İslâm âlimleri Ansiklopedisi

İslâm âlimleri Ansiklopedisi
HİCRİ DOKUZUNCU ASRIN
ÂLİMLERİ
İçindekiler Tablosu
ABBÂDÎ MEKKÎ ............................................ 4
ABDULLAH BİN EBÎ BEKR EL-AYDERÛS.......... 5
ABDULLAH BİN HALÎL EL-KALE’Î.................... 7
ABDULLAH-İ İLÂHÎ ....................................... 7
ABDULLAH-İ TERCÜMÂN ........................... 10
ABDÜLMU’TÎ EFENDİ ................................. 13
ABDÜRRAHÎM BİN EMÎR MERZİFONÎ.......... 14
ABDÜRRAHÎM EBNÂSÎ (Abdurrahîm bin
İbrâhim).................................................... 16
ABDÜRRAHMÂN BİN EL-HALLÂL
(Abdürrahmân bin Muhammed) ................ 16
BİKÂ’Î (İbrâhim bin Ömer) .......................... 88
FAHREDDÎN RÛMÎ .................................... 147
BİSÂTÎ (Muhammed bin Ahmed) ................ 92
FÂTİH SULTAN MEHMED HÂN .................. 147
BİSTÂMÎ .................................................... 93
FERELİ ŞEYH SİNÂN EFENDİ ...................... 158
BÜLKÎNÎ (Sâlih bin Ömer) ........................... 94
FERGÂNÎ .................................................. 159
BURHÂNEDDÎN EBÛ İSHAK MAGRİBÎ .......... 95
FETÂ’L-YEMÂNÎ (Ömer bin Muhammed)... 160
BURHÂNEDDÎN-İ HİREVÎ (Haydar bin
Muhammed) ............................................. 96
FETHÎ (Hüseyn bin Hasen) ........................ 161
BÜRZÜLÎ (Ahmed bin Muhammed) ............ 96
BUSAYRÎ .................................................... 97
BÛŞÎ (Ali bin Ahmed) ................................. 98
CELÂLEDDÎN MAHALLÎ ............................... 99
ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED ESSEKKÂF ..................................................... 17
ÇELEBİ HALÎFE (Cemâleddîn Muhammed bin
Mahmûd Aksarâyî) .................................. 100
ABDÜSSELÂM BİN AHMED EL-KAYLEVÎ ....... 20
ÇELEBİ SULTAN MEHMED ........................ 103
ACÎSÎ ......................................................... 22
CEVCERÎ .................................................. 109
AHMED ABDÜLHAK RADÛLÎ ....................... 22
CEZÛLÎ .................................................... 110
AHMED BÎCÂN .......................................... 25
CİYLÎ........................................................ 112
AHMED BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF.... 28
DEHLEVÎ (Seyyid Muhammed bin Ca’fer) .. 112
AHMED BİN SÜLEYMÂN EZ-ZÂHİD ............. 29
DERVİŞ AHMED SEMERKANDÎ .................. 113
AHMED CEZERÎ (Ebû Bekr Ahmed bin
Muhammed) ............................................. 30
DİMYÂTÎ (Muhammed bin Osman)........... 114
AHMED KİHTÛ .......................................... 31
AHMED NÂŞİRÎ (Ahmed bin Ebî Bekr) ......... 33
AKBIYIK SULTÂN ........................................ 34
AKŞEMSEDDÎN .......................................... 34
ALÂÜDDÎN BUHÂRÎ.................................... 43
EBNÂSÎ (İbrâhim bin Mûsâ) ...................... 115
EBÛ BEKR EL-CERÂ’Î................................. 116
EBÛ BEKR ES-SAKKÂF............................... 117
EBÛ BEKR İBNİ HILLİKÂN .......................... 118
EBÛ BEKR SÜYÛTÎ .................................... 118
ALÂÜDDÎN-İ ATTÂR ................................... 44
EBÜ’L-ABBÂS KUDSÎ (Ahmed bin Abdullah)
............................................................... 119
ALÂÜDDÎN TÛSÎ......................................... 49
EBÜ’L-BEKÂ EL-BEKRÎ ............................... 121
ALİ BİN ŞİHÂB............................................ 50
EBÜ’L-BEREKÂT EL-ASKALÂNÎ (Ahmed bin
İbrâhim) .................................................. 121
ALİ KUŞÇU................................................. 53
FETHULLAH ŞİRVÂNÎ ................................ 162
FÎRÛZ ÂBÂDÎ ............................................ 163
GAMRÎ..................................................... 168
GAZZÎ ...................................................... 169
HÂCE ABDULLAH EL-İSFEHÂNÎ EL-İMÂMÎ .. 170
HÂCE ALÂÜDDÎN GONCDÜVÂNÎ ............... 171
HÂCE HASEN ATTÂR ................................. 172
HACI ABDULLAH ...................................... 173
HÂCI BAYRAM-I VELÎ ................................ 174
HACI PAŞA (Aydınlı) ................................. 180
HÂDİRÎ (Muhammed bin Halîl) ................. 180
HAFÎD İBNİ MERZÛK................................. 181
HALEBÎ .................................................... 182
HALVÂÎ (Yûsuf bin el-Hasen)..................... 184
HÂMİD-İ AKSARÂYÎ (Somuncu Baba)......... 185
HAMZA KARAMÂNÎ (Hamza Mahmûd) ..... 189
HASEN BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF ... 189
HASEN ÇELEBİ .......................................... 191
HASEN EBRİKÂN....................................... 192
HASEN ES-SAMSÛNÎ (Hasen bin Abdüssamed)
............................................................... 197
HASEN HOCA ........................................... 197
HASEN PAŞA (Hasen bin Alâeddîn Esved) .. 198
EBÜ’L-FADL HATÎB (Muhammed Kemâl) ... 123
HATÎBÎ (Hasen bin Ali) .............................. 198
ÂMİRÎ EL-HARADÎ ...................................... 57
EBÜ’L-HASEN SÜYÛTÎ (Muhammed bin Ebî
Bekr) ....................................................... 124
HAYÂLÎ (Şemseddîn Ahmed bin Mûsâ İznikî)
............................................................... 199
AYASOLUG ÇELEBİSİ MEHMED EFENDİ
(Mehmed bin Kâdî-i Ayasolug) ................... 61
EBÜ’L-LUTF HASKEFÎ (Muhammed bin Ali) 125
HAYDARÎ (Muhammed bin Muhammed) .. 202
EBÛ MUHAMMED EL-YEMENÎ.................. 126
HAYREDDÎN HALÎL BİN KÂSIM................... 203
EBÛ NASR PÂRİSÂ.................................... 126
HEVÂRÎ .................................................... 204
EBÛ YAHYÂ (Abdürrahmân bin Muhammed)
............................................................... 127
HEVÂRÎ .................................................... 205
EMÎR SULTAN .......................................... 128
HİREVÎ (Muhammed bin Atâullah) ............ 212
ERZİNCANLI ABDÜRRAHMÂN EFENDİ ....... 140
HIZIR ÇELEBİ (Hızır Bey) ............................ 213
EŞREFZÂDE-İ RÛMÎ .................................. 141
HIZIR ŞÂH MENTEŞEVÎ.............................. 217
EŞ-ŞÂB-ÜT-TÂİB (Ahmed bin Ömer).......... 145
HOCA-ZÂDE ............................................. 218
FAHREDDÎN ACEMÎ .................................. 146
HOCENDÎ ................................................. 219
ALİ SEMERKANDÎ....................................... 55
AYNÎ (Bedreddîn Mahmûd bin Ahmed) ...... 62
BÂHİLÎ (Selâm bin Abdullah) ...................... 64
BÂMÎ (Muhammed bin Ahmed) ................. 81
BÂÛNÎ....................................................... 82
BEDREDDÎN HALÎFE ................................... 82
BERMÂVÎ .................................................. 83
BEYCÛRÎ (İbrâhim bin Ahmed) ................... 84
BEZZÂZÎ .................................................... 85
HEYSEMÎ.................................................. 206
HÜSÂMEDDÎN HÜSEYN BİN HASEN .......... 221
İBN-İ KEBBEN (Muhammed bin Sa’îd) ....... 287
KÂDIZÂDE-İ RÛMÎ (Selâhaddîn Mûsâ Paşa)329
HÜSÂMEDDÎN PÂRİSÂ BELHÎ.................... 221
İBN-İ KİRMÂNÎ (Yahyâ bin Muhammed) ... 288
KÂFİYECÎ .................................................. 331
HÜSEYNÎ (Hamza bin Ahmed) .................. 222
İBN-İ KÜHEYL........................................... 290
KALKAŞENDÎ (Ahmed bin Ali) .................... 332
İBN-İ AFÎF................................................ 223
İBN-İ KUTLUBOĞA (Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 290
KALKAŞENDÎ (Ali bin Ahmed) .................... 335
İBN-İ AMMÂR.......................................... 223
İBN-İ ARABŞAH........................................ 224
İBN-İ ARAFE (Muhammed bin Muhammed)
............................................................... 226
İBN-İ BÂRİZÎ (Muhammed bin Muhammed)
............................................................... 227
İBN-İ BİNT-İL-AKSARÂYÎ ........................... 228
İBN-İ MECDÎ (Ahmed bin Receb) .............. 291
İBN-İ MELEK ............................................ 292
İBN-İ MUKRÎ (İsmâil bin Ebî Bekr) ............. 292
İBN-İ MÜLAKKIN (Ömer bin Ali) ................ 293
İBN-İ MÜNÂVÎ ......................................... 295
KALSÂDÎ (Ali bin Muhammed) .................. 336
KALŞÂNÎ (Ömer bin Muhammed) ............. 337
KARACA AHMED (Şemseddîn Ahmed) ...... 338
KARÂFÎ (Muhammed bin Ahmed) ............. 338
KARA YA’KÛB İBNİ İDRÎS NİĞDEVÎ ............. 339
KAYÂTÎ (Muhammed bin Ali) .................... 339
İBN-İ BÜLKÎNÎ .......................................... 229
İBN-İ MUZAFFER (Abdülkâdir bin
Muhammed) ........................................... 296
KAZRÛNÎ (Muhammed bin Ahmed) .......... 340
İBN-İ ÇAKMAK (Muhammed bin Çakmak) 230
İBN-İ NÂSIRUDDÎN ................................... 296
KERDERÎ (İbn-ül-Bezzâz Muhammed Kerderî)
............................................................... 341
İBN-İ CEMÂ’A (Muhammed bin Ebî Bekr) . 231
İBN-İ RASSÂÎ ............................................ 297
İBN-İ CEZERÎ (Şemseddîn Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 232
İBN-İ RECEB ET-TÛHÎ (Ahmed bin
Muhammed) ........................................... 298
İBN-İ DEMÂMÎNÎ (Muhammed bin Ebî Bekr)
............................................................... 240
İBN-İ REDDÂD (Ahmed bin Ebî Bekr)......... 299
İBN-İ DEYRÎ (Sa’d bin Muhammed)........... 241
İBN-İ EHDEL (Hüseyn bin Abdürrahmân) .. 242
İBN-İ EHI’L-MENÛFÎ ................................. 243
İBN-İ REKBÛN (Ali bin Hüseyn) ................. 299
İBN-İ RESLÂN (Ahmed bin Ebî Bekr) .......... 300
İBN-İ SÂLİH .............................................. 300
İBN-İ SAYRAFÎ .......................................... 301
İBN-İ EMÎR HAC (Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 244
İBN-İ ŞIHNE EL-KEBÎR ............................... 301
İBN-İ ESED............................................... 245
İBN-İ ŞIHNE ES-SAGÎR (Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 302
İBN-İ EŞKÂR (Muhammed bin Osman)...... 246
İBN-İ EZRAK............................................. 247
İBN-İ FEHD (Muhammed bin Muhammed) 248
İBN-İ FEHD (Ömer bin Muhammed) ......... 249
İBN-İ FURÂT ............................................ 250
İBN-İ GÂNİM MAKDİSÎ (Abdüllatîf bin
Abdürrahmân) ........................................ 251
İBN-İ GARS .............................................. 252
İBN-İ HACER-İ ASKALÂNÎ .......................... 252
İBN-İ HÂİM.............................................. 275
İBN-İ HALDÛN ......................................... 275
İBN-İ HATÎB ............................................. 277
İBN-İ HATÎB DÂREYYÂ DIMEŞKÎ ................ 278
İBN-İ HATÎB-ÜD-DEHŞE ............................ 278
İBN-İ HİCCÎ .............................................. 279
İBN-İ HÜMÂM ......................................... 279
İBN-İ HÜSBÂNÎ (Ahmed bin İsmâil) ........... 281
İBN-İ HÜSEYN MERÂGÎ (Ebû Bekr bin Hüseyn)
............................................................... 282
İBN-İ SÛDÛN ........................................... 305
İBN-İ TAGRÎBERDÎ .................................... 305
İBN-İ TAKIYYÜDDÎN SÂLİHÎ ....................... 306
İBN-İ TENESÎ (Ahmed bin Muhammed)..... 307
İBN-İ VEFÂ (Ali bin Muhammed) .............. 307
İBN-İ ZÂGÛ .............................................. 311
KİLVETÂTÎ (Ahmed bin Osman) ................. 344
KIRÎMÎ ..................................................... 345
KOÇHİSÂRÎ (Ali bin Mûsâ) ......................... 346
KÜFEYRÎ (Muhammed bin Ahmed) ........... 346
KÜTAHYALI ABDÜLVÂCİD EFENDİ ............. 347
KUTBÜDDÎN-İ İZNÎKÎ (Muhammed bin
Muhammed Rûmî)................................... 348
LÜTFULLAH TOKÂDÎ (Molla Lütfî).............. 349
MAGNİSAVÎ-ZÂDE .................................... 350
MAKDİSÎ (Muhammed bin Ahmed)........... 352
MAKDİSÎ (Muhammed bin Halîl) ............... 352
MERDÂVÎ................................................. 353
MES’ÛD BEY (Şîr Hân Makbûlullah Dehlevî)
............................................................... 354
METBÛLÎ ................................................. 355
MEVLÂNÂ ALÂÜDDÎN ÂBİZÎ ...................... 358
İBN-İ ZAHÎRE............................................ 312
MEVLÂNÂ BEHÂÜDDÎN BİN ŞEYH LÜTFULLAH
............................................................... 360
İBN-İ ZEYN (Muhammed bin Zeyn) ........... 313
MEVLÂNÂ BEHÂÜDDÎN KIŞLÂKÎ ................ 361
İBN-İ ZİYÂ (Muhammed bin Ahmed)......... 314
MEVLÂNÂ KÂDI-ZÂDE KÂSIM ................... 362
İBN-İ ZUGDÂN ......................................... 315
MEVLÂNÂ ŞÜKRULLAH (Şükrullah bin Ahmed)
............................................................... 362
İBN-İ ZÜHRE (Muhammed bin Yahyâ) ....... 317
İBN-İ ZUKKÂÎ ........................................... 318
İBRÂHİM BİN HÜSEYN SARRÂF TENNÛRÎ .. 318
İBRÂHİM KEREKÎ (İbrâhim bin Mûsâ) ........ 320
İBRÂHİM MASMÛDÎ ................................ 321
İBŞÎTÎ (Ahmed bin İsmâil) ......................... 321
İSHAK FAKÎH ............................................ 322
İSKENDERÂNÎ (Ömer bin Yûsuf) ................ 323
İBN-İ İMÂM EL-KÂMİLİYYE (Muhammed bin
Muhammed) ........................................... 282
İSMÂİL BİN EBÜ’L-HASEN ......................... 324
İBN-İ IRÂKÎ .............................................. 284
İZNİKÎ (Ebü’l-Fazl Mûsâ) ........................... 327
İBN-İ İVAZ DEMÎRÎ (Behrâm bin Abdullah) 285
İBN-İ KAMER ........................................... 286
İZZEDDÎN MAKDİSÎ (Abdüsselâm bin Dâvûd)
............................................................... 328
İBN-İ KÂVÂN (Hüseyn bin Ahmed)............ 286
KÂDI İBN-İ ŞÜHBE .................................... 329
İSMÂİL BİN İBRÂHİM EL-CEBERTÎ .............. 325
MİDYEN BİN AHMED EL-EŞMÛNÎ .............. 363
MOLLA ABDÜLKERÎM EFENDİ ................... 365
MOLLA AYAS............................................ 366
MOLLA CÂMÎ ........................................... 367
MOLLA FENÂRÎ (Mevlânâ Şemseddîn Fenârî)
............................................................... 380
MOLLA GÜRÂNÎ ....................................... 384
MOLLA HÜSREV ....................................... 387
MOLLA VİLDÂN (Muhammed bin Yeklek).. 389
MOLLA YEGÂN ......................................... 389
MÜBÂREK BUHÂRÎ ................................... 390
MUHAMMED ASGAR CEZERÎ (Ebü’l-Hayr
Muhammed bin Muhammed) .................. 391
MUHAMMED BİN AHMED........................ 391
MUHAMMED BİN AHMED FERGAL .......... 392
SEMHÛDÎ (Abdullah bin Ahmed) .............. 455
TAKIYYÜDDÎN HISNÎ ................................. 525
MUHAMMED BİN MÛSÂ (İbn-i Mûsâ) ...... 394
SEMNÂNÎ (Eşref Seyyid Emîr Cihângir)...... 456
TÂZÎ (İbrâhim bin Muhammed) ................ 526
MUHAMMED BÜLKÎNÎ ............................. 395
SENHÛRÎ ................................................. 457
TİLMSÂNÎ ................................................ 528
MUHAMMED CEZÛLÎ............................... 396
SENHÛRÎ (Ali bin Abdullah) ...................... 458
TÎMÛR HÂN ............................................. 529
MUHAMMED EKBER CEZERÎ .................... 397
SENÛSÎ (Muhammed bin Yûsuf) ............... 458
UBEYDÜLLAH-I AHRÂR ............................. 535
MUHAMMED İZNÎKÎ (Muhammed bin
Kutbüddîn-i İznîkî) ................................... 398
ŞEREFÜDDÎN KÂSIM EL-HANEFÎ ................ 462
VÂNNÛGÎ ................................................ 556
ŞERÎF (Hasen bin Muhammed) ................. 463
VEFÂ KONEVÎ ........................................... 556
ŞEYBÎ (Muhammed bin Ali) ...................... 464
VELİYYÜDDÎN (Ahmed bin Ahmed) ........... 558
SEYFÜDDÎN MENÂRÎ ................................ 465
YAHYÂ ÎDİLÎ ............................................. 559
ŞEYH HÜSÂMEDDÎN MANKPÛRÎ ............... 467
YA’KÛB-İ ÇERHÎ ........................................ 559
ŞEYHÎ (Sinân Yûsuf).................................. 468
YA’KÛB KARAMÂNÎ (Sarı Ya’kûb) .............. 562
ŞEYH NÛREDDÎN ...................................... 469
YAZICIZÂDE MUHAMMED EFENDİ ............ 562
ŞEYHOĞLU SADREDDÎN MUSTAFA ........... 470
YILDIRIM BÂYEZÎD HÂN ............................ 567
SEYYİD ALÂEDDÎN ALİ SEMERKANDÎ ......... 475
YÛNUS EMRE ........................................... 571
SEYYİD EMÎR BURHÂN ............................. 479
YÛSUF BİN HÜSEYN KIRMASTÎ .................. 579
SEYYİD EMÎR HAMZE ............................... 480
YÛSUF MAHDÛM..................................... 580
SEYYİD ŞERÎF CÜRCÂNÎ............................. 483
ZÂHİD (Ahmed bin Muhammed) .............. 582
SEYYİD YAHYÂ EŞ-ŞİRVÂNÎ ....................... 488
ZEBÎDÎ (Zübeydî) ...................................... 583
SIBT İBNİ ACEMÎ ...................................... 490
ZERRÛK ................................................... 584
SIBT İBNİ HACER ...................................... 492
ZEYNEL’ÂBİDÎN KAYSERÂNÎ ...................... 584
ŞİHÂBÜDDÎN AHMED SİVÂSÎ .................... 493
ZEYNÜDDÎN-İ HÂFÎ ................................... 585
SİNÂN PAŞA ............................................ 493
ZEYNÜDDÎN-İ IRÂKÎ .................................. 587
MUHAMMED PÂRİSÂ .............................. 408
MUHAMMED REBHÂMÎ........................... 412
MUHAMMED ŞÂH FENÂRÎ ....................... 418
MUHAMMED ŞÂZİLÎ ................................ 419
MUHAMMED ŞÜVEYMÎ ........................... 423
MUHİBÜDDÎN EL-BAĞDÂDÎ...................... 424
MÜNÂVÎ (Muhammed bin İbrâhim) ......... 424
MÜNÂVÎ (Yahyâ bin Muhammed) ............ 425
MURÂD HÂN GAZÎ (İkinci Murâd)............. 427
MUSANNİFEK (Ali bin Mahmûd) .............. 434
NÂŞİRÎ (Ali bin Ebî Bekr) .......................... 436
NÂŞİRÎ (Osman bin Ömer) ....................... 436
NEVÂCÎ (Muhammed bin Hasen) ............. 437
NİĞDEVÎ (Ya’kûb bin İdrîs) ....................... 438
NİZÂMÜDDÎN HÂMÛŞ ............................. 439
NÛREDDÎN KÂHİRÎ (Ali bin Abdürrahmân) 440
NÜVEYRÎ ................................................. 441
ÖMER MUHDÂR BİN ABDÜRRAHMÂN ..... 441
ÖMER RÛŞENÎ ......................................... 443
PÎR İLYÂS................................................. 445
REMLÎ ŞÂFİÎ ............................................. 446
RIDVÂN AKABÎ......................................... 447
RÛYÂNÎ ................................................... 448
SA’DÜDDÎN-İ KAŞGÂRÎ ............................. 449
SA’ÎD UKBÂNÎ (Sa’îd bin Muhammed) ...... 453
ŞÂKİR (Abdurrahmân bin Ali) ................... 453
SE’ÂLEBÎ (Abdurrahmân bin Muhammed) 454
ŞEBRÎSÎ ................................................... 455
SİRÂCÜDDÎN BÜLKÎNÎ............................... 496
SİRÂCÜDDÎN HIMSÎ.................................. 497
SİRÂCÜDDÎN-İ KAYSERÎ (Sirâc bin Müsâfir) 498
SÎRCÎ (Ahmed bin Yûsuf) .......................... 498
ŞÜCÂEDDÎN-İ KARAMÂNÎ ......................... 499
SÜLEYMÂN ÇELEBİ ................................... 500
ŞÜMÜNNÎ ............................................... 519
TABBENÂVÎ (Ali bin Muhammed) ............. 520
TÂCÜDDÎN İBRÂHİM KARAMÂNÎ .............. 521
TÂCÜDDÎN ZÂKİR (Abdülvehhâb-ı Mısrî) ... 521
TAKÎ FÂSÎ (Muhammed bin Ahmed) ......... 523
TAKIYYÜDDÎN CİYLÎ (Abdülkerîm bin İbrâhim)
............................................................... 524
ABBÂDÎ MEKKÎ
okudu. Mantık ilmini Şeyh-ül-Bâsitiyye Seyyid Alâüddîn’den
öğrendi.
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Ebü’lKâsım Ahmed es-Sa’dî’dir. Lakabı Muhyiddîn’dir. Nesebi
Abbâdî Mekkî çok güzel yazı yazardı. Fetvâ vermek, fıkıh,
Sahâbe-i Kirâmdan Sa’d bin Ubâde’ye ( radıyallahü anh )
tefsîr ve Arabî ilimleri öğretmek üzere Mekke-i mükerremede
kadar dayandığı için, Abbâdî Mekkî nisbetiyle meşhûr
kaldı. Bir müddet Mekke’de Mâlikî kadılığı yaptı. Sonra
olmuştur. 814 (m. 1411) senesinde Mekke-i mükerremede
kadılıktan ayrılarak, Bencâlîye Medresesi’nde babasının
doğdu. 880 (m. 1475) senesinde yine Mekke-i mükerremede
yerine, hocası el-Fâsî hayatta iken ders okuttu. Harem Nâzırı
vefât etti ve oradaki Muallâ kabristanına defn edildi.
Südün el-Muhammedî’nin inâyetiyle, Ebû Abdullah enNüveyrî’nin vefâtından sonra, tekrar Mekke’de Mâlikî
Mekke-i mükerremede büyüdü ve orada zamânının ileri gelen
kadılığına ta’yin edildi. Kâdılık vazîfesini iffetle, adâletle ve
âlimlerinden fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl ve edebî ilimleri tahsil etti.
iyilikle yürüttü. Birkaç defa bu görevden ayrılıp tekrar
Fakîh Alâüddîn el-Hayyât’ın hizmetinde bulunup, ondan
görevlendirildi. Çok zarurî ve muhtaç olduğundan dolayı,
Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrendi. İmâm-ı Nevevî’nin
Harem Nâzırı Südün el-Muhammedî, ona Mekke’de büyük bir
“Erbâ’în”ini, İbn-i Hâcib’in “Erbâîn”ini, İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sini
ev yaptırdı. Bu arada gözleri a’mâ oldu, sevdiği oğlunu
ve “Telhis”i okudu. Takıyyüddîn el-Fâsî’den ve Ebü’l-Hasen
kaybetti. Bu belâlara sabretti. Daha sonra tekrar gözleri
bin Selâme’den hadîs-i şerîf dinledi. Dinlediği hadîs-i şerîfleri
açılınca, kadılığa ta’yin edildi. Vefât edinceye kadar kadılığa
birçok zâtlara arz etti. Bu sebeple İbn-ül-Küyek, Abdülkâdir
devam etti.
Ermevi, Bedrüddîn Demâîni, ona hadîsle ilgili icâzet verdiler.
Bir ara hadîs ilmini tahsil için Mısır’a, Kâhire’ye gitti. Sonra
O, ders vermek ve ilminden istifâde edilmek için beldesinde
tekrar Mekke’ye dönüp, birkaç defa Medîne-i münevvereyi
seçilmiş bir zât idi. Mekke’nin ileri gelenleri ondan ilim
ziyâret etti. Ba’zı ziyâretlerinde orada mücavir olarak kaldı. Bu
öğrendiler, sohbetlerinde bulunup istifâde ettiler. Derslerinin
sırada İbn-i Cezerî, İbn-i Selâme el-Fâsî ve Muhammed bin Ali
faydalı olması sebebi ile uzaktan ve yakından onu dinlemek
en-Nüveyrî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebü’l-Feth-i Merâgî’den
üzere çok kimse gelirdi. Zamanında ilmi yönden onun
Kütüb-i sitte, Muvatta’, Şifâ ve Elfiyet-ül-hadîs’i ayrıca
denginde kimse yoktu.
Irâkî’den Elfiyet-ül-hadîs ve es-Sîret adlı eserleri okudu.
Mekke-i mükerremede mücavir bulunduğu sırada, Ebû Şa’r-il-
Abbâdî Mekkî, tefsîr ilminde gizlilikleri keşf edebilen, hadîs
Hanbelî’den hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Amr’dan ve İbn-i
ilminde rivâyet ve zabt yönüyle müracaat noktası olan, fıkıhta
Cezerî’nin talebesi İbn-i Kesir Ali Muhammed bin Ebû Yezîd
son derece derin ilim sahibi, nahiv ilminde unutulanları ortaya
el-Kiylânî’den kırâat ilmini tahsil etti. Muhammed bin Mûsâ bin
çıkarıp, bilinenlerin en mübhem olanlarını çözen bir zât idi.
Aid el-Vanuî, Şeyh Ribât-ül-Muvâffık, Ebü’l-Abbâs Ahmed el-
Sibeveyh onu görseydi, onun ilmî üstünlüğünü kabûl ederdi.
Lüccâî el-Fâsî, İbrâhim et-Terîkî Tûnusî, Şîhâbüddîn Ahmed
Münâzara ilminde deryadır dense yeridir. Onun sohbetleri çok
el-Magribî, Bisâti gibi âlimlerden fıkıh ilmini, Emîn-ül-Aksarâyî,
tatlı, çiçek açtığı zamandaki bahçe gibi güzel idi. Daha başka
Bisâti ve Terikî’den usûl-i fıkıh ilmini tahsil etti. Yukarıda
güzelliklerini ve üstünlüklerini saymak mümkün değildi. O,
sayılan zâtlar, Abbâdî Mekkî hazretlerine fıkıh öğretme ve
ilimde bir derya, rüşd ve hidâyette bir yıldız gibiydi. Tatlı sözlü,
fetvâ verme husûsunda icâzet verdiler. Takıyyüddîn el-
hoşsohbet, bildiklerini insanlara nesir ve nazım sûretiyle en
Fâsî’nin fıkıh derslerini dinledi. Hocası onunla özel olarak
fasih ifâdelerle ve pürüzsüz bir lisanla anlatırdı. Onun
ilgilenir ve onunla ilmî mütâlâalarda bulunurdu. Abbâdî Mekkî,
sohbetinde bulunmaktan kimse sıkılmazdı. Çok ibâdet eder,
Arab dili ve edebiyatını; el-Lüccâî, Ebü’l-Bekâ, Ebü’l-Hamîd ve
namaz kılar ve Kur’ân-ı kerîm okurdu. Tevâzu sahibi olup çok
Bisâti gibi âlimlerden öğrendi ve icâzet aldı. Ferâizle ilgili
merhametliydi.
Zâhiret-ür-Râid adlı kasideyi, nahiv ilminde Elfiye adlı eser ile
birlikte Abdullah bin Abdürrahmân bin Mes’ûd el-Mısrî’den
Onun hakkında Abdürrahmân es-Sehâvî şöyle demektedir.
“Onunla Mekke-i mükerremede mücavir olduğum sırada
karşılaştım. Ondan çok şey öğrendim. O, zamanının ilim ve
fesahat yönüyle en seçilmişi idi. Tevâzu, vekar, edeb, diyanet
onikisinde vefât etti. Yemen’in Terim şehrindeki Zenbil
ve ibâdet yönüyle eşsizdi. Onun sohbet meclislerinde faziletli
kabristanına defnedildi. Abdullah el-Ayderûs; zühd, vera’ ve
kimseler bulunur, sohbetlerine çok kimse katılırdı. O, dünyâya
takvâ sahibi bir zât idi. Kerâmetleri ve menkıbeleri çoktur.
önem vermezdi. Mürüvvet sahibi idi. Kâdılık yaptığı sırada da
insanlara çok iyi davranırdı.”
Şöyle anlatılır: “Abdullah el-Ayderûs’un hanımının ismi Âişe
idi. Ömer isminde bir zâtın kızı idi. Birgün Abdullah el-
Burhânüddîn el-Bakâî de onun hakkında; “O, gücü yettiğince
Ayderûs’un hanımı çok ağır hasta oldu. Akrabalarından bir
her ilimde yeni bir çığır açardı. Çok güzel yazı yazardı. O, ince
hanım onun odasına girdi. Âişe hanımın sanki nefes alması
bir zekâya sahip, ağırbaşlılığı ile birlikte, geniş bir görüş
durmuştu. Kadın iyice anlamak için, Âişe hanımı sağa sola
ufkuna sahipti. Çok akıllı ve hoşsohbet idi. Münâzarada ve ilmî
çevirdi. Hiç ses alamadı. Sonra gidip Abdullah el-Ayderûs’a
sohbetlerde karşısındakini kırmadan ikna ederdi. Harem-i
haber verdiler. O da hanımının bulunduğu odaya girdi ve
şerîfde ders okuttu. Ondan çok insanlar faydalandı. Şimdi o
hanımına üç defa ismi ile seslendi, üçüncü defa
hayırla yâd edilmektedir” demektedir.
seslendiğinde, Allahü teâlânın izni ile hanımı ona cevap verdi
ve hemen hastalıktan şifâ bulmuş olarak kalktı.”
Abbâdî Mekkî’nin yazmış olduğu kıymetli eserlerinden ba’zıları
şunlardır: 1-Hidâyet-üs-Sebil fî şerh-it-teshîl fin-nahv, 2-
Şöyle nakledilir: “Birgün bir kadın Abdullah el-Ayderûs
Hâşiyetü alet-Tavzîh şerh-ut-Tenkîh fî usûl-il-fıkh, 3-Evdah-ül-
hazretlerinin hurma bahçesinin önünden geçiyordu. Bahçede
Mesâlik fî haşiyeti alâ şerh-il-Elfiyeti İbn-i Mâlik, 4-Şerhu
bulunan hurmalardan almak istedi. Kadının yanında bir de
Hutbeti Halîl, 5-Şerhu Kavâid-ül-Arab li İbn-i Hişâm.
çocuğu vardı. Kadın çocuğunu bir kenara bırakıp, ağaca çıktı
ve bir miktar hurma tapladı. Aşağı indiğinde, Allahü teâlâ, ona
oğlunu ölmüş gibi gösterdi. Kadın çocuğunu bu durumda
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 297
2) Ed-Dav-ül-lâmî’ cild-1, sh. 283-285
görünce, ağlamaya başladı. Oradan gecenler, “Bu hurma
bahçesi Abdullah el-Ayderûs’ undur” dediler. Kadın derhâl
tövbe edip, hurmaları bahçeye bıraktı. Çocuğunun yanına geri
döndü. Çocuğunun tekrar eski hâline dönmüş olduğunu
3) Şez’erât-üz-zeheb cild-7, sh. 329
gördü.”
4) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 104
Anlatılır ki: “Abdullah el-Ayderûs’un zamanındaki sultânın bir
kız kardeşi vardı. Bu hanımın çok miktarda mücevheri
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 185-186
bulunuyordu. Birgün bu mücevherler çalındı. Bunun üzerine
sultan çok kızdı ve; “Mücevherleri kim aldı ise, onu
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 31-309
öldüreceğim” dedi. Abdullah el-Ayderûs bu durumu haber
alınca, hemen sultânın yanına gitti ve ona bir süre nasihat etti.
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 597
Sonra ona; “Yâ Sultân! Sen hiçbir kimseye zarar verme.
Mücevherler bulunur” dedi. Bu söz üzerine sultân rahatladı ve
ferahladı. Gece olunca, Abdullah el-Ayderûs yanına bir
talebesini alarak, sarayda çalışan bir görevlinin evine gitti.
ABDULLAH BİN EBÎ BEKR EL-AYDERÛS
Onda bulunan bütün mücevherleri istedi. O kişi, evinde
bulunan mücevherleri, Abdullah el-Ayderûs’un heybetinden
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Ebî Bekr bin
korkarak verdi. Abdullah el-Ayderûs oradan ayrılıp, Şeyh
Abdürrahmân es-Sekâfî el-Ayderûs olup, künyesi Ebû
Ömer mescidinin yanına geldi. Yanındaki talebesini saraya
Muhammed’dir. 811 (m. 1409) senesi Zilhicce ayının
gönderip, sultânın kız kardeşini çağırttı. O gelince, ona
başlarında doğdu. 865 (m. 1461) senesi Ramazân-ı şerîfin
mücevherlerinin nasıl olduğunu sordu. O da, hepsini bir bir
ta’rîf etti. O kişiden aldığı mücevherler arasında bulunan ve
ta’rîf edilen vasıflara uyan mücevherleri sultânın kız kardeşine
kızını alarak, hemen Şehy Ebû Muhammed’in yanına götürdü.
geri verdi. Geri kalan mücevherleri de, tekrar sahibine götürüp
Kızının gözünün iyi olması için ondan duâ istedi. Şeyh Ebû
teslim etti.”
