beyin damarlarının hastalığı

DERS-7:
BEYİN DAMARLARININ
HASTALIĞI
BEYİN İNFARKTÜSÜ,
BEYİN KANAMASI,
BEYİN DAMARININ
TIKANMASI, FELÇ, ŞAH
DAMARLARININ HASTALIĞI
FELÇ
Beyinin herhangi bir bölgesinin ihtiyac› olan
kan sunumun kesilmesidir. “‹nme” veya
“Beyin krizi” de denmektedir.
Yaklafl›k 240 milyon nüfusu olan ABD
(Amerika birleflik devletleri) de her 45 saniyede birileri felç olmaktad›r (geçici veya
kal›c› felç).
423
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
424
fiekil 5-26. Beyin
içindeki damar›n
kan p›ht›s› ile t›kanmas› sonucunda, bu
damar›n besledi¤i
beyin bölgesinin
ölmesi veya hasar
görmesinin anlam›;
kal›c› felç.
Damar› t›kanm›fl ve
ölmüfl beyin dokusu
Beyinin ön kesiti
kaynak: www.e1
Beyini besleyen
damar›n kan p›ht›s›
ile t›kanmas›
Felcin me ka nizmalar›:
l
Beyine kan götüren damarlar›n kan p›ht›s› ile t›kanmas›, buna; “beyin kans›zl›¤›na
ba¤l› Felç” denmektedir (“‹skemik, T›kanma Felci”).
l
Beyindeki kan damar›n›n çatlamas› ile beyinin içerisine kan s›zmas›na; “kanamal›
Felç” denmektedir (“Hemorajik Felç”).
fiayet, beyini besleyen kan ak›m› birkaç
dakikadan daha uzun süre kesilirse, beyin
hücreleri ölmeye bafllar ve beyinde kal›c› harabiyet meydana gelir.
1 . B e y i n K a ns ı z l ığ ın a B a ğ l ı
( İskemik, Tıkanma Felci)) F e l ç :
En s›k Felç tipidir. Damarsertli¤ine ba¤l›
beyindeki atardamarlar›n t›kanmas› sonucunda meydana gelmektedir.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
Atardamar duvarlar›n›n içerisinde oluflan
damarsertli¤i plaklar› zamanla geliflip büyürler.
S›kl›kla, bu plaklar›n üzerinde damar›n
içerisini de örten ve kan›n damara yap›flmas›n› engelleyen koruyucu zar tabakas›n›n
(“endotel” denmekte) fonksiyonunun bozulmas› (zamanla pla¤›n üzerinin afl›nmas› veya
pla¤›n kabu¤unun birdenbire y›rt›lmas›) ile
plak üstünde kan p›ht›s› oluflur ve böylece
normal kan ak›m› engellenir veya yavafllar
ve beyinin bu bölgesinin beslenmesi bozulur.
‹ki tip p›ht› vard›r:
1. Beyin içerisindeki, atardamarlar›n lumeninde damar sertli¤i pla¤›n›n üzerinde
oluflan ve burada yerleflip kalan p›ht›s›,
Beyin Trombusu” denmektedir. Bu p›ht›,
“B
beyinin kan ak›m›n› önceleri yavafllatarak
trombusun daha fazla büyümesine sebep
olmakta ve sonuçta gittiçe büyüyen bu
p›ht› atardamar› tam t›kayarak Felç meydana getirmektedir.
2. Beyin d›fl›nda bir baflka atardamarda olufl-mufl P›ht›n›n k›r›l›p kopup da¤›larak kan
em boak›ma kar›flarak beyine gitmesine “e
lizm” denmektedir, bu p›ht› parçac›klar›
beyini besleyen küçük atardamarlarda t›-Ba k› n›z, fi
fie
ekil
kanmaya sebep olmaktad›r (B
5-26).
425
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
426
l
Beyine giden, kan p›ht›s›n›n da¤›lan parçalar›n›n buradaki küçük damarlar› t›kamas› ile kans›zl›¤a ba¤l› Felç meydana
gelmektedir (kans›zl›k felcinin 2. sebebi).
Beyine Emboli (p›ht› parças›) gitmesinin
önemli bir sebebi de kalp vurular›n›n düArit mi”), Özellikle kalp
zensiz olmas›d›r (“A
kulakc›klar›n etkili kas›lma yerine titreflmesidir (“aatri yal fibrilasyon” denmekte)
[Bak›n›z, sayfa 336, flekil; (-D)]. Kulakc›klar düzenli kas›lmad›¤›ndan içlerindeki kan› vucuda at›lmas› için kar›nc›klara boflaltamazlar, ayr›ca boflalmayan ve geride kalan kan kulakc›klar›n içerisinde p›ht›lafl›r,
zamanla sol kulakc›ktaki bu p›ht›dan kopan parçac›klar önce sol kar›nc›¤a ve oradanda aort atardamar› ve flah-damar› yolu ile beyine gider (Bak›n›z, sayfa 448,
Bölüm 6, fiekil 6-1).
