tarihsel boyutlarıyla boğazlar`ın jeopolitik ve jeostratejik önemi
advertisement
The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2837 Number: 35 , p. 327-349, Summer I 2015 Yayın Süreci Yayın Geliş Tarihi 24.03.2015 Yayınlanma Tarihi 15.07.2015 TARİHSEL BOYUTLARIYLA BOĞAZLAR’IN JEOPOLİTİK VE JEOSTRATEJİK ÖNEMİ GEOPOLITICAL AND GEOSTRATEGIC IMPORTANCE OF THE STRAITS IN A HISTORICAL PERSPECTIVE Dr. Bülent ŞENER Karadeniz Teknik Üniversitesi İİBF Uluslararası İlişkiler Bölümü Özet İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı’nı kapsayan Boğazlar, stratejik konumuyla kıtalar arası geçişi sağlayarak tarih boyunca kıtalar arası coğrafi sınırların kesişme noktası olduğu gibi, devletlerin çıkarlarının çarpışma noktası olarak da güç dengelerini yüzyıllar boyu etkilemiştir. Kıtalar arası bir merkez olarak Asya ile Avrupa’yı coğrafi olarak birbirine bağlayan, uygarlıkları birleştiren jeopolitik ve jeokültürel bir köprü niteliğiyle dünyanın en önemli deniz yollarından biri olan Boğazlar, jeopolitik ve jeostratejik açılardan tarih boyunca önemini ve değerini daima korumuştur. Bu önem ve değerden dolayı Boğazlar, bölgeye egemen olmak isteyen tüm güçlü devletlerin en önemli hedefi iken, onu elinde tutan devletin/devletlerin ise en önemli politika aracı olmuştur. Değişen siyasal, ekonomik ve askeri konjonktürel dengeler açısından ele alındığında, Boğazlar’ın coğrafi mukadderatın değişmezliği prensibine bağlı olarak önemini muhafaza etmesi, onu dünya politikasındaki dengelerin belirlenmesi, sürdürülmesi ve değiştirilmesi noktasında da belirleyici yapmaktadır. Bu çalışmada, tarihsel arka plan ve temel jeopolitik kuramlar dahilinde Boğazlar’ın jeopolitik ve jeostratejik açılardan değerlendirmesi yapılarak, Boğazlar’ın bugününe ve geleceğine ilişkin bir değerlendirme yapılmıştır. Anahtar Kelimeler: Boğazlar, Jeopolitik, Jeostratejik, Montrö Boğazlar Sözleşmesi Abstract Straits, which consist of Istanbul Strait, Marmara Sea and Canakkale Strait, have been the intersection point of the geographical borders between continents, providing the intercontinental passage; and also affected the balance of power with its strategic position for centuries. Straits are one of the most important sea routes in the world, which connect Asia and Europe to each other as an intercontinental center and as a geopolitical and geocultural bridge which unites the civilizations, have always protected their geopolitical and geostrategic importance and value throughout history. Because of this importance and value, Straits have always been the target of the powerful states which wanted to dominate the region; also the most important policy tool for the state/states which held them. When we consider the changing political, economic and 328 Bülent ŞENER military conjunctures, the preservation of Straits’ importance due to the uniformity of geographic fatality; makes the Straits an important determinant in defining, identifying, sustaining and changing the balance in world politics. This study will conduct geopolitical and geostrategic analysis of the Straits within a historical background and basic geopolitical theories, and an an evaluation is made about the recent situation and future of Straits. Key Words: Straits, Geopolitics, Geostrategic, Montreux Convention of Straits GİRİŞ Çanakkale ve İstanbul Boğazları ile birlikte Marmara Denizi’ni de kapsayan ve ilgili uluslararası düzenlemelerde “Türk Boğazları” kavramıyla ifade edilen Asya ve Avrupa arasındaki dar suyolu Boğazlar, gerek jeopolitik, gerek stratejik ve gerekse uluslararası deniz ulaşımı açısından ilk çağlardan başlayarak günümüze kadar tarihin her döneminde önemini koruyarak, devletlerarası mücadelelere, konferanslara ve antlaşmalara konu teşkil etmiştir. Tarih içerisinde olduğu kadar günümüzde de ekonomik, siyasi, askeri, jeopolitik ve jeostratejik önemini hiçbir şekilde yitirmemiş olan Boğazlar, Karadeniz’e kıyısı bulunan devletler ile Akdeniz’e kıyısı bulunan devletler arasında hayati bir bağ oluşturduğu gibi, bölgeye egemen olmak isteyen güçlü devletler açısından da dünya politikasındaki dengelerin belirlenmesi, sürdürülmesi ve değiştirilmesi noktasında da belirleyici bir niteliğe sahiptir. Bu çalışmada, öncelikle “Boğazlar Bölgesi”nin coğrafi, fiziksel özellikleri ve tabi olduğu geçiş rejiminin genel çerçevesi ele alınacaktır. Daha sonra tarihsel arka plan dahilinde Boğazlar’daki hakimiyet mücadelesinin ana hatları ele alınıp, buna paralel olarak temel jeopolitik kuramlar ışığında Boğazlar’ın jeopolitik ve jeostratejik açılardan değerlendirmesi yapılarak Boğazlar’ın bugününe ve geleceğine ilişkin bir analiz yapılacaktır. 1. Boğazlar Bölgesi’nin Coğrafi, Fiziksel Özellikleri ve Tabi Olduğu Geçiş Rejimi Boğazlar toplam 164 deniz mili1 uzunluğunda olup, coğrafi konumu, fiziki yapısı ve sui generis (kendine özgü) özellikleriyle, deniz ulaştırması için kullanılan dünyadaki en uzun doğal ve dar suyollarından biridir.2 “Boğazlar Bölgesi”ni oluşturan iki boğazdan biri olan İstanbul Boğazı 31 km uzunluğundadır. En dar yeri 750 m, en geniş yeri 3,5 km olmak üzere ortalama genişliği 1,6 km’dir. İkinci boğaz olan Çanakkale Boğazı’nın ise uzunluğu 60 km’yi bulmakta, genişliği en dar yerinde 100 m, en geniş yerinde ise 4 deniz miline ulaşmaktadır. Yine bu bölge içinde her iki boğaz arasında kalan Marmara Denizi’nin yüzölçümü 11350 km2, toplam su hacmi 3377 km3 ve kıyı şeridi ise 1000 km’den fazladır. Boğazlar Karadeniz ile Ege Denizi’ni birbirine bağlayan “ülkesel (territorial) boğazlar”dır.3 Diğer taraftan, Boğazlar dar, kıvrılarak uzanan, arkası görülmeyen tepelerle çevrili burunları, keskin rota değiştirmeyi zorunlu kılan dönüşleri, sığlıkları, karışık, düzensiz, kuvvetli, alt, üst ve ters akıntılarıyla, basınç değişimleriyle dünyada bir başka benzeri bulunmayan birer dar suyoludur. Bu niteliklerinden ötürü Boğazlar gemiler için dünyada en zor yol alınan suyolları arasında sayılmaktadır.4 Karadeniz ile Ege Denizi’ni birbirine bağlayan İstanbul Boğazı, Marmara Denizi ve Çanakkale Boğazı, geçiş açısından, her zaman bir bütün sayılmıştır.5 İki açık denizi birbirine 1 deniz mili 1852 metredir. Ali Kurumahmut, Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları ve Karadeniz, Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 26, İstanbul, 2006, s. 14. 3 Nesrin Algan ve Özden N. Sav, “Türk Boğazları’nda Çevrenin Korunmasına Yeni Yaklaşım: Özellikle Duyarlı Bir Deniz Alanı”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 55-56. 4 Aykut Erol, “Boğazlar’ımızda Kaza Olasılığı En Alt Düzeye Nasıl İndirilir?”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, s. 198. 1 2 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 329 bağladığı için de uluslararası bir suyolu mahiyetindedir. Sınırlar açısından ulusal boğaz özelliği gösterse bile, bir antlaşmanın konusunu oluşturmalarının yanısıra, yarı kapalı bir deniz olan Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin açık denizlere ulaşmalarında tek yol olması nedeniyle Boğazlar “uluslararası boğaz” özelliğine sahiptir.6 Bu niteliği sebebiyledir ki Boğazlar’dan geçiş ulusal değil, uluslararası düzenlemelere tabidir. Bugün için Boğazlar’dan geçiş rejimi “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”yle düzenlenmektedir. Bu sözleşme, 24 Temmuz 1923’te Lozan’da imzalanmış olan “Lozan Boğazlar Sözleşmesi”nin yerine kısmen geçmek üzere yapılmıştır.7 20 Temmuz 1936’da imzalanan “Montrö Boğazlar Sözleşmesi” 29 madde, 4 ek ve bir protokolden oluşmaktadır. 20 yıllık bir süre için imzalanan sözleşmenin tadili için 28’nci maddesine dayanılarak taraflar tadil talep edilebilecektir, ancak günümüzde taraflarca sözleşmenin tadili henüz talep edilmiş değildir ve yürürlükte kalmaya devam etmektedir. Montrö Boğazlar Sözleşmesi’yle kabul edilen yeni Boğazlar rejimi ana hatlarıyla şöyledir: Barış zamanında, ticaret gemileri, gündüz ve gece, bayrakları ve taşıdıkları yükler ne olursa olsun, uluslararası sağlık kuralları çerçevesinde Türk yasalarıyla konulmuş olan sağlık denetimine tabi tutulmaları hariç olmak üzere, hiçbir merasime tabi olmadan, Boğazlardan geçiş ve tam ulaşım özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlarda bir limana uğramaksızın transit geçerlerken, alınması öngörülen ve sözleşmeye savaş zamanında Türkiye savaşan değilse, sözleşmenin 4. maddesine göre, ticaret gemileri, bayrakları ve yükleri ne olursa olsun barış zamanı için öngörülen koşullar çerçevesinde Boğazlardan geçiş ve ulaşım özgürlüğünden yararlanacaklar, bu durumda da kılavuzluk ve römorkaj isteğe bağlı kalacaktır. Savaş zamanında Türkiye savaşansa, Türkiye ile savaş durumunda olan bir devlete ait ticaret gemileri Boğazlardan geçemezler. Tarafsız devletlere ait ticaret gemileri, Türkiye ile savaşta olan devlete hiçbir biçimde yardım etmemek koşuluyla Boğazlardan geçiş ve ulaşım özgürlüğünden yararlanabilirler. Gerek “düşmana hiçbir biçimde yardım etmemek” koşulu, gerekse “Türkiye’nin savaşan bir devlet olarak savaş hukukundan kaynaklanan hakları”, Türkiye’ye, geçiş yapan gemilerin taşıdıkları yükleri kontrol etme, dolayısıyla harp kaçağı olan malları zapt ve müsadere etme hakkı vermektedir. Bu durumda gemilerin Boğazlar’a gündüz girmeleri ve geçişlerini her seferinde Türk makamlarınca gösterilecek yoldan yapmaları gerekmektedir. Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması durumunda da, ticaret gemileri, barış zamanı için öngörülen düzen uyarınca Boğazlar’dan geçebileceklerdir. Ancak, bu durumda gemilerin Boğazlara gündüz girmeleri ve geçişlerini her seferinde Türk makamlarınca gösterilen yoldan yapmaları gerekmektedir.8 Diğer taraftan, Boğazlar’dan geçiş ve Karadeniz’de bulundurulabilecek yabancı deniz kuvveti bakımından da bazı sınırlamalar getiren sözleşme, her sınıf savaş gemisine geçiş hakkı tanımamış, bu haktan yararlanacak savaş gemilerinin geçişlerini bazı kayıt ve sınırlamalara tabi tutmuştur. Sözleşmenin 10. maddesine göre barış zamanında, hafif su üstü gemileri, küçük savaş gemileri ve yardımcı gemiler; ister Karadeniz’e kıyıdaş olan ister olmayan devletlere bağlı bulunsunlar, bayrakları ne olursa olsun, Boğazlar’a sözleşmede öngörülen koşullar içinde girerlerse, hiçbir vergi ve harç ödemeksizin boğazlardan geçiş özgürlüğünden Sevin Toluner, Milletlerarası Hukuk Dersleri, Beta Yayınları, İstanbul, 1996, s. 156. Bülent Şener, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, Journal of History School, Yıl: 7, Sayı: XVII (March 2014), s. 469. 7 Zira, eski sözleşmenin geçişle ilgili hükümleri “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”yle kaldırılmış olmasına rağmen, Çanakkale Boğazı önünde yer alan Yunan adalarının silahlandırılmasını öngören hükümleri, “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”ne eklenen protokol hükümleri gereğince hala yürürlüktedir. Bkz. Aslan Gündüz, Milletlerarası Hukuk, Temel Belgeler, Örnek Kararlar, 5. bs., Beta Basım Yayım, İstanbul, Ekim 2009, s. 471. 8 Şener, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, s. 487. 