Muhammed, kızın gözünün şifâya kavuşması için Allahü
teâlâya duâ etti. Sonra eli ile gözün üzerine meshetti. Allahü
Allahü teâlâ, birçok hastaya, Abdullah el-Ayderûs hazretlerinin
teâlânın izni ile o kızın gözleri iyileşti.”
duâsı ile şifâ ihsân etmiştir. Şöyle anlatılır: “Ali bin Ömer
Meşus isimli sâlih bir zât vardı. Bu zât, birgün hanımına
Süleymân bin Ahmed-i Bâhnâk şöyle anlatır: “Ben bir zaman
bedduâ etti ve hanımı bir hastalığa yakalandı. Hanım
küffâr beldesinde bulunuyordum. O sırada çok hastalandım.
hastalıktan bîtab düştü. Bunun üzerine pişman olan ve üzülen
Benim yanımda Şeyh Abdullah el-Ayderûs’un bir elbisesi
o zât, hemen Ebû Muhammed el-Ayderûs’un yanına gitti ve
vardı. Ben onu giydim ve Abdullah-i Ayderûs’u vesile ederek
durumu ona anlattı. Ebû Muhammed el-Ayderûs, o zâtı bir
Allahü teâlâdan şifâ ihsân etmesini istedim. Sonra yatıp
daha bedduâ etmekten men etti ve; “Sen şimdi hanımının
uyudum. Rü’yâmda gördüm ki: Ben bir katıra binmişim ve
yanına git” dedi. O zât hanımının yanına gittiğinde, onun,
benim peşimde de bir grup çocuk vardı. Çocuklar; “Yâ
hiçbir şey olmamış gibi sapasağlam olduğunu gördü.
Hannân, yâ Mennân âfi Süleymân (Yâ Hannân, yâ Mennân
Hanımına; “Sen nasıl oldu da böyle iyileştin?” diye sordu.
Süleymâna şifâ ver)” diyorlardı. Ben sabah kalktığım zaman,
Hanımı: “Sen gittikten bir süre sonra uyumuşum. Rü’yâmda
hastalığımdan hiç eser kalmadığını gördüm.”
Şeyh Abdullah yanıma geldi ve benim üzerime Maşâallah
okudu. Sonra da bana; “Kalk” dedi. Uyandığımda, ben de
Fakih Îsâ bin Muhammed Bâis şöyle anlatır: “Ben uzak bir
kalktım ve Allahü teâlânın izniyle yürüdüm” diye durumu
beldede idim. Abdullah el-Ayderûs’u açıkça bulunduğum
anlattı.”
yerde görmeyi temenni etmiştim. Mescide gittim. Orada iken
bir dilenci gelip benden birşey istedi. Ben ona birşey
Şöyle anlatılır: Ebû Muhammed el-Ayderûs zamanında bir
vermedim. Oradan ayrılıp başka bir yere gittim. O dilenci de
kadın vardı. Bu kadının burnu kırılmıştı. Kadın hangi tabibe
benim arkamdan geldi. Sonra yine yanıma yaklaşarak benden
gitti ise; “Çâresi yok” dediler. Bunun üzerine kadın, burnunun
birşeyler istedi. Ben ona birşey vermedim. Bunun üzerine o
düzelmesi için Ebû Muhammed el-Ayderûs’u vesile ederek,
dilenci yanımdan ayrıldı. Bir müddet sonra ben, Abdullah el-
Allahü teâlâya duâ etti. O anda Şeyh Abdullah, kadının yanına
Ayderûs’un bulunduğu yere döndüm. Şeyh Abdullah’ın yanına
geldi ve kırılmış burnunun parçalarını birleştirdi, eli ile mesh
giderek ona; “Ben sizi gittiğim yerde alenen görmeyi temenni
etti. Allahü teâlânın izni ile kadının burnu iyileşti ve eskisinden
ettim. Lâkin bu isteğim hâsıl olmadı” dedim. Bunun üzerine
daha güzel oldu.
Ebû Muhammed el-Ayderûs bana; “Sana aleni görünmem
sana hâsıl oldu. Falan gün duhâ vaktinde sen falan mescidde
Yine şöyle anlatılır: “Abdürrahmân Hâtib isimli bir zâtın, sağ
idin. Senin yanına bir dilenci geldi. Senden birşeyler istedi.
elinde bir yara oldu ve kısa zamanda o yara yayılarak eli şişti.
sen ona birşey vermedin. Sonra kalkıp bir yere gittin. O da
Bu durum karşısında çok korktu ve ne yaptı ise yaranın
seni ta’kib etti ve yine senden bir şeyler istedi. Sen yine ona
çâresini bulamadı. Kime gitti ise, yarası daha fazlalaştı.
birşey vermedin, işte o dilenci ben idim. Ben, senin yanına o
Sonunda o zât Ebû Muhammed el-Ayderûs hazretlerinin
kılıkla gelmiştim” dedi. Ben de; “Efendim! Sizin dedikleriniz
yanına geldi. Durumunu ona arz etti. Şeyh Ebû Muhammed,
doğrudur. Fakat o dilenci size fazla benzemiyordu” dedim.
onun yarasına baktı. Sonra eliyle şişkin olan yaranın üzerini
Şeyh Abdullah da; “Eğer ben bu hâlimle senin yanına gelse
meshetti. Gerekli ilaçları sürdü. Orası derhâl iyileşti ve
idim. Sen beni tanır ve insanlara haber verirdin” buyurdu.
yaradan hiçbir eser kalmadı.”
Abdullah el-Ayderûs’un diğer kerâmetleri, “Fethullah elŞöyle nakledilir: “Ebû Muhammed el-Ayderûs zamanında,
Kuddûs fî menâkıbi Abdullah el-Ayderûs” adlı eserde
bulunduğu beldenin ileri gelenlerinden bir kişinin, bir kız
anlatılmaktadır.
çocuğu vardı. O kişi kız çocuğunu çok severdi. Birgün kızın
gözü ağrımaya başladı. Sonunda kızın gözü kapandı. O kişi,
Abdullah el-Ayderûs’un yazmış olduğu eserlerden ba’zıları
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6 sh. 53
şunlardır: 1-El-Kibrît-ül-ahmer, 2-Şerhü kasîdet-is-Saîd, 3Menâkıb-i Şeyhihi Sâib bin Ali.
2) Ed-Dav-ül-lâmi cild-5 sh. 18
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7 sh. 203
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 123
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1827
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 38
ABDULLAH-İ İLÂHÎ
ABDULLAH BİN HALÎL EL-KALE’Î
Evliyânın meşhûrlarından. Molla ilâhî, Şeyh-i İlâhî lakablarıyla
da tanınmış olup, o zamanki adıyla Germiyan vilâyetinin
Kelâm, fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi, Abdullah bin Halîl bin
(Kütahya) Simâv nahiyesine bağlı bir köyde doğdu. Doğum
Ferec bin Sa’îd olup, nisbeti Makdisî veya Dımeşki’dir. Şafiî
târihi kaynaklarda kaydedilmemiştir. 893 (m. 1487) senesinde
mezhebinde olup, Kale’î diye bilinmektedir. 760 (m. 1359)
Vardar Yenicesi’nde vefât etti. Kabri orada olup, ziyâret
senesinde Dımeşk kalesinde doğdu. 833 (m. 1430) senesinde
edilmektedir. Abdullah-ı ilâhi, ilim tahsiline başlayıp, bir
Dımeşk’da öldü. Bâb-üs-sagîr kabristanına defnedildi.
müddet İstanbul’da Zeyrek Medresesi’nde kaldı, ilim
öğrendikten sonra, zamanın en meşhûr âlimlerinden olan
Babasının yanında ve terbiyesinde büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi
Alâeddîn Tûsî ile birlikte İran’a gitti. Kirman’da bir müddet
ezberledi. Bundan sonra diğer dînî ilimleri öğrenmekle meşgûl
daha ilim öğrendi. Sonra zâhirî ilimleri bırakıp, tasavvuf ilmini
oldu. İbn-i Şerîşi, İbn-i Câbî ve bunlardan başka âlimlerden
öğrenerek bâtınî ilimlerde yükselmeyi arzu etti. Kitaplarını
ilim tahsil etti. Yine Mısır’a gidip oranın büyük âlimlerinden de
yakmak istedi. Yakmakda tereddüt edip, suya atmayı
ilim öğrendi. Arabî dil bilgilerinde, hadîs ve fıkıh ilminde âlim
düşündü. Bu kararını, görüştüğü tasavvuf ehli bir zâta söyledi;
oldu. Çok hadîs-i şerîfi ezbere bilirdi. Aynı zamanda, kelâm
O zât, kitapları arasından evliyânın büyüklerinin risalelerini
ilminde de çok büyük âlim idi. Şam’daki el-Akîbet-ül-kebîre
içinde toplayan bir kitabı ayırdı. “Bu kitap sana fâideli olur, bu
isimli zaviyesinde ders verirdi. İlmî eserleri çok güzel açıklardı.
yanında kalsın. Diğer kitaplarını satıp parasını fakirlere
Bu sebeble haftada iki gün derslerine çok kalabalık topluluk
sadaka olarak dağıt” dedi.
katılırdı. Uzun bir müddet Mekke’de ikâmet etti. Burada iken
ba’zı kitaplar yazdı. Sonra Şam’a geldi. Ölünceye kadar
Bundan sonra Semerkand’a ve Buhârâ’ya gitti. Orada
burada yaşadı.
zamanın mürşidi kâmili olan, büyük evliyâ Ubeydüllah-i Ahrâr
hazretlerine talebe olup, sohbetinde bulundu. Ondan feyz alıp,
Burhan el-Bikâî der ki: “Hocamız âlim-i Rabbanî, kalb ile ilgili
tasavvufda yetişti. Sonra bu hocasının işâreti ile Behâeddîn
batın ilimlerinde ve kelâm ilminde çok büyük âlim idi. Fıkıh,
Buhârî Şah-ı Nakşibend hazretlerinin kabrini ziyârete gitti. Bir
nahiv ve başka ilimleri de iyi bilirdi. Çok zekî ve kuvvetli Hâfıza
müddet orada kalıp, ziyârette bulundu. Böylece Behâeddîn
sahibi idi. Va’zlarında çok güzel ve te’sîrli konuşurdu.” El-Bikâî
Buhârî hazretlerinin rûhâniyetinden de feyz alıp, yetişti. Öyle
yetiştirdiği büyük âlimlerdendir.
ki, Behâeddîn Buhârî hazretleri, kabrinden çıkıp ona
Kıymetli birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1Menâru Sübül-il-Hüdâ ve Aktdetü ehl-it-Tükâ, 2- Tuhfet-ülmüteheccid ve Gunyet-ül-müteabbid.
gözükürdü. Abdullah-i İlâhi de hâlini ve rü’yâlarını anlatır,
ta’birini dinlerdi. Bir müddet Behâeddîn Buhârî hazretlerinin
kabri yanında kaldıktan sonra, tekrar Semerkand’a döndü.
Hocası Ubeydüllah-i Ahrâr’ın sohbetlerine bir müddet daha
devam etti. Böylece tasavvufda yetişip, yüksek derecelere
ulaştı. Sonra hocası Ubeydüllah-i Ahrâr’ın işâreti ve icâzet
Esrârnâme, 6- Meslek-ut-tâlibîn, 7- Manzûme-i mi’râciyye, 8-
(diploma) verip görevlendirmesi üzerine Anadolu’ya döndü.
Füsûl-ül-vüsûl gibi eserleri vardır.
Memleketi Simâv’a yerleşti.
Sohbet ve meclislerinde tam huzûr üzere olurdu. Sohbetinde
Abdullah-i İlâhi hazretleri, bir müslümanın İslâm ahlâkı ile
bulunan birisinin bir derdi, sıkıntısı yahut kalbinde zararlı
ahlâklanması için lâzım olan bilgileri ve yolları öğreten bir ilim
düşünceleri olsa, gidermek için yüzünü ona döner, o
olan tasavvuf ilminde yetişmiş bir büyük âlim olarak
düşünceleri engelliyecek sözler söylerdi. Böylece bu hâlden
Anadolu’ya döndü. İnsanın olgunlaşmasını, imânın
kurtarırdı. Sohbetine devam edenler, uzun zaman çalışarak
vicdânîleşmesini sağlayan tasavvufda bir yol olan Nakşibendî
elde edilebilen derecelere kısa zamanda ulaşırlardı. Alçak
tarikatını Anadolu’da yayan âlimlerin en başta
gönüllü idi. Hulk-ı azîm, ya’nî güzel ahlâk sahibi olup; küçük,
gelenlerindendir. Önce memleketi Simâv’da tanınıp çok
büyük, fakir, zengin, yanına kim gelse ayağa kalkardı.
sevildi. Etrâfında pekçok talebe ve âlim toplandı. Sohbetinde
bulunup ondan feyz aldılar. Kısa zamanda şöhreti etrâfa
Sohbetine gelenler, daha arzularını söylemeden cevaplarını
yayılıp, İstanbul’a kadar ulaştı. İstanbul’da bulunan âlimler ve
alırlar, isteklerine kavuşurlardı. Gelenler ondan feyz alıp,
ileri gelen zâtlar, onun İstanbul’a gelmesini çok arzu edip,
değişmiş olarak, bambaşka bir hâlde dönerlerdi. Zamanında
defalarca da’vet ettiler. Osmanlı veziri ve kadıasker Manisalı
İstanbul’da bulunan ve evliyânın büyüklerinden olan Şeyh
Çelebi, hediyeler ve haberciler göndererek, İstanbul’a teşrîf
Ebü’l-Vefâ hazretleri ile beraber bulunup sohbet ederlerdi.
etmesi için çok iltifât gösterdi Bu da’vetleri aldıktan epey bir
müddet sonra, memleketinde bir karışıklığın çıkmış olması
sebebiyle İstanbul’a gitti. O İstanbul’a geldiğinde, Fâtih Sultan
Mehmed Hân vefât etmiş bulunuyordu, İstanbul’a gelince,
vezir Manisavîzâde Muhyiddîn Mehmed Efendi, kendisi ve
talebeleri için yer tahsis etti. Fakat bunu kabûl etmeyip, Zeyrek
Câmii’nin boş ve viran hâle gelmiş medresesine yerleşti.
Âlimler ve diğer insanlar sohbetine koştular. Ondan feyz
aldılar. Kısa zamanda herkesin müracaat kaynağı oldu. Devlet
erkânından ve halkdan pekçok kimse sohbetine geliyor ve
müşkillerinin halli için ona müracaat ediyordu. Bu öyle bir hâl
almıştı ki, kalabalıktan, artık yakın dostları ve talebeleri ile
ilgilenmeye fırsat bulamıyordu. Bir müddet Zeyrek Câmii
Medresesi’nde kalıp ilim ve feyz saçtıktan sonra, Avanos
Bey’in oğlu Ahmed Bey, sevgi ve hürmet ile bağlılık gösterip,
onu Rumeli’de Vardar Yenicesi’ne götürmek istediğini arzetti.
Abdullah-i İlâhi bu da’veti kabûl edip, Vardar Yenicesi’ne gitti,
İstanbul’da yerine, Seyyid Ahmed Buhârî’yi vekîl bıraktı.
Kendisi Vardar Yenicesi’nde ikâmet edip, insanlara doğru yolu
göstermekle meşgûl oldu. Kıymetli eserlerini de orada yazdı
ve orada vefât etti. Kabri oradadır. Onun bereketiyle o şehir
îmâr edildi. Câmiler, hanlar, ziyâretgâhlar yapıldı. Kabrini
ziyârete gidenler, ondan feyz alıp istifâde ederek dönerler.
Eserleri: 1-Vâridât-ı Kübrâ şerhi, 2- Miftâh-ül-gayb şerhi, 3Zâd-ül-müştâkîn, 4- Necât-ül-ervah min denîs-il-eşbân, 5-
Sevenlerinden Uzun Muslihuddîn anlatır: “Diğer talebelerle
birlikte Abdullah-i İlâhî’nin huzûrunda idik. Zeyrek Câmii’nde
bulunuyorduk. Huzûrunda, Celâlüddîn Rûmî hazretlerinin
oğullarından Şeyh Âbid Çelebi de vardı. Kâdı idi. Kâdılığı
bırakıp, Şeyhin hizmetine devama koyuldu. Şeyh bir sözle onu
sevindirdi. Yan tarafa bakıp güldü. Ben bu hâle hayret ettim.
Âbid Çelebi’ye sordum. Şöyle cevap verdi: “Şeyh bana;
“Câminin İmâmı Bedrüddîn Halîfe’ye bak” buyurdu. İmâm,
Halvetî tarîkatinden sâlih bir kimse idi. Baktım. Râhib
kıyâfetinde gördüm. Bunun için tebessüm ettim.” Bu söz,
benim ızdırâbımı arttırdı. Kendi kendime; “Bu İmâm, tarikat
ehli sâlih bir kimse olduğu hâlde, hocam bunun hâlini nasıl
böyle keşfetti ve bu sözü nasıl Âbid Çelebi’ye tahsis etti.
Hâlbuki bu, onun âdetlerinden değil idi” dedim. Bu düşünce
içimi rahatsız etti. Nihâyet hocamın huzûrunda konuştum. O
da şöyle buyurdu: “Bu, onun bizi inkâr etmesinin görünüşüdür.
Âbid Çelebi’ye söylememe gelince: insanların meşrebleri ayrı
ayrıdır. Meselâ avvâmın çocukları dayaktan, büyüklerin
çocukları lütüftan anlarlar. Ona iltifât etmesem, beni ve bu
büyüklerin yolunu bırakır.”
Âbid Çelebi anlatır: “Abdullah-i İlâhî’nin huzûrunda bir müddet
kalıp, sohbetlerine devam ettim. Kalbim açılmadı. Şeyh
Muhyiddîn İskilibî’ye gitmeğe karar verdim. Birgün câmide
namaz kılıyordum. Aklımda hep bu düşünce var idi. Hocam da
yukarıda namaz kılıyordu. Namazdan sonra bana dönüp:
“Seni, namaz kılarken Muhyiddîn İskilibî’nin şeklinde gördüm”
Abdullah-i İlâhî, o âlimin kalbinden geçen düşünceleri
buyurdu. Özür diledim. Elini öptüm ve hizmetini ni’met bilip
kerâmetiyle anlayıp, o ânda ona doğru dönüp şöyle dedi:
ayrılmadım. Gün geçtikçe gönlüm aydınlandı. Ard arda gelen
“Söylediğim söze, at hırsızlığı yapan kimsenin hâli ile karşı
feyzlerine kavuştum.”
çıkmak hâtıra geldi değil mi? Fakat ona da cevap vardır” dedi.
Sonra sohbetinde bulunanlara dönüp; “Hiç o hâdiseyi işiteniniz
Birgün ona bağlı olanlardan ihtiyâr bir kadın huzûruna geldi.
var mıdır?” diye sordu. Sohbette bulunanlar, “duymadık”
Gönlü incinmiş ve muzdarib bir hâlde idi. Hâlini arzedip: “Bu
diyerek dinlemeye başladılar. O hâdiseyi Abdullah-i İlâhî şöyle
gece rü’yâmda kendimi kurbağa olmuş bir hâlde gördüm”
anlattı: “Parasız kalan bir hırsız, geceleri at çalıp satardı,
dedi. “Hayrola, korkacak birşey yok” deyip, âdeti üzerine kendi
ömrünü böyle heba ederdi. Bir defasında da, bulunduğu
haliyle meşgûl oldu. Ama bu ihtiyâr hanımın ızdırâbı
şehrin en büyük âlimi ve evliyâsı olan bir zâtın atını çalmak
geçmemişti, karşıda oturuyordu. Biraz sonra Abdullah-i İlâhi
üzere ahırına girmişti. Tam atı çözüp götüreceği sırada, ahırın
başını kaldırıp: “Anacığım! Sen dervişleri evine da’vet etmeyi
duvarlarından biri yarılıp, oradan içeriye bir nûr yayılmıştı. Bu
düşünmüşsün. Sonra da vaz geçmişsin. Bu rü’yâ ona
nûr içinde, iki nûr yüzlü zât gözükmüş, hırsız bu hâli görünce,
alâmettir. Git huzûrla işine bak, üzülme!” buyurdu. İhtiyâr
kendini hemen at gübrelerinin arasına atıp gizlenmiş. Korku ve
kadın: “Gerçekten öyle oldu efendim! önce da’vet etmeyi
telaş içinde boğazına kadar gübre içine gömülmüş. Bu sırada
düşündüm. Fakat evimin dar olması sebebiyle vazgeçtim”
ahırın diğer bir duvarı daha yarılıp, daha parlak bir nûr
dedi. Talebelerinden Muslihuddîn Halîfe şöyle demiştir:
gözükmüş. Bu nûr arasından da, o zamanın kutbu ve büyük
Abdullah-i İlâhî’nin bunu nasıl bildiğine şaştım. Kurbağa
bir evliyâsı olan ev sahibi (atların sahibi) çıkmıştır. Önce
görmek ile da’vet arasında hiç bir münâsebet ve alâka
gözüken iki zât onu görünce, hürmet göstererek selâm
görünmüyor dedim. Bir ara başbaşa kalınca, izahını sordum.
vermişler. Atların sahibi olan zât, o iki kişiye niçin geldiklerini
Buyurdu ki: “Büyükler, rü’yâ ta’biri hakkında eserler
sorunca; “Falan evliyâ arkadaşımız vefât etti. Onun yerine kimi
yazmışlardır. Bu husûsta kaideler ve usûller koymuşlardır.
ta’yin edeceğiz? Size arzetmek istedik” dediler. Atların sahibi
Herşeyi belirli vasıflarıyla ta’bir ederler. Doğrudur, gerçektir.
olan zât; “Onun yerine, at hırsızlığı yapan kişiyi ta’yin ettik”
Fakat dervişe yakışan şudur ki; ona bir rü’yâ sorulursa,
dedi. Soran iki zât da, evliyâ olup, ricâl-ül-gayb denilen
anlatanı dinler. Allahü teâlâya yalvarır ve eğer keşif yoluyla
velîlerden idiler. O at hırsızlığı yapmaya gelen kimsenin, at
birşey bildirilirse onu îzâh eder. Biz de bu hâlde otururken, o
gübreleri arasına gömülüp saklandığını biliyorlardı. Hemen
ihtiyâr hanım gelip rü’yâsını anlatarak ta’birini isteyince,
yanına varıp, onu gübreler arasından çıkardılar, gönlünü alıp,
kelimelerin ma’nası keşfolundu. Nitekim Muhyiddîn-i Arabî
tebrik edip, kucakladılar. Atların sahibi ve zamanın kutbu
hazretleri, Fütûhât-ı mekkiyye adlı eserinde şöyle yazmıştır.
evliyâ zâtın da yanına gelip, elini öptüler. Sonra hep birlikte
Kurbağaya Arabcada “Dıfdag” denir. “Ehf ziyâfet ver, “dağ” da
vefât eden arkadaşları evliyâ zâtın cenâzesini kaldırmaya
terk eyle ma’nâsınadır. Böylece îzâh ettim.”
gidip, cenâze namazını kıldılar ve defnettiler.”
Abdullah-i İlâhî’nin sohbetleri çok te’sîrli ve fâideli olurdu.
Abdullah-i İlâhî, sohbetinde bulunanlara bunu anlatnkdan
Sohbetlerinde ve diğer zamanlarda herkesin gönlünü almaya
sonra şöyle dedi: “Şimdi at hırsızlığı yapmaya giden kimse,
çok dikkat gösterirdi. Sohbette bulunanlardan birinin bir
nasıl bir çalışma yaptı da ricâl-ül-gayb denilen evliyâdan Üçler
sıkıntısı, bir müşkili olsa onun halini keşfederdi. Müşkili olan
yoluna girip, onlardan oldu diye bir suâl hâtıra gelmesin.
kimseye döner, sıkıntısını giderirdi. Sohbetiyle tereddütleri
Çünkü o zavallının, o zâtlar yanına girdiklerinde,
ortadan kaldırırdı. Yine birgün sohbet ederken, söz çalışmak
şaşkınlığından ve mahcubiyetinden gübreler arasına saklanıp,
ve gayretten açılmıştı ve; “İnsan çalışıp, gayret göstermedikçe
ne kadar zorluk ve ne kadar şiddetli pişmanlık duyduğu
olgunlaşamaz ve bir mertebeye ulaşamaz” buyurmuştu. Bu
bellidir. Kurtuluş yolu kalmadığını kesinlikle anlayınca, at
sırada sohbetinde bulunan bir âlim, bu sözleri işitince, kendi
çalmak üzere harama yönelişinden dolayı bütün kalbiyle
kendine bu sözü kabûllenmeyip, at hırsızı kıssası diye bilinen
pişman olup, o zamana kadar yaptığı işlere öyle bir tövbe etti
bir hâdiseyi hatırladı. Peki onun hâli nasıl oldu diye düşündü.
ki, işlediği kötü işlerden gönlü temizleniverdi. Allahü teâlâya
yönelip riyâzet çeken kimseler, onun o ânda yaptığı tövbeyi
ve İslâm ilimlerini iyice öğrendi. Hıristiyanlığın iç yüzünü, nasıl
nice seneler yapamaz.” Sohbetin başında kalbinde ba’zı
bozulduğunu gösteren “Tuhfet-ül-erîb” adında bir kitap yazdı.
i’tirâzlar bulunan o âlim kimse, Abdullah-i İlâhî hazretlerinin bu
Bu kitabını, 823 (m. 1420) senesinde tamamladı. 1290 (m.
güzel izahını ve tatlı sözlerini dinleyince, içindeki şüphe ve
1873) senesinde Londra’da, el-Münkız kitabı ile birlikte 1402
yanlış düşünceler temizlendi. Abdullah-i İlâhî’nin elini öpüp,
(m. 1981) senesinde İhlâs Vakfı tarafından İstanbul’da
özür diledi ve sevenlerinden oldu.
bastırıldı. Bu kitabı Hacı Zihni Efendi Türkçeye çevirdi. Oğlu
Abdülhalîm, bu kitabı Arabca olarak kısalttı. Türkçesi,
Osmanlılar zamanında İstanbul’da basıldığı gibi, latin harfleri
1) Nefehâtat-ül-üns sh. 460
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Mecdî Efendi) sh. 262
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1079
4) Osmanlı müellifleri cild-1, sh. 91
ile 1385 (m. 1965) senesinde tekrar bastırılmıştır. Yazması,
Berlin Kütüphânesi’ndedir.
Abdullah-i Tercümân’ın doğum târihi ve vefât târihi
kaynaklarda yoktur. Fakat dokuzuncu asırda yaşadığı
bilinmektedir. Hıristiyanlığa Reddiye olarak yazdığı “Tuhfet-ülerîb” kitabında, hayatını şöyle anlatır: “Babam beni, altı yaşına
girdiğimde, bir papaz öğretmene teslim etti. Bu papazdan
5) Menâkıb-i Molla ilâhi varak 218b-220a
İncîl-i okudum. İki senede, yarısından fazlasını ezberledim, iki
sene, İncîl’in lügatları ve mantık ilmi üzerine çalıştım. Sonra
6) Fevâid-ül-Behiyye sh. 145
Hıristiyanlarca ilim merkezi sayılan “Larde” şehrine gittim.
Papazlardan ilim öğrenmek isteyenler burada toplanırdı.
7) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 358
8) Esmâ-ül-müellifîn cild-1 sh. 470
9) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 36
Burada altı sene kadar tıb ve astronomi ilmi öğrendim. Dört
sene kadar da İncîl’i ve lügatlarını okudum. Daha sonra
“Nebûniye” şehrine gittim. Orada zamanın en seçkin papazı
olan Nikola Mertil’den ders okudum. Bu papaza hükümdârlar
bile müracaat eder ve hediyeler gönderirlerdi. Bu papazdan
10) Bedâyi-ül-vekâyi sh. 410
hıristiyanlık dininin usûl ve hükümlerini okudum. Dâima
hizmetinde bulunup, ona yakın olmaya çok i’tinâ ve ihtimâm
11) A History of Ottoman Poetry cild-2, sh. 373
gösterdim. Papaz da, beni en yüksek talebesi olarak herkese
takdim ederdi. Hattâ o kadar yakın oldu ki, evinin ve
12) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 143
13) Keşf-üz-zünûn sh. 379, 947, 1928, 1995
anbarlarının anahtarlarını bana teslim ederdi. Böylece on
sene, Nikola’ya tam teslimiyetle hizmet ettim.
Birgün papaz hastalanıp derse gelmedi. Derse gelenler
arasında, cenâb-ı Hakkın Îsâ aleyhisselâma; “Senden sonra
bir peygamber gelir, ism-i şerîfi Paraklit’tir” meâlindeki ilâhi
ABDULLAH-İ TERCÜMÂN
hüküm üzerinde çok münâkaşa oldu. Fakat sonuca
varılamadan meclis dağıldı.
İspanyol papazı iken, Tunus’a gelerek müslüman olan bir zât.
Akdeniz’de bulunan Balear adalarının büyüğü olan Mayorka
adasında, bir ailenin tek çocuğu idi. Asıl ismi, Anselmo
Turmedo idi. Nebuniye şehrinde, en meşhûr papaz olan
Nikola Nertil’in yanında yetişti. İncîl’i ezberledi. Bu papazın yol
göstermesi ile Tunus’a gitti ve orada müslüman oldu. Arabcayı
Ben de oradan ayrılarak, papazın evine gittim. Bana; “Bugün
aranızda ne gibi hâdiseler cereyan etti?” diye sordu. Ben de;
“Paraklit isminde ihtilâf oldu” deyip, olanları anlattım. Papaz;
“Sen ne cevap verdin?” diye sorunca, ben, bir İncîl’de olan
cevâbı verdiğimi söyledim. Papaz; “Sen kusur etmemiş,
sorunun cevâbına yaklaşmışsın. Filan hatâ etmiş, falan
yaklaşmış. Lâkin doğrusu bunlardan hiçbirisi değildir. Bu yüce
buyurmuş olsaydı, herşeyi terk eder, Hak dînine alenen
ismi, ancak ilimde çok ileri gitmiş olanlar bilir. Sizin ise, ilimden
girerdim. Dünyâya muhabbet, her günâhın temeli ve başıdır.
nasîbiniz çok az birşeydir” dedi. Bunun üzerine ben ona;
Hıristiyanlar, benim İslâmiyete az bir meylimin olduğunu
“Efendim! Siz bilirsiniz ki, ben vatanımı bırakıp uzak bir
bilseler, derhâl öldürürler. Farzedelim ki, ellerinden kurtulup
ülkeden buraya geldim. On senedir, hizmetinize devam ve
İslâm memleketine gittim. Beni anlamazlar, doksan yaşında
rızânızı kazanmağa gayret ettim. Sizden sayılamıyacak
bir ihtiyâr olarak, açlıktan ölebilirim” dedi ve zâhiren
derecede bilgi öğrendim. Şimdi siz muhterem üstadımdan, bu
hıristiyanlık dîni üzerine kalacağını bildirdi. Bunun üzerine
mübârek ismi dahî bana açıklamak sûretiyle ihsânınızı
ben; “Efendim, ben İslâm diyarına gidecek ve İslâm dînine
tamamlamanızı istirhâm ederim” dedim. Papaz, bu sözlerden
girecek olursam, bana yardım ve delâlet eder misiniz?”
sonra ağlamaya başladı ve; “Oğlum! Vallahilazîm, bana olan
deyince, o da; “Eğer aklın varsa ve kurtuluşa ermek istersen
iyi hizmetin, sevgi ve sadâkatinden dolayı seni çok severim.
hiç durma, git. Dünyâ ve âhıret saadeti senindir. Fakat
Evet bu mübârek ismi bilmekte sayısız faydalar vardır. Fakat,
aramızda geçen bu sözlere şimdi hiç kimse vâkıf değildir.
korkarım ki saklayamayıp söylersin. Sonra hıristiyanlar, seni o
Konuştuklarımızı çok gizli tutmalısın. Eğer bunlardan birşey
dakikada öldürürler” dedi. Papazın bu sözlerinden sonra,
sezdirecek olursan, hıristiyanlar seni o ânda öldürürler ve ben
merak ve heyecanım bir kat daha artarak; “Üstadım, Allah,
seni kurtaramam. Bunları benden işittiğini söylemen de sana
İncîl ve Mesih hakkı için, bana söyleyeceğiniz sırların
fâide vermez. Çünkü ben, canımı kurtarmak için inkâr ederim.
hiçbirisini ifşa etmem” deyince, Papaz bana; “Oğlum! Sen
Sözlerim, senin aleyhinde dinlenir” dedi. Ben de; “Böyle bir
benim yanıma geldiğin vakit, memleketinin, müslüman
hâlden Allahü teâlâya sığınırım” dedim.
memleketlerine yakın olup, olmadığını, müslümanlarla kavga
edip etmediğini sormuştum, işte bu suali, İslâmiyet ile
Sonra yol hazırlıklarımı yaptım ve Nikola ile vedâlaşıp yola
aranızdaki ayrılığın derecesini ölçmek için sormuştum. Bil ki;
çıktım. Nikola bana, yol harçlığı yapmam için elli altın verdi.
“Paraklit” ismi, müslümanların Peygamberi Hazreti
Oradan deniz yoluyla memleketim olan Mayorka’ya gittim. Altı
Muhammed’in ( aleyhisselâm ) mübârek ismidir. O’na, Danyâl
ay orada kaldıktan sonra, Sicilya’ya gittim. Orada da altı ay
aleyhisselâmın lisânı üzere dördüncü kitap olan Kur’ân-ı kerîm
müslüman ülkelerine gidecek bir geminin gelmesini bekledim.
nâzil olmuş ve bu kitabın, O Peygamber-i celîle nâzil olacağı
Nihâyet Tunus’a gidecek bir gemi geldi. Ona binerek Tunus’a
ve dininin hak din, milletinin de İncîl’de adı geçen beyaz bir
gittim. Tunus’a geleceğimi duyan Tunuslu papazlar ve
millet olduğunu, Danyâl aleyhisselâm haber vermiştir” dedi.