l
Beyin Kans›zl›¤› felcinin bir di¤er sebebi
özellikle kalp kapaklar›n›n fonksiyon ve
yap›lar›n›n bozulmas›d›r (60 yafl›ndan
sonra damarsertli¤i ve çocukluk- gençlikte geçirilmifl romatizmal kalp hastal›¤›na
ba¤l› daralmalar› (iltihaplan›p yap›flmalar›
ve sertleflip, kireçlenmeleri sonucunda iyi
aç›lamamalar›), veya protez metal kapak
tak›lanlarda kalbin içini ve kapakc›klar›n
üzerini döfleyen zar tabakas›n›n iltihaplanmas› (“endokardit” denmekte). ‹ltihaplanm›fl tabaka ve kapa¤›n kayganl›¤› bozulaca¤›ndan buraya h›zla kan p›ht›s› yap›fl›p
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
“trombus” meydana getirmekte, sonra
kapak üzerinde yerleflmifl p›ht›n›n k›r›l›p
da¤›lmas› ile parçac›klar› beyine ve tüm
vucuda yay›l›rlar. Bu nedenle yapay metal
kapak tak›lanlara ve kalp kapaklar› bozuk
ve normal çal›flmayanlara, s›kl›kla kan› inceltici ilaçlar verilmektedir.
2 . K an am a l ı (Hemorajik)) F e l ç:
Felcin ikinci önemli sebebi beyin içerisine
kanama olmas› yani kanamal› felçtir. Bu tip
Felçte kanama, beyin içerisindeki küçük damar duvarlar›n›n zay›flamas› ve patlamas› sonucunda meydana gelmektedir. Baz› insanlarda beyin damarlar›nda do¤umsal kusurlar
baloncuk ve damar yuma¤› gibi) bulunmakta,
bu bozukluklar kanamal› felci kolaylaflt›rmaktad›r, bu kiflilerde beyin kanamas› daha s›k
görülmektedir. Damar y›rt›lmas›ndan sonra
beyin içerisinde biriken kan burada bir tümör
gibi büyüyerek beyine bask› yap›p beyin hücrelerine zarar verir ve onlar› öldürür.
Fel cin Risk Fak törleri:
Yüksek tansiyon, felcin birinci sebebidir
(en önemli risk faktörü). Felç tehlikesini artt›ran di¤er faktörler: Yafl, kiflinin ailesinde felç
geçirenlerin bulunmas›, sigara içmek, fleker
hastal›¤›, yüksek kolesterol ve kalp hastal›¤›n›n bulunmas› (kalp yetersizli¤i, infarktüs
geçirmifl olmak, kalp kapaklar›nda bozukluk
gibi).
427
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
428
l
Baz› ilaçlar, kanda p›ht› teflekkülünü ve
felç olmas›n› art›rmaktad›r. Bunun en tipik
örne¤i 35 yafl üzerinde do¤um-kontrol
hap› kullanan kad›nlar.
Kad›nlarda erkeklere göre felç daha s›kt›r.
Kad›nlarda felç riski gebelik s›ras›nda ve gebelikten sonraki haftalarda artmaktad›r.
Kokain kullan›m›, alkol al›flkanl›¤›, kafa travmas› ve yaralanmalar›, ve kiflinin bulunan di¤er
kan hastal›klar› (kan›n p›ht›laflamamas› gibi) beyin içerisine kanama riskini art›rmaktad›r.
fiiikayetle ri:
Felcin fi
Hastan›n flikayetleri hasar görmüfl beyin
bölgesine ba¤l›d›r. Dolay›s› ile hastadan hastaya fark gösterebilir. Baz› kifliler Felç olduklar›ndan habersizdirler.
¤ Genellikle aflflaa¤›dakilerden birinin veya
mesi felci
daha fazlas›n›n birdenbire geliflflm
iflflaaret etmektedir:
l
Kuvvetsizlik veya felç; kollarda, bacaklarda, yüzün bir bölümünde, veya vucudun herhangi bir bölümünde hareketsizlik.
l
Uyuflma, kar›ncalanma, duyunun azalmas›.
l
Görme bozuklu¤u.
l
Konuflman›n bozulmas›; konuflamama,
konufltu¤unun anlafl›lamamas›, okuma
veya yazman›n güçleflmesi.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
l
Yutma güçlü¤ü veya a¤z›n sulanmas›,
a¤›z kenar›ndan salya akmas›.
l Haf›zan›n kaybolmas›.
l Bafl dönmesi (yüzde e¤rilme ve flekil
bozuklu¤u, düflme hissi).
l Denge kayb›.
l Kiflilik de¤iflikli¤i.
l Ruh hali de¤ifliklikleri (bunal›m, depresyon, ilgisizlik).
l Uykulu olma, uyuflukluk veya fluur kayb›.
l Kontrolsuz göz hareketleri veya gözkapa¤›n›n düflmesi.
¤ fiayet bu flikayetlerden biri veya daha
fazlas›n›n 24 saatten daha k›sa bir süre
devam etmifl ve bulunduysa bu “Geçici Beyin Kans›zl›¤›” krizi’dir (geçici iskemik kriz), beyin fonksiyonlar›n›n geçici olarak bozulmas› olup, muhtemel
gelecek felcin haberci belirtisidir.
fiiikayetlerinin Figürler ile
Felcin fi
Aç›klanmas›:
Felç belirtilerinin çeflitlili¤i, her hastada beyinin de¤iflik bölgelerinin hasar görmesine
ba¤l›d›r. Bunlar s›kl›kla sol ve sa¤ beyin yar›lar› veya beyincik ve beyin sap›n›n tutulumuna ba¤l› flikayetlerdir.