5 6 330 Bülent ŞENER yararlanacaklardır. Bununla beraber savaş gemileri, Boğazlar’a gündüz girebilirler. Geçiş sırasında, deniz kuvvetinin komutanı, durmak zorunda olmaksızın Çanakkale Boğazı’nın ve İstanbul Boğazı’nın girişindeki bir işaret istasyonuna, komutası altında bulunan kuvvetin tam kuruluşunu bildirmekle mükelleftir. Ayrıca Boğazlar’dan geçiş halinde bulunan savaş gemileri taşımakta olabilecekleri uçakları hiçbir durumda kullanamazlar. Barış zamanında savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi durumunda ise, Türk Hükümeti’ne diplomatik yoldan bir ön bildirimde bulunulması gerekmektedir. Bu ön bildirimin normal süresi ise sekiz gündür. Yapılacak ön bildirimde gemilerin gidecekleri yer, adı, tipi, sayısı ile gidiş için ve gerekirse dönüş için geçiş tarihlerin belirtilmesi öngörülmüştür. Her tarih değişikliğinin ise üç gün önceden bildirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, Boğazlar’a girişin ilk ön bildirimle belirtilen tarihten başlayarak beş günlük bir süre içinde yapılması gerekmektedir. Bu sürenin bitiminden sonra, ilk ön bildirimdeki aynı koşullar içinde yeni bir ön bildirimde bulunulması gerekmektedir. Sözleşmenin 14. maddesi ile savaş gemilerinin tonajları ve sayıları da sınırlanmıştır. Bu madde hükmüne göre Boğazlar’dan geçiş halinde bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin en yüksek toplam tonajı 15.000 tonu aşmayacak ve bu kuvvetler dokuz gemiden fazla gemi içermeyeceklerdir. Bu kayıt ve sınırlamalardan, gemilerin tonaj ve sınıfı ile ilgili olanlar, Karadeniz’e kıyıdaş devletlerin savaş gemilerinin geçişinde uygulanmayacak, Karadeniz’e kıyıdaş devletler, öngörülen tonajdan yüksek bir tonajda bulunan harp gemilerini Boğazlar’dan geçirebileceklerdir. Ancak bu gemiler Boğazlar’ı tek başlarına ve en çok iki muhrip eşliğinde geçebileceklerdir.9 Bu genel sınırlamalar dışında sözleşmenin 18. maddesi tonaj ve süre bakımından da sınırlamalar getirmiştir. Buna göre; Karadeniz’e kıyıdaş olmayan devletlerin barış zamanında bu denizde bulundurabilecekleri gemilerin toplam tonajı 30.000 tonu aşmayacaktır. Ayrıca, Karadeniz’de bulunmalarının amacı ne olursa olsun, kıyıdaş olmayan devletlerin savaş gemileri bu denizde 21 günden fazla kalamayacaktır. Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise, savaş gemilerinin geçişi konusunda Türkiye’ye tamamen serbest davranabilme hakkı tanınmıştır. Diğer bir ifade ile Türkiye’nin savaşan olduğu durumda, yabancı devletlere ait savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçip geçmeyeceğine karar vermek, Türk Hükümeti’nin takdirine bırakılmıştır. Keza, Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayması halinde, Türkiye’nin savaşan olduğu durum için öngörülen ve bir önceki paragrafta açıklanan düzen uygulanacaktır. “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”, “Lozan Boğazlar Sözleşmesi”nden farklı olarak, havadan geçiş serbestliği ilkesini kabul etmemiş olup yalnızca sivil uçakların Boğazlar üzerinden geçişini düzenlemiştir. Bir başka deyişle, askeri uçakların Boğazlar üzerinden geçmesine izin verip vermeme yetkisi Türkiye’ye bırakılmıştır. Sözleşmenin 23. maddesinin uçaklara ilişkin getirdiği düzenlemelere göre, sivil uçakların Boğazlar üzerindeki hava sahasından Akdeniz ile Karadeniz arasında geçişine izin verilmiş ve Türkiye’nin, Boğazlar’ın yasak bölgeleri dışında, geçiş için ayrılmış hava koridorlarını göstermesi öngörülmüştür. Sivil uçaklar, Türkiye’ye, tarifesiz uçuşlar için üç gün önceden, tarifeli uçuşlar için geçiş tarihlerini belirten genel nitelikte bir ön bildirimde bulunarak geçebileceklerdir. Türkiye ise, ulusal mevzuatı uyarınca, Avrupa ile Asya arasında hava sahasından uçmalarına izin verilen sivil uçakların tam bir güvenlik içinde geçmeleri için gerekli kolaylıkları sağlamakla yükümlü tutulmuştur.10 Şener, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, ss. 487-488. Şener, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, ss. 488-489. Sözleşmenin bütün hükümleri için bkz. İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C. I (1920–1945), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, ss. 493-526. 9 10 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 331 Görüldüğü gibi, “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”nin asıl amacı kıyı devleti olan Türkiye’nin egemenlik haklarını saklı tutmakla beraber uluslararası deniz ticaretinin gereklerini ve yararlarını bu haklarla bağdaştırmaktır. Yani, sözleşmeyle Boğazlar’dan yeni bir geçiş rejimi kabul edilmiş, bu rejimin uygulanması ve denetimi sorumluluğu Türkiye’ye verilmiştir. Yine bu sözleşmeyle, Boğazlar’ın savaş gemileri tarafından kullanılmasında, Türkiye’nin güvenlik çıkarları gözetilerek, Karadeniz’e kıyısı olmanın yararına ayrıcalıklar da tanınmıştır. Bu şekildeki ayrımlar sayesindedir ki Türkiye kendi güvenliğini sağlamıştır. Şayet bu sözleşme olmasaydı herhangi bir savaş tehlikesinde Türkiye, Boğazlar’dan geçecek savaş gemilerini engelleyerek güvenliğini sağlayamayacağı gibi, yine bölgedeki herhangi bir savaş durumunda Türkiye tarafsızlığını sağlayamaz, büyük devletlerin büyük savaş gemilerini Karadeniz’de bulundurma hakkı doğar ve bu durum hem bölge ülkelerini olumsuz etkiler hem de Türkiye’nin değişik baskılar altında kalmasına yol açardı. Bundan dolayı “Montrö Boğazlar Sözleşmesi” Boğazlar bölgesinde barış ve güvenlik içinde gerekli dengeyi sağlayan önemli bir mihenk taşıdır.11 2. Boğazlar’daki Egemenlik Mücadelesinin Ana Hatları Asya ve Avrupa’yı coğrafi olarak birbirinden ayıran Boğazlar iki kıta arasındaki kültürel, ticari ve askeri geçişler için her zaman bir “köprü” vazifesi görmüştür. Karadeniz ile Akdeniz arasındaki tek bağlantı yolu olan Boğazlar, bu stratejik önemleri sebebiyle de tarih boyunca büyük güçlerin hep sahip olmak için uğrunda rekabet ettikleri doğal suyollarından birini teşkil etmiştir.12 Boğazlar üzerinde tarihin bilinen ilk mücadelesi Yunanlılar ile Truvalılar arasında gerçekleşen Truva Savaşı’dır. Görünüşte, Sparta kralı Menelaus’un karısı Helen’in Truva prensi Paris tarafından kaçırılması sonucunda vuku bulan bu savaşın asıl sebebi, bir ahlak davasından çok Yunanlılar’ın Karadeniz ve Marmara Denizi’ne hâkim olan Truva’yı ele geçirerek Boğazlar’a hâkim olma istediğidir.13 Tarihin her döneminde Boğazlar’la ilgili olarak yaşanan egemenlik temelli bu rekabet ve çekişmeler günümüzde de sona ermemiş ve devam etmektedir. Bu bağlamda, Montrö Boğazlar rejimine gelinceye kadar Boğazlar’ın egemenlik durumu ve dolayısıyla tabi olacağı geçiş rejimi tarihsel olarak birçok aşamadan geçmiştir. Bu tarihsel aşamalar ana hatlarıyla üç ana döneme ayrılmaktadır: 1) Boğazlar’da mutlak Türk egemenliği dönemi (Mutlak kapalılık dönemi) (1453–1809) Hüseyin Tosun, “Montrö Boğazlar Sözleşmesi (Boğazlar Sorununda Son Aşama)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C. 4, Sayı: 13 (1994), ss. 111-112. 12 Sami Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 15, Sayı: 2 (2013), s. 163. 13 Cemal Tukin, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Boğazlar Meselesi, Pan Yayıncılık, İstanbul, 1999, s. 19. Tarih boyunca büyük devletler arasında mücadele konusu olan Boğazlar’ın Türk hâkimiyetinden önceki devresi kısaca şöyledir: Romalıların hâkimiyeti altına girinceye kadar Perslerin, Atinalıların ve Ispartalıların hâkimiyet mücadelesine sahne olan Boğazlar, Romalılar devrinde bir süre önemini kaybetse de Doğu Roma imparatorluğu kurulduktan sonra önemi büsbütün artmıştır. Hunlar, Avarlar, Sasaniler ve Araplar İstanbul'u almak ve Boğazlar’a hâkim olmak için zaman zaman Bizans'a hücum etmişlerdir. Boğazlar üzerindeki hâkimiyet mücadelesinin temelinde jeopolitik faktör kadar iktisadi faktörlerin de yattığını ilk keşfeden Bizanslılar olmuştur. Karadeniz limanları ile Avrupa limanları arasındaki ticareti Avrupa’nın tüccar devletlerine birer imtiyaz halinde vererek problemi bir bakımdan çözme çaresini onlar aramışlardır. İlk ticari imtiyaz Venedikli tüccar ve gemilere tanınmıştır. 12. yüzyılda Cenova ve Piza cumhuriyetlerine de benzer imtiyazlar tanınmıştır. 13. yüzyılda bu ticari imtiyazlar için İtalya'daki devletler arasında şiddetli bir rekabet ve mücadele görülmektedir. Özellikle Venedik ve Cenova, imtiyazlar konusunda Bizans'ı devamlı bir baskı altında bulundurarak, elde ettikleri imtiyazları sürdürmek için İstanbul'da devamlı elçilikler tutuyor ve koloniler bulundurmuşlardır. 1356’da Osmanlılar, Çanakkale Boğazı’nın Avrupa tarafını ve Gelibolu’yu ele geçirmiş, Yıldırım Beyazıt 1390’da “Çanakkale Boğazlar Muhafızlığı”nı kurmuş ve 1393’de Anadolu Hisarı’nı (Güzelcehisar) yaptırmıştır. Trakya’nın fethinden sonra Başkent Bursa’dan Edirne’ye alınmış, Yıldırım Beyazıt, İstanbul’u almak için girişimlerde bulunmuşsa da başarılı olamamıştır. 11 332 Bülent ŞENER 2) Boğazlar’ın ikili antlaşmalarla düzenlenmesi dönemi (Sözleşmeci kapalılık dönemi) (1809–1841) 3) Boğazlar’ın çok taraflı antlaşmalarla düzenlenmesi dönemi (Sınırları belirli açıklık dönemi) (1841–günümüz)14 Boğazlar’ın Osmanlı İmparatorluğu döneminde İstanbul’un fethiyle birlikte Türklerin eline geçtiği 1453 yılından İngiltere’yle “Kale-i Sultaniye Antlaşması”nın imzalandığı 1809 yılına kadar olan dönem, Boğazlar’da mutlak Türk egemenliğinin olduğu dönemdir. Bu bağlamda, Osmanlı İmparatorluğu’nun Karadeniz ve Boğazlar’da hâkimiyetinin mutlak olduğu ve Boğazlar’dan geçişin tek taraflı tasarruflarına bağlı olması durumu “Boğazlar’ın kapalılığı ilkesi” (Boğazlar’ın ve Karadeniz’in15 yabancı devletlerin ticaret ve savaş gemilerine kapalı olması ilkesi) olarak zikredilmektedir ki, bu ilke imparatorluğun “kadim kaidesi” olarak da anılmaktaydı.16 356 yıllık bir süreyi kapsayan bu dönemin sonunu getiren gelişmelerin başlangıcı, Fransa ile Rusya arasında 1807 yılında yapılan görüşmelerde, Rusya’nın Boğazlar’ın kendisine verilmesini talep ettiği haberi duyulunca, Osmanlı İmparatorluğu destek araması ve İngiltere’yle yakınlaşmak zorunda kalmasına dayanmaktadır. Bu kapsamda İngiltere ile 5 Ocak 1809 tarihinde, “Kale-i Sultaniye (Çanakkale) Antlaşması”nı imzalamıştır. Antlaşmanın 11. maddesine göre Osmanlı İmparatorluğu, barış zamanında Boğazlar’ı hiçbir yabancı devletin savaş gemisine açmamayı taahhüt etmiştir.17 Antlaşmanın bu hükmü, imparatorluğu eski kaidesi olan “Boğazlar’ın kapalılığı kuralı”nın uluslararası bir taahhüt haline getirilmesi itibarıyla Boğazlar’dan geçiş rejimi meselesinde bir dönüm noktasını teşkil etmiştir.18 Bu tarihten sonra “Boğazlar Meselesi”19 uluslararası bir nitelik kazanmıştır. Bu antlaşma, aynı Şener, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, s. 469. Bazı yazarlar, Rusya’nın Karadeniz kıyılarına ulaşmasını sağlayan ve Karadeniz’i Osmanlı İmparatorluğu’nun bir iç denizi olmaktan çıkararak bir “Rus-Türk denizi” haline getiren 21 Temmuz 1774 tarihli “Küçük Kaynarca Antlaşması”nın imzalanmasını bu dönemin sonu olarak kabul ederken, bazı yazarlar da 1829 tarihli “Edirne Antlaşması”yla Rusya’nın Boğazlar’dan ticaret gemisi geçirme hakkını yeniden elde etmesini ve ayrıca Osmanlı İmparatorluğu’nun Boğazlar’ı barış zamanında bütün ticaret gemilerine de açması nedeniyle Karadeniz’in bir “RusTürk denizi” olmaktan çıkarak “uluslararası deniz” durumuna gelmesini bu dönemin sonu olarak kabul etmektedirler. Ancak bu gelişmelerden Boğazlar’ın statüsünün ikili bir antlaşmayla değiştiği sonucu çıkarılmamalıdır. Çünkü bu gelişmelerden sonra bir süre daha “Boğazlar’ın kapalılığı ilkesi” devam etmiştir. Bkz. Muharrem Dördüncü, “1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasından 1841 Londra Sözleşmesine Kadar Boğazlar Meselesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. III, Sayı:1 (Haziran 2001), s. 76; Metin Kunt, “Siyasal Tarih (1600–1789)”, Türkiye Tarihi: Osmanlı Devleti 1600–1908, C. 3, Sina Akşin (Edt.), Cem Yayınevi, İstanbul 1993, s. 66. 