İlkgül KAYA ZENBİLCİ1 ANKARA`DAKİ SOVYET RUSYA ELÇİLİK
advertisement
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül KAYA ZENBİLCİ1 ANKARA’DAKİ SOVYET RUSYA ELÇİLİK BİNALARI Özet Türk-Rus diplomatik ilişkileri resmi olarak 15. yüzyılda başlamış; 18.-19. yüzyıllar arasında iki devlet savaş ve antlaşmalarda karşı karşıya gelmiştir. 20. yüzyılın en önemli olayı olarak tarihe geçen Birinci Dünya Savaşı sırasında, Türk-Rus ilişkileri devam ederken, Rusya’daki çarlık rejiminin yıkılmasına neden olan 1917 Ekim Devrimi ile Türk-Rus ilişkileri yeni bir yön kazanmıştır. 1920’de, Ankara’da ilk Rus elçiliği açılmış; daha sonra, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin başkentinde Sovyet Rusya’ya çeşitli nedenlerle yeni binalar tahsis edilmiştir. Burada, Türk milli mücadelesini kapsayan süreçte Türk-Rus diplomatik ilişkilerine ve Ankara’daki Sovyet Rusya elçilik binalarına değinilmektedir.2 Anahtar Kelimeler: Milli Mücadele Dönemi, Türk-Rus diplomatik ilişkileri, Sovyet Rusya, Ankara elçilik binaları. SOVIET RUSSIAN EMBASSY BUILDINGS IN ANKARA Abstract Turkish-Russian diplomatic relations officially began in the 15th century, and the two countries encountered in the wars and the treaties between the 18th-19th centuries. While the Turkish-Russian relations were going on in the First World War, this relation gained a new direction with the 1917 October Revolution that caused the Russian tsarist regime collapsed. In 1920, the first Russian embassy building was opened in Ankara; then, because of various reasons, Soviet Russia were allocated the new buildings in the capital of the Republic of Turkey. In this study, Turkish-Russian political relations and the Soviet Russian embassy buildings in Ankara in the period of the Turkish national struggle will be evaluated. Keywords: The period of the Turkish national struggle, Turkish-Russian diplomatic relations, Soviet Russia, Embassy buildings in Ankara. Araş. Gör., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, ilkgulkaya@yahoo.com. Beni bu konuya yönlendiren ve desteğini esirgemeyen değerli hocam Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Z. Kenan Bilici’ye teşekkürlerimi sunarım. 1 2 111 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları GİRİŞ Makalemizde Türk tarihinde savaşlarla geçen 20. yüzyılın ilk yarısı içerisinde, Türklerin Ruslarla olan diplomatik ilişkilerine değinilmiştir. Buradan hareketle yeni Türk Devleti’nin başkenti Ankara’ya uzanan Türk-Rus diplomatik ilişkileri, Rus elçilerine ve maiyetlerine tahsis edilen binalar ve bunların dönem içerisindeki mevcut durumları bağlamında irdelenmiştir. Ankara’da 1920’lerde ve sonrasında, Rus elçilerinin zaman zaman trajikomik olayların içerisinde yer aldığına şahit olacağız. Konumuz kapsamında 9 Kasım 1920’de Ankara’da açılan ilk Rus elçiliği binası ve elçilerin maiyetleri ile birlikte zaman içerisinde taşınmak zorunda kaldıkları diğer binalar arşiv belgeleri yardımıyla incelenmiştir. Sovyet Rusya’nın Ankara’daki ilk elçilik binasının Samanpazarı civarında olduğuna dair bilgiye sahibiz. 1921’de Kurşunlu Camii yakınındaki Rus sefarethanesinin çevredeki evlerin tahliye edilmesiyle genişletildiği, ancak bu bölgede bir yangın meydana geldiği ve yangından sonra Rus elçiliğinin Hamamönü’ndeki, bugün yerini belirleyemediğimiz ve yıkılmış olabileceğini düşündüğümüz, Mavaoğlu konağına taşındığı öğrenilmektedir. 1924 yılı sonlarında Rus sefarethanesinin Atatürk Bulvarı üzerindeki yeni binasının yapımına başlanmış; 1925 ya da 1926 yılında inşaat tamamlanmıştır. Ankara Büyükşehir Belediyesi Arşivi’nde gerçekleştirdiğimiz incelemeler sonucunda son elçilik binasının inşa işleri ile ilgili 1924’ten 2006 yılına kadar, Türkiye Cumhuriyeti Devleti ile Rusya Federasyonu arasında resmi yazışmalar yapıldığı belirlenmiştir. Diplomatik İlişkiler Türk-Rus siyasi ilişkilerinin resmi başlangıcı, Osmanlı Devleti’nde II. Bayezid ile Rus Çarlığı’nda III. İvan dönemine denk gelmektedir. 1492’de Rus elçisi M. Plesçeyev’in İstanbul’a gelmesi ile ikili ilişkiler resmi bir boyut kazanmıştır3. Osmanlı Devleti’nin duraklama ve gerileme dönemlerini geçirdiği zaman dilimi, Rus Çarlığı için bölgesel ve küresel bir güç olma yolunda ilerleme yılları olmuştur4. Genişleme sahası olarak öncelikle Asya’yı ve burada yaşayan Türk soyundan olan halkların topraklarını hedef alan Rus Çarlığı, bölgeyi zorlanmadan ele geçirirken, Türk-Rus ilişkileri de yeni bir ivme kazanmıştır. Uzun sürecek işgal yılları ve işgalin getirdiği sosyo-ekonomik bunalımlar Türk-Rus ilişkilerinin 20. yüzyıla kadar sürekli gerilim ve savaşlar ile sürmesine neden olmuştur5. 1768 Osmanlı-Rus Savaşı ile tarihte dengeler değişirken6; savaşta yenilen Osmanlı Devleti toprak ve saygınlık kaybetmekle kalmamış, Kırım’daki etkinliğini de yitirmeye başlamıştır. 21 Temmuz 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım Osmanlı toprağı olmaktan çıkmış, bunun yanı sıra Osmanlı Devleti daha ağır birçok 3 Kurat, 1993: 118. Özellikle I. Petro’dan –“bizdeki adı ile “Büyük (Deli) Petro”– sonra Rusya hızla ilerlemiş ve bir imparatorluk halini almıştır. I. Petro (saltanatı: 1689-1725) dönemi ayrıntıları için bkz. Kurat, 1993: 247-273. 5 Benhür, 2008: 19; ayrıca işgaller ve etkileri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Gömeç, 2003: 35-215. 6 Saray, 1998: 77-93. 4 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 112 şartı da kabul etmek zorunda kalmıştır7. 1783’de Kırım’ı işgal eden Rus Çarlığı8 ile Osmanlı Devleti arasındaki ilişkiler, Birinci Dünya Savaşı’na kadar genellikle savaşlarla geçmiştir. Zaman zaman Rus-Türk çıkarlarının kesiştiği noktalarda iki devlet yakınlaşmışsa da, çoğunlukla ikili ilişkileri gerginlik ve savaşlar oluşturmuştur. Birinci Dünya Savaşı öncesi iki devleti karşı karşıya getiren en önemli savaş olan 1853-1856 Kırım Savaşı sonucunda Rusya’nın Kırım üzerindeki hâkimiyeti ulusal bir sorun halini almış, savaşın sonuçları iki ülkenin belirli bir süre karşılıklı cephe savaşından uzak durmalarına yol açmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ise iki ülkenin 19. yüzyıldaki son silahlı mücadelesi olarak tarihe geçmiştir9. Savaşın sonunda Kars, Iğdır, Ardahan gibi Türk şehirleri Rus yönetimine girmiştir10. Birinci Dünya Savaşı’nda İtilaf bloğundaki Rus Çarlığı ile İttifak Devletleri arasındaki Osmanlı Devleti kaçınılmaz şekilde karşı karşıya gelmiş ve yine birbirlerine karşı cephede boy göstermişlerdir. Osmanlı Devleti, askerlerinin ve halkının gösterdiği üstün direnç ve çabalara rağmen, savaşın genelinde ve Rus cephesinde yenilgiden kurtulamamış; Rus ordularının Doğu Anadolu ile Karadeniz Bölgesi’ndeki bazı şehirleri işgal etmesini önleyememiştir11. 