Hıristiyanlar, beni karşıladılar ve dört ay kadar yanlarında
Bunun üzerine ben; “Hıristiyanlık hakkında ne dersiniz?” diye
misâfir olarak tuttular. Sonra, “Tunus Beyliğinin merkezinde
sorunca, papaz çok ciddi bir tavır alarak; “Oğlum, eğer
hıristiyan lisânını bilen birisi var mı?” diye sordum. O zaman
hıristiyanlar Îsâ aleyhisselâmın dîni üzere olsalar, ilâhî din
Tunus Beyi, Ebü’l-Abbâs Ahmed idi. Onun özel doktoru bu
üzere kâim olmuş olurlardı” dedi. Ben, “Öyle ise bu işten
lisânı biliyordu. Bunu duyunca sevinip, hemen evini
kurtuluş nasıl olur?” dedim. Papaz; “Müslüman olmakla”
araştırdım. Beni doktorun yanına götürdüler. Durumu doktora
deyince, ben; “Müslüman olan kurtulur mu?” diye sordum. O
arz edip; “Müslüman olmak için geldim” dedim. Doktor, bu
da; “Evet, müslüman olan kimse, dünyâ ve âhırette saadet
hayırlı işin kendi vâsıtası ile olacağına çok sevindi. Çünkü,
bulur” deyince, ben; “Efendim, akıllı olan kimse, en faziletli ve
müslüman değil iken müslüman olan bir kimsenin bütün
en hayırlı olan şey ne ise, kendi için onu seçer. Siz, İslâm
günahlarını Allahü teâlâ affedip bağışlar. Böyle bir kimsenin
dininin fazilet ve yüksek kıymetini kavradığınız hâlde, niçin
duâsı makbûldür. Böyle birinin duâsını almak, müslümanlar
müslüman olmadınız? Ne mâni vardı?” dedim. Papaz;
için büyük bir saadettir, işte, doktor da bu saadete kavuştuğu
“Oğlum, Allahü teâlâ İslâmiyetin faziletini ve İslâm
için sevindi Atına bindirip, beni hükümet konağına götürdü.
Peygamberi’nin şerefini, bana küçük yaşta değil,
Doktor, Ebü’l-Abbâs Ahmed’in huzûruna girip, durumu arz etti.
ihtiyârladıktan sonra nasîb etti. Bu husûsta bizim için öne
Huzûra kabûl edilmem için izin aldı. Huzûra kabûl edildim.
sürülecek bir özür yoktur. Belki ilâhî huccet üzerimizde
Ebü’l-Abbâs Ahmed, önce yaşımı sordu. Sonra; “Hoş geldiniz,
durmaktadır. Eğer sen yaşta iken Hak teâlâ bana hidâyet
çok güzel, müslüman olunuz. Allahü teâlâ mübârek eylesin”
dedi. Bunun üzerine doktora; “Efendimize söyleyiniz. Bir kimse
müteakip, Sicilya’ya âit iki gemi geldi. O iki geminin adamları,
dînini değiştirecek olursa, onun hakkında çok dedikodu olur.
müslümanların mallarını getiren gemiyi zaptettiler.
Rica edeyim, burada bulunan hıristiyanların ileri gelenleri
Müslümanlar canlarını zor kurtardı. Gemideki eşya ve yükler
çağırılsın. Benim hâlim onlardan sorulsun. Hakkımda ne çeşit
yağma edildi. Ebü’l-Fâris bu olayı duyunca, dîvânı toplayıp,
şehâdet edecekleri dinlensin. Ondan sonra müslüman olayım”
bedel verilerek müslümanların mallarının kurtarılmasını istedi.
dedim. Bu ricam Tunus Beyi tarafından kabûl edildi. Ebü’l-
Dîvân üyeleri bir tercüman gönderdiler. Fakat, Hıristiyanlar
Abbâs Ahmed; “Sen, Abdullah İbni Selâm’ın îmân ile
çok yüksek bedel istedikleri için, anlaşma olmadı. Sonradan
şereflendiği zaman, Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm )
bu gemilerle, Sicilya’dan hatırı sayılan bir papazın geldiğini
taleb ettikleri gibi bir ricada bulundun” dedi. Sonra hemen
öğrendiler. Bu papaz, Abdullah-i Tercümân’ın talebelik
Tunus’ta bulunan ba’zı hıristiyanları ve ileri gelen papazları
arkadaşı idi. Birbirlerini çok severlerdi. Bu papaz, Abdullah-i
çağırttılar. Beni de bitişik odaya koydular. Ebü’l-Abbâs Ahmed
Tercümân’ın müslüman olduğunu işitmiş ve çok üzülmüştü.
onlara; “Gemi ile gelen şu yeni papaz hakkında ne dersiniz?”
Onu tekrar Hıristiyanlık dînine döndürmek için buraya gelmişti.
diye sordu. Onlar; “Dînimizin büyük âlimlerindendir.
Gemiye gelen tercümana bir mektûp vererek; “Bu mektûbu
Büyüklerimiz, ondan daha yüksek ilim derecesinde birini
liman reîsi olan Abdullah’a ver. Sana şimdi bir altın, cevâbını
görmediklerini söylediler” dediler. Ebü’l-Abbâs Ahmed; “Eğer o
getirdiğin takdîrde de bir altın veririm” dedi. Tercüman
adam müslüman olursa ne dersiniz?” diye sorunca, hepsi
mektûbu alıp, dîvân başkanına verdi.
birden; “Allah göstermesin. Bu kişi, hiçbir zaman bunu
yapmaz” dediler. Ebü’l-Abbâs Ahmed onlardan bu sözü
Dîvân başkanı mektûbu bir Cenevizliye tercüme ettirdikten
işitince, bitişik odadan beni çağırttı. Ben huzûra girince,
sonra, aslı ile beraber Ebü’l-Fâris’e gönderdi. Ebü’l-Fâris
onların yanında Kelime-i şehâdet getirdim. Hıristiyanların
mektûbu okuyunca, Abdullah-i Tercümân’ı huzûruna çağırdı.
hepsi şaşkınlık ve dehşet içinde kaldılar ve; “Bu adama bu işi
O huzûruna girince, Sultan; “Abdullah, bu mektûp deniz
yaptıran, ancak evlenme arzusudur” dediler. Zîrâ
ötesinden geldi Oku bakalım ne yazmışlar, anlıyalım” dedi.
Hıristiyanlıkta papazlar evlenemezler. Sonra hepsi çıkıp
Abdullah-ı Tercüman mektûbu okuyup, gülmeye başladı.
gittiler. Müslüman olduktan sonra, benim ismim “Abdullah”
Tunus Beyi; “Ne gülüyorsun?” dedi. O da; “Efendim, Allah size
oldu. Ebü’l-Abbâs Ahmed, bana günde bir çeyrek altın maaş
zaferler versin. Bu mektûp, bana eskiden dostum olan bir
bağladı. Hacı Muhammed es-Saffâr’ın kızı ile evlendim.
papazdan gelmiş. Hemen tercüme edeyim” deyip, bir kenara
Sultan, düğünde yüz altın ile, bir kat elbise hediye verdi.
oturup mektûbu tercüme ettikten sonra Ebü’l-Fâris’e verdi. O
Düğünü bu para ile yaptım. Bu evlilikten bir oğlum oldu. Adını
mektûbu alıp okuduktan sonra, kardeşi İsmâil’e vererek;
Muhammed koydum.”
“Vallahi hiçbir sözü terk etmemiş, olduğu gibi tercüme etmiş”
dedi. Abdullah-i Tercüman merakla: “Bunu nereden
Müslüman olduktan sonra, ona liman reîsliği vazîfesi verildi.
anladınız?” diye sordu. Tunus Beyi de; “Cenevizli birisinin
Bundan maksad Arabcayı çabuk öğrenmesi idi. Bir yıl gibi kısa
yaptığı başka bir tercümeden” dedi. Abdullah-i Tercüman;
zaman zarfında Arabcayı öğrendi. Daha sonra Mehdî şehrine
“Efendim, benim vereceğim cevap, tarafınızdan bilindiği üzere,
giderek, oradaki Ceneviz ve Fransız donanması tarafından
hak dine aşinalığımdan dolayı, kendi isteğimle müslüman
gelen mektûpları tercüme etmeğe başladı. Sonra Ebü’l-Abbâs
olduğumu bildirmektir. Bana yazı ile bildirilen diğer şeylere
Ahmed ile “Kabis” kalesine gitti. Orada hazîneler müdürü oldu.
cevap vermem” dedi. Bunun üzerine Ebü’l-Fâris; “Ey Abdullah!
Orada Ebü’l-Abbâs Ahmed hastalandı. 796 (m. 1393)
Senin tam ve doğru müslüman olduğunu öğrenmiş olduk. Bu
senesinde vefât etti. Yerine oğlu Ebü’l-Fâris Abdülazîz geçti.
husûsta hiçbir şüphemiz yoktur. Fakat, “Harb hiledir” hadîs-i
O da Abdullah-i Tercümân’ı aynı vazîfede bıraktı ve ayrıca
şerîfi gereğince, papaza yazacağın cevapta; Müslüman
misâfirhânelerin idâresini de ona verdi.
mallarının geri verilmesi husûsunda gemi rahibine;
“Anlaşmaya varıldığı takdîrde, malların tartılması behânesi ile
Abdullah-i Tercüman, liman reîsi ve tercüman iken, müslüman
kantarcı ile çıkıp, gece gemiye kaçacağını bildir” dedi, Emîr
mallarını taşıyan bir gemi limana gelip demirlerdi. Onu
üzerine bir mektûp yazdı. Papaz cevâba çok sevindi. Malların
geri verilmesi için istedikleri bedeli çok azalttırdı. Sonra malları
Dört İncîl sahibinin de, bu mes’ele hakkında yalan söylemiş
tartacak adam gemiye gidip, malları teslim aldıktan sonra geri
oldukları şüphesizdir. Çünkü Îsâ aleyhisselâm, kendisinin
döndüğü hâlde, Abdullah-i Tercüman gemiye gitmedi. Papaz
öldürülüp, bir gün iki gece veya üç gün üç gece medfûn
ümidini kesince, gemiyi kaldırtıp gitti.
kalacağına dâir, ne kendisi kimseye birşey söylemiş, ne de
cenâb-ı Hak İncîl-i şerîfde böyle birşey haber vermiştir.
Papazın, Abdullah-i Tercümân’a gönderdiği mektûp şu idi;
Hakîkat, cenâb-ı Hakkın yüce Peygamberi Hazreti
“Kardeşin Fransis Papaz, selâmdan sonra sana şunları bildirir:
Muhammed’e indirdiği kitabında meâlen şöyledir: “Biz, Allahın
Ben bu beldeye, seni bulup, beraberce geri dönmek için
peygamberi olan Meryem’in oğlu Îsâ’yı öldürdük demeleri
geldim. Bugün Sicilya’ya hâkim olan kimsenin yanında yüksek
sebebiyle kendilerini la’netledik, rahmetimizden kovduk.
bir me’muriyet sahibiyim. Azletmek, ta’yin yapmak,
Hâlbuki onlar, Îsâ’yı öldürmediler ve asmadılar. Fakat
memleketin bütün işleri benim elimdedir. Şimdi sözüme kulak
kendilerine bir benzetme yapıldı. (Onlardan biri Îsâ şeklinde
ver de, Allahın bereketinin bulunduğu bu tarafa gel. Mallarım
kendilerine gösterildi ve bu adam öldürüldü.) Esasen Îsâ’nın
ve diğer eşyalarım elimden, çıkar diye sakın korkma. Ben,
katli hakkında kendileri de ihtilâfa düşüp, kesin bir şüphe
hayâl ettiğinden daha çok ve seni tatmin edecek mal ve
içindedirler. Onların bu öldürme hâdisesine âit bir bilgileri
makam sahibiyim, istediğini vermeye hazırım. Selâmlar.”
yoktur. Ancak kuru bir zan peşindedirler. Onu gerçekten
Kitabından ba’zı bölümler:
“Bugün Îsâ aleyhisselâma inen İncîl, hiçbir memlekette yoktur.
öldürmemişlerdir. Doğrusu Allah, onu yükseltip himâyesine
almıştır. Allah azîzdir, hükmünde hikmet sahibidir” (Nisâ:157158).”)
Hıristiyanların ellerinde dört türlü İncîl vardır. Bunları yazanlar,
Metta, Luka, Markus ve Yuhanna’dır. İncîl’i ilk değiştiren
bunlardır. Bunlar, açıktan açığa yalan söylemekten
1) Tuhfet-ül-erîb sh. 3
çekinmemişlerdir. Bu dört İndi arasında çok ihtilâf vardır.
Hazreti Îsâ’ya indirilen İncîl’de ise, tenakuz, ihtilâf ve yalan
2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 977
yoktur. Dört kişinin yazdığı bu dört İncîl’de, gerek Allah ve
gerekse O’nun Resûlü Hazreti Îsâ hakkında yalan ve iftiralar,
tamâmiyle birbirinin zıddı o kadar sözler vardır ki, bu husûs
malûm ve meşhûr olup, hıristiyanlar dahi inkâr edecek
kudrette değillerdir.
Metta, kendi İncîl’inin onikinci faslında hikâye ettiği üzere
sözde Hazreti Îsâ; “Benim cesedim vefâtımdan sonra üç gün
üç gece arzın içinde kalacak, Hazreti Yûnus’un cesedi balığın
karnında kaldığı gibi” demiş. Bu hikâye Metta’nın İncîl’inde
yazmış olduğu iftira ve yalanların en alçakça olanıdır. Çünkü
Metta, diğer İncîl sahipleriyle şu husûsta müttefiktir ki: Hazreti
Îsâ, Cum’a günü saat altıda vefât etmiş, Cumartesi gecesinin
ilk saatında defn olunmuş ve Pazar günü sabahleyin ölüler
arasından kalkmıştır. Bu uydurma zan ve hesaba göre,
Hazreti Îsâ arzın içinde yalnız bir gün ile iki gece kalmıştır.
Demek oluyor ki, Metta’nın naklinde yalan ve tenakuz olduğu
apaçıktır.
ABDÜLMU’TÎ EFENDİ
Mekke-i mükerreme evliyâsının meşhûrlarından. Aslen Kuzey
Afrika memleketlerinden birinde doğdu. Gençliğinde ilim
öğrenip, Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu. Zamanın
büyüklerinden Zeynüddîn Hafi hazretleriyle tanışıp, onun
talebeleri arasına katıldı. Yanında kalıp, yıllarca hizmet eyledi.
Maddî ve ma’nevî, zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Nefsi,
dünyâ sevgisinden kurtulup, Allahü teâlânın emrine mu’tî, itaat
eder hâle geldi, mutmeinne oldu. Resûl-i ekremin (
aleyhisselâm ) güzel ahlâkı ile ahlâklandı. Selef-i sâlihînin
yolunda, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için gayret eder
hâle geldi. Sevgi ve muhabbetini yaratılmışlardan kurtarıp, bir
ve tek olan yaratana bağladı. Zeynüddîn Hafi’den ( radıyallahü
anh ) icâzet alıp, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, Resûl-i
ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını, Selef-i sâlihînin
yolunu insanlara anlatıp yaymak vazîfesiyle, Mekke-i
Bu hâdiseden sonra Şeyh Abdülmu’tî’nin yanına vardım.
mükerremeye gönderildi. Zeynüddîn Hafi hazretlerinin iki
Bana; “Senin Hâce Ubeydullah’ı gördüğünde şüphemiz
halîfesi daha vardı. Bunlardan biri Âşıkpaşazâde Ahmed’in
kalmadı” buyurdular. Aradan yıllar geçti. Semerkand’a
hocası Kudüslü Şeyh Abdüllatîf, bir diğeri de Anadolu’da
uğradım. Ubeydüllah-i Ahrâr’la ( radıyallahü anh ) tekrar
Merzifon’a yerleşen ve Anadolu’ya “Aşk ateşini salan”,
görüşmek şerefine eriştim. Bana; “Mekke-i mükerremedeki
Abdürrahîm-i Merzifonî Rûmî idi.
macerayı açıklama” diye tenbîhte bulundu. Bir zaman sonra
tekrar Mekke-i mükerremeye vardığımda; Abdülmu’tî
Abdülmu’tî Efendi, Mekke-i mükerreme büyükleri arasında
hazretlerinin şöhretinin her tarafa yayılmış olduğunu gördüm.
“Şeyh-ül-Harem” lakabıyla, kerâmet ve halleriyle de
Ziyâret edip, sohbetleriyle şereflendim. Bir miktar sohbet
müslümanlar arasında meşhûr oldu. Mekke-i mükerreme
buyurduktan sonra, bana; “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın (
müslümanlarına, hac ve umre için gelen müslümanlara
radıyallahü anh ) yüzünü sana gösterdik, onlar da şöhretimizin
nasihatlerde bulunup, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
yayılmasına sebeb oldular” buyurdu.
anlattı. Cömertliği, insanlara karşı şefkat ve merhameti çok
fazla, ahlâkı pek güzeldi. Uzun zaman kendisini gizledi.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin bir kerâmetini heber vermesi
üzerine, bütün hâlleri ortaya çıktı. Şânı her tarafa yayıldı.
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 90
Pekçok talebe yetiştirip, âleme feyz saçtı. Talebelerinden,
İkinci Bâyezîd ve Yavuz devri evliyâsından olan Seyyîd-i
Velâyet meşhûrdur. Abdülmu’tî Efendi, dokuzuncu asrın
sonlarında vefât etti.
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr, Seyyid Kâsım Envâri, Şeyh
Zeynüddîn Hafi ve Abdülmu’tî Efendi gibi büyüklerin
sohbetlerinde bulunmakla şereflenen, 120 seneden fazla
yaşayan, Mahmûd Hindî ( radıyallahü anh ) anlatır: “Bir sene,
Hac için Mekke-i mükerremeye gittim. Abdülmu’tî Efendi (
radıyallahü anh ) ile karşılaştım. Yaratılmışlardan alâkayı
kesmiş, Rabbi ile meşgûl idi. Görür görmez, kalbimde ona
karşı bir muhabbet peyda oldu. Adetâ beni kendisine çekti.
Aramızda kuvvetli bir kardeşlik ve samîmi bir dostluk meydana
geldi. Mübârek sohbetleriyle bereketlendiğim birgünde bana;
“Senin için Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ı gördü derler, doğru
mudur? Şimdi onu görsen tanıyabilir misin?” buyurdu. Ben de;
“Evet, onu görmekle şereflendim. Onu görünce de tanırım”
dedim. Bunun üzerine; “Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ),
işte burada, şu kalabalık arasındadır” dedi. Ben yerimden
kalkıp, Kâ’be-i muazzamayı tavaf edenler arasına katıldım.
Tavaf edenler arasında, Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerini arayıp
ABDÜRRAHÎM BİN EMÎR MERZİFONÎ
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yaşamış Osmanlı âlim ve
velîlerinden. Doğum târihi kaynak eserlerde bildirilmiyen bu
zâtın adı, Abdürrahîm bin Emîr Azîz Merzifonîdir. Babası Sarı
Dânışmend adıyla tanınan Emîr Azîz Efendi’dir. Nizâmüddîn
lakabı verilip, Rûmî ve Merzifonî nisbet edildi. Amasya
civarında bulunan Merzifon’da doğdu. Babasından ve
memleketindeki diğer âlimlerden tahsilini tamamladıktan
sonra, Mısır diyârına gitti. Mısır’da büyük âlim ve velî
Zeynüddîn Hâfi’ye talebe oldu. Onun yanında bir müddet
kaldı. Bu zaman zarfında, Zeynüddîn Hafi hazretlerine candan
bağlandı. Hocasının sevgisini kazanarak, teveccühlerine
kavuştu. Onun ma’nevî himâyesi ve terbiyesine girdi. Şeyh
Zeynüddîn’le beraber Horasan’a, Şeyh’in memleketi olan
Haf’a gitti. Tasavvuf yolunda bulunanlara has terbiye
usulleriyle, ma’nevî makamlara kavuştu. Bu yolun vazîfeleri ile
meşgûl olarak yükselip, kemâle geldi.
buldum. Yanında ben de tavaf etmeye başladım. Hâce
Hocası, kavuştuğu ma’nevî makamlara ve hâllere onu da
Ubeydullah, benden önce Makâm-ı İbrâhim’e varıp namaza
çıkardıktan sonra, irşâd (insanlara doğru yolu göstermek)
durdu. Ben de tavafı bitirdiğimde Makâm-ı İbrâhim’de namaza
vazîfesi ile görevlendirip, icâzet verdi. Hocası ayrıca;
başladım. Hâce hazretleri, ben henüz meramımı anlatamadan
“Vesâyay-i Kudsiyye” kitabını ve diğer rivâyetlerini,
kalabalığa karışıp gözden kayboldu.
Şihâbüddîn Sühreverdî’nin ( radıyallahü anh ) “Avârif-ül-
meârif’ ve “İ’lâm-ül-Hudâ” kitaplarını rivâyet etme iznini verdi.
Kabr karanlığı içün gam yimen,
Doğru yolun rehberi olarak, insanlara Allahü teâlânın dînini
Nûr-i Rahmândur bize Abdürrahîm.
öğretmek, onları terbiye etmek ve yetiştirmek üzere, hocası
tarafından, baba memleketi olan Merzifon’a gönderildi.
Nâ-ümîd olanlara oldur recâ,
Zeynüddîn Hâfî hazretleri, onu memleketine gönderirken;
Kurtulur ona idenler iltica.
“Anadolu’ya aşk ateşini saldım” diyerek, talebesinin
yüksekliğini ve Anadolu’daki vazîfesinin ehemmiyetini anlattı.
Abdürrahîm bin Emîr’in kalbi, ilâhî aşkla dopdoluydu. Çok
yanık ve içli şiirler söylerdi. Şiirlerinde “Rûmî” mahlasını
kullanırdı.
“Tövbe yâ Rabbî! Hatâ yoluna gittiklerime,
Bilip ettiklerime, bilmeyip ettiklerime”
beyti onundur.
Merzifon’da 835 (m. 1432) yılında, Sultan Murâd Hân onu, beş
akçe yevmiye maaş ile Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’ne
müderris ta’yin etti. Daha sonra, 843 yılında yevmiyesi, üç
akçe ilâve ile sekiz akçeye çıkarıldı.
Şeyh Abdürrahîm’e sultan tarafından verilen akçe ve hububatı
niçin kabûl ettiği sorulunca, şöyle cevap verdi: “Biz bununla,
Kim ona irse Hakka irer hemân,
Kalmaz îmânında hiç şekk-ü gümân.
Yolda düşmüşlere oldur dest-gîr
Hem karanlık dillere mâh-ı münîr.
Bu Mu’în’e yâ ilâhel-âlemîn,
Himmet-i Abdürrahîm’i kıl mu’în.”
Diğer ba’zı şiir ve beytlerinde de,
hocasından şöyle bahsetmektedir:
“Var Azîzi Şems-i Tebrîzî’de gör,
Sayeden bil şemsi olma dîde-kür.
Gör o Zeyneddînde Rabb-ül-âlemîn,
Müstaîn ol sen, sana olsun yakîn.
çeşitli elleri bir elde topladık. Bu lokma ile, nefsin ağzını
Nûr-i Zeyn-i Hâfi’ye bul havfı ko,
kapattık. Bunda bir mahzur yoktur.” Tasavvuf yolunda
Sende nûru pür ide tâ cevf-i û.
bulunanlar, yedikleri, içtikleri şeylerin ve kullandıkları eşyanın
helâl olmasına çok dikkat ederlerdi. Çokları, helâl olduğu
Bil Zeyn-i Hâfi’ye irüp Abdürrahîm ile Mu’în,
şüphelidir diye, sultanlardan gelen hediye ve ihsânları kabûl
Keşf itdi ma’nâ aynını leffâf olmaz kendüden.”
etmezlerdi. Kabûl etseler bile, fakirlere ve yoksullara
dağıtırlardı. Sultan İkinci Murâd Hân, herşeyiyle âdil bir sultan
olduğundan; Abdürrahîm bin Emîr Merzifonî ondan maaş
almakta mahzur görmedi. 870 (m. 1465) yılından sonra
Merzifon’da vefât edip, oraya defnedildi. Mezârı hâlen ziyâret
edilmekte ve sevenleri rûhâniyetinden istifâde etmektedir.
Pekçok talebe yetiştirmiş olan Abdürrahîm Merzifonî
hazretlerinin talebelerinden biri de, “Mesnevî-i Murâdiyye”
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 89
2) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 553
3) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 111
4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3 sh. 2444
yazarı, Sultan İkinci Murâd devri şâirlerinden Mu’înüddîn bin
Mustafâ’dır. Bu talebesi, şiirlerinden birinde hocasını şöyle
5) “Mesnevî-i Murâdiyye” Bursa İl Halk Kütüphânesi, Eski
övmektedir.
Eserler kısmı, Ulucâmi Bl. No: 1664, 1665
“Âb-ı Hayatdur bize Abdürrahîm.
Bir Ulu cândur bize Abdürrahîm.
ABDÜRRAHÎM EBNÂSÎ (Abdurrahîm bin İbrâhim)
Zamanla evine kapanarak, insanlarla zarûretsiz görüşmeyi
terketti. Kalabalıktan kaçındı. Hattâ talebe okutmayı bile
Şafiî âlimlerinden. İsmi, Abdürrahîm bin İbrâhim bin Haccâc
terketti. Babası tarafından te’min edilmiş olan az bir şeyle
el-Ebnâsî el-Kâhirî’dir. 829 (m. 1426) yılında Kâhire’de doğdu.
geçinirdi.
891 (m. 1486)’da ishal hastalığından vefât etti.
Hocası Takıyyüddîn el-Hısnî, 876 (m. 1471) yılında hacca
Kâhire’de büyüdü. İlk tahsilini de orada yaptı. Kur’ân-ı kerîmi
gittiğinde, Şafiî fıkhını okutmak üzere onu yerine vekîl bıraktı.
ezberledikten sonra, dînî ilimleri tahsile başladı. “Umde”,
Zilka’de ayında iki gün ders verdi. Bu iki günde verdiği dersleri
“Minhâc”, nahivden “Elfiye”yi ve daha bunlardan başka metin
çok beğenildi. Bundan sonra devamlı orada ders vermesi
kitablarını ezberledi. Dav-ül-Lâmi’ kitabının sahibi Şemseddîn
istendi. Fakat bu mümkün olmadı. Haseniyye, Ebnâsiyye ve
Sehâvî’nin hocası İbn-i Deyri, Bisâtî İbn-i Hümâm ve bunların
başka yerlerdeki medreselerde vekâleten müderrislik yaptı.
hâricinde ba’zı âlimlerin huzûrunda okudu. İlim tahsiline
Zeynüddîn bin Müshir, ona, medresesinde tefsîr müderrisliği
başladığı ilk yıllarda, Arabcayı dayısı Şemseddîn Muhammed
yapmasını teklif etti. Çeşitli olaylar hakkında ondan fetvâ
ve Fakîh Zeynüddîn Ebû Bekr Şenvânî’den öğrendi. Kâyâtî,
istediler. O da sorulan suâllere cevaplar verdi. Ba’zı kitaplara
Venâî, Burhan bin Hızır, Mahallî, Alâüddîn Kalkaşandî gibi
hâşiyeleri ve ta’likleri (açıklamaları) vardır. “El-A’mâlü
âlimlerden fıkhı ilk öğrenenlerdendir. Bülkînî ve Menâvî’nin
binniyyâti” hadîs-i şerîfine dâir güzel açıklamaları vardır.
derslerine çok devam etti. Bu iki âlimden, fıkıh ilminde çok
Hattâ bunları nazım şekline çevirdi. Bir müddet sonra kendini
faydalandı. Usûl ilmini Şemsüddîn Şirvanî ve Venâî’den aldı.
ibâdete verdi. Vakitlerini ibâdet etmek, zikir yapmak, tasavvuf
Arabî ilimleri; Ebedi, Şümünnî, Venâî ve Mahallî’den öğrendi.
büyüklerinin yolunda bulunmak ve sâlih kimseleri ziyâret
El-Hısnî ile karşılaşıp, bu âlimin derslerine uzun müddet
etmekle geçirdi. Birçok ileri gelen kimseler, ona bağlanarak
devam etti. Keşşâf tefsirini, hâşiyeleriyle beraber Yûnus
uzun zaman sohbetinde bulunmakla şereflendiler. 885 (m.
sûresine kadar okudu.
1480) senesinde hacca gitti. Bisâti’nin torunu ile evli idi.
Şirvânî’den usûl ve mantık dersleri; Kâfiyecî’den; astronomi,
geometri ve fen bilgilerini öğrendi. Ferâiz, matematik ve
bunların kollarını ve cebir ilmini İbn-i Mecdî’nin talebesi Seyyid
Ali’den aldı. Aruz san’atını da el-Ebedî’den ve daha başka
âlimlerden aldı. Kâyâti’nin hadîs derslerine devam ederek,
“Sahîh-i Müslim”, “Ebû Dâvûd” ve diğer meşhûr hadîs
Hanımı çok sâliha, sabırlı olup, ona çok hizmet ederdi.
Hanımının vefâtından birkaç yıl sonra da kendisi hastalandı.
Uzun zaman iyileşemedi. Nihâyet ishal hastalığından
kurtulamayarak, ertesi gün vefât etti. Şeyh Şihâbüddîn Zâhir’in
zaviyesi kapısında cenâze namazı kılındı. Babasının yanına
defnedildi.
kitaplarını dinledi. Şemseddîn Sehâvî’nin hocasından rivâyet
ve dirayete âit pekçok bilgiler duydu. “Nûhbe” kitabının şerhini
de bu âlimden dinledi. 846 (m. 1442) senesinde “Nûhbe”
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 201
şerhini ondan yazdı. Irâkî’nin “Elfiye”sini okudu. Sâlihiyye’de
kırâat ilmine âit kitaplar okudu. Kâdî Iyâd’ın “Şifâ” ve “Şemail”
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 164, 165
kitablarını okudu. Zâhiriyye’de ve daha başka medreselerde
“Buhârî” kitabını okudu. İbn-i Kesîr’den, Ezher imamından ve
İbn-i Esed’den çeşitli dersler okudu. Bu âlimlerden hadîs-i
şerîf rivâyetlerini dinledi. 859 (m. 1455) senesinde Kâhire’ye
geldiğinde, nûr bin Yeftehullah’dan kırâat dersleri aldı.
Buhârî’nin “Selâsîyât’ını bu âlimden okudu. Zeynüddîn Midyen
ABDÜRRAHMÂN BİN EL-HALLÂL (Abdürrahmân bin
Muhammed)
ve kızkardeşinin oğlu ile görüştü. Ebû Safa bin Ebil-Vefâ’nın
Şâfiî mezhebi fıkıh, tefsîr ve kırâat âlimlerinden. İsmi,
yanında İbn-i Fârıd’ın “Tâiyye Kasîdesi”ni okudu. Çeşitli
Abdürrahmân bin Muhammed bin Muhammed bin Sa’düddîn
ilimlerde mütehassıs ve asrının önde gelen âlimlerinden oldu.
el-Kazvînî el-Cezîrî’dir.
Sonra ders okutmaya başladı. Âlimler de ondan ders alırdı.
Lakabı Zeynüddîn olup, Hallâlî veya İbn-i Hallâl diye
Mârinûsî, ilimde yüksek derecelere çıkmış bir âlimdi.
meşhûrdur. 773 (m. 1371) senesinde doğdu. 836 (m. 1433)
Anadolu’ya gitmişti.
senesinde Cezire’de vefât etti.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır:
Bağdad’da yetişen büyük âlimlerdendir. Bağdad’da
babasından ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. İlim
1) Şerh-ut-Tavâlî lil-Beydâvî 2) Kitâbün fil-kırâat.
öğrenmek maksadıyla daha başka şehirlere de giderek,
oralarda bulunan âlimlerden ilim aldı. Bağdad kadısı olan
dayısı Nizâm Mahmûd es-Sedîdâi’den fıkıh ilmi tahsil etti.
Uzun yıllar ilim öğrenmekle meşgûl oldu. Fıkıh, tefsîr ve kırâat
ilminde büyük âlim oldu. Hac ibâdetini yapmak maksadıyla
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 174
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4 sh. 154
Mekke’ye gitti. Medine’de Peygamber efendimizi (
aleyhisselâm ) ziyâret etti. Hac ibâdetini yerine getirdikten
3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 87
sonra, Kudüs’ü ve Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etmek için gitti.
Ziyâret işi bittikten sonra Haleb’e döndü. Bu sırada artık yaş
i’tibâriyle olgunluk çağında idi. İlmi ve faziletleri her tarafa
yayıldı. 834 (m. 1430) senesinde Kâhire’ye gitti. Orada birçok
kimse ondan ilim öğrendiler. Sonra memleketine döndü. Az bir
müddet sonra da vefât etti.
Alâüddîn bin Hatîb Nâsriyye der ki: “Dayısından ve başka
âlimlerden ilim öğrendi. Kâdı Adûd’un babasına yönelttiği
suâllere babası cevap verir, müşkil mes’eleleri hallederdi.
Bunun için İbn-i Hallâl (müşkil mes’eleleri halledenin oğlu) diye
meşhûr oldu. Fıkıh, meânî, beyân ve Arabî ilimlerde büyük
âlim idi. Memleketinin âlimi olup, orada meşhûr olmuştu.”
Medine kadısından ve Muhaddis Şemsüddîn Muhammed elFenekî’den Sahîh-i Buhârî’yi rivâyet etti. Şihâbüddîn Kûrânî,
Cemâlüddîn Muhammed bin İbrâhîm el-Mürşidî ondan ilim
öğrendiler. Aklî ilimlerde de çok büyük âlim idi. Müşkil
mes’eleleri halleder ve açıklardı. Beyt-ül-makdîs’e geldiğinde,
burada dört ay kaldı. Şihâbüddîn Kûrânî’ye Keşşâf tefsîrinin
ba’zı zor kısımlarını açıkladı. Kâsım Hayrânî ondan ilim aldı.
Ebü’l-Lutf el-Haskefi el-Makdisî, Seyfî Ebü’s-Sefâ bin Ebi’lVefâ da ondan kırâat ilmini öğrendiler. Bunlardan başka, daha
birçok âlim ondan ilim aldı. Hûrânî, İbn-i Hallâlî’yi Alâüddîn
Buhârî’ye tercih ederdi. “Alâüddîn, onun talebesi gibidir” derdi.
Beyt-ül-makdîs’de, ikisi bir cenâze namazında bir araya
geldiler. Ebü’l-Kâsım Nevîri çeşitli ilimlere âit sorularla geldi.
Bu suâlleri sormak istiyordu. Kûrânî, Ebü’l-Kâsım’a;
“Ben İbn-i Hallâlî’nin en küçük talebesiyim. O sorulara ben
cevap vereyim” dedi ve onları cevapladı. Nâsıruddîn Ömer elMârînûsî de ondan ilim öğrenen âlimlerdendir. Nâsıruddîn
ABDÜRRAHMÂN BİN MUHAMMED ES-SEKKÂF
İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi,
Abdürrahmân bin Muhammed es-Sekkâf’dır. Mısır’da Izz isimli
bir beldede yaşardı. Doğum târihi tesbit edilemiyen
Abdürrahmân es-Sekkâf, 819 (m. 1416) senesinde Terîm’de
vefât etti. Zenbel kabristanında defn olundu. Kabri orada
tanınmakta ve ziyâret edilmektedir.
Zamanında bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak
yetişti. Abdürrahîm bin Ali el-Hatib’in hocasıdır. Zâhirî ve
bâtınî ilimlerde derecesi çok yüksek olan Abdürrahmân esSekkâfın, bulunduğu beldedeki âlim ve evliyânın İmâmı,
önderi, en yükseği olduğuna dâir âlimlerin söz birliği vardı.