16 Yüksel İnan, Türk Boğazları’nın Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ankara, 1986, s. 7. Bununla birlikte, Osmanlı İmparatorluğu bir kara devleti olduğu için, bu dönemde bazı denizci devletlere ticari imtiyazlar verilmiştir. II. Beyazıt devrinde Venedikliler’e verilen ticari imtiyazlara 1540’da son verilirken, aynı tür imtiyazlar 1535’de Fransa’ya, 1579’da İngiltere’ye, 1612’de de Hollanda’ya verilmiştir. Verilen bu imtiyazlar Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlü olduğu dönemlerde imparatorluğun kontrolünde olması sebebi ile otoritesini olumsuz etkilememiş ve benimsediği “kapalılık ilkesi”ne gölge düşürmemiştir. Bkz. Selma Yel, Değişen Dünya Şartlarında Karadeniz ve Boğazlar Meselesi (1923-2008), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2009, s. 3. 17 Cemal Tukin, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Boğazlar Meselesi, s. 119. 18 Mahmut R. Belik, Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, Sermet Matbaası, İstanbul, 1962, s. 9. 19 “Boğazlar Meselesi”nin ortaya çıkışı, Napoléon Bonaparte’nin (I. Napolyon) 1798’de Mısır’ı işgali üzerine Osmanlı İmparatorluğu’nun Rusya’dan yardım istemek zorunda kalması ve bir Rus filosunun İstanbul’a gelmesi ve daha sonra da Mısır’a gitmek üzere Osmanlı donanması ile birlikte Boğazlar’ı geçerek Akdeniz’e açılmasına dayanmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun Rusya’yla yaptığı 23 Aralık 1798 tarihli savunma antlaşmasının (İstanbul Antlaşması) gizli 4. maddesiyle Rusya’nın yapacağı askeri yardıma karşılık sadece savaş süresine mahsus olmak üzere Rus savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişine müsaade edilirken, diğer devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasaklanmaktaydı ki, böylece tarihte ilk defa olarak Rus savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçerek Akdeniz’e açılmaları resmen kabul edilmiş olduğu gibi, Boğazlar Osmanlı İmparatorluğu ile Rusya’nın ortak taahhüdü altına girmiş oluyordu. Bu antlaşma, Rusya’nın Boğazlar üzerinden Akdeniz’e çıkmasına imkân ve rdiği gibi, Rusya’nın hem Doğu Akdeniz hem de Karadeniz’deki en üstün deniz gücü olmasını sağlamıştır. Antlaşmanın süresi sekiz yıl olarak belirlenmesine rağmen, Rusya sürenin bitimine doğru elde ettiği hakları kalıcı hâle getirmek için uğraşmaya 14 15 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 333 zamanda Boğazlar’dan geçiş rejiminin ikili antlaşmalarla düzenlendiği dönemin başlangıcını oluştururken; İngiltere ve Osmanlı İmparatorluğu da bundan sonraki süreçte “Boğazlar Meselesi”nde daima birlikte hareket edeceklerdir. 1809 tarihli “Kale-i Sultaniye Antlaşması”yla başlayan ve 32 yıl süren Boğazlar’dan geçiş rejiminin ikili antlaşmalarla düzenlendiği “sözleşmeci kapalılık dönemi”, beş büyük devlet (İngiltere, Fransa, Rusya, Prusya, Avusturya) ile Osmanlı İmparatorluğu arasında 1841 yılında imzalanan “Londra Boğazlar Sözleşmesi”yle (Akdeniz ve Karadeniz Boğazları Hakkında Sözleşme) son bulmuştur. Böylelikle, daha önce yapılan 1798, 1809 ve 1833 antlaşmalarıyla Boğazlar’daki Türk hâkimiyeti iki taraflı anlaşmalarla kısıtlanmışken, “Londra Boğazlar Sözleşmesi”yle bu iki taraflılık “çok taraflılığa” dönüştürülerek Boğazlar’dan geçiş rejimi yeni bir niteliğe kavuşturularak ilk defa uluslararası kaidelere bağlı hâle getirilmiştir.20 Bu çerçevede, sözleşmeyle Boğazlar’ın bütün devletlerin savaş gemilerine kapalılığı, ticaret gemilerine açıklığı kabul edilerek Boğazlar’dan geçiş rejimi uluslararası bir nitelik kazanmış ve Osmanlı İmparatorluğu Boğazlar’dan geçiş rejimini dilediği gibi belirleme olanağını kaybetmiştir. Bu tarihten sonra Boğazlar’dan geçiş rejimi büyük devletlerin aralarındaki rekabete göre çeşitli formüllerle çok taraflı antlaşmalarla düzenlenmeye başlamıştır. 21 başlamıştır. Bu girişim Rus politikasının ana hedefi olmuş ve bu suretle “Boğazlar Meselesi” ortaya çıkmıştır. “Boğazlar Meselesi”nin açıkça ortaya çıkmasıyla birlikte, bu mesele diğer büyük Avrupa devletlerini de kendi çıkarları doğrultusunda Osmanlı-Rus rekabetinin içine çekmeye başlamıştır. Yaşanan siyasi olaylar neticesinde, Osmanlı İmparatorluğu, Ruslara Karadeniz’de üstün bir mevki tesis etmek fırsatını vermektense, diğer devletlere de geçiş hakkı tanıyarak, devletler arasında eşit bir politika uygulamayı daha uygun bulmuş; bunun neticesinde Karadeniz’in kapıları 1784’te Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’na, 1802 yılında Fransa’ya, hemen ardından da İngiltere’ye açılmıştır. Bkz. Süleyman Kocabaş, Kuzey’den Gelen Tehdit: Tarihte Türk–Rus Mücadelesi, Vatan Yayınları, İstanbul, 1989, ss.166170; Kemal Beydilli, “Küçük Kaynarca’dan Yıkılışa”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I., IRCICA, İstanbul, 1999, s. 77. 20 İdris Bostan, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde İstanbul Boğazından Geçişin Tabi Olduğu Kurallar”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, s. 7. 21 Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 163. 1841 tarihli “Londra Boğazlar Sözleşmesi” Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar bazı değişikliklere ve ihlâllere rağmen Boğazlar’dan geçiş rejiminin temel belgesi olma özelliğini korumuştur. Bu çerçevede, 1856 yılında imzalanan “P aris Antlaşması”nda, “Londra Boğazlar Sözleşmesi”nin kapalılık rejimi teyit edilmiş Karadeniz tarafsızlaştırılmış ve askersizleştirilmiştir. Ancak, 1871’de imzalanan “Londra Antlaşması”yla Rusya tekrar Karadeniz’de savaş filosu bulundurma yetkisini elde etmiş, Boğazlar’ın savaş gemilerine kapalılığı kaidesi teyit edilmiş, bununla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı savaş gemilerine izin verme yetkisi genişletilmiştir. İhlallerden en önemlisi ise Ağustos 1914’te Goeben ve Breslau adlı iki Alman savaş gemisinin Boğazlar’dan geçip Karadeniz’e çıkması ve Ekim ayında Rusya’nın bazı limanlarını bombalaması olmuştur. Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu bu olayın sonunda Birinci Dünya Savaşı’na girmiştir. 21 Baykal, “Günümüzde Deniz Ulaşımındaki Gelişmelerin Işığında Türk Boğazları’nın Hukuki Rejiminin Değerlendirilmesi ve Milletlerarası Hukukta Genel Olarak Kabul Görmüş Diğer Boğazlardan Geçiş Rejimleri ile Kıyaslanması”, s. 30. 21 Kurumahmut, Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları ve Karadeniz, s. 59. 21 Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 165. 21 Sait Yılmaz, “Jeopolitik ve Jeostrateji”, www.academia.edu/7648509/Jeopolitik_ve_Jeostrateji, (Erişim tarihi: 01.02.2015) 21 Yılmaz, “Jeopolitik ve Jeostrateji”, s. 4. Suat İlhan, Jeopolitik Duyarlılık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989, s. 17 , Karadeniz tarafsızlaştırılmış ve askersizleştirilmiştir. Ancak, 1871’de imzalanan “Londra Antlaşması”yla Rusya tekrar Karadeniz’de savaş filosu bulundurma yetkisini elde etmiş, Boğazlar’ın savaş gemilerine kapalılığı kaidesi teyit edilmiş, bununla birlikte Osmanlı İmparatorluğu’nun yabancı savaş gemilerine izin verme yetkisi genişletilmiştir. İhlallerden en önemlisi ise Ağustos 1914’te Goeben ve Breslau adlı iki Alman savaş gemisinin Boğazlar’dan geçip Karadeniz’e çıkması ve Ekim ayında Rusya’nın bazı limanlarını bombalaması olmuştur. Bilindiği gibi Osmanlı İmparatorluğu bu olayın sonunda Birinci Dünya Savaşı’na girmiştir. 21 334 Bülent ŞENER 1841 “Londra Boğazlar Sözleşmesi”yle başlayan Boğazlar’ın çok taraflı antlaşmalarla düzenlenmesi dönemi (Sınırları belirli açıklık dönemi) günümüzde de devam etmektedir ve döneme bugünkü son şeklini veren hukuksal belge 1936 tarihli “Montrö Boğazlar Sözleşmesi” olmuştur. Boğazlar’dan geçişle ilgili özel bir rejim olan Montrö Boğazlar rejimi, “Boğazlar Bölgesi”nde Türkiye’nin egemenliğini kısıtlayan 1923 tarihli “Lozan Boğazlar Sözleşmesi”nin yerine geçerek, Boğazlar’ın esasen milli boğaz olma özelliğini muhafaza eden ve günümüzde uluslararası ulaştırmada kullanılan diğer boğazlardan geçiş rejimlerine kıyasla boğaz devletinin yetkilerini çok az kısıtlayan bir rejimdir. Bu rejimde boğaz devleti olarak Türkiye’nin yetkisi esas, yetki kısıtlamaları istisnadır.22 Uluslararası ilişkilerde siyasi antlaşmaların müzakere ve barışçı yollarla günün şartlarına daha uygun bir hüviyete sokulabileceğine dair tarihte ender rastlanan bir örneği getirmiş olması bakımından dikkate değer bir sözleşme olan “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”23, Türkiye ve Karadeniz’e kıyıdaş devletlerle birlikte Boğazlar’ı kullanan devletler için de hak ve yükümlülükler doğuran, hukuki olduğu kadar aynı zamanda siyasi bir belgedir. Yürürlükten kaldırılması ve değiştirilmesini düzenleyen şekil şartlarının müsait olmasına ve bu istikamette söylem düzeyinde kalan çeşitli girişimlere ve yaşanan bazı olaylara rağmen 79 yıldır istikrarlı bir şekilde uygulanmaktadır.24 3. Jeopolitik Kuramlar Işığında Boğazlar’ın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi “Jeopolitik” kavramı, Yunanca toprak anlamına gelen “geo” ile politika anlamındaki “politeia” kelimelerinin birleşmesiyle meydana gelmiştir. Yerel ya da uluslararası seviyede politika ve coğrafya arasındaki ilişkiyi açıklayan bu kavram, “toprak siyaseti” kavramını ifade etmek için “geopolitik/jeopolitik” şeklinde kullanılmaktadır. Diğer bir deyişle jeopolitik kavramı coğrafi gerçeklere dayanarak politika yapma sanatını ifade etmektedir. Jeopolitik, bir bilim dalı olarak Batı’da 19. yüzyıl başlarından itibaren ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda jeopolitik; “Bir devletin, devletler grubunun veya bir bölgedeki devletlerin mevcut coğrafi platform üzerinde güç değerlendirmesini yapan, etkisi altında kaldığı o günkü dünya güç merkezlerini inceleyen, değerlendiren, hedeflerini ve bu hedeflere ulaşma şart ve aşamalarını araştıran, ortaya koyan bir bilim” olarak tanımlanabilir.25 “Jeostrateji” kavramı ise, stratejik açıdan coğrafi unsurların incelenmesini ve stratejik sonuçlar çıkarılmasını, politik çıkarların stratejik yönetimini, bir başka deyişle stratejinin coğrafi gerçeklere dayanarak oluşturulmasını kapsar.26 Söz konusu coğrafi unsurlar ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir. Bu unsurları kapsayan strateji, genel strateji olarak tanımlandığına göre, bu konularda strateji ile coğrafya arasındaki bağı jeostrateji kurar.27 Uluslararası ilişkiler literatüründe “jeopolitik” terimi ile “siyasi coğrafya” terimi çoğu kez eş anlamlı kullanılmaktadır. Oysa ki iki terim de hem kapsam olarak hem de anlam olarak birbirilerinden farklıdırlar. “Siyasi coğrafya”, insan topluluklarının üzerinde yaşadıkları bölgenin coğrafi özellikleri ile siyasal ve sosyal örgütlenme biçimleri arasındaki ilişkiyi incelerken; “jeopolitik” terimi devletler arasındaki ilişkileri coğrafi etkenlerle açıklamaya ve uygulamaya Baykal, “Günümüzde Deniz Ulaşımındaki Gelişmelerin Işığında Türk Boğazları’nın Hukuki Rejiminin Değerlendirilmesi ve Milletlerarası Hukukta Genel Olarak Kabul Görmüş Diğer Boğazlardan Geçiş Rejimleri ile Kıyaslanması”, s. 30. 