Bak›n›z: Afla¤›daki aç›klamal› flekillerde beyinde hasar gören felç bölgesine göre bulunmas› gereken flikayetler gösterilmifltir.
429
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
430
1. Beyin sap› tu tulu mu:
fiekil 5-27 . fii kayetler: Beyin sap›n› etkileyen Felcin hayati tehlikesi vard›r.
Çünkü beyinin bu bölgesi nefes almay›,
solumay› ve kalbe vurmay› ö¤retir. Beyin sap›n›n felci çift görmeye de sebep
olabilir. Nefes alma ve kalp vurular›n›n
kontrolu bozulur, ayr›ca beyin sap› daha az temel, hayati olan kabiliyetleri
de kontrol eder, örne¤in konuflman›n
telafuzu.
kaynak: www.e1
2. Be yincik:
kaynak: www.e1
fiekil 5-28. Fonksi yo nu ve fiikayetleri:
Beyincik, beyinin di¤er bölgelerinden,
omurilikten ve duyu reseptörlerinden
(sinir uçlar›) gelen yollar›n giriflindedir.
‹skelet kaslar›n›n do¤ru zamanda birbiri ile uyumlu ve düzgün, düzenli ve ritmik hareket etmesini sa¤lamaktad›r.
Bu bölgenin felci; bafl dönmesi, bulant›, denge ve koordinasyon (hareketlerde
düzen ve uyum) problemlerine sebep olabilir (ayakkab› giyememe ve gözleri kapal› iken parma¤›n› burnuna götürememe.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
431
3. Sol Be yin :
fiekil 5-29 . Fonksi yon ve flikayet leri:
Beyinin Sol yar›s›, vucudun sa¤ taraf›n›n hareketlerini kontrol etmektedir.
Beyinin sol yar›s›n› etkileyen felcin
a¤›rl›¤›na ba¤l› olarak; sa¤ vucut yar›s›n›n hareketlerinde kaybolma veya hareket becerilerinin zarar görmesi meydana gelebilir, hastan›n konuflmas› kaybolabilir, bozulabilir.
kaynak: www.e1
4. Sa¤ Beyin :
fiekil 5-30 . Fonksi yon ve flikayet leri:
Beyinin sa¤ yar›s›, sol vucudun hareketlerini kontrol eder. Beynin sa¤ yar›s›n› etkileyen felcin fliddetine ba¤l› olarak vucudun sol taraf›ndaki hareketlerin fonksiyonu kaybolur veya becerileri
zarar görür. Ek olarak vucudun sol tarafa ve çevresine normal dikkat, uyan›kl›k azalabilir (soldaki ses ve görüntünün
alg›lanmas› bozulur).
kaynak: www.e1
432
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
hisi :
Felcin Teflflh
fiikayetlerin nas›l geliflti¤inin bilinmesi
önemlidir. Felcin bafllang›c›nda hastan›n flikayetleri çok ciddi, a¤›r olabilir veya biririnci
ikinci günde hastan›n flikayetleri ilerleme,
gerileme veya oynamalar (azal›p, artma)
gösterebilir. Bundan sonra hastan›n ilk belirtilerine, baflka ilave belirti olmam›flsa Felcin
tamamland›¤› düflünülmelidir.
Sinir sisteminin muayenesi s›ras›nda doktor hareket ve duyu eksikliklerine bakmal›d›r.
Bunlar s›kl›kla beyin hasar›n›n yeri ile yak›n
iliflki göstermekte ve o bölgenin fonksiyonlar›n›n kaybolmas›na uymaktad›r.
Muayenede tesbit edilebilen Felcin
önemli belirtileri: Görmenin ve görme alan›n
de¤iflmesi, anormal refleksler, anormal göz
hareketleri, adale güçsüzlü¤ü, duyunun
azalmas› ve duyu bozukluklar› (yanma,
uyuflma, ac›ma gibi).
Boyundaki flah-damarlar›n doktor taraf›ndan steteskop ile dinlenmesi sonucunda burada “u¤ultu sesi” duyulabilir (“üfürüm”
denmekte). fiah-damarda damarsertli¤i pla¤›n›n oluflturdu¤u darl›ktan geçen kan›n ç›kard›¤› ses).
Felcin sebebini, tipini, ve beyinde hasar gören bölgenin yerini belirlemek ve bu flikayetlerden sorumlu olabilecek hastal›klar› bertaraf
etmek için afla¤›daki testlere baflvurulabilir:
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
l
Bilgisayarl› Beyin tomografisi (“CT” denmekte) veya Beyin MRI; Felce sebep olan
kanamay› veya di¤er hasarlar› belirlemek
ve Felcin yeri ile geniflli¤ini anlamak için
kullan›lmaktad›r.
l
Elektrokardiyogram (EKG); Altta yatan kalp
hastal›¤›n› teflhis etmek için; yüksek tansiyonun belirtiler ve atriyal fibrilasyon ( aritmi,
kalp kulakc›klar›n›n düzensiz titreflmesi). Bu
hastal›klar EKG’de kesin olarak teflhis edilebilmektedir.
