www.edebiyatbilgihanesi.com EKFİİL (EKEYLEM) İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan ya da basit zamanlı fiillerin sonuna gelerek bu fiilleri birleşik zamanlı fiile dönüştüren ek hâlindeki fiildir. Mastar olarak bir anlamı olmayan ek fiil, “imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır. Ek fiilin iki görevi vardır: A. İsim Soylu Sözcükleri Cümlede Yüklem Yapması Ek eylem, isim ya da isim soylu sözcüklere gelerek bu sözcüklerin yüklem olmasını sağlar. Eğer yüklem isim soylu sözcüklerden oluşuyorsa, orada mutlaka ek eylem vardır. “Dün çok hastaydım” cümlesinin yüklemi “hastaydım” sözcüğüdür. Yüklem isim olan “hasta” sözcüğünden oluşmuştur. Ek eylem “hasta” ismine gelerek bu ismi yüklem yapmıştır. Ekleri gösterecek olursak, hasta – i – idi - m İsim Ek fiil Kip eki Şahıs eki Ek fiil, isim soylu sözcükleri yüklem yaparken dört kip ekinden yararlanır. Bu kip ekleri şunlardır: 1) Bilinen(Görülen) Geçmiş Zaman (i-di): İsim (-idi) eki getirilerek yüklem yapılır. Fakir - i - di – m (Fakirdim) Fakir - i - di - n Fakir - i - di Fakir - i -di -k Fakir - i - di-niz Fakir - i - di- ler Bir zamanlar bizler çok zengindik.( zengin i-di-k) Sen o zaman çok küçüktün.( küçük i-di-n) Akşama kadar okuldaydım. ( okulda i-di-m) 2) Öğrenilen( Duyulan) Geçmiş Zaman (i-miş): İsim soylu sözcüklere “-i-miş” eki getirilerek yapılır. Öznenin başkasından duyulan bir oluş içinde bulunduğunu gösterir. Öğretmen - i - miş - im Öğretmen - i -miş - sin Öğretmen - i - miş Öğretmen - i - miş - iz Öğretmen - i - miş - siniz Öğretmen - i - miş - ler Babam lisede çok çalışkanmış. ( çalışkan i-miş) Dedem meşhur bir pehlivanmış. ( pehlivan i-miş) Küçükken çok yaramazmışım. ( yaramaz i-miş-im) 3) Şart Kipi (i-se): www.edebiyatbilgihanesi.com İsim soylu sözcüklere “i-se” getirilerek yapılır. Ek eylemin şart kipi eklendiği isim soylu sözcüğü yüklem yapmaz, çoğu zaman cümleye şart anlamı katar. Görevli - i - se - m Görevli - i - se - n Görevli - i - se Görevli - i – se- k Görevli - i - se - niz Görevli - i - se - ler Görevliysen( görevli i-se-n) vazifeni aksatma. Esnafsan( esnaf i-se-n) vergini zamanında ödemeye çalış. Hastaysa( hasta i-se) doktora gitmeli. 4) Geniş Zaman: Ek eylemin geniş zaman kipinin çekiminde “-i-mek” fiili şahıs ekleriyle kaynaşmış bir hâldedir. Fiillere gelen geniş zaman eki olan “-r, -ar, -er, ” isimlere gelmez. Bu yüzden ek eylemin geniş zaman çekiminde şahıs ekleri doğrudan sözcüğe eklenir. Ayrıca ek eylem olan “-i” geniş zaman çekiminde görülmez. Mühendis - im Mühendis - sin Mühendis (dir) Mühendis - iz Mühendis - siniz Mühendis - dirler (lerdir) Ben iyi bir babayım. (baba-y-ım) Sizler saygılı öğrencilersiniz. ( öğrenciler-siniz) O, işini seven bir insan. ( insan-dır) Not: Ek eylemin geniş zaman çekiminde 3. tekil şahıs eki olan “-dır, -dir, -tır, -tir” çoğunlukla düşer. Bugün hava güzel. (güzel-dir) Bu çok pahalı bir araba. (araba-dır) B. Basit zamanlı Fiilleri Birleşik Zamanlı Fiil Yapması. Ek eylem, basit çekimli fiillere getirilerek onları birleşik çekimli hâle getirir. Buna göre bir fiilde iki tane kip eki varsa orada mutlaka ek eylem bulunur. Ek eylem iki kip ekinin arasında yer alır. “Keşke sınavda daha çok soru yapsaydım.” cümlesinde yapsaydım fiili birleşik çekimlidir. Yap - sa - i - di - n Fiil Kip Eki Ekfiil Hikaye Kişi Birleşik zamanlı fiiller üçe ayrılır: 1) Hikâye Birleşik Zaman (i-di): Basit