23 Kurumahmut, Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları ve Karadeniz, s. 59. 24 Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 165. 25 Sait Yılmaz, “Jeopolitik ve Jeostrateji”, www.academia.edu/7648509/Jeopolitik_ve_Jeostrateji, (Erişim tarihi: 01.02.2015) 26 Yılmaz, “Jeopolitik ve Jeostrateji”, s. 4. 22 27 Suat İlhan, Jeopolitik Duyarlılık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989, s. 17 . Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 335 yönelik bir anlam taşımaktadır.28 Bu bağlamda, jeopolitik kuramların özünü, devletler arasındaki ilişkilerin coğrafi boyutunun ele alınarak bunun üzerinden birtakım önemli hipotezler ve yaklaşımlar geliştirilmiş olması teşkil etmektedir. Bu hipotezler ve yaklaşımlar kara ve denizlerin küresel dağılımı, iklim değişiklikleri, hammaddelerin dağılımı, halkların dağılımı vb. gibi değişkenlerle devletlerin dış politikaları arasında bağlantı kurmaya çalışmaktadır.29 Yaygın olarak kabul edilen ilk jeopolitik kuramlar Anglo–Amerikan ekolünün çalışmalarıyla geliştirilmiştir.30 Bu bağlamda, kara ve denizlerin mekânsal dağılımı ile devletlerin güç ve hâkimiyet politikaları arasında bağlantı kuran, 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında ortaya konan jeopolitik kuramlar önemlidir. Söz konusu kuramlar, doğal sınırlara ulaşma, önemli deniz yollarını ve stratejik önem taşıyan kara parçalarını denetim altında tutma gibi kaygıların ulusal politikaların belirlenmesindeki önemi üzerine kurulmuşlardır. Diğer bir ifadeyle, bu tür jeopolitik kuramlar ve teritoryal faktörlerle devletlerin dış politikaları ve uluslararası alandaki davranışları arasında ilişki kurulmaya çalışılmıştır.31 Söz konusu kuramlarden ilki, Anglo–Amerikan jeopolitik ekolünün ilk temsilcilerinden sayılan Amerikalı Amiral Alfred Thayer Mahan’a (1840–1914) ait görüşler üzerine bina edilen “deniz gücü ve deniz hâkimiyeti kuramı”dır. 1890 yılında yayınladığı “The Influence of Seapower Upon History, 1660–1783” (Deniz Gücünün Tarihe Etkisi, 1660–1783) adlı eseriyle öne çıkan Mahan, bu eserinde deniz gücünün önemi, deniz gücünün unsurları, ticari ve askeri anlamda getirdikleri üzerine oldukça kapsamlı bir analiz yapmış ve kuramını sistematikleştirmiştir.32 Mahan, içinde bulunduğu dönemin şartlarından ve yapmış olduğu tarihsel çalışmalardan esinlenerek kuramını İngiltere’nin yükselme dönemi ile İngiliz deniz gücünün gelişmesi arasındaki bağlantı üzerine oturtmuştur. İngiltere’nin, Panama Kanalı dışında dünyanın bütün stratejik suyollarını denetimi altında tutması, Mahan’a göre hem savaşta hem de barışta İngiliz imparatorluğunun hegemonyasını açıklayan tek faktördü. Denizi bir savaş aracı, ticaret ve koloni edinmenin parçası olarak gören Mahan’a göre, İngiliz imparatorluğu bu üç öğeyi uyumlu bir şekilde kullanmış ve hegemonyasını perçinlemiştir.33 Bu çerçevede Mahan’ın deniz gücü ve deniz hâkimiyet kuramı üç öğeye dayanmaktır: Birincisi, çok büyük bir gücün ekonomik başarısı için deniz ticaretinin gerekli olduğudur. İkincisi, bir devletin kendi ticaretini koruyup düşmanınkini engellemesinin en iyi yolunun deniz hâkimiyetini sürdürebilecek kapasitede olan savaş gemilerinden oluşan bir filoyu denizlerde konuşlandırması gerektiğidir. Üçüncüsü ise, deniz hâkimiyetine sahip bir devletin karadan askeri olarak üstün olan bir devleti yenebileceği savıdır.34 Mahan, genellikle deniz gücü üzerine çalışmasına rağmen, dağlık araziler, çöl ve havadaki mücadeleler hakkında da çalışmalar yapmıştır. Yaşadığı dönemdeki savaş anlayışının yaklaşık 500 yıllık Avrupa savaşları sonucunda oluştuğunu ve bunun artık değişmesi gerektiğini de vurgulamıştır. Yaptığı çalışmalar sadece ABD’de değil, İngiliz donanmasında ve II. Willhelm Almanyası’nda da dikkate değer görülmüştür. Fakat hem I. Dünya Savaşı, hem de II. Dünya Savaşı Mahan’ın jeopolitik yaklaşımlarının ve deniz gücüne verdiği önemin biraz abartıldığını Deniz Ülke Arıboğan, Gülden Ayman, Beril Dedeoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, 4. bs., Faruk Sönmezoğlu (Ed.), Der Yayınları, İstanbul, 2005, s. 373. 29 Bülent Şener, Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği (1923-2010): Teorik, Tarihsel ve Hukuksal Bir Analiz, Barış Platin Kitabevi, Ankara, Ocak 2013, s. 41. 30 Şaban H. Çalış, Erdem Özlük, “Jeopolitik: Mekânın Siyasallaştırılması ve Suistimali”, Uluslararası Politikayı Anlamak: Ulus-Devlet’ten Küreselleşmeye, Zeynep Dağı (Der.), İstanbul, Alfa Yayınları, 2007, s. 167. 31 Şener, Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği (1923-2010): Teorik, Tarihsel ve Hukuksal Bir Analiz, s. 46. 32 Francis P. Sempa, Geopolitics: From the Cold War to the 21st Century, Transaction Publishers, New Jersey, 2002, p. 105. 33 Çalış ve Özlük, “Jeopolitik: Mekânın Siyasallaştırılması ve Suistimali”, ss. 167-168. 34 Jon Sumida, “Alfred Thayer Mahan, Jeopolitisyen”, Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Colin S. Gray, Geoffrey Sloan (Ed.), Çev. Tuğrul Karabacak (Çev.), ASAM Yayınları, Ankara, 2003, s. 47. 28 336 Bülent ŞENER ortaya çıkarmıştır. Ayrıca karşıt bir yaklaşım olarak görünmese de, Halford John Mackinder’in jeopolitik anlayışı ve kara gücü ve kara hâkimiyetine verdiği önem, Mahan’ın kuramının modasının geçmesine yol açmıştır.35 Jeopolitik düşüncenin gelişmesine en büyük entelektüel katkı şüphesiz ortaya koyduğu “Heartland (Kalpgah/Merkez Bölgesi) Kuramı”yla kara gücünü ve kara hâkimiyetini öne çıkaran İngiliz coğrafyacı Halford John Mackinder’den (1861–1947) gelmiştir. Mackinder, jeopolitik yaklaşımını şekillendirirken kendisinden önce yapılan çalışmalardan da etkilenmiştir. Ancak, Mackinder’in tezini açıklamaya iten asıl etken Mahan’ın kitabı olmuştur. Mackinder, dünyanın deniz ve kara olmak üzere ikiye ayrıldığını belirterek, güce sahip devletlerin de kara ve deniz gücü/devletleri olarak sınıflandırılabileceğini ve tarihi süreç içerisinde kara ve deniz gücü arasındaki dengenin de sürekli değişebileceğini iddia etmekteydi. Yaşadığı dönem içinde dengenin Mahan’ın belirttiği gibi deniz gücü lehine değil, kara gücü lehine değiştiğini düşünmekteydi. Kara gücü ile deniz gücü arasındaki mücadelenin tarihsel bir mücadele olduğunu savunan Mackinder, kendisini üne taşıyan jeopolitikle ilgili görüşlerini ilk defa 1904 yılının Ocak ayında, Londra’da Royal Geographical Society’e (Kraliyet Coğrafya Topluluğu) sunduğu “The Geographical Pivot of History” (Tarihin Coğrafi Ekseni/Mihveri) başlıklı bildirisiyle36 ortaya koymuştur. Bildiriyi jeopolitik kuramlar açısından önemli kılan faktörler üç açıdan önemliydi: Birincisi, Mackinder’in bildiriyle ortaya koyduğu görüşler, o güne değin herkes tarafından kabul edilen coğrafyaya ilişkin algıları değiştirmiş ve daha sonra kitap haline getirilen bu eser Avrupa’nın birçok üniversitesindeki coğrafya eğitiminde köklü değişikliklere yol açmıştır. Mackinder’e göre 20. yüzyılda artık keşfedilecek bir alan kalmadığı için, coğrafya artık “keşif” konusundan ziyade daha geniş çaplı konularla ilgilenerek, başka tezler ve sentezler üzerine uğraşmalıydı. Keşiflerle yayılmacılık artık bir seçenek olmadığı için, yeni uluslararası sistemin aktörleri de, eldeki mevcut sınırlı bölgelerde hâkimiyet kurmak adına birbirleriyle mücadele edeceklerdi. Böylelikle coğrafya ile tarih arasında mutlak bir korelasyonun varlığına işaret eden Mackinder’e göre büyük güçlerin aralarındaki rekabet, çatışma ve mücadelelerini bu yolla açıklamak da mümkündü. İkinci olarak Mackinder, gücün değişen dinamikleri ile coğrafya arasında kurulan ilişkiye dikkat çekmiştir. Zira, 19. ve 20. yüzyıllarda ulaşım ve silah teknolojisinde yaşanan gelişmeler, bir devletin gücünün tanımlanmasında kullanılan araçları da değiştirmeye başlamıştı. Demiryollarının giderek yaygınlaşması, kara üzerinde daha rahat ve hızlı bir ulaşım imkânı sağlıyor ve böylelikle deniz yolu ile ulaşılması mümkün olmayan bölgelere ulaşım kolaylaşıyordu. Üçüncü ve son olarak da bu bildirinin en çarpıcı noktası, Mackinder’in tezinin iskeletini oluşturan “Mihver Bölge” (Pivot Area) kavramını literatüre sokmuş olmasıydı. Avrupa ve Asya’yı tek bir kıta olarak düşünen ve buna da Avrasya diyen Mackinder’e göre “Mihver Bölge” –Avrasya’nın içinde– Doğu Avrupa’dan Sibirya’ya ve Kuzey Buz Denizi’nden bugünkü Çin’in sınırlarını içine alan oldukça geniş bir bölgeye tekabül etmekteydi. “Mihver Bölge”, 20. yüzyıldan önce göçebe toplumların rahatça hareket edebildiği mobilizasyonu oldukça yüksek bir bölge iken, demiryollarının bölgeye kadar uzanmasıyla birlikte ulaşım kolaylaşmış, bölgenin değeri ve stratejik önemi bir kat daha artmıştı.37 Diğer bir ifadeyle, Mackinder, bu bölgenin denetiminin dünya hâkimiyeti açısından belirleyici bir öneme sahip olduğunu söylemekteydi.38 Çalış ve Özlük, “Jeopolitik: Mekânın Siyasallaştırılması ve Suistimali”, ss. 170-171. Bildirinin metni için bkz. Halford J. Mackinder, “The Geographical Pivot of History”, The Geographical Journal, Vol. 23, No: 4 (April 1904), pp. 421-437. 37 Çalış ve Özlük, “Jeopolitik: Mekânın Siyasallaştırılması ve Suistimali”, ss. 174-176. 38 Kalpgah Kuramı’nın revize edilmiş şekilleriyle zaman içerisinde ulaştığı ün dikkate değerdir. 1978 yılında yayınlanan bir kitapta bu kuramın o güne kadar yazılmış en önemli 29 metinden biri olduğu ifade edilmiştir. Bkz. R. B. Downs, Books That Changed the World, Chicago American Library Association, Chicago, 1978’ten aktaran Geoffrey Sloan, “Sir Halford 35 36 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 337 Harita 1: Mackinder’e Göre Pivot Bölge Kaynak: https://ericrossacademic.files.wordpress.com/2015/03/3001-mackinders-natural-seats-ofpower-1904.jpg, (Erişim tarihi: 10.03.2015) Mackinder, 1919 yılında yayınladığı “Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction” (Demokratik İdealler ve Gerçek: Yeniden Yapılanma Politikası Üzerine Bir Çalışma) adlı çalışmasıyla da jeopolitik görüşlerini geliştirdiği gibi, “Kalpgah Kuramı” adını alacak olan “Mihver Bölge”’nin şeklinde de önemli değişiklikler yaparak söz konusu bölgeyi “Merkez Bölgesi” (Heartland) olarak adlandırmış ve önemli kavrayışlar ortaya koymuştur.39 Hindistan ve Çin’deki büyük nehirlerin yukarı mecralarının bulunduğu Tibet ve Moğolistan yaylalarının da “Heartland”a dahil edilmesiyle, “Heartland”ın kapladığı alan Baltık Denizi ile Karadeniz etrafındaki sahalar ile Orta ve Doğu Avrupa’ya kadar genişlemiş oluyordu. Mackinder, Büyük Sahra’nın güneyindeki Afrika’ya “Güney Heartland” (Southern Heartland), Avrasya’nın “Heartland” dışında kalan bölümüne “İç veya Kenar Hilal” (Inner or Marginal Cressent), Avrasya ve Afrika’ya birlikte “Dünya Adası” (World Island), “Kenar Hilal”in diğer sahalarına da “Dünya Adasının Peykleri” (Satellites of World Island) adını vermiştir.40 Mackinder, kuramında coğrafyanın ve tarihin gerçeklerinden kaynaklanması nedeniyle, ulaşım ve silah teknolojisindeki değişimlerin “Kalpgah” üzerinde göstereceği stratejik etkiye dikkat çekerken; “Dünya Adası”nın içinden dünyanın özgürlüğünü tehdit edebilecek kapasitede olan bir askeri J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgah Kuramı”, Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Colin S. Gray, Geoffrey Sloan (Ed.), Tuğrul Karabacak (Çev.), ASAM Yayınları, Ankara, 2003, s. 21 (14 nolu dipnot). 