bulunur (örneğin Şehinski Dağı, Karabalı ve Talişte olduğu gibi) (Gabrielian, 1958). Türkiye'de bu varyeteye rastlanınamıştır.
Türkiye'deki
Yayılış Alanı:
>ı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemlerimize göre, Harita
8).
Sorbus caucasica Zinserl. var.
yaltırıkii Gökş.
ilk örnek (Typus) : A8 Rize : Çamlıhemşin. Şenyuva böl., Kaleköprü mevkii, ı 750 m., 2.9.1972, A. Gökşin (ISTO 13156);
40
AS Rize : Çamlıhemşin, Şenyuva böl., 1920 m. A. Gökşin (ISTO
15370)!; Artvin : Yusufeli, Altıparmak böl., Kelenzhev mevkii, ı 700
m., A. Gökşin (ISTO 13155)!; B9 Bitlis : Tatvan, Kirkor Dağı, 2200
m. H. Peşmen (ISTO 15903)!; ·
Yetişme Yeri özellikleri: Sorbus caucasica Zinserl. var. caucasica doğal bulunuş yerinde orta ve yüksek dağlık bölgede (900-2000
m.) ana taşı kireç olan kayalıklar arasında yetiştiği belirtilmektedir (Gabrielian, 1958). Var. yaıtınkii Gökşin ise, Doğu Anadoludaki (Tatvan, Kirkor Dağı, 2200 m.) lokaı yayılışı dışında Doğu
Karadeniz bölgesinde, Doğu Ladini (P. orientalis (L.) Link.)'nin
yetişme kesiminde, bağıl nemi oldukça yüksek (perhümit) ve hafif
asit reaksiyonlu topraklar üzerinde ve orman açıklarında orman
gülleri (Rhododendron luteum Sweet, R. caucasicum Pall. ve R.
ponticum L.), Titrek kavak (P. tremula L.), üvez (Sorbus subfusca
(Ledeb.) Boiss., S. umbellata (Desf.) Fritsch. var. cretica (Lindl.)
Sch .• Fındık (Corylus avel~ana L.) ile birlikte bulunur. Orman sı­
nırı üstündeki dağ Çayırları üzerindede münferit halde görülmüş­
tür.
3.9. SORBUS SUBFUSCA (L.edeb.) Boiss. in Fl. Or. 2: 658
(1872).
3.9.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus) : 2-6 m. 'ye kadar boylanabilen sık
dallı, yuvarlak tepeli küçük ağaç veya çoğunlukla çalı halinde bulunur. Kabuk: Kabuk ince, parlak kahverengimsİ-kül rengindedir ve üzerlerinde açık renkli büyük bakiava dilimi şeklinde lenticeller dikkati çekmektedir. Sürgün: Gri-kahverengi veya kırmızım­
trak rengindeki sürgünler tüysüz olup üzerıeri boz renkli mumsu
bir tabaka ile örtülmüştür. Tomurcuk: 5-10 mm. boyunda, sivri
uçlu yumurta biçimindeki tomurcuklar, dıştan 3 adet sarımırak­
kahverengi çıplak pul ile örtülmüştür. Ancak, pulların kenarları
hafif pamuksu tüylüdür. Yaprak: Yaprak sapı; 0.5- 2.0 cm. arasında bir uzunluğa sahip yaprak sapı, sarımtr·ak-yeşil renkli olup
üzerıeri pamuksu tüylü veya çıplaktır. Yaprak
Ayası; Bu türde
yapraklar loplu değil, dişlidir. Şekil olarak geniş ters yumurta
(obovate) veya steril sürgünler üzerinde, hemen hemen geniş-elip­
tik (dairemsi) olup (4.5-) 6.5-12 (-13) x 3.5-8 (-10) cm. boyutıarın41
Dip tarafı kama biçiminde veya yuvarlakça. uç
veya nadiren hafif sivricedir.
dadır.
Generatif
Organların
kısmı
ise küt
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : 20-50 adet çiçek t~ıyan, yukarı doğru
dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları, takriben 3-11
cm. boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzeri sık pamuklu tüylüdür.
Bu tür cinsin diğer taksonları arasında en geç çiçek açanıdır. Haziran sonu ve Temmuz başlarında çiçek açan bu türde sarımsı-be­
yaz renkli çiçekler çoğunlukla 16 mm. çapındadır. Meyve: Koyu
kırmızı renkli olgun meyveler, elipsoidal (beyzi) veya ters yumurta biçiminde olup 10-13 mm. boyundadır.
3.9.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi : Yaprak sapının sürgün üzerinde bı­
raktığı iz sayısı, makroskopik incelemelerimiz sonucunda 5 adet
olduğu görülmüştür. Sapın ayaya yakın yerinden alınan enine kesitinde dilimli yarım daire biçiminde büyük tek ana iletim deme. tinden başka 4 adet küçük yardımcı demetler de bulunmaktadır.
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özelliği; Diri odun beyaz,
öz odunu az belirgin ve açık kahverengimsi renklidir. Odunun mikroskopik özellikleri; Trahaler: Yıllık halka içerisinde ilkbahar odunu başlangıcında düzenli, yarı düzenli bir görünümdedir. Bu nedenle, bu taksona trahalerin yıllık halka içerisinde yerleşimleri tümüyle dağınıktır diyemeyiz. Buna yarı i;evrel bir düzendedir demek daha doğru olacaktır. özışınları: Bu taksonda heterosellüler
özışınları içermektedir. Boyuna Paranşim : Bu hücreler de diğer
taksonlarda olduğu gibi paratraheidal veya metatraheidal'dir. özlekeleri: Bu taksonda da özlekelerine rastlanmaktadır.
3.9.3. Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Genel Yayılış
rielian, 1972).
42
Alanı:
Kafkasya ve
Yayılıs Alanları, Yetişme
Kuzeydoğu
Anadolu'da )Gab-
Türkiye'deki
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi gözlemlerimize göre, Harita
9).
-~~:
•
1
..
'
1
:
!
ı
oo"
A7 Trabzon: Maçka. Meryemana Araştırma Ormanı, ı950 m.
R. Anşin (ISTO ı5902)!; Trabzon : .Maçka, Karaağaç mevkii, ı970
m., A. Anşin (ISTO ı6092)!; A8 Trabzon : Or.; Balls. 24.; Rize :
Çamlıhemşin, Şenyuva,
ı600- ı900 m., A. Gökşin (ISTO ı5890)!;
Rize : Çamlıhemşin, Kaleköprü mevkii, ı800 m., A. Gökşin (ISTO
ı3ı49)!; Rize: Hemşin, Ortaköy. ı 700 m., P.H. Davis- Dodds D. 2ı265
(ISTO 2263)!; Artvin: Hatilla Ormanı, ı350 m., S.O. Avcı (ISTO
55)!; Artvin : P.H. Davis D.29756.; A9 Artvin: Ardanuç, Şahinka­
ya mevkii, ı 790 m., M. inanç (ISTO ı3734)!; Artvin : Ardan uç, Ardanuç~ Şavşat, ı8ıo m., A. Gökşin (Obs.)!;
Yetişme
Yeri özelliği: Bu türde. Sorbus caucasica Zinserl. var.
yaltırıkii gibi Doğu Karadeniz bölgemizin Euxine-C.olchis elemanlarından birisidir. Yukarıda sözü edilen taksona nazaran çok daha yüksek dağlık bölgelerde. (ı350-2000 m.) görülmektedir, aşağı
yükseltilere inmez. Bu takson, Doğu Ladini (P. orientalis (L.)
Link.)'nin yetişme kesiminde, bağıl nemi oldukça yüksek (perhü.,.
mit) ve hafif asit reaksiyonlu topraklar üzerinde ve orman açık­
lıklarında çoğunlukla tek tek bazen de küçük gruplar halinde bulunur.
43
3.10. SORRUS KUSNETZOVII ZINSERL., in Fl..URSS. 9:
397 et Ad d. 8 : 496 (1939).
3.10.1. Morfolojik özellikler :
Ve.}etatif
Organların
özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus) : 5-6 m.'ye kadar boy yapabilen yayvan tepeli küçük ağaç veya çalı halinde bulunur. Kabuk : Takriben 70 yaşlarındaki bir ağacın kabuğu, sarımtrak-gri renkte, düzgün satıhlı olup çatlaksızdır. Sürgün: Kırmızımtrak-kahverengin­
deki genç sürgünler çıplak olup, yaşlandıkça kahverengirusi-gri bir
renk alır. Tomurcuk: Bu taksonun tomurcukları, incelediğimiz diğer Sorbus L._ taksonlarının tomurcuklarından oldukça farklıdır.
5-6 (-10) mm. boyunda sivri-yumurta veya k0şeli-koni biçimindeki tomurcuklar. dıştan 3-4 adet parlak sarı renkli ve çıplak pullarla örtülmüştür. Pulların kenarları koyu kırmızımtrak-kahverengi
sürmeli ve hafif beyaz kirpiklidir. Yaprak : Yaprak Sapı; 0.9- 2.1
cm. arasında bir uzunluğa sahip olan yaprak sapları, sarımtrak­
yeşil renkli olup, üzerieri beyaz pamuksu tüylerle örtülüdür. Yaprak Ayası; 4.0-9.0 (-12.0) x 2.5-5.0 (-8.5) cm. boyutlarındaki yaprak ayası, dar veya geniş elips. biçiminde olup kenarları çift sıralı
dişlidir. Yaprakların dip tarafları kama gibi daralmış uç kısmı ise
birdenbire sivrileşmiştir.
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : 20-40 adet çiçek taşıyan, yukarı doğru
dik duran yalancı şemsiye tipindeki çiçek kurulları, 3.5-7.0 cm.
boyutlarındadır. Çiçek eksenleri üzerinde sık beyaz pamuksu tüyler bulunur. 15-18 mm. çapındaki beyaz renkli çiçekler, y~praklan­
madan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarında görülürler. Meyve:
Parlak koyu kırmızı renkli olan olgun meyveler, çoğunlukla geniş
yumurta (yuvarlakça) biçimindedir ve 9-16 mm. çapındadır.
3.10.2. Anatomik özellikler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Sapın sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısı hernekadar makroskopik incelemelerimiz
sonucunda 3 adet
olduğu görülmüş isede, sapın ayaya yakın yeringen alınan enine
kesitinde hilal biçimli büyük tek ana iletim demetinden başka ı
(2) adet küçük yardımcı demet bulunmaktadır.
44
Odunun makroskopik özelliği; Diri odun saöz odunu ise belirgin olup es~-=rimsi-sarı renktedir.
Odunun mikroskopik özelliği; Trahaler: Trah&ler yıllık halkada
ilkbahar ve yaz odunu içerisinde dağınık bir diziliş gösterirler. ilkbahar odunundan yaz odununa doğru giderek lümenler daralmaktadır. özışınları: Bu taksondada özışınları heterosellülerdir. Boyuna Paranşim : Boyuna :ı;>aranşim hücreleri paratraheidal veya
metatraheidal olup. tek tek veya küçük gruplar halindedir. özlekeleri: Anılan taksonda özlekeleri belirgin olarak izlenmektedir.
Odun
Yapısı:
rımsı-beyaz,
3.10.3. Genel ve Türkiye'deki
Yeri özellikleri :
Yayılı~
Alanlan
Yetişme
Genel Yayılış Alanı: Literatüre göre bu takson, Kafkasya,
Lübnan ve Anadolu'da münferit halde bulunur (Gabrielian, 1972).
Türkiye'deki
. (Herbaryum
10).
örneı.klerine
Yayılış Alanı:
ve arazi gözlemlerine göre, Harita
A4 Kastamonu: Daday, Daday-Azdavay, F. Yıltırık- M. Coode
D. 38662 (ISTO 3042)!; Kastamonu : Daday, Dallıdağ, Sarpten serisi. 1450 m., A. Gökşin (ISTO 13160)!; A6 Amasya : Ak Dağ, Manlss, 811.; A7 Gümüşhane : Tempede, Sint 7126.; A9 Kars : Canyon,
45
Roop.; B3 Afyon: Sultandağları, 1680 m. A. Baytop- E. Tuğlacı
(33990)!; Eskişehir : Çatacık, 800 m., B. Pamay (ISTO 13679)!;
Konya : Akşehir, Tekke vadisinde. 1680 m. A. Baytop - E. Tuğlacı
(ISTE 34018)!; B4 Ankara : Beynam, 1200 m., P.H. Davis D.l3042.;
B5 Yozgat: Akdağmadeni, Yukarıçulhalı mevkii. 1700 m., 19.8.1951,
N. Atakan (ANKO)!; B7 Erzincan : Cimin, Keşiş Dağı, 2500 m.
P.H. Davis- i. Hedge D. 31695 (ISTO 1160)!; B8 Erzurum : Sonomer su, Sapozhnikov.; BlO Ağrı: Doğubeyazıt Akhtipass. Sapozhnikov- Schischkin. C2 Denizli : Boz Dağ, 1540 ·1 700 m., P.H. Davi.s
D. 13446.; C6 Adana : Gavur Dağ, G. Post.; Hatay: Kusliji Dağ,
1520-1980 m., Haradj. 2531.;
Yetişme Yeri· özelliği: Çoğunlukla 800-2500 m. yül{seltiler ara-
gösteren bu tür, saf sarıçam, sarıçam-göknar­
kayın veya karaçam-sedir karışık ormanlarında bulunduğu gibi,
bozuk meşe-ardıç ormanlarında da tek tek görülür.
sında düşey yayılış
3.11.
SORBUS UMBELLATA (DESF.) FRITSCH., in Kerner, Sched. Fl. Austro-Hung. 7: N. 2449. (1896).
3.11.1.
Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus) : Bu türün varyeteleri, en fazla 6
m.'ye kadar boylanabilen çoğunlukla çatal gövdeli, dağınık tepeli
çalı görünümünde olmakla beraber, bazen de ağaç durumundadır.
Kabuk: Takriben 70 yaşlarındaki ağaçların gövde kabukları, pürüzsüz ve çatıaksız olup, 0.2- 0.4 cm. kalınlıktadır. Renk bakımın­
dan esrnerimsi-gri (var. cretica)'den açık gri (var. umbellata; var.
orbiculata)'ye kadar değişmektedir. Sürgün: Türün tüm taksonlarında, genç sürgünler oldukça kalın
kırmızımtrak-kahverengi
renkte, üzerieri hafif pamuksu tüylü olup daha sonra çıplaklaşır.
Yaşlı sürgünler ise, koyu gri esmer renktedir ve üzerleride yer yer
mum tabakaları görülür. Tomurcuk: Sivri uçlu yumurta biçimlt
tomurcuklar, dıştan 3-4 adet pul ile örtülmüş olup 4-6 mm. boyunda ve hafif yapışkandır. Yaprak: Yaprak Sapı; Yaprak sapları
uzunluğu var umbellata ve ve. tanrica'da 5-12 (-15) mm. arasında
değişmesine karşılık var. cretica ve var. orbirulata ise, sapların
uzunluğu 5-:20 mm. arasındadır. Sarımtrak-yeşil renkli saplar, bütün varyetelerde pamuksu tüylerle örtülüdür. Yaprak Ayası; Söz
konusu türün dört varyetesi yaprak ayası özellikleri bakımından
46
biribirlerinden ayırtedilebilmektedir. Buna göre, var.'umbellata ve
var taurica'da yaprak ·ayası şekil bakımından farklı olmakla beraber yaprakların bir kenarındaki dişierin sayısı her iki taksonda
aynı olup 10-20 arasında değişmektedir ve oldukça büyük, çift
sıra1ı kaba dişlidir. Halbuki, diğer iki taksonda var. cretica ve var.
orbiculata ise, gene yaprak şekilleri farklı olmakla beraber, diş
sayıları diğerlerinden farklı olarak, daha çok
sayıda 20-35 adet
olup çift sıralı dişlidir ve· bu dişler daha küçük ve sivri uçludur.
Her dört taksonda müşterek olan taraf, yaprakların aıt yüzlerinin
beyaz keçe gibi tüylerle örtülmüş olmasıdır (Tablo 1).