çekimli bir fiile ek eylemin görülen geçmiş zaman eki “-idi” getirilerek yapılır. Kesinlik bildiren olaylar hikâye birleşik çekimle aktarılır. www.edebiyatbilgihanesi.com Çöz- er i- di- m ( çözerdim- geniş zaman hikâyesi) Çöz - er i- di - n Çöz - er i- di Çöz - er i- di - k Çöz - er i- di -niz Çöz - er i- di - ler Geldiydi ( Görülen geçmiş zaman hikâyesi) Gelmiştim ( Öğrenilen geçmiş zamanın hikâyesi) Gelirdim ( Geniş zaman hikâyesi Gelecektim ( Gelecek zamanın hikâyesi) Geliyordum ( Şimdiki zamanın hikâyesi) Gelseydim ( Dilek şart kipinin hikâyesi) Geleydim ( İstek kipinin hikâyesi) Gelmeliydim ( Gereklilik kipinin hikâyesi) Not: Emir kipinin hikâye birleşik çekimi yoktur. Bunun dışında bütün kiplerin hikâye birleşik çekimi vardır. 2) Rivayet Birleşik Zaman (i-miş): Basit çekimli bir fiile ek eylemin öğrenilen geçmiş zaman eki “-imiş” getirilerek yapılır. Rivayet birleşik çekimli fiillerde kesinlik anlamı bulunmaz. Başkasına ait düşünceler, başkasından duyulan olaylar genellikle rivayet birleşik çekimle aktarılır. Sor - u - yor - i - miş - im (Soruyormuşum - Şimdiki zamanın rivayeti) Sor - u - yor - i - miş - sin Sor - u - yor - i - miş Sor - u - yor - i - miş - iz Sor - u - yor - i - miş - siniz Sor - u - yor - i - miş – ler Bekliyormuşum (Şimdiki zamanının rivayeti) Bekleyecekmişim (Gelecek zamanının rivayeti) Beklemişmişim (Öğrenilen geçmiş zamanının rivayeti) Beklermişim (Geniş zamanının rivayeti) Beklemeliymişim (Gereklilik kipinin rivayeti) Bekleseymişim (Dilek şart kipinin rivayeti) Bekleyeymişim (İstek kipinin rivayeti) Not: Görülen (-di’li) geçmiş zaman ve emir kipinin rivayet bileşik çekimi yoktur. 3) Şart Bileşik Çekim (i-se): Basit çekimli bir fiile ek eylemin şart kip eki “-ise” getirilerek yapılır. Koşul (koşul), istek ve emir kipinin şartlı birleşik çekimi yoktur. Şart birleşik çekimli fiiller çoğunlukla cümleye koşul anlamı katar. Bak- acak i- se – m ( Bakacaksam - Gelecek zamanın şartı) Bak - acak i- se - n Bak - acak i- se Bak - acak i- se - k www.edebiyatbilgihanesi.com Bak - acak i- se - niz Bak - acak i- se – ler Silecekse (şimdiki zamanının şartı) Siliyorsanız (şimdiki zamanının şartı) Silmişse (Öğrenilen zamanının şartı) Sildiyse (Görülen geçmiş zamanının şartı) Silerse (Geniş zamanının şartı) Silmeliyse (Gereklilik kipinin şartı) Not: Şartlı birleşik kiple çekimlenen fiiller genellikle temel cümlenin yüklemi değil, yan cümlenin yüklemi olur. “Sınavı kazanırsan sana güzel bir hediye alacağım.” cümlesinde temel cümlenin yüklemi “alacağım” sözcüğüdür. Geniş zamanın şartıyla çekimlenen “kazanırsan” fiili ise yan cümlenin yüklemidir. Not: Dilek - şart, istek ve emir kipinin şartlı bileşik çekimi yoktur. Ek Fiilin Olumsuzu : Ek fiille çekimlenmiş sözcüklerin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. Öğrenci değildim. Öğrenci değilmiş. Öğrenci değilse. Öğrenci değilim. Yukarıdaki örneklerde ek fiilin olumsuz çekimi görülmektedir. Diğer fiillerin "-ma, -me" ile ek fiilin "değil" ile olumsuz yapılması, ek fiilin bulunmasını oldukça kolaylaştırır. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin fiil, hangisinin ek fiil almış isim olduğunu siz bulun. Sepetten elma al. O arabanın rengi al. Ek fiilin Soru Şekli : Bu fiilin soru şekli de diğer fiillerde olduğu gibi "mi" ile yapılır. "mi" sözü isimle ek fiil arasına girerek kullanılır. Avukat mıyım? Avukat mıymış? Avukat mıydım?