39 Sloan, “Sir Halford J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgah Kuramı”, s. 31. 40 Süha Göney, Siyasi Coğrafya, C. II, İstanbul Üniversitesi Basım ve Film Merkezi, İstanbul, 1993, s. 25. 338 Bülent ŞENER güç üssünün (Almanya’yı kastederek) ortaya çıktığını iddia etmiştir.41 Nihayet, Mackinder, Heartland’ın dünyanın hâkimiyeti açısından çok önemli olduğu sonucuna ulaşarak bunu şu ünlü deyişiyle formüle etmiştir (Kara Hâkimiyet Kuramı): “Doğu Avrupa’ya hükmeden Kalpgah’ı [Merkez Bölgesi] kontrol eder; Kalpgah’a hükmeden Dünya Adası’nı [Avrasya ve Afrika] yönetir; Dünya Adası’na hükmeden dünyayı yönetir.”42 Mackinder, II. Dünya Savaşı sürerken bu görüşlerini yeniden bir değerlendirmeye tabi tutarak bazı değişikliklere yönelmiş ve ulaştığı sonuçları 1943 yılında bir makale halinde yayınlamıştır. Söz konusu makalesinde Mackinder, “Heartland”ın doğu sınırını bir miktar batıya kaydırarak bir kısım Sibirya düzlüğünü dışarıda bırakmıştır. Diğer taraftan, Kuzeydoğu Amerika ile Kuzeybatı Avrupa’nın siyasi ve ekonomik açıdan hızla gelişmesi, Mackinder’i “Heartland”a rakip bir Kuzey Atlantik havzasından (Midland Ocean Basin) söz etmeye yöneltirken; Asya’nın güneydoğusundaki Muson Bölgesi ve Güney Atlantik bölgesini de, geleceğin önemli bölgeleri olarak görmeye başlamıştır.43 Sonuç olarak bakıldığında, Mackinder, “Heartland” adını verdiği bölgenin sınırlarını her defasında, değişen dünyanın şartlarına göre, farklı şekillerde çizmek zorunda kalmıştır. Bunun temel nedeni, dünyadaki siyasi, ekonomik, askeri ve teknolojik gelişmelerin varlığıdır. Diğer bir ifadeyle, 1904, 1919 ve 1943’teki “Heartland” sınırları dünyadaki siyasi, ekonomik, askeri ve teknolojik durumları yansıtmaktadır.44 Bütün eleştirilere rağmen, Mackinder’in görüşlerinin çeşitli uygulamalar açısından yol gösterici olduğu söylenebilir. İki dünya savaşı arasındaki dönemde Almanya’nın dış politikasını yönlendiren Haushofer ve diğer bazı jeopolitikçiler, Mackinder’in görüşlerinden belirgin bir biçimde yararlanmışlardır. II. Dünya Savaşı sonrası dönemde de, ABD’nin SSCB’ye karşı uygulamaya başladığı “çevreleme” (containment) stratejisinin temelinde, “Heartland”ı elinde bulunduran SSCB’nin “Dünya Adası”na hâkim olmasını önleme çabasının yattığı söylenebilir.45 Son olarak, Anglo–Amerikan jeopolitik ekolünün bir başka temsilcisi ise Nicholas John Spykman (1893–1943), temelde Mackinder’in çalışmalarından etkilenerek, “Heartland” kuramını farklı yorumlayarak ona alternatif teşkil edebilecek düzeyde farklı sonuçlara ulaşmıştır. Spykman, Mackinder’in “Heartland”ı esas alan dünya hâkimiyeti jeopolitik söylemini bir anlamda tersine çevirerek, “Rimland” (Kenar Kuşak) kavramını ortaya atmış ve “Rimland”a sahip olmanın önemi üzerinde durmuştur. “Rimland”, Doğu Avrupa’dan başlayıp Türkiye, İran, Pakistan ve Çin’i içine alıp Doğu Sibirya’ya kadar uzanan ve Mackinder’in tezinde “İç Hilal”e (Inner Cressent) karşılık gelen bölgedir. Çalışmaları, Mackinder’in kuramından sonra en çok bilinen ve ikinci jeopolitik kuramı (Kenar Kuşak Kuramı) oluşturan Spykman, bunu şöyle formüle etmiştir: “Rimland’a hâkim olan Avrasya’ya hâkim olur; Avrasya’yı kontrol eden Dünya’nın kaderini kontrol eder.”46 Yukarıdaki üç temel jeopolitik kuram çerçevesinde Boğazlar’ı değerlendirdiğimizde karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır: Bkz. Halford J. Mackinder, Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction [1919], Penguin Books, Suffolk, 1944, p. 106’dan aktaran Sloan, “Sir Halford J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgah Kuramı”, s. 33. 42 Mackinder, Democratic Ideals and Reality: A Study in the Politics of Reconstruction [1919], p. 194’ten aktaran Sloan, “Sir Halford J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgah Kuramı”, s. 34. 43 Bkz. Halford J. Mackinder, “The Round World and the Winning of the Peace”, Foreign Affairs, Vol. 21, No: 4, (July 1943), pp. 595-605. 44 Mackinder’in kuramı çeşitli eleştirilere uğramakla beraber, Mackinder söz konusu makalesinde “…Kalpgah, stratejik düşünce için yeterli bir fiziki dayanak sağlar. ...Kalpgah görüşümü anlattım ve şunu hiç tereddüt etmeden söyeleyebilirim ki, bugün bu kuram bundan 20 veya 40 yıl önce olduğundan daha geçerli ve kullanışlı.” diyerek kuramının geçmişte olduğundan daha faydalı olduğunu iddia etmiştir. Bkz. Mackinder, “The Round World and the Winning of the Peace”, pp. 598, 603. 45 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, 4. bs., Filiz Kitabevi, İstanbul, Ekim 2005, s. 544. 46 Çalış ve Özlük, “Jeopolitik: Mekânın Siyasallaştırılması ve Suistimali”, s. 183. 41 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 339 Görüldüğü üzere, Türkiye ve dolayısıyla Boğazlar, hem “deniz hâkimiyet kuramı”, hem “kara hâkimiyet kuramı” hem de “kenar kuşak kuramı” açısından jeopolitik değeri son derece yüksek bir bölgeyi temsil etmektedir. Boğazlar, Mackinder’in “kara hâkimiyet kuramı”na göre “Heartland”ın hemen bitişiğinde ve onu çevreleyen “iç veya kenar hilal” üzerinde yer almaktadır. Spykman’ın “kenar kuşak kuramı” açısından ise, Boğazlar “Rimland” üzerinde, diğer bir deyişle “iç hilal”de yer almaktadır. Mahan’ın “deniz hâkimiyet kuramı”nde ise Boğazlar’ı elinde tutmasından dolayı Türkiye ayrı bir jeopolitik ve jeostratejik önem taşımaktadır. Bütün bu çerçeve dahilinde, Türkiye, Ahmet Davutoğlu’nun da vurguladığı gibi, jeopolitik/jeostratejik açıdan, kara ve deniz güç merkezlerinin doğu-batı ve kuzey-güney doğrultusundaki hâkimiyet alanı mücadelelerinin ve geçiş bölgelerinin merkezi konumunda bulunmaktadır. Bir yandan, kuzeygüney doğrultusunda Avrasya merkez kara kütlesini sıcak denizlere ve Afrika’ya bağlayan iki önemli kara geçiş bölgesi (Balkanlar ve Kafkasya) ve bir de deniz geçiş bölgesi (İstanbul ve Çanakkale Boğazları) Türkiye’de kesişmekte ve bu bölgeler jeoekonomik kaynak merkezleri olan Ortadoğu ve Hazar bölgesine bağlanırken; diğer yandan, doğu-batı doğrultusunda Anadolu yarımadası, Avrasya anakıtasını kuşatan stratejik yarımadalar kuşağının47 en önemli halkasını teşkil etmektedir.48 Türkiye, Boğazlar vasıtasıyla, Karadeniz’e sahildar bütün ülkelerin ve Karadeniz’e kanal ve nehirler ile bağlanan Orta Avrupa ve Baltık devletlerinin, Akdeniz ve Orta Doğu’ya ulaşan deniz yollarını kontrol altında tutabilen, Ege Denizi’ni, Orta ve Doğu Akdeniz’i de etkileyebilecek coğrafi bir konuma sahiptir. Sadece ticari açıdan bakıldığında; Orta Avrupa, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Baltık Devletleri ile Akdeniz ve Süveyş ötesi ülkelerin ticari ulaşım mihverinin Karadeniz, Boğazlar ve Ege Denizi ile Anadolu Yarımadası’ndan geçmekte olduğu net bir şekilde görülmektedir.49 Boğazlar’ın jeopolitik, jeostratejik ve askeri bakımdan önemi, bir yandan, Asya ile Avrupa arasındaki bağlantıyı ve öte yandan Karadeniz ile Akdeniz ve oradan da okyanuslar arasındaki bağlantıyı sağlamasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, Boğazlar’ı elinde tutan bir askeri kuvvet kara ve deniz harekâtları bakımından coğrafyanın sağladığı üstünlüğü kendi lehine kullanma imkânına sahip olacaktır.50 Gerçekten de Boğazlar’ın sahip olduğu önem coğrafi durumundan ve bunlara bağlanan siyasi menfaatlerden doğmaktadır. Coğrafi durum haritaya bakınca görülmektedir. Boğazlar iki işlek deniz arasında tek geçittir. Asya ve Avrupa’yı birleştiren bu geçitler dardır, aynı devletlerin toprakları içindedir, savunmaya gayet elverişlidir. Nitekim en kuvvetli donanmalar buradan geçememiş, en kudretli ordular bunları ele geçirememiştir.51 Boğazların, Doğu ve Batı arasında geçit olma formunu tarih boyunca korumasının nedenlerine dair yaklaşımlardan en çok kabul göreni Fransız tarihçi Renée Pinon’a aittir. Pinon, Boğazlar’ın zamanın değişen dengelerine rağmen önemini muhafaza etmesini coğrafi mukadderatın değişmezliği prensibine bağlar. Ona göre zamana ve mekâna bağlı olarak hukuk kaideleri değişebilse de coğrafi konumun sağladığı avantajlar ve sebep olduğu Söz konusu yarımadalar İberya, İtalya ve Yunan yarımadalarıdır. Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, 42. bs., Küre Yayınları, İstanbul, 2010, s. 116. 49 Mesut Hakkı Caşın, “Dünya Deniz Ulaşımında Marmara Denizi ve Türk Boğazları’nın XXI. Yüzyılda Değişen Stratejik Vizyonu”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, s. 129. 50 Hüseyin Pazarcı, “Boğazlar Rejimine İlişkin Türk Dış Politikası ve Karşılaşılan Kimi Sorunlar”, Prof. Dr. Ernst Hirsch’in Hatırasına Armağan (1902-1985), Ankara, 1986, ss. 850-851. 51 Cemil Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 14, Sayı 1-2 (1948), s. 7. 47 48 340 Bülent ŞENER dezavantajlar sabittir. Pinon, bu gerçekliği şöyle ifade etmektedir: “Hukuk kaideleri değişebilir; kudret merkezlerini kader değiştirebilir; coğrafi mukadderat devam eder.”52 4. Son İkiyüz Yılda Boğazlar ve Büyük Güçler Tarihen sabittir ki, Boğazlar’ı kontrol altında tutan her devlet sonunda Karadeniz üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışmıştır. Gerçekten de Boğazlar’ın iki tarafındaki ana topraklara hükmeden devletler, Bizans İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu örneklerinde görüldüğü gibi bunu başarmıştır.53 Bu bağlamda, tarih boyunca Boğazlar’ın özellikle iki bakımdan uluslararası öneme sahip olduğu söylenebilir: i) Jeopolitik, jeostratejik ve askeri, ii) Ekonomik ve ticari. Boğazlar’ı elinde tutan devletler bu durumun hem çeşitli yararlarını görmüşler hem de bazı zararlarına katlanmak zorunda kalmışlardır. Bu kapsamda, geçmişte, Boğazlar’ı elinde bulunduran devletler zaman zaman bu bölgeyi ele geçirmek isteyen devletlere karşı güvenliklerini ve ülke bütünlüklerini sağlamakta birtakım zorluklarla karşılaşmışlardır.54 Bu konuda özellikle, Osmanlı İmparatorluğu döneminde Boğazlar üzerinde büyük devletler arasında yaşanan mücadele ile Birinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan mücadele gerçekten dikkat çekicidir. Nitekim, savaş sırasında İngiltere’nin başbakanlığını yapan Lloyd George’a göre, Birinci Dünya Savaşı’nın gerçek sebebi, Rusya’nın Boğazlar’ı ele geçirme arzusu ve mücadelesiydi.55 Lloyd George’nin bu iddiasını tarihsel süreç büyük ölçüde doğrulamaktadır. Boğazlar’ın dünya çapındaki stratejik öneminde, yüzölçümü bakımından dünyanın en büyük kara devletinin yani Rusya’nın denizlere çıkması için en uygun yolun bu noktada düğümlenmiş olmasının rolü yadsınamaz. Gerçekten de başlangıçta tamamen bir kara devleti olan Rus Çarlığı coğrafi olarak kuzeyindeki buzlarla kaplı denizler ile güneyinde Boğazlar’a ve Karadeniz’e sahip Osmanlı İmparatorluğu arasında sıkışmış kalmış, sıcak denizlere çıkışı olmayan bir devlet konumundaydı. Bu nedenle de 18. yüzyılın başlarında tahta çıkan Çar I. Petro’dan (Büyük Petro) (1689–1725) itibaren sıcak denizlere çıkmak ve dünya hâkimiyetini eline geçirmek politikasını prensip edinen Rusya, kendisine yayılma alanı olarak Osmanlı coğrafyasını seçerek, Boğazlar’ı ele geçirmek ve Karadeniz’e hâkim olmak yolunda büyük çaba sarf etmiştir.56 Bu noktada Çar Büyük Petro zamanında bir Rus büyükelçisi olan Prens Dimitrij Michajloviç Golicyn’in Boğazlar konusunda Osmanlı İmparatorluğu’nun politikası hakkındaki değerlendirmesi gerçekten ilgi çekicidir: “Hiç kimsenin el sürme hakkına sahip olamayacağı bakir ve saf bir genç kız gibi koruyor Karadeniz’i Babıâli. Öyle ki, bir yabancının kendi özel dairesine girmesine belki katlanabilir de Osmanlı padişahı, yabancı bir geminin Karadeniz’e girmesine katiyen göz yumamaz ve izin veremez. Böyle bir şey ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun altüst olmasıyla olanak kazanabilir.”57 Keza, Çar I. Alexandre’nin “Coğrafya benim Boğazlar’a sahip olmamı emrediyor; eğer Boğazlar başkasının elinde ise kendi evimin sahibi olmam olanaksızdır.” şeklindeki sözleri de Boğazlar’ın Rusya için ne denli önemli olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. 