Generatif
Organların
özellikleri :
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Bu taksonun çiçelr ve çiçek kurulları
arasında büyük bir fark görülememiştir. Tür olarak çiçek kurullari 3.5-7.0 x 4.5-9.0 cm. boy ve çapındadır, kurullardaki çiçek sayı­
sıda (6-) 10-45 (-60) arasında değişmektedir. Tüm varyetelerin çiçek kurullarının eksenleri üzerinde sık pamuksu tüyler bulunur.
Meyve: Türün tüm varyetelerinde şekil ve büyüklÜk bakımından
meyveleri arasında fark görülememiştir. Meyveler, çoğunlukla 6-16
mm. çapında olup küre biçiminde ve koyu kırmızı renktedir.
3.11.2. Anatomik özelHkler :
Yaprak Sapı Anatomisi: Bu türün 4 taksonunda (var. umbellata; var. orbiculata; var. taurica; var. cretica) 'da yaprak sapının
sürgün üzerinde bıraktığı iletim demeti izlerinin 3'er adet olduğu
saptanmıştır. Sapın ayaya yakın yerinden alınan enine kesitlerinde. var umbeUata ve var. orbicuıata'da yakın benzerlik görülmektedir. Her iki varyetedede kesitler hemen hemen dairesel biçimdedir. Ayrıca, anailetim demetinden başka 2 adet yardımcı iletim
demeti de vardır. var. cretica ile var taurica'da ise, ortada tek bir
ana iletim demeti görülmektedir.
Odunun makroskopik özelliği; Diri ve öz odunu
belirgin değil, odun rengi kirli beyazdır. Yılhk ·halka sınırları belirgindir (var. unıbellata ve var cretica.) Odunun mikroskopik özel
liği; Trahaler: Trahaler dağınık bir durumdadır. ilkbahar odunundan yaz odununa giderek çapları daralmakta olup yıllık halka
sınırında en dar lümenli trahalere
rastlanmaktadır. özışınları:
Bu taksonda da öz ışınları homosellülerdir. Boyuna Paranşim:
Söz konusu hücreler paratraheidal veya metatraheidal olup, odun
Odun
Yapısı:
47
Sorbus ıunbellata (Desf.) Fritsch'nın 4 varyetetesinde yaprak özellikleri:
Leaf cha:racteristics of four different var'tetes of S. umbellata (Desf.) Fritsch.
------·----
özellikler ve boyutlar
var ıunbellata
var. tanrica
·-·---- -----------------------
ı.
Yaprak
2. Yaprak
şekli
dairesel geniş
yumurta veya
ters yumurta
eliptik veya
geniş yumurta
biçiminde
tabanı
Yuvarlak
Kama
şeklinde
var. orbiculata
4. Yaprak
ayasının
boyutları
5. Yaprak
(cm.)
geniş
Yuvarlak
Kama biçiminde
sapı
(mm.)
eliptik
veya eliptik
-- - - · - - - - - - - - - - - · - - - - - - - -
Küt-yuvarlak
Uzunca-sivri
Küt-yuvarlak
Sivri
.3-7
3.5-6.5
4-9
4-7 (-13) X
2-6.5 (-10)
X
2.5-6
5-12
X
2.5-4.5
5-10
1.
var. cretica
dairesel veya
geniş yumurta
- - - - ---·-----· - - - - - - - - - - · - · - · - - -
3. Yaprak ucu
Tablo (Table)
-----
X
3.5-7.5
5-20
5-20
--------------·- - - - - - - - - - - - -
6. Yaprak ayasının
bir tarafındaki
10-20
12-20
5-7 (-8)
7-8
20-35
20-37
7-9 (-ll)
7-9 (-10)
diş sayısı
7. Tüysü damarların
sayısı (çift)
----
içreisinde tek tek veya küçük gruplar halinde dağınık biçimde yer
almışlardır. özlekeleri : Bu taksonda da diğerlerinde olduğu gibi
ozlekeleri görülmektedir.
3.11.3. Genel ve Türkiye'deki Y:ıyılış Alanları, Taksona DahilAit Taksonlar, Yetişme Yeri özellikleri:
Genel Yayılış Alanı: Bu tür literatüre göre, orta ve güney
Avrupa, güneybatı Asya (Suriye, Lübnan, Filistin, Kıbrıs İran)
Balkanlar ve Türkiye'de geniş bir yayılış göstf>rmektedir (Rehder,
1962; Gabrielian, 1972; Kayacık, 1975).
incelenen 4 taksonun yaprak özelliklerine göre
da belirtilmiştir.
ayırımı aşa­
ğıdaki «ayırım anahtarım>
ı.
Yaprakların
üst yüzleri açık yeşil; yaprağın bir kenarın­
daki diŞ sayısı 10-20, dişler büyük-kaba; tüysü damar sayı­
sı 5-7 (-8); yaprak sapları 5-12 mm. uzunluğunda.
yumurta veya geniş-ters yumurta biçiminde (3-7 x 2.5-6 cm.), yaprağın uç kısmı
küt veya yuvarlakça, dip tarafı ise geniş yuvarlakçadır ...................................................... var. umbellata
2. Yapraklar dairesel,
geniş
geniş-yumurta biçiminde (3.56,5 x 2,5-4,5 cm) yaprağın uç kısmı uzunca-sivri, yaprağın dip tarafı ise kama şeklinde daralmış ... var tanrica
2. Yapraklar eliptik veya
ı.
Yaprakların
üst yüzleri koyu yeşil; yaprağın bir kenarın­
daki diş sayısı 20-37 dişler sivri uçlu küçük ve sık; tüysü
damar sayısı 7-9 (-ll); yaprak sapları 5-20 mm. uzunluğun­
da.
3. Yapraklar dairesel veya geniş-yumurta biçiminde (4-9
x 3,5-7,5 cm) yaprağın uç kısmı küt veya yuvarlakça, dip
tarafı ise geniş-yuvarlakçadır ........... ~ var. orbiculata
3. Yapraklar geniş eliptik veya eliptik biçimde (4-7 (-13)
x 2-6,5 (-10) cm.) yaprağın uç kısmı sivri, dip tarafı ise
kama şeklinde daralmıştır ........................ var. cretica
Türkiye'deki
Yayılı~ Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi
gözlemlerine göre Harita
ll).
49
-
_\,
ı
f---V---l--=~-'--1---'--+-~~~~--+-Hi--i-------1-r
·ı'
1
' .......
var.
( •.....
unıbellata:
Tavsifi (Deskripsiyonu) : Paris (Fransa) Gabrielian, ı972).
A3 Ankara : Nallıhan. 1100 m., M. Altan- C. Genç (ISTO 5795)!;
Bolu : Mudurnu, ı300 m., P.H. Davis D. 37100!; Bolu : Belyolu civarı, ı350 m., 9.10.1954 O. Alpay (ANKO)!; A4 Zonguldak : Keltepe,
ı 700 m., P.H. Davis· M. Coode D. 388ı3 (ISTO 3049)!; Zonguldak:
Karabük, Keltepe, ı 700 m. P.H. Davis D. 38873 (E)!; Kastamonu :
Ilgaz Dağı, Wiedemann.; Ankara: Kızılcahamam, Alış Dağı. ı540
m. Gökşin (ISTO ı5895)!; Ankara : Kızılcahamam, ı5.9.ı940, B.
Kasaplıgil (ANK)!; Kızılcahamam, Boğazdere mevkii, H. Kayacık
(ISTO ı6964)!; Ankara : Kızılcahamam, ı530 nı. A. Gökşin (ISTO
ı5896) ı; Ankara : Gerede, T. Baytop (ISTE ı2735)!; Bl Çanakkale : Bayramiç, Kazdağ, 1100-ı200 m. i. Akbaş (ISTO 322)!; B2 Manisa: Bozdağ. ı400 m. Sorger 68-ı6-116.; Kütahya: Sabuncular,
Kozluca değirmeni mevkii, 22.7.ı95ı; E. özen (ANKO)!; Kütahya:
Gediz, Murat Dağı, 1150 m. A. Çırpı cı (ISTE 3112ı)!; B3 Afyon :
Suıtandağları, Dereçine üstü ı575
m., A. Baytop • G. ·Dökmeci
(ISTE 29ı24) !; Afyon: Sultandağları, Savaş hazvası mevkii, ı700
m. G. Dökmeci (ISTE 36074)!; B4 Ankara: Bala, Beynam Ormanı,
M. Aydın (ISTO 4824)J; Ankara : Bala, Beynam Ormanı, 10.8.ı95ı
K. Karamanoğlu (ANK)!; Ankara : Bala, Beynam Ormanı, ı200
m. M. Zohary- Plitm 1661-26.; Ankara ' Bala, Beynam Ormanı, H.
Bağda (ISTE 2049)!; B5 Yozgat, Akdağmadeni,
Büyük Nalbant
50
dağı,
1900 m. Coode • Jons J.C. 2042, (ISTO 3686)!; Yozgat : Milli
A. Bacanlı (ISTO 8954)!; Kayseri : Erciyaş Dağı, 28.6.
1944. H. Bağda (ANK)!; Niğde: Aksaray, Hasan Dağ,ı, 1600 m. A.
Düzenli (IST9 22559)!; B6 Kayseri : Pınarbaşı, Melikgazi, 1800 m.
S. Sümer (ISTO 4320)!; Kayseri : Pınarbaşı, S. Siimer (ISTO 4480)!;
Sivas: Gürün, 1400 m. Mc. Neill 469~; C2 Muğla: Babadağı, 1500
m. P.H. Davis D. 13649.; Aydın: Çine, Madran Ormanı, 7.1944, O.
Alpay (ANK)!; Antalya : Elmalı, Çığlıkara ormanı, ı 700-1750 m.
i.H. Bozalanan (ISTO 15866) !; Antalya : Elmalı. Kongediği mevkii, 1650 m. S. Çivitçioğlu- Y. Zavel (ISTO 18274)!; C3 Isparta:
Eğri dir, Kasnak Ormanı, 1570 m. A. Gökşin (ISTO 9525)!; Isparta: Eğridir, Yukarı gökdere, 1410 m. A. Aydın- S. Çığırtkan (ISTO
6130)!; Isparta : Deremahallesi, 1200 m. H. Uçar (ISTO 7720)!; Isparta : Sütçüler, Dedegül Dağı, 1200-1400 m. P.H. Davis D. 15911,
(ISTO 13733)!; Isparta : Eğridir, Anamaz Serisi. 1600-1650 m., M.
Aydın (ISTO 15863)!; Antalya : Termesus
Milli Parkı, 1200 m.
K. iyicil (ISTO 21095)!; C4 Konya : Karadağ, Heldr. : Konya : Bozkale tepe, 1700 m. G. Dölaneci (ISTE 36074)!; C5 Mersin: Gülek
geçidi, 1400 m., Siehe 451.; Mersin: Bolkar Dağları, 2500 m. K. Alpınar (ISTE 35791)!; Mersin: Aslanköy, 1500 m. A. Çalışkan, (ISTO
22947)!; C6 Adana : Osmaniye, Y. Toklu (ISTO 3197)!;
Parkında,
var.. taurica (Zinserl.) Gabr. in Flora of Turkey, 4: 154 (1972).
A3 Bolu : Göynük, 1030 m. S. Sümer (ISTO. 22506)!; Bolu :
Göynük, Değirmenözü mevkii, 1120 m. S. Sümer (ISTO 22545)!;
A4 Ankara: Kızılcahamam, Bulanık, Bulanık yayla, N. Uluocak
<ISTO 3732)!; Zonguldak : Karabük, Keltepe, 1800 m. P.H. DavisM. Coode D. 38854 (ISTO 3048)!; Bl Manisa : Şeytancık mev:kH,
1450 m. M. Akboğa • T. Kerpiç (ISTO 13731)!; B3 Konya: Sultandağları, ı 700 m. G. Dökmeci (ISTO
22557)!; C2 Denizli : Honoz
Dağı, 1510 m. C. Sopalı - i. üsküdar (ISTO 7120)!; Denizli : Honoz
Dağı, 1230 m. C. Sopalı- i. üsküdar (ISTO 7158)!; C5 Niğde : Ulukışla, 1700 m. P.H. Davis- Coll. D. 16531 (ISTO 2275)!,
var. orbiculata (Karpati) Gabr. in Flora
(1972).
of Turkey, 4: 155
.
Tavsifi (Deskripsiyonu) : Kafkasya (Gabrielian. 1972).
A4 Ankara : Kızılcahamam, Çakmaklı mevkii, 1582 m. B. Berispek - M. örenç (ISTO 8407)!; Ankara : Kızılcahamam, 1500 m.
51
A. Gökşin (ISTO 15864)!; A5 Samsun : Ladik ormanı, 1000 m. c.
Tobey T. 752 (ISTO 3106)!; A7 Gümüşhane: Torun, 1800 m. M.
Ayhan (ISTO 3887)!; A8 Erzurum : Oltu, Karnavaz serisi, O. Yıl­
dırım (ISTO 15916)!; Erzurum : Tortum, Apsor kapı mevkii, M.
Sevimsoy (ISTO 15915)!; Artvin : Woronow.; A9 Artvin : Ardanuç,
Ferhatlı-Adakale, 700 m. K. Aydın (ISTO 4304)!; Kars : Demirkapı,
Mikhailovsk.; B2 Kütahya : Gediz, Murat Dağı, 1450 m. A. Çırpıcı
(ISTF 30955)!; Yozgat : Yozgat Milli Parkı, A. Bacanlı (ISTO
8954)!; B6 Sivas: Zara, Zara-Avşar Dağı, 1600 ın. F. Başçiftçi (ISTO
9070)!; B7 Erzincan : Refahiye, i. Şanlı (ISTO ı 7266)!; Erzincan :
Refahiye, Kutlu tepe, 2000 m. i. Şanlı (ISTO 17267)!; B9 Bitlis :
Nemrut Dağı, 2100 m. P.H. Davis D. 23501 (ISTO 13735)!; Bitlis :
Nemrut Dağı, 2400 m. Coll- Mc. Neill (ISTO 2262)!; Bitlis : Tatvan, Karz Dağı, 1800-2600 m. H. Peşmen (ISTO 15918)!; Van : Erek
Dağı, 2400 m. P.H. Davis D. 44491 (ISTO 19129)!; Van : Erciş._ Zilan çayı, H. Peşmen- H. Altıntaş (ISTO 15919)!; Van : Erciş, Zilan çayı, 1750-2700 m. H. Altıntaş- H. Peşmen (ISTO 15881)!; Van :
Erciş, Arpaderesi, 1950-2000 m. A. Gökşin (ISTO 15894) ! ; BlO Ağ­
rı : Ağrı dağı, Owerin.; C5 Adana : Pozantı, İ. Akbaş (ISTO 325)!;
Mersin: Bolkar Dağı, 1370 m. Kotschy 329.; ClO Hakkari: Yüksekova, ı 790 m. P.H. Davis D. 45944 (ISTO 10926)!; Hakkari : Yüksekova, 1850 m. P.H. Davis D. 45166 (ISTO 13682)!;
var. cretica (Lindl.) Schneider. in III. Handb. Laubh. 1: 690.
f. 379, e-i (1906).
Tavsifi (Deskripsiyonu) : Pariste kültür
mıştır (Gabrielian, 1972).
bitkilerinden
yapıl­
A2(A) Bursa : Uludağ, H. Demiriz (ISTF 8482)!; Bursa : Uludağ, M. Başarınan (ISTF 8484)!; Bursa : Balıklıdere, 8.1943, Mete
(ISTF)!; Bursa : Uludağ, Aras suyu, 8.1945, M. Heilbraun (ISTF)!;
A3 Bolu : Abant, 1380 m. A. Baytop (ISTE 32381)!; Bolu : Yedigöller, 1150 m. T. Tüter (ISTO 13520)!; Bolu : Yedigöller, H. Aksoy
(ISTO 20759)!; A4 ZÔnbuldak: Keıtepe, 1700 m. P.H. Davis D.
37902.; Kastamonu: Araç, 1430 m. i. Kalaycıoğlu (ISTO 4700)!;
Kastamonu : AraÇ, Göller bölgesi, 1390 m. İ. Kalaycıoğlu (ISTO
1718)!; Kastamonu : Araç, 1440 m. İ. Kalaycıoğlu (ISTO 4738)!;
Ksatamonu : Araç, 1050 m. C. Taşeli (ISTO 3873)!; Kastamonu :
Araç, 1500 m. O. Çolpak (ISTO 4860)!; Kastamonu : Araç, 1650 m.