1916 yılı Ağustos’una kadar Van, Erzurum, Muş, Bitlis, Trabzon ve Erzincan Rus işgali altına girmiş12; bu işgaller tam da Rus topraklarında Lenin ve arkadaşlarının başlattığı sosyalist akımın zirveye çıktığı döneme denk gelmiştir. Rusya’da çarlık düzenini yıkıp yerine daha demokratik bir düzen getirme düşüncesinde olan Lenin ve arkadaşları, Ekim 1917’de gerçekleştirdikleri devrim ile Rus Çarı’nı devirerek Rusya’da ve dünyada yeni bir çığır açmışlardır13. Türk-Rus yakınlaşması, aslında, Rusya’da Ekim Devrimi’nin yapıldığı zamana dek derinleşmektedir. Sovyet Rusya ve Türkiye arasındaki dostluk ilişkilerinin kurulması, Türkiye halkının anti-emperyalist mücadelesi açısından tarihsel öneme sahiptir. Antant devletleri ve müttefiklerinin kuşatma çemberi içinde bulunan Türkiye kurtuluş hareketinin yöneticileri, bağımsızlık savaşının ilk günlerinden başlayarak dikkatlerini, hak eşitliği ve halkların bağımsızlığına saygı ilkelerini ilân eden ve ulusal kurtuluş uğrunda savaşan bütün halkları desteklemeye hazır olduğunu bildiren Sovyet devletine çevirmiştir14. Sovyet hükümetinin teklifi üzerine, o dönemde Alman kontrolünde olan Brest-Litovsk’da yapılacak görüşmelere girmek üzere bir Osmanlı heyeti seçilmiş; görüşmeler 22 Mart 1917’de başlamıştır. Bu arada 9 Kasım 1917’de Sovyet Rusya Osmanlı topraklarını paylaşmak için yapılan gizli antlaşmaları açıklamış; gizli diplomasiye son vermiştir15. Türk-Rus cephe savaşını sonlandıran antlaşma ise 18 Aralık 1917’de imzalanan Erzincan Mütarekesi’dir ve bu mütareke ile 29 Ekim 1914’de Benhür, 2008: 20. Uzunçarşılı, 1988: 490. 9 Skritsky, 2006: 394-396. 10 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ortaylı, 2004: 399-415. 11 Kocabaş, 1989: 374. 12 Kurat, 1991: 295. 13 Benhür, 2008: 22. 14 Şamsutdinov, 2000: 7. 15 Perinçek, 2005: 18. 7 8 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 113 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları başlayan Türk-Rus savaşı sona ermiştir16. 3 Mart 1918 tarihinde de Osmanlı heyetinin çabaları, Brest-Litovsk Antlaşması’nın imzalanması ile sonuçlanmıştır17. Bu dönemde Anadolu toprakları hala İtilaf Devletleri’nin işgali altındadır. 1918 yılı Aralık ayında Ankara, İngiliz işgaline uğramıştır18. Ankara’da İngiliz askerlerinden başka, bir Fransız askeri birliğinin bulunduğu, komutanları Yüzbaşı Boizeau’nun İttihat-Terakki Kulübü’nü işgal ederek buraya Fransız bayrağı astırdığı, Fransız askerlerinin de binanın karşısındaki barakalara yerleştikleri bilinmektedir19. İngiliz birlikleri ise 22 Mayıs 1919’da Ankara’yı terk etmiştir20. Sivas Kongresi toplanmadan önce bazı yurtseverler, Türkiye'nin yaptığı kurtuluş savaşını desteklemesini sağlamak için Sovyet Rusya'ya bir gezi yapılması konusunu görüşmüşlerdir. Ali Fuat Paşa (Cebesoy), “Rusya'da yeni rejim kurulduğu sıralarda, çarlar tarafından yaratılmış olan Türk-Rus düşmanlığına son vermek ve halklarımız arasında kardeşlik ve dostluk kurmak konusunda epeyce düşündük.” söyleminde bulunmuştur. Ekim 1919'da, Sovyet hükümetiyle ilişki kurmak amacıyla Halil Paşa (Kut), Mustafa Kemal tarafından Moskova’ya gönderilmiş21; Halil Paşa Moskova'ya ancak 1920 yılı ilkbaharında ulaşabilmiştir. Halil Paşa, Sovyet hükümetine Türkiye'nin Antant devletlerinin saldırısı sonucunda düştüğü ağır durumu anlatmış ve “en yakın zamanda Anadolu'da Sovyet Rusya'yla dostluk ve birlik antlaşması imzalamaya hazır ulusal bir hükümet kurulacağını” bildirmiştir22. Sovyet Rusya ile Türkiye arasında resmi ilişkiler Mustafa Kemal’in Lenin’e yazdığı 23 Nisan 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi’nin açılısını izleyen 26 Nisan 1920 tarihli ve “Türkiye-Sovyet Rusya'yla birlikte emperyalist hükümetlere karşı savaşmak zorundadır... ve Türkiye'ye saldıran emperyalist düşmanlarla mücadelede Sovyet Rusya'nın yardımına umut bağlamaktadır.” sözlerinin yer aldığı23 mektup ile devam etmiş; mektupta yeni Türk hükümetinin izleyeceği dış politikanın başlıca ilkeleri açıklanmıştır24. Hemen ardından Ankara'dan bir Türk heyeti 1920 yılı Mayıs ayının ortalarında Moskova’ya doğru yola çıkmış; heyet 19 Temmuz 1920'de Moskova'ya ulaşmıştır25. Hemen öncesinde Sovyet Sürmeli, 2001: 28-29. Benhür, 2008: 25-26. 18 Aralık 1918’de İngiliz birlikleri, başta istasyon olmak üzere, uygun buldukları yerlere asker yerleştirerek, kentin stratejik bakımdan önemli kısımlarını işgal etmişlerdir. Bu sıralarda Ankara’da kuvvetli bir Türk birliğinin bulunmadığı, olsa bile mevcudun az olması sebebiyle yetersiz kaldığı ve başka yerlerden asker sevki düşünüldüğü halde muvaffak olunamadığını, şu yazı bize açıkça göstermektedir: “Halen Ankara’ya hiçbir kuvvet celbi kabil değildir; Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Birinci Şube Müdürü.”; Sakallı, 1988: 41-42. 19 Sakallı, 1988: 43-44. 20 Sakallı, 1998: 44. 21 Sorgun, 1972: 276-304. 22 Şamsutdinov, 2000: 7. 23 Gökay, 1997: 100; Şamsutdinov, 2000: 8; Aydın, Emiroğlu vd., 2011: 366. 24 Bu ilkeler şunlardı: 1.Türkiye'nin bağımsızlığının ilanı. 2.Kesin olarak Türkler’e ait olan toprakların Türkiye devletine verilmesi. 3.Arabistan ve Suriye'nin bağımsız devlet olarak ilân edilmesi. 4.Nüfusu karışık olan tüm topraklarda kendi kaderini belirleme hakkının tanınması. 5.TBMM önderliğindeki yeni Türk devletine dâhil topraklardaki ulusal azınlıklara, liberal Avrupa devletlerinde ulusal azınlıklara tanınmış tüm hakların tanınması. 6.Boğazlar sorununun Karadeniz devletleri konferansına devredilmesi. 