58 Rus arşivi belgelerine dayanarak Boğazlar ve “Şark Meselesi/Doğu Sorunu” konusunda çalışan Rus bilim adamı Sergey Goryanof ise, bütün “Şark Meselesi”ni Rusya için şu sözleriyle özetlemektedir: “Boğazlar kimin elindedir?”59 1930’larda Sorbon Üniversitesi’nde görev yapan Profesör H. Murat Demirkıran, “Türk Boğazları’ndan Geçiş Rejimi ve Geçiş Rejimi ile İlgili Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 21.11.2001 Gün E: 2001/4-955 K: 2001/1073 Sayılı Kararı”, Prof. Dr. Ergon A. Çetingil ve Prof. Dr. Rayegan Kender’e 50. Birlikte Çalışma Yılı Armağanı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2007, s. 1, http://www.demirkiran.av.tr/wp-content/uploads/2013/02/Turk_Bogaz larindan_Gecis_ Rejimi.pdf, (Erişim tarihi: 01.02.2015) 52 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 341 Renoven ise “Akdeniz’e, ılık denize çıkmak meselesi herhangi bir Rus hükümeti için geçici bir amaç değildir ve olamaz. Onun önüne bu temelli meseleyi her lâhza koyan coğrafi şartlardır.” demektedir.60 Rusya’nın Boğazlar’a ve Karadeniz’e bakışını anlamak için Daniella Fiskin’in yazdığı şu satırlar da dikkat çekicidir: “Rus harp gemilerinin Karadeniz’den Akdeniz’e geçmeleri hakkı, bir insanın kendi evinin avlusundan dışarı çıkması gibidir. Diğer devletlerin harp gemilerinin Karadeniz’e serbestçe girmeleri hakkı ise sırf gasp ve yağma maksadıyla bizim avlumuzu, hanemizi istila etmek hakkından başka bir şey değildir.”61 Sovyet dışişleri bakanlarından Georgiy Vasilyeviç Çiçerin de barış görüşmeleri sırasında Lozan’da Boğazlar’ın Rusya için hayati önemi bulunduğunu söylerken, Maksim Maksimoviç Litvinof da Montrö görüşmelerinde Boğazlar’ın Rusya’nın “hayat damarı” olduğunu söylemiştir.62 Bütün bu çerçeve dahilinde, Boğazlar’a ve Karadeniz’e hâkim olma konusunda, zaman zaman bu amacını gerçekleştirmeye çok yaklaşan Rusya, karşısında menfaatleri gereğince Osmanlı İmparatorluğu’nu destekleyen İngiltere ve Fransa’yı bulmuştur. 19. ve 20. yüzyılda da bu çabalarını devam ettiren Rusya için olduğu kadar Boğazlar Avrupa’nın büyük devletleri için de adeta bir “kapı kilidi” niteliğini taşıyordu. Bu sebeple İngiltere, Fransa ve Almanya gibi dünya siyasetinde etkin güçler Boğazlar’ın egemenliği noktasında hem birbirleriyle hem de Rusya ile rekabet ve mücadele halinde olmuşlardır. Nitekim, Napoléon Bonaparte’nin “O dar Boğazları Rusya’ya bırakmaktansa dünyanın yarısını bırakmayı yeğlerim”63 şeklindeki sözleri bu rekabet ve mücadelenin büyüklüğünü çok net bir şekilde özetlemektedir. Süveyş Kanalı’nın açılmasına kadar güçler dengesi içinde Osmanlı İmparatorluğu’nun yaşamasına razı olan İngiltere, Fransa ve Rusya’nın 19. yüzyıl sonu itibariyle Osmanlı topraklarını paylaşma hususunda kendi aralarında artık ihtilafa düştükleri görülmektedir. Özellikle Rusya söz konusu olduğunda, İngiliz çıkarlarının ve Hindistan’ın savunulmasının Boğazlar’dan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun kuzey sınırlarından başladığı İngiliz devlet adamları ve stratejistlerince kabul edilmekteydi.64 Bu amacın hâsıl olabilmesi için de iki önemli şartın gerçekleşmesi gerekmekteydi: Birincisi, Boğazlar’ın kontrolünde dost bir ülkenin varlığı, ikincisi ise Boğazlar’ın gerçekten bir “bariyer” olma özelliğini kazanabilmesiydi. Fakat her iki Bostan, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde İstanbul Boğazında Geçişin Tâbi Olduğu Kurallar”, s. 1. Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 134. 55 Yel, Değişen Dünya Şartlarında Karadeniz ve Boğazlar Meselesi (1923-2008), s. 9. 56 Erdoğan Keleş, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası (Alman Deniz Yüzbaşısı Stenzel’e Göre İst anbul’a En Kısa Yol)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 28, Sayı: 46 (2009), s. 89. 57 Bkz. Vladimir Potyemkin, S. Bakruşin, A. Efimov, İ. Mintz, E. Kosminski, Uluslararası İlişkiler Tarihi (Diplomasi Tarihi), C. I, Attila Tokatlı (Çev.), Evrensel Basım Yayın, İstanbul, Eylül 2009, s. 261; Renée Pinon, “Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, Hüseyin Nuri (Çev.), Ali Ahmetbeyoğlu, İshak Keskin (Haz.), Tülin Aren Armağanı, İshak Keskin, Muhammet Hanefi Kutluoğlu, Sevil Pamuk (Yay. Haz.), Pamuk Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2009, s. 248. 58 Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 135. Lozan Barış Konferansı’nda Çiçerin, Rus buğdayının % 70’inden fazlasının Boğazlar yoluyla dünya pazarlarına ulaştığını söylemiştir. Beyaz Rusların 1919’da Paris Barış Konferansı’na verdikleri muhtıraya göre de Rus petrollerinin % 88’i, manganezinin % 93’ü, demirinin % 61’i Boğazlar’dan geçerken, o tarihlerde bütün Rus deniz ihracatının yüzde % 54’ü Boğazlar yoluyla yapılmaktaydı. Bkz. Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, s. 8. 59 Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, s. 7. 60 Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, s. 8. 61 Pinon, “Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, s. 249. 62 Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, s. 8. 63 Doğru, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, s. 135. 64 Bu konuda bkz. Yuluğ Tekin Kurat, Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, Kalite Matbaası, Ankara, 1976. 53 54 342 Bülent ŞENER şartın gerçekleşebilmesinde çok ciddi bir engel vardı. Osmanlı İmparatorluğu’nun giderek daha güçsüz bir hâle gelmesi ve bu nedenle de varlığının herkes tarafından tartışılır olması İngiltere’yi endişelendirmekteydi. Osmanlı İmparatorluğu’nun hızlı bir biçimde parçalanmasının yol açacağı sonuçlar arasında yer alan Boğazlar’ın kontrolünün bir başka devletin eline geçmesi durumu, Akdeniz’deki güç dengesini bozabilecek yeni bir güç odağı istemeyen İngiltere açısından arzu edilmeyen bir şeydi. Dolayısıyla İngiltere için mümkün olduğunca Osmanlı İmparatorluğu’nun bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü desteklemek ve varlığının devamını sağlamak ilkesi, bu dönemde İngiltere’nin Boğazlar ile ilgili politikalarının en temel ilkelerinden birisini oluşturmuştur.65 Ve nihayet Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından kısa bir süre sonra Lloyd George’un iddiasını doğrularcasına, Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa katılmasını fırsat bilen Rusya, 4 Mart 1915’te İngiltere ve Fransa’ya birer nota vererek Boğazlar’la birlikte İzmit’in kuzeye doğru uzanan alanını ve Marmara’daki adaların hâkimiyeti hakkının kendisine tanınmasını isteyerek Boğazlar üzerindeki emellerinden İtilaf Devletleri’ni resmen haberdar etmiştir. Müttefikleri üzerindeki baskılarıyla Rusya, 4 Mart-10 Nisan 1915 tarihleri arasında beş haftalık bir süre içinde, İngiltere ve Fransa’yla yazışmalar yoluyla haberleşerek, bir metne dayanmayan gizli bir antlaşma demetini ortaya çıkarmayı başarmış (İstanbul Antlaşması) ve bu isteğini kabul ettirerek, bunun karşılığında parçalanması düşünülen Osmanlı İmparatorluğu’nun Asya topraklarının mukadderatını Fransa ve İngiltere’ye bırakmıştır. Böylece İngiltere ve Fransa, “Boğazlar Bölgesi”ni tarihte ilk defa olarak Rusya’ya bırakmayı kabullenmişlerdir. Fakat Rus Çarlığı’nın 1917’de Bolşevik İhtilali’yle yıkılıp, eski rejimin müttefikleriyle yaptığı bütün gizli anlaşmaları kamuoyuna açıklayan Bolşevik Hükümeti ile Almanya arasında 15 Aralık 1917’de Brest-Litovsk Antlaşması’nın imzalanması üzerine, Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasından faydalanacaklar arasından çıkarılmıştır. 66 Boğazlar’ın jeopolitik, jeostratejik ve askeri önemini ortaya koyması açısından I. Dünya Savaşı sırasında Çanakkale Cephesi ve bu cephede cereyan eden savaşlar özel bir önem arz etmektedir. Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa girişiyle beraber İngiltere Deniz Bakanı Winston Churchill’in yönlendirmeleri üzerine, Müttefik devletler Çanakkale Boğazı’nı denizden geçerek Boğazları ve İstanbul’u ele geçirmeyi hedeflemişlerdir. Buradaki ana düşünce, Boğazlar ele geçirildiği takdirde Osmanlı İmparatorluğu’nun barışı kabul etmek zorunda kalacağı, Rusya ile irtibat kurularak bu devlete silah ve malzeme sevki yapılabileceği ve Rus buğdayından yararlanılabileceği amaçları üzerine kurulmuştur. Ayrıca Müttefik devletlerin Boğazlar’a yerleşmeleri ve Osmanlı İmparatorluğu’nun savaştan çekilmesi halinde, henüz savaşa girmemiş olan Balkan devletlerinin müttefikler karşısında savaşa katılmaya cesaret edemeyecekleri düşünülmüştür.67 Bu amaçlarla oluşturulan ortak İngiliz ve Fransız donanması 18 Mart 1915’te büyük bir hezimete uğradığı gibi, Çanakkale Boğazı’nı karadan geçmek amacıyla Nisan ayı sonlarına doğru Gelibolu Yarımadası’na başlattıkları çıkarma harekâtı ve sonrasındaki ilerleme çabaları da Mustafa Kemal’in coğrafyayı askerlikle birleştiren dehası karşısında başarısızlığa uğramış ve yaşanan çok kanlı muharebeler sonucunda, Müttefik devletler Aralık ayından itibaren çekilmeye başlamış, ölü ve yaralı olmak üzere yaklaşık 250.000 kayıp vermişlerdir. Öte yandan Türkler de 250.000 kayıp vermişlerdir, ancak Müttefik devletler Çanakkale Boğazı’nı geçemeyerek İstanbul ile Boğazlar’ı ele geçirme planları başarısızlıkla Esin Yurdusev, “Osmanlı İmparatorluğu Rusya ve Hindistan Üçgeninde İngiltere’nin Boğazlar Politikası”, Belleten, C. LXIII, Sayı: 237 (Ağustos 1999), s. 562. 66 Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giriş, C. I, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1968, ss. 432-433. 67 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914–1980), Tisa Matbaası, Ankara, 1984, ss. 111-112. 