K. iyicil (ISTO 4813)!; Kastamonu : Ilgaz, , 1400 m. F. Yaltırık
52
(ISTO ı64ı) !; Kastamonu: Küre, ı200 m. P.H. Davis- F. Yaltınk
D. 38744 (ISTO ı717)!; Kastamonu: Daday, ı450 m. A. Gökşin
(ISTO ı3ı53)!; Zonguldak : Yenice, Şimşir dere, F. Yaıtınk (ISTO
2348)!; Çankırı : Kerçeş, ı400 m. 24.6.ı951. R. Ardaş (ANKO)!;
Ankara: Çubuk, Karagöl, ı530-ı580 m. A. Gökşin (ISTO ı5924)!;
Ankara : Çubuk, Karagöl, ı 700 m. F. Güvenir (ISTO 4586) ! ; Ankara : Kızılcahamam, Boğazdere mevkii, H. Kayacık (ISTO ı6966)!;
Bolu : Mengen, Eskiçağ civarı, A. Eser (ISTO 21165)!; A5 Kastamonu: Tosya, Büyükdere serisi, ı500 m. M. Kılıç (ISTO ı82ı4)!;
çorum : iskilip, ı9.8.ı946 H. Bağda (ANK)!; A6 Tokal ~ Erbağ, Çata1ah mevkii, 9.6.ı96ı, i.H. Bozakınan (ANKO) !; A7 Sivas: Suşeh­
ri, ı 750 m. M.D. Zohary.; Gümüşhane : Tarsun, Hatunoğlu serisi,
1540 mJ A. Gökşin (ISTO ı34ı5)!; Gümüşhane : Hudra, ı920 m. Y.
öztan (ISTO 18286)!; AS Artvin: 1700 m., P.H. Davis- J. Hedge
D. 29756 (ISTO 2264)!; Artvin : Yusufeli, ömergil !lıcv'kii, 1560 m.
A. Gökşin (ISTO 13416)!; Erzurum : Oıtu, .Şırnak mevkii, 1970 m.
A. Gökşin (ISTO ı3ı54)!; Erzurum: Oltu, ı9ıO m. A. Gökşin (ISTO
ı5867)!; Erzurum : Ol tu, Sosnovsky.; Erzurum : Oltu, Tortum, Aksu köprüsü altında, ı400-ı500 m. M. Sevimsoy (ISTO ı59ı8)!; A9
Artvin : Ardanuç, üçgendere mevkii, A. Gökşin (ISTO 13418)!;
Artvin : Ardanuç, Şahinkaya mevkii, ı 790 m. M. inanç (ISTO
ı3734) !; Bl Balıkesir: Kazdağ, Sint. 463.; Balıkesir: Edremit, Kazdağ, ı500 m .. ı5.8.ı951, F. öney (ANKO)l; Balıkesir: Edremit, Kazdağ, Karakoçderesi, F. Yaltırık (ISTO 4378) ı; Balıkesir : Edremit,
Kazdağ ı400 m. H. Kökçe (ISTO 23043)!; B2 Kütahay : 16.ıo.ı945,
B. Kasaplıgil (ANK) !; Balıkesir: Dursunbey, Ihlamurluk mevkii,
1100 m. 27.7.195ı, N. Soylu (ANKO)!; Manisa: Bozdağ, 6.1946, M.
Başarman (ISTF)!; B3 Eskişehir : Mihaliççik, ı 750 m. A. Musapaşaoğlu (ISTO 4589)!; Konya : Tekke vadisi, 1680 m. A. Baytop •
E. Tuzlacı (ISTE 340ı8)!; Konya : Sultandağ ları, Bozkale tepesi,
G. Dökıneci (ISTE 36074)!; B4 Ankara: Bala, Beynam ormanı,
1250 m. A. Gökşin (ISTO ı5923)!; Ankara : Bala, Beynam ormanı,
B. Kasaplıgil (ISTF 53ı8)!; B5 Kayseri : Erriyas Dağı, 2000 m.
Siehe. 3ı9.; Yozgat : Akdağmadeni, Cones- Coode J.C. 2034 (ISTO
3652) ! ; Yozgat : Akdağmadeni, Aktaş deresi, 1700 m. H. Kayacık G. Eliçin (ISTO 38ı6)!; Yozgat : Akdağmadeni, Sofular deresi,
ı6oO m. H. Kayacık- G. Eliçin · (ISTO 3825)!: Kayseri : : Selimiye,
2700 m. 28.6.ı944, H. Bağda (ANK)!; B7 TUnceli : Munzur dağı, Aksu deresi, ı 700 m. P.H. Davis D. 3ı499 (ISTO 226ı)!; Tunceli : Pülümür, ı500 m. E. Erbek (ISTO 76ı3)!; TUnceli : Kutudere, Bezik
53
ormanı,
1500 m. T. Odabaşı (ISTO 8668)!; Erzincan : Cimil, Sörperen dreesi, 1700-1800 m. Z. üner (ISTO 9564)!; B9 Bitlis : Tatvan, Güntepe mevkii, 1820 m. A. Gökşin (ISTO 15374)!; Bitlis :
Nemrut Dağı, 2400 m. A.Gökşin (ISTO 13417)!; Bitlis : Tatvan,
Kaynarca, 1820 m. A. Gökşin (ISTO 15922) ! ; Bitlis : Nizan, N azareaz mevkii, H. Peşnıen (ISTO 15920)!; Van : Değirmen köy, 2300 m.
P.H. Davis D. 44491 (ISTO 4944)!; Bitlis: Tatvan, Kirkor Dağı,
1900-2700 m. H. Peşmen P. 3071!; Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı,
krater içi, 2700 m. H. Birant- K. Karamanoğlu (ANK 251)!; Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı, 22.6.1972, A. Tatlı (ANK)!; BlO Ağrı:
border range shakh-i oly, Massalsky.; C2 Denizli : Honaz Dağı,
1230 m. C. Sopalı - i. üsküdar (ISTO 7158) !; Aydın : Çine, Madran
ormanı, 7.1944, O. Alpay (ISTF)!; C3 Antalya: Bozburun dağı, 1700
m. P.H. Davis D. 15600 (E)!; Işparta : Eğridir Kasnak ormanı, 1500
m. A. Gökşin (ISTO 9477) !; Isparta: Eğridir, Kasnak ormanı, 1520
m. A. Gökşin (ISTO 9465)!; Isparta : Eğri dir, Kasnak ormanı, 1450 ,
m. Z. Kaya (ISTO 16830)!; C4 Mersin : Anamur, 1300-1500 m. i.
Akbaş (ISTO 323)!; Mersin :
Mut, 1000 m. O. özkazanç (ISTO
17187).; C5 Mersin: Gülekboğazı, 1350 m. Kotschy. C6 Maraş:
Süleymaniye, BaHs 1068.; cıo Hakkari: Zap suyu, 1790 m. P.H. Davis D. 45844 (ISTO 5054) !; Hakkari: Yüksekova, Şapatan mevkil,
1700 m. A. Gökşin (ISTO 15372)!; Hakkari : Şemdinli, 1650 m. i.
Pulat (ISTO 15911)!; Hakkari : Zap .vadisi, Kocan es, Nabelek.
Yetişme
Yeri özellikleri: Harita ll'in incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, bu türün 4 varyetesinden biri olan var. cretica
Anti Torosların (Anadolu çaprazı) güneyinde kalan düşük rakım­
lı bölge ile Avrupa Türkiyesi (Doğu Trakya) hariç tutulacak olursa tüm Anadoluda en geniş coğrafi yayılışa sahiptir ve vertikal
olarak 1000 m.'nin altında görülmemektedir. var. umbellata genel
yayılışını Anadolu çaprazının batısında kalan yörede yapmakta ve
buda 1000 m.'nin altındaki yerlerde bulunmamaktadır. var. orbiculata ise, çoğunlukla, Doğu Anadoluda yayılış göstermektedir
(700-2700 m.) var tanrica da, Kuzeybatı Anadoluda, göller mıntıka­
sında ve Bolkar Dağlarında 1000-1800 m.'ler arasında görülmektedir. Bunların sıcak, bol ışıklı, sığ ve taşlı yamaçlar üzerinde mürrferit veya küçük gruplar halinde bulunmaları, tüm varyetelerin
ortak özelliklerindendir.
54
3.12. SORBUS TOMINALlS (L.) CRANTZ., in Stirp. Austr.
2: 45 (1763).
3.12.1. Morfolojik özellikler :
Vejetatif
Organların
özellikleri :
Genel Görünüş (Habitus) : Bu türün varyeteleri, çoğunlukla
dolgun gövdeli, geniş ve dağınık tepeli veya piramidal görünümde
olup 20-25 m.'ye kadar boylanabilen ağaçlardır. Kabuk: incelenen
2 taksonun (var. tornıinalis, var. pinnatifida) kabukları genç fertlerde, koyu siyahımtra:k-gri (var. torm.inalls) veya açık kahverengimtra:k-gri (var. pinnatifida) renkli olup düz ve pürüzsüzdür.
Sürgün : Son sene sürgünleri her 3 varyetede de, kestane kırmızı­
sı veya koyu kahverengi-kırmızı renkte olup çoğunlukla çıplak­
tır ve üzerieri yer yer beyaz mum tabakası ile örtülüdür. Nadiren
seyrek tüyler ile örtülü olanlara da rastlanmıştır. Daha yaslı sürgünlerin kabukları gri-kahverengi veya yeşilimtrak-gri bir renk
alırlar. Tomurcuk: 3-5 mm. çapında küre veya yumurta şeklinde,
küt tepeli çıplak ve parlaktır. Tomurcuğu dıştan örten 4-5 adet.
pullar, açık yeşilimtrak-sarı olup kenarları koyu kahverengi renginde sürmeli ve beyaz kirpiklidir. Yaprak: Yaprak sapı; Yaprak
sapı uzunluk olarak var. torminaliste 1.9-5.8 cm., var pinnatifida
da ise, 2.2-6.9 cm. arasında değişmektedir. Sarımtrak-yeşil renkli
saplar, bütün taksonlarda ilk önceleri hafif tüylü, daha so:nradan
tüyler dökülerek çıplaklaşır. Yaprak Ayası: Bu türÜ.n üç taksonunda da yapraklar lopludur. 3-5 veya 3-7 çift loptan oluşan yapraklar, var. orientalis'te yaprak sathı (sığ) loplu veya loplar kaba
dişe dönüşmüştür. var. torminalis'te ise, loplar arasında kalan sinüsler, orta damarın yarısına yakın bir mesafeye kadar ulaşılabi­
lir. üçüncü varyetede var. pinnatifida ise, sinüsler orta damara
yaklaşacak kadar derin parçalanmıştır.
Generatif
Organların
özellikleri:
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Bu taksonun üç varyetesi çiçek kurulpek az farklar göstermektedir. Tüm
olarak bu taksonda çiçek kurulları 6-9.5 x2.5-10 (-14) ~m. boyutıa­
rındadır, kurullardaki çiçek sayısıda 20-40 (-60) arasında değişmek­
tedir. Çiçek açma tüm varyetelerde yapraklanmadan hemen sonra Mayıs-Haziran aylarında görülür. Meyve: Taksonun üç varyetesinde de meyve, şekil ve büyüklük bakımından aynıdır. 2.0 x 1.4
ları bakımından, aralarında
55
cm. boyutlarındaki meyve, şekil olara...'~{ obovoidal (armut biçimli)
dir. Yeni teşekkül ettiğinde, zeytin yeşili daha sonraları sarım­
trak-kırmızı ve tam olgunlaştığında ise, kırmızımtrak-kahverengi
renk alır.
3.12.2. Anatomik özellllder :
Yaprak Sapı Anatomisi : Taksonun 3 varyetesinde de yaprak
sürgün üzerinde bıraktığı iletim demeti izlerinjn 3'er adet
olduğu saptanmıştır. Sapın ayaya yakın yerinden alınan enme kesitlerinde, var. torminalis ve var. pinnatifida'da yakın benzerlik
görülmektedir. Ayrıca, var. pinnatifida'da tek, var. tornıinaliste 2
(-3) yardımcı iletim demeti bulunmakta olup var. orientaliste ise,
ortada tek bir ana iletim demeti görülmektedir.
·
sapının
Odun Yapısı: Odunun makroskopik özelliği; var. tonninalis'te diri odun pembemsi-beyaz, öz odunu açık kahverenginde ve bazen daha koyu renktedir. Yıllık halka sınırları ince ve açık kahverenkli çizgiler halinde bariz olarak görülür. var. pinnatifida'da
ise, diri odun açık pembemsi-beyaz, öz odunu pek belirgin değil,
' diri oduna nazaran biraz daha koyu renktedir. Yıllık halka sınır­
ları ince ve açık kahverenkli çizgiler halinde bariz olarak görülür.
Odunun mikroskopik özellikleri; var. torminalis; Trahaler: Yıl­
lık halka içerisinde diğer taksonların çoğunda olduğu gibi dağınık
diziliştedir. Bunların ilkbahar odunu oluşum sınırından başlaya­
rak yaz odunu bitimi sırına kadar çapları giderek küçülmektedir.
özışınları : Cinsin diğer taksonlarında olduğu gibi heterosellülerdir. Boyuna Paraınşim: Bu taksondada söz konusu hücreler, paratraheidal veya metatraheidal'dir. özlekeleri : Dikotu Angiosperm
odunu yan elemanlarından olan bu oluşurnlara bu cinste sık sık
rastıanmaktadır. var. pinnatifida Boiss., Trahaler: Yıllık halka·
içerisinde dağınık dizilişte olup, bu varyetede'de trahalerin çapları
ilkbahar odunundan yaz odununa doğru gitgide küçülmektedir. öz·ışınlan: Diğer' (taksonda olduğu gibi heterosellülerdir.. Boyuna
Paranşim: Paratraheidal veya metatra:heidal'dir. özlekeleri: özlekelerine rastlanmaktadır.
3.12.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Taksona Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özellikleri:
Genel Yayılış Alanı: Avrupa'da temsil edilen Sorbus L. cinsi
içerisinde en boylusudur. Bu tür, 25 m. boy ve 75 cm. çapa ulaşa56
bilir. Avrupa'nın güney, batı ve ortasında, kuzeybatı Afrika'da,
Kafkaslarda ve Güneybatı Asya'nın batı kesimlerinde doğal olark
bulunur. Kuzeyde, ingiltere'nin ortalarına, Güney Danimarka ve
Kuzey Polanya'ya kadar çıkabilir (Rehder, 1962; Gabrielian, 1972;
Browicz, 1978).
incelediğimiz 3 taksonun yaprak özelliklerine göre ayrımı, aşa­
ğıdaki «ayırım anahtarı>mda belirtilmiştir :
ı. Yapraklar, 3-5 çift sathi loplu (sinüsler en fazla orta damara 1/5 kadar mesafede), meyve 12 mm. boyunda ........ .
. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . var. orientalis
ı. Yapraklar, 3-5 veya 3-7 çift derin loplu. meyveler 12 mm.'den daha büyük
2. Yaprakların üçgenimsi-yumurta biçimli lopları 3-5 çift,
ayanın dip tarafındaki sinüsler (girintiler) en fazla orta damarın yarısına kadar mesafede ... var. torıninalis
2. Yaprakların dar-uzun damla uçlu lopları, 3-7 çift, aya-'
mn dip tarafındaki sinüsleri orta damara yaprak ayasının yarısından daha fazla girmiş durumda .............. .
. . .. . . . . .. . . . .. . . .. .. .. .. . .. . . .. .. .. .. . . .. .. .. . . . . . . .. . . . var. pinnatifida
Türkiye'deki
Yayılış Alanı:
(Herbaryum örneklerine ve arazi
gözlemlerine göre, Harita
12).
4.
·>·
..
.
1
ı·
i
_o
K
r
.....
····r·~'--·ı
. ·--\·· . . . . . 1.
·~-ı.
~
;
i
\...
var. torıninalis :
Tavsif (Deskripsiyonu) : Batı ve Merkezi Avrupa'da (Hb. Linn.