l
Ekokardiyogram (k›saca “Eko” denmekte); parçalanan ve vucuda da¤›lan (“Embolizm”) kan p›ht›s› parçac›klar›n›n, kalpteki kayna¤›n›, yerini bulmak için kullan›lmaktad›r (özellikle kalp kapaklar› ve
boflluklar›n›n görülüp, incelenmesi).
l
fiah-damar› Doppleri; doppler, ultrasonun bir tipidir. Beyini besleyen kan› götüren en önemli atardamar olan fiah-damar›n (“karotis” denmekte) darl›¤›n› bulmak
için yap›lmaktad›r.
l
Kalbin Vurular›n›n Düzeninin (Ritm) ‹zlenmesi (“Holter”); Hastanede ve hastane
d›fl›ndaki Felcin sorumlusu olabilen atriyal
fibrilasyon gibi kalp aritmilerini (kalbin
düzensiz atmas›) belirleyebilmek için kullan›lmaktad›r. Çünkü istirahatte çekilen
EKG gelip-geçici aritmileri göstermez
(gelip-geçici aritmilerin Felç yapma riski
daha yüksektir), bu tip aritmileri teflhis et-
433
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
434
mek için 24-96 saat devaml› kay›t yapan
ve hastan›n üzerinde tafl›nabilen “Holter
EKG” kullan›lmaktad›r.
l
Beyin Anjiyo’su; Doktor Felçten sorumlu
olan beyin damar›n› görebilir ve tan›yabilir.
Anjiyo, ameliyat düflünülen hastalarda (beyin damarlar›nda; MRI ile baloncuk veya
damar-yuma¤› bulunuyorsa) istenmektedir.
l
Anormal kan p›ht›laflmas›n›n beyin damarlar›nda p›ht› oluflmas›na sebep olabilece¤ini araflt›rmak için baz› kan testleri
istenebilir.
Te da vi:
Felç acil bir durumdur. Doktorlar›n buna
“Beyin Krizi” demelerinin sebebi tedavisinin
erkenden, hemen yap›lmas›n›n önem ve hayatiyetini vurgulamak içindir. Acil tedavi
hastan›n hayat›n› kurtarmakta ve sakat kalma olas›l›¤›n› azaltmaktad›r.
Tedavi Felcin a¤›rl›¤›na ve sebebine göre
de¤iflmektedir. Felçlerin hemen hemen tamam› hastaneye yat›r›lmal›d›r, bunlar›n yo¤un
bak›m ve yaflam deste¤ine ihtiyac› olabilir.
l
Amaç, Felç belirtileri olan hastay› hemen
acil bölüme götürmektir; burada doktor
kanamal› veya kan p›ht›s›na ba¤l› damar
t›kan›kl›¤› Felci; k›sacas› h›zla Felcin Tipini
belirleyip, gerekli tedaviye bafllayacakt›r:
“Tüm tedaviler Felç bafllayal› 3 saat içerisinde yap›lmal›d›r”.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
l
Hemen Tedavi: P›ht› eritici ilaçlar (“Trombolitik” denmekte, tPA gibi): Bunlar p›ht›y› eritip, hasarlanm›fl beyin bölgesinin kan
ak›m›n› düzelterek, beyinin normal kanlanmas› ve beslenmesini yeniden sa¤layacakt›r. Bu tedaviyi alan hastalarda Felcin uzun dönemdeki zararlar› (sakat ve
engelli kalma gibi) daha az olmufltur.
¤ P›ht› eritici ilaçlar›n hastaya verilmesi için
gereken flartlar (kriterler) çok s›k›d›r. Bunlar›n bafl›nda: Hastalara bu tedavi, Felç flikayetlerin bafllamas›ndan 3 saat içerisinde, Felç konusunda uzman ve deneyimli
bir ekip taraf›ndan uygulanmal›d›r.
fiayet Felcin sebebi kan p›ht›s› yerine beyin kanamas› ise, bu tedavi ve ilaçlar kanamay› art›raca¤›ndan beyin hasar›n› çok daha
kötü yapacakt›r. Bundan dolay› tedaviye
bafllamadan önce bu duruma dikkat edilmelidir (münkünse beyin Tomografisi veya MR
ile Felcin sebebi tam olarak do¤rulanmal›d›r).
l
Di¤er Tedaviler: Kan› incelten ve p›ht›laflmay› engelleyen ilaçlar; Heparin ve Kumadin (Coumad›n), Aspirin, özellikle beyin damarlar›n›n p›ht› parçalar› ile t›kanmas›na ba¤l› beyin kans›zl›¤› (iskemik) tipindeki Felçte kullan›lmaktad›r (aritmiler,
kalp kapa¤› bozukluklar›, flahdamar hastal›¤› ve kalbi büyük olanlar).