7.Kapitülasyonların ve yabancı devletlerin ekonomik denetiminin kaldırılması. 8.Her türlü yabancı etki alanının ortadan kaldırılması. Şamsutdinov, 2000: 9. 25 Heyette Dışişleri Bakanı Bekir Sami, Maliye Bakanı Yusuf Kemal ve Milletvekili Osman Bey, heyetin danışmanları Doktor İbrahim Tali (Öngören) ile Kurmay Albay Seyfi Bey (Düzgören) yer almıştır; Şamsutdinov, 2000: 15. 16 17 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 114 Rusya’nın kapitülasyon haklarından, mali denetimden ve Türkiye'nin içişlerine karışmaktan vazgeçtiğine ilişkin 8 Temmuz 1920 tarihli Resmi Sovyet hükümeti ihbarnamesi ve emperyalist işgalcilerle savaşta, Türk halkına gönderilen başarı dilekleri, TBMM milletvekilleri ve Türk halkında büyük sevinç yaratmıştır26. Moskova’daki Türk heyeti, 24 Temmuz'da Dışişleri Halk Komiseri G. V. Çiçerin27, 14 Ağustosta ise Halk Komiserleri Başkanı V. İ. Lenin tarafından kabul edilmişlerdir. Ardından Sovyet Rusya, 28 Temmuz 1920 tarihli toplantıda aldığı kararla ilk büyükelçi olarak S. Z. Eliava’yı Ankara’ya atamış; ancak Eliava, hastalığı nedeniyle Türkiye’ye gelememiş, onun yerine iki yüz kişi ile Ankara’ya gönderilen Rus elçilik heyetine28 Elçilik Birinci Sekreteri Y. Y. Upmal Angarsky başkanlık etmiştir29. 24 Ağustos 1920'de Rus ve Türk heyeti yedi maddelik bir antlaşma taslağı hazırlamış; taslak iki heyetin yöneticilerince onaylanmıştır.30 Taslağın bütün maddeleri daha sonra 16 Mart 1921'de imzalanan Sovyetler Birliği-Türkiye Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması'nın (Moskova Antlaşması) metnine eklenmiştir. Görüşmeler sırasında Rusya'nın Türkiye'ye cephane ve altın yardımı yapması konusunda da anlaşmaya varılmıştır31. Halil Paşa ve Angarsky başkanlığındaki Türk ve Rus heyetleri, 8 Eylül 1920’de altınlarla Erzurum’a ulaşmış32; 200 kilosu Doğu Anadolu ordusu için alıkonulan altınların kalanı Ankara’ya ulaştırılarak subay ve memur maaşlarının ödenmesinde kullanılmıştır33. 4 Ekim 1920’de elçilik heyeti ile Ankara’ya gelen Angarsky34, Mustafa Kemal ile bilinen ilk resmi görüşmesini 8 Kasım 1920’de yapmıştır35. 9 Kasım 1920’de, devrimci Türkiye'deki tek diplomatik temsilcilik36 olan Sovyet Büyükelçiliği’nin açılış töreni yapılmıştır37 (Res. 1-2). Bununla birlikte 1920 yılında Ankara’da İttihatçı Solu, Yeşil Ordu ve Halk Zümresi, Resmî Türkiye Komünist Fırkası, Türkiye Halk İştirakiyyun Fırkası gibi oluşumlarla Bolşevik ve Komünist hareketler güçlenmiştir. Halk İştirakiyyun Fırkası ve 24 Mayıs 1920’de Ankara’ya gelmiş olan Sovyet temsilcisi Ş. Manatof öğretmen okulunda konferanslar vermiştir. 1921 yılı Ocak ayında Çerkez Ethem’in tasfiye edilmek istenmesi ve Londra Konferansı’nın toplanması nedenleriyle sola karşı hücum başlamıştır. 27-28 Ocak’ta Halk İştirakiyyun Fırkası üyeleri Ankara Şamsutdinov, 2000: 12. Vasilyeviç Çiçerin, (d. 1872 Tambov, Rus Çarlığı-ö. 1936 Moskova, SSCB). Soylu bir aileden gelen Çiçerin, 1897’de Petersburg Üniversitesi’nden mezun olduktan sonra Dışişleri Bakanlığı’na girmiş; ardından Rus devrimci hareketine katılmıştır. 1904’te görevinden ve aile mülklerinden feragat ederek Berlin’e gitmiştir. Rusya’ya dönene kadar Avrupa’da ülkelerinde Sosyalizm üzerine çalışmalar yapmıştır. 1918-1928 arasında Rus Dışişleri Komiseri olarak görevini yapmış, ancak artan rahatsızlığı nedeniyle yetkileri azaltılmış ve 1930’da görevinden tamamen ayrılmıştır. 1936’ya kadar tedavisi sürmüş; 1936’da ölmüştür; Ana Britannica, 1986: 410-411; Benhür, 2008: 30. 28 Cebesoy, 1955: 68. 29 Şamsutdinov, 1999: 201; Aslan, 1997: 324. 30 Tengirşenk, 1981: 172. 31 Şamsutdinov, 2000: 14. 32 Sorgun, 1972: 328; Perinçek, 2005: 59; Benhür, 2008: 51. 33 Benhür, 2008: 51. 34 Perinçek, 2005: 67. 35 Perinçek, 2005: 71. 36 Şamsutdinov, 2000: 37. 37 Şamsutdinov, 1999: 201. 26 27Georgi The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 115 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları İstiklâl Mahkemesi’ne verilmiş ve Emek gazetesi çevresi tutuklanmıştır. Bu arada Sovyet temsilcisi Manatof sınır dışı edilmiştir. Sakarya Savaşı’ndan sonra ise solcular serbest bırakılmış, Türk-Sovyet ilişkilerinin en iyi olduğu dönem başlamıştır38. Dört ay görev yaptığı Ankara’dan 1921 yılı Ocak ayında ayrılan Angarsky’den sonra, Türkiye’ye Sovyet elçisi olarak, kendi arşiv yazışmalarına göre, 15 Aralık 1920 tarihinde P. G. Budu Mdivani atanmıştır. Mdivani Ankara’ya 19 Şubat 1921’de ulaşmış ve 5 Mart 1921’de güven mektubunu Mustafa Kemal’e sunarak resmen görevine başlamıştır39. Sovyet elçisi Mdivani’nin Ankara’ya gelişi “Büyükelçi Mdivani 200 kişiye yakın maiyetiyle Ankara’ya çok tantanalı bir şekilde geldi. Kurşunlu Camii yanında geniş bir bina kendilerine verildi. Etraftaki evleri de hükümet tahliye ettirerek bu binaya ilave etmek suretiyle geniş bir sahaya yerleştiler. Mdivani’nin gösterişi seven bir amele bozuntusundan farkı yoktu. Gün aşırı maiyetiyle at sırtında Ankara’nın kırlarında gezintiye çıkar debdebe ile şehrin içinden sefarethaneye dönerdi. Bir zaman geldi ki işimize de burnunu sokmaya başladı…” şeklinde dile getirilmiştir40. Barış içinde birlikte yaşama ve tüm halklar arasında dostluk ve işbirliği ilkelerini savunan Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 41 hükümeti, 1920-1922 yılları arasında pek çok doğu ülkesiyle diplomatik ilişkiler kurmuş; 1921’de Moğolistan, Afganistan, İran ve Türkiye'yle antlaşmalar imzalamıştır42. Sovyet Rusya-Türkiye arasındaki resmi ilişkiler, 16 Mart 1921’de Moskova (Dostluk ve Kardeşlik) Antlaşması’nın imzalanması ile devam etmiştir. Antlaşmanın ilk maddesinde Sovyet hükümeti, Büyük Millet Meclisi’ni ve meclisin seçtiği hükümeti Türkiye’nin yasal hükümeti olarak tanıdığını ve Misâk-ı Milli sınırlarını Türkiye sınırları olarak tanıdığını kabul etmiştir43. Bu arada Mayıs 1921’de, hastalanan ve göreve devam edemeyeceği anlaşılan Sovyet elçisi Mdivani44, Ankara’dan ayrılmıştır. 