643/4) yapılmıştır (Gabrielian, 1972).
57
Al (E) Tekirdağ: inecik, 200 m. Dr. Jones- J. Coode ·· Y. Dönmez J.C.D. 2851 (ISTO 3636)!; Tekirdağ : Şarköy, Ganos Dağı, 600
m. M. özçetin (ISTO 7016)!; Tekirdağ : Ganos Dağı, 700 m. S. Akbulut- O. inci (ISTO 10573)!; Tekirdağ : Şarköy, Kirazlıdere mevkii, 500 m. H. M el - S.özçetin (ISTO 7090)!; Edirne : Keşan, Dokuzdereler serisi, 300 m. M. Varol!; Edirne : Koru dağları N. özhatayE. özhatay (ISTE 28455)!; Tekirdağ : Ganos Dağı, A. Baytop (ISTE
13558) ı; Kırklareli : Dereköy, Kışla mevkii, 630 m. K. Karamanoğlu (ANK 580)!; Kırklareli : Demir köy, Çakmaktepe mevkii, 200
m. 19.VII.1953 H. Benli (ANKO)!; Kırklareli : Demirköy, Bıçkıde­
re Ormanı, 300-400 m. 20.VI.1951, H. Köseoğ·Iu- M. Oral (ANKO)!;
Al (A) Balıkesir: Erdek, Kapıdağ yarımadası, 300-400 m. H. Kayacık- F. Yaltırık (ISTO 3281)!; Balıkesir : Bandırma, Erdek, Ormanlı köyüne 1.5 km. kala, G. Sunter (ISTF 32646)!; Balıkesir : Er·
dek, Erdek-Gamla sırtları, 520 m. İ. Çakı (ISTO 8620)!; Çanakkale : Biga, Armutçuk mevkii, 670 m. A. Gökşin (ISTO 9519)!; Balıke­
sir: Bandırma, Sularya Ormanı, 350 m. 23.6.1951 A. Ekinci (ANKO)!; Balıkesir: Bandırma, Kaynarca ormanı, 400 m. 7.7.1951, V.
Tayfur (ANKO)!; Kırklareli : Demirköy, Ma.cara serisi, 180 m.
M. Varol!; Kırklareli : Demirköy, Kadınkule serisi, 580 m. C. Aksoy (ISTO 15879)!; Kırklareli: Demirköy, Dcmirköy-İğne:ıda, A.
Baytop (ISTE 13932)!; Kırklareli : Demirköy, A. ve T. Baytop (ISTE
5450)!; Kırklareli : Demirköy Mahya Dağı etekleri, A. Baytop
(ISTE 13247)!; A2 (E) Istanbul : Çatalca, Çilingoz Ormanı. B. Aytuğ (ISTO 1731 7)!; Istanbul : Sarıyer, Belgrad Ormanı 110 m., İ.
Akbaş (ISTO 320)!; Istanbul : Sarıyer, Belgrad Ormanı, 110 m. V.
Yönelli!; Istanbul : Sarı yer, Belgrad Ormanı, 110 m. A. Gökşin
(Obs!); Istanbul: Sarıyer, Fatih Ormanı, 110 m. N. Kelican (ISTO
3229)!; Istanbul: Sarıye~, Belgrad Ormanı, 110 m. 20.VIII.1952, C.
Kürşat (ANKO)!; Istanbul Kurtköy, A. Baytop (ISTE 12153)!; Istanbul : Terkos, VI.l942, B. Kasaplıgil (ISTF)!; Istanbul : Sarıyer,
Belgrad Ormanı, X.1944, H. Birand (ANK)!; Istanbul : Silivri, Sinekli Köyü, yol kenarında, A. Gökşin (O bs.); A2 (A) Bursa : Gemlik, Armutlu-Kızılcıkpınarı, 150 m. H. Kayacık (ISTO 594)!; Istanbul: Kartal, Aydos Dağı, B. Aytuğ • F. Yaıtırık (ISTO 3338) !; Istanbul: Yalova, Çınarcık, Arap tarla deresi, H. Kayacık (ISTO
5945)!; Istanbul : Yalova, Hasan Baba Korusu, 200-600 m. H. Kaya58
cık (ISTO 7399) ! ; Istanbul : Kartal,
Ay dos Dağı, A. Baytop - T.
Baytop (ISTE 4ı55)!; Bursa : Mustafakemalpaşa, Deveci konak,
370 m.
Gül (ISTO 9535)!; Kocaeli: Çayırköy, 400 m. F. Yaltırık (ISTO ı4328)!; Kocaeli : Gölcük, B. Kasaplıgil (ISTF ı268)!;
Bursa : Uludağ, IX.l944, M. Başarınan (ISTF)!; Istanbul : üsküdar, Ş. Aslan (ISTO ı5876)!; A3 Kocaeli : Kefken, M. Varol.; Zonguldak: Ereğli, 450 m. P.H. Davis· F. Yaltırık D. 37537 (ISTO
ı 718)!; Bolu : Düzce, Çiçekli Ormanı, S. Acarel (ISTO 324)!; Bolu : Sarımustan, 930 m. A. Gökşin (ISTO ı3420)!; Bolu : Kökez,
Sultan serisi, 1120 m. H. Aksoy.; Bolu : Göynük, ıoıo m., S. Sümer
(ISTO 22455)!; Bolu: Yedigöller, 900 m. T. Tüter (ISTO ı35ı9)!;
zonguldak : Devrek, 560 m. H. Demiriz (ISTF ı4803)!; Zonguldak :
Fenerburnu tepesi, 60 m. H. Demiriz (ISTF ı4709)!; Zonguldak:
Geyiktepe, 22.IX.l940, B. Kasapbgil (ANK)!; Bolu : Düzce, Odayeri, 950 m. C. Aksoy (ISTO ı5880)!; Zonguldak : Devrek, Y ed.igöller, 570 m. i. Şanlı (ISTO ı 7007)!; A4 Ankara : Ankara'nın 50 km.
kuzeyi, ı60o m. Jones· J. Coode J.C. 2ı54 (ISTO 3565)!; Ankara:
Kızılcahamam, Soğukoluk mevkii, N. Uluocak (ISTO 3725)!; Bolu :
Mengen, Mengen-Yalakkuz, 1140 m. H. Malik (ISTO 7654) !; Zonguldak : Karabük, Büyükdüz Araştırma Ormanı, H. Aksoy (ISTO
ı3729)!; Kastamonu : Küre, Küre-Nahas, Sint. 5011.; Kastamonu :
inebolu-Küre, 450 m. P.H. Davis D. 2ı669 (ISTO ı3732)!; Kastamonu: Daday, ı200 m. F. Yaltırık-M. Coode D. 38659 (ISTO 3040)!;
Ankara : Kızılcahamam, Kale mevkii, ı520 m. A. Gökşin (ISTO
ı5869)!; Ankara : Kızılcahamam, M. Başarınan (ISTF 802) !; Arikara : Kızılcahamam, H. Bağda (ISTF 2052)!; Kastamonu : Cide,
Zeytinlik mevkii, 700 m. A. Suner - C. Aksoy (ISTO ı5878)!; A5
Kastamonu : Tosya, Büyükdere serisi, ı500 m. M. Kılınç (ISTO
ıs224)!; Sinop: Bafra, M. ve D. Zohary Z. 3037.; Sinop: Ayancık,
ıoo m. F. Yaltırık (ISTO ı714)!; Samsun: Bafra, Çam gölü, 60)n.
T.H. Onan (ISTO 22748)!; A6 Tokat : Artova, Tokat-Artova, P.H.
Davis D. 24858 (ISTO ı3730)!; Ordu : ünye, üçyol mevkii, ı450 m.,
B. öztürk (ISTO ı3ı80)!; Samsun : Kavak, Otlu geviş mevkii, 930
m. A. Gökşin (ISTO ı3422)!; Ordu : Fatsa, Aladağ Ormanı, 700-800
m. ı3.8.1952 S. Tekçakar (ANKO)!; Tokat : Erbaa, Karatepe mevkii,
1.IX.ı95ı, B. Soykan (ANKO)!; Samsun: Kav~k, A. Baytop (ISTE
9075)!; A7 Trabzon: Akçaabat, Kalanema Deresi, 600 m. Z. Yalı·
yaoğlu (ISTO 476ı)!; Trabzon : Maçka,· Meryemana Deresi, 670 m.
A. Gökşin (Obs.)!; Trabzon : Maçka, Cevizdere Tepesi, 1650 m.
Y. öztan (ISTO ı860ı)!; Trabzon : Kalanema Deresi, 30.5.1933,
Balls (ANK)!; Trabzon : Maçka, Hamsiköy, ı300 m. R. Anşin!; A8
59
Trabzon: Çaykara, 700 m. Stainton 8406.; Artvin: Soğuksu, VII.
1S47, 1\l. Başannan (ISTF)!; A9 Artvin: Ardanuç, Karnur sırtı mevkii, 800 m. K Aydın (ISTO 4310)!; Artvin : Ardan uç, Çıralar mevkii, 1450 m. M. inanç (ISTO 8078)!; Artvin : Ardan uç, Tepedüzü
mevkii, 1500 m. A. Gökşin (ISTO 13419)!; Artvin : Ardanuç, Vartskhet, Turkevicz.; Bl Balıkesir : Edremit, Kutshiherik-tal Bernhard.; Balıkesir : Edremit, Kazdağ, H. Kayacık (ISTO 17000)!; Çanakkale: Yenice, Susuz,Ormanı, 300 m. VIII.1951, K. Çangar (ANKO)!; Balıkesir : Edremit, Kazdağ, Eğrisu Deresi, 850 m. A. Gökşin (ISTO 9521)!; Çanakkale·: Bayramiç, İkizce Ormanı, Madendere mevkii, 660 m. 19.6.1951, M. Bükümcüler _(ANKO)!; Balıkesir :
Edremit, Kapı dağ, 1230 m. R. Aydoğan- M. Sönmez (ISTO 7366)!;
B2 Balıkesir: Dursunbey, Karaamca Gölcük yol kenarı, 520-650
m. M. Selik (ISTO 486)!; Balıkesir : Durak, Gökköy Deresi, 350-750
m. 15.7.1951, S. Alptosunoğlu (ANKO)!; B3 Eskişehir: Sündüken
Dağı, Koca Çukur mevkii, 1000 m. T. Ekim (ISTO 15868)!; B4 Ankara : Bala, Beynam Ormanı, 1200 m. M. Aydın (ISTO 4825)!; Ankara : Bala, Beynam Ormanı, Karaboyalık Derrsi, 1250 m. A. Gökşin (O bs.)!; Ankara : incesu, H. Bağda (ANK 163)!; Ankara : Bala, Beynam Ormanı, 10.8.1953, K. Karamanoğlu (ANK)!; B5 Yozgat : Akdağmadeni, Yukarıçulhalı ·köyü civarı. 1650 m. 21.8.1951,
M. Atakan (ANKO)!; B6 Adana: Saimbeyli, Maniss 810.; B7 Tunceli : Hozat, Küllük Ormanı, 1600 m. K. Balcı (ISTO 7601)!: Tunceli : PUl ümer, 1700 m. P.H. Davis D. 29279 (ISTO 2260)!; B8 Muş :
Murat çay, 914 m. Kotschy 803.; Bingöl : Ilıca, Türşenek Ormanı,
1900-2100 m. A. Gökşin (ISTO 15877)!; Bitlis : Mu tki, Şahit Dere,
1590 m. H. Peşmen (P. 3137)!; B9 Bitlis : Tatvan. Kirkor Dağı, 2200
m. H. Peşmen (ISTO 15870)!; Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı, 19002900 m. H. Peşmen (ISTO 15871)!; Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı,
1970 m. A. Gökşin (O bs.)!; Cl tzmir : Kuşadası, Samson Dağı, Taş­
delen mevkii, H. Kayacılr- F. Yaltırık (ISTO 3353)!; İzmir: Kuş­
adası, Samson Dağı, 900 m. H. Kayacık- M. önder (ISTO 6030)!;
C3 Isparta : Eğridir, 1450 m. A. Aydın- S. Çığırtkan (ISTO 6163)!;
Isparta : Eğridir, Kasnak Ormanı, 1410 m. A. Gökşin (ISTO 9467)!;
Isparta : Eğridir, Kasnak Ormanı, 1150 m. A. Gökşin (Obs.)!; Antalya: Akseki, Akseki-Çiniyaylası 1350 m. N. Karataş- M. Avcı
(ISTO 15627)!; C4 Mersin : Mut, 1300 m. ö. özkazanç (ISTO 17188)!;
C5 Niğde: Maden tepe, Bernhard.; Hatay: Bitias, Colde Selderin,
500-800 m. Belbes 271.; Hatay: Samandağ, İkiztepe mevkii, 1050 m.
A. Gökşin (ISTO 15375)!;
60
var. pinnatifida Boiss., in Fl. Or. 2 : 259 (1872).
Tavsifi (Deskripsiyonu) : Bulgaristan (Ga.brielian, 1972).
A4 Ankara: Kızılcahamam, Bulanık yayla. N. Uluocak (IS':fO
8913) ı; Kastamonu : Dada.y, Ballıdağ, 1450 m. A. Gökşin (ISTO
13421) ı; B3 Afyon : Sultan Dağları, Dereçine üstleri, 1575 m. A.
Baytop- G. Dökmed (ISTE 29123)!; Konya : Ilgin, Çatak Köy-ü,
z. Kaya (ISTO 17644)!; B5 Niğde: Aksaray, Hasan Dağ, Büyük
kirazın yakası mevkii, 1550 m. A. Düzenli (ANK 514)!; B6 Adana :
Hacin, Maniss. 810ı; B7 Tunceli : Hozat, Kangruz Deresi, 1300 m .
.K. Balcı (ISTO 7627)!; B8 Mus : Hasköy, Pırtıkan Deresi, ·1450 l:'n.
F. Yaltırık (ISTO 9474)!; Muş : Muşun yakınında, Kotschy 803.;
B9 Bitlis : Tatvan, Kirkor Dağı, 2000 m. H. A1tıntaş- H. Peşmen
(ISTO 15872)!; Bitlis : Hacereş Ormanı, 1740 ın. H. Birant- K. Karamanoğlı:: (ANK 299)!; C3 Isparta : Eğridir, Kasnak Ormanı, Sarınç mevkii, 1335 m. A. Gökşin (ISTO 9522)!; Isparta: Eğridir, Kanak Ormanı, Kuzukulağı mevkii, 1610 m. A. Gökşin (ISTO 9478)!;
Isparta : Eğridir, 1350 m. Z. Kaya (ISTO 16855)!; C5 İçel : Bürücek, Asır Gediği, 1200 m. Balls 1294.; içel : Merkez, Karaçoban mevkii, 1250 m., A .. Çalışkan (ISTO 22994)!; Adana : Ağaç kısse, Kotschy
342.; Adana : Osmaniye, Gavur Dağı, 1200 m. K. Mıhçıoğlu (ANK
252)!; Adana: Osmaniye, Nurdağ, 850-1100 m. Y. Toklu (ISTO
3196)!; Mersin : Cehennem Deresi, T. Uslu (ISTO 15865)!; Adana :
Osmaniye, Nurdağ, 1000-1250 m. A. Göl{şin (O bs.)!; Adana · Gülek
Köyü civarında 1350 m. A. Gökşin (Obs.)!; Adana: Karataş, 859 m.
1974, İ.H. Bozalciıan (ANKO) ı; C6 Maraş: Akifiye, Fındık Dere,
1500 m. J. Coode- G. Jones C.J. 1220 (ISTO 1:3980) ı; Mara~: Andırın,
Sarımsak Dağı, 1050 m., H. Kayacık (ISTO 431) ı; Maraş : Andırm,
Sarımsak Dağı, 980 m. A. GöKşin (O bs.)!; Antakya : İskenderun,
Zorkun serisi, 1100 m. A. Gökşin (ISTO 15376)!; Antakya : Samandağ, İkiztepe mevkii, 1050 m. A. Gökşin (ISTO 15875)!;
var. orientalis (Sclıön.- Tem) Gabr. in Flora of Turkey 4: 156
(1972). Syn. SOrbus orientali s Schön. - Tem. in Fl. Iranıca-Rosaceae
ı : 47 t. 19 (1969).
ilk örnek (Type) : Kuzey İran inter Kinch et Dasht Nazir,
800-1300 m. Rechinger 6647 (holo. W); (Gabrielian, 1972).