435
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
436
l
Di¤er genel ‹laçlar; Hastan›n Felç ile ilgili
flikayetlerini kontrol etmek için kullan›lmaktad›r. fiiddetli bafla¤r›s› için a¤r› kesiciler, yüksek seyreden tansiyonda; tansiyon-düflürücüler, Aritmisi fliddetlenen,
atriyal fibrilasyonu h›zlanm›fl (hastan›n nab›z› daha düzensiz ve h›zl› vuruyorsa ve
çarp›nt›dan flikayet ediyorsa); aritmiyi yavafllatan ilaçlar verilebilir.
l
Yutma güçlü¤ü olan hastalarda beslenme
ve s›v› verilmesi gerekebilir. Besinler ve s›v›lar toplardamara tak›lan ince bir tüpten
veya mideye yerlefltirilen beslenme tübünden (gastrostomi tübü) yap›labilir. Yutma güçlü¤ü geçici veya devaml› olabilir.
l
Kanamal› Felçte, ameliyata ihtiyaç duyulabilir; böylece beyindeki birikmifl kan
oradan boflalt›l›p, temizlenir ve hasarl›
kan damarlar› tamir edilebilir ve kanama
durdurulabilir.
Felcin Uzun Dö nem Te davi si:
Uzun dönem tedavinin amac›; mümkün
oldu¤u kadar daha fazla vucut fonksiyonunun geri gelmesini, iyileflmesini sa¤lamak
ve hastay› gelecek felçlerden korumakt›r.
Mevcut flikayetlere ba¤l› olarak hastan›n
becerilerinin tekrar kazand›r›lmas›; konuflma,
mesleki becerileri, ve hareketler ile ilgili fizik
tedavileri ihtiva eder. ‹yileflme zaman› ise kifliden kifliye farkl›d›r.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
Bu tedavilerin bir baflka faydas›; hastay›
aya¤a kald›rarak, dengesini bulmas›n› sa¤layarak, sonra da ve ilave hareket egzersizleri
ile felç ile iliflkili hareketsizli¤e ba¤l› infeksiyonlara, yatak a¤r›lar›na, ve ruhsal depresyona engel olmak ve hastay› bunlardan korunarak ba¤›ml›l›k durumundan h›zla kurtulmas›n› sa¤lamakt›r.
Felcin Beklen tileri: Felçten hayatta kalanlar›n birço¤unda uzun dönem sakatl›k kalabilir,
ancak bunlar›n yaklafl›k %10’unda (10 hastan›n 1’si) felcin etkiledi¤i vucut fonksiyonlar›n›n tamam› veya ço¤u iyileflmektedir.
%50’sinde (10 hastan›n 5’i) ise evde yard›mc› sa¤l›k personeli ile kalabilmekte, %40’› ise
(10 hastan›n geriye kalan 4’ü) ise uzun süre
bak›m imkanlar› mkanlar› olan Huzurevine
yerleflir veya yard›ma muhtaç yaflar.
Fel cin Zararla r›: Hareketin kaybedilmesinin getirdi¤i problemler; eklem k›salmalar›,
çekilmeleri, bas›nç a¤r›lar›d›r (hareketsizli¤e
ba¤l› pozisyonunu de¤ifltitmeden oturmas›,
yatmas›na ba¤l› vucut a¤›rl›¤›n›n devaml›
ayni bölgeye bas›k› yapmas›; s›kl›kla kalçalar›, popolar›, ayaklar›n topuklar›).
l
Kal›c› hareket kayb› veya vucudun bir bölümünün duyusunun kaybolmas›.
l
Kemik k›r›klar›, adale kas›lmalar› (adalelerin kullan›lmamas›na ba¤l› k›salma).
437
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
438
l
Beyin fonksiyonlar›n›n kal›c› olarak kaybolmas›.
l
Sosyal iliflkilerin azalmas›. Kendi kendine
bakabilme, yetebilmeyi sa¤layan hareket
ve beceri fonksiyonunun azalmas›, Ömrü
k›saltmaktad›r.
l
Hastan›n kulland›¤› ‹laçlar›n yan etkileri;
kan› incelten ilaçlar›n yapt›¤› kanamalar
en tehlikeli olan ilaç yan etkidir.
l
Bazen intiharlara kadar giden ve hastan›n
yaflam iste¤inin kaybolmas›na sebep olan
ruhsal bunal›mlar (Depresyon).
l
Hareketsizli¤e ba¤l›; infeksiyonlara kolay
yakalanma (özellikle üst solunum yollar› ve
afla¤› idrar yollar›) ve damar sertli¤inin mevcut risk faktörlerinin (fliflmanl›k, yüksek tansiyon, fleker hastal›¤› gibi) fliddetlenmesi.
Acil Yaklaflfl››m için Tav siye miz:
l
Birisinin veya sizin Felcin flikayetleri bulunuyorsa, bu kiflinin hemen tedaviye
ihtiyac› vard›r!!.
l
“112” Acil ambulans servisi hemen
aranmal›d›r!!.