65 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 343 sonuçlanmıştır.68 Ne var ki, Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya ve müttefiki Osmanlı İmparatorluğu’nun yenilgiye uğraması sonucunda, 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi’yle imparatorluğun diğer bölgeleri gibi Boğazlar da işgal edilecektir. Şüphesiz, İtilaf Devletleri’nin İstanbul’u işgalinin ardında yatan en önemli sebep, Boğazlar’ın Rusya’nın kontrolüne girmesini engellemekti. Daha sonra Osmanlı İmparatorluğu ile savaşın galip devletleri arasında 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Barış Antlaşması’yla Boğazlar’da 468 yıldan beri süren Türk egemenliğinin tamamen kaldırıldığı yeni bir döneme girilecek, ancak Mustafa Kemal’in önderliğindeki Milli Mücadele sonucunda önce 24 Temmuz 1923’te imzalanan “Lozan Barış Antlaşması”na ek olarak yapılan “Lozan Boğazlar Sözleşmesi”yle statüsü yeniden düzenlenen Boğazlar’dan geçiş serbest hâle getirilip bir “Boğazlar Komisyonu” kurularak Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki hak ve yetkileri geniş ölçüde sınırlandırılmasına razı olunacak, fakat sonra ve 1930’lu yılların uluslararası konjonktüründe “Lozan Boğazlar Sözleşmesi”nin Türkiye’nin güvenlik ihtiyaçlarına cevap vermediği gerekçesiyle Milletler Cemiyeti nezdindeki girişimleri sonuç verip, 1936 yılında “Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalanarak, Türkiye’nin Boğazlar üzerindeki egemenlik hakkını sınırlayıcı hükümler kaldırılarak tam egemenliği sağlanacaktır. Gerek İkinci Dünya Savaşı sırasında, gerekse Soğuk Savaş’ın başlangıç yıllarında Boğazlar’la ve mevcut statüsünün değiştirilmesiyle en çok ilgilenen, isteklerde bulunup sorunlar ve bunalımlar yaratan yine Rusya yani SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği) olmuştur. SSCB’nin Boğazlar konusundaki isteklerine ve Türkiye’nin bu konudaki yalnızlığına ilk başlarda kayıtsız kalan ABD (Amerika Birleşik Devletleri), Sovyet yayılmasının Orta Avrupa'dan Doğu Asya'ya kadar tehlikeli bir durum meydana getirmesi üzerine 1947’den itibaren dış politikasında genel ve önemli değişiklikler yapmaya başlamıştır ki, bunun ilk işaretlerini Boğazlar konusunda Türkiye’ye yaklaşarak göstermiş ve SSCB’ne bir nota göndererek Boğazlar üzerindeki Sovyet isteklerini reddettiğini belirtmiştir. Benzer şekilde, İngiltere tarafından Rusya’ya verilen nota da Boğazların statüsünün ilgili devletlerin tamamının görüşüyle belirlenmesi gerektiği dile getirilirken, Fransa hükümeti de Montrö’nün değiştirilmesinin ilgili devletlerin katılımıyla yine uluslararası bir konferansla yapılması gerektiğini taraflara duyurmuştur.69 Böylece Soğuk Savaş döneminin hemen başlarında Batı Bloğu’nun lideri ABD, Boğazlar’ın statüsünden doğan sorunların içerisine resmen ve fiilen girmiş, önceleri İngiltere’nin bölgede oynadığı rolleri üstlenerek onun yerini almıştır. 70 Aslına bakılırsa, “Montrö Boğazlar Sözleşmesi” yapıldığı 1936 yılından beri imzacı devletlerin sözleşmede yer alan değiştirme ya da fesih hükümlerini işletmeye kalkışmadan sürdürdükleri bir düzenlemedir. Sözleşme’nin değiştirilmesini isteyen tek imzacı devlet SSCB olmuş, o da 1939, 194571 ve 1946’da72 bu isteğini Türkiye’ye bildirmesine rağmen sözleşmenin değiştirilmesi Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914–1980), s. 114. Mücahit Özçelik, “Sovyet Rusya’nın 1946 Yılında Boğazlarla İlgili İsteklerinin Türk Kamuoyundaki Yankıları”, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume: 6, Issue: 1 (January 2013), ss. 1100, 1106-1107. 70 Rifat Uçarol, “Değişmekte Olan Dünyada Türk Boğazları’nın Önemi ve Geleceği”, Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye, Sabahattin Şen (Der.), Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1992, ss. 188-192. 71 Bkz. Özçelik, “Sovyet Rusya’nın 1946 Yılında Boğazlarla İlgili İsteklerinin Türk Kamuoyundaki Yankıları”, ss. 10941095. 72 Bkz. Özçelik, “Sovyet Rusya’nın 1946 Yılında Boğazlarla İlgili İsteklerinin Türk Kamuoyundaki Yankıları, ss. 1096 1097. 68 69 344 Bülent ŞENER ile ilgili hükümleri işletmeye çalışmamıştır.73 Dolayısıyla SSCB’nin anılan tarihlerdeki girişimlerini yalnızca bir siyasal girişim olarak nitelemek mümkündür.74 SSCB’nin 1991’de dağılması ve yerini Rusya Federasyonu’na bırakmasıyla birlikte, Soğuk Savaş sonrası yaşanan bölgesel değişikliklerin etkisiyle başta ABD olmak üzere büyük devletlerin bölgeye ilgileri fazlasıyla artmıştır. ABD, genel olarak Rusya Federasyonu’nun askeri hareketlerini kontrol altında tutmak, özel olarak da İran’a karşı olası bir askeri harekât için Karadeniz’i, askeri üs, radar istasyonları ve casus uçaklarıyla izleme merkezi olarak düşünmektedir.75 Bu çerçevede, Avrasya ve dünyanın diğer bölgelerindeki enerji kaynaklarını ve ulaşım güzergâhlarını kontrol etmek ve toparlanan Rusya’yı yeniden çevrelemek/dengelemek için Karadeniz’de askerî ve siyasî olarak yer almak isteyen ABD’nin Karadeniz’deki dolayısıyla “Boğazlar Bölgesi”nde askeri varlığını arttırmasındaki en büyük engellerden biri “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”dir. ABD, Karadeniz’de konuşlanma stratejisini hayata geçirmek maksadıyla Avrupa’da bulunan üslerini Kafkaslar ve Orta Asya’ya kaydırmaktadır. Bunun önemli bir ayağı da, Bulgaristan ve Romanya ile 2005 yılının Nisan ve Aralık aylarında imza edilen üs kurmaya dair çerçeve anlaşmalarıdır. Aynı zamanda açık kaynak verileri vasıtası ile kamuoyunun gündemine gelen Karadeniz’de deniz üsleri kurma niyeti bilinen bir durumdur. Böylelikle NATO’nun Karadeniz etkinliğinde nihai amaca dönük adımlar atılmıştır.76 ABD’nin Boğazlar’a ve Karadeniz’e ilgisi ve bunun karşısındaki engeller konusunda en çarpıcı ve tartışma yaratan gelişmeler ise Güney Osetya Krizi sırasında yaşanmıştır. Nitekim, Ağustos 2008’de Rusya Federasyonu ile Gürcistan arasında patlak veren Güney Osetya Krizi bunun açık işaretlerinden birini vermiştir. Kriz sonucu çıkan silahlı çatışmalar ve çatışmaların sona ermesinden hemen sonra ABD’nin Gürcistan’a yardım etmek üzere harekete geçmesi, Türkiye’yi, Karadeniz’i kullanarak Gürcistan’a gitmek isteyen ABD savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi bağlamında bir krizin ortasına sürüklemiştir. Zira, ABD’nin Boğazlar’dan geçirerek Gürcistan’a sevk etmek istediği savaş gemileri tonaj açısından Montrö’yü ihlal etmekteydiler. ABD, Montrö’den kaynaklanacak engelleri aşabilmek için, önce, Türkiye’nin ilgili Montrö hükümlerini tam olarak uygulama konusundaki iradesini sınamıştır. Bu noktada, bazı Amerikan düşünce kuruluşlarının, Türkiye’nin temkinli davranışına ve 1 Mart 2003 tezkeresine gönderme yaparak, bir anlamda Türkiye’nin iyi bir müttefik olarak üzerine düşeni geçmişte de yapmadığını gündeme getirmeleri dikkat çekmiştir. Türk yetkililer ise, Montrö’den taviz verilmesinin söz konusu olmadığı yönünde kararlı bir duruş sergilemiştir. Diğer taraftan, savaş gemilerinin tonajının yanında, geçiş için önceden yapmaları gereken bildirim konusu da Türkiye’nin cevabi notası ve tepkileri konusunda bkz. Özçelik, “Sovyet Rusya’nın 1946 Yılında Boğazlarla İlgili İsteklerinin Türk Kamuoyundaki Yankıları”, ss. 1101-1103. 74 Şükrü Sina Gürel, “Montreux Boğazlar Sözleşmesi Değiştirilmeli mi?”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, C. XVII, Sayı: 162 (Aralık 1993), s. 45. 75 Gökhan Koçer, “Karadeniz’in Güvenliği: Uluslararası Yapılanmalar ve Türkiye”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 1, Sayı: 1 (Kış 2007), s. 199. 76 Başak Bükülmez ve Taner Küpeli, “Küresel Güçlerin Karadeniz Stratejilerinin Önündeki Engel: Montrö”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, C. 3, No: 5 (Haziran 2007), s. 196. ABD’nin Karadeniz’de başta enerji olmak üzere siyasi ve askeri politikalarını istediği yönde uygulama arzusu paralelinde 2003 yılında Gürcistan’da “Gül Devrimi”nin, 2004 -2005’te Ukrayna’da “Turuncu Devrim”in gerçekleşmesinde pay sahibi devlet olarak, bu devletlerde Batı yanlısı hükümetleri iktidara getirmesi, bunun yanında Romanya ve Bulgaristan’ın 2004 yılında NATO’ya katılmalarını sağlaması ve 2007’de de Avrupa Birliği’ne katılmalarına verdiği destek, Romanya ve Bulgaristan’da askeri üsler kurması, Karadeniz’de düzenlenen “NATO Barış İçin Ortaklık” tatbikatları vb. girişimleri, ABD’nin her geçen gün Karadeniz’de askeri ve siyasi varlığını artırma gayreti içerisinde olduğunu göstermektedir. Bu konuda aksi yönde bir değerlendirme için bkz. Mehmet Seyfettin Erol ve Sertif Demir, “Amerika’nın Karadeniz Politikasını Yeniden Değerlendirmek”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 6, Sayı: 11 (Kış 2012), ss. 17-33. 73 Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 345 bu konudaki tartışmaların bir başka boyutunu oluşturmuştur. ABD’nin talebinin, Karadeniz’e kıyısı olmayan bir devletin savaş gemilerinin olağan geçişi ile mi, yoksa Montrö’de yer alan spesifik olarak insani amaçlı savaş gemilerinin geçişi ile mi ilgili olduğu belirsizdi. Rusya Federasyonu, tonaj sorununu daha küçük savaş gemileriyle çözen ABD tarafından Gürcistan’a gönderilen gemilerde insani yardım malzemesi olduğuna inanmıyordu. Fakat, Montrö hükümleri, barış zamanında savaş gemilerinin kargolarını sorgulama ya da gemiye çıkarak kontrol etme hakkını Türkiye’ye tanımadığı için, Gürcistan’a giden ABD savaş gemilerine şüpheyle yaklaşan Rusya Federasyonu bu geçişlerden duyduğu rahatsızlığı ortaya koymuş olmakla beraber, gemilerin yükü konusunda Türkiye’yi herhangi bir ihmalle suçlamaktan kaçınmıştır.77 Sonuç olarak bakıldığında, Rusya Federasyonu-Gürcistan-ABD üçgeninde şekillenen Güney Osetya Krizi, Montrö’ye bağlı olarak Türkiye’nin ABD tarafından sınanmasında ve Karadeniz havzasında gelecekte ortaya çıkabilecek krizlerde Türkiye’nin Montrö’ye dayanarak hareket etmesinin önemi konusunda Türkiye açısından öğretici olmuştur. ABD’nin bu güne kadar gayri resmi ağızlardan, Sözleşme’nin değiştirilmesi yönünde taleplerini dile getirmesi, şimdilik Türkiye’nin ve Rusya’nın tepkilerini ölçmeyi amaçlamaktadır. Bu nedenle gelecekte ABD’nin jeopolitik, jeostratejik ve askeri çıkarları doğrultusunda Sözleşme’nin değiştirilmesi yönünde daha etkili girişimlerde bulunabileceği ihtimali karşısında Türkiye’nin her zaman hazırlıklı olması ve mevcut statükoyu kendi aleyhine bozacak her türlü girişime ve isteğe şiddetle karşı çıkması gerekmektedir. Unutulmamalıdır ki, Boğazlar aracılığıyla Karadeniz günümüzde küresel güçlerin savaş gemilerini ancak katı kurallara tabi olarak sınırlı sayıda sokabildiği tek deniz konumundadır ve Rusya için Boğazlar’ın önemi tarih boyunca hiç azalmamıştır. Bu bakımdan Boğazlar Rusya’nın jeopolitik açıdan herzaman yumuşak karnını oluşturmaktadır ve bu nedenle Boğazlar’daki herhangi bir statüko değişikliğine Rusya’nın kayıtsız kalması mümkün gözükmemektedir. SONUÇ Boğazlar’ın sahip olduğu jeopolitik ve jeostratejik önem, Boğazlar üzerindeki hâkimiyet kurma mücadelelerinin tarihi gelişim süreci göz önüne alındığında yadsınmaz bir gerçekliktir. Çağların değişmesi, uluslararası politikanın kuvvet dengelerindeki değişmeler ve teknolojik gelişmeler dahi Boğazlar’ın jeopolitik ve stratejik önemini azaltmamış, aksine arttırmıştır. Geçmişte olduğu gibi bugün de dünya siyaseti üzerindeki etkisi tartışılmaz bir şekilde devam eden Boğazlar’ın Doğu-Batı ekseninde iki kıta arasında köprü görevi görmesi, Akdeniz ve Karadeniz’i birbirine ve okyanuslara bağlaması, Tuna nehri ve bağlantılı kanallar sistemi yoluyla Doğu Avrupa’nın da açık denizlere çıkış yolu olması, onu askeri, siyasi ve ekonomik bakımdan da dünyanın en önemli suyolu yapmaya devam etmektedir. 