Kerâmetler, faziletler sahibi bir zât idi.
Kerâmetlerinden biri şudur: Görünüş i’tibâri ile, her sene hac
mevsiminde memleketinde bulunurdu. Fakat hacca gidenler
onu, Hicaz’da hac vazîfesini yaparken görürlerdi. Kendisine bu
durumdan suâl edildiğinde; “İşte gördüğünüz gibi, zâhiren
buradan ayrılmadım” diyerek bu kerâmetini setreder, gizlerdi.
Yine Abdürrahmân es-Sekkâf, Allahü teâlânın evliyâ kullarına
ihsân ettiği bir hâl ile, bir ânda başka başka yerlerde, başka
başka hâllerde görülürdü.
Talebesi Abdurrahmân diyor ki: “Hocamdan arzu ettiğim,
yapması için kalbimden geçirdiğim herşeyi, hocam en güzel
şekilde yaptı, yerine getirdi. Allahü teâlânın ona ihsân ettiği
hazırlatmıştı. Bunun gibi daha nice kerâmetlerine şâhid
basiret gözü ile kalbimizden geçenleri anlıyordu.”
oldum.”
Yaptığı duâlar kabûl olunurdu.
Kur’ân-ı kerîmi ezbere bilen bir kimse vardı. Bu zât,
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin hizmetçilerinden birini
Bunun misâlleri çoktur. Bir defasında, yanına ba’zı fâsık
üzdü. O da gelip, durumu Abdürrahmân es-Sekkâfa bildirince,
(açıkça günah işleyen) kimseler gelmişlerdi. Kendisinden duâ
o da üzüldü. Tam bu sırada, hizmetçiyi üzen kimse,
istediler. O da bunlara, sâlih ameller işlemek nasîb olması için
hafızasında ne varsa hepsinin silindiğini hissetti. Bunun, o
duâ etti. O fâsık kimseler tövbe edip, sâlih ameller işlemeye
büyük zâtın hizmetçisini üzmesi sebebiyle olduğunu anladı.
başladılar ve tövbelerini bozmadılar.
Hemen gidip hizmetçiden özür diledi. Tövbe istiğfar ettiğini
Bir defasında çocuğu olmayan bir kadın, Abdürrahmân bin
Muhammed’e haber gönderip, çocuklarının olmasını çok
istediklerini, fakat olmadığını, bunun için kendisinden duâ
istirhâm ettiklerini bildirdi. O da duâ etti. Bundan sonra o kadın
hâmile oldu ve çok güzel bir çocuğu oldu.
İşlerinde, masraflarında çok isrâf eden bir grup kimse vardı.
Abdürrahmân bin Muhammed bunlara duâ etti. Allahü teâlânın
izni ile bu kimseler tövbe ettiler. Hâlleri, yaşayışları çok güzel
oldu.
Talebelerinden biri şöyle anlatır: “Bir defasında hocam ile
birlikte, bir sefere, yolculuğa çıkmıştık. Kâhlân denilen yere
vardığımızda duhâ namazı kılmak için mola verdik. Ben kazâ-i
hacet için tenhâ bir yere gittim. Abdestimi tazeleyip geri
döndüğümde, hocamın yanında taze hurmaların bulunduğunu
gördüm. Hâlbuki o yakınlarda hurma bahçesi bulunmadığı
gibi, o zaman hurma mevsimi de değildi. Ben çok hayret edip,
kendisinden bunun nasıl olduğunu, nereden geldiğini suâl
ettiğimde, tebessüm etti ve; “Hurmalardan ye! Fakat nereden
geldiğini sorma!” buyurdu.
Abdürrahmân es-Sekkâfın talebelerinden olan Ârif-i Billâh
Muhammed bin Hasen şöyle anlatır: “Bir gece hocamın
mescidinde idim. Hocam o sırada odasında bulunuyordu..
Benim karnım çok acıkmıştı. Bu sırada bana bir haberci
gelerek, hocamın beni istediğini söyledi. Derhâl kalkıp, yanına
gittim. Huzûruna vardığımda, ortada lezzetli yemeklerin
bulunduğu çok güzel bir sofra bulunuyordu. Karnımı
doyurmamı söyledi. Gecenin bu geç vaktinde, bu yemekleri
kimin getirdiğini suâl ettim. “Birisi getirdi” buyurdu. Fazla
açıklamak istemedi. Ben anladım ki, Allahü teâlânın izni ile,
benim çok fazla aç olduğumu anlayıp, bu yemekleri benim için
bildirdi. Hizmetçi onun özürünü kabûl edip, bu hâli de
hocasına arz edince, hocası sevindi. O sırada özür dileyen
kimse, hafızasının kuvvetlendiğini, bildiklerinin hepsinin tekrar
hafızasına geldiğini hissetti. Kendi başına gelen bu hâl
sebebiyle, o zâtın büyüklüğünü daha iyi anladı.
Talebelerinden Abdürrahîm bin Ali el-Hatîb şöyle anlattı:
“Hocamız ile beraber Hûd aleyhisselâmın kabrini ziyârete
gitmiştik. Dönerken; “İnşâallah akşam namazında Rebî’
beldesinde oluruz” buyurdu. Hâlbuki bulunduğumuz yer, Rebî’
beldesine çok uzak idi ve vakit de isfirâr vakti, ya’nî güneşin,
kendisine bakılacak kadar sarardığı, batmak üzere olduğu bir
vakit idi. Ben hocamın bu sözüne çok hayret ettim ve söylediği
sözde mutlaka bir hikmet bulunacağını düşünerek yola devam
ettik. Beraberce giderken, bir taraftan da batmak üzere olan
güneşe bakıyordum. Güneş sanki durmuştu. Biz Rebî’
beldesine gelinceye kadar aynen o hâlde kaldı. Ne zaman ki
biz. İsmi geçen beldeye girdik, hemen güneş battı.
Namazlarımızı kıldık. Bu durum benim çok tuhafıma gitmişti.
Hocamın bir kerâmeti olduğunu anladım. Aynen bunun gibi bir
hâdise de, İsmâil-i Hadramî hazretlerinden nakledilmiştir.
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, bir defasında bulunduğu
İzz köyünden bir yolculuğa çıkacaktı. O sırada hanımı hâmile
idi. Yola çıkacağı zaman hanımına bir bez verdi ve dedi ki:
“Ben yolda iken, belki bir oğlumuz doğabilir. Aynı gün vefât
edebilir. Eğer öyle olursa, bu bezi ona kefen yaparsınız.”
Hanımına bunları söyledikten sonra yola çıktı. Hakîkaten, o
yolculukta iken bir erkek çocuğu oldu. Aynen bildirdiği gibi,
doğan çocuk aynı gün vefât etti. Bıraktığı bezi çocuğa kefen
yaptılar. Böylece, o büyük zâtın bir kerâmeti daha görülmüş
oldu.
Rivâyet edilir ki, birarada çeşitli kimselere âit hurma bahçeleri
miktar dirhem (gümüş para) vererek, mutfağın ihtiyâçlarını
vardı. Bunlar arasında bir bahçe de, Abdürrahmân bin
almak üzere vekîl etmişti. Elimdeki para bitmek üzere iken,
Muhammed hazretlerine âit idi. Bir defasında çocuklar, bu
gidip durumu ona arz ettim Yeni alacağımız nevale için, bu
bahçeler arasında oynarlarken ateş yaktılar. Sonunda ateş
paranın yetmiyeceğini bildirdim. Biraz düşündü. “Hangi şeyler
büyüyerek etrâfı sardı. Bahçelerdeki ağaçlar yanmaya
ihtiyâç ise, siz onları almak üzere gidin, İnşâallah yeter”
başladı. Bütün ağaçlar bu yangında yandıkları hâlde, bu zâtın
buyurdu. “Peki efendim” deyip gittim, ihtiyâçlarımızı aldıktan
bahçesine hiçbir şey olmadı. Ağaçlardan birine bile zarar
sonra baktım, paranın bir miktarı da artmış idi. Bu hâlin,
gelmedi. Bunu görenler çok hayret ettiler.
hocamın bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, kendisine âit bir miktar
Abdürrahmân bin Muhammed ( radıyallahü anh ), bir
hurmayı satmak üzere birisini vekîl etmişti. O kimse hurmaları
defasında talebesi Abdürrahîm ile Şu’ayb’e bir parça kumaş
sattı. Parasının bir kısmını gizledi. Kalanını verdi.
verdi ve; “Bu kumaştan çocuklarınıza üç tane elbise dikiniz”
Abdürrahmân hazretleri, Allahü teâlânın izni ile, o kimsenin
buyurdu. Şu’ayb terzi idi. Kumaşı görünce; “Efendim, bu
paranın bir kısmını sakladığını, kendisine vermediğini anlayıp,
kumaştan çıksa çıksa iki elbise çıkar. Üç elbise çıkması
ona; “Mü’minin firâsetinden korkunuz! Çünkü o, Allahü
mümkün değildir” deyince; “Siz Besmele ile kesmeye
teâlânın nûru ile bakar” hadîs-i şerîfini okudu. O kimse diyor
başlayın, İnşâallah bu kumaşdan üç elbise çıkar” buyurdu.
ki: “Ondan bunu duyunca, yanımda gizlediğim paranın, sanki
Dedikleri gibi üç elbice çıktı.
bir yılan olup vücûduma girmek üzere olduğunu hissettim. Bu
yaptığıma çok pişman olup, kendisinden özür diledim. Bundan
Abdürrahmân hazretlerinin hizmetçilerinden birisi gelerek, bir
sonra da böyle bir hatâ işlememeye ve tevekkül sahibi olmaya
elbiseye ihtiyâcı olduğunu, bunun için onbeş dirhem lâzım
kat’î karar verdim.”
olduğunu bildirdi. Hizmetçiye; “Falan yerde bulunan kesenin
içinde onbeş dirhem olacak. Onu al! ihtiyâcın için kullan!”
Talebelerinin haber verdiğine göre, Abdürrahmân hazretleri,
buyurdu. O hizmetçi, o keseye baktığını, kesenin boş
Hızır aleyhisselâm ile görüşür, sohbet ederdi. Aralarında
olduğunu bildirdi. Bunun üzerine; “Sen git bak! O kesede
kardeşlik akdi yapmışlardı. Hazreti Hızır, ilk defa onun yanına
onbeş dirhem bulursun” buyurdu. Bunun üzerine, bildirilen
bir köylü sûretinde gelmiş idi. Devamlı gelip giderdi.
yerdeki kesenin yanına giden hizmetçi, hakîkaten kesede
Talebelerinden birisi, birgün çok güzel bir koku duydu.
onbeş dirhem bulunduğunu gördü ve o parayı ihtiyâcına
Hocasına, bu güzel kokunun kaynağının ne olduğunu suâl
sarfetti.
ettiğinde, Hazreti Hızır olduğunu bildirmiştir.
Abdürrahmân bin Muhammed, bir defasında talebelerinden
Bir defasında, uzak bir yerden ba’zı kimseler, Abdürrahmân
ba’zıları ile bir sefere çıkmışlardı. Talebeler, bu yolda çok
hazretlerine misâfir olmuşlardı. Onlara; “Falan gün sizin
susadılar. Yollar ıssız, su bulmak ihtimâli de çok zayıf idi. Ne
beldenizde şiddetli yağmur yağmış, çok sel olup, beldenizde
yapacaklarını şaşırdılar. Hocalarına da birşey diyemiyorlardı.
bulunan dere taşmış ve sel sizin beldede çok zarara sebep
Allahü teâlânın izni ile talebelerinin bu sıkıntılarını anlayan
olmuş” buyurdu. O kimselerin hepsi buna hayret ettiler.
Abdürrahmân es-Sekkâf büyükçe bir taşın yanında durarak;
Memleketlerine döndüklerinde, Abdürrahmân bin
“Şu taşı çevirin!” buyurdu. Taşı çevirdiklerinde, altından çok
Muhammed’in haber verdiklerinin hepsinin doğru olduğunu,
güzel su kaynamakta (çıkmakta) olduğunu görüp, çok
bildirdiği şeylerin hepsinin aynen meydana geldiğini hayretle
sevindiler. Bu sudan içtiler. Abdest aldılar kaplarını da
gördüler. O zâtın bu hâlleri, kerâmet olarak anladığını ve
doldurup, yollarına devam ettiler.
kendilerine bildirdiğini anlayıp, daha çok hayret ettiler. Ona
olan mahabbetleri daha çok arttı.
Başka bir yolculuk esnasında, yanında bulunanlara; “Şimdi
hava çok sıcak. Birazcık konaklayalım. Hava serinleyince yola
Abdürrahmân es-Sekkâf’ın talebelerinden, Abdürrahîm bin Ali
devam ederiz” dedi. Yanında bulunanlar; “Bu sıcak, hocamızın
şöyle anlatır: “Hocam Abdürrahmân bin Muhammed bana bir
yola devam etmelerine mâni değildir, isterlerse, bu sıcak
havada da yola devam edebilirler. Burada konaklamalarında
durdu. Gemide bulunanlar çok sevindiler. Herkes rahatlamıştı.
başka bir hikmet olsa gerek” diye düşünüp merakla
Abdürrahmân hazretleri, birden gözden kayboldu. O büyük
beklerlerken, yanlarına, susuzluktan helak olmak, ölmek üzere
zâtın talebeleri hürmetine, diğerleri de kurtulmuş oldular ve
olan a’mâ bir kimse geldi. Yanında bulunanlara; “Şu
selâmetle yollarına devam ettiler. Bu hâdiseyi işiten ba’zı
yakınlarda su vardır. Bu zavallının ihtiyâcını giderin” diyerek,
kimseler, o büyük zâtın bu kerâmetini inkâr ettiler. “Böyle şey
yakında bir yeri ta’rîf etti. Oraya gidip su buldular. Bundan
olmaz” dediler. Bu i’tirâzcı kimseler, bir yolculuğa çıkmışlardı.
sonra yollarına devam ettiler. Orada biraz dinlenmelerinin
Yollarını kaybettiler. Üç gün üç gece dolaştıkları hâlde yollarını
hikmeti, böylece anlaşılmış oldu. Biraz sonra oraya bir kimse
bulamadılar. Ellerinde bulunan yiyecek ve suları da bitmişti.
geldi. A’mâ da orada idi. Biraz önce başından geçen hâdiseyi,
Başlarına gelen bu sıkıntının, o zâtın kerâmetini inkâr etmek
yeni gelen kimseye anlattı. O kimse; “Bunda bir yanlışlık var.
sebebiyle olduğuna anladılar, i’tirâzlarına tövbe ederek, bu
Ben buraları çok iyi tanırım. Bu civarda su bulunmak ihtimâli
sıkıntıdan kurtulmaları hâlinde mallarından belli bir miktârını o
hiç yoktur” dedi. Daha sonra bu hâli öğrenen talebeler, o
zâta vermeyi ve hizmetinde bulunmayı nezrettiler (adadılar),
suyun, hocalarının bereketi ve kerâmeti ile orada bulunduğunu
işte tam bu sırada yanlarına, hiç tanımadıkları bir kimse geldi.
anladılar.
Bunlara taze hurma ve su verdi. Şu tarafa doğru giderseniz
yolu bulursunuz diye ta’rîf etti ve gitti. O kimseler, hurmalarla
Abdürrahmân bin Muhammed’in hurma ağaçlarından birisinin,
karınlarını doyurdular ve sudan içtiler. Ta’rîf edilen yere doğru
boyu çok kısa ve dalları yere yakın olduğundan, gece köpekler
gidince, yollarını kolayca buldular. Memleketlerine vardıkları
gelerek meyvelerini (hurmaları) yerlerdi. Bunun için
zaman da, nezirlerini yerine getirdiler.
hizmetçilerden birisi, her gece o hurma ağacının yanında
bekçilik yapar, köpeklerden korurdu. Bir gece Abdürrahmân
Abdürrahmân es-Sekkâf’ı sevenlerden biri, bir yolda yalnız
hazretleri bu hizmetçiye; “Sabaha kadar beklemenize ne
başına giderken, önüne yırtıcı bir hayvan çıktı. Kendisine
lüzum var. Ağacın etrâfında genişçe bir çizgi (dâire) çizin!
saldırmak üzere iken, o kimse sesinin çıktığı kadar bağırarak,
Kendiniz de gidip istirahat edin!” buyurdu. Hizmetçi bildirilen
Abdürrahmân hazretlerinden yardım istedi. Tam bu sırada,
şekilde yaptı. Sabahleyin baktıklarında, o çizginin dışında
kuvvetli ve heybetli bir kimse göründü. O hayvanı tuttu, öyle
köpek izleri görüldü. O çizgiden içeri girememişlerdi.
kuvvetli idi ki, o hayvan, elinde hareket bile edemiyordu. Bu
sıkıntıdan kurtulan o kimse, hocasının yanına döndüğü
Talebelerinden birisi şöyle anlatır: “Bir yolculukta
zaman, daha o hiçbir şey söylemeden, hocası; “Bir sıkıntıda
bulunuyordum. Issız yerlerden geçerken, yolumu kaybettim.
kalırsan, yine bizden yardım İste! Fakat o kadar şiddetle
Bir taraftan da çok şiddetli bir şekilde susamıştım. Ne kadar
bağırmana lüzum yok. Hafif bir ses ile söylesen, hattâ
aradıysam da su bulamadım. Duâ edip, hocamdan yardım
kalbinden bile geçirsen, Allahü teâlânın izni ile onu duyarız ve
istedim. Bu esnada yanıma bir kimse gelip, bana su verdi. O
yardımına geliriz” buyurdu. Bundan başka, daha pek çok
sudan kana kana içerek rahatladım. O kimse, bana yolumu da
kerâmetleri görülmüştür.
gösterdi. Ben yoluma devam ettim. Yolculuğum müddetince
de su içmek ihtiyâcı hissetmedim.”
Bir defasında, ba’zı kimseler gemi ile bir yere gidiyorlardı.
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 58
Yolcular arasında Abdürrahmân hazretlerinin talebelerinden
birkaç kişi de vardı. Bir ara, geminin tabanından bir yer delindi.
Ne yaptılarsa delinen yeri tıkayamadılar. Gemideki vazîfeliler
çaresiz kalıp, geminin batmasından korktular. Vazifelilerdeki
bu telâşı görüp, vaziyeti anlayan talebeler, hocaları
Abdürrahmân bin Muhammed’den yardım istediler. O esnada
hocalarını gemide gördüler. Ayağını, gemiye su giren yere
koydu. Sonra birşeyler ile o delik yeri kapadı. Su girmesi
ABDÜSSELÂM BİN AHMED EL-KAYLEVÎ
Fıkıh âlimlerinden. Lakabı İzzeddîn Bağdâdî’dir. 770 (m. 1368)
senesinden sonra Bağdad’ın Kaylev köyünde doğdu. 859 (m.
1455) senesinde vefât etti. Bağdad’da büyüyüp yetişti. Önce
müderrislerden biri, el-Bedrul Aksarâyî el-Hanefî idi.
İmâm-ı Âsım kırâati üzerine Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Bundan
Abdüsselâm bin Ahmed el-Kaylevî de orada bulundu. Onunla,
sonra ilim tahsiline devam edip, çeşitli ilimlerde ders alıp, çok
Aksarâyî’den başkası konuşmadı, ikisi, ilmî bir sohbet yaptılar,
kitap ezberledi. Bağdad’da, Acem ve Rum diyarında zamanın
sultan da dinledi. Bu vesîle ile sultan onu çok beğendi.
âlimlerinden ders almak sûretiyle pekçok ilmi öğrendi. Fıkıh
Bundan sonra onu sır kâtipliğine kabûl etti.
ilminde önce Hanbelî mezhebinin fıkıh bilgilerini öğrendi.
Sonra da Hanefî mezhebine geçip bu mezhebin fıkıh bilgilerini
O, bütün hadîs ilimlerini Veliyyüddîn Irâkî ve İbn-üs-Salâh’dan
öğrendi. Ayrıca Şafiî ve Mâlikî mezhebinin fıkıh bilgilerini de
öğrendi. Ondan; babasının eserlerini, “Tahrîb-ül-Esânid”,
öğrenip, dört mezhebde mütehassıs oldu. İlim öğrenmek için
“Elmanzûmetü fî garîb-ül-Kur’ân”, “Sîret-ül-Elfiye”nin
seyahatler yapıp ilim tahsiline devam etti. İlimde yetişip,
başlangıcını, “Elfiyet-ül-Hadîsiyye”nin tamâmını okudu. Şeyh
zamanın en meşhûr âlimlerinden oldu.
İmâm-ül-Âlim İbn-üs-Salâh, ona hadîs ilimlerini okutma
husûsunda icâzet verdi. İbn-i Hacer Askalânî’ye “Sahîh-i
Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini, Muhammed Hirevî’den
Buhârî’yi ve “En-Nûhbe”yi okuttu ve bu husûsta ihtisas sahibi
öğrendi. Bu hocasından aldığı bir kitabı ezberledi. Bundan
yaptı. Cemâliye’deki on talebesinden birisi de o idi. Onun
sonra sultan, Azerbaycan’da vazîfe verdi. Hidâye adlı meşhûr
“Nûhbe” adlı eserini İbn-i Hacer Askalânî kendi yazısıyla
fıkıh kitabının çoğunu Abdürrahmân Kışlâkî’den okudu. Yine
yazmıştır. Ve bu eser için şöyle demiştir: “Mecdüddîn
bu zâttan, Hanefî mezhebi usûl bilgilerini öğrendi. Hanbelî
Abdüsselâm el-Bağdâdî’nin bu eseri; ifâde, istifâde ve beyân
mezhebi fıkıh bilgilerini ise, Muhammed bin Hadîd’den okudu.
yönüyle çok doyurucu ve okuyan kimseye çok fayda veren bir
Babasının Hanbelî mezhebinde olması hasebiyle, bu
eserdir.”
mezhebin fıkıh bilgileri ile çok meşgûl oldu. Şafiî mezhebi fıkıh
bilgilerini ise, Nasîruddîn Muhammed’den öğrendi. Uzun
Mecdüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî, rivâyet ilmini; Zeyneddîn
müddet onun derslerine devam edip, nahiv ve sarf ilmini de
Ebû Bekr el-Merâgî’den hacca gittiği zaman Mekke’de,
ondan öğrendi. Mâlikî mezhebi fıkhından da bir miktar
Şerefüddîn bin Kuyek, Cemâleddîn Abdullah el-Hanbelî, el-
öğrendi. Usûl-i dîn, akâid ilmini de Sirâcüddîn Zencâbî’den,
Bermâvî, Zerâtiti, İbn-ül-Mısrî, İbn-ül-Baytâr, Halîl bin Sa’îd el-
usûl-i fıkıh ilmini Ahmed Devâlibî’den öğrendi. Bundan başka
Kuraşî, Takıyy-üz-Zebîrî, Fahr-üd-Dendiylâ eş-Şehbân-üt-
çeşitli kitapları okuyup; ferâiz, mantık, cedel, tıb ilimlerinde
Tarinî, Betâihî es-Serrâcü, Kâri-ül-Hidâye’den öğrendi. Ona;
bilgi sahibi oldu. Sonra Tebrîz’e gidip, orada; nahiv, usûl fıkıh
Haremeyn âlimlerinden Cemâl bin Tâhire, Zeyneddîn Tabiri,
ilimlerinde ve Şafiî fıkhında ve usûlünde Celâl Muhammed
Abdürrahmân ez-Zerendî ve başkaları rivâyet husûsunda
Kalendeşî’den ders aldı. Mevlânâ Haydar’dan; meânî, beyân
icâzet verdiler. Mekke’de başka cemâatlerden de hadîs
ve Keşşâf tefsîrinden ba’zı bölümler okudu. Buradan da
dinledi. Sultanlar onun sohbetine devam ettiler. Oradan
Erzincan’a gitti. Orada, Yaroğlu Sivâsî’den tasavvuf ilmini
Hüseyniyye’ye gitti. Orada, Sarim havuzunun yakınında
öğrendi. Ba’zı karışıklıklar sebebiyle Anadolu’dan ayrıldı.
yerleşti. Ondan pekçok insanlar istifâde etti. Nâsıriyye,
Haleb’de, âlimler ile görüşüp konuştu. Şam’da Cemâl
Eşrefiyye, Kadime, Ehbagaviyye medreslerinde müderrislik
Daymânî ile ilmî mütâlâalar yaptı. Kudüs’te âlim bir zât olan,
yaptı. Ondan ilim tahsil edenler; Şâfiîlerden Zeyneddîn
Şihâb bin el-Hâim ile görüştü. Buradan Kâhire’ye gitti. Sarf,
Rıdvan, İbn-i Hadr, İbn-i Sâlim Takıyyüddîn Menûfî Şeref bin
nahiv, meânî, beyân, mantık, cedel, adâb-ül-bahs, kırâat,
el-Haşab, Takıyyüddîn Haşânî; Hanefî’lerden İbn-i Hümem,
tefsîr, hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilminde yetişti. Kâhire’ye
Takıyyüddîn Şemnî; Mâlikîlerden el-Karafî, el-Ebdenî;
gidişinde Cemâliye’de kaldı. Kendisinden ilim öğrenmek üzere
Hanbelîlerden İzzeddîn Kenânî, Bedreddîn Bağdadî, İbn-i
pekçok talebe dersine gelip, ondan ilim öğrendi. Burada Şeyh
Razzaz gibi âlimlerdir.
Mustafâ el-Maksatî’nin kerîmesi (kızı) ile evlendi. Orada bir
işle meşgûl oldu. Şöhreti yayılıp, sevildi. O zaman yapılmakta
olan Müeyyed Câmii’nin inşâsı bittiği zaman, sultan,
müderrisleriyle birlikte câminin açılışında bulundu. Orada
Abdüsselâm Bağdadî, hayır sahibi, dînine bağlı, emânete
riâyet eden, zühd ve iffet sahibi idi. Dünyâdan uzak, olgun,
tevâzu sahibi, elinde olanları fakirlere dağıtma husûsunda
gayretli, çok riyâzet yapan, sabırlı, bütün gün talebelerinin
verdiği sıkıntılara katlanan bir zât idi. Kur’ân-ı kerîmi okurken
bütün Magrib’in âlimi Ebû Abdullah bin Arefen’den ilim
ma’nâsını düşünerek ve titreyerek okurdu. Zamanındaki ba’zı
öğrendi. Büne’de, zamanın büyük âlimi Ebû Abdullah
âlimler onun hakkında; “Mısır’a onun gibisi gelmedi. O çok
Muhammed Merrâkûşî’nin yanında üç seneden fazla kaldı. Bu
fasîh konuşurdu.
zaman zarfında ondan; nahiv, meânî, beyân, usûl-i fıkıh, tefsîr
ve daha başka ilimleri öğrendi. Ayrıca Tunus’ta Ebû Abdullah
Kuvvetli bir Hâfızaya sahip idi. Kıymeti takdîr edilemiyen bir
Muhammed bin Halîfe’den de nahiv ve mantık ilimlerini tahsil
kimseydi.” dediler.
etti.
Kendisinden; Tahayyüddîn Kalkaşendî, el-Bikâî ve başkaları
İlim tahsilini tamamlayan Acîsî, 804 (m. 1401) senesinde şark
ilim tahsil etti. “İslâmiyyet beş temel üzerine kuruldu”
taraflarına gitti. Sefâkıs, Kabîs, Trablus, Magrib ve
buyurulan hadîs-i şerîfi şerh edip, bu husûsta bir kitap
İskenderiyye gibi gittiği her yerde, ilim öğrenmek istiyenler
yazmıştır.
ondan ilim öğrendi. İskenderiyye’de karşılaştığı Ebû Abdullah
Muhammed bin Yûsuf Meslatî’den ve Bedr bin Demâminî’den
“Buhârî”nin bir kısmını dinledi. Bir ara Fransızlara esîr
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 222
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 198
düşecekti. Fakat Allahü teâlânın izniyle kurtuldu. Sonra
Kâhire’ye, buradan da hacca gitti. Beyt-i Makdîsi ziyâret etti.
Dımeşk, Haleb ve daha birçok yeri dolaştı. Daha sonra
Kâhire’ye yerleşti. Burada ders verdi. Eser yazdı ve kitapları
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1039
mütâlâa etti.
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 571
Acîsî, Zeynüddîn Übâde’den sonra Şeyhuniyye
Medresesi’nde, İbn-i Tûlûn Câmii’nde, Eşrefiyye, Kadîm ve
Harûbiyye medreselerinde ders verdi. Acîsî’nin hâfızası çok
kuvvetli idi.
ACÎSÎ
Târih bilgisi çok idi. Nâdirattan olan haberleri, bilhassa Eshâb-ı
Kirâm ile alâkalı kıssaları çok iyi biliyordu. İbn-i Abdülberr’in
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yahyâ bin Abdürrahmân bin
Muhammed bin Sâlih bin Ali bin Ömer bin Akîl olup, lakabı
Şerefüddîn’dir. Yahyâ bin Abdürrahmân, Magrib’de Acîse
“İstiâb” adlı eserini ezberlemişti. “Şerhu Elfiyeti İbn-i Mâlik” ve
“Et-Tezkire” adlı kitaplar Acîsî’nin yazmış olduğu
eserlerdendir.
denilen bir kabileye mensûb olduğu için, Acîsî diye bilinir. 777
(m. 1375) senesi civarında Acîse kabilesinin bulunduğu yerde
doğdu. 862 (m. 1457) senesinde Kâhire’de vefât etti.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 206
Acîse kabilesinin bulunduğu beldede yetişen Acîsî, burada
Kur’ân-ı kerîmi ve birçok ilmî kitapları ezberledi. Kırâat ilmini
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 231
amcasının oğlu Ali bin Mûsâ’nın yanında öğrendi. Sonra ilim
öğrenmek için memleketinden ayrılıp, 792 (m. 1390)
senesinde başka beldelere gitti. Bicâye’de; Ya’kûb bin Yûsuf,
Ebû Mehdî Îsâ, Müferrice Şarihi Ebü’l-Abbâs Nakâvüsi,
3) Neyl-ül-ibtihâc sh. 357
4) El-A’lâm cild-8 sh. 153
Ahmed bin Yahyâ bin Sâbir ve Bicâye kadısından ilim öğrendi.
Arabî ilimleri, Kasentiye’de Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Hatîb’den
öğrendi. Büne’de; Kâdı Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Kabîb’den,
Tunus’ta; buranın kadısı olan Ebû Mehdî Îsâ Gabrinî’den ve
AHMED ABDÜLHAK RADÛLÎ
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Radûl şehrinde doğdu.
getirildi. Sofra hazırlandıktan bir iki dakika sonra, Kıdvet-ül-
Abdülhak, Nûrulhak ve Kıdvet-ül-Evliyâ lakabları verildi. 837
Evliyâ geldi. Kapıda çok gösterişli karşılamayı, içeri girince
(m. 1433) senesinde Radûl şehrinde vefât etti. Hayatını ve
sofrayı gördü. Üzerinde lezzetli yemekler, çeşit çeşit meyveler
hâllerini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin babasının hocası olan
bulunan sofrayı görünce, düşünceye daldı. Burasını umduğu
Kutb-i Âlem Abdülkuddüs ( radıyallahü anh ), “Nûr-ül-ayn”
gibi bulamamıştı. Hayret içinde kaldı. Aradığı yerin burası
isimli eserinde topladı.
olmadığını zannetti. Celâleddîn-i Pâni-pütî ( radıyallahü anh ),
ona hiçbir şey söylemedi. O, olduğu yerden adımını ileri
Yedi yaşında geceleri kalkıp namaz kılmağa başladı.
atmayıp, geri döndü. Bilmediği bir istikâmete doğru şuursuzca
Annesiyle aynı zamanda kalkar, annesine görünmeden
akşama kadar gitti. Bilmediği bir şehre yaklaştı. Yolunu
namazını kılardı. Annesi namazını bitirmeden, o yine yerine
kaybettiğini zannediyordu. İlk rastladığı kimseye; “Bu hangi
gelirdi. Annesi, onun bu hâlinden, oğlu oniki yaşında iken
şehirdir?” diye sordu. O; “Pâni-püt şehridir” dedi. Bu cevâba
haberdâr oldu. Yavrusuna olan şefkat ve muhabbetinden,
pekçok şaşırdı. Çünkü, Pâni-püt şehrinden ayrılalı saatler
onun bu yaşta uykusuz kalmasına râzı olamadı. Onu azarladı.
olmuştu.
Ama geleceğin büyük evliyâsında, Allah sevgisi ağır
basıyordu. Rabbini seven için, O’na ibâdet etmekten daha
Geceyi şehrin kenarında geçirdi. Sabah olunca tekrar yola
tabiî ne olabilirdi. Annesinin bu hâline üzülüp, evden ayrıldı.
çıktı. Akşam olunca, yine kendisini Pâni-püt şehrinin
Dehlî’de ilim öğrenmek ve öğretmekle meşgûl olan ağabeyi
kenarında buldu. Yine hayret etti. Geceyi yine şehrin dışında
Takıyyüddîn’in yanına gitti. Ondan, kendisine ilim öğretmesini
geçirdi. Sabah erkenden yola çıktı. Büyük bir sahraya daldı.
istedi. Ona zâhirî ilimlerden birşeyler öğretmeye başladı.
Bir hayli zaman gittikten sonra, kurumuş bir ağacın tepesinde
Ahmed ( radıyallahü anh ); “Bana ma’rifeti, Hakkı tanıma ilmini
bir genç gördü. Başında, çok güzel bir kumaştan sarığı vardı.
öğret!” dedi. Ağabeyi Takıyyüddîn, onu Dehlî’nin ileri gelen
O gence yolu sordu. Genç; “Sen yolu, Celâleddîn’in kapısında
âlimlerinin yanına götürdü. “Bu çocuk beni üzüyor, ilim
kaybettin, inanmazsan şu gelen iki kişiye sor” dedi. Kıdvet-ül-
okutmamı istiyor, okutuyorum, kabûl etmiyor. Belki sizin
Evliyâ, gencin işâret ettiği tarafa dönüp birkaç adım
nasihatinizi dinler” diyerek, onlardan yardım istedi. Onlar da dil
yürüyünce, beyaz sarıklı iki kişinin kendisine doğru geldiklerini
bilgisine dâir bir kitap getirdiler. “Benim bununla işim yoktur.
gördü. Yanlarına vardı. Onlara yol sordu.
Bana ma’rifet ilmini öğretin. Mâlâya’nî ile uğraşmak
istemiyorum” deyip, onları da şaşırttı. Sonra kendi hâlinde
Onlar da; “Sen yolu Celâleddîn’in kapısında kaybettin” dediler.
ibâdet etmeye başladı. Seneler geçti. Ağabeyi Takıyyüddîn,
Üç defa sordu. Üçünde de aynı cevâbı aldı. Bütün bu
onu evlendirmek istedi. O buna râzı olmadı. Ağabeyi ısrar
hâdiselerin, kendisi için bir işâret olduğunu anladı. Hâli değişti.
edince, kız tarafına gidip; “Bana kızınızı vermeyin” dedi. Hasta
Kendinden geçip düştü. Bir zaman sonra kendine geldi.
olduğunu söyledi. Evlenmedi.
