İslam Şehri - İstanbul Ticaret Üniversitesi

İstanbul Ticaret Üniversitesi
2014-2015 Öğretim Yılı Bahar Dönemi
Medeniyet ve Toplum Rektörlük Dersi
“Şehir ve Medeniyet” Başlıklı Seminer
6-7 Nisan 2015
Sayın Mustafa Armağan
DERS NOTU
İslam Şehri’nin Mesajı
İnsan ve Şehrin Diyaloğu
Aslında kâmil manada insanın kendisini ancak ve ancak şehirde tam olarak bulduğunu,
insanlığına yapışık siyasî ve medenî kimliğini orada geliştirdiğini ve mütekâmil hale
getirdiğini Kutsal Kitaplardan tutun da İbn Haldun’un Mukaddime’de bedevilik-hadarilik
ekseninde geliştirdiği nafiz görüşlerine kadar pek çok kaynakta tetkik imkânı bulabiliriz.
İnsan, kendisini içinde korumasız bulduğu bu dünyada, yaratıcısını keşfeder etmez, onun
emrettiği tarzda ve emirlerini sağlıklı bir tarzda yerine getireceği ortamı sunan şehri kurarak
ikinci bir deri, bir nevi görünmez bir zırh örmektedir etrafına.
Bu anlamda şehir, insanın bu misafireten oturduğu ve biraz rahatsız durduğu
dünyada kendisini yaratıcısının evinde hissetmesini sağlayan atmosferi sunar. Metafizik
anlamda evde olmak, şehirde olmaktır. Şehirde olmak ise Yaratıcımızla yeniden
buluşacağımız bir noktada o eksenle birlikte yaşamaktır. Bu yüzden her şehir, geleneksel
dünyada Allah ile irtibatı temini amaçlayan kutsal binalarla donatılmıştır.
Bu bakımdan insan ile yaşadığı mekân arasında kadim bağlar mevcuttur. Evden başlayıp
sokak, mahalle, semt ve şehre kadar genişleyen bu iç içe halkalar, insanın dışa açılan,
açılırken de kendisini güvenlikte hissettiği çevrelerdir. Şehir ve onu donatan ve kimliğini
kazandıran mimari ise insan ruhunun tabiata kendisini nakşetmesidir. Bir başka deyişle
söylersek, taştan mamul bedenimizdir mimari.
Dolayısıyla burada Hangi şehir?’den önce Hangi insan? sorusu aciliyet kazanmaktadır.
Eskiler “Şerefi’l-mekân bi’l-mekîn” demişler, yani mekânın şerefi, içinde oturanlardan gelir.
Ne demektir bu?
Şu demek ki, şehirler içinde oturanların, sâkinlerinin aynasıdır. Eski şehirlerimizin bugün
neden bize daha “insanî”, bugünkü şehirlerin de neden daha mekanik ve gayri insanî
göründüğünün açıklaması da galiba burada yatmaktadır.
Bir Karaçelebizade Abdülaziz Efendi’nin Bursa’da “eşk-i çeşmiyle”, gözyaşları döke
döke Uludağ’ın gümrah ormanlarından bulup şehre getirttiği sulardan içenlerden sadece dua
istemesini düşünün, bir de bugünün tamamen piyasa mantığına teslim olmuş üreticilerini. Bu
iki insan tipinin ortaya koyacağı şehirlerin “aynı” ya da “benzer” olabileceği tasavvur
edilebilir mi? Kendisini gizlemeye, mahviyetkârlığa, tevazuya, mahremiyete vb. dayanan bir
toplumsal düzenle kendini ispatlamaya, gurura, yarışmaya, rekabete vb. dayanan bir
toplumsal düzen, şehirlerde ortak noktalara parmak basabilirler mi hiç?
Sonuç olarak iki farklı insan tipinin iki farklı şehir görünümü çizmesinden de görülüyor
ki, insan ile şehir arasında gerçekte zannettiğimizden de kuvvetli ortak bağlar mevcuttur.
1
Şehir ve Medeniyet Arasındaki Münasebet
Şehir, insanın dünyasına güven unsurunu katar. Kendisini şehirde açlık, canına ve malına el
konulması, şeref ve namusuna el uzatılması gibi temel korkulardan emin hisseden insan,
ancak bu temel ihtiyaçların güven içinde karşılanmasından sonra yaracısıyla uyumunu
sağlayacak yeni bir zarf olan medeniyet aşamasına geçebilirdi. Dolayısıyla şehir ile medenîlik
arasında yakın bir bağlantı olduğu gözden kaçmıyor.