Felçten Korun mak :
l
Her 2 y›lda bir yüksek tansiyon için kontrolden geçiniz. Özellikle ailenizde yüksek
tansiyon bulunuyorsa ve tansiyonunuzun
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
yüksek oldu¤unu biliyorsan›z, ilaç kullansan›z bile haftada en az 1-2 defa tansiyonunuzu ölçtürün (tercihen, zorunlu olmad›kça tansiyonunuzu kendiniz bakmay›n›z).
l
Kolesterolunuzu ölçtürünüz. fiayet damar
sertli¤i riskiniz yüksekse (damarsertli¤inin
en az 2 risk faktörü bulunuyorsa veya fleker hastas› iseniz), LDL (“kötü”)- kolesterolunuz 70’den düflük olmal›d›r.
l
Yüksek tansiyon, fleker hastal›¤›, yüksek
kolesterol (özellikle LDL yüksekli¤i) ve bilinen bir kalp hastal›¤›n›z bulunuyorsa doktorunuzun tedavi tavsiyelerine uyunuz.
l
Düflük ya¤l› beslenme fleklini takip ediniz
(fliflman ve fleker hastas› iseniz mutlaka
diyetisyene dan›fl›n›z).
l
Sigaray› kesin. Düzenli egzersiz yap›n›z;
kilonuz fazla veya fliflman de¤ilseniz günde 30 dakika. fiayet fliflmansan›z günde
60- 90 dakika.
l
Günde 1-2 alkollu içkiden fazlas›n› içmeyiniz (haftada en fazla 1-2).
As pirin Te davi si:
Günde 80 mg veya 100 mg. 65 yafl›ndan
küçük kad›nlarda faydas› riskinden (kanama,
alerji gibi) fazla oldu¤u sürece, felçten korunmak için Aspirin önerilmektedir (2007).
439
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
440
l
65 yafl›n üzerindeki kad›nlarda ise flayet
hastan›n tansiyonu kontrol alt›ndaysa ve
Aspirinin faydas›, ilac›n mide ve beyin kanamas› meydana getirme riskinden daha
fazla düflünülüyorsa Aspirin alman›n do¤ru olup olmayaca¤› için doktorunuza sorunuz.
l
Afla¤›daki durumlara sahipseniz, Doktorunuz size Aspirin veya di¤er kan incelticilerini alman›z› tavsiye edecektir.
l
Bu durumlar: Geçmiflte geçici beyin t›kan›kl›¤› veya Felç geçirmifl olmak, veya halen kalp aritmisi (atriyal fibrilasyon gibi),
tak›lm›fl metal kalp kapa¤›, kalp yetersizli¤i flikayetleri ve belirtilerinin bulunmas›
(nefes darl›¤›, kalbinin büyümesi, ayaklar›n›n fliflmesi, eforla yorgunluk gibi) veya
felç için di¤er risk faktörleri (kalp at›fllar›n›n düzensizli¤i- aritmi, flahdamar›n hastal›¤› gibi).
3 . Ş a h - d a m a r ı n (Karotis))
H a s t al ığ ı:
fiahdamarlar boyun heriki yan›ndan beyiBa k› n›z,
ne kan götüren atardamarlard›r (B
fie
ekil 5-31). Altçene köflelerinin alt›nda parfi
mak ile hissedilebilirler (nab›z vurular›). fiahdamar›n damarserti¤i pla¤› ile lumeninin daralmas› sonucunda beyine giden kan ak›m›n›n azalmas›na “fiah-damar›n Hastal›¤›”
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
441
Sol ve sa¤ beyin yar›lar›
Beyin
‹ç flahdamar›
fie kil 5-31 . Sa¤ ve
sol fiahdamarlar›.
Boyunun heriki yan›nda seyrederler,
alt çene köflesinde
iç ve d›fl olmak
üzere(“‹nternal ve
eksternal iç, d›fl)
ikiye ayr›l›p, sonra
beyine girerler.
kaynak:www.e1
Sol ve sa¤ ana
flahdamarlar›
d›fl flahdamar›
denmektedir. fiahdamar›ndan birisinde kan
ak›m›n›n tam olarak kesilmesi s›kl›kla Felç
olarak bilinmekte ve beyinde a¤›r ve kal›c›
hasar meydana getirmektedir, bu durumun
ani ölüm tehlikesi yüksektir.
fiaahdamar› Has tal›¤›: Ta n›m› ve Öne mi:
fi
L Felç veya “beyin damarlar›n›n kazas›
(kötü olay›)”, Beyinin bir bölümünün kan ak›m›n›n birdenbire kesilmesidir.
Felcin iki önemli sebebinden birisi fiahdamar›n›n t›kanmas›d›r (Felcin di¤er önemli sebebi kalp vurular›n›n düzensiz atmas›, yani
“atriyal fibrilasyon”dur; buna ba¤l› kalbin sol
kulakc›¤›nda oluflan kan p›ht›s›n›n parçalan›p, beyine gitmesi).
442
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
fiahdamarlar kalpten beyine kan götüren
ve beyini besleyen atardamarlard›r, bu damarlar t›kanabilir veya daralabilirler. T›kanmas›ndan, damar duvar›n›n içerisine kolesterol depolanmas› ile meydana gelen daBa k› n›z,
marsertli¤i plaklar› sorumludur (B
fie
ekil 5-32, fi
fie
ekil 5-33). Bunlar, flahdamar›n
fi
içerisindeki kan ak›m›n›n geçti¤i damar lumenini daralt›r. Bu kolesterol depolar›n›n
oluflturdu¤u damarsertli¤i plaklar› k›r›l›r veya
y›rt›l›r ise (birdenbire), plaktan kopan kolesterol parçac›klar› ve küçük kan p›ht›lar›, kan
ak›m›na karfl›p beyine gider ve beyinin küçük kan damarlar›n› t›karlar, sonuçta; beyinin
bu bölgesinin kan al›m› durur. fiahdamarda
oluflan daha büyük kolesterol pla¤› burada
zamanla geliflen daha ciddi daralma meydana getirebilir, bu pla¤›n felç riski daha fazlad›r.