29 Mart 1921’de Mdivani’nin yerine Ankara’ya elçi olarak atanan S. P. Natsarenus, 19 Haziran 1921’de Ankara’ya ulaşmış45; 27 Haziran’da Atatürk’e güven mektubunu sunmuştur46. Bu dönemde Sovyetler ile ilişkiler iyice artmıştır. Natsarenus Kızıl Ordu adına Türk ordusuna dağıtılmak üzere, 24 bin kişiye 100 gr. tütün, sabun, iğne, iplik, mektup kâğıdı armağan etmiştir47. Ekim 1921’de Sovyet Azerbaycan elçisi İ. Abilov 25 kişilik heyeti ile Ankara’ya gelmiş ve hemen ertesinde 13 Ekim 1921’de Kars’ta, Türkiye ile Ermenistan-Azerbaycan-Gürcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasında Dostluk Antlaşması imzalanmıştır; toplantıya Rusya da temsilci yollamıştır. Antlaşmanın birinci Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 366-367. Benhür, 2008: 65. 40 Arıkoğlu, 1961: 205. 41 Rusça olarak Rossiiskaya Sotsialistiçeskaya Federativnaya Sovetskaya Respublika (Y.N.). 42 Şamsutdinov, 2000: 7. 43 Şamsutdinov, 1999: 201; Benhür, 2008. 44 Benhür, 2008: 74. 45 Sürmeli, 2012: 34, 54. 46 Benhür, 2008: 74. 47 Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 367. 38 39 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 116 maddesinde taraflar imza koyan ülkelerin topraklarında daha önce bulunan hükümetlerin bu topraklarla ilgili yaptıkları tüm antlaşma ve sözleşmelerin feshine karar vermişler; sadece Moskova Antlaşması’nı bunun dışında bırakmışlardır48. 26 Ocak 1922’de, askeri deneyimi olan49 ve Sovyet-Türk ilişkilerinin gelişmesinde ciddi rol oynayan Sovyet elçisi S. İ. Aralov Ankara’ya gelmiştir50. Aralov, 24 Mart 1922’de beraberinde Sovyet Askeri Ataşesi ve birtakım askeri uzmanlarla, Mustafa Kemal’in davetlisi olarak cepheyi görmeye ve burada Türk komuta heyeti ile çeşitli müzakereler yapmaya gitmiştir51. Aralov, Ankara’da elçilik yaptığı dönemdeki anılarını anlattığı ve gözlemlerini aktardığı notlarında, Mustafa Kemal ile geçirdiği günlere ve karşılıklı yazışmalarına yer vermiştir52. Aralov53, öte yandan elçiliği sırasında Ankara halkının kendisine gösterdiği ilgiden de söz etmektedir: Benhür, 2008: 78. Şamsutdinov, 2000: 88. 50 Semion İvanoviç Aralov, (d. 1880 Moskova, ö. 1969 Moskova). Sovyet diplomat, devlet adamı. Ticaret Enstitüsü’ndeki eğitiminin ardından Sovyet Merkez Komitesi’ne üye olan Aralov, 1918’de Kızıl Ordu’ya katılmış, burada üst yönetim kademelerine kadar yükselmiştir. 1921-25 arasında Litvanya, Letonya ve Türkiye büyükelçiliklerinde bulunmuş, daha sonra Dışişleri Bakanlığı bünyesinde çalışmaya başlamıştır. 1957 yılında emekli olana kadar da bu görevini sürdürmüştür; Benhür, 2008: 85. 51 Sovyet askeri heyeti, Türk komuta heyetine çeşitli hediyeler sunmuş, askerler için de çok sayıda ufak hediye paketleri getirilmiştir (30.000 adet). Sovyet heyeti, Sivrihisar, Akşehir, Konya, Afyon hattında incelemeler yapıp Türk komuta karargâhlarında uzun bir zaman geçirdikten sonra, 8 Nisan 1922’de Ankara’ya dönerek intibalarından oluşan geniş bir raporu Moskova’ya göndermiştir; Benhür, 2008: 561. 52 Aralov notlarında şöyle demektedir: “Gazi Mustafa Kemal ile ilk karşılaşmamız 30 Ocak 1922 tarihinde oldu ve çok dostça geçti. Yeni Türkiye’nin lideri beni çok sade bir biçimde kabul etti. Sovyet hükümetinin bir elçisi olarak, iki tarafın halkları arasında, Sovyet işçi-köylü hükümetiyle TBMM arasında antlaşmalar yoluyla, dostluk ilişkilerini güçlendirmek konusunda bana yüklediği ödevle ilgili sözlerimi; nihayet yeni Türkiye’nin gelişmesi ve emperyalistlere karşı zaferler kazanması dileğimi büyük bir dikkat ve ciddiyetlikle dinledi. Daha sonra ben, Sovyet hükümetinin ve Halk Komiserleri Konseyi Başkanı Lenin’in, gerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne ve gerek Mustafa Kemal Paşa’ya olan başarı dileklerini ilettim. Mustafa Kemal Paşa, bu iyi dileklerimden ötürü teşekkür ettikten sonra, iki ülke arasındaki, iki devletin ve iki milletin böylesine muhtaç olduğu büyük dostluğu güçlendirmek konusunda bana verilen ödevi yerine getirmem için, gerek Büyük Millet Meclisi hükümetinin, gerek kendisinin ellerinden gelen yardım ve kolaylığı esirgemeyeceğini söyledi. “Aziz dostlar, yoldaşlar, –Mustafa Kemal sık sık benimle Abilov’u, yoldaş diye çağırırdı– cephedeki durum çok gergin: Yunanlılar, Eskişehir doğrultusunda altı tümenlik bir kuvvet yığmış bulunuyorlar. Önümüzdeki hafta içinde onlardan bir saldırı bekliyoruz. Yakında toplanacak olan Cenevre Konferansı üzerinde bir etki yapmak istiyorlar. Taşıtımız, atımız, eşeğimiz yok. Biricik taşıtımız devedir. Develer bizde savaş kahramanıdır. Oysa ki mermi götürmek zorundayız. Bize nakliye aracı ve at yardımında bulunmanızı rica ederim. Rusya’nın da güç durumda olduğunu biliyorum; Rusya da zengin değil, ama rica ediyorum, yardımcı olunuz. Top, tüfek, mermi ve para yardımından ötürü hükümetinize ve Lenin’e teşekkür ederim.” Kısa bir süre sonra Mustafa Kemal, bir elçi olarak bana cepheden şöyle bir mektup gönderdi: “Ordu birliklerimizin, dostlarımızın memnunluğunu ve övgüsünü kazanacak bir durumda olduğunu bildirmekte acele ediyorum.” Hatırlıyorum, bir gün Mustafa Kemal’in sekreteri telefon ederek, “Paşa bugün çok çalıştı,” dedi, “Sizi ziyaret etmek, biraz dinlenmek istiyor, yanında müzisyenler de olacak…Biraz neşelenmek, dans etmek için kadınlı erkekli elçilik memurlarını toplamanızı rica ediyor.” Gerçekten de akşama Mustafa Kemal geldi. Hem yalnız da değildi. Yaverlerini, yakın arkadaşlarını da getirmişti. Onunla birlikte, elçiliğin devamlı misafirlerinden, Milli Savunma Bakanı Kazım Paşa da vardı. Kemal Paşa vaktini masa başında dost konuşmaları arasında geçirmeyi severdi. Her zaman Narzan ya da Kafkasya’nın başka maden sularını isterdi. Pek tabii olarak masada şarap da bulunurdu. Bu ziyaretinde Mustafa Kemal, Türk klasiklerinden, İran şairlerinden, özellikle Firdevsi’den birçok şiirler okudu. Türk şairi Necati’nin lirik şiirlerini severdi. Bunları okurken sesinde yeni birtakım notalar duyulurdu. Mustafa Kemal milli şiiri çok iyi bilirdi. Yurdunu, onun tarihini, onun şarkılarını, ruhunun bütün derinliğiyle severdi. Özellikle Selçuk şiirlerinin güzelliği ve tınısı onu esir ederdi. Üzgün Türk melodilerinden sonra, Mustafa Kemal, eşimden ve elçilik sekreterinden, piyanonun eşliğinde Rus şarkıları söylemelerini rica etti. Mustafa Kemal, büyük bir memnunlukla onları dinledi, kendisi de şarkıya katıldı. Sonra Kamarinskaya adlı halk şarkısını çaldılar. Elçiliğin kadın memurları dansa kalktılar. Mustafa Kemal el çırpıyor, ayaklarıyla tempo tutuyordu. Vals ve başka danslar oynandı; Aralov, 2010: 64-65. 