A2 (E) Istanbul : Belgrad Ormanı, A. Baytop ISTO 10128) ı;
4.VII.1932 Regel.; A2 (A) Bursa: MustafakemaJpaşa, Devecikanak
mevkii, 410 m. S. Carev (ISTO 13207)!; A3 Kocaeli : Hendek, Ulu-
61
dere, Czeozott.; A4 Kastamonu : Küre, Küre ve Ecevit
ma Dere, Czeczott. 635.
arasında
Al-
Yeri özellikleri: Harita 12'nin ıncelenmesinden de
anlaşılacağı üzere, var. torminalis en geniş yayılışını Trakya, Marmara Bölgesi, Batı Karadeniz ile Anadoluda deniz seviyesinden
2200 m. yüksekliğe kadar yapmaktadır. En iyi gelişimini derin verimli, kireççe zengin topraklarda yapar. Buna karşılık çok gölgeli,
nemli yerlerden ve kireççe fakir, humusiu topraklardan kaçınır.
var. pinnatifida'ya ise, daha ziyade güneybatı (göller yöresi), Toros ve Anti-Toroslar (güney ve güneydoğu) üzerinde, oldukça yüksek rakımlarda, çoğunlukla kireççe zengin topraklar üzerinde, yapraklı koru veya baltalık ormanlarda münferit veya küçük gruplar halinde rastlanmaktadır.
Yetişme
62
DöRDüNCü BöLüM
4.
ARAŞTIRMA iLE ELDE EDiLEN
SONUÇLARlN iRDELENMESi VE SORBUS L. TAKSONLARlNIN TüRKiYE'DEKi DOG-AL YAYILIŞINA KATKlLAR
4.1. Morfolojik özelliklerin
irdeleınnesi:
·
olarak yetişen üvez (Sorbus
L.) taksonlarının kabuklarının, gençlikte düzgün ve çatıaksız oluşu, ortak özellik olarak görülmektedir. Bunlarda kabuk, açık grikül renginden, parlak kırmızımtrak-kahverengine kadar değişebi­
len, farklı tonlarda renklere sahiptir. Ayrıca, S. roopiana, S. tamamschjanae, S. takhtajanii, S. persica, S. luristanica, S. caucasica
var. yaltırıkii, S. subfusca, S. kusnetzovii ve S. torminalis var. torminalis'in kabuklarının üzerleri, seyrek ve sık vaziyette deği~;ik şe­
killerde lenticellerle örtülüdür. Cinse ait taksonların çoğunda
gençlikte, düzgün ve pürüzsüz olan kabuklar, ileri yaşlarda renk
olarak koyulaşarak az veya çok miktarda boyuna çatlar. Tomurcuk: Sorbus cinsine ait taksonlar, tomurcukları bakımından farklılıklar göstermektedir. Her bir taksonu, tomurcuklarının büyüklüklerine göre, birbirleri ile karşılaştıracak olursak, S. domestica,
S. aucuparia, S. roopiana, S. caucasica var. yaltırıkii, S. subfnsca ve
S. kusnetzovii'nin tomurcuklarının, diğerlerine nazaran daha büyük (18x5 mm.), S. tamamschjanae, S. takhtajanii, S. persica, S.
luristanica, S. umbellata ve S. torminalis'in (7x3 mm.) ise, daha
küçük olduğu ortaya çıkar. Taksonlarda, teşhiste rol oynayan diğer bir diagnostik özellikte, tomurcuklardaki pul sayısıdır. Buna
göre, S. aucuparia, S. tamamschjanae, S. persica, S. ıuristanica ve
S. subfusca'da pul sayısı en az 3, S. domestica, S. roopiana, S.
takhtajanii, S. caucasica var. yaltırıkii, S. kusnetzovii ve S. urobeliata'nın tüm varyetelerin (var. umbellata, var. orbiculata, var.
Kabuk : Memleketimizde
doğal
63
cretica, var. taurica)'de 3-4, S. torminalis (var. torminalis, var pinnatifida ve var. orientalis) 'de ise, 4-5 adet olduğu saptanmıştır.
S. domestica ve S. kusnetzovii parlak sarımtrak-yeşil, S. torminalis ise, elma yeşili renkli tomurcukları ile, diğer taksoniardan
ayrılırlar. Bunlardan bilhassa, S. domestica tüysü yapraklarından
dolayı, kendisine çok benzeyen, S. aucuparia'dan, tarnurcuk pullarının rengi (S. domestica'da sarımtrak-yeşil, S. aucuparia'da koyu
siyahımtrak-kahverengi) ile kolayca ayrılır. Birbirine çok benzeyen Sorbus taksonlarının ayırımında, tarnurcuk pullarının uç kı­
sımlarına doğru görülen «koyu renkli bantlar» da bir diagnostik
özelliği olarak görülür. Ayrıca, tarnurcuk pullarının
çıplak veya
uç kısımlarına doğru sık yahut seyrek beyaz pamuksu tüylü oluşuda, taksonları biribirlerinden ayırınada rol oynar.
Taksonları
birbirinden ayırmada, tomurcuklarının yapışkan
bir farklılık olarak göze çarpar. Tarnurcuk pulları
yapışkan olmayan taksonlar sırasıyla, S. aucuparia, S. roopiana, S.
tamamschjanae, S. persica, S. luristanica, S. caucasica var. yaltı­
rıkii, S. subfusca ve S. kusnetzovii'dir. Diğer taraftan, S' domestica oldukça yapışkan, S. umbellata ve S. torminalisin varyeteleri
hafif yapışkan, S. takhtajanii'nin yalnız iç pulları yapışkandır.
olup
olmadığıda
Yaprak sapı: Sorbus L. cinsine ait taksonların yaprak saplarıda, renk ve tüylülük bakımından
fark görülememiştir. Ancak,
saplarda uzunluk önemli bir ayırım özelliği olarak gözükür. Şöyle­
ki, yaprak sapları en kısa olanı, S. umbellata var. umbellata ile S.
umbellata var. taurica (0.5-1.2 (-1.5) cm.) olup, en uzun olanı ise,
S. torminalis var. pinnatifida (2.2-6.9 cm.)'dır. Diğerleri bu iki grup
arasında yer alır. Memleketimizde doğal olarak yetişen üvez (Sorbus L.) taksonları arasında bir diğer «ayırım özelliği» de (bilhassa bitkilerin kış durumlarında), yaprak sapının koparıldığında,
sürgünde bıraktığı iz üzerinde (lup altında görülebilen), iletim demeti sayısıdır. Bu izler dar veya geniş hilal biçimindedir. Cinse ait
taksonlar arasında, çoğunlukla iletim demeti sayısı 3 adettir. Ancak, S. domestica, S. aucuparia, S. roopiana ve S. caucasica var.
yaltırıkii'de 5, diğer bir tür olan S. subfusca'da ise, 3 (-4) adet olarak görülmektedir.
Yaprak ayası: incelenen Sorbus L. cinsine ait taksonlarda, her
bir yaprak ayasının uzun veya kısa bir sapa sahip oluşu, açık (sarımsı-yeşil) veya koyu yeşil renkli yaprakların alt yüzlerinde çoğunlukla az veya çok sıklıkta (S. caucasica var. yaltırıkii ve S. tor~
64
minalis'in üç vacyetesinde, yaprak alt yüzü çıplak) beyaz pamuksu
tüylerle örtülü bulunuşu, ayrıca, belirgin bir damarıanma yapısı­
na sahip olmaları, ,bunlarda ortak özellik olarak görülmektedir.
üvez takseniarını birbirinden ayınnada yardımcı olan, yaprak ayası şekli (tüysü, yarı tüysü ve sade yaprak) türler arasında farklı­
lıklar gösteren iyi bir ayırım (diagnostik) özelliğidir. Buna göre,
üç grup altında toplanabilen yaprak ayası şekilleri, birinci grupta sade (orbicular, yumurtamsı, ters yumurtamsı, geniş veya dar
eliptik veya oblong), ikinci grupta tek tüysü, diğer grupta ise, yarı
(kısmi) tüysu yapraklara sahip olanlardır. Bunlardan sade yapraklar kendi aralarında, sığ loplu (S. takhtajanii, S. persica, S.
luristanica, S. kusnetzovii, S. umbellata "'ar. orbiculata, S. tonninalis var. orientalis), derin ~!oplu (S: tamamschjanae, S. torminalis var. tonninalis, S. torminalis var. pinnatifida, S. caucasica var.
yaltırıkii) ve basit, çift sıralı dişli (S. subfusca, S. umbellata var.
umbellata, S. umbellata var. cretica) olarak ayrılırlar. Diğerlerinin
ise, tek tüysü (S. domestica, S. aucuparia) ve yarı (kısmi) tüysü
(S. roopiana) yapraklara sahiptir.
Yaprakları bakımından
birbirlerinden ayırdedilmesi oldukça
güç olan, S. domestica ile S. aucuparia tüysü yaprağın (6-20x4-11:
8-30x4.20 cm) ve yaprakçıkların boyutları (2.4-5.3x0.8-1.9 cm.: 1.2-10
x0.6-2.9 cm.) ile tüysü yaprakta,ki yaprakçık sayısı (7-11 çift: 1117 çift) bakımından ayrılırlar. Ayrİca, bunlarda yaprakCıklarm
ana damara oturuş bicim i farklıdır. A~ı ~ekilde, S; umbenata'nın
pratikte daima karıştırılan iki varyetesi (var. urobeliata- var. cretica), yapraklarının formu (dairesel, genjş yumurta veya ters yumurta: geniş eliptik veya eliptik) ve boyutları (3-7x2.5-6 cm, 4-7
( -13)x2-6.5 (-10) cm.) ile, diş sayısı (10-20: 20-37) bakımından bir- _
birlerinden ayrılırlar. Yine. S. torminalis'in ana varyetesi (var. torminalis), bir diğer varvetesi olan var. pinnatifida'dan, yapraklannın fonnu (lop derinliği orta damarın yarısın::ı. yakın: lo:p derinliği orta damara yakla..~acak kadar derin) ve farklı boyutları (6.5-12
(-13)x5-11 cm.: 5.5-11.5x4.5-11 cm.) ile avrılir1ar.
Kurak yetişme muhitlerinde yapraklarm kücüldü~ü ve deri
gibi f:ertlestiği genel kuralı, incelediğimiz üzev türleri için de gecerlidir. Söz konusu yeti~me muhitlerinde yeti~en (S. takhtaianii,
S. persica ve S. kusnetzovii) türlerde ya!)raklar, sert ve oldukca
kalınd1r. Halbuki, rutubetli ve yağ'ışlı yerlerde yetişen. S. tonninalis'in bazı varyetelerin (var. tonninalis ve var. orientalis)'cle ise,
ava oldukça ince vapJlı olarak görülmektedir.
65
Çiçek Kurulu ve Çiçek : Sorbus cinsine dahil tüm taksonlarda,
çiçek kurullarının çoğunlukla dik duran «bileşik yalancı şemsiye»
tipinde oluşları, bunların sık veya seyrek biçimde beyaz pamuksu
tüylerle örtülmesi ve çiçeklerinin· sarımtrak-beyaz (kirli beyaz) veya beyaz renkleri, onların ortak özelliklerinden sayılabilir.
incelenen üvezlerde, çiçek kurullarını taşıdıkları çiçek sayısı
olursak, S. aucuparia en fazla (75-100
adet), S. persica ve S. kusnetzovii ise, (20-40 adet) en azdır. Diğer­
leri bu iki grup arasında yer alırlar. S. aucuparia (75·100 adet)
zengin çiçek kurulları ile, kendisine yarı tüysü yapraklarından dolayı benzeyen S. roopiana (20-40 adet)'dan ayrılır. Bir diğer ayırım
özelliği de, çiçeklerindeki stylus sayısı, bunların serbest veya 'biti:
şik olması ile tüylülük durumlandır. Buna göre, taksonlar içerisinde stylus adedi fazla olanlar (S. domestica'da 5) bir gruba, az
olanlar (S. tamamschjanae, S. takhtajanii, S. persica ve s. luristanica ile S. subfusca'da 2) ise, diğer bir grubu oluştururlar. Diğer­
leri de bu iki grup arasında kalanlardır. Taksonlar arasında üçüncü bir ayırım Özelliği'de, çiçek açma zamanlarıdır. Birinci grup,
Mayıs ayı ile Haziran başıdır (S. domestıca, S. aucuparia, S. roo~
plana, S. tamamsch_janae, E. luristanica, S. caucasica var. yaltı­
rıkii, S. kusnetzovii, S. urobeliata var. taurica ve S. to:rıninalisin
tüm va:ryeteleri), ikinci grupta (S. takhtajanii, S. persica ve s. umbe11ata (var. umbellata, var o:rbiculata, var cretica)'nın üç varyetesi) ise Haziran ayı içerisinde, üçüncü grupta S. subfusca, memleketimiz doğal üvezleri arasında en geç çiçek (Haziran soni.ı ve Temmuz ayı başlarında) açandır. Yukarda sözü edilen ayırdım özelliğinden faydalanarak, S. um bellata 'nın birbirine çok benzeyen varyeteleri arasında, yalnız var. taurica erken (Mayıs-Haziran) çiçek
açma özelliği ile söz konusu taksonun, diğer varyetelerin (var.
urobeliata var. orbiculata ve var. cretica) 'den ayrılir. Ayrıca, aynı
yetişme yerinde bulundukları halde,
erken çiceklenmesi (Mavıs­
Haziran) ile, S. caucasica var. yaltırıkii, kendisine benzeyen ve
oldukca geç çiçek açan (Haziran- Temmuz) S. subfuscarlan kolaybakımından karşılaştıracak
lıkla ayrılır.