fiaahdamar› Has tal›¤›n›n fi
fiiikayet leri:
fi
fiahdamar›n›n t›kanmas›nda s›kl›kla flikayet bulunmaz, doktor ve hasta beyine giden
kan ak›m›n›n ileri derecede kesilmesine kadar hastal›ktan habersizdirler. Kan› azalm›fl,
beyin bölgesi yeterli düzeyde beslenemeyece¤inden, önce fonksiyonunu durdurur. Yaflayaca¤›n›z ve ortaya ç›kacak flikayetler kan
damar› t›kal› beyin bölgesine göre de¤iflBa k›n›z Yuka r› da, fi
fie
ekiller le Fel cin
mektedir (B
belirti leri) (fiekil 5-27—30).
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
Felcin ve ya Geçici Be yin T› kan mas› n›n
fiiika yet leri:
S›k Görülen fi
l
Bir veya heriki gözde görme kayb›.
l
Konuflma güçlü¤ü ve hastan›n sözlerinin anlafl›lamamas›.
l
Kendini anlatmakta ve kelimeleri seçmekte zorlanmak.
l
Vucudun bir yar›s›ndaki Kollar veya bacaklarda, kuvvetsizlik veya hissizlik.
l
Yüzde hissizlik veya e¤rilme (yüzün bir
taraf›n›n çarp›lmas› gibi).
l
Yürürken dengeyi sa¤lamakta zorlanma.
Bazen bu flikayetler birkaç dakika veya saatte kaybolabilir (24 saatten k›sa sürebilir),
sonra tekrar kendinizi iyi hissedebilirsiniz. Bu
durumda hemen doktorunuzla konuflmal›s›n›z. Bu flikayetlerin herhangi birisi “GeçiciBeyin Felcinin” veya küçük bir Felcin iflaretleri olabilir, anlam›: Kal›c› Felç riskiniz yüksektir. Felçten korunmak için doktorunuz,
kal›c› beyin hasar› meydana getirmeden Geçici felcinin sebebini bulmaya çal›flacakt›r.
fiahdamar› Daralmas›n›n Teflhisi: fiahdamar›n ve boyunun doktorun steteskop ile
dinlenmesi ile, daralm›fl atardamar›n darl›k
bölgesinden kan›n geçerken oluflturdu¤u gü-
443
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
444
rültü (“üfürüm” denmekte) duyulabilir Bu
seslerin Doppler-ultrason ile saptan›p kaydedilmesi ile fiahdamardaki darl›¤›n yeri ve decesi hakk›nda daha net bilgiler sa¤lanacakt›r.
“MR-Anjiyo ve CT-Anjiyo” ile (Kolun toplardamar›ndan boya verilerek ve sonra bir
kamera ile resim çekerek yap›lan), beyin ve
boyun damarlar› daha detayl› (fiahdamar›n›
henüz daraltmayan genç damarsertli¤i plaklar› ve bunlar›n yap›s› de¤erlendirilebilir) görülebilir.
fiaahdamar› Has tal›¤›n›n Te da visi:
fi
fiahdamar› darl›¤›n›n korunma ve tedavisi için doktorunuzla konuflmal›s›n›z. fiahdamarda darl›¤a sebep olan risk faktörleriniz
araflt›r›lmal›d›r. fiayet riskiniz var veya doktorunuz incelemeler sonucunda fiahdamar›n›zda darl›k saptam›flsa bunun daha ciddi
duruma gelmemesi ve fiahdamar›n›n t›kamamas› için doktorun tavsiyelerini dikkatle
uygulay›n›z.
fiaahda ma r› Hasta l›¤›n›n Risk Faktör leri :
fi
l
Sigara içmek.
l
Yüksek kolesterol.
l
Yüksek kan bas›nc›.
l
fieker hastal›¤›.
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
l
Yafll›l›k (70 yafl›ndan büyük olmak).
l
fiahdamar› Hastal›¤›n›n Risk Faktörleri,
Damarsertli¤inin de en önemli, tehlikeli (Major) Risk Faktörleridir.
Bu risk faktörleri damarsertli¤i riskini de
art›rmaktad›r. Çünkü fiahdamar hastal›¤›n›n
ana sebebi damarsertli¤idir, bu hastalardaki
ve olaya damarsertli¤indeki gibi yaklaflmal›y›z, ayr›ca özellikle 45 yafl üzerindeki flahdamar› hastalar›nda kalbin koroner damarlar›n›n ve hatta aortas›n›n da taranmas› faydal›
olacakt›r.
Tedavi prensibi damarserti¤indeki gibidir,
aynidir.
1. Yüksek tansiyon . Yüksek tansiyon, flahdamar›nda kolesterol depolanmas›na sebep
olmaktad›r. Ayr›ca damarsertli¤i plaklar›n›n y›rt›lma ve Felç flans›n› art›rmaktad›r.