53 Ankara’ya 1920’lerde gelen İngiliz kadın gazeteci Grace Ellison, Aralov’dan kısaca söz etmektedir; bkz. Ellison, (kitabın basım yılı belirtilmemiş), s. 202. 48 49 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 117 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları “Şehre her çıkışımda tüccar, esnaf, beni dükkânlarına, mağazalarına, imalathanelerine davet ederek kendileriyle birer bardak çay ya da birer fincan kahve içme teklifinde bulunurlardı. Çarşıda görünmemle birlikte tüccarlar ellerini göğüslerine bastırarak beni selamlar ve söyleşmek için içeri buyur ederlerdi. Eğer çevirmensiz sokağa çıkmış bulunuyorsam konuşmamız selamlaşmakla, gülümsemekle ve Türkçe bildiğim birkaç sözle kalırdı.”54. Aralov zamanında Ankara’da 1 Mayıs kutlanmış ve Türkiye Komünist Partisi55 kongresi toplanmıştır56. 1922’de Ankara’da 1 Mayıs’ın kutlanışı, dönemin resmî gazetesi olan Hâkimiyet-i Milliye’nin 3 Mayıs 1338 tarihli nüshasına yansımıştır57. Aynı yılın sonlarında, Rusya’da önemli bir gelişme yaşanmış; 29 Aralık 1922’de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği kurulmuştur58. Ardından Türk-Rus diplomasisinin Ankara’daki temsilcisi Aralov, Moskova’ya çağırıldığı için Nisan 1923’te geri dönmüş; yerine bir süre için Rozenberg vekalet etmiştir. Aralov’dan sonra Sovyetler Birliği’nin Ankara’daki elçiliğine Y. Z. Suriç atanmış59; 23 Haziran 1923’te Mustafa Kemal’e güven mektubunu sunarak görevine başlamıştır. Bu değişiklik, Lenin sonrasında TürkSovyet Rusya ilişkilerinin şekillenmesi ve devamında oldukça etkili olmuştur60. Sovyetler’in en etkili ve bilgili diplomatlarından birisi olan Suriç61 1934’e kadar Ankara’daki elçilik görevini sürdürmüştür62. Ankara’da Sovyet Rusya Elçiliğine Tahsis Edilen Binalar Rus elçilik heyetinin 4 Ekim 1920’de Ankara’ya gelmesinin63 ardından 9 Kasım 1920’de devrimci Türkiye'deki tek diplomatik temsilcilik64 olan Sovyet elçiliğinin açılış 54 Aralov, 2010: 71. Türkiye Komünist Partisi için bkz. Tunçay, 1967; Sayılgan, 1976; Nesimi, 1979. 56 Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 367. 57 “1 Mayıs sabahı saat dokuzda İmalât-ı Harbiye amelesi istasyon civarındaki eğlence mahallinde toplanmıştı. Saat on raddelerinde mürettipler bir grup halinde geldiler, sonra şimendifer ve dekovil amelesi de iltihak etti. Saat on birde fabrika haricindeki meydanlıkta umum işçiler toplanmışlardı. İzmir mebusu Yunus Nadi, Menteşe Mebusu Tevfik Rüştü, İstanbul mebusu Numan Beyler ile Ticaret müdir-i umumisi Vehbi, fabrika müdürü Nuri Beyler, Rus sefarethanesinden bazı memurlar ve matbuat müntesibini hazır idiler (…) Numan Efendi’nin teklifi üzerine dernek ve kooperatif tesisi için ihzaratta bulunmak üzere Tevfik Rüştü Bey ile Numan, Osman Alp, şimendiferden Nusret, esliha fabrikasından Eşref Efendiler ile mürettiplerden Kâmil, Ahmet ve Ruhi Efendilerden mürekkep bir heyet teşkili münasip görülmüştür. Bütün dünya amelesinin 1 Mayıs bayramını tebrik için telgraf çekilmesi kararlaştırılmıştır. Rus sefarethanesine yirmi beş-otuz kişilik bir grup giderek memleketimizdeki ameleyi tebrik etmişlerdir. Sefarethanede sırasıyla Menteşe mebusu Tevfik Rüştü Bey, Rus sefiri Aralov cenapları, Azerbaycan sefiri Abilov cenapları, İmalât-ı Harbiye’den Osman Alp Bey tarafından nutuklar irad edilmiş, hazırûn fevkalâde izaz edilerek grup halinde fotoğraf aldırmışlardır. Akşam Millet Bahçesi’nde, hasta ve malul işçilere sarf olunmak üzere teavün sandığı menfaatine bir müsamere icra edilmiş, Malûl Makinist piyesi oynandığı gibi manzume ve monolog okunmuş, fabrika hayatına ait canlı tablo gösterilmiştir.”; Hâkimiyet-i Milliye, 3 Mayıs 1338. 58 Benhür, 2008: 108. 59 Yakov Zaharoviç Suriç, (d. 1882 Dvinsk). Berlin Üniversitesi’nde Uluslararası ilişkiler eğitimi almıştır. Türkiye Büyükelçiliği’ne atanmadan önce Sovyetler Birliği’nin Afganistan Büyükelçiliği, Türkistan Sorumluluğu ve Norveç Büyükelçiliği görevlerinde bulunmuştur; Benhür, 2008: 98-99, 117. 60 Benhür, 2008: 117. 61 1920’lerde Ankara’ya gelen İngiliz kadın gazeteci Grace Ellison anılarını anlattığı kitabında Suriç’den kısaca söz etmektedir: “Sovyet büyükelçisine bizzat cumhurbaşkanı tarafından özel olarak tanıştırılmış olduğu için Mr. Sourritz’in iki davetini de kabul edemediğime çok üzüldüm. Sovyet büyükelçisi kültürlü, nazik bir beyefendiydi. Onu anladığımız biçimiyle Bolşevizm hiçbir beyefendinin kabul edemeyeceği hizmetler talep etmektedir…”; bkz. Ellison, 1994: 310. 62 Benhür, 2008: 761. 63 Perinçek, 2005: 67. 55 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 118 töreni yapılmıştır65 (Res. 1-2). Sovyet Rusya’nın Ankara’daki ilk elçilik binasının Samanpazarı civarında olduğuna dair Ulus Gazetesi’nin 10 Kasım 1964 tarihli baskısında “Ben İstiklal Mücadelesi sırasında Ankara’nın Samanpazarı semtindeki bir askeri hastanede sağlık memuru idim. Hastane dedimse öyle ahım şahım bir bina ve teşkilat aklınıza gelmesin… Burası o zaman ilk Rus Elçiliği binasının arkasına düşen konak bozuntusu ve berhanedir.” satırları yer almaktadır66. Nitekim Ankara’da bu tarihte henüz imar çalışmalarının başlamamış olması, kentin Ankara Kalesi içinde ve kale dışında da kalenin yakınlarında yerleşik olması, ilk elçilik binasının bu civarda olduğunu işaret etmektedir. Sovyet Büyükelçiliği’nin açılışını gösteren 1920 tarihli fotoğrafta tipik bir eski Ankara konağı önünde Sovyet Rusya bayrağını tutan iki kişi ile birlikte bir grup insan görülmektedir (Res. 1). Fotoğrafın altında bir not yer almaktadır67: “Здаине полпредства РСФСР в Аикаре в 1920 r.” (Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti’nin Ankara’da 1920’de açmış olduğu elçilik binası). Yine aynı güne ait bir diğer fotoğrafta ise elçilik çalışanları görülmektedir (Res. 2). Bu fotoğrafın altında da: “Иервая советская миссия в Аикаре” (Ankara’da ilk Sovyet misyonu) notu yer