Etrâfına baktığında, ne ağaç, ne genç, ne de o iki kişiden
hiçbiri yoktu. Hiç kimseyi göremedi. Bu gaybî işâretten yakîni
Kıdvet-ül-Evliyâ çok sıkı riyâzet ve mücâhede çekmekle
arttı. İ’timâdını ve i’tikâdını düzeltti. Oradan kalkıp tekrar yola
beraber, derecesinin yükselmediğini gördü. Yol gösteren bir
düştü.
Allah adamı olmadan riyâzet ve mücâhede ile maksada
erişilemeyeceğini anladı. Kendisine Pâni-püt şehrine gitmesi,
Celâleddîn Pâni-pütî hazretlerinin huzûruna varıp, affını
orada, Celâleddîn Pâni-pütî’nin sohbetinde ve hizmetinde
dileyecekti. Yolda gönlünden, yakîninin daha da artması için
bulunması kalbine ilham edildi. Buna çok sevindi. Bu sevinç
ba’zı şeyler temenni etti. Celâleddîn Pâni-pütî’nin ( radıyallahü
ile, acele yola çıktı. Celâleddîn ( radıyallahü anh ), keşf yoluyla
anh ), sarığını başından alıp, hocasının kabrine değdirmesini
onun gelmekte olduğunu anladı. Talebelerine; “Çeşitli
ve kendisine de tatlı ikram etmesini diledi. Pâni-püt şehrine
yemekler bulunan bir sofra hazırlayın! Meyveler, tatlılar ve
varıp, Celâleddîn’in ( radıyallahü anh ) dergâhına gitti.
şerbetler koyun, kapının önüne atlar çıkarın, faziletli bir
Hizmetçisi; “Hocasının kabrini ziyârete gitti” dedi. Kıdvet-ül-
misâfirimiz geliyor. Onu karşılayın!” buyurdu. Emîr yerine
Evliyâ da oraya gitti. Kutb-i Rabbanî Celâleddîn Pâni-pütî bir
elinde sarığı bir elinde ekmek ve helva olduğu hâlde, hocası
Şemseddîn Pâni-pütî’nin kabr-i şerîfinin başında duruyordu.
teâlâ bir hafta boyunca o yerden belâyı kaldırır, sen de oku”
Ahmed Abdülhak ( radıyallahü anh ), Kutb-i Rabbânî’yi bu
dediler. “Ben bunu yapmaya niyet edemem. Zîrâ kul, Rabbine
hâlde görünce, gayr-i ihtiyâri “Hak! Hak!” diyerek, o büyük
iyilik için ibâdet ediyor ve O’nun belâlarından kaçıyorsa, o,
zâtın ellerini öpmeye başladı.
Hak teâlânın kulu değil, kendinin kulu olmuş olur” dedi.
Kutb-i Rabbanî, Kıdvet-ül-Evliyâ’ya çok iltifât etti. Sarığını
Behâr şehrine geldi. Orada iki mecnûn vardı. Onlardan
hocasının kabrine koydu. Daha sonra alıp, Kıdvet-ül-Evliyâ’nın
maksadın müjdesini aldı. Maksûdun nişansızlığından hâsıl
başına koydu. Ona ekmek ve helva verdi. Sonra da; “Biz, bu
olan donukluktan kurtuldu, tazelendi ve taleb derdi çoğaldı.
Ahmet Abdülhak’la ikinci defa görüşüyoruz” dedi. Daha sonra
Oradan Evdeh şehrine gitti. Şeyh Fethullah Evdehî ile görüştü.
Kutb-i Rabbanî onu evine götürdü. Daha önceki gibi mükellef
Şeyh Fethullahın yolu, zâhidler yolu idi. Onun meşrebi ise, aşk
bir sofra donattı. Beraberce yemek yediler. Bundan sonra
ve muhabbet idi. Şeyh Fethullah’ın sohbetinde aradığını
Kıdvet-ül-Evliyâ’nın kalbine gelen vesveseler kayboldu. Onda
bulamadı. Bunun üzerine kendi kendine; “Ahmed,
Kutb-i Rabbânî’nin zâhir ve bâtın nûrları göründü. Hayır
yaşayanlardan maksûdun Haberini alamadın. Bari ölülerin
diyecek, i’tirâz edecek hiç birşeyi kalmadı. Hocasının emrine
sohbetinde bulun, belki o âlemden bir koku alırsın” dedi.
tam teslim oldu. Tekrar riyâzet ve mücâhedeye başladı. Tam
Birkaç sene o şehirdeki kabirleri ve sahrâları dolaşıp; “Yâ
terbiyeye alındı. Kısa zamanda icâzet almakla şereflendi.
Hâdî! Yâ Hâdî!” diye inledi. Sonra kendi kendine; “Ahmed,
Hilâfet hırkası giyip, insanlara doğru yolu göstermek için,
şimdi öl! Diri iken kabre gir” dedi. Eliyle bir kabir kazdı ve ona
hocası tarafından memleketine gönderildi.
girdi. Altı ay o kabirde riyâzet çekti.
Kıdvet-ül-Evliyâ hazretlerinin ismi, önceleri Ahmed idi.
Evinde Azîz isminde bir çocuk dünyâya geldi. Doğduğu
Oturmada, kalkmada, yemede, içmede “Hak, Hak, Hak” ism-i
zaman, orada bulunanların hepsinin duydukları “Hak” lafzını
şerîfini üç defa söylemeyi âdet edince, yüksek hocası Kutb-i
söyledi. Ondan çok hârikalar görüldü, insanlar, hep bu
Rabbânî. İsmini Ahmed Abdülhak koyup; “Şeyh Ahmed,
çocuktan konuşmaya başladılar. Ahmed Abdülhak kabristana
madem ki sen, Allahü teâlânın Hak ismine böyle tutuldun, ben
gitti. Bir yerde durdu ve; “Burası Azîz’in kabri olur” dedi. Sonra
de Rabbimin emri ile senin ismini Abdülhak koydum” buyurdu.
çocuk hastalandı ve iki-üç gün içinde vefât etti. Söylediği yere
O, bundan sonra daha çok Abdülhak ismi ile çağrıldı ve bu
defnedildi.
isimle şöhret buldu. Kutb-i Rabbanî, Abdülhak’a çok duâ etti
ve: “Allahü teâlâdan istedim ki, bu silsile senden devam etsin
Buyurdu ki: “Hallâc-ı Mensûr çocuk idi. Dayanamadı ve sırları
ve bütün âlem senin ma’rifet nûrun ile aydınlansın. Bu nûr,
açığa vurdu. Öyleleri vardır ki, nehirleri yutarlar da,
kıyâmete kadar devam etsin” buyurdu. Allahü teâlâ, Kutb-i
geğirmezler.”
Rabbânî’nin duâsını kabûl eyledi. Gerçekten Çeştiyye’nin
Sâbirî kolunun silsilesi, Kıdvet-ül-Evliyâ Ahmed Abdülhak
Radûlî’nin evlâtları ve talebeleri vasıtasıyla devam etti.
İçlerinde öyleleri yetişti ki, giden oka işâret etse geri döner,
dağa emretseler yerinden oynardı. Bunlardan oğlu Ârif, torunu
Muhammed bin Ârif, talebesi Muhammed Bessân,
Abdülkuddüs, Kutb-i Âlem Kenkûhî bin İsmâil Hanefî ve Kutb-i
Âlem’in talebesi İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin babası
Câmiye vaktin girmesinden önce gider, eliyle süpürürdü. Kırk
elli sene câmiye gitti. Ama câminin hangi tarafta olduğunu
bilmezdi. Yola çıkınca, talebeleri “Hak” zikrini yüksek sesle
söylerler, bu ses onun kulağına gelince, o tarafa giderdi. Çoğu
zaman mest hâlinde gözü kapalı olurdu. Onun ve talebelerinin
zikri, çoğu zaman “Hak” idi. Talebeleri hep, “Hak” sözü ile can
verirlerdi.
Abdülehad, zamanlarının yüksek âlim ve ârifi, kâmil zâtları
idiler.
Kıdvet-ül-Evliyâ, bir yolculukta mescide geldi. Cum’a gecesi
idi. O mahallin müslümanları yedi ezan okudular. Sebebini
sordu. “Duyduk ki, Cum’a gecesi yedi ezan okunursa, Hak
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 192
2) Siyer-ül-aktâb sh. 215
3) The big five of India in sufism sh. 124, 126
“Muhammediyye” adı ile şiir şeklinde Türkçeye tercüme etti.
Böylece her iki bakımdan da faydalı oldu.”
“Envâr-ül-âşıkîn” kitabının tertîbi, ana hatlarıyla beş bölümdür,
içinde şunlar yer almıştır: Varlıkların tertîb ve nizâmı, Âdem
aleyhisselâmın yaratılışı, Peygamberler ve kıssaları, ilâhî
AHMED BÎCÂN
Osmanlı âlimlerinden. Yazıcızâde lakabıyla da tanınmıştır.
Âlim bir zât olan ve kâtiplik yapan, yazıcı Sâlih’in oğlu ve
meşhûr âlim yazıcızâde Mehmed’in kardeşidir. Doğum târihi
kesin olarak bilinmemektedir. Vefât târihi de ihtilaflı olup, 857
(m. 1453) veya 859 (m. 1455)’da Gelibolu’da vefât ettiği
kaynaklarda kaydedilmiştir. Hâcı Bayram-ı Velî hazretlerinin
talebesidir. Tasavvufda yetişmiş meşhûr bir âlimdir. Yazdığı
eserler Anadolu’da ve diğer yerlerde çok tanınmış ve
asırlardan beri okuna gelmiştir.
Ahmed Bîcân’ın hocası, Hacı Bayram-ı Velî hazretleridir.
Onun sohbetlerinde bulunup, tasavvufda yetişmiştir, ilimde
yetişdikten sonra, eserlerini yazmıştır. Yazdığı eserlerde son
derece sâde bir dil ve anlaşılması gayet kolay olan güzel bir
üslûb kullanmıştır. Umûmiyetle babasının ve ağabeyinin
yazdıkları Arabca eserleri Türkçeye tercüme ve şerh etmiştir.
Başlıca eserleri şunlardır:
1- Envâr-ül-âşıkîn: Bu eseri, dört-beş asırdan beri okuna
gelmiş, çok sevilip, benimsenen bir eserdir. Bu eserin çeşitli
yazma nüshaları olduğu gibi, pekçok baskısı da yapılmıştır.
Ahmed Bîcân, 855 (m. 1451) senesinde tamamladığı bu
eserinin sonunda, yazma sebebini şöyle kaydetmiştir “Benim
bir kardeşim vardı. (Yazıcızâde Muhammed) Âlim, ârif ve
faziletli, kâmil ve Allahü teâlânın sevgili bir kulu idi. Erenleri
severdi. Cihanın kutbu Hacı Bayram-ı Velînin yakın
talebelerinden idi. Ben ona dâima derdim ki: “Dünyâ geçicidir.
Günlerin vefası yok. Bir yadigâr eser yaz, her yerde okunsun.”
O da benim bu sözüm üzerine, “Megârîb-üz-zemân” adlı bir
kitablar, dünyâ ile ilgili faziletler, kıyâmet alâmetleri, Kur’ân-ı
kerîm, mahşer, sırat, Cennet, Cehennem, melekler, hûrîler,
gılmanlar, Cennetliklerin makamları ve Cennet ni’metleri.
2- Dürr-i Meknûn: Bu eserini, insanların, Allahü teâlânın
kudretini ve azametini bilmeleri için, onlara bunu anlatmak
gayesi ile yazdığını belirtmiştir. Bu eser, onsekiz bölümdür.
Gökler, Arş, Kürsî, Cehennem, ay, yıldızlar, güneş, yeryüzü,
ilim, hendese (geometri), iklimler, dağlar, denizler, şehirler,
mescidler, Süleymân aleyhisselâmın tahtı ve saltanatı,
Belkıs’ın saltanatı ve ömürleri, helake uğrayan beldeler, otlar,
yemişler, sûretler ve kıyâmet alâmetleri anlatılır.
3- Müntehâ Tercümesi: Bu eser, “Kitâb-ül-müntehâ elMüştehâ alel füsûs” adlı eserin şerhinin Türkçeye
tercümesidir. Eserin aslı Muhyiddîn Arabî hazretlerinin “Füsûsül-hikem” adlı eseridir. Bunu, Ahmed Bîcân’ın ağabeyi
Yazıcızâde Muhammed şerhetmiştir. Arabca olan bu şerhi de
Ahmed Bîcân Türkçeye tercüme etmiştir. Eser otuz bölümdür.
Peygamberlerin (aleyhimüsselâm) makamları, kıssalar, mi’râc,
gazâ etmek, Muhammed aleyhisselâmın gazâları. Şehid olan
kimsenin namazının kılınışı, kıyâmet alâmetleri, Cennet,
Cehennem, nebîler, velîler, güneşe göre vakit bulmak,
haftanın günleri, çeşitli sûrelerin tefsîri, Peygamberimizin (
aleyhisselâm ) vefâtı, Hazreti Ebû Bekr’in, Hazreti Ömer’in,
Hazreti Osman’ın, Hazreti Ali’nin, Hazreti Fatıma’nın, Hazreti
Hasen ve Hazreti Hüseyn’in vefâtları, Peygamberimizin (
aleyhisselâm ) zevceleri gibi konular yeralmıştır.
4- Rûh-ul-ervâh: Peygamberlerin (aleyhimüsselâm)
kıssalarından bahseden bir eserdir.
eser yazdı. Pekçok ilmî mes’eleleri ve hadîsleri o kitapta
5- Bostân-ül-Hakâyık: Bu eseri babasının yazdığı “Şemsiyye”
topladı. Sonra da bana, bu eseri Türkçeye tercüme etmemi
adlı eserin nazım şeklinde tercümesi olup, ba’zı bölümlerini
söyledi. Ben de sözünü tutup tercüme ederek, “Envâr-ül-
yeniden ele aldığı bir kitaptır.
âşıkîn” kitabını hazırladım. Gelibolu’da tamamladım. Kardeşim
Muhammed de, bu “Megârib-üz-zemân” adlı eserini
6- Acâib-ül-mahlûkât: Bu eseri, Zekeriyyâ Kazvînî’nin “Acâibül-mahlûkât” adlı eserini ana kaynak tutarak hazırlamıştır.
Kendi zamanına kadar yazılmış olan coğrafya, kozmoğrafya
Sabır: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:
ve biyoloji kitaplarından faydalanmıştır. Bu eser,
“Şüphesiz ki Allah, sabredenlerle beraberdir” (Bekâra-153).
yediyüzonyedi bölüm kadardır. Bu bölümlerde; ay, yıldızlar,
İmâm-ı Gazâlî hazretleri şöyle buyurmuştur: “Belâlara
göklerdeki melekler, Azrail (aleyhisselâm), günler, aylar,
sabretmek insanın husûsiyetlerindendir. Hayvanlarda ve
rüzgârlar, denizler, deniz canavarları ve denizdeki mahlûkât,
meleklerde sabır olmaz. Hayvanlarda şehvet ağır bastığından
çeşmeler, ma’denler, nebatlar, insan a’zâları, cinler,
ve bu şehvete sabretmek için akılları olmadığından, onlarda
yiyecekler, kuşlar, haşerât gibi daha birçok şeylerden
sabır yoktur. Meleklerde ise şehvet yoktur. Onlar, Allahü
bahsetmektedir. Bu eserin coğrafyaya dâir mühim ve ilk
teâlânın cemâline âşık olmuşlardır.” Fahreddîn Râzî şöyle
Türkçe eserlerden olduğu kaydedilmiştir.
demiştir: “Sabretmek, Allahü teâlânın hükmüne râzı olmaktır.
Kalb bir şeye meylettiği zaman, yüzünü yüce âlemden çevirir.
Ahmed Bîcân’ın en meşhûr eseri olan “Envâr-ül-âşıkîn” adlı
Nitekim Âdem aleyhisselâmın kalbi Cennete meyledince,
eserinden seçmeler:
Allahü teâlâ Cenneti ona mihnetli kıldı.” Resûlullah (
Sadaka vermek: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen
buyurdu ki: “Mallarını gece ve gündüz, gizli ve aşikâr hayra
harcayan kimseler varya, işte onların, Rableri katında ecirleri
(mükâfatları) vardır. Onlara hiçbir korku yoktur; ve onlar
mahzûn da olmayacaklar” (Bekâra-127).
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bana peygamberlik
veren Allah hakkı için, kim bir yetime sadaka verirse, Allahü
teâlâ, kıyâmet gününde ona azap yapmaz. Kim kendi
akrabasına sadaka verip başkasına vermezse, Allahü teâlâ,
kıyâmet gününde o kimseye bakmaz.”
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) şöyle nakletmiştir “Resûlullah
( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette nûrdan odalar vardır.”
Eshâb-ı Kirâm; “Yâ Resûlallah, o odalar kimindir?” dediler.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “İnsanlara sadaka veren güzel
şeyler söyleyen, yemek yediren, insanlar uyurken gece
namazını kılanlar içindir” buyurdu. Yine; “Allah katında en
üstün amel, açlıktan yüreği yanmış birinin karnını doyurmaktır”
buyurdu. Bir hadîs-i şerîfte de şöyle buyuruldu: “Sizin
üzerinize olan sadaka vermekte altı haslet vardır. Bunlardan
üçü dünyada, üçü âhırettedir. Dünyada olanlar: 1- Allahü teâlâ
sadaka veren kimsenin rızkını artırır. 2- ömrüne bereket verir.
3- İki yakasını biraraya getirir. Âhırette olan üç haslet: 1Kıyâmet gününde çıplak kalmaz. 2-Kıyâmet günü başı
üstünde bir gölge bulunur. 3- Sadakası Cehennem ile onun
arasında perde olur.” Yine Resûlullah ( aleyhisselâm )
buyurdu ki: “Kim sadaka verirse, Allahü teâlâ ona bir yerine on
(mislini) verir. Kim ödünç verirse, bir yerine onsekiz verir.”
aleyhisselâm ); “Sabır benim azığımdır” buyurdu. Sabırdan
maksâd takvâdır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen
buyurdu ki: “Muhakkak ki, azığın en hayırlısı takvâdır. Ey aklı
tam olanlar, benden korkunuz” (Bekâra-197). Takvâdan
maksâd sakınmaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Kul, harama düşerim diyerek şüpheli şeylerden
kaçınmadıkca, takvâ derecesine erişemez.” Ca’fer-i Sâdık
hazretleri şöyle buyurmuştur. “Takvâ, kalbde Allahü teâlânın
sevgisinden başka bir; şey bulundurmamaktır.” Takvânın üç
alâmeti vardır: 1- Her halükârda Allahü teâlânın rızâsını
aramaktır. 2-Her işte Allahü teâlâya dönmektir. 3-Her durumda
dosdoğru olmaktır.
Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Ey îmân
edenler! Din uğrundaki eziyetlere sabredin ve düşmanlarınızla
olan savaşlarda üstün gelmek için sabır yarışı yapın. Sınır
boylarında cihâd için nöbet bekleşin ve Allahdan korkun ki,
felah bulasınız” (Âl-i İmrân-200). “Sabrediniz” buyurması,
belâlara sabretmeye işârettir. Bu, halk (avvâm) içindir. “Nöbet
bekleşin” buyurması, günahkârlığı terk etmeye işârettir. Bu,
havvâs içindir. “Sabır yarışı yapınız” buyurması, ibâdet
yapmaya katlanmaya işârettir. Bu da seçilmişlere mahsûstur.
Bunun için, kişinin rahatlığı yakîndedir. Şerefi tevâzudadır.
Se’âdeti, kurtuluşu İslâmdadır. İsmeti (günahsız olması)
Allahü teâlâya güvenmektedir. Akıllılığı dindedir. Gayreti
dünyâyı terk etmektedir. Helaki günah işlemeye cür’et
etmektedir. Pişmanlığı uyumaktadır. Şekâveti cehâlettedir.
Se’âdeti ilimdedir. Olgunluğu aşkdadır. Güzel yaşaması
sabırdadır. Sabır, halkın içinde nefesani arzuları terk etmek,
yapmamaktır. Eğer dünyânın bütün belâları onun üzerine
gelse “Âh” bile demeyen; vefadan, cefâdan, acıdan,
zenginlikten ve her çeşit ni’metten dolayı değişmeyen, mağrur
utanmazsın. Âbidlerin sözlerini söylersin, münâfıkların amelini
olmayan ve bunların karşısında hep aynı kalan kimse
işlersin, ölüm haktır dersin, yine onu çirkin görürsün. Kim
sabırlıdır. Bilakis o, kendini belâ mancınığına kor ve kaza
dünyâ malı yığarsa, onun hakkı yoktur. Kim dünyâ ile
denizine atar. Sonundan hiç endişe etmez. Vesselâm.”
rahatlarsa, onun aklı idrâki yoktur. Kim dünyâ arzuları peşinde
koşarsa, onun ma’rifeti yoktur.”
Dünyâ: Bâyezîd-i Bistâm! hazretleri buyurdu ki: “Kalbin
kabzedilmesi (daralması), nefsin yayılmasındandır. Haya
Yine hadîs-i kudsîlerde buyuruldu ki: “Kim bir dervişe,
ilimdir. Rahatlık ma’rifettir. Rızık, zikirdir. Şevk, âşıkların mülk
(dünyâyı terkedip Allahü teâlâya dönen kimseye) karşı
yurdudur. Ma’rifet nûru, kalb içindedir. Aşk, zikirle meşgûl
büyüklenirse, kıyâmet gününde o kişiyi karınca şeklinde
olunduğu zaman gönlü nurlandırıp aydınlatır. Dünyâ sevildiği
yaratırım ve kim bir dervişe alçak gönüllülük gösterirse,
zaman, kalb (gönül) kararır.”
dünyâda ve âhırette onu yüceltirim. Kim bir dervişin gönlünü
kırarsa, o kişi benimle cenk etmiş gibi olur.”
Şu beş şeyin kalbi öldürdüğü nakledilmiştir 1- Çok yemek 2Halkın başına belâ getirmek. 3- Namazı vakitsiz kılmak. 4-
“Nice zengin vardır ki, zenginlik onu fesada düşürmüştür.
Yemeği sol el ile yemek. 5-Yalan söylemek.
Birçok fakir vardır ki fakirlik onu fesada düşürmüştür. Nice
sağlıklı kimse vardır ki, sağlık onu fesada düşürmüştür. Nice
Şu beş şey de kalbi diriltir, uyandırır: 1-Âlimler ile bulunmak.
âlim vardır ki, ilim onu fesada düşürmüştür. Nice cahil vardır ki
2- Yetimlere şefkat etmek. 3- Oruç tutmak, 4- Az yemek. 5-
cahillik onu fesada düşürmüştür. Dünyâ muhabbetini
Dünyâyı sevmemek.
gönlünüzden çıkarınız. Dünyâ muhabbeti ile benim
Rabbini anıp, hakîki zikri yapan kimse dünyâya meyletse, hak
muhabbetim bir gönülde asla bulunmaz.”
yoldan kovulur ve bütün ömrü kaygı ile geçer.
Nakledilmiştir ki, beş kimse çok kıymetlidir, bağışlanmıştır.
Allahü teâlânın sevgili kulları beş kısımdır, 1- Zühd sahibi olan
1- Kötü kimsenin emri altında olan iyi kimse.
âlimler. 2-Adâletli hükümdârlar. 3- Hayâlı çocuklar. 4- Tevâzu
sahibi zenginler. 5-Sabırlı dervişler (tasavvuf yolunda
2- Cimri kimsenin emri altındaki cömert kimse.
ilerleyenler).
3- Zâlimin emri altında olan âdil kimse.
İnsanı Rabbinden uzaklaştıran perdelerin en büyüğü, kalbi
öldürmek, karartmaktır. Kalbin ölmesine, kararmasına sebeb
ise, dünyâyı sevmektir.
Bir hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Ey Âdemoğlu! Kanâat et
zengin ol. Hasedi terket, rahat ol. Dünyâyı terket, dînin hâlis
olsun.” Kim gıybeti terkederse, aşkı ziyâde olur. Kim halktan
uzak durursa, halkın şerrinden emîn olur. Kim az ve güzel
konuşursa, aklı tam olur. Kim aza kanâat ederse, gerçekden
Allahü teâlânın ahdine inanmış olur. Kim dünyâ için
kaygılanırsa, Allahü teâlâdan uzaklaşır.
Bir hadîs-i kudsîde buyuruldu ki: “Şaşarım o kişiye ki, âhıret
hesabına inandığı hâlde nasıl mal toplayabilir? Ey Âdemoğlu!
Hergün ömrün eksilir, sen bilmezsin. Hergün rızkın sana gelir,
şükretmezsin. Halktan korkarsın, benden korkmazsın. Benden
4- Câhilin emri altında bulunan âlim kimse.
5- Zenginin emri altında bulunan derviş kimse.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki:
“Cennetin bir kamçı kadar yeri, dünyânın tamâmından
üstündür.”
Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Yer
yüzünde bulunan her canlı fânidir” (Rahmân-26). Dünyâ,
çok gün geçirmiş fitneli ve nazlı bir ihtiyâra benzer. O, dışını
gençler gibi giyecekler ile süsleyip, halk arasında naz eder.
Böylece insanlar da onun tuzağına düşer. Dünyâ zâlim bir
pâdişâha benzer. O, halka ba’zı şeyler bağışlar, fakat dostluğu
yoktur. Hepsini öldürmek ister.
Akıllı kimseler, kışın ihtiyâcını yazın hazırlar, ölümün
Ey Rabbimiz! Duâlarımızı kabûl buyur. Şüphesiz sen, her şeyi
hazırlığını da diri iken yaparlar. Dünyâ, içi cevherler ile dolu bir
işiten ve hakkıyla bilensin. Bizim tövbelerimizi de kabûl buyur.
denize benzer. Çok kimse ondan cevher çıkarır. Çok kimse de
Çünkü sen, tövbeleri kabûl eder ve mü’min kullarına rahmetini
o denize girip boğulur.
ulaştırırsın.”
Sözün kısası, Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuştur:
“Dünyâ fitne ve belâdır. Her ümmetin bir fitnesi vardır. Benim
ümmetimin fitnesi dünyâyı sevmek ve mal toplamaktır.”
Nitekim Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki:
“Biliniz ki, mallarınız ve evlâtlarınız ancak bir fitnedir (birer
imtihandır). Allah katında ise büyük mükâfat vardır” (Enfâl-28).
Bu hatamdan âhıret sarayının yolu, Allahü teâlâya itaat
etmektir. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
1) Şakâyik-i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 128
2) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 1746
3) Nefehât-ül-üns sh. 691
4) Envâr-ül-âşıkîn
“Ümmetimin evvelkileri, Allaha bağlılık ve sadâkat ile
kurtuldular. Sonrakiler ise, dünyâyı ve uzun ömür
5) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 16
istemekle helâk oldular.”
Tövbe: Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Ey
Îmân edenler! Allaha şöyle tövbe edin ki, tam bir
pişmanlıkla hâlis bir tövbe olsun” (Tahrîm-8). Resûlullah (
AHMED BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “İşlediği günâha
tövbe eden, o günâhı işlememiş gibi olur.” Bir hadîs-i
şerîfte de; “Allahü teâlâ kulun tövbesini, can boğaza
gelinceye kadar kabûl eder. Ben de günde yüz defa tövbe
ediyorum” buyuruldu.
İslâm âlimlerinin ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin
Abdürrahmân es-Sekkâf’dır. Evliyânın büyüklerinden
Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin oğludur. Doğum târihi
tesbit edilememiştir. 829 (m. 1425) senesinde vefât etti.
Zamanında bulunan büyük evliyâ zâtların sohbetlerine devam
Tövbe yapmayan kimsenin nefsi ıslâh olmaz, zâlim olur.
ederek ve çok gayret ederek, tasavvuf yolunda ilerledi. Kısa
Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “Kim de
zamanda yetişerek, büyük âlimlerden ve evliyâdan oldu.
tövbe etmezse, işte onlar, kendilerine zulmedenlerdir”
Dünyâya düşkün olmayan, gönlünü Allahü teâlâya vermiş bir
(Hucurât-11).
velî idi. Faziletler, kerâmetler sahibi bir zât olup, birçok
üstünlükler kendinde toplanmış idi.
İmâm-ı Gazâlî hazretleri buyurdu ki: “Tövbe üç kısımdır, 1Halkın (avâmın) tövbesi. Bu, çok tâat etmektir. 2-İlim sahibi
Birgün Ahmed es-Sekkâf, Mûsâ bin Ali Bâcerş isimli büyük
olanların tövbesi: Bu, günâhı terketmektir. 3- Seçilmişlerin
âlime bir talebesini gönderip, “(Bize vermeyi niyet ettiğin şeyi
(havvâssın) tövbesi. Bu, hiçbir vakti zayi etmemektir.”
getir) dediğimi söyle” buyurdu. O talebe, Mûsâ bin Ali’ye gelip;
“Hocam size; “Bize vermeyi niyet ettiğin şeyi getirsin” diyor”
Ârifler şöyle buyurmuşlardır: “Tövbe beş kısımdır: 1- Halkın
dedi. Bu sözü duyunca, çok hayrette kalan Mûsâ bin Ali; “Bu
tövbesidir. Bu, günahtan dönmektir. 2- Sâlihlerin tövbesidir.
düşünce, biraz önce kalbime gelmişti ve bunu da hiç kimse
Bu, gizli günahları da terketmektir. 3- Müttekîlerin tövbesidir.
bilmiyordu” dedi.
Şekten, şüpheden sakınmaktır. 4-Muhiblerin (Allah
dostlarının) tövbesidir. Bunların tövbesi, Allahü teâlâyı
Bir defasında, Ahmed es-Sekkâfın küçük kızı, yakınlarında
zikretmekten gâfil olmamak için halktan sakınmaktır. 5-
bulunan bir hurma ağacı üzerinde bir güvercin gördü.
Âriflerin tövbesidir.”
Güvercin çok hoşuna gittiği için, babasına, o güvercini tutup
kendisine vermesini rica etti. O da hizmetçisini çağırarak,
güvercini tutup getirmesini emretti. Ağacın üstünde
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 320
oynamakta, daldan dala konmakta olan güvercin, Ahmed esSekkâfın sözlerinden sonra hiç kımıldamadı. Hizmetçi gidip,
rahatça güvercini tutarak getirdi. Ahmed bin Abdürrahmân’a
verdi. O da küçük kızına verdi. Kızı, güvercinle biraz oynayıp,
okşadıktan sonra, salıverdi.
Ahmed bin Abdürrahmân, birgün yanında birkaç kişi ile
beraber, abdest almak üzere bir kuyunun başına geldiler. Hem
kuyunun suyu çok derinde idi, hem de yanlarında su çekmek
için ip ve kova da yoktu. Ahmed bin Abdürrahmân suya işâret
etti. Allahü teâlânın izni ile kuyunun suyu yukarıya kadar
yükseldi. Hepsi de abdest aldılar. Suya ihtiyâçları kalmayınca,
kuyunun suyu yine eski yerine çekildi.
AHMED BİN SÜLEYMÂN EZ-ZÂHİD
Fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed
bin Süleymân ez-Zâhid’dir. Doğum târihi tesbit edilememiştir.
820 (m. 1417) senesinde vefât etti. Talebelerine ders verdiği
câmide defn olundu. Şeyh Hasen Şüsteri ve zamanında
bulunan evliyânın büyükleri ile görüşüp, onların sohbetlerinde
yetişen Ahmed bin Süleymân, yüksek istidâdı ve üstün
gayretleri ile kısa zamanda yetişerek kemâle geldi. İlmi ile âmil
olan âlimlerin büyüklerinden, tasavvuf yolunda bulunan
Ahmed bin Abdürrahmân’ın fazla bir geliri yoktu. Birkaç hurma
yüksek derece sahiplerinin üstünlerinden oldu. Tasavvuf ehli
ağacı vardı. O ağaçların hurmalarını satıp, parası ile
arasında kendisi için, zamanında bulunan evliyânın Cüneyd’i,
çocuklarına giyecek alır, kalanı ile de geçimini te’min ederdi.
Cüneyd-i Bağdâdî’sî denirdi.
Görünüş i’tibâri ile bu az para, hiç yetmiyecek zannedilirdi.
Fakat o paranın bereketi çok olurdu ve o para, bir sene
boyunca yeterdi.
Câmisinde va’z ve nasihat ederek, insanlara fâideli olurdu.
Çok talebe yetiştirdi. İnsanlara dinin hükümlerini, kul hakkını,
insanların birbirleri ile olan münâsebetlerinde dikkat ve riâyet
Bir sene âfet oldu. Meyvelerin büyük bir kısmı telef oldu. Çok
etmesi îcâbeden edebleri anlatırdı. İnsanlar, bu zâtın bereketli,
az kısmı kaldı. Ahmed bin Abdürrahmân’ın amcaoğullarından
te’sîrli sohbetlerinden istifâde edebilmek için çok gayret
biri; “O, zâten az meyve alıyordu. Parası zor yetiyordu. Bu
ederlerdi. “Zâhid” diye tanınırdı.
sene âfet oldu. Bu seneki aldığı ona hiç yetmez” diye
düşünüp, onun için başkalarından yardım toplamayı istedi ve
bu hâli ona bildirdi. O da; “Lüzum yok, kalan bize kâfi gelir”
buyurdu. Hakîkaten o az gelir, o sene de yetti.