Büyük tansiyonunuzun üst s›n›r› 140’›n alt›nda tutulmal›d›r. fieker hastas› iseniz bu
de¤er 130’dan küçük olmal›d›r. Bunun
için doktorunuz size çeflitli tansiyon düflürücü ilaçlar önerebilir. ‹laçlar› düzenli kullanmaya dikkat ediniz ayr›ca zay›flaman›z
ve düzenli egzersiz yapman›z tansiyonunuzun kontrol edilmesi için gereklidir.
2. Yüksek kolesterol . Kanda yükselmifl kolesterol düzeyi vucudunuzdaki bütün
atardamarlar›n duvar›nda kolesterol de-
445
446
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
polanmas› ve damarsertli¤i plaklar›n›n
geliflimine sebep olarak zamanla damar›
t›kayabilir, daraltabilir. Kolesterol düzeyini düflürmek fiahdamar›n›n t›kanmas›n› ve
darl›¤›n ilerlemesini önlemekte, mevcut
darl›¤›n ilerlemesini yavafllatmaktad›r ve
Felç tehlikesini ise %30’dan fazla azaltmaktad›r. Bunun için yaflam fleklinizi de
de¤ifltirmeniz flartt›r; fazla kilonuzu at›n›z,
düflük kolesterollu beslenme modeli ve
düzenli egzerisiz program› uygulay›n›z.
Kolesterolunuzu kontrol etmek ve fiahdamar›ndaki mevcut plaklar› sabitlefltirmek
ve y›rt›lmalar›n› önlemek için doktorunuz
“Statin” alman›z› tavsiye edebilir.
3. Sigara . Sigara kan damarlar›n›n içini örten
koruyucu tabakay› tahrip ederek buradan
damar duvar› içerisine kolayca kolesterolun girip depolanmas›n› sa¤lamaktad›r.
Her 4 felç’ten bir tanesi sigara ile iliflkilidir. Bu nedenle sigaray› b›rakmak, flahdamar›n›n t›kanmas› ve felçten korunmak
için çok önemlidir. Felç tehlikesi, ancak sigaray› b›rakt›ktan 5 y›l sonra hiç sigara içmeyen birisinin düzeyine inmektedir.
fie
eker has ta l›¤› . fieker hastalar›nda, yük4. fi
sek tansiyon ve kolesterol daha s›k bulunmaktad›r, dolay›s› ile atardamarlar›n
(kalp, böbrek, flahdamar, beyin içindeki
ve bacak atardamarlar› gibi) t›kanmas› daha fazlad›r. fiahdamar hastal›¤› ve Felç,
fleker hastalar›nda fleker hastas› olmayan-
KALP DAMAR SA⁄LI⁄I KILAVUZU
447
lara göre 4 defa daha s›k görülmektedir.
fieker hastalar›nda yüksek tansiyon, kolesterol gibi damarsertli¤inin risk faktörleri ve kan flekeri daha s›k› kontrol edilmelidir.
5. Kan›n in celtilmesi. fiahdamar›n daralm›fl
bölgesinde, kan›n p›ht›laflmas›n› önlenmek önemlidir; kanda buraya yap›flarak
p›ht›laflmay› bafllatan “trombosit” denilen
kan hücreleridir. P›ht›laflmay› önlemek
için bunlar› bloke eden ilaçlar kullan›lmaktad›r. Bu ilaçlar›n bafl›nda Aspirin ve sonra “Klopidogrel” gelmektedir.
fiaahdamar dar l›¤›n›n Te davisi:
Ciddi fi
a. fiahdamarda darl›k yapan damarsertli¤i
kitlesinin ç›kar›lmas›, normal kan ak›m› yeBak›n›z, fi
fie
ekil 5-32).
niden sa¤lanmaktad›r (B
‹ç
d›fl
Ana flah
damar
Damar sertli¤i pla¤›
fie kil 5-32 . fiahdamar›n ameliyatla
aç›l›p içerisinden
damarsertli¤i pla¤›n›n (pensetin tuttu¤u “sar› parça”) ç›kar›lmas› ve böylece beyine giden
normal kan ak›m›
yeniden sa¤lanacakt›r.
kaynak: www.e1
Ö⁄RET‹C‹ ve E⁄‹T‹C‹ ANS‹KLOPED‹
448
Bu ameliyat anestezi alt›nda yap›lmakta ve
Aterektomi” denmektedir. Bu ameliyat
“A
flahdamar›nda %50 veya daha fazla darl›k
bulunanlarda ve geçici felç geçirenlere tavsiye edilmektedir. Felç geçirmemifllerde,
fiahdamar›n›n darl›¤› %70’den fazla ise bu
ameliyat önerilebilir.
b. fiahdamar›ndaki darl›¤a kafes (““stent”) tak›larak aç›lmas›, Kafes darl›¤a sebep olan
kolesterol depolar›n› kan ak›m›n›n önünden yanlara damar duvar›na do¤ru iterek
darl›¤› açar (geçici felç ve bafl dönmesi,
göz kararmas› gibi flikayetleri olanlarda
flahdamar›na kafes tak›lmas› düflünülebilir).
fifiaahdamar› pla¤›
fiekil 5-33 . Ameliyatla ç›kar›lm›fl ve aç›lm›fl fiahdamar›n içerisindeki “kolesterol depolar›” (sar› renkte “xx”) ve “damarsertli¤i pla¤›” (okla iflaretli).
(Circula tion 2006;114: 244-7)