almaktadır. Angarsky’den sonraki yeni Sovyet elçisi Mdivani’nin Ankara’ya 200 kişilik maiyetiyle gelmesi68, Kurşunlu Camii yakınındaki Rus sefarethanesinin kalabalık maiyete ve çok yoğun olan ziyaretçilere yetmemesi nedeniyle, hükümet tarafından çevredeki evler tahliye edilerek sefarethaneye dâhil edilmiştir69. Mdivani’nin elçiliği sırasında Ankara halkı ilginç bir olaya tanıklık etmiş; bu olay şu şekilde dile getirilmiştir70: “Rus sefarethanesi civarında, Kurşunlu Camii yakınında, Kayseri mebusları bir evde toplu olarak oturuyorlardı. Ben de tam karşısında kiraladığım Hıristiyan evinde ikamet ediyordum. Sabahın erken saatlerinde ezan vakti acayip feryatlarla uyandım. Penceremin camını kaldırıp geldiği yere baktım. Kurşunlu Camii minaresinin şerefesinden insan ve hayvan sesi canhıraş karışık sedalar geliyordu, bir müddet sonra da sustu ve işitilmedi. Caminin yakınında Rus sefarethanesinde Mdivani’nin beslemekte olduğu iri ayısı sabaha karşı zincirinden boşanıyor doğruca sokağa oradan da Kurşunlu Camii minaresine, merdivenden dolana dolana müezzinin ezan okuduğu şerefeye kadar çıkıyor ve üzerinde dolanmağa başlıyor. Tam bu esnada müezzin sabah ezanını okumak için acele acele minareye çıktığı zaman birdenbire koca ayı ile karşılaşıyor. Hiç akl-ü hayalinden geçmeyen bu manzara karşısında korkusundan can havliyle sesinin yettiği kadar imdat feryadını basıyor. Bu defa ayı da çok korkuyor, o da Şamsutdinov, 2000: 37. Şamsutdinov, 1999: 201. 66 Kavukçu, Ulus, 10 Kasım 1964. 67 Notları Rusça’dan Türkçe’ye aktaran, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Rus Dili ve Edebiyatı bölümünden Araş. Gör. Hasan Karacan’a teşekkür ederim. 68 Arıkoğlu, 1961: 205. 69 Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 366. 70 Arıkoğlu, 1961: 207. 64 65 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 119 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları sesinin çıktığı kadar bağırıyor. Etraftan duyanlar ve camiye gelenler bu imdat karşısında şaşırıyor hiçbir teşebbüse de geçmiyorlar. Bu sırada ayının ve müezzinin feryadını sefarethaneden duyan ayı besleyici koşa koşa geliyor, hem müezzini hem de ayıyı bu müşkülden selametle kurtarıp aşağıya indiriyor. Zavallı müezzin bu yüzden birkaç gün evinde hasta yatmıştır.” Mdivani Mayıs 1921’de Ankara’dan ayrılınca71 yeni elçi S. P. Natsarenus 19 Haziran 1921’de Ankara’ya gelmiştir. Ardından S. İ. Aralov elçilik görevini yürütmüştür. Ankara’daki Sovyet Rusya elçisi Aralov, elçilikteki 1 Mayıs kutlamalarından söz ederken, elçilik binasının küçük olduğunu dile getirmiştir: “1 Mayıs bayramında elçiliğimizi iki yüzden fazla kişi ziyaret etti. Elçilik binasını içerden ve dışarıdan bayraklarla, çiçeklerle, portrelerle süsledik. Ankara İmalât-ı Harbiye işçileri ve başka atölye temsilcileri bizi kutlamak üzere ziyaretimize geldiler. Düzenlenen kabul töreninde işçiler ve işçi temsilcileri, Sağlık Bakanı Tevfik Rüştü Bey, Büyük Millet Meclisi üyeleri, öğretmenler, doktorlar, gazeteciler, subaylar da vardı. 1 Mayıs bayramı ile ilgili olarak elçilikte konuklarla birlikte çekilen fotoğrafları bir hatıra olarak saklamaktayım. Elçilik binası küçüktü. Ama konuklar doğu usulünce seve seve yere oturmuşlardı. Küçük fincanlarla ağır ağır kahveler içilirken samimi konuşmalar yapıldı. Ziyaretçiler bize “efendi, yoldaş” diye hitap ediyorlardı. “Yoldaş Aralov, Rusya’da 1 Mayıs bayramı nasıl kutlanır anlatır mısınız?” diye sordu Ankara İmalât-ı Harbiye işçilerinden biri. Ona 1 Mayıs bayramının tarihçesini, mitingleri, Çarlık döneminde Rusya’da ormanlarda yapılan gizli toplantıları, Çarlık düzeni yıkıldıktan sonra bütün yurtta kutlanmakta olan 1 Mayıs bayramını anlattım. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa, Milli Savunma Bakanı Kâzım Paşa ve öteki devlet adamları, 1 Mayıs bayramıyla ilgili olarak elçiliğimize birer kutlama mesajı gönderdiler. Bütün konuklarımızı birden kabul etmemize olanak yoktu. Ziyaretçiler tebriklerini sunmak için aralıksız geliyordu.” 72 (Res. 3). 15 Ağustos 192273 akşamında yere dökülen benzinin alev almasıyla Sovyet elçiliğinde yangın çıkmıştır. Yangın söndürülemeyince tahrip kalıpları kullanılmış; elçilik binası ile birlikte yirmi bir ev, bir cami, bir dükkân ve elçinin atları yanmıştır. Sovyet elçilik sekreteri Kotelnikov anılarında, yangının Türkiye-Fransa antlaşması için Ankara’da bulunan Fransa’nın gayri resmi temsilcisi Albay Mougin’in tertibi olduğunu yazmıştır74. Aralov ise Rauf Bey’den şüphelendiğini belirtmiştir75. Olayın kundaklama olduğundan şüphelenilmiş ve ortada pek çok itham dolaşmıştır. Sovyet gizli servisine göre ise kundaklamanın sorumlusu Erzurum Mebusu Durak Bey’dir. Mustafa Kemal Paşa yangın söndürme Benhür, 2008: 74. Aralov, 2010: 116-117. 73 15 Ağustos 1922 günü Ankara’da Türkiye Komünist Partisi kongresinin toplandığı parti belgelerinde görülmekle birlikte; gazetelerde verilen ilanlardan kongrenin daha sonra gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır; Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 369. 74 Sarıoğlu, 1995: 231-232; Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 370; Aralov, 2010: 120. 75 Aralov bu olaya ilişkin olarak notlarında şu satırlara yer vermiştir: “Heyet-i Vekile Reisi bulunduğu sıralarda Rauf Bey’le birçok kez konuşmuşumdur. Kendisi Sovyet Rusya’nın azgın düşmanı olduğunu göstermişti, Ankara’daki elçilik binamızın yakılışında onun parmağı vardı. A. G. Kotelnikov (elçiliğimizin eski sekreteri) anılarında yangının Albay Mougin’in kışkırtmasıyla çıkarıldığını yazmaktadır.”; bkz. Aralov, 2010: 120. 71 72 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 120 çalışmalarını bizzat yerinde denetleyerek olaya olan ilgisini ortaya koymuştur76. Yangından sonra Sovyet Rus elçiliği Hamamönü’nde eski belediye başkanlarından77 Mavalar’ın konağına taşınmıştır78 (Res. 4). Elçilikte Mustafa Kemal’in de katıldığı ziyafetler oldukça şık ve renkli geçmiş; havyar ve votkayla çeşidin bol olduğu ziyafetlere dans ve müzik de eşlik etmiştir. Öte yandan bu dönemde Sovyet elçiliğinin Keçiören’de bir de bağ evi bulunmaktadır. Mavaoğlu Konağı’nın ve Keçiören bağevinin yerini belirleyemedik, her iki yapı da günümüze ulaşamamış olabilir. Ağustos 1922’den itibaren Mavaoğlu Konağı’nda faaliyet gösteren Sovyet Rusya elçiliğinin, 1924 yılı sonlarında Atatürk Bulvarı üzerindeki yeni binasının yapımına başlanmıştır79. 