Kendisi şöyle anlatır: “Küçüklüğümde birgün mektebe
giderken, Allahü teâlânın evliyâ kullarından sâlih bir zât ile
karşılaştım. Benden yiyecek birşey istedi. Maksadı birşey
istemek değil, benimle konuşmak idi. Bunu daha sonra
Vefâtına yakın hastalanan Ahmed bin Abdürrahmân’a, hâlinin
anladım. Kahvaltılık yiyeceğimi o zâta verdim. O zât bana; “Ey
nasıl olduğu suâl edildiğinde; “Dünyâya düşkün olanlar, dünyâ
Ahmed! Allahü teâlânın izni ile sen kısa zamanda yetişerek,
ni’metlerinden lezzet aldıkları gibi, sâlihler de, Allahü teâlâdan
zamanının en büyük evliyâsından olursun. Cömerdliğin, eli
gelen belâ ve musibetlerden öyle lezzet alırlar” buyurdu.
açık bir kimse olman sebebiyle, Allahü teâlâ, sana yüksek
Bundan sonra abdest aldı. Öğle namazını kıldı. Namazdan
dereceler ihsân eder. “Zâhid” lakabıyla anılırsın. Maksem
sonra kıbleye karşı sağ yanı üzere yattı. Allahü teâlâyı zikir ve
bölgesinde senin için bir câmi bina edilir. Bu câminin bina
tesbih etmeye başladı. Rûhunu teslim edinceye kadar böyle
edilmesi esnasında,-seni anlıyamadıkları için, ba’zı zavallılar
devam etti.
sana i’tirâz ederler. Kötü niyetlerinden dolayı Allahü teâlâ
onları cezalandırır. Sen o bölgede, hattâ Mısır’ın her tarafında
Ahmed bin Abdürrahmân’ın bu haline şâhid olanlar, ona çok
parmakla gösterilen en büyük zâtlardan olursun. Senin vâsıtan
gıbta ettiler. Kendi ölümlerinin de böyle hayırlı ve kolay olması
ile, çok kimseler, âlî derecelere yüksek makamlara kavuşurlar”
için Allahü teâlâya duâ ettiler.
buyurdu. Bu zâtın bütün söyledikleri zamanla tezahür etti,
hepsi meydana çıktı. Bundan sonra o zât ile hiç
karşılaşmadım. Ne kadar istedimse de, kendisi ile tekrar
Muhammed Gamravî, Kâhire’ye hocasının yanına geldiğinde,
görüşmek nasîb olmadı.”
hocası; “Hediyen nerede?” diye sordu. O da mahcûb bir
şekilde; “Efendim, size getirmek üzere bir kova pekmez
Abdülvehhâb-ı Şa’rânî hazretlerinin, Tabakât’ında anlattığına
almıştım. Getiremedim. Birisi takılıp, kova nehre yuvarlandı”
göre, zaman ilerleyip Ahmed bin Süleymân hazretleri
dedi. Bunun üzerine Ahmed ez-Zâhid hazretleri, buna iltifât
yetişince, ders vermesi, sohbet etmesi, insanlara dinimizin
ederek; “Sen gelmeden evvel hediyen gelip bize ulaştı”
emir ve yasaklarını anlatması için bir câmi yapılmasına karar
buyurdu ve kendisini başka bir odaya götürdü. Muhammed
verildi. Bu hazırlıklar yapılırken, sultânın yakın adamlarından
Gamravî o odada rafta, nehre yuvarlanmış olan pekmez
olan Cemâleddîn isminde birisi, bu zâta karşı, uygun olmayan
kovasını gördü. Kovadan hâlâ sular damlıyordu. Bu hâlin
düşünceler içinde idi. Câminin inşâsına mâni olmak istedi.
hocasının bir kerâmeti olduğunu anlayıp çok sevindi.
Ahmed bin Süleymân hazretleri buna çok üzüldü.
Bir defasında kendisine küçük bir çocuk getirip, bunun için duâ
Diğer taraftan, Allahü teâlânın hikmeti, sultânın gönlüne bu
etmesini istediler, O da; “Yâ Rabbî! Bu çocuğu, dünyâ
Cemâleddîn’in kabahatli olduğu düşüncesi geldi ve derhâl
hayâtında şan ve şöhret âfetinden muhâfâza et!” buyurdu. O
hapsedilmesini emretti.
çocuk, bu duâ bereketiyle salihlerden, velî bir zât olarak
Bir taraftan inşâat devam ederken, ustalar, Cemâleddîn’in
yetişti.
hapisten çıkıp, yine inşâata mâni olmasından endişe
ediyorlardı. Ahmed bin Süleymân onlara iltifât edip; “Merak
etmeyin. Onun cezası husûsidir. Câminin inşâatı bitmedikçe
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 319
çıkamaz” buyurdu. Daha böyle i’tirâz edenler oldu ise de,
hepsi cezalarını buldular. Nihâyet câmi tamamlandı. Ahmed
2) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 81
bin Süleymân hazretleri uzun seneler bu câmide hizmet verdi.
Yüzlerce talebe yetiştirdi. Binlerce kişi sohbetlerinden istifâde
ederdi. “Ehl-i sünnet i’tikâdında olan sâlih bir müslüman,
benim bu mescidime gelip iki rek’at namaz kılsa ve bu i’tikâd
üzere vefât etse, kıyâmet gününde elinden tutmam, kendisini
AHMED CEZERÎ (Ebû Bekr Ahmed bin Muhammed)
müşkilâttan korumam ve ona şefaat etmem için bana izin
Büyük kırâat âlimi, İbn-i Cezerî’nin oğullarından olup, kırâat
verildi” buyururdu.
âlimlerinin meşhûrlarındandır. İsmi, Ahmed bin Muhammed
Çok kerâmetleri görülürdü. O ise, bu yüksek hâllerini gizler.
Anlatılması icâb etse, başka bir kimseden naklediyor gibi
anlatırdı. “Büyüklerden birinin şöyle bir kerâmeti görülmüştü”
veya; “Evliyâdan birinin şöyle bir hâli vardı” şeklinde söylerdi.
Ahmed ez-Zâhid hazretlerinin en önde gelen talebelerinden
olan Muhammed Gamravî, bir ara, Kâhire’ye yüzdoksan
kilometre mesafede bulunan Dimyat bölgesine gitmişti.
Dönüşünde hediye olarak yanına bir kova pekmez aldı.
Gemiye binmek üzere Nil nehrinin sahiline geldi. Pekmez
kovası da yanında idi. Orada beklerken, oradan geçmekte
olan birisi kovaya takıldı, kova da yuvarlanıp nehre düştü.
bin Muhammed bin Muhammed bin Yûsuf el-Cezerî’dir.
Künyesi Ebû Bekr’dir. Babası Muhammed Cezerî olup, “İbn-i
Cezerî” ve “Şeyh Cezerî” lakabları ile meşhûr olmuştu. 780
(m. 1378) senesinde, Ramazan ayının onyedinci Cum’a
gecesi, Şam’da dünyâya geldi. Kırâat ilminde yüksek
derecelere erişmiş olup, Şam’daki asrının âlimleri ona icâzet
vermişlerdir. 790 (m. 1388) senesinde, Kur’ân-ı kerîmin
tamâmını ezberledi. 791 senesinde de hatim ile namaz kıldı.
Kırâat ilmine dâir “Şâtıbiyye” ve “Râıyye” adındaki eserler ile
babasının “Kırâat-ı aşere”ye dâir olan “Kasîde”sini tamamen
ezberledi. Sonra “Kırâat-ı isnâ aşer”i, ağabeyi Ebü’l-Feth
Muhammed kırâati ile öğrendi. Babasının “Tayyibe” ve “Neşr”
adındaki eserlerini, bizzat ondan okuyup, çok defa da dinledi.
Çok kitapları ezberledi. Şeyh Hâfız-ı Irâkî’den ve başka
âlimlerden yazarak Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Salâh bin Ebî
faydalı olma, okutma görevini ona verdi. Bunun üzerine, o da
Ömer, Hâfız Ebû Bekr bin Muhib, İbn-i Kâdı Şühbe, İbn-i
çoluk-çocuğunu almak için Anadolu’ya, ya’nî Bursa’ya gitti.
Mahbûb, İbn-i Avd, Abdülvehhâb bin Sellâr, amcasının oğlu
Ben de aynı niyetle Acemistan’a (iran’a) yöneldim. Allahü
İbrâhim ve daha birçok kırâat âliminden, kırâat husûsunda
teâlâ yardımcımız olsun ve bizi hayırlısı ile bir arada
icâzet aldı. İmâm-ı Askalânî’den de kırâat öğrendi. Salâh-ı
bulundursun!” Bu yolculuk 829 (m. 1426) senesinde idi.
Belbîsî’den de birçok eserleri okudu. Süveydî’den de, “Teysîr”
Ahmed Cezerî, babasından az sonra, 833 (m. 1430) yılında
ve başka kitapları okudu. Tenûhî’den “Şâtıbiyye”yi okudu.
vefât etti.
Daha birçok kitapları ezberleyip, kırâat ilminde büyük bir âlim
olarak yetişti. Anadolu’da ve Mısır’da çok talebe okutup
yetiştirdi. Kâhire’de de, Zeyneddîn Abdüddâim el-Ezheri ve
İbn-i Esed ondan kırâat öğrendiler. İbn-i Esed, ayrıca ondan,
babasının “Tayyibe”sine yaptığı şerhi de okudu.
Babası İbn-i Cezerî, “Tabakât-ül-kurrâ” adındaki eserinde,
oğlu Ahmed Cezerî hakkında şöyle der: “.... Bursa’ya geldiğim
zaman, çok sayıda kitaplarım ile arkamdan benim yanıma
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 193
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli sh. 63
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Arabca Vefeyât kenarı) cild-1, sh. 44
4) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 58-59
geldi. Yanımda kalıp, benden istifâde etmeğe ve başkalarına
öğretmeğe devam etti. Hattâ Yıldırım Bâyezîd Hân’ın oğulları
Mehmed Çelebi, Sa’îd Mustafa ve Mûsâ Çelebi, ondan çok
istifâde ettiler. Bursa’da Yıldırım Bâyezîd’in yaptırdığı Câmi-i
Kebîr’de (ya’nî şimdiki Ulu Câmi’de), mütevelli olup, dindar ve
AHMED KİHTÛ
iffet sahibi olarak yaşadı. Timur Hân ile Sultan Yıldırım
Bâyezîd’in yaptıkları Ankara Savaşı’ndan sonra, Timur Hân
onu, Mısır Sultânı Nasır Ferrûh bin Berkûk’a elçi olarak
gönderdi Beni de diyâr-ı Acem’e (İran’a) götürdü. Yirmi yıl
kadar ayrı kaldık. O Anadolu’da, ben Acem vilâyetlerinde
kalmıştım. 827 (m. 1424) senesinde, Allahü teâlâ bana hacca
gitmeyi nasîb edince, tekrar buluşmak mümkün oldu. Ona
mektûp yazdım. Bana gelmesini istedim, Mısır’da 16 gün
birlikte kaldık. Sonra ben hacca gittim. Birkaç sene Mekke ve
Medine’de kaldım. O da Mısır’da, bir sene kadar kaldı. 828 (m.
1425) yılında yine benimle beraber hac yaptı. Sonra hepimiz
Mısır’a döndük. Çoluk-çocuğumu almak için Bursa’ya gitmek
üzere, 829 (m. 1426) senesi Cemâzil-âhır ayında birbirimizden
ayrıldık. Ben, Mekke’de mücavir iken ve orada ikâmet
ederken, o da Mısır’da oturuyordu. O zaman, benim “Tayyibetün-neşr” adındaki eserimi şerh edip, aynı üslûp üzere güzel bir
şerh yapmıştı. Hâlbuki yanında, bu kitap üzerine yazdığım
haşiyeler yoktu. Bundan önce, benim nazmımdan
“Mukaddime-i Tecvîd”i ve “Mukaddime-i ilm-i hadîs”i de, gayet
güzel şekilde şerh edip, Sultan Eşref Barsbay’a takdim etti.
Sultan, ağabeyi merhum Ebü’l-Feth Muhammed’in maaşını
ona bağlayıp, onun yerine meşihata getirip, kırâat ve ders için
Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Dehlî’de doğdu.
Çocukluğu orada geçti. Çocuklarla oynarken, büyük bir
kasırga onu alıp Ecmîr yakınlarında Kihtû köyüne bıraktı.
Orada Bâbâ İshâk Magribî adında büyük bir âlim, kâmil bir
evliyâ vardı. Ebû Midyen Magribî hazretlerinin yolunda idi.
Bâbâ İshâk, onu terbiyesine aldı. Ona ilim öğretip feyz verdi.
Zâhir ve batın ilimlerde kemâl mertebesine çıkarıp, icâzet ve
hilâfet verdi.
Ahmed Kihtû, Dehlî’de başka âlimlerden de ilim öğrendi.
Hâncihân Câmii’nde nefsini terbiye için çok çetin riyâzetler
çekti. Kuru kepek ekmeği yedi Bâbâ İshâk’ın vefâtından sonra
tekrar çileye girdi Kırk günde, kırk hurma yedi Mekke-i
Mükerreme ve Medine-i münevvereyi ziyâret etti. Âlemin
sığınağı Server-i âlem Muhammed Mustafâ sallallahü aleyhi
ve sellemi ziyâretle şereflenip, pekçok müjdelere kavuştu.
Birçok âlim ve evliyânın ders ve sohbetlerinde bulundu.
Hindistan’a dönüşünde, Batı Hindistan’da Gücerât’a uğradı.
Kendisini sevenlerden, Sultan Zafer Hân (Birinci Muzaffer),
Gücerât pâdişâhı idi. Onu Dehlî’de iken tanır, birbirlerini Allahü
teâlânın rızâsı için severlerdi. Sultan, Allahü teâlânın bu
sevgili kulunun feyzinden, ülkesinin bereketlenmesini arzu etti.
Gücerât’ta kalması için yalvardı. O da, Ahmedâbâd
buyurdu. Sustum. “Madem ki onu görmedin, boşuna Dehlî’ye
yakınlarında Serkeç kasabasında yerleşmek arzusunda
gitmişsin” buyurdu. Bu sözü işitince, kararım kalmadı.
olduğunu söyleyip, sultânı sevindirdi. Serkeç’te yerleşip, bütün
Hazırlanıp Dehlî’ye geldim. Hazretin huzûrlarına varıp; “Bugün
feyz kapılarını, zâhir ve bâtın bereketlerini orada saçtı. Bölge
hocamın işâreti ile elinizi öpmeye geldim” dedim. Sonra Şeyh
halkı, onun saçtığı feyz ve nûrlarla, Allah yoluna bağlılıkta,
Nûr’u kastederek; “O bizi görmemiştir. Biz de onu görmüş
birbirlerine karşı sevgi ve muhabbette çok yüksek derecelere,
değiliz. Ama bu dervişin, Allah katındaki mertebesini keşf ve
ulaştı. Güneş altında olgunlaşan meyvalar gibi, İnsanlar da
kerâmetle anlamıştır” buyurdu.
onun nûrlarıyla olgunlaştı. Dergâhında büyük bir sofra kurdu.
Her gelen, yer, doyar, Allahü teâlâya şükredip kalkardı. Ne
Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), kendisi anlatır: “Bu fakir,
kadar kalabalık olsa farketmezdi. Vefâtından sonra, aynı
Mekke’ye gidip hac yaptıktan sonra, Medine’yi ziyârete gittim.
sofra, türbesinde sevenlerine açıktı. Vâliler, sultanlar,
Hâncihân Câmii İmâmı ve Şeyh Tâceddîn Serkeşi ve bir kişi
kumandanlar, oraya gelip askerleriyle birlikte yemek yerler,
daha beraberimde idi. Resûlullahın mescidine gelince,
onun yüksek feyzinden istifâde ederlerdi. Dehlî sultanı, Fîrûz
arkadaşlar; “Birşeyler yiyelim” dediler. Bu derviş; “Biz, Resûl-i
Şâh’ın da ona muhabbet ve bağlılığı vardı. Birbirlerini çok
ekremin ( aleyhisselâm ) misâfiriyiz” dedim. Onlar gidip yemek
severlerdi. Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), ona nasihat eder,
yediler, geldiler. Yatsı namazında bir yerde idik. Namazdan
duâlarında her zaman Fîrûz Şâh’ı zikrederdi.
sonra onlar yattılar. Bu fakir, tesbih çekiyordum. Aniden bir
şahıs gelip, yüksek sesle: “Hazret-i Mustafâ’nın ( aleyhisselâm
Timur Hân’ın Hindistan seferi esnasında, o, Dehlî’deydi. Dehlî
) misâfiri kimdir?” diye seslendi. Bir başkası olacağını
işgal edilmeden onbeş gün önce, Allahü teâlânın izniyle şehrin
düşündüm, İki-üç defa tekrar edince, beni çağırdığını anladım.
işgalini haber verdi. Sevenleri, hocalarının tavsiyesi üzerine
Kalkıp, o şahsın yanına gittim. Elinde bir tabak vardı.
şehri terkedip, Cavnpûr şehrine gittiler. Ahmed Kihtû ise; “Biz
“Peygamberimiz hazret-i Mustafâ sallallahü aleyhi ve selem
halka tâbiyiz” buyurup, diğer insanlarla beraber Dehlî’de kaldı.
gönderdi” dedi. Eteğimi açtım. Hurmaları eteğime döktü. O
Sonunda Timur Hân’ın askerleri şehri işgal ettiler. Birçok
hurmaların tadı ve lezzeti, anlatılmaya gelmez. Sonra bir
kimseyi esîr ettiler. Esîrler arasında Ahmed Kihtû hazretleri de
miktar uyudum. Rü’yâ gördüm. Diğer arkadaşlarım da aynı
vardı. Kapatıldıkları yere, gâibden sıcak ekmek gelirdi.
rü’yâyı görmüşlerdi. Rü’yâ aynen şöyleydi: Resûlullah (
Askerler bu hâle hayret edip, onun hâlinden Timur Hân’ı
aleyhisselâm ), rahat ve nurlu bir makamda oturmuş, Eshâbı
haberdâr ettiler. Timur Hân, onu ziyâret edip serbest bıraktırdı.
(r.anhüm) ayakta duruyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm )
Çok hürmet edip, duâsına mazhar oldu.
önünde de pek süslü bir kadın ayakta bekliyordu. Resûlullah (
aleyhisselâm ), bana; “Bu kadını kabûl et” buyurdu. Bu fakir
Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ) hicri dokuzuncu asrın
arzettim ki, bizim bâbâ kabûl etmedi. Resûlullah mübârek
başlarında vefât edip, Ahmedâbâd yakınlarında Serkeç
eliyle Emîr-ül-mü’minîn Hazreti Ali’ye işâret edip; “İşte bu
kasabasına defnedildi. Nûrlu kabri herkes tarafından ziyâret
bâbâdır” buyurdu. Bu derviş, o tarafa baktım. Hazreti Ali, Bâbâ
edilip, feyz menbâı olarak bilindi. Onun hayatını ve mübârek
gibi duruyordu. Parmağını ağzına getirmiş; “Bâbâ Ahmed,
sözlerini talebelerinden Mahmûd bin Sa’îd Ircî, “Tuhfet-ül-
Resûlullahın emrini kabûl et” buyurdu. O kadını kabûl ettim. O
mecâlis” adlı eserinde toplayıp yazdı.
sırada hatırımdan, o kadının dünyâ olduğu geçti. Resûlullahın
“Tuhfet-ül-mecâlis’in yazarı eserinde anlatır: “Hâncihân
Câmii’nde, Ahmed Kihtû ( radıyallahü anh ), bu fakiri yanına
çağırıp: “Nereden geliyorsun? Bizi nereden biliyorsun ve
hakkımızda ne biliyorsun?” diye sordu. “Ben Şeyh Nûr’un
talebesiyim. Pendûh’den geldim. Bundan önce de Dehlî’ye
gelmiş idim” dedim. Alış-verişi bitirip, Pendûh’e dönünce, Şeyh
nûr bana: “Dehlî’de kimleri, hangi âlimleri gördün?” diye sordu.
Gördüklerimi arz ettim. “Şeyh Ahmed Kihtû’yu gördün mü?”
( aleyhisselâm ) sadakası olarak, dünyâ benim emrime
verilmişti (çeştiyye yolunun feyzi, Hazreti Ali vasıtasıyla
gelmektedir.) Medîne-i münevvereden ayrılırken, üç
arkadaşımla beraber, veda için Resûlullahın ( aleyhisselâm )
mübârek makamlarını ziyârete gittik. Ravda’nın mücâviri’nin,
elinde on arşın (5 m.) siyah bezle bizi beklediğini gördüm.
Bana; “Bu sarığı başına sar” dedi. Bâbâ başına sarık sarmadı,
bu külahı giydi” dedim. Mücavir; “Resûl-i ekremi (
aleyhisselâm ) rü’yâda gördüm, sizin için, “Ona on arşın
bulursunuz” buyurulan, Bekâra sûresi yüzonuncu âyet-i
boyunda sarık ver, bu sarığı başına sarsın ve bizim dilimizden
kerîmesini okudu.
halkı da’vet etsin” buyurdu” dedi. Ben de o sarığı iki gözüme
sürdüm ve başıma sardım.
Buyurdu ki; “Allah dostlarının meclisine gelmek kolay,
selâmetle çıkmak zordur.”
Birgün Dehlî’de Hâncihân Câmii’nde meşgûl idim. Çok riyâzet
ve mücâhedeler çektim. Kutb-i zaman Bendegî mahdûm-i
Cihâniyân Seyyid Celâleddîn Buhârî’ye; “Sâlih bir genç,
Hâncihân mescidinde meşgûldür, çok riyâzet ve mücâhede
1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 162
çekiyor” demişler. O büyük zât, bu fakirle görüşmek istediler.
Câmiye yaklaştıklarında, bir derviş bana gelip, “Mahdûm
Cihâniyân sizinle görüşmeye geliyor” dedi. Hemen kalkıp,
dışarı çıktım. Mescidin kapısına gelince, taht-i revânına
baktım. Hizmetçileri bu dervişi gördüler. Haber verdiler.
Hemen indi. Yanlarına yaklaştım. Beni kucakladı. Göğsünü
AHMED NÂŞİRÎ (Ahmed bin Ebî Bekr)
göğsümün üzerine koyup, bir zaman göğsünü göğsüme
sürdü. Sonra dudağını kulağıma yaklaştırıp, üç defa; “Ey
Kâdı ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî
genç, senden dost kokusu geliyor” dedi. Allaha emânet eyledi
Bekr bin Ali bin Muhammed bin Ebi Bekr bin Abdullah bin
ve; “İyi vakitlerinde, hoş hâllerinde bizi hatırlamayı unutma”
Ömer bin Abdürrahmân bin Abdullah bin Ya’kûb en-Nâşirî’dir.
buyurdu ve taht-ı revana oturup gitti. Bu derviş, câmideki
Lakabı Şihâbüddîn olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’tir. 742 (m.
yerime geldim.
1341) senesi Muharrem ayında Cum’a günü doğdu. 815 (m.
1412) senesi Muharrem ayının onuncu günü vefât etti.
Yine kendisi anlatır: Bu fakir, oniki yıl, yalınayak, arkadaşsız,
ibriksiz yolculuk ettim. Vardığım şehir ve kasabalarda
Babasından, Cemâlüddîn Reymî, Şemsüddîn Ebû Dav’ ve
mescidlerde kaldım. Hak teâlâ, bu fakiri ihtilâm âfetinden
bunlardan daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Babasından,
korudu. Yatsının abdesti ile sabah namazını kılardım. Seferde
Mecdüddîn Şîrâzî’den ve bir grup âlimden hadîs-i şerîf dinledi.
çoğu zaman oruç tutar, riyâzet çekerdim. Sefer sıkıntılarını o
Büyük bir âlim olup, bildikleri ile amel ederdi. Takvâ sahibi ve
kadar çektim ki, beyâna sığmaz. Gerçi seferde meşakkat ve
çok zeki idi. Fıkıh ilmini ve fıkhî mes’eleleri çok iyi bilirdi. Uzak
zorluk vardır. Ama batın huzûru ve rahatlığı da çoktur.
beldelerden çok kimseler, ilim öğrenmek maksadıyla onun
huzûruna gelirdi. Yemen diyarında çok kimse, ondan fıkıh ilmi
Birgün üstadım Bâbâ Ciyû’nun sohbetinde idim. Benim
öğrendi. Bu âlimlerden ba’zıları şunlardır: Ali bin Ebi Bekr en-
cömertliğimin çokluğundan bahsedildi. Bâbâ Ciyû; “Bâbâ
Nâşirî ve oğlu Cemâlüddîn et-Tıb, Fakîh Muvaffakuddîn Ali bin
Ahmed çok cömertlik yapıyor, birgün dilenir duruma
Muhammed bin Muhammed, Şerefüddîn bin el-Mukrî,
düşmesin” buyurdu. “Bâbâ’nın bereketidir, benim elim hep
Kemâlüddîn Mûsâ bin Muhammed Dücâ’î, Cemâlüddîn bin el-
yukarıda olur, hiç uzanmaz” dedim. Bâbâ Ciyû da; “Allahü
Hayyât, Cemâlüddîn bin Kebin ve daha başkaları.
teâlâdan istiyoruz ki, Bâbâ Ahmed’in eli hep yukarıda olsun,
insanlar ona el açsınlar” buyurduktan sonra şu beyti söyledi:
Zebîd’de Salâhiyye ve daha başka medreselerde müderrislik
vazîfesinde bulundu. Çok mütevâzî, dünyâya düşkün
Himmetin yüksek olsun, O Kirdgâr,
olmaktan uzak, gayretini talebelerinin yetişmesine harcayan
Yüksek himmete fadlını saçar.
bir kimse idi. Bu husûsta çok fedâkârlık yapardı. Zeki ve
gayretli talebeleriyle dost olurdu. Hattâ, onların yanlarına
Sonra; “Ey insanoğlu! İnfâk et”, ya’nî insanlara mal, para ver,
hadîs-i şerîfini okudu. Sonra meâlen; “Hayır işlerden kendiniz
için önceden ne gönderirseniz, Allah katında sevâbınızı
giderek ders okuturdu.
Zebîd kasabasında kadılık vazîfelerinde bulundu. Peygamber
kadar mal olsa, murâd alınmaz. Gâfil olma, geri dönülmez.
efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine bağlı idi. Eshâb-ı
Bak! (devamlı) olan işle meşgûl olman lâzımdır” dedi. Akbıyık
Kirâmın, Tabiînin ve İslâm âlimlerinin yoluna uymayanları
Sultân da; “Hocam! Dünyâ âhıretin tarlasıdır. Dünyâ malı ile
sevmez, onlarla mücâdele ederdi. 777 (m. 1375) senesinde
meşgûl olmak îcâb etmez mi?” deyince, hocası; “Evlâdım,
hacca gitti. Hac vazîfesini yerine getirdi. Medîne-i
madem ki dünyâyı terk edemiyorsun, öyle ise bizi terket!”
münevverede Peygamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyâret
buyurdu. Akbıyık Sultân dışarıya çıkarken, sarığı kapıya ilişip
etti. Daha sonra Yemen’e döndü. Hazrecî, “Târih-ül-Yemen”
başından düştü. Bunu, hocasının kerâmeti bilip, bir daha
adlı eserinde, İbn-i Hacer de “Mu’cem”inde, Ahmed Nâşirî’nin
başına birşey giymedi.
hayatını uzun yazmışlardır. İbn-i Hacer, Zebîd’de ondan ilim
öğrendiğini bildirmiş, “Enbâ” adlı eserinde onu övmüştür.
Akbıyık Sultân, gönlü Allahü teâlânın sevgisi ile dolu olarak
kendi hâlinde yaşadı. Mal ve mülk ile meşgûl olmadığı hâlde,
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1) Ahkâm-ün-
serveti gittikçe arttı. Bu arada Akbıyık Sultân, Alâeddîn Ali el-
Nisâ li İbn-i Attâr, 2) El-İfâde fî mes’elet-il-irâde.
Arabî’nin derslerini dinledi ve ilim tahsiline devam etti.
Daha sonra, hocası Hacı Bayram-ı Veli tarafından tekrar
talebeliğe kabûl edildi. Tasavvuf yolunda yüksek derecelere
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 77
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 257
kavuştu. Hacı Bayram-ı Velî’nin sekiz meşhûr halifesinden biri
oldu.
İstanbul’da bir, Bursa’da iki mahalle ve dergâhı ve câmisi
Akbıyık adıyla anılır.
AKBIYIK SULTÂN
Sultan İkinci Murâd Hân ve Fâtih Sultan Mehmed Hân
devrinde yaşıyan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1 sh. 116
2) Zeyl-i Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 126
Şemseddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 860 (m. 1456)
senesinde Bursa’da vefât etti. Yaptırmış olduğu dergâhının
yanındaki türbesine defnedildi.
Akbıyık Sultân, Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişti.
AKŞEMSEDDÎN
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında Varna seferine iştirâk etti.
İstanbul’un fethi sırasında, Akşemseddîn ile beraber Sultânın
İstanbul’un ma’nevî fâtihi ve büyük velî. İsmi, Muhammed bin
yanında bulundu. Sultan İkinci Murâd Hân, 841 (m. 1437)
Hamza olup, lakabı Akşeyh’dir. Evliyânın büyüklerinden
senesinde bir temliknâme ile Yenişehir köylerinden birini bu
Şihâbüddîn Sühreverdî’nin neslindendir. Nesebi, Hazreti Ebû
zâta verdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da bu temliknâmeyi
Bekr-i Sıddîk’a ulaşır. Hacı Bayram-ı Velî’nin, ona; “Beyaz (ak)
tasdik etti. Bu sayede, malının hesabını bilmiyecek kadar
bir insan olan Zeyd’den, insan cinsinin karanlıklarını söküp
zengin olan Akbıyık Sultân, bütün servetini sadaka olarak
atmakta güçlük çekmedin” demesi sebebiyle, “Akşemseddîn”
dağıttı. Bursa’da yaptırdığı imârette, fakirleri ve garipleri
lakabı verilmiştir. Riyâzet sebebiyle benzinin solması, saçının,
yedirir, muhtaç olanlara yardımda bulunurdu.
sakalının ağarması ve ak elbiseler giymesi sebebiyle
“Akşemseddîn” denildiği de rivâyet edilmiştir. 792 (m. 1390)
Akbıyık, Sultân, Hacı Bayram-ı Velî’nin talebelerinden idi. Mal
senesinde Şam’da doğdu. 864 (m. 1460) senesinde
ve mülk ile meşgûliyeti sebebiyle, hocası birgün ona; “Yavrum
Göynük’te vefât etti. Buradaki Târihî Süleymân Paşa Câmii’nin
dünyâ fânidir (gelip geçicidir). Malı, mülkü elde kalmaz. Ne
bahçesine defnedildi. Daha sonra, oğullarının kabri ile
ulûm” ve “Mişkât-ül-envâr” adlı eserlerini, Cüneyd-i
beraber, kabri bir türbe içine alındı.
Bağdâdî’nin eserlerini, “Kuşeyrî risâlesi”ni, Gülâbâdî’nin
(Kelâbâzî) Tearruf adlı eserini okumuş, tetkik etmiştir.
Akşemseddîn, daha küçük yaşta iken Şam’da Kur’ân-ı kerîmi
Bunlardan başka, bu mevzûda büyüklerden nakledilegelen
ezberledi. Yedi yaşında iken babası ile Anadolu’ya gelip,
sözleri ve rivâyetleri de mütalaa etmiştir, İbn-i Fârıd’ın bütün
Amasya’nın Kavak nahiyesine yerleştiler. Bir süre sonra
kasidelerini ve onun kasidelerine Fergânî’nin yazdığı şerhi de
babası vefât etti. Akşemseddîn’in babası da büyük bir âlim ve
mütâlâa ettiği “Risâletün-Nûriyye” adlı eserindeki nakillerinden
evliyâ idi. Babası vefât edip, defn olunduğu günün gecesi bir
ve atıflarından anlaşılmaktadır.
kurt gelip kabrini açtı. Bu kurt, o beldeye musallat olmuştu.
Yeni mezarları bulur ve ölüyü mezardan çıkararak parçalardı.
Hadîs ilminde: İbn-i Şihâb Zührî’nin, “Asâr-ür-Resûl”ünü,
Bu kurt, Şeyh Hamzâ’yı da parçalamak ve yemek istedi. Şeyh
İmâm-ı Begavî’nin “Mesâbih-üs-sünne”sini ve şerhlerinden
Hamza, mübârek elini uzattı, o kurdu boğazından tutup,
“Mefâtih”i, “Tervişî” şerhini, İmâm-ı Sagûnî’nin “Meşârik-ül-
öldürdü. Ertesi sabah ziyârete gelen halk, kurdu ölü vaziyette,
envâr”ını, bunun üzerine Vecihüddîn ve Şemsüddîn Hirevî
Şeyh Hamza’nın elini de mezardan dışarda buldular. Orada
tarafından yapılan şerhleri, Kudâî’nin elf kelimesini, İbn-i
hâl sahibi bir zât vardı. O zât; “Kurda değdiği için, Şeyh
Münrîr’in “Câmi-ül-ezkâr”ını, Kâdı Iyâd’ın “Şifâ”sını okuyup,
Hamza’nın mübârek elinin yıkanması lâzımdır” dedi. Elini
incelemiştir.
yıkadılar. El, hemen içeri çekildi. O günden beri
Akşemseddîn’in babası, kurtboğan lakabı ile meşhûr oldu.
Bunlardan başka, İslâm âlimlerinin ve evliyânın
meşhûrlarından olan diğer büyüklerin kitaplarını da okuyup,
Akşemseddîn hazretleri gençlik çağında, zamanının naklî ve
incelemiştir. Mütâlâa ettiği anlaşılan bu eserlerden bir kısmı da
aklî ilimlerini tahsil etti. Tasavvufda yetişmiş büyük bir velî ve
şöyle sıralanabilir Abdürrezzâkı Kâşânî’nin “İstılâhat-ı Sûfiyye”
rehber olduğu gibi, diğer ilimlerde de büyük bir âlim idi. Bu
adlı eserini ve Füsûs şerhini, Cüneyd-i Bağdadî’nin, Şeyh
husûs, yazmış olduğu eserlerin tetkikinden açıkça
Abdülmelik-üd-Deylemî’nin, Bâyezîd-i Bistâmî’nin ve Şeyh
anlaşılmaktadır. Ayrıca zamanındaki medrese tahsilini
Ebû Midyen Magribî’nin sözlerini, Kuşeyrî’nin, İmâm-ı
tamamlamış olup, şu eserleri de okuyup tetkik etmiştir.
Gazâlî’nin eserlerini, Ebû Tâlib Mekkî’nin “Kut-ül-Kulûb” adlı
Arabcanın büyük lügatlarından Ebû Nasr bin Hammâd el-
meşhûr eserini, Ebû Midyen Magribî’nin “Levâm-ül-esrâr” adlı
Cevherî’nin “Sıhâh”ını, Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini anlatan
eserini, Ahmed Gazâlî’nin “Tecrid”ini, Abdülkâdir-i Geylânî
“El-İhtiyâr li tâlil-il-muhtâr”, “Kunyet-ül-fetâvâ”, “Tavzîh-ül-
hazretlerinin va’z ve nasihatlerini içine alan eserleri,
fıkıh”, “Mecmû’ât-ül-Bahreyn”, “Şerh-i Hidâye” ve Fahr-ül-
Şihâbüddîn Sühreverdî’nin “Avârif-ül-me’ârif adlı meşhûr
İslâm Pezdevî’nin eserlerini okumuştur. Fetvâ kitaplarından:
eserini, Necmeddîn-i Kübrâ’nın “Fevâtih-ül-celâl” adlı eserini,
“Hülâsat-ül-Fetâvâ”, “Fetâvâ-i Kâdîhân” ve “Hazânet-ül-
Yûsuf Gürânî’nin “Bedî’-ül-enfâs fî şerhi Kavl-is-selâs” ve
fetâvâ”yı okumuş, tetkik etmiştir.