Zaten Arapçada medine (şehir) kelimesi ile medenî kelimesinin aynı kökten gelmesi,
şehir ile medeniyetin kaynağındaki ayniyeti yeterince ifade etmektedir. Örneğin İngilizcede
city (şehir) kelimesi ile civilization (medeniyet) kelimelerinin de aynı bağlantıyı çarpıcı bir
şekilde yansıttığını düşünüyorum.
Özetleyecek olursak:
Medeniyet ancak şehirde mümkündür, medeniyet şehirle mümkündür ve medeniyet bizzat
şehirdir.
İslamiyete kucak açan ilk şehir olan Yesrib’in Müslümanlar tarafından Medine olarak
adlandırılmış olmasındaki hikmeti de şehir ile medeniyet arasındaki bu derunî bağlantıda
aramamız lazımdır. İslam şehirlerinin anası, Medine’dir bu yüzden.
Osmanlı’da Şehir Kültürü
“Osmanlı şehri” denilince mutlak bir şekilde tek bir modelden söz edilebileceğini
sanmıyorum. Sfenkslerin varisi Kahire ile Kırım’daki Bahçesaray’ın, Orhan Gazi’nin kendi
elleriyle kurduğu Bursa ile Roma ve Bizans’a başkentlik yaptıktan sonra Osmanlılara da
payitaht olarak hizmet veren İstanbul’un aynı “Osmanlı şehri” şemsiyesi altında toplanması,
gerçekten de biraz zorlama olurdu.
Elbettte hiç bir şehir diğerine benzemez. Her birinin coğrafyasından, insanından,
havasından, suyundan, siyasî ve tarihî birikiminden tevarüs ettiği farklı vecheleri vardır.
Ancak şu da unutulmamalıdır ki, “Osmanlı hinterlandı” diyebileceğimiz topraklarda,
yani Balkanlar, Anadolu, Orta Doğu ve kısmen de Kırım’da Osmanlılara mahsus bir şehir
kurma ve geliştirme tarzı geçerli olmuştur. Mesela Yapı Kredi Yayınları tarafından Türkçeye
çevirtilen Andre Raymond’un Yeniçerilerin Kahiresi adlı kitabı, 18. yüzyılda Kahire’ye
yönetici olarak atanan Abdurrahman Kethüda’nın bu şehrin mimari dokusu ve sivil yapıları
üzerinde gerçekleştirdiği “Osmanlı” müdahalesini gayet berrak bir şekilde ortaya koymayı
başarıyor. 18. yüzyıla büyük ölçüde bir Memluk şehri olarak intikal eden Kahire,
Abdurrahman Kethüda’nın inanılmaz derecede başarılı gayretleri sayesinde bir Osmanlı şehri
haline dönüştürülmüştür.
Keza bir başka örnek olarak İstanbul verilebilir. İstanbul Fatih’ten itibaren asırlar içinde
İslamlaştırılmış ve Osmanlılaştırılmıştır.
Kısaca Osmanlıların, merkezinde cami veya mescidin, ikinci halka olarak dükkânların
toplu olarak yer aldığı (bazen üstü kapalı) çarşıların, son kuşakta ise meskenlerin bulunduğu
bir şehir modeli sunduklarını söyleyebiliriz. Ancak merkez, daima dinin ve mukaddesatın
ışıdığı ve oradan çevreye, aslında ilk bakışta din dışı gibi görünen ama dine sıkı sıkıya irtibatlı
olan ticarete ve sivil hayata dalga dalga yayıldığı değişmez odaktır.
Daha da ayrıntıya girilecek olursa Osmanlı şehri, İslam hukukunun ve ahlâkının ama
aynı zamanda teknik ve idari becerilerin mekâna yansımış biçimidir. Tabii ki bizim
kendimize has kültür tadımızla renklendirilmiş örneklerdir. Bu örnekler arasında bir Boğaziçi
mimarisi gibi geleceğe ve insanlığa adanmış kuyruklu yıldızlar hiç de az değildir! Şimdi
bütün insanlık bu bir defa yeryüzünü ziyaret etmiş kuyruklu yıldızın tekrar semalarımızdan
geçeceği günü bekliyor!
2