Meyve ve Tohum : trvez taksonlarının meyvelerinin büyüklük(0.6-2.2 cm.), üzerierinin az veya çok sayıda belirgin Ientisellerle örtülü oluşları ve göz alıcı renkleri, ortak özelliklf>ri arasın­
da savılaıbilir. özellikle, oldukça zengin meyve kurunarına sahip
ve dikkati çeken renkteki (sarımsı-kırmızı) mevveleri taşıyan üvezler, park, bahçe ve aile a~acı olarak tercih edilmelidir. Bu bakımlerı
66
dan bilhassa S. aucuparia dikkati çeker. Taksonlar arasında meyve büyüklükleri hernekadar birbirine yakın boyutiarda ise de, S.
domestica (1.5-2.2 cm.) tüysü yapraklarından dolayı, kendisine çok
benzeyen S. aucuparia (0.6-0.9 (-1.1) cm.) 'dan, olgun meyvelerinin
oldukça farklı bir büyüklü~e sahip oluşu ile kesinlikle ayrılır. Ka.:.
naatimizce, teşhiste kolaylık sa~layan bir di~er ayırım özelli~ide,
meyvelerinin biçimleridir. Buna göre, S. domestica, S. aucuparia,
s. roopiana, S. takhtajanii, S. caucasica var. yaltırıkii ve S. umbellata (var. umbellata, var. orbiculata, var. taurica ve var. cretica)'da «Küremsi veya yandan basık küre»; S. tamamschjanae, S. per. .
sica, s. luristanica ve S. subfusca'da «elipsoidal» (so be); S. torminalis (var. torminalis, var. pinnatifida, var. orientalis) 'de ise, «obovoidal» (armutsu) olup ayrıca, S. kusnetzovii'de meyveler, ·«geniş
yumurta» biçimindedir. uvezlerde üçüncü bir ayırım özelliği de,
olgun meyve üzerindeki çanak yapraklarının durumudur. Buna
göre, birinci grup olarak olgun meyvede çanak yaprakları dökülenler (S. domestica, S. aucuparia, S. roopiana, S. tamamschjanae,
S. takhtajanii ve S. caucasica var. yaltırıkii): ikinci grupta ise, çanak yaprakları dökülmeyenler (kalıcı)'dır. (S. persica, S. luristanica, S. kusnetzovii, S. umlbellata ve S. torminalis'in tüm varyeteleri)
ki bunların uç kısımları dışarıya doğru kıvrılmıştır. Sorbus subfuscada ise, canak yapraklarının hernekadar literatürde (Gabrielian,
1972) döküldüğü belirtilmekte ise de, bunun tarafımızdan dökülmediği (kalıcı olduğu) saptanmı~ır. Taksonlar arasında meyvelerinin taşıdıkları tohum adedi, rengi ve boyutları bakımından pek bir
fark görülememiştir. Ancak, yukarda sözü edilen özellikler, S. torminalis (var. tormina1is, var. pinnatifida, var. orientalis) için söylenemez.
incelenen uvez tohumları arasında, bir diğer ay1rım öz€lliğide,
«tohum şekli» (bicimi)'nde görülür.' Tohumları Şekil itibariyle,
yandan basık olanlar (S. domestica, S. caucasica var. yaltırıkii ve
S. terminalisin 3 varyetesi) birinci grubu; yarım buğday tanesi
seklinde olanlar (S. roopiana, S. tamamschjanae, S. takhtajanii ve
S. umbellatanın 4 varyetesi) ikinci grubu, diğer taksonlar ise.
üçüncü grubu oluştururlar.
incelenen üvez
Taksonlarının
Organlarına
Vejetatif ve Generatif
Göre Ayırım Anahtarı :
1. Yapraklar tüysü veya yarı tüysü;
2. Yapraklar tek tüysü; tüysü yaprak 6-30 cm. uzunlu~un­
da;
67
3. Tomurcuklar
yapışkan
koyu
siyahımtrak-kahverenginde
ve
değildir;
meyveleri basık küre şeklinde
olup, 0.6-0.9 (-1.1) cm. dir; Stylus çoğunlukla 3 adet;
gövde kabuğu düz ve boyuna çatıaklı ... S. aucuparia
3. Tomurcuklar sarımtrak-yeşil renginde ve pullar ya~
pışkandır; meyveleri küremsi veya armut şeklinde
olup 1,5-2,2 cm.'dir; Stylus çoğunlukla 5 adet, gövde
kabu~u uzunlamasına dar şeritsi pullar halinde çatıaklı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S. domestica
2. Yapraklar yarı tüysü (yaprak ayasının dip tarafı 1-3
çift yaprakçıktan oluşmuş, üst tarafı ise hafif !oplu veya dişli); yaprak ayası 5,5-12 cm. uzunluğunda; tomurcuklar sarımtrak-kahverengi, tomurcuk pullarl yapışkan
de~il (çıplak) ; .. .. . . . . . .. .. . .. .. .. . .. .. .. . . . .. . . .. .. . .. . S. roopiana
1. Yapraklar basit, loplu veya kenarları dişli; ·
4. Yapraklar loplu, yaprak kenarlan basit veya çift sıralı
dişli;
5.
Yaprakların
alt ytizleri gençken hafif tüylü, daha
sonra çıplaklaşır;
6. Tomurcuk pulları elma yeşili renginde ve kenarları koyu
kahverengi sürmeli, hafif yapışkan;
yapraklar derin veya sığ loplu, lop kenarları ince dişli; daınar sayısı 5-6 (-7) adet; stylus çoğun­
lukla 2, nadiren 3 .. .. .. .. .. .. .. .. .. . . .. .. S.torminaJis
6. Tomurcuk pulları sarımtrak-kahverengi: yapış­
kan de~il; yapraklar az veya çok loplu, lop· kenarları kaba ve belirgin çift sıralı dişli; damar
sayısı 7-9 (-11) çift; Stylus 3 ......... S.caucasica
5. Genç ve olgun yaprakların alt yüzleri keçe gibi sık
veya pamuksu tüylü;
7. Yaprak ayasının dip kısımlarında loplar derin
parçalanmış fakat saprakçık şeklinde ayrılma­
mıştır (Bak. S. roopiana); damar sayısı 8-9 çift;
çiçek kurulu zengin (25-60 (-90) çiçekten oluşur) ....................................... S. tamamschjanae
7. Yaprak ayası derinloplu değil; damar sayısı 5-7
· (-8) çifti çiçek kurulu fakir (~0-40);
8. Tomurcuklar sarımtra"ahverengi ve pul
uçları sürmesiz; yaprak ayası dar-eliptik (5.011 x 3.0-7.0 cm.), sığ !oplu ve lop kenarları
68
ı
basit
dişli;
aya dip taraftan-
oranında
tam
3
kenarlı
veya belirsiz dişli; meyve rengi belirgin kırmızı . . . . .. . .. .. .. .. . .. . ... .. . . . S. Iuristamca
8. Tomurcuklar sarımtrak-kahverengi ve pul uçları kızılkestane renginde
sürmeli; yaprak
ayası geniş eliptik veya rombik - eliptik (bak·
lava dilimi biçiminde);
9. Yaprak .ayası geniş · eliptik (4.5-10 x 3,09,0 cm.), lop kenarları basit dişli olup diş­
Ierin uç kısımları küttür, ayanın ·dip tarafı tam kenarlı; meyve yumurta bi:;iminde
ve küçük (0,6-1,4 cm. boyunda) olup por·
takal veya altınsarısı rengindedir ve üZerinde ıenticeller görülmez .. .. .. S. persica
9. Yaprak ayası rombik · eliptik (baklava
dilimi biçiminde) (4,5-7,0 x 3,0-5,5 cm.),
lop kenarları çift sıralı dişli olup dişler sivri uçludur ve dışarı doğru bakar; meyve
basık küremsi ve büyük
(1,2-1,8 cm. boyunda) olup sarımtrak-kırmızı renkte ve
üzerıerinde büyük lenticeller görülür
~........................ S. takhtajanil
4. Yapraklar lopsuz, yaprak kenarları basit veya çift sıra­
•••••• N
••••••
lı dişli;
ıo.
Yapraklar çıplak, veya az-çok gri-beyaz sık tüylerle
örtülüdür, tomurcuk pulları sarımtrak-kahverengi
ve pul uçları sürmesiz; anterler pembe renkte
. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. .. . . . . .. . .. . . .. . . . . . S. subfusca
10. Yaprakların alt yüzleri beyaz veya gri keçernsi tüylerle örtülüdür; tomurcuk pullarının uçlarİ sürmeli; anterler sarı renkte;
ll. Çoğunlukla yapraklar dairesel veya geniş yumurta biçiminde olup küt uçludur ve alt yüzleri beyaz tlüylüdür; tomurcuk pulları sarım­
trak-kahverengi veya kırmızımtrak-kahveren­
gi olup kenarları dar şerit halinde koyu sürmeli ve hafif yapışkan; meyvesi küre biçiminde
koyu kırmızı olup üzerinde küçük lenticeller
görülür ............................ ."....... S. umbeliata
69
ll.
Çoğunlukla yapraklar dar veya geniş elips bi~
çiminde olup sivri uçludur ve alt yüzleri grimtrak-beyaz tüylüdür; tarnurcuk pulları parlak
sarı renkli olup pulların kenarları
koyu kır­
mızımtrak-kahverengi sürmeli ve hafif kirpikli
ve yapışkan değil; meyvesi geniş yumurta (yuvarlak) biçiminde, parlak koyu kırmızı renkli
ve üzerlerinde büyük lenticeller belirgin olarak görülür . . . .. .. . . . . . . . . .. . . . .. .. .. . .. . S. kusnetzovii
4.2. Anatr;>mik özelliklerin irdelenmesi :
Yaprak ·sapı:
Sorbus taksonlarında yaprak sapının enine kesıti, çoğunlukla az veya çok dairesel biçimde olup, sürgüne bakan tarafı biraz basıktır. incelediğimiz yaprak sapı kesitlerinin çoğunda, bir diğer ortak özellikte, ana iletim demeti yanmda l-4'e
kadar değişebilen yardımcı demetierin bulunmasıdır .(Tablo 2).
Yaprak sapı koparıldığmda, sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısına
göre, makroskopik incelemelerimiz sonucunda, taksonları iki büyük gruba ayırmak mümkün olmuştur. Buna göre, birinci grupta,
yaprak sapının sürgün üzerinde bıraktığı iz sayısı 3 adet (S. ta~
mamschjanae, S. talcl1tajanii, S. luristanica, S. kusnetzovii, S. persica, S. umbellata ve S. torminalis), ikinci grupta ise, söz konusu
iz sayısı 5 (S. domestica, S. aucuparia, S. roopiana ve S. caucasica
var. yaltırıkii) adet olarak saptanmıştır. S. subfusca (3-4) ise, bu·
iki grup arasında yer alır. Taksonlar arasında bir diğer diagnostik
özellikte, Meteaife ve Chalk (1975) 'ın da belirttiği gibi, iletim de~
metlerinin sayısının türlere göre,. farklılıklar göstermesidir. Taksonları, yaprak sapının enine kesitindeki iletim demetlerini çepeçevre saran sklerankima halkasınm, devamlı veya kesintili (adacıklar halin~) olmasına göre de, iki grup aıtında toplamak müm~
kün olmuştur. Birinci grupta, sklerankima halkası devamlı (S. aucuparia, S. persica, S. subfusca ve S. torminalis var. orientalis)
olanlar, ikinci grupta ise, söz konusu halkanın iletim demetlerini
ayrı ayrı kuşatması (adacıklar halinde)
şeklinde (S. domestica,
S. rooJl!iana, S. tamamschjanae, S. takhtajanii, S. luristanica, S.
caucasica var. yaıtırıkii, S. kusnetzovii, S. umbellata'nın tüm varyeteleri ile,_ S. torminalis var. torminalis, S. torminalis var. pinnatifida) görülenlerdir.
Yukarıda sözü edilen özellikler yanında, incelenen taksonlarda
yaprak sapında görülen, bazı önemli anatomik özelliklerin karşı­
laştırılması için, düzenlenen tablo aşağıda verilmiştir (Tablo 2).
70
Doğal
incelenen üvez Yaprak Saplarında Bazı Anatomik
özelliklerin Karşılaştınlması
(Some Anatomical Characteristics of the leaf
petiole of studied Sorbus L. species)
Tablo (Table) : 2
-----------------------
YAPRAK SAPININ
(Leaf petiole)
TüRLER
(SpecieS)
S. domestica
S. aucuparia
S. roopiana
S. tamamschjanae
S. takhtajanii
. S. persica
S luristanica
S" caucasica
var. yaltırıkii
S. subfusca
S. kusnetzovii
S. umbellata
var. umbellata
S. umbellata
var. orbiculata
S. umbellata
var. taurica
S. umbellata
var. cretica
S. torminalis
var. torminalis
S. torminalis
var. pinnatifida
S. tominalis
var. orientaUs
1+2
1+4
1+3
1+3
1+3
1+2
1+3
1+3
7 (-8)
7
5
8
7
5
6
5-7
5-8
6
8-9
5-8
6
7-9
7-8
7-9
5
6
6-8
6-7
6 (-7)
7-9
1+2
6 (-7)
7-9
ı
5 (-7)
4-5
ı
6 (-7)
7-9
1+4
1+1 (2)
1+2
1+3
' 7-8
5-8
1+1
7-8
5-8
7-8
5-8
ı
71
ODUN YAPISI :
'l'RAHELER: Sorbus· L. taksonlarının yıllik halka içı.::risinde
trahe dizilişleri karşılaştırıldığında, bunların hemen çoğunda dağı­
nık bir dizilişe rastlanmaktadır. Ancak, bazı taksonlarda örneğin
S. subfusca, S. Iuristanica, S. umbellata var. orbiculata ve S. caucasica var. yaltırıkii da yarı düzenli bir görünüm vardır. Yıllık halka içerisinde yarı düzenli diziliş gösteren taksonları odun anatomisi yönünden kendilerine benzeyen d~ğer üvez taksonlarından kolaylıkla ayırt etmek mümkündür. Ayrıca, S. umbellata'nın orbiculata varyetesinde bu ana türün diğer varyetelerinden bu y:önüyle
ayırmak çok kolay olmaktadır. Trahe dizilişlerinin görünümünde,
yillık halkanın dar veya genişliği, deniz düzeyinden yüksekliği, su
aurumu ve yaş faktörlerinin öneriıli etkenler olduğu söylenebilir.
Söz konusu cinsin taksonların da, trahe sayıları değişiktir. Bunlardan mm.2 'deki ortalama ü:ahe sayılarına baktığımızda, S. tamamschjanae ve S. umbellata var. orbiculata bu özellik bakımından
başta gelmektedir. Trahe çapı küçük olan taksonlarda, mm2 'deki
trahe sayısının trahe çapı büyük taksoniardan fazla olduğu görülmektedir. Bu hareket noktası Sorbus taksonlarının odunlarının
kullanış yerlerine ışık tutması ·bakımından önemlidir. Ayrıca, cinsin tüm taksonlarında deniz düzeyinden yükseklere doğru çıkıl- ·
dıkça, ilkba~ ve yaz odununda mm2 'deki trahe sayısında belirgin bir artışta görülmektedir. Bu artış bazı taksonlarda oldukça
· belirgindir (Bak. Tablo 3). Yıllık halka içinde yer alan ilkbahar
odunu trahelerinin sayısı, yaz odunu trahelerine oranla daha fazladır.
Trahe çapları taksonlarda büyüklük bakımından önemli bir
farklılık göstermemektedir. Tablo 3 incelendiğinde, kurak yetişme
ortamında bulunan taksonların trahe çaplarımn küçük, nemli ye. tişme muhitindekilerin ise, trahe çapları daha büyük olarak görülmektedir. Gerçekte, türlerin yetişme yerleri karşılaştırıldığinda, bu
trahe çaplarının gerçeğe uyd!lğuda anlaşılmaktadır. örneğin, trahe çapı en büyük olarak bulunan S. caucasica var. yaltırıkii Doğu
Karadeniz bölgeşinden, çok nemli bir yetişme yeri olan Çamlıhem­
şinden alınmıştır. Bunun gibi Tablo 3'den de anlaşılacağı üzere,
trahe çapları büyük olan taksonları, oldukça nemli yetişme yerlerini, trahe çapları küçük olan taksonlar'da kurak yetişme yerlerini karakterize etmektedir. Trahe dizilişinin y;.ırı düzenli görünümüde buna bir dereceye kadar etkili olmaktadır. Sonuç olarak denilebilir ki, Sorbus taksonlarının trahe çapları arasında büyük bir
farklılık görülmektedir.
72
öZIŞINLARI : Teğetsel kesitte özışınlarının boyları ve geniş­
likleri taksonları karakterize edecek niteliktedir. özışını ge.nişliği,
genellikle 1-3 ender olarakta 4 hücre sırası, boyları (yükseklikleri)
da 1-32 hücre sırası arasında değişmektedir. Tablo 3 incelendiğin­
de, dar özışınlı taksonlarda özışınlarının boyları oldukça uzundur. Buna karşılık geniş özışınlı taksonlarda, bir öncekine kıyasla
özışınlarının boyları, enierine oranla oldukça Kısadır. Yani, özışın­
larının genişlik-uzunluk oranları, taksonlara göre pek faz:a deği­
şiklik göstermemektedir. Dar özışınları iğ şeklinde, geniş özışın­
ları ise, oval bir görünümdedir. Nitekim, mm. 2 'deki özışın sayıları
karşılaştırıldığında bulunan ·değerlerin yine özışınlarının boy ve
genişlikleri ile ilişkili olarak değiştiği anlaşıJmaktadır. Jacouiot,
1973 Sorbus taksonlarında özışınlarının çoğunlukla homosellüler
olduğunu belirttiği halde, çalışmamızda
yalnız S. domestica ve
S. umbellatanın tüm varyetelerinde özışınlarınm homosellüler ol- duğu görülmüştür. Diğer taksonlarda ise, özışınları heterosellülerdir.
Türkiye'nin doğal tüm Sorbus taksonlarında,
de öz lekelerine de rastlanmaktadır.
Türkiye
Doğal
Sorbus L.
Taksonlarının
farklı
biçimler-
Odun Anatomileri
:
Bakımından Ayırdım Anaht/arı
A.
özışınları
I.
II.
B.
Yıllık
halka
içerisind~,
traheler
dağınık dizilişii
r.