“Risâle-i kudsiyye” adlı eserlerini, Şeyh Zeyneddîn Hafi’nin
evradını ve eserlerini, Muhammed bin Ebî Bekr Abdülkâdir-i
Ahlâk ve mev’ıza konusunda ise: “Şir’ât-ül-İslâm”, “Tenbîh-ül-
Râzi’nin “Hadâik-ül-hakâyık” adlı eserini, Ebû Hafs bin Amr’ın
gâfilîn bostân-ül-ârifîn”, “İhyâ-i ulûmüddîn”, “Ahlâs-ül-Halisâ”
Kasidelerini, Feridüddîn Attâr’ın “Mantık-ut-tayr”, “Esrârnâme”
ve “Beyân-ül-i’tikâd” adlı eserleri mütâlâa etmiştir.
ve “Musîbetnâme” adlı eserlerini, Evhadüddîn Kirmânî’nin ve
Tefsîr ilminde, Sa’lebî’nin tefsîrini, Nesefî’nin “Et-Teysîr” adlı
tefsîrini, Zemâhşerî’nin “Keşşâf adlı tefsîrini, Necmeddîn-i
Kübrâ hazretlerinin “Mirsâdu Ayn-ül-hayat”ını, Mevlânâ
Celâleddîn-i Rûmi’nin “Mesnevî”sini, Muhyiddîn-i Arabî’nin
“Fütûhât-ı Mekkiyye”sini ve “Füsûs-ül-hikem” adlı eserini
okuyup, tetkik etmiştir. Tasavvuf (Ahlâk) ilminde: Şihâbüddîn
Sühreverdi’nin “Avârif-ül-me’ârif’ini, İmâm-ı Gazâlî’nin “İhyâ-ül-
İbrâhim Hüseynî’nin eserlerini ve sözlerini, Seyyid Ni’metullah
divânını, Muhammed bin Sîrîn’in eserlerini, Aşık Paşa’nın
eserlerini, Şadreddîn Konevî hazretlerinin eserlerini, Irâkî’nin
“Levâmî” ve “Lemeât” adlı eserlerini, Şeyh Mü’eyyed
Cündî’nin Füsûs şerhini ve Sultan Veled’in eserlerini okuyup,
incelemiştir.
Akşemseddîn hazretleri, zeki ve kabiliyetli bir zât idi.
hemen gördüklerinin ve duyduklarının aslını ve hikmetini
Akranlarından daha üstün derecelere kavuştu, ilim tahsilini
sorarlar. Ona hilâfet verilişinin sebebi budur” dedi.
tamamladıktan sonra Osmancık’da müderris oldu. Burada
Akşemseddîn, aynı zamanda tıb ilminde de kendini yetiştirdi.
günün belli saatlerinde ders veriyordu. Diğer zamanlarda,
Çeşitli hastalıklara, hangi otlardan ne şekilde hazırlanan
nefsinin terbiyesi ile meşgûl oluyordu. Son derece takvâ üzere
ilâçların iyi geleceğini çok iyi bilirdi. Bu husûstaki ilmi, dillere
bulunuyordu. Vera’ sahibi olup, asla şüpheli şeylere
destan idi. Akşemseddîn, bulaşıcı hastalıklar üzerinde de
yaklaşmazdı. Yüksek bir ahlâk sahibi idi. Bulunduğu yerde bu
çalışmıştı. Çünkü o devirde, salgınlar büyük tahribat
hâllerini bilenler, ona, zamanın büyük velîsi, Hâcı Bayram-ı
yapıyordu. Akşemseddîn, aynı zamanda ilk kanser
Velî hazretlerine gitmesini tavsiye ettiler. Birgün Akşemseddîn,
arastırıcılarındandır. O devirde “Seretan” denilen bu hastalıkla
Ankara’ya giderek, Hâcı Bayram-ı Velî ile görüştü. Bu
çok uğraşmış, hasta olan Sadrazam Çandarlı Halîl Paşa’nın
gidişinde henüz talebesi olmadı.
oğlu Kazasker Süleymân Çelebi’yi tedâvi etmiştir.
Akşemseddîn hazretleri, 840 (m. 1436) senesinde meşhûr
Akşemseddîn, birçok talebe yetiştirmiştir. Bunlar arasında
Velî Şeyh Zeynüddîn hazretlerine talebe olmak için Haleb’e
zâhirî ve bâtınî ilimleri çok iyi bilen yedi oğlu da vardı. Oğulları
gitti. Haleb’e vardığında bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında, boynuna
şunlardır: Muhammed Sa’dullah, Muhammed Fazlullah,
bir zincir takılmış ve kendisi zorla Ankara’da Hacı Bayram’ın
Muhammed Nûrullah, Muhammed Emrullah, Muhammed
eşiğine bırakılmıştı. Zincirin ucu ise, Hâcı Bayram-ı Velî’nin
Nasrullah, Muhammed Nûr-ül-Hudâ ve Muhammed
elinde idi. Bu rü’yâ üzerine, Akşemseddîn yaptığı hatâyı anladı
Hamîdullah. Akşemseddîn’in ( radıyallahü anh ) halîfeleri ise
ve hemen Ankara’ya geri dönmek için yola çıktı. Ankara’ya
şunlardır: Muhammed Fazlullah, Harizât-üş-Şâmî Mısırlıoğlu,
gelip, Hâcı Bayram-ı Velî’nin dergâhına gidince, Hâcı Bayram-
Abdürrahîm Karahisârî, Muslihuddîn İskilibî ve İbrâhim
ı Velî’nin, talebeleriyle beraber tarlada olduğunu öğrendi.
Tennûri.
Hemen tarlaya gitti. Hâcı Bayram-ı Velî, onu görmesine
rağmen, hiç iltifât etmedi. Akşemseddîn, diğer talebeler gibi
Osmanlı Sultânı İkinci Murad Hân, Hâcı Bayram-ı Velî’yi son
tarladaki yabani otları temizledi. Yemek vakti gelince, yine
derece severdi. Devlet işlerinden fırsat buldukça, sık sık
Akşemseddîn’e kimse iltifât etmedi. Hacı Bayram-ı Velî,
ziyâretine giderdi. Yine bir defasında, dört yaşındaki oğlu
hazırlanan yemeği orada bulunan talebelerine taksim etti.
Şehzâde Mehmed ile beraber Hacı Bayram-ı Velî’ye gelip,
Artakalan yemeği köpeklere verdi. Akşemseddîn, nefsine;
elini öptüler. Sultan Murâd Hân, sohbet sırasında Hâcı
“Sen buna lâyıksın” diyerek, köpeklerin önüne konan
Bayram-ı Velî’ye; “Efendim, İstanbul’u alıp, kâfir diyârını
yemekten yemeğe başladı. Hâcı Bayram-ı Velî, onun bu
İslâmın nûru ile nûrlandırarak, çan sesleri yerine ezan
tevâzuuna dayanamıyarak; “Köse, kalbimize girdin, gel
seslerinin yükselmesini arzu ederim. Bu husûsta duâlarınızı
yanıma” dedi ve ona iltifât etti, kendi sofrasına oturttu. Sonra
beklerim” dedi. Hâcı Bayram-ı Velî; “Allahü teâlâ, ömrünüzü
ona; “Zincirle zorla gelen misâfiri böyle ağırlarlar” dedi.
ve devletinizi ziyâde etsin. Yalnız, İstanbul’un alındığını ne
Akşemseddîn buna çok sevinerek, kendini onun irfan
sen, ne de ben görebileceğiz” dedi. Sonra, bir köşede
meclisine verdi ve tasavvuf yolunun bütün inceliklerini öğrendi.
oynayan Şehzâde Mehmed ile (Fâtih’i) hizmet için kapı
Kısa bir süre sonra Hâcı Bayram-ı Velî, ona icâzet (diploma)
eşiğinde bekleyen Akşemseddîn’i göstererek buyurdu ki: “Ama
verdi.
şu çocukla bizim köse görürler.”
Şöyle anlatılır: “Birgün Hacı Bayram-ı Velî’ye; “Ba’zı talebelere
İstanbul’un fethi ve Akşemseddîn: Fâtih Sultan Mehmed
kırk yıldır hilâfet vermedin. Akşemseddîn’e ise kısa bir zaman
Hân, muhteşem ordusu ile İstanbul’u fethe çıktığında,
zarfında hilâfet verdin. Bunun hikmeti nedir?” diye sordular.
Akşemseddîn, Akbıyık Sultan, Molla Fenârî, Molla Gürânî,
Hacı Bayram-ı Velî de; “Bu, bir zeyrek kösedir. Her ne görüp
Şeyh Sinân gibi meşhûr âlimler ve velîler, talebeleriyle birlikte
duydu ise, hemen inandı. Sonra, hikmetini yine kendisi anladı.
orduya katılmışlardı. Orduya katılan Aydınoğlu, Karamanoğlu
Fakat yanımda kırk yıldan beri hizmet eden bu talebeler,
Kuvvetleri gibi gönüllü birlikler, İstanbul’un fethedilmesinin,
bütün Türk-İslâm alemince mukaddes bir gaye kabûl edildiğini
dile getiriyordu. Bilhassa talebeleriyle birlikte orduya katılan
bulunarak, İstanbul önlerinde hücum için gereken hazırlıklarla
Akşemseddîn hazretleri ve diğer âlim ve evliyâ zâtlar, ayrı bir
meşgûl oluyor, önceden hazırladığı harp plânlarını birer birer
şevk ve azîm veriyorlardı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul
tatbik ediyordu. Mücâhid ordusunun arasında bulunan büyük
önlerinde ordugâhını kurduktan sonra, düşmana önce İslâmı
âlimler ve evliyâ zâtlar, nusret-i ilâhînin (Allahü teâlânın
tebliğ etti. İslâmiyetin emri olan husûsları bildirdi. Fakat,
yardımının) gelmesi için devamlı duâ ve niyaz ediyorlardı.
Bizanslılardan red cevâbı aldı. Bunun üzerine İstanbul’u
Artık İstanbul üzerine hücum etmeye her yönden elverişli olan
kuşatmaya başladı. Bu arada Akşemseddîn’den, devamlı ve
bahar mevsimi de girmiş bulunuyordu. Edirne’den yola
ısrarla bilgi ve işâret istiyordu. Kuşatma sırasında Fâtih Sultan
çıkarılan büyük ve ağır silâhların (topların), İstanbul civarına
Mehmed Hân, Veliyüddîn Ahmed Paşa’yı Akşemseddîn’e
taşınması tamamlanmıştı. Muhteşem taarruz için gerekli
göndererek; “Şeyhe sor, kal’a fetholunacak ve düşmana karşı
keşifler yapılmıştı. Haliç’in, savunma yönünden Bizanslılar için
muzaffer olacak mıyız?” dedi. Buna Akşemseddîn hazretleri
mühim bir yer olduğu biliniyordu. Zincirlerin gerilerek Haliç’in
şöyle cevap verdi: “Ümmet-i Muhammed’den bu kadar
kapatılması sebebiyle, Osmanlı donanması için mühim bir
müslüman ve gaziler bir kâfir kal’asına müteveccih oldu
mania ortaya çıkıyordu. Bunu yerinde gören Fâtih Sultan
(Hücum etti). İnşâallahü teâlâ fetholur.” Fâtih Sultan Mehmed
Mehmed Hân, gemilerini, karadan kızaklar üzerinde
Hân, umûmî cevapla yetinmeyip, Veliyyüddîn Ahmed Paşa’yı
kaydırarak yürütüp Haliç’e indirmişti. Bu harikulade işi
tekrar Akşemseddîn’e gönderip; “Vaktini ta’yin etsin” dedi.
başardıktan sonra, sür’atle fethe yaklaşan Fâtih Sultan
Akşemseddîn murâkabeye daldı. (Başını eğip, Allahü teâlâya
Mehmed Hân, ordusunun son durumunu tekrar gözden
yalvardı.) Mübârek yüzü terledi. Sonra başını kaldırarak; “İşbu
geçirmişti. Birbuçuk aydan fazla bir zaman devam eden
senenin Rabî’ul-Âhır ayının yirminci günü, seher vaktinde,
kuşatmayı neticeye ulaştırmak istiyordu. Bunun için yirmialtı
sıdk-u himmetle filân cânibden (taraftan) yürüyüş (hücum)
Mayıs’ı yirmiyedi Mayıs’a bağlayan günün gecesi, büyük bir
etsinler! Olgün feth ola!... Kostantiniyye, sedâ-i ezan ile
harp meclisi kurdu. Bütün komutanları ve orduya ma’neviyat
dola...” dedi. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân, gerekli
verme bakımından fevkalâde te’sîrli olan âlimleri ve evliyâ
hazırlığı yaptırmaya başladı. Bu sırada Baltaoğlu Süleymân
zâtları da’vet edip, bu mecliste toplamıştı. Bu mecliste iki fikir
Paşa, Cenevizliler ile yaptığı deniz savaşında mağlup
ortaya çıkmıştı. Biri; kuşatmaya devam ederek, İstanbul’u
olmuştu. İstanbul üzerine yapılan ba’zı hücumlardan da henüz
fethetmek. Diğer görüş; Bizanslılar tarafından yapılan sulh
netice alınamamıştı. Bu hâdiselerin fetih işini
teklifini kabûl etmek.
engelleyebileceğini gözönüne alan Akşemseddîn hazretleri,
Fâtih Sultan Mehmed Hân’a bir mektûp yazdı. Bu
Akşemseddîn, Molla Gürânî, Zağanos ve Şehâbeddîn paşalar,
mektûbunda, Cenevizliler ile yapılan deniz savaşında mağlub
kuşatmaya devam edip, fethi gerçekleştirmeyi istiyorlardı.
olma sebeplerine dikkati çekip, bir tahlil yaptıktan ve cihâda
Çandarlı Halîl Paşa ve arkadaşları ise, ikinci görüşü tercih
teşvik ettikden sonra, mektûbuna şöyle devam etmiştir, “İmdi;
etmişlerdi. Akşemseddîn hazretleri, hocası Hâcı Bayram-ı
Kul tedbir alır, Allahü teâlâ takdîr eder kaziyesi (delîli) sabittir.
Velî’nin kendisine İstanbul’u fethedecek olan ve hadîs-i şerîfte
Hüküm Allahü teâlânındır. Velâkin Kul, elinden geldiği kadar
“Ne güzel emirdir...” buyurularak vasfedilen sultan ile beraber
gayret göstermekte kusur etmemeli. Resûlullahın ve
bulunacağına dâir verdiği müjdeyi biliyor ve buna göre hareket
Eshâbının sünneti budur. Ve dahî melâletle (gamlanarak)
ediyordu. Toplanan büyük harp meclisinden, cihâda devam
biraz Kur’ân okuyup yatmak vâki oldu. Şükür Allahü teâlâya,
etme kararı çıkmıştı. Bunun üzerine Fâtih Sultân Mehmed
envai vecihle lütüflar idüb beşaretler (müjdeler) oldu ki; çok
Hân, ordusunda son hücum hazırlığını başlattı. Son emirlerini
zamandır anın misli olmadıydı. Tesellî-i tam hâsıl oldu. Ve bu
verip, askerlerinin fethi gerçekleştirmek için gösterecekleri
sözleri söylediğimiz, hazretinize fudul kelâm addolunmaya!..
gayret ve hizmetlerin nasıl değerlendirileceğini de sözlerine
Sevdiğimizdendir hazretinizi.” Akşemseddîn hazretleri böylece
ilâve ettikten sonra şöyle dedi: “Şimdi size emirlerim şudur
İstanbul’un fethi için açılan cihâdın idâresi hakkında gerekli
Herkes kendi alayına ve çadırına gidip yemek yesin ve
tavsiyelerde bulunarak, yeni müjdeler veriyordu. Fâtih Sultan
istirahat etsin. Emriniz altında bulunanlara tenbîhatımızı
Mehmed Hân da, ordusunun başında gece-gündüz devamlı
bildiriniz. Yarın sabah kalkarak, herkes kendi mevkiinde
muntazam bir şekilde safları tertîb etsin ve şu tertîbimiz,
Ona, demet demet çiçek veriyorlardı. Akşemseddîn genç
ağyara (başkalarına) asla teşerruh etmesin (bildirilmesin).”
pâdişâhı göstererek; “Sultan Mehmed ben değilim, odur” dedi.
Sultan Mehmed de; “Gidiniz, yine ona gidiniz. Sultan Mehmed
Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu emirlerini verdikten sonra
benim, ama o benim hocamdır. Şehrin ma’nevî fâtihidir” dedi.
gerekli olan bütün maddî ve ma’nevî hizmetleri yerine
getirmeye çalıştı. Hocası Akşemseddîn’e; “Bana bir duâ ta’lim
Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’u fethedip, İstanbul’a
et (öğret) okuyacağım” dedi. Bunun üzerine Akşemseddîn;
girdikten sonra, hocası Akşemseddîn üç gün gözden
“Duân, söyleyeceğin söz; “Yâ Fakîh Ahmed” olsun. Fakih
kayboldu. Fâtih Sultan Mehmet Hân, aradı bulamadı. Üç gün
Ahmed’den himmet taleb eyle!... Tazarru ve niyaz eyle” dedi.
sonra, Edirnekapı yakınlarında virane bir yerde ibâdetle
Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocası Akşemseddîn’in bu
meşgûl bir hâlde buldular. O zamandan beri bu yere, onun
tavsiyesini yerine getirerek, İstanbul surlarına doğru yoğun bir
ismine izafeten “Akşemseddîn” mahallesi denildi. Fâtih Sultan
hücuma geçti. Bu hücum sırasında hocası Akşemseddîn’i
Mehmed Hân, fethin üçüncü günü Ayasofya’ya gidip, orayı
yanına da’vet edip, gelmesini istedi. Akşemseddîn ise, bu
câmiye çevirdi. Ayasofyayı câmiye çevirmesi, Bizanslılar ile
sırada talebelerine: “Benim üzerime hiç kimse getirmeyesiz!...
yapılan bir anlaşmaya bağlanmıştı. Burada ilk hutbeyi, hocası
(Yanıma hiç kimseyi sokmayınız)” diyerek, tek başına çadırına
Akşemseddîn’e okutturdu. Zaferden sonra gazilere,
girip, kapıları iyice kapattırmıştı. Fâtih Sultan Mehmed Hân,
ganîmetten hisseleri dağıtıldı. Okmeydanında bir zafer alayı
haber gönderdiği hâlde Akşemseddînin gelmemesi üzerine,
tertiplenmişti. Orada Akşemseddîn de vardı. Ganîmet dağıtımı
derhâl Akşemseddîn’in bulunduğu çadıra gitti. Çadırın her
işi bitince, Akşemseddîn gazilere bir konuşma yaptı. Bu
tarafı iyice kapatılmıştı. Fâtih Sultan Mehmed Hân çadıra
Konuşmasında şöyle dedi: “Ey gaziler, bilin, agâh olun ki;
yaklaşıp, hançerini çıkardı. Hançerle çadırdan biraz keserek,
cümleniz hakkında, âhır zaman Peygamberi ol Server-i kâinat;
içerisinin görülebileceği kadar bir delik açtı. İçeri baktı ki,
“Ne güzel askerdir onlar” buyurmuştur. İnşâallah cümlemiz
hocası Akşemseddîn hazretleri kuru toprak üzerinde secdeye
affedilmişiz. Fakat gazâ malını isrâf etmeyip, İstanbul içinde
kapanmış, başından sarığı düşmüş, ak saçı ve ak sakalı nûr
hayr-ü hasenâta sarf ve pâdişâhımıza itaat ve muhabbet
gibi parlamaktaydı. Ak saçını ve ak sakalını toprağa sürüp,
ediniz.” Bu konuşmasından sonra, Fâtih Sultan Mehmed
saçını sakalını toprak içinde bırakmıştı. Bu hâli ile İstanbul’un
Hân’ın başına iki çatal ablak sorguç takıp; “Pâdişâhım, bütün
fethinin gerçekleşmesi için Allahü teâlâya yalvarıp duâ ediyor,
Âl-i Osman’ın âb-ı rûyu oldun. Hemen mücâhid-i fî sebilillah
ağlayıp gözyaşı döküyordu. Gözyaşları, secdeye kapandığı
ol!..” diyerek, Gülbank-i Muhammedi çekmiştir.
toprak üzerine dökülüp, bir sofra kadar yer ıslatmıştı. Fâtih
Sultan Mehmed Hân, hocası Akşemseddîn’in Allahü teâlâya
Akşemseddîn hazretlerine; “İstanbul’un fethedileceği zamanı
yalvarıp, duâ etmekte olduğu bu yüksek hâlini görünce,
nasıl bildin?” diye sorulunca, şöyle cevap verdi; “Kardeşim
doğruca tekrar yerine döndü. Kal’aya baktı gördü ki, İslâm
Hızır ile, ilm-i ledünniyye üzere İstanbul’un fetih vaktini
askeri hisara hücum etmiş, önlerinde ak abalar giyinmiş bir
çıkarmıştık. Kale fethedildiği gün Hızır’ı gördüm, yanında
grup insan hisara girdiler, arkalarından askeri İslâm girdi ve
evliyâdan bir cemâatle hisara girdiler. Kale fetholunduktan
böylece İstanbul’un fethi gerçekleşti.
sonra da, Hızır kardeşimi kalenin üzerine çıkmış oturur hâlde
gördüm.”
Akşemseddîn, fetih ordusu İstanbul’a girdikten sonra,
İslâmiyetin harp ile ilgili hukukunun gözetilmesi husûsunu
İstanbul’un fethi sırasında, hocası Akşemseddîn’in duâsını
genç pâdişâha tekrar hatırlattı. Buna uygun hareket edilmesini
alıp emirlerine uyan Fâtih Sultan Mehmed Hân, fetihden sonra
bildirdi.
hocası Akşemseddîn’e, fethe başladığı sırada, “Yâ Fakîh
Ahmed” diyerek Fakîh Ahmed’den himmet taleb etmesini
Fetih ordusu İstanbul’a giriyordu. Pâdişâh beyaz bir ata
söylediğini hatırlatarak; “Fakîh Ahmed kimdir ki; tazarru ve
binmişti. Çok sevdiği hocası Akşemseddîn de yanındaydı.
niyaz eyledim? (himmetini istedim?) Allahü teâlâyı tazarru
Yerli halk yolları doldurmuştu. Fâtih Sultan Mehmed Hân çok
etmiş olsa idim evlâ değil mi idi? diyerek, sebebini sordu.
genç olduğu için, herkes Akşemseddîn’i pâdişâh sanıyordu.
Hocası Akşemseddîn bu suâle; “Ol hıynde (o sırada) Fakîh
Ahmed kutb, sâhib-i tasarruf idi” cevâbını vererek, Allahü
Mehmed Hân, Sohbet sırasında bir ara Akşemseddîn’e;
teâlânın yardımını, onun vasıtasıyla ve onun bereketi ile
“Hocam! Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinden, Mihmandâr-ı
gönderdiğini ve onun da himmet ettiğini söylemiştir.
Resûlullah olan Ebû Eyyûb-i Ensâri’nin mübârek kabrinin
Akşemseddîn hazretlerinin “Fakîh Ahmed” dediği kendisi idi.
İstanbul surlarına yakın bir yerde olduğunu târih kitaplarından
Fakat tevâzuunun çokluğundan şöhretten kaçıp, kendisini
okudum. Yerinin bulunması ve bilinmesini bilhassa rica
gizleyerek böyle işâretli konuşmuş, gayet ârifane tavır
ederim” dedi. O zaman Akşemseddîn hemen; “Şu karşı
takınmış olduğu rivâyet edilmiştir.
yakadaki tepenin eteğinde bir nûr görüyorum. Orada olmalıdır”
cevâbını verdi. Derhâl pâdişâhla oraya gittiler. Akşemseddîn
Fâtih Sultan Mehmed Hân İstanbul’u feth edince, öylesine
hazretleri, orada bulunan çınar dallarından iki dal aldı. Birini
sevinip şad olmuştu ki, hiçbir zaman böyle sevinmemişti. Bu
bir tarafa, diğerini az öteye dikti ve buyurdu ki: “Bu iki dal
sevincini şöyle dile getirmiştir “Bu ferah ki bende görürsiz, bu
arası, Mihmandâr-ı Resûlullah’ın kabridir.” Bundan sonra,
kal’anün fethine sevinür sanman, Akşemseddîn benim
tekrar kaldıkları yere döndüler. Fâtih Sultan Mehmed Hân,
zamanımda oldığına sevinürin.”
Akşemseddîn’in söylediğine inandıysa da, hiç şüphesi
İstanbul’un fethinde, daha önce vefât etmiş olan evliyâ zâtlar
ve o zaman yaşamakta olan evliyâ zâtlar himmet edip
yardımda bulunmuşlardır. Meselâ; o zaman Buhârâ,
Taşkend’de bulunan ve zamanın en büyük evliyâsı, insanların
rehberi olan Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri, İstanbul’un fethi
sırasında sokakta giderken, ansızın atını istedi. Talebeleri ile
Semerkand’ın dışına çıktı. Onlardan ayrılıp, çok zaman sonra
talebelerinin yanına döndü. “Türk Sultânı Muhammed Hân
(Fâtih), kâfirlerle harp ediyordu. Onun yardımına gittim. Allahü
teâlânın izni ile gâlib geldi” dedi. Fâtih, İstanbul’u bu sûretle
fethetti.
İstanbul’un fethinden sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân,
hocasını ziyârete gitmişti. Sohbet esnasında; “Muhterem
hocam! Elhamdülillah büyük yardımlarınızla İstanbul’u
fethettik. Artık beni talebeliğe (dervişliğe) kabûl buyurmanızı
istirhâm ediyorum” dedi. Akşemseddîn hazretleri buyurdu ki:
“Sultânım, sen bizim tattığımız lezzeti tadacak olursan,
saltanata bırakırsın. Devlet işlerini tam yapamazsın. Dîn-i
İslâmı yayma işi yarım kalır. Müslümanların rahat ve huzûr
içinde yaşıyabilmeleri için, devletin ayakta kalması şarttır.
Talebelikle padişahlığın bir arada yürütülmesi çok güçtür. Seni
talebeliğe kabûl edersem, düzen bozulabilir, halkımız perişan
olabilir. Bunun vebali büyüktür. Allahü teâlânın gazâbına
ma’rûz kalabiliriz.” Böylece, teklifini reddetti. Bunun üzerine
Fâtih Sultan Mehmed Hân, hocasına ikibin altın hediye etmek
istemiş ise de, bunu da kabûl etmedi.
Fetih’den sonra bir gece, Fâtih Sultan Mehmed Hân,
Akşemseddîn hazretlerinin ziyâretine gitti. Fâtih Sultan
kalmasın istiyordu. O gece silâhdârına; “Gidin,
Akşemseddîn’in diktiği çınar dallarının ortasına şu yüzüğümü
(mührü) gömün ve o dalları yirmişer adım güney tarafına
çekin” dedi. Sabah olunca Sultan Fâtih, Akşemseddîn’den,
hazret-i Hâlid’in kabrinin yerini tekrar ta’yin etmesini rica etti.
Oraya gittiler Akşemseddîn, silahdârın diktiği dalların olduğu
yere hiç bakmayarak, doğruca gidip kabrin olduğu yerde
durdu ve; “Dalların yeri değiştirilmiş, hazret-i Hâlid’in kabri
burasıdır” dedi ve sonra silâhdâr ağasına hitaben; “Sultân
hazretlerinin mührünü çıkarın ve kendisine teslim edin” dedi.
Akşemseddîn hazretleri, silâhdâr ağanın gizlice gömdüğü
pâdişâhın yüzüğünün de orada olduğunu kerâmetiyle
anlamıştı.
Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Hân, Akşemseddîn’e;
“Kalbimde şu ânda hiç şüphe kalmadı. Ama tam inanmam için
bir alâmet daha gösterir misiniz?” dediğinde, Akşemseddîn:
“Kabrin baş tarafından bir metre kazılınca, üzerinde “Bu Hâlid
bin Zeyd’in kabridir” yazılı bir taş vardır” dedi. Kazdılar,
Akşemseddîn’in dediği gibi çıktı. Bu hâli gören Sultan Fâtih’in
vücûdunu bir titreme aldı. Neredeyse yerlere kapanacaktı.
Sonra o hâl üzerinden kalkınca, Fâtih; “İstanbul’un fethine
sevindiğimden ziyâde, böyle ehl-i keşf ve kerâmet sahibi olan
Akşemseddîn’in maiyetinde bulunmak iftihar vesilemdir” dedi.
Silâhtar ağa Akşemseddîn’e, “Emrederseniz çınar dallarını
kabrin baş ve ayak ucuna dikeyim” deyince: “O dallar da
orada senin hâtıran olsun” buyurup, gönlünü aldı. Böylece
orası da gezilmekten, basılmaktan korunmuş oldu. Şimdi
orada büyük çınarlar ve su vardır.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ebû Eyyûb Ensârî’nin kabri
kızın iki gözü kör olmuştu. Her ne yaptılarsa, derdine deva
şerîfinin üzerine bir türbe ve Akşemseddîn ile talebelerine
olmadı. Birgün o kızcağız pencerede otururken, yanında
mahsûs odalar, bir de câmi-i şerîf bina ettirdi.
talebeleri olduğu halde Akşemseddîn hazretleri oradan
Akşemseddîn’den orada oturmalarını rica etti ise de.
geçiyordu. Allahü teâlâ, onun bereketine kızcağızın gözlerine
Akşemseddîn, pâdişâhın bu teklifini kabûl etmeyerek,
bir nûr ihsân etti. Kız annesine ve babasına; “Anneciğim,
memleketi olan Göynük’e döndü ve vefâtına kadar orada
babacığım! Gözlerim açıldı; Şeyhi gördüm. Onun alemini
kaldı.
gördüm” diye çağırdı. Herkes merakla üstüne üşüştüler ve
gözlerinin gördüğünü anladılar.
Menkıbeleri: Birgün Şeyh Akşemseddîn’e yemesi için bir tabak
pilav getirdiler. Akşemseddîn elini pilava uzatmadı. Orada
Talebesi Şeyh Mısırlıoğlu Abdürrahîm şöyle anlatır: “İstanbul
bulunanlar; “Buyurun yiyelim” dediler. Akşemseddîn hazretleri;
fetholunmadan önce, hocam Akşemseddîn ile Edirne’ye
“Bu pilav, burada oturanların nasîbi değildir. Nasıl yiyebiliriz?”
gitmiştik. Sultan Murad Hân’ın kadıaskeri Süleymân Çelebi
dedi. Oradakilerden birisi; “Niçin nasîb olmasın?” dedi ve
hasta idi. Bizi saraya da’vet ettiler. Sultanın tabibleri,
Besmele çekip elini pilava azattı. O esnada, kapı çalındı ve bir
Süleymân Çelebi’nin etrâfında, ona ilâç vermekle meşgûl
fakir, “Allah rızâsı için bir sadaka” diye seslendi. Şeyh
idiler. Hocam tabiblere; “Bunun hastalığı nedir?” diye sordu.
Akşemseddîn hemen; “Pilavı sahibine verin” dedi. Pilavı o
Onlar; “Şu hastalıktır” diye cevap verdiler. Hocam; “Buna
fakire verdiler.
“Sersem” ilacı yapmak lâzımdır” buyurdu. Tabibler, bunun
hastalığı o değildir. Sen yine de ilâcını ver” dediler. Ben
Bir cinni, Akşemseddîn hazretlerine çok büyük bir muhabbet
tabiblerin öyle demelerine hayret ettim. Çünkü, ben hocamın,
besledi Şeyhden habersiz, kedi sûretine girerek onun evine
hastanın hâline tam vâkıf olmadığını zannetmiştim. Hocam,
gitti. Orada günlerce kaldı. Bir gece Akşemseddîn yattığında,
divitle kalem istedi. Onları getirince, reçete yazdı, istediklerini
kedi sûretine giren cin ocağın kıyısında oturuyordu. O sıra
getirdiler. Onlardan bir ilâç yaptı ve Süleymân Çelebi’ye verdi.
kapının arkasından, garip bir eda ile birisi kediyi çağırdı. Kedi,
Aradan kısa bir zaman geçmişti ki, Süleymân Çelebi’de sıhhat
ona kapıyı açmadan cevap verdi. O, kediye; “Kapıyı aç içeri
alâmetleri belirdi, iyi oldu.”
gireyim, çok acıktım, yemek yiyeyim” dedi. Kedi ona; “Şeyh
kapıyı, Besmele çekerek kapattı. Kapı açılmaz. Senin
Akşemseddîn hazretleri bir beldeye giderken, yolda birisiyle
yiyeceğin yemek de burada yoktur” dedi. Akşemseddîn’in
arkadaş oldu. Yol arkadaşı çok güzel bir ata binmişti. Şeyh
evinde hazır köfte vardı. Dışardakinin ısrârı üzerine, kedi
Akşemseddîn’in kalbinden; “Şu ata ben de binsem” diye geçti.
köfteyi kapının aralığından dışarıya uzattı ve; “Bununla karnını
Sonra bu düşünce hemen kalbinden silindi. Bu sefer yol
doyur” dedi. Akşemseddîn hazretleri bu durumu gördü. Fakat
arkadaşının kalbinden, atı Akşemseddîn hazretlerine hediye
kediye birşey demedi Ertesi gün sabah namazından sonra,
etmek geçti. Derhâl o atı Akşemseddîn hazretlerine hediye
Akşemseddîn, gece işittiği garip eda ile kediye seslendi Kedi
etti. Oğlu Sa’dullah Çelebi; “Bunun hikmeti nedir?” diye sordu.
şaşırarak, hemen Şeyh’in yanına geldi Akşemseddîn, kediye;
O da; “Ben ibâdetlerimi sâdece Allahü teâlânın rızâsı için
“İnsan ile cinninin devamlı olarak bir yerde bulunması güçtür.
yaparım. Bundan dolayı, dünyâ bana hizmet eder” buyurdu.
Evimden git. Sık sık gelme” dedi. Cin çıkıp gitti. Ara sıra gelir,
Şeyh’i ziyâret ederdi.
Şeyh Akşemseddîn, İstanbul’un fethinden önce, Ebegümeci
ismi verilen bir bitkinin tohumunu, talebelerine ve kendisini
Akşemseddîn Göynük’te iken, bir kız çocuğu gece vakti
sevenlere çok miktarda toplattırdı, İstanbul feth edilince, o
sokağa çıkmıştı. O esnada cinnllerin toplantısı vardı. Kızı alıp
tohumları etrâfa serpti. Bunun hikmetini soranlara; “Kıyâmete
bir keçiye bindirdiler. Göynük’ün üst kısmındaki Hisar dağında
yakın kanlı büyük bir savaş olsa gerek. O savaş zamanında,
oynayıp gezmeye başladılar. Derken sabah ezanı okundu,
kıtlık ve kuraklık olur. O senelerde ot, buğday, arpa gibi şeyler
horozlar öttü. Bunun üzerine cinnîler dağıldı. O kızcağız da
yetişmez. Ebegümeci otu ise, kuraklıkta yetişir. O kıtlığa karşı
sarp bir yerde kaldı. Sabahleyin, babası kızı aramaya başladı
hazırlıklı olmak için, Ebegümeci tohumunu çok miktarda
ve o sarp yerde buldu. O kız başına gelenleri anlattı. Fakat
saklamıştım, İstanbul’un fethinde, kardeşim Hızır
aleyhisselâma kıtlığın ne zaman olacağını sorduğumda; “O
sabaha kadar ibâdet etti. O esnada gönlü o yere meyil etmişti.
kıtlığa siz erişemezsiniz” dedi. Ondan dolayı o tohumları
Aradan otuz yıl geçtikten sonra, yerleşmek için Göynük’e gitti.
serptim” dedi.