1925 yılında binanın yapımı tamamlanmıştır80 (Res. 5). Burada da sefaret, toplantılarıyla Ankara ricali için, çekim yerlerinden biri olmuş81; sefarethanede sık sık davetler verilmiştir82. Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin 4455/14 no.lu arşiv dosyasında83 4455 ada 14 no.lu parseldeki Sovyet Rusya elçilik binası ve yakın çevresindeki imar hareketleri ile ilgili resmi kurumların karşılıklı yazışmaları, Rusya Ticari Temsilciliği plan ve projeleri bulunmaktadır. Arşiv dosyasındaki en eski tarihli resmi belge, Rus elçiliği binasının 1934 yılına ait tapu senedidir. Senette, “geldiği tapu kütüğü” ibareli kısımda “18 Nisan 1927” tarihi yazmaktadır. Dolayısıyla Atatürk Bulvarı üzerindeki binanın 1924’te başlayan inşaatının 1925 ya da 1926 yılında bitmesinin ardından, mülkiyetinin Sovyet Rusya elçiliğine tebdil yoluyla geçtiği anlaşılmaktadır. Ankara Belediye İmar Müdürlüğü’ne gönderilen 9 Ocak 1958 tarihli bir yazıda vergi dairesinde Tevfik Başmızrakçı adına kayıtlı, 4455 ada 14 no.lu parselin Çankaya Tapu Sicili Muhafızlığı’na devredilmesi durumuna ilişkin bilgi istenmektedir. 18 Ocak 1958 tarihli başka bir belgede ise elçilik binasının bulunduğu 4455 no.lu adanın 1948 yılında Tapu İdaresi’ne tescil ettirildiği belirtilmektedir. 3 Ocak 1963 tarihli Ankara Belediyesi İmar Müdürlüğü’ne Daire Avukatı tarafından gönderilen resmi yazıda Rus sefaret binasında tespit edilen kaçak ve ruhsatsız inşaat hakkında, bu durumun Devletler Hukuku ile ilgili olmak üzere vatandaşlara uygulanan usuller dışında özel bir durum teşkil ettiği bildirilmektedir. 5 Nisan 1963 tarihli bir yazı Sovyet Rusya elçisi Rijov tarafından İmar Müdürlüğü’ne gönderilmiştir. Dilekçede 542 ada 20 parsel Benhür, 2008: 91. Ankara’nın eski belediye reislerinin listelendiği yayında Mavalar’dan Mavazade Tevfik Bey’in adı geçmektedir; bkz. Erdoğdu, 2001: 137. 78 Koloğlu, 2001: 39. 79 Yeni elçilik binasını Yakov Zaharoviç Suriç’in yaptırdığı belirtilmektedir: “Yakov Zaharoviç Suriç Haziran 1923’ten beri Ankara’da görevli bulunmaktadır. Afganistan’da da görev yapmıştır. Ankara’da büyük bir Sovyet Büyükelçiliği binası yaptırmaktadır...”; bkz. Şimşir, 2006: 341. 80 Bir yayında binanın 1926 yılında tamamlandığı belirtilmektedir; bkz. Şimşir, 2006: 346. 81 Aydın, Emiroğlu vd., 2005: 372. 82 “Çankaya Caddesinde ilk elçilik binasını yaptıran Sovyetlerdir. Yanar-söner kasaba elektriği devrinde, büyük ve iyi döşenmiş salonları, uzun müddet, Ankara’nın tek lüksü olarak kalmıştır. Suriç Yoldaş sık sık kalabalık davet yapar, bol votka ve havyar ikram ederdi. Cemiyet hayatına henüz alışan milletvekillerinin bu ikramlara fazla kapılıp merdivenlerden düşerek inmelerinden utanırdık.”; Atay, 1998: 412. 83 Ankara Büyükşehir Belediyesi 4455/14 no.lu arşiv dosyasında lojman ve garaj olduğunu düşündüğümüz, üzerinde herhangi bir tarih bulunmayan 4 fotoğraf bulunmaktadır. 76 77 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 121 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları numaralı 12 652 m2 arsa üzerinde bulunan eski sefaret binasının84 onarımının gerektiği bildirilmektedir. Ankara Belediyesi İmar Müdürlüğü 24 Nisan 1963’te, elçiliğin söz konusu isteğini dikkate alarak Etüt Şubesi Şefliği’ne, elçiliğin İmar Müdürlüğü’ne gönderdiği onarım projelerinin o dönemdeki şehircilik durumuna göre incelenerek İdare Heyeti’ne gönderilmesini isteyen bir yazı sunmuştur. Ankara Valisi ve Belediye Başkanı Enver Kuray’ın 25 Mayıs 1963’te Dışişleri Bakanlığı’na gönderdiği yazıda, Atatürk Bulvarı üzerindeki eski Rus elçilik binasının yalnız duvarları kalmak üzere yeniden inşa edilmek istendiği, elçiliğe ait arsanın bir kısmının yeni meclisin giriş kısmına denk geldiği için istimlâk edildiği belirtilmektedir. Söz konusu yazıda, Ayrancı bağlarında inşa edilen yeni Rus Sefaretinden de söz edilmektedir. Ardından Dışişleri Bakanlığı 22 Ağustos 1963 tarihinde Ankara Belediye Başkanlığı’na cevaben bir yazı göndererek Sovyet Büyükelçiliği’nin eski binasının bulunduğu kısımdaki 4700 m2lik arsa ile eski binanın karşısında yer alan ve imar planı gereğince yol yapımı için Türk makamlarınca kullanılmak istenen 600 m2lik arsanın karşılığında, yeni elçilik binasının yanı başında 5300 m2lik arsanın Sovyet elçiliğine devredileceğini bildirmiştir. Elçiliğin 4455 ada 14 no.lu parseldeki binasının yanına bir bina inşa edildiği85; ancak bu inşaatın Türk makamlarından gerekli izinler alınmadan başlatıldığı ve durdurulması gerektiği, 13 Aralık 1963 tarihli bir yazı ile Yapı Kontrol Müdürlüğü’ne bildirilmiştir. 24 Aralık 1963’te Rus makamı, Sovyet Rusya Türkiye Ticaret Müşavirliği binası tadilat projesini ekte sunan bir yazı ile Ankara Belediyesi İmar Müdürlüğü’ne göndermiştir. 25 Haziran 1976’da S.S.C.B. Ticaret Mümessilliği, 4455 ada 14 parselde lojman inşaatı için Ankara Belediyesi İmar Müdürlüğü’ne proje ile birlikte bir yazı göndermiştir. Daha sonra Ankara Belediyesi İmar Müdürlüğü İnşaat Şubesi’nin 1 Ekim 1981 tarihli resmi yazısında, 4455 ada 14 parsel dosyasında yaptıkları inceleme sonucunda, S.S.C.B. lojman binası inşaatı için 1960 yılından 1976 yılına kadar Türk ve Rus devletleri arasında karşılıklı yapılan yazışmalar maddeler halinde listelenmiştir. Bu yazışmaların sonuncusu, İmar İdare Heyeti’nin kararı ile uygun görülen lojman projelerinin onandığı 25 Haziran 1976 tarihli resmi yazıdır. Ancak bu lojman binalarının inşa edilip edilmediğine ilişkin bir bilgi yoktur. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 25 Aralık 1991 tarihinde Devlet Başkanı Mihail Gorbaçov'un istifa etmesinin ardından Sovyetler Birliği'ni teşkil eden cumhuriyetlerin bağımsızlığını kazanmalarıyla dağılmıştır. Bugün Ankara’da Rusya Federasyonu’nun büyükelçiliği başka bir binaya taşınmıştır. SONUÇ 1920’den 1926’ya kadar Sovyet Rusya’nın Ankara’daki elçileri ve maiyetleri, yukarıda değindiğimiz üzere, çeşitli nedenlerle dört kez taşınmak durumunda kalmıştır. Bu binalardan yalnızca Atatürk Bulvarı üzerindeki bina günümüze gelebilmiştir. Bu bina 1924-1925 yılları arasında inşa edilen Atatürk Bulvarı üzerindeki yapı olmalıdır. Söz konusu bina elçilik konutu olabilir; ki bu konunun gündemde olduğunu anlıyoruz; “1926 yılı içinde Ankara’daki Sovyet elçiliği binası tamamlanmıştı. Söylendiği gibi büyük ve gösterişli bir binaydı. Ne var ki Rus sefiresi 25 yoldaşla aynı karavanadan yemek yemek zorunda kaldığı için yakınıyordu. Onun için Sovyet büyükelçiliği binasına, büyükelçinin konutu olarak ayrı bir bina eklenecekti.” denmektedir; bkz. Şimşir, 2006: 346. 84 85 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 122 Literatürde elçilik binalarının tarihi ve mimari değerlendirmesi hakkında herhangi bir çalışmaya rastlayamadık. Burada sunduğumuz araştırmaya benzer çalışmaların yapılmasının bu konudaki eksikliği kapatacağı kanısındayız. KAYNAKLAR ANKARA BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ARŞİVİ; (2012), Ankara. ANONİM; (1986), “Georgi Vasilyeviç Çiçerin”, Ana Britannica, Cilt VI, İstanbul, s. 410-411. ANONİM; (basım yılı belirtilmemiş), Fotoğraflarla Atatürk’ün Hayatı: Doğumundan Ölümüne Kadar, İstanbul. ARALOV, S. İvanoviç; (2010), Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları (19221923), (Çev. H. A. Ediz), İstanbul. ARIKOĞLU, D.; (1961), Hatıralarım (Milli Mücadele), Ankara. ASLAN, Y.; (1997), Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, Ankara. ATAY, F. Rıfkı; (1998), Atatürk’ün Bana Anlattıkları, İstanbul. AYDIN, S.; EMİROĞLU, K. vd.; (2005), Küçük Asya’nın Bin Yüzü: Ankara, Ankara. BENHÜR, Çağatay; (2008), Stalin Dönemi Türk-Rus İlişkileri (1924-1953), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi, Konya. CEBESOY, A. Fuat; (1955), Moskova Hatıraları (21.11.1920-2.6.1922), İstanbul. ELLİSON, Grace; (basım yılı belirtilmemiş), An English Woman In Angora, New York. ———; (1994), “Ankara Ankara”, Ankara: Yeni Türkiye’nin Başkenti, (Çev. F. Lekesizalın), Ankara, ss. 310. ERDOĞDU, Şeref; (2001), Ankaram, Ankara. GÖKAY, B.; (1997), Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye (1918-1923), (Çev. Sermet Yalçın) İstanbul. GÖMEÇ, S.; (2003), Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara. KAVUKÇU, Z.; (1964), Ulus Gazetesi, 10 Kasım. KOCABAŞ, S.; (1989), Tarihte Türk-Rus Mücadelesi, İstanbul. KOLOĞLU, O.; (2001), “Mustafa Kemal, Lenin'e nasıl bakıyordu?” Popüler Tarih 9, Şubat, s. 36-39. The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 123 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları KURAT, A. N.; (1991), Türkiye ve Rusya, Ankara. ———; (1993), Rusya Tarihi, Ankara. NESİMİ, A.; (1979), Türkiye Komünist Partisi’nde Anılar ve Değerlendirmeler, İstanbul. ORTAYLI, İlber; (2004), Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim: Makaleler I, Ankara. PERİNÇEK, M.; (2005), Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri: Sovyet Arşiv Belgeleriyle, İstanbul. SAKALLI, B.; (1988), Ankara ve Çevresinde Milli Faaliyeler, Ankara. SARAY, M.; (1993), Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, İstanbul. SARIOĞLU, M.; (1995), “Ankara’da Rus Sefarethanesi’nin İlk Yılları”, Kebikeç, Sayı 1.2, s. 185-192. SAYILGAN, A.; (1976), Türkiye’de Sol Hareket, İstanbul. SKRİTSKY, N. V.; (2006), Krımskaya Voyna 1853-1856, Moskova. SORGUN, M. T.; (1972), Bitmeyen Savaş Kütulamare Kahramanı Halil Paşa’nın Anıları, İstanbul. SÜRMELİ, S.; (2001), Türk-Gürcü İlişkileri (1918-1921), Ankara. ———; “Sergey Petroviç Natsarenus’un Ankara Büyükelçiliği Sırasında Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti İle İlişkiler”, Online Makale, tarih: Şubat 2012: ss. 31-55. ŞAMSUTDİNOV, A. M.; (1999), Mondros’tan Lozan’a Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı Tarihi 1918-1923, (Çev. Ataol Behramoğlu), İstanbul. ———; (2000), Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri, (Çev. A. Hasanoğlu), İstanbul. ŞİMŞİR, B.; (2006), Ankara: Bir Başkentin Doğuşu, Ankara. TENGİRŞENK, Y. K.; (1981), Vatan Hizmetinde, Ankara. TUNÇAY, M.; (1967), Türkiye’de Sol Akımlar, Ankara. UZUNÇARŞILI, İ. H.; (1988), Osmanlı Tarihi, Cilt IV, 1. Bölüm, Ankara. http://www.1917.org, tarih: 11.12.2012 http://imalat-i-harbiye.blogspot.com/2010/05, tarih: 12.12.2012 http://www.kutup.vekam.org.tr, tarih: 11.12.2012 http://www.peoples.ru, tarih: 19.12.2012 http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html, tarih: 19.01.2014 The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 124 Res 1. Ankara’da Sovyet Rusya’nın ilk elçiliğinin açılışı, Samanpazarı civarı, 1920 (http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html). Res 2. Ankara’da Sovyet Rusya’nın ilk elçiliğinin açılışında halk, 1920 (http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html). The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 125 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları Res. 3. Ankara'da, Sovyet Elçiliği binasında Aralov, Sovyet Rusya elçilik üyeleri ve Türk subaylar bir arada (Popüler Tarih 9, Şubat 2001: 39). Res. 4. Hamamönü’ndeki Sovyet Rusya elçilik binası, Mavalar’ın Konağı (Popüler Tarih 9, Şubat 2001: 39; Aralov 2010: 63). The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 İlkgül Kaya Zenbilci 126 Res. 5. 1924-1926 yılları arasında inşa edilen Atatürk Bulvarı üzerindeki Sovyet Rusya elçilik binası (http://www.kutup.vekam.org.tr). Resim 6. 1924-1926 yılları arasında inşa edilen Atatürk Bulvarı üzerindeki Sovyet Rusya elçilik binası (Ankara Büyükşehir Belediyesi Arşivi). The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127 127 Ankara’daki Sovyet Rusya Elçilik Binaları Res 7. 07 Kasım 1927 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü ve Sovyet Rusya Büyükelçisi Y. Z. Surits’in katıldığı diplomatik bir resepsiyon, Sovyet Rusya elçilik binası (http://www.turkey.mid.ru/20-30gg.html). The Journal of Academic Social Science Yıl: 2, Sayı: 7, Aralık 2014, s. 110-127