1774’te imzalanan “Küçük Kaynarca Antlaşması”ndan, yani Rus gemilerinin Karadeniz’de Osmanlı Devleti’nden izin almadan geçiş yapma hakkı kazanmasından beri Boğazlar’daki egemenlik ve statükoyla ilgili tartışmalar incelendiğinde, Boğazlar’daki ve Karadeniz’deki rejimin sürdürülmesinde hukuki argümanlardan veya adalet ilkesinden daha çok güç dengeleri ve dünya politik dengelerinin etkili olduğu görülmektedir. Hal böyleyken ve iki kutuplu sistemin parçalanıp yerini normları henüz belli olmayan bir uluslararası sisteme bırakmış olduğu mevcut durumda, Türkiye’yi çevreleyen Balkanlar, Kafkasya, Orta Asya ve Ortadoğu bölgelerinin de istikrarsızlık içinde olduğu hesaba katıldığında, bu belirsizlik ve Kudret Özersay, “Boğazlar Konusu”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. III (2001-2012), Baskın Oran (Ed.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, ss. 821-823. 77 346 Bülent ŞENER istikrarsızlık ortamı içinde Türkiye’nin titizlikle uygulamaya çalıştığı Montrö Boğazlar rejimi 20. yüzyılda olduğu gibi 21. yüzyılda da Türk dış politikası için güvenilebilecek ve tutunulabilecek bir alan yaratmaktadır. Bütün bu özelliklerinden dolayı uluslararası politikanın dengeleri açısından önemini hep devam ettirecek olan Boğazlar, dün olduğu gibi bugün de Türkiye’nin dış politikasını etkileyen ve ona yön veren bir öğe olmaya devam edecektir. Zira Boğazlar Türkiye için menfaat değil, varlık, egemenlik ve güvenlik meselesidir. Beş asırdan beridir Türkiye’nin bütün güvenliği ve varlığı Boğazlar’a bağlanmıştır. 78 Osmanlı İmparatorluğu’ndan beri Boğazlar’da yaşanan siyasi, askeri ve hukuki mücadele bu gerçekliğin en açık yansımasıdır. Dolayısıyla hayati çıkarlar açısından Boğazlar’la en ilgili devlet Türkiye’dir ve öyle de olmaya devam edecektir. Türkiye’nin “Montrö Boğazlar Sözleşmesi”yle Boğazlar’da elde ettiği jeopolitik, jeostratejik, siyasi, askeri ve hukuki kazanımların geçerliliğinin sadece hukuki metinlerle değil dünya güç dengeleriyle de yakından ilgili olduğu düşünülürse, Montrö Boğazlar rejiminin değişimi konusunda ileri sürülecek her türlü isteğe, argümana ve baskıya karşı Türkiye’nin sadece uluslararası hukuka dayanmayıp, içinde bulunulan bölgesel ve küresel güç dengelerini iyi değerlendirmesi ve kendi ulusal gücüne dayalı, proaktif bir yaklaşım içerisinde olması kaçınılmaz bir zorunluluktur. KAYNAKÇA ARIBOĞAN, Deniz Ülke, AYMAN, Gülden, DEDEOĞLU, Beril, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, 4. bs., Faruk Sönmezoğlu (Ed.), Der Yayınları, İstanbul, 2005. ALGAN, Nesrin ve SAV, Özden N., “Türk Boğazları’nda Çevrenin Korunmasına Yeni Yaklaşım: Özellikle Duyarlı Bir Deniz Alanı”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 55-69. ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914–1980), Tisa Matbaası, Ankara, 1984. BAYKAL, Ferit Hakan, “Günümüzde Deniz Ulaşımındaki Gelişmelerin Işığında Türk Boğazları’nın Hukuki Rejiminin Değerlendirilmesi ve Milletlerarası Hukukta Genel Olarak Kabul Görmüş Diğer Boğazlardan Geçiş Rejimleri ile Kıyaslanması”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 30-37. BELİK, Mahmut R., Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü, Sermet Matbaası, İstanbul, 1962. BEYDİLLİ, Kemal, “Küçük Kaynarca’dan Yıkılışa”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I., IRCICA, İstanbul, 1999, ss. 64-135. BİLSEL, Cemil, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 14, Sayı 1-2 (1948), ss. 3-23. BOSTAN, İdris, “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde İstanbul Boğazından Geçişin Tabi Olduğu Kurallar”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 1-8. BÜKÜLMEZ, Başak ve KÜPELİ, Taner, “Küresel Güçlerin Karadeniz Stratejilerinin Önündeki Engel: Montrö”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, C. 3, No: 5 (Haziran 2007), ss. 193-218. CAŞIN, Mesut Hakkı, “Dünya Deniz Ulaşımında Marmara Denizi ve Türk Boğazları’nın XXI. Yüzyılda Değişen Stratejik Vizyonu”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler 78 Bilsel, “Sovyet Rusya−Türk Notaları Aydınlığında Türk Boğazları”, s. 8. Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 347 Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 112-135. Uluslararası Politikayı Anlamak: Ulus-Devlet’ten Küreselleşmeye, Zeynep Dağı (Der.), Alfa Yayınları, İstanbul, 2007, ss. 153-211. DAVUTOĞLU, Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu, 42. bs., Küre Yayınları, İstanbul, 2010. DEMİRKIRAN, H. Murat, “Türk Boğazları’ndan Geçiş Rejimi ve Geçiş Rejimi ile İlgili Yargıtay Hukuk Genel Kurulu’nun 21.11.2001 Gün E: 2001/4-955 K: 2001/1073 Sayılı Kararı”, Prof. Dr. Ergon A. Çetingil ve Prof. Dr. Rayegan Kender’e 50. Birlikte Çalışma Yılı Armağanı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 2007, ss. 1-29, http://www.demirkiran.av.tr/wp-content/uploads/2013/02/Turk_Bogazlarindan_Gecis_ Reji mi.pdf, (Erişim tarihi: 01.02.2015) DOĞRU, Sami, “Türk Boğazları’nın Hukuki Statüsü: Sevr ve Lozan’dan Montrö’ye Geçiş”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 15, Sayı: 2 (2013), ss. 123-169. DÖRDÜNCÜ, Muharrem, “1774 Küçük Kaynarca Antlaşmasından 1841 Londra Sözleşmesine Kadar Boğazlar Meselesi”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. III, Sayı:1 (Haziran 2001), ss. 73-89. EROL, Aykut, “Boğazlar’ımızda Kaza Olasılığı En Alt Düzeye Nasıl İndirilir?”, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Bayram Öztürk, Mikdat Kadıoğlu, Hüseyin Öztürk (Ed.), Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 5, İstanbul, 11-12 Kasım 2000, ss. 198-204. EROL, Mehmet Seyfettin Erol ve DEMİR, Sertif, “Amerika’nın Karadeniz Politikasını Yeniden Değerlendirmek”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 6, Sayı: 11 (Kış 2012), ss. 17-33. GÖNEY, Süha, Siyasi Coğrafya, C. II, İstanbul Üniversitesi Basım ve Film Merkezi, İstanbul, 1993. GÜNDÜZ, Aslan, Milletlerarası Hukuk, Temel Belgeler, Örnek Kararlar, 5. bs., Beta Basım Yayım, İstanbul, Ekim 2009. GÜREL, Şükrü Sina “Montreux Boğazlar Sözleşmesi Değiştirilmeli mi?”, Mülkiyeliler Birliği Dergisi, C. XVII, Sayı: 162 (Aralık 1993), ss. 44-46. İLHAN, Suat, Jeopolitik Duyarlılık, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989. İNAN, Yüksel, Türk Boğazları’nın Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ankara, 1986. KELEŞ, Erdoğan, “Rusya’nın Sıcak Denizlere İnme Politikası (Alman Deniz Yüzbaşısı Stenzel’e Göre İstanbul’a En Kısa Yol)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 28, Sayı: 46 (2009), ss. 89-142. KOCABAŞ, Süleyman, Kuzey’den Gelen Tehdit: Tarihte Türk–Rus Mücadelesi, Vatan Yayınları, İstanbul, 1989. KOÇER, Gökhan, “Karadeniz’in Güvenliği: Uluslararası Yapılanmalar ve Türkiye”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. 1, Sayı: 1 (Kış 2007), ss. 195-217. KUNT, Metin, “Siyasal Tarih (1600–1789)”, Türkiye Tarihi: Osmanlı Devleti 1600–1908, C. 3, Sina Akşin (Edt.), Cem Yayınevi, İstanbul 1993, ss. 17-73. KURAT, Yuluğ Tekin, Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, Kalite Matbaası, Ankara, 1976. KURUMAHMUT, Ali, Montrö Sözleşmesi, Türk Boğazları ve Karadeniz, Türk Deniz Araştırmaları Vakfı Yayınları, Yayın no: 26, İstanbul, 2006. 348 Bülent ŞENER MACKINDER, Halford J., “The Geographical Pivot of History”, The Geographical Journal, Vol. 23, No: 4 (April 1904), pp. 421-437. MACKINDER, Halford J., “The Round World and the Winning of the Peace”, Foreign Affairs, Vol. 21, No: 4, (July 1943), pp. 595-605. MERAY, Seha L., Devletler Hukukuna Giriş, C. I, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1968. ÖZÇELİK, Mücahit, “Sovyet Rusya’nın 1946 Yılında Boğazlarla İlgili İsteklerinin Türk Kamuoyundaki Yankıları”, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume: 6, Issue: 1 (January 2013), ss. 1091-1115. ÖZERSAY, Kudret, “Boğazlar Konusu”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. III (2001-2012), Baskın Oran (Ed.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2013, ss. 819-823. PAZARCI, Hüseyin, “Boğazlar Rejimine İlişkin Türk Dış Politikası ve Karşılaşılan Kimi Sorunlar”, Prof. Dr. Ernst Hirsch’in Hatırasına Armağan (1902-1985), Ankara, 1986, ss. 849-880. PİNON, Renée, “Karadeniz ve Boğazlar Meselesi”, Hüseyin Nuri (Çev.), Ali Ahmetbeyoğlu, İshak Keskin (Haz.), Tülin Aren Armağanı, İshak Keskin, Muhammet Hanefi Kutluoğlu, Sevil Pamuk (Yay. Haz.), Pamuk Yayıncılık, İstanbul, Eylül 2009, ss. 243-260. POTYEMKİN, Vladimir, BAKRUŞİN, S., EFİMOV, A., MİNTZ, İ., KOSMİNSKİ, E., Uluslararası İlişkiler Tarihi (Diplomasi Tarihi), C. I, Attila Tokatlı (Çev.), Evrensel Basım Yayın, İstanbul, Eylül 2009. SEMPA, Francis P., Geopolitics: From the Cold War to the 21st Century, Transaction Publishers, New Jersey, 2002. SLOAN, Geoffrey, “Sir Halford J. Mackinder: Geçmişten Günümüze Kalpgah Kuramı”, Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Colin S. Gray, Geoffrey Sloan (Ed.), Tuğrul Karabacak (Çev.), ASAM Yayınları, Ankara, 2003, ss. 16-46. SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C. I (1920–1945), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000, ss. 493-526. SÖNMEZOĞLU, Faruk, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, 4. bs., Filiz Kitabevi, İstanbul, Ekim 2005. SUMİDA, Jon, “Alfred Thayer Mahan, Jeopolitisyen”, Jeopolitik, Strateji ve Coğrafya, Colin S. Gray, Geoffrey Sloan (Ed.), Tuğrul Karabacak (Çev.), ASAM Yayınları, Ankara, 2003, ss. 47-71. ŞENER, Bülent, “Türk Boğazları'nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, Journal of History School, Yıl: 7, Sayı: XVII (March 2014), ss. 467-493. ŞENER, Bülent, Türk Dış Politikasında Güç Kullanma Seçeneği (1923-2010): Teorik, Tarihsel ve Hukuksal Bir Analiz, Barış Platin Kitabevi, Ankara, Ocak 2013. TOLUNER, Sevin, Milletlerarası Hukuk Dersleri, Beta Yayınları, İstanbul, 1996. TOSUN, Hüseyin, “Montrö Boğazlar Sözleşmesi (Boğazlar Sorununda Son Aşama)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, C. 4, Sayı: 13 (1994), ss. 87-112. TUKİN, Cemal, Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Boğazlar Meselesi, Pan Yayıncılık, İstanbul, 1999. UÇAROL, Rifat, “Değişmekte Olan Dünyada Türk Boğazları’nın Önemi ve Geleceği”, Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye, Sabahattin Şen (Der.), Bağlam Yayıncılık, İstanbul, 1992, ss. 165-202. Tarihsel Boyutlarıyla Boğazlar’ın Jeopolitik Ve Jeostratejik Önemi 349 YEL, Selma, Değişen Dünya Şartlarında Karadeniz ve Boğazlar Meselesi (1923-2008), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2009. YILMAZ, Sait , “Jeopolitik ve Jeostrateji”, www.academia.edu/7648509/Jeopolitik_ve_Jeostrateji, (Erişim tarihi: 01.02.2015) YURDUSEV, Esin, “Osmanlı İmparatorluğu Rusya ve Hindistan Üçgeninde İngiltere’nin Boğazlar Politikası”, Belleten, C. LXIII, Sayı: 237 (Ağustos 1999), ss. 559-596. https://ericrossacademic.files.wordpress.com/2015/03/3001-mackinders-natural-seats-of-power1904.jpg, (Erişim tarihi: 10.03.2015)