Teğetsel kesitte, özışınlarının
yüksekliği en az 3.
hücre ...... ~......................................... S. domestica
2.
kesitte, özışınlarının yüksekliği en az 2
hücre ........................ S. umbellata var. umbellata
3.
kesitte, özışınları tek hücre yüksekliğinde
olabihnekte ..................... S. umbeliata var. cretica
Teğetsel
Teğetsel
Yıllık
halka içerisinde traheler, yarı düzenli dizilişii
....................................... S. umbeliata var. orbiculata
özışınlan
I.
homosellüler :
Yıllık
ı.
heterosellüler :
halkalar içerisinde traheler
Teğetsel
kesitte,
dağınık dizilişii
özışınlarımn yüksekliği
en fazla 29
hücre,
73
a. mm.2 'deki ortalama trahe
fazla ........... .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S. tornıinalis var. pinnatiflda
b. mm. 2 'deki ortalama trahe sayısı bir öncekine
kıyasla daha az sayıda .. .. .. . .. . . .. . . . .. S. persica
2. · Teğetsel kesitte,
den fazla
sayısı
özışınlarımn yüksekliği
30 hücre-
a.
Teğetsel
kesitte, özışım gen!şliği en fazla 3 sıra
.. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. . . .. . .. . . .. . . S. aucuparia
b.
Teğetsel.kesitte, özışını genişliği en fazla 2 sıra
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S. kusnetzovii
c. mm.2 'deki ortalama trahe sayısı önceki iki taksona kıyasla daha fazla ... S. torminalis var. torminalis
3.
Teğetseı
kesitte,
özışınlarının yüksekliği
en fazla 30
hücre
a.
kesitte, özışınlarının yüksekliği en az
hücre . .. .. .. .. . .. .. . . .. .. . .. .. .. .. . S. tamamschjanae
Teğetsel
ı
b.
kesitte, özışınlarımn yüksekliği en az
hücre ....................................... S. roopiana
Teğetsel
2
c.
Teğetsel
3 hücre
II.
Yıllık
ı.
2.
kesitte, özışınlarının yüksekliği en az
................................. S. takhtajanii
halkalar içerisinde traheler
yarı
düzenli
dizilişii
Teğetsel kesitte özışınlarının
genişliği en fazla 3
hücre ........................... S. caucasica var. yaltırıkii
Teğetsel
kesitte,
özışınlarının genişliği
en fazla 2
hücre
a. mm. 2 'deki ortalama trahe sayısı 250'den fazla ...
. . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .. .. . .. .. . . .. . . ... . . . . . . . . S. subfusca
b. mm. 2 'deki ortalama trahe sayısı
. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . .. . . . .. . .. . . .
4.3.
Sorbus L.
Taksonlarının
Türkiye'deki
az ......
S. luristanlca
20~'den
Doğal Yayılışına
Katkılar:
«Flora of Turkey, vol IV» de Sorbus L. cinsinin taksonomik
revizyonunu yapan Gabrielian hernekadar, Sorbus taksonlarının
74
sistematiğine
büyük bir düzen
getirmiş
olmakla beraber, üzerinde
çalışma yaptığı herbaryum~ materyallerinin sımrlı olması nedeniy~
le,
bazı
Sorbus
taksonlarının yayılışı
eksik
kalmıştır.
Yoğun arazi çalışmalarımız sırasında topladığımız örnekler ile
daha önce Türkiye herbaryumlarına alınan örnekler üzerindeki
incelemelerimiz sonucunda, bazı Sorbus taksonları için, Gabrieli·
a'nın eksik bıraktığı «yeni yayılış yerleri» tarafımızdan saptan·
mış ve aşağıda gösterilmiştir. Bundan ayrı olarak, Gabri~lian'ın
teşhis hatasından doğan bazı yanlış yayılış yerleri de tarafımız·
dan düzeltilmiştir.
S. domestica L.
B3 Konya: Sultandağları, Engili K., 1100 m., G. Dökmeci (ISTO
32690)!; Eskişehir : Mihalliçcık, Çatacık, . Kızıltepe Böl., Ersekseki
mevkii, tarla içerisinde, 1300 m., M. Sevimsoy (ISTO 21140)!; B4
Ankara: Elmadağ, Sarayözü mevkii, Ilıca deresi, 840 m., A. Gökşin (ISTO ı5892)!.
S. aucuparia L.
A3 Bolu: Sarımustan, Gurbet taşı ınevkii, ı650 m. A. Gökşin
(ISTO 13150)!; Bolu : Kökez, Demirciler Serisi, 1500 m., A. Gök·
şin (ISTO 1315ı)!; Bolu : Kökez, 1350 m. H. Aksoy (ISTO 20758)!;
Zonguldak : H. Birant (ANK ll 7)!; B7 Erzincan : Cimin, Sörperen
Deresi boyunca, ı 70o-ısoo m., F. Yaltırık (ISTO 956ı)!; Bolu: Sultan Serisi, 930 m., H. Aksoy (ISTO 20750)!;
S.roopiana Bordz.
A8 Erzurum : Oltu, Karnavaz Serisi, Kurunlar mevkii, 1960 ın.,
A. Gökşin (ISTO ı3ı52)!; Erzurum : Oltu, Karnavaz serisi, o.
Yıldırım (ISTO ı59ı2)!; Erzurum : Oltu, ı900 m., A. Gökşin (ISTO
1589ı)!.
S. tamamschjanae Gabr.
A8 Erzurum: Oltu, Karnavaz serisi, ı960 m., A. Gökşin (ISTO
ı5913)!; B7 Erzurum : Refahiye, ı600 m., K. Bl'awicz (ISTO ı 79ı6)!.
S. takhtajanii Gabr.
Hakkari : Yüksekova, Şapatan gediği mevkii, ı600-1700 m.,
(ISTO 15908)!; Hakkari : Yüksekova, yol kenarında,
1600-ı900 m., A. Gökşin (ISTO ı5907)!.
cıo
A.
Gökşin
75
S.
nınbeliata
var.
(Desf.) Fritsch.
nınbellata.
Bl Çanak:Kale : Bayramiç, Kazdağ, 1100-1200 m., i, Akbaş (ISTO
322) !; B2 Kütahya: Sabuncular, Kozluca değirmeni mevkii, _22.7.
1951, E. ören (ANKO)!; Kütahya : Gediz, Murat Dağı, 1150 m.,
A. Çırpı cı (ISTF 31121)!; B3 Afyon : Sultandağ ları, Dereçine üstü,
1575 m., A. Baytop • G. Dökmeci (ISTE 29124)!; Afyon : Sultandağları, Savaş havzası mevkii, 1700 m., G. Dökmeci (ISTE 36074)!;
C3 Isparta : Eğridir, Kasnak ormanP, 1500 m., A. Gökşin (ISTO
9525)!; Isparta : Eğri dir, Yukarıgökdere, 1410 m., A. Aydın· S. Çı·
ğırtkan (ISTO 6130)!; Isparta: Dere maha}lesi, 1200 m., H. Uçar
(ISTO 7720)!; Isparta : Sütçüler, Dedegül Dağı, 1200-1400 m., P.H.
Davis D. 159-- (ISTO 13733)!; Isparta : Eğri dir, Anamaz serisi,
1600-1650 m., M. Aydın (ISTO 15863)!; Antalya : Termasus milli
parkı 1200 m., K. iyicil (ISTO 21095)!; C6 Adana : Osmaniye, Y.
Toklu (ISTO 3197) !;
.
var. tanrica (Zinserl.) Gabr.,
A3 Bolu : Göynük, · 1030 m., S. SÜmer (ISTO 22506)!; Bolu :
Göynük, Değirmenözü mevkii, 1120 m., S. Sümer (ISTO 22545)!;
A4 Ankara: Kızılcahamam, Bulanık yayla, N. Uluocak (ISTO
3732)!; Zonguldak : Karabük, Keıtepe, 1800 m., P.H. Davis M.
Coode D. 38854 (ISTO 3048)!; Bl Manisa : Şeytancık mevkii, 1450
m., M. Akbuga • T. Kerpiç (ISTO 13731)!; B3 Afyon : Sultandağla­
rı, 1700 m., G. Dökmeci (ISTO 22557)!; C2 Denizli: Honaz Dağı,
1510 m., C. Sopah • i. ttsküdar (ISTO 7120)!; CS Niğde ; Uhıkışla,
1700 P.H. Davis D. 16531 (ISTO 2275)!.
var. orbiculata (Karpati) Gabr.;
A4 Ankara : Kızılcahamam, Çakmaklı mevkii, 1582 m., B. Berispek ·M. örenç (ISTO 8407)!; Ankara : Kız1lcahamam, 1500 m;,
A. Gökşin (ISTO 15864)!; AS Samsun : Ladik ormanı, 1000 m., c.
Tobey T. 752 (ISTO 3106)!; A7 Gümüşhane: Tarsus, 1800 m., M.
Ayhan (ISTO 3887)!; A8 Erzurum : O lt u, Karnavaz serisi, O. Yıl­
·dırını (ISTO 15~16)!; Erzurum: Tortum, Apsorkapı mevkii.. M.
Sevimsoy (ISTO 15915)!; B2 Kütahya : Gediz, Murat Dağı, 1450 m.
A. Çırpıcı (ISTF 30955)!; BS Yozgat : Yozgat milli parkı, A. Bacanlı (ISTO 8954)!; B6 Sivas: Zara, Zara-Avşar Dağı, 1600 m. F.
Başçiftçi (ISTO 9070)!; B7 Erzincan :
Refahiye, t. Şanlı (ISTO
76
ı 7266)!; Erzincan : Refahiye Ku'tıu Tepe, 2000 m., i. Şanlı (ISTO
B9 Bitlis : Nemrut Dağı, 2ı00 m., P.H. Davis D. 23501 (ISTO
ı3735) !; Bitlis: Nemrut Dağı, 2400 m., Coll- Mc. Neil (ISTO 2262)!;
Bitlis : Tatvan Karz Dağı, 1800-2600 m., H. Peşmen (ISTO 15918)!;
Van: Erek, 2400 m., P.H. Davis D. 44491 (ISTO 19129)!; Van: Erçiş, Zilan çayı, P. Peşnien ·H. Altıntaş (ISTO 15919)!; Van : Erçiş,
Arpa Deresi, ı950-2000 m., A. Gökşin (ISTO 15894)!; ClO Hakkari :
Yüksekova, ı 790 m:, P.H. Davis D. 45844 (ISTO 10926)!; Hakkari :
Yüksekova, 1850 m., P.H. Davis, D. 45166 (ISTO ı3682)!.
ı 7267)!;
var. cretica (Lindl.) Schneider.,
A2 Bursa : Uludağ, H. Demiriz (ISTF 8482)!; Bursa: Uludağ,
M. Başarınan (ISTF 8484)!; Bursa : Balıklıdere, 8.8.1943, Mete
(ISTF)!; Bursa : Uludağ Aras suyu, 18.8.1945, M. Heilbraun (ISTF)!;
A3 Bolu: Abant, 1380 m., A. Baytop (ISTE 32381)!; Bolu :Yedigöller, 1150 m., T. Tüter (ISTO 13520)!; Bolu : Yedigöller, H. Aksoy (ISTO 20759)!; A5 Kastamonu : Tosya, Büyükdere serisi, 1500
m., M. Kılıç (ISTO ı8214)!; Çorum: : iskilip, 19.8.1946 H. Bağda
(ANK)!; A7 Sivas: Suşehri, 1750 m., M.D. Zohary.; Gümüşhane:
Tarsun, Hatunoğlu serisi, 1540 m., A. Gökşin (ISTO 134ı5)!; Gümüşhane: Hudra, 1920 m., Y. öztan (ISTO 18286)!; B2 Kütahya:
16.10.1945, B. Kasaplıgil (ANK)!; Balıkesir : : Dursunbey, Ihlamurluk mevkii, 1100 m., 27.7.1951, N. Soylu (ANKO)!; Manisa: Bozdağ, 6.1946, M. Başarman (ISTF)!; B4 Ankara : Bala, Beynam Ormanı, 1250 m., A. Gökşin (ISTO 15923)!; Ankara : Bala Beynam Ormanı, B. Kasaplıgil (ISTF 53ı8)!; C4 Mersin : Anamur, 1300-1500
m., i. Akbaş (ISTO 323)!; Mersin : Mut, ıooo m., O. özkazanç
(ISTO 17187) !.
S.
torıninalis
var.
(L,) Crantz.
torıninalis.
A7 Trabzon: Akçaabat, Kalenema Deresi, 600 m., Z. Yahya(ISTO 476ı) !,; Trabzon: Maçka, Cev~zli Dere tepesi, ı650 m.,
Y. öztan (ISTO 18604)!; Trabzon : Kalenema Deresi, 30.5.ı~3,
Balls (ANK)!; Trabzon: Maçka, Hamsi köy, 1300 m., R. Anşin!5
B2 Balıkesir: Dursunbey, Karaamca-Göcük yol kenarı, 520-650
m., M. Selik (ISTO 486)!; Balıkesir : Gökköy Deresi, 350-750 m.,
15.7.1951, S. Altosunoğlu (ANK)!; B4 Ankara : İncesu, H. Bağda
(ANK 163); Ankara : Bala, Beynam Ormanı, 10.8.1953, K. Karamanoğlu (ANK)!; B5 Yozgat : Akdağmadeni, Yukarı Çulhalı köoğlu
77
yü civarı, 1650 m., 21.8.1951, M. Atakan (ANKO) !; B9 Bitlis: Tatvan, Kirkor Dağı, 2200 m., H. Peşmen (ISTO 15870)!; Bitlis: Tatvan, Nemrut Dağı, 1900-2900 m., H. Peşmen (ISTO 15871)!, Cl İz­
mir: Kuşadası, Samson Dağı, Ta§Pelen mevkii, H. Kayacık- F.
Yaıtırık (ISTO 3353)!; İzmir : Kuşadası,
Samson Dağı, 900 m.,
H. Kayacık- M. önder (ISTO 6030)!; C3 Isparta : Eğridir, 1450 m.,
A. Aydın- S. Çığırtkan (ISTO 6163)!; Isparta : Eğridir, Kasnak
Ormanı, 1410 m., A. Gökşin (ISTO 9467)!; Antalya : Akseki, Akseki
Çini yaylası, 1350 m., N. Karataş- M. Avcı (ISTO 15627)!; C4 Mersin : Mut, 1300 m., O. özkazanç (ISTO 17188)!.
var. pinnatifida Boiss.,
A4 Ankara : Kızılcahamam, Bulanık yayla, N. Uluocak (ISTO
8913)!; Kastamonu : Daday, Ballıdağ, HŞO m., A. Gökşin (ISTO
13421)!; B3 Afyon : Sultandağ ları, Dereçine üstleri, 1575 m., A.
Bayt•;>p- G. Dökmeci (ISTE 29123)!; Konya : Ilgın, Çatak Köyü,
z. Kaya: (ISTO 17644) !; B5 Niğde: Aksaray, Hasan Dağ, Büyük
Kirazın yakası mevkii, 1550 m., A. Düzenli (ANK 514)!; B7 Tunceli : Hozat, Kangruz Deresi, 1300 m., K. Balcı (ISTO 7627)!; B9
Bitlis : Tatvan, Kirkor Dağı 2000 m., H. Altıntaş - H. Peşmen (ISTO
15872)!; Bitlis : Hacereş Ormanı, 1740 m., H. Birant • K. Karanıan­
oğlu (ANK 299)!; C3 Isparta : Eğri dir, Kasnak Ormanı, 1335 m.,
A. Gökşin (ISTO 9522)!; Isparta : Eğridir, Kasnak Ormanı, Kuzukulağı mevkii, 1610 m., A. Gökşin (ISTO 9478)!; Isparta : Eğri­
dir, 1350 m., Z. Kaya (ISTO 16855)!.
SUMMARY
I. Making use of the recent developed approaces in Plant
Taxonomy, the following seventeen taxa found to be ind1genous to
Turkey:
Sorbus · domestica L.
Sorbus aucuparia L.
Sorbus roopiana Bordz.
Sorbus tamamschjanae Gabr.
Sorbus takhtajanii Gabr.