Birgün bir kişi gelip, Akşemseddîn’e bir miktar mülk bağışladı.
Akşemseddîn hazretleri o yerin üzerine gelince, tebessüm etti.
Akşemseddîn’in hocası Hacı Bayram-ı Velî’nin vefâtı
“Niçin tebessüm ettiniz?” diye sordular. O da; “Otuz sene
yaklaştığı sırada, talebelerine; “Benim namazımı
kadar önce seyahat ederken, yolum buraya düşmüştü.
Akşemseddîn kıldırsın ve cenâzemi yıkasın. Benim bu
Görünce gönlüm buraya meyil etmişti. Gönlümden geçen bu
vasıyyetimi ona iletirsiniz” dedi. Hâcı Bayram-ı Velî vefât ettiği
arzu, otuz yıl sonra gerçekleşti. Onu hatırladım da, onun için
zaman, Akşemseddîn orada değildi. Nerede olduğunu da
tebessüm ettim” diye cevap verdi.
kimse bilmiyordu. Talebeler ve Hâcı Bayram-ı Velî’nin
yakınları, merak ve hayret içinde kaldılar. Ba’zı kimseler; “Hacı
Akşemseddîn hazretleri, İstanbul’dan Göynük’e dönüsünden
Bayram-ı Velî’nin bu sözü, ölüm hâlinde söylenen
bir sene sonra bir taraftan âhıret hazırlığı yaparken, bir
sözlerdendir. Buna pek i’tibâr edilmez” dediler. Kararsız bir
taraftan da küçük oğlu Hamîdullah’ın ilim ve terbiyesi ile
halde idiler. O esnada; “Akşemseddîn geliyor” diye bir ses
meşgûl oluyordu. “Bu küçük oğlum yetim, zelîl kalır; yoksa, bu
işittiler. Halk Akşemseddîn’i karşılamaya çıktı. Durumu
zahmeti çok dünyâdan göçerdim” derdi. Birgün hanımı dedi ki:
anlattılar. O da vasıyyet üzerine namazı kıldırdıktan sonra,
“Göçerdim dersin, yine göçmezsin?” Bunun üzerine;
Hacı Bayram-ı Velî’nin cenâzesini defn etti. İşler bittikten
“Göçeyim” deyip, mescide girdi. Akrabasını ve evlâdını
sonra Hâcı Bayram-ı Velî’nin borcunu sordu. Doksanbin akçe
topladı. Vasıyyetini yaptı, Helâlleşti, veda eyledi. Yâsîn-i şerîfi
olduğu ortaya çıktı. Akşemseddîn hazretleri bu borcun otuzbin
okumaya başladı. Sünnet üzere yatıp, temiz rûhunu teslim etti.
akçesini kendi üzerine aldı. Kalan borcu da Hâcı Bayram-ı
Velî’nin diğer yakınları ve dostları üzerlerine aldılar.
Akşemseddîn hazretleri “Maddet-ül-hayât” adlı eserinde şöyle
Akşemseddîn, üzerine aldığı otuzbin akçenin yirmidokuz binini
buyurdu: “Hastalıkların insanlarda teker teker peyda olduğunu
ödedi. Geriye bin akçe kaldı. Alacaklı, Akşemseddîn’e gelerek
sanmak hatâdır. Hastalık, insandan insana bulaşma sûretiyle
borcunu vermesini istedi. Şeyh Akşemseddîn ona; “Birkaç gün
geçer. Bu bulaşma ise, gözle görülemeyecek kadar küçük,
müsâade et” dediyse de, bir faydası olmadı. O kimse sert bir
fakat canlı tohumlar vasıtasıyla olur.” Böylece, ayrıca bir Türk
lisanla alacağını istedi. Akşemseddîn, o kimseyi içeri da’vet
hekimi olan Akşemseddîn tarafından, bundan beşyüz yıl evvel
etti. Evin önünde bir bahçe vardı. O kimseye; “Bahçeye gir,
mikrop teorisi ortaya kondu. Pasteur, aynı neticeye, hem de
alacağın bin akçeyi al. Fazlasını alma” dedi.
teknik âletler elinde iken, Akşemseddîn’den dörtyüz yıl sonra
varabilmiştir. Buna rağmen mikrop teorisi, yanlış olarak
O kimse, bundan sonraki durumunu şöyle anlatıyor “Bahçeye
Pasteur’e mâledilmiştir.
girdim. Bahçenin içinde yassı yapraklı bir ot vardı. Her
yaprağın üzerinde bir akçe vardı. O otta o kadar çok yaprak
Akşemseddîn hazretlerinin yazmış olduğu eserler şunlardır: 1-
vardı ki, sayısını ancak Allahü teâlâ bilir. Onun yapraklarından
Risâlet-ün-nûriyye, 2-Def u metâin, 3-Risâle-i Zikrullah, 4-
bin akçe topladım. Fakat yaprakların üzerinden bir akçenin
Risâle-i Şerh-i Ahvâl-i Hâcı Bayram-ı Velî, 5-Telhîsü Def-i
eksilmemiş olduğunu gördüm. O bahçenin içi akçe ile doluydu.
Metâin, 6-Makamât-ı Evliyâ, 7-Maddet-ül-hayât, 8-
Bu hali görünce, hayret içinde kaldım. Dışarı çıkıp, o bin
Nasîhatnâme-i Akşemseddîn.
akçeyi Akşemseddîn’in Önüne koydum. “Bu akçeleri size
bağışladım” dedim, yalvardım ve özür diledim. Fakat Şeyh, o
bin akçeyi kabûl etmedi.”
Akşemseddîn hazretlerinin, Risâlet-ün-nûriyye adlı eseri
Arabcadır. Bu eseri tasavvufa ve tasavvuf ehline dil uzatanlara
cevap mâhiyetinde bir eserdir. Kardeşi Hâcı Ali tarafından
Akşemseddîn hazretleri, seyahatleri esnasında nerede akşam
Türkçeye çevrilmiştir. Bu eserde, tasavvuf ehlinin, safîlerin
olursa orada yatardı. Göynük’e yerleşmeden otuz yıl önce,
hâllerini açık bir tahlîl ile anlatıp, onlar hakkında yanlış
seyahat esnasında yolu Göynük’e uğradı. Bir akşam üstü, Göl
düşüncelere ve onları suçlayıcı sözlere ayrı ayrı cevap
özü adlı yere vardı. Bir su kenarında, çimenlik biryerde
mâhiyetinde gayet güzel izahlarda bulunmuştur.
Bu eserde tevazunun alâmetlerini şöyle sıralamıştır: “1-Elde
ve üstelik; Allah bize kâfidir ve O ne güzel vekîldir dediler.” (Âl-
asa (baston) ile yürüme, 2-Hizmetcisi ile beraber yemek
i İmrân-173). Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu
yemek, 3-Yol üzerinde bulunan ve insanları rahatsız eden
ki: “Nice Peygamberler vardır ki, beraberlerinde birçok âlimler
şeyleri yoldan kaldırmak, 4-Küçük çocuklara selâm vermek, 5-
savaştı da, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı
Miskinler ile (garip ve fakirler ile) oturmak, 6-Merkebe binmek
ümitsizliğe düşmediler, zaaf göstermediler, düşmana boyun
(binilen şeyin küçük ve kıymetinin az olmasına bakmamak), 7-
eğmediler. Allah sabredenleri sever” (Âl-i İmrân-146). Allahü
Pazardan alınan şeyleri eve götürmek (taşıyıcı aramamak), 8-
teâlâ, ihsâna kavuşanları sever. Onlar, Allahü teâlâyı
Kimseyi peşinden yürütmemek, 9-Cemâatle, bir toplulukla
görüyormuş gibi ibâdet ederler. Allahü teâlâ, Böyle kullarını
giderken, ortalarında yürümek.”
mihnetlere (belâ ve sıkıntılara) mübtelâ kılar. Mihnetler ise,
böyle kimselerin cevherlerini ve iyiliklerini ortaya çıkarır. Bu
Yine bu eserinde, vecd yollarını şöyle bildirmiştir “1-Az yemek,
ise, böyle kulların Allah katındaki kıymetlerini ve sevildiklerini
2-Az uyumak, 3-Halka az karışmak, 4-Allahü teâlâyı çok
gösterir.
zikretmek.
Kişinin kadrinin ve kıymetinin varlığı, mihnetlere (belâ ve
Akşemseddîn hazretleri bu eserinde, ibâdetleri, kulluğu beş
musibetler, sıkıntılara) sabretmesiyle ortaya çıkar. Bu mihnet,
kısma ayırıp, şöyle izah etmektedir. “Ve dahî bilki, ibâdetler
dünyalığın olmaması veya eksilmesi, elden çıkması ile olur.
beş dürlüdür Birisi; Ten kulluğudur. Bu, Allahü teâlânın
Sabredenlerin, sabırdaki sebatları sebebiyle iyilikleri; ya’nî
emirlerine uyup, yasak ettiği şeylerden sakınmaktır, ikincisi;
sabır, tevekkül, kanâat ve hilm (yumuşaklık) gibi güzel
nefs kulluğudur. Bu kulluk, nefsi terbiye etmek (ıslâh etmek),
hasletleri artar. Böylece olgunlaşan insanın kalb aynasındaki
mücâhede, (nefsin istemediği şeyleri yapmak), riyâzet (nefsin
kirler, cevherin hâlis hâle getirilmesi gibi temizlenir. Belâ
istediği şeyleri yapmamak). Üçüncüsü; gönül kulluğudur. Bu
günlerinde, belâ geldiğinde Eyyüb aleyhisselâmın kulluğu iyi
ise, dünyâdan ve dünyâda bulunan şeylerden yüz çevirip,
bir kulluktur.
âhırete yönelmektir. (Âhırete yarar iş yapmaktır.) Dördüncüsü;
sır kulluğudur. Bu ise, herşeyi bırakıp, tamamen Allahü
Allahü teâlâ, Eyyûb aleyhisselâm için, belâlara, musibetlere
teâlâya dönüp, O’nun rızâsını kazanmaktır. Beşincisi; can
sabretmesinden dolayı Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “O ne güzel
kulluğu. Bu kulluk, müşâhedeye ermek için kendini Allah
kuldur! Gerçekten o, tamamen Allaha teveccüh etmişti” (Sâd-
yoluna vermekle olur...”
44). buyurdu.
Bu risalesinden başka bir bölüm, sadeleştirilmiş olarak
Velî, insanlardan gelen sıkıntılara katlanıp, tahammül eden
şöyledir: “Kim insanların ezasına, verdikleri sıkıntıya
kimsedir. Sıkıntıları göğüsler, belâlardan dolayı şikâyetçi
sabrederse, Allahü teâlâ onun kalbini nûrlandırır. Allahü teâlâ,
olmaz ve adavet beslemez, düşmanlık tavrı takınmaz. O,
Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “İnsanlar içinde öyle
toprak gibidir. Toprağa her türlü kötü şey atılır. Fakat
kimseler vardır ki, Allaha îman ettik der; sonra da Allah
topraktan hep güzel şeyler biter.
uğrunda bir eziyete uğratıldı mı, tutar insanların eziyetini,
Allahın azâbı gibi kabûl eder...” (Ankebût-10) Ya’nî gönlüne
Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen buyurdu ki: “O insanlar
îmân nûru giren kimselerin, Allahü teâlânın nazarı ve ihsânı ile
sandılar mı ki, (sâdece) îmân ettik demeleriyle bırakılacaklar
bu nûr bir daha çıkmaz. Gönüldeki bu nûr, insanların
da imtihana çekilmeyecekler” (Ankebût-2). İmân, taklid ile ve
incitmesine sabredip, Allahü teâlâya tevekkül etmekle artar,
babadan ve dededen görerek, sırf îmân ettim demekle olmaz.
parlar. Münâfıklar, Eshâb-ı Kirâma; “Düşmanlarınız toplanıp
Böyle taklid ile inanan kimseler, imtihan olunması bakımından
üstünüze geliyor” dediklerinde, Eshâb-ı Kirâm; “Allah bize
belâ ve musibetlere düçâr olmazlar. Belâ ve musibetler, Allah
kâfidir ve O ne güzel vekîldir” dediler. Bu husûs, Kur’ân-ı
dostlarının muhabbet ve sevgisini artırır. Nitekim altın için ateş
kerîmde meâlen şöyle bildirilmektedir. “Onlar öyle kimselerdir
ne kadar kızgın olursa, altını o derece saf ve hâlis yapar. Bu
ki, halk kendilerine, düşmanlarınız size karşı ordu hazırladı, o
sebeble kişi ma’nevî mertebesinin yüksekliğine göre büyük
hâlde onlardan korkun dedi de, bu söz onların imânını arttırdı
veya küçük belâ ve musibetlere düçâr olur. Nitekim Resûlullah
( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte buyurdu ki: “Kişi, dinindeki
2) Zeyli Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 240
sebatına göre belâya (imtihana) mübtelâ olur. Afiyet, kıymetini
bilmeyen kimse için derd gibidir. Belâ, kadrini bilen için deva
gibidir.” Belânın (insanın Rabbine dönmesini sağlayan
sıkıntıların) kadrini bilen, Hakkı gerçekden sevenlerdendir.
Taklid ile sevenler değillerdir. Çünkü taklid ile sevmek,
belânın, imtihanın fâidesini iptal eder. Sevilenin hareketi,
gerçek muhabbeti bozmaz. Nitekim Mûsâ aleyhisselâm,
3) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 158
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 983
5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 164
6) Mecellet-ün-nisâb varak 111-a (Müstekîmzâde)
Fir’avn’ın sarayında Âsiye hâtun tarafından büyütülürken,
Âsiye hâtun onu gerçekten seviyordu. Fir’avn ise, Âsiye
7) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 265
hâtunu taklid ederek seviyordu. Âsiye hâtun gerçekten sevdiği
için, onun hareketlerinden incinmiyordu. Mûsâ aleyhisselâm
8) Ketâib-i a’lâm-il-ahyâr varak-524
Fir’avn’ın sakalım tutup çekince, Fir’avn’ın sevgisi gerçek
sevgi olmadığı için, hemen rahatsız oldu.
Akşemseddîn hazretlerine nisbet olunan nasîhatnâmenin ba’zı
kısımlarının sadeleştirilmiş şekli şöyledir:
“Her işe Besmele ile başla. Temiz ol, dâim iyiliği âdet edin.
Tembel olma, namaza önem ver. Ni’mete şükür, belâya sabr
9) Nefehât-ül-üns sh. 684
10) Semerât-ül-fuâd sh. 240
11) Menâkıb-ı Akşemseddîn (Enisî)
12) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 12
et Dünyânın mutluluğuna ma’rur olma. Kimseye kızma, etme
cefâ (eziyet), ömrün olsun dersen gayet uzun. Ni’metine
kimsenin etme hased. Kimseyi kötüleyip kaht etme (atıp
tutma). Senden üstün olan kimsenin önünden yürüme. Dişin
ALÂÜDDÎN BUHÂRÎ
ile kesme asla tırnağını. Ayak üzere ki sakın don giymekten.
Misvakı başkasıyla beraber kullanmak uygun olmaz. Lâmbayı
Meşhûr Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed
(çırayı) asla üfürerek söndürme. Ev süpürme hiç gece, çekme
bin Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin
emek. Hatâdır gece mir’ate (aynaya) bakmak. Çok uyumak
Muhammed Buhârî olup, lakabı Alâüddîn’dir. Ba’zısı isminin
kazancın azalmasına sebep olur. Akıllı isen yalnız yolculuğa
Ali olduğunu söylerse de, bu yanlıştır. 779 (m. 1377)
çıkma Gece uyanık ol, seher vakti tilâvet kıl (Kur’ân-ı kerîm
senesinde, İran taraflarında doğduğu rivâyet edilir. 841 (m.
oku). Zikrin olsun dâima hamd-i Huda (Dâima Allahü teâlâya
1438) senesinde Şam bölgesinde, Müzze denilen yerde vefât
hamd et). Hem Cehennem azâbından endişeli ol, kork. Gücün
etti.
yeterse hased kapısını kapat, hasedi terk et Kendini
başkalarına medhetme. Nâmahreme bakma, harama bakmak
Alâüddîn Buhârî, Buhârâ’da büyüdü. Babasından ve dayısı
gaflet verir. Kimsenin kalbini kırıp, virân eyleme, Düşen şeyi
Alâüddîn Abdürrahmân’dan ilim öğrendi. Sa’düddîn
alıp (temizleyerek) yersen, fakirlikten kurtulursun. Edebli,
Teftâzâni’den edebiyat ve aklî ilimleri okudu. Daha genç yaşta
mütevâzi ve cömert ol. Tırnağınla dişini kurcalama. Elbiseni,
iken, ilim öğrenmek için memleketinden ayrılıp, başka
üzerinde dikmekten sakın. Cünüp kimse ile yemek yemek
beldelere gitti. Fıkıh, usûl-i fıkıh, Arabî ilimler, lügat mantık,
gam verir. Yalnız bir evde yatmaktan sakın. Çıplak yatmak
cedel, beyân, bedî’ ve daha başka aklî ve naklî ilimlerin
fakirliğe sebep olur.
tahsilini yaptı. Tasavvuf yoluna da giren Alâüddîn Buhârî, bu
yolda da yüksek derecelere kavuştu. Edebiyat sahasında söz
sahibi âlimlerden oldu.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 271
İlim tahsilini tamamlayan Alâüddîn Buhârî, Hindistan
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 241
taraflarına giderek, Kelberca denilen yere yerleşti. Burada, aklî
ve naklî ilimleri okuttu. Tasavvuf yolunu yaydı. Bu bölgenin
sultânı da ondan ders aldı. İlminin yükseldiği, zühd, takvâ ve
vera’ının çokluğu, sultânın yanında i’tibârı ve kıymeti pek fazla
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 35
5) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1215
idi. Daha sonra buradan ayrılarak Mekke-i mükerremeye gitti.
Burada bir müddet kaldı. Bu sırada, Mekke-i mükerremede
bulunan âlimler ve halk, ondan çok istifâde ettiler.
Mekke’den sonra Kâhire’ye gitti. Kâhire’de senelerce kaldı.
ALÂÜDDÎN-İ ATTÂR
Dört mezhebin âlimleri ondan istifâde ettiler. Büyük, küçük
Buhârâ’da yetişen evliyânın en büyüklerinden. İnsanları Hakka
herkes ona hürmet etti ve kıymet verdi. Kâdılar, onun sağında
da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip hakîkî saadete
ve solunda oturdukları zaman, o onların arasında, sanki
kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim
kadılar sultânı gibi oluyordu. Devlet ileri gelenleri yanına
ve velîlerin onaltıncısıdır. İsmi, Muhammed bin Muhammed
gelince, onlara va’z ve nasihatte bulunurdu. Onlarla sultâna
Buhârî’dir. Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin
haber göndererek, birçok zulüm ve haksızlığın ortadan
dâmâdı ve talebesidir. Zamanının kutb-i irşâdı idi. Zamanında
kalkmasına vesile oldu.
herkese rüşd ve îmân onun vâsıtası ile gelir, İslâmiyeti
Sonra Kâhire’den ayrılan Alâüddîn Buhârî, Hindistan’a gitti.
Mısır Sultânı, onun Kâhire’de kalması için çok çalıştı ise de,
başarılı olamadı. Bunun üzerine, Alâüddîn Buhârî Kâhire’den
ayrılmadan önce, Mısır Sultânı, Hindistan Sultânı’na Alâüddîn
Buhârî oraya geldiğinde, yanında bulunan talebelerine
dağıtılmak üzere çok miktarda para gönderdi. Hindistan
korurdu. Onun varlığı ile, dîn-i İslâm başı boş kalmadı, din
düşmanları pervasızca, dîni yıkmağa ve değiştirmeğe
kalkışamadı. Hakkında, Seyyid Şerîf Cürcânî; “Alâüddîn-i Attâr
hazretlerinin sohbetine kavuşunca, Rabbimi tanıyabildim”
dedi. Buhârâ’nın Cağanyân nahiyesinde 802 (m. 1400)’de
vefât etti.
Sultânı, Alâüddîn Buhârî oraya gelince, bu paraları ona teslim
Alâüddîn-i Attâr’ın babası, Buhârâ’nın zengin eşrafından idi.
etti. O da bu paraların bir kısmını fakirlere dağıttı. Bir kısmını
Üç oğlu vardı. Bunlardan büyük oğullarının isimleri;
da borcu olanlara, borçlarını ödemesi için verdi. Kendisine âit
Sehâbeddîn ve Hâce Mübârek’tir. Alâüddîn en küçükleri idi.
olan kısmını da fakirlere dağıttı ve talebelerinin bütün
Babası vefât edince, oğullarına çok fazla mal kaldı. Fakat
ihtiyâçlarını karşıladı.
Alâüddîn, mirastan hiç kabûl etmeyip, Şâh-ı Nakşibend
Bir müddet sonra Hindistan’dan ayrılan Alâüddîn Buhârî,
Şam’a gitti. Burada ona İbn-i Teymiyye hakkında suâller
soruldu. Bunun üzerine o, İbn-i Teymiyye’nin hatâlarını ortaya
koydu. Delîl ve senetleriyle onun Eshâb-ı Kirâm yolundan
ayrıldığını isbât etti. Alâüddîn Buhârî’nin “Fâdihât-ül-mülhidîn
ve narîhât-ül-muvahhidîn” ve muhtelif konularda eserleri
vardır.
Muhammed Behâeddîn-i Buhârî’ye talebe olmayı tercih etti.
Huzûrlarına varıp hâlini arz etti ve talebeliğe kabûl
buyurulmasını istirhâm eyledi. O da; “Bugün bir tepsi elma
alıp, kardeşlerinin mahallesinde sat” buyurdu. Alâüddîn, soylu
ve tanınmış bir aileye mensûp olmasına rağmen,
kibirlenmeyerek, kardeşlerinin mahallesinde, hiç kimsenin
sözlerine aldırış etmeden, o gün bağırarak elma sattı. Ertesi
gün Şâh-ı Nakşibend’in huzûruna gelerek; “Emîrlerinizi yerine
getirmeye çalıştım efendim” dedi. Behâeddîn-i Buhârî; “Bugün
de kardeşlerinin dükkânı önünde satacaksın” buyurdu.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 294
Alâüddîn; “Peki efendim!” diyerek, ağabeylerinin dükkânı
önünde bağırarak elma satmaya başladı. Ağabeyleri yanına
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 291
gelip; “Bizi elâleme rezîl etme, para lâzım ise, istediğin kadar
verelim” dediler. Fakat o, ağabeylerinin sözlerine hiç aldırış
etmeden satışa devam etti. Ağabeyleri, onun aldırış etmediğini
gayb hazînesinden gönderileceği bildirilmektedir. Bunun için
görünce, bu defa da; “Dükkânımızın önünde bari satma” diye
hiç üzülme” buyurdu.
rica ettiler. Alâüddîn-i Attâr, bunların sözlerine yine aldırış
etmiyerek, akşama kadar elma satmaya devam etti. Ertesi
Behâeddîn-i Buhârî, talebeleriyle birlikte Alâüddîn’e bir ev
günü Behâeddîn-i Buhârî, onu talebeliğe kabûl buyurdu.
yapmak için çalışmaya başladılar. O sıcak yaz günlerinde bir
müddet çalışırlar, öğle vaktinin sıcağında dinlenirlerdi.
Alâüddîn-i Attâr (kuddise sirruh) anlatır: “Şâh-ı Nakşibend
Alâüddîn ise güneşin sıcaklığına aldırmaz, Allahü teâlânın
hazretleri beni kabûl edince, onu o kadar sevdim ki,
yarattıkları hakkında tefekkür eder ve Cehennemin şiddetli
sohbetlerinden ayrılamıyacak hâle geldim. Bu hâlde iken,
sıcağı yanında, güneşin sıcaklığının hissedilmiyeceğini
birgün bana dönüp; “Sen mi beni sevdin, ben mi seni sevdim:”
düşünürdü. Bir ân dahî Allahü teâlâyı unutmaz, kalbinde
buyurdu. “İkram sahibi zâtınız, âciz hizmetçisine iltifât
O’nun muhabbetinden başka birşey bulundurmazdı. Öyle ki,
etmelisiniz, hizmetçiniz de sizi sevmelidir” diyerek cevap
bütün hücreleri cenâb-ı Hakkı zikreder; “Allah! Allah!” derdi.
verdim. Bunun üzerine; “Bir müddet bekle, işi anlarsın”
buyurdu. Bir müddet sonra, kalbimde onlara karşı
Ev yapılınca, düğünleri yapıldı. Böylece iffet ve ismet sahibi,
muhabbetten eser kalmadı. O zaman; “Gördün mü, sevgi
temiz ve edebli bir kızla evlenmiş oldu. Bu hanımından; Hâce
benden midir. Senden midir?” buyurdu. Beyt:
Hasen, Hâce Sehâbeddîn, Hâce Mübârek, Hâce Alâüddîn
isimlerinde oğulları dünyâya geldi.
“Eğer ma’şûktan olmazsa muhabbet âşıka,
Âşığın uğraşması ma’şûka kavuşturamaz asla.”
Behâeddîn-i Buhârî hazretleri, birgün talebeleri ile kıra
çıkmıştı. Yolda bir nehrin üzerinden geçerlerken, Behâeddîn-i
Alâüddîn-i Attâr talebeliğe kabûl edilince, canla başla
Buhârî hazretleri; “Alâüddîn atla!” buyurdu. Alâüddîn-i Attâr
çalışmaya, hizmet etmeye başladı. Babasından kalan mala hiç
hazretleri, kendini hemen, nehrin azgın sularına attı. Nehir çok
dönüp de bakmadı. Gece-gündüz hiç boşa vakit geçirmeyip,
kabarmış, birçok ağaçları kökünden söküp götürüyordu.
hocasının verdiği dersleri ve vazîfeleri en kısa zamanda
Behâeddîn-i Buhârî hazretleri, talebeleriyle yoluna devam etti.
yapmak gayretiyle çalıştı. Talebe arkadaşlarının arasında
Akşam üzeri geri dönerken, köprünün yanına gelince,
parmakla gösterilenlerden oldu. Dünyâya meylederim
talebelerine; “Biz kaç kişiydik, bir eksiğimiz var mı?” diye
korkusuyla, yatacak bir döşek ve üzerine örtecek bir yorgan
sordu. Talebeler de; “Bir kişi eksiğimiz var. O da sabahleyin
dahî almazdı. Bütün dikkatini, derslerine ve hocasının
buradan geçerken nehre atlamıştı” dediler. Behâeddîn-i
hizmetine verdi. Hocası Behâeddîn-i Buhârî de onun kemâlini,
Buhârî hazretleri ellerini nehre uzatarak; “Alâüddîn gel!”
olgunluğunu, derecesinin çok yüksek olduğunu bildiği için,
buyurdu. Alâüddîn-i Attâr nehirden çıktı. Elbiseleri hiç
birgün hanımına; “Ey hâtun! Kızımız bülûğa erişince bana
ıslanmamıştı. Behâeddîn-i Buhârî, talebelerine buyurdu ki:
haber ver” buyurdu. Bir müddet sonra kızının bülûğ çağına
“Görüyorsunuz, nehir, kökleri sağlam olmayan bütün ağaçları
geldiğini öğrenince, Alâüddîn-i Attâr’ın odasına gitti. Bu sırada
söküp götürüyor. Fakat Alâüddîn’in kökü sağlam olduğundan
Alâüddîn-i Attâr, eski bir hasır üzerinde bir kitap mütâlâa
söküp götüremedi.”
ediyordu. Odasında, başının altına koymak için bir de tuğlası
vardı. Başka birşeyi yoktu. Behâeddîn-i Buhârî’yi karşısında
Behâeddîn-i Buhârî, Alâüddîn’i sohbetlerinde yanına oturtur,
görünce, hemen ayağa kalktı. Behâeddîn-i Buhârî hazretleri
sık sık ona dönerek teveccüh eder ve onun evliyâlık
buyurdu ki: “Eğer kabûl edersen, evimde yeni bülûğa gelmiş
derecelerinde yükselmelerini sağlardı. Bu durumu birgün
bir kızım var. Seninle evlendireyim.” Alâüddîn-i Attâr, edeble
talebeleri sorunca, onlara; “Onu, kurt kapmasın diye yanımda
durumunu arzetti: “Hakkımda büyük bir lütuf ve saadet
oturtuyorum. Çünkü nefis, dâima pusudadır. Her ân onun hâli
buyurdunuz. Fakat görüyorsunuz ki, yanımda dünyalık olarak
ile ilgilenmemin sebebi, onu makamların en yükseğine
hiçbir şeyim yoktur.” Behâeddîn-i Buhârî ise; “Benim kızım
çıkarmak içindir. Ben onu görünce, Allahü teâlâyı ve O’nun
sana müyesser ve mukadderdir. Rızkınızın da, Allahü teâlânın
beytini (Beytullah’ı) hatırlarım. Kerîmin hânesinde bulunan,
keremine mazhar olur, kavuşur” buyurdu.
Behâeddîn-i Buhârî hayatta iken, bütün talebelerinin
Buhârâ’ya geldi Behâeddin-i Buhârînin buyurduklarını ona
yetiştirilmesini Alâüddîn-i Attâr’a bırakıp; “Alâüddîn, bizim
anlattılar. “Tam buyurduğu gibi olmuştur” dedi. Talebeleri
yükümüzü hafifletti” buyurdu. Sohbetinin bereketi ve güzel
hayretler içinde kaldı.
terbiyesi sebebiyle, çok kimse, kemâl derecelerine ve
başkalarını da çıkarabilmek mertebesine kavuştu.
Alâüddîn-i Attâr (ks.) anlatır: “Dervişlerden biri, birgün bana,
kalbin nasıl olduğunu sordu. “Nasıl olduğunu bilmiyorum”
Alâüddîn-i Attâr, evliyâlık makamlarında ve ma’rifette, Allahü
dedim. O; “Ben kalbi, üç günlük ay gibi görüyorum” dedi. Bunu
teâlânın zâtına ve sıfatlarına âit bilgilerde o kadar yükseldi ki,
üstadım ve efendim Şâh-ı Nakşibend hazretlerine anlattım.
“Alâiyye” ismi ile Silsilet-üz-Zeheb’e (en büyük âlimler ve
“Bu, onun kalbine göredir” buyurdu. Ayakta duruyorduk.
velîler silsilesine) yeni bir şekil verdi. Talebelerin maksadlarına
Ayağını ayağımın üzerine koydu. Birden kendimden geçtim.
daha çabuk kavuşabilme yolunu keşfedip, o yol ile hedefe
Bütün mevcûdatı Arş-ı âlâyı kalbimde bir arada gördüm.
varılmasını sağladı. Büyük âlimler; “Tasavvuf yollarının en
Kendime gelince; “Gördüklerini anlat” buyurdu. Anlattım.
yakını “Alâiyye yoludur”. Bu yolun esâsı Şâh-ı Nakşibend
Bunun üzerine; “Gönül budur. O dervişin sandığı gibi değil.
Behâeddîn-i Buhârî’den, elde edilmesi ise Alâüddîn-i
Allahü teâlâya, kalbin yakın olduğu kadar hiçbir şey yakın
Attâr’dandır” buyurdular.
değildir. Mahlûkların en üstünü, en şereflisi kalbdir. Kalb,
bilinmiyen surlarla dolu bir âlemdir, herşeyi kendinde
Buhârâ’da bir takım âlimler arasında, Allahü teâlânın görülüp
bulundurur. Görüldüğü gibi kalb, herşeyden geniş bir latifedir.
görülemeyeceğinden konuşulmuştu. Hepsi de Alâüddîn-i Attâr
Böyle olunca, onu bir kimse nasıl anlayabilir. Bunun için
hazretlerine tam inanıyorlardı. Bir kısmı gelip, ona mes’eleyi
hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ; “Yere ve göğe sığmam, mü’min
açıp, siz hakemsiniz, bize doğru yolu gösteriniz dediler. Hâce
kulumun kalbine sığarım” buyurdu. Bu, derin sırlardandır”
Alâüddîn, mu’tezile sapık yoluna meyilli ve rü’yeti inkâr
buyurdu.
edenlere; “Üç gün devamlı bize gelip, tam bir ihlâs ve temiz bir
düşünce ile sükût üzere meclisimizde oturun. Ondan sonra
Alâüddîn-i Attâr hazretleri şöyle anlattı: “Birgün, hocam
hükm verelim” buyurdu. Onlar da, üç gün, devamlı Hâce
Behâeddîn-i Buhârî’nin huzûrunda bulunuyordum. O gün hava
Alâüddîn’in sohbetine gelip, sükût üzere oturdular. Üçüncü
kapalı idi. Bana; “Öğle namazı vakti girdi mi?” dedi. “Hayır”
günün sonunda, onlarda bir hâl ve kendini kaybetme hâsıl
dedim. “Semâya bir bak” buyurdu. Gökyüzüne bir baktım ki,
olup, dayanamadılar.
melekler toplanmış, öğle namazı ile meşgûl oluyorlardı.
Gözlerimdeki perde kalkıp bu hâli görünce, bana; “Sen, hâlâ
Yere düşüp yuvarlanmağa başladılar. Kendilerine gelince,
öğle vakti olmamış diyorsun” buyurdu. Hocama verdiğim
kalkıp tam bir tevâzu ile; “Rü’yetin, hak olduğuna inandık”
cevaptan çok utandım, bir müddet bu hâdisenin ezikliğini
deyip, bir daha Hâce Alâüddîn’in hizmet ve huzûrlarından
duydum.”
ayrılmadılar.
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Hocamız, Emîr Hüseyn’e, kış
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Hazret-i Hâce (kuddise sirruh)
mevsiminde çok odun toplamasını emr etti. Odun toplama işi
Buhârâ’da idi. Eshâbının ileri gelenlerinden Mevlânâ Ârif,
bittiğinin ertesi günü, kırk gün devam eden kar yağmaya
Hârezm’de idi. Birgün eshâbı ile, görme sıfatı üzerinde
başladı. Sonra Hâce hazretleri, Hârezme gelmek için yola
konuşuyordu.
çıktı. Şeyh Şadî de hizmetinde idi. Hıram nehrine
Söz arasında; “Mevlânâ Ârif, şu ânda Hârezm’den Serâ’ya
doğru yola çıktı ve filân yere ulaştı” buyurdu. Bir müddet
sonra; “Kalbime geldi ki, Mevlânâ Ârif, Serâ’ya gitmekten vaz
geçti. Şu ânda Hârezm istikâmetine doğru geri döndü.”
buyurdu. Talebeleri bu konuşmanın olduğu gün, saat ve târihi
bir yere yazdılar. Bir zaman sonra Mevlânâ Ârif, Hârezm