Sorbus persica Hedl.
7. S. luristanica (Bornm.) Schön.- Tem.
8. Sorbus caucasica Zinserl., var. yaltırıkii
ı.
2.
3.
4.
5.
6.
78
Gökşin.
9. Sorbus subfusca (Ledeb.) Boiss.
10. Sorbus kusnetzovii Zinserl.
ll. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch., var. umbellat~.
12. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch., va.r. taurica (Zinserl.)
Gabr.
13. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch., var. cretica (Lindl.)
Schneider.
14. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch., var. orbiculata (Karpa~
ti) Gabr.
15. Sorbus torminalis (L.) Crantz., vai·. t0rminalis.
16. Sorbus torminalis (L.) Crantz., var. pinnatifida Boiss.
17. Sorbus torminalis (L.) Crantz., var. orientalis (Schön. Tem.) Gabr.
The nine of the twelve large groups of the Sorbus L. taxa growing
naturally in Turkey have been kept as before, but the remaining
three are subdivided in to subgroups (at variety Jevel). Moreover, it
is concluded that S. caucasica Zinserı var. yaltırıkii Gökşin is a
new taxon growing in Turkey.
II. The Sorbus L. taxa are rather found in the northern,
costs (east and west Blacksea cost), Marmara region and highlands of the Eastern Anatolia, either in individually or in small
clusters.
III. To identify Sorbus L. taxa indigeous to Turkey a · diagnostic chart has been set uo, which based on the vegetative and
generative organs of the taxa.
IV. Most important morphological and anatomkal properties
of The Sorbus L. Taxa of Turkey are summarized below. Their
distribution in the country is also given:
1. Sorbus domestica L. and Sorbus aucuparia L. are the most
confused two taxa with pinnated leaves. The following properties
should be taken into consideration to distingUish them. Sorbus
domestica L. exibits rathers ranghly cracked stern bark however,
Sorbus aucuparia L. posser rather thin and smooth bark. As a
matter of fact Sorbus aucuparia L. has the smoothest bark appearence among Sorbus taxa studied. While Sorbus domestica L. has
long and pointed buds with brilliant yellowish-green colour and
sticky scales, buds of Sorbus aucuparia L. are much darker in coleur (dark violet-black) and are not sticky. Sorbus domestica L.
grows edible pear shaped fruits as large as 1,5-2,2 cm., on the ot-
79
her hand, Sorbus aucuparia L. has sınaller fruits, redish and rount shaped 0,6-0,9 (-1,1) cm. the two taxa differ also in thE number of styllus so that Sorbus domestica L. carries 5 styllis against
3 or 4 those of SQrbus aucuparia L. The styllus on Sorbus aucuparia L. are merging at the base without exception in contrast to
that of Sorbus domestica L. The petiola of the two taxa concerned
have different anatomical appearence. On the cross seetion taken
near the leaf palm of the Sorbus domestica L., a bundle of cresc,ent shaped main conductive vessels with two auxillary. bundles
are Fo und. These bunçlles .are surrounded by discontinuous schlerenchyma tissues formed by 7 or 8 cell rows. On the Sorbus aucuparia L. however, it has been observed that, apart from the main
conductine vessels, t~ere are also fo ur sınaller · auxillary bundles
which are surrounded by a schlenchyma tissue formed by eight
continuous and crescent like row of cells.
2. S. roopiana Bordz. is most interesting taxon with respect
tc leaf palm. Leaves are 5-10 (-12) cm. oblong or ovate-obJong in
outline, usually with 1-3 (-4) pairs of free leaflets at the base,
pinnately cut above, with sharply ·serrate margins and apex.
3. The leaves of Sorbus takhtajanii Gabr. are of rhombicelip~
tic shaped. Their dimension are measured as 4,5-7,0 x 3,0-5,5 cm.
Doubly and sharply thonted and outwardly oriented leaves have
rather hard texture.
4. In this study a new variety of Sorbus caucasica Zinserl.,
which is named as var. yaltınkii Gökşin, has been discovered. The
new variety can easily be distinguished from var. caucasica by their hair- free buds and leaves (except where the veins are merging).
5. Sorbus subfusca (Ledeb.) Boiss. posseses redish glands on
the ıeaf-palms especially a long the veins. This taxan is rather
Iate floweriıiıg (Iate june and early july) in contrast to the other
Sorbus L. taxa. Moreover, despite the allegation that this taxon
has decidious calyx (Gabrielian, 1972), there is no supporting evidence found in this study and it is our couclusion that the calyx
is maintained on the fruits.
6. The buds of Sorbus kusnetzovii Zinserl., are as long 5-6
(-10) mm., pointed-oval or conic shaped, covered with 3-4 brilliant
yellowish scales free of hair. The edges of scales are redish-brown
with lingt white colored cilia.
80
7. In the existing literature (Jacouiot, 1973) it is commonly
stated that the Sorbus L. taxa posses pi.th rays of homogenous structure. In this study, it is observed that this assertation can only
be maintained fqr the whole variety of Sorbus doin.estica L. and
S.arbus nınbeliata (Desf.) Fritsch. In the other taxons, however,
the pith rays have heterogenous structure.
8. Asa conclusion of the field study, Sorbus aucuparia L., was
not encountered İIJ. Trace and Marmara region (except Olympus
mounde) and it has not been observed in the areas with hights
less then 900 m.
r
9. During the study, the Sorbus L. taxa were found in the new
areas in which believed the taxa do not exist.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
(Literatures)
AKSOY, H. (1978) : Karabük- Büyükdüz Araştırma Ormanındaki Orman
Toplumları ve Bunların Silvikültürd özellikleri üzerine Araştırmalar.
İ.Ü. Or. Fak. Yayını, 237, İstanbul.
AYTUG, B. (1961) : Odun Anatomisi Araştırmalun II~kkında Görüşler. t.ü.
Or. Fak. Derg. Seri : A, Cilt XI, Sayı : 2, İstanbul.
BENNINGHOFF, W.S. (1947) : Herbariuro örneklerinin ve Turbalıklardaki
Mikrofosillerin Trisodium Fosfat ile Kullamlı~ı. Science Vol. 106, No.
2753.
BERKEL, A. (1950) , Orman Ağaç ve Ağaçcıkları Odunlarını Teşhis Kılavu­
zu. İ,Ü. Or. Fak. Yayını, 14, S. 43- 44, İstanbul.
BERKEL, A. (1970) : Ağaç Malzeme Teknolojisi. İ,Ü. Or. Fak. Yayını, 147,
Cilt ı, s. 166- 167, İstanbul.
B!RAND, H. (1952) : Türkiye Bitkileri. Ank: Üniv. Fen. Fak. Yayını, Um. 85,
Bot. ı, s. 144, Ankara.
BOISSIER, E., (1867) : Flora Orientalis, Vol. II, p. 657- 659, Cenevae.
BONNIER, G. (1934) : Flore Complete de France Ul!ustree en Couleurs),
Vol. 3, pp. 20, Suisse et Belgique.
BOZAKMAN, İ. (1976) : Bolu- Şerif Yüksel Araştırma Ormanı Vejetasyon
Analizi ve Doğal Meşçere Tipleri üzerine Araştırmalar. Or. Araşt: Enst.
Yayını, Teknik Bülten Serisi No. 86, Ankara.
BOZKURT, Y. (1971) : önemli Bazı Ağaç Türleri Odunlarının Tanımı, Teknolojik özellikleri ve Kullanış Yeri. tü. Or. Fak. Yayını, 177, İstan­
bul.
BROWICZ, K. (1978) : Chorology of Tress and Shrubs in Southwest Asia.
Polish Academy of Scrences İnst. of Dendrology. Vol. I, PP. 65-66, Kornik,
81
DARLINGTON, C.D. - WYLIN, A.P. (1955) : Chromosome Atlas of Flmvering
Plants. George Alien and Unwin Ltd. p. 147, London.
DAVIS, P.H. - HEYWOOD, V.H. (1963) : Principles of Angiosperm Taxonomy.
Oliver and Boyd, Edinburgh_
DAVIS, P.H. (1972) : Flora of Turkey and East Aegean Islands, Vol. IV, p.
147- 156, Univ. of Edinburgh Press., Edinburgh.
EICHLER, A.W. (1954) : Bluten Diagramme, II, s. 498 (Verlag von Wilhelm
Engelmann Leipzig, 1878).
ELİÇİN, G. (1980) : Sözlük (Bitki Adları).
!.ü. Or. Fak. Yayını 273, s. 30-31,
İstanbul.
ESAU, K. (1963) : Plant Anatomy_ John Wiley and Sons. Ine. NewYork • Lon-
don.
GABRIELLIAN, E. (1958) : Caucasian Representatives of the Genus Sorbus
L. Trudy Bot. Inst. Acad. Nauk. Armen., S.S.R. XI, s. 73 ·141 (Ercvan)
in Russian.
GABRIELIAN, E. (1958) : The Fruit Anatamy and Floral Morfology of the
Caucasion Representatives of the Genus Sorbus L., Izvest. Acad. Nauk.
Armen. S.S.R. Ser. Biol. XI. No. 7, P. 79 • 89 (Erevan) in Russian.
GABRIELIAN, E. (1961) : The Genus Sorbus L. in Turkey, Notes from the
Royal Botanic Garden, Edinburgh. Vol. XXIII, No. 4, p. 483- 49.6.
GABRIELIAN, E. (1972) : Sorbus L. in Turkey from Flora of Turkey
IV, p. 147 • 156.
Vol
GABRIELIAN, E. 20.3.1974 tarihli mektup.
GÖKŞİN,
A. (1977) : Sorbus caucasica Zinserl.'nın Yeni Bir Varyetesi. var.
var. nova. Bioloji Derg., Cilt XXVII, sayı 1, s. 83- 87,
yaltırıkii Gökşin
İstanbul.
GREGUSS, P. (1945) : Bestimmung der Mitteleuropaischen Laubholzer und
Straucher auf xylotomischer Grundlage. Band, I. s. 92 - 96, Budapest.
GUINIER, Ph. (1947) : Technique Forestiere, 3 edition, PP. 100- 101, La Maison Rusique, Paris.
HEGI, G. (1935) : Illustriete Flora von Mittle Europe, IV. Bancl, 2. Helf, s.
705 - 721. München.
HEYWOOD, V.H. • TUTIN, T.G. (1968) : Flora Europaea. Vol. 2, P. 67- 71.
HOSIE, R.C. (1969) : Native Trees of Canada, p. 222.
HUTCHINSON, J. (1969) ·: Evolution and Phylogeny of Flowering Plants., p.
62. Academic Press, New York and London.
IRMAK, A. • Kurter, A. - KANTARCI, D. (1973) : Trakyanın Orman Yetiş­
me Muhiti Bölgelerinin Sınıflandırılması. TÜBİTAK Projesi (TOAG.
Proje 98, Basılmamıştır.
JACQUIOT, C. (1973) : Atlas D'anatomie des Boiss. Tome I, Centre Techi·
nique du Boiss. pp. 50" 52, Paris.
82
JAKSON, D. (1946) :Index Kewensis., Tomus II, P. 947, Oxford.
KALIPSIZ, A. (1976) : Bilimsel
tanbul.
Araştırma. İ.Ü.
Or. Fak.
Yayını
215 s. 27,
İs­
KAMAROW, V.L. (1971) : Flora of the U.S.S.R. Vol. IX, P. 286 • 310 (Translated from Russian, Israel Program from scientifio, Translations).
KANTARCI, D. (1972) : Belgrad Ormanı Toprak ve Yetişme Muhiti Birimlerinin Haritalanması Esasları üzerine Araştırmalar. i.ü. Or. Fı:;k.
Derg. Seri A, Cilt XXII, Sayı ı, !stanbul.
KANTARCI, D. (1975) : Kuzey Trakya Dağlık Orman Yetişme Bölgesinin
Yöresel Sınıflandırılması. t.ü. Or. Fak. Derg. Seri A, Cilt XXV, Sayı
2, İstanbul.
KANTARCI, D. (1976) : Trakyanın Orman Mıntıkalarının Bölgesel Orman
Yetişme Muhiti özelliklerine Dayanılarak, Doğal Ağaç ve Çalı Türleri
ile Sınıflandırılması. t.ü. Or. Fak. Derg. Seri A, Cilt XXVI, Sayı ı, İs­
tanbul.
KANTARCI, D. (1978) : Aladağ Kitlesinin (Bolu) Kuzey Aklanındaki Uludağ
Göknan Ormanlarında Yükselti - İklim Kuşaklarına Göre, Bazı Ölü
örtü ve Toprak Özellikleriniri Analitik Olarak Araştırılması. t.ü. Or.
Fak. Derg. Seri A, Cilt XXVII, Sayı '2, !stanbul.
KARPATI, Z. (1960) : Die Sorbus - Arten Ungarus und der Angrenzenden
Gebiete. Reddes Repertorium, Bd. 62, H. 2/3, Budapest.
KAYACIK, H. (1975) : Orman ve Park Ağaçlarının özel Sistematiği. III. Cilt,
Angiosperme (Kapalı Tohumlular), t.ü. Or. Fak. Yayını 219, s. 38-41.
İstanbul.
KAYACIK, H. - AYTUG, B. (1979) : Orman Ağaçlarının Dış ve İç Yapıları
ve Hayatı (Roto Baskısı), İstanbul.'
KRUSMANN, G. (1962) : Handbuch der Laubgeholze Band
Berlin- Hamburg,
II, s. 480-488,
MATECALFE, C.R. - CHALK, L. (1975) : Anatomy of the Dicotyledones. Vol.
I, p. 542 - 549, Oxford.
METEOROLOJİ BÜLTENİ
ma
Yağış Dağılışı,
(1974) : Türkiye'de Yıllık ve Mevsimlik OrtalaMeteoroloji Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
PAVARI, A. (1961) : Orman Botaniği Bakımından Dendroloji (Konferans No.
3, 27.3,1958, s. 42. Çev. B. Aytuğ) İstanbul.
POST, E.G. • DINSMORE, E.J. (1932) :
. Volume I. P. 455- 456, Beirut.
Flora of Syria, Palesiine and Sinai.
REHDER, A. (1962) : Manual of Cultivated Trees and Shrubs. New York.
SAATÇİOGLU,
F. (1969) : Silviküıtürün Biolojik Esasları
(Silvikültür I). İ.Ü. Or. Fak. Yayını 138, s. 271, İstanbul.
ve Prensipleri.
SCHNEIDER, K.C. (1907) : Handbook Laubholzkunde, Cilt I, s. 667 Jena.
TAVŞANOGLU, F. (1954) : Dağlık Arazide Dere Havzalarının Islahı. t.ü. Or.
Fak. Yayını 26, s. 147- 151, İstanbul.
83
TÜRKİYE JEOLOJİK HARİTASI
Neşriyatı,
(1943) : Maden Teknik Arama (M,T.A.)
Ankara.
UPHOF, J.C. (1968) : Dic'tionary of Economic Plants., p. 493. Stechart- Hafner Service Ageney Ine. New York.
WAYMAN, D. (1969) : The Mountain- Ashes. A. publication of the Arnold
Arbareturn of Harvard Univ. Jaınaica Plain, Massachusetts 02130. VoL
29, No. 9, p. 61 - 68.
WEBSTERN NEW INTERNATIONAL DICTIONARY (1949) :
İkinci Baskı.
WRIGHT, J.W. (1963) : Aspects Genetiques de I'Amelioration des Arbres forestiers. F.A.O. Rome.
YALTIRIK, F. (1966) : Türkiye Florası İçin Yeni Bir Tespit. Sorbus trilobata Lab!L, İ.Ü. Or. Fak. Derg. Seri A, Cilt XVI, s. 156-159, İstanbul.
YALTIRIK, F. (1971) : Yerli Akçaağaç (Acer L.) Türleri üzerinde Morfolo·
jik ve Anatomik Araştırmalar. !.ü. Or. Fak. Yayını, No: 179, İstan­
bul.
YALTIRIK, F. (1974) : The Floristic Composition of Major Forest,; in Turkey. Forestry Department, University of İstanbul, No. 209.
ZOHARY, M. (1973) : Geobotanical Foundations of the Middle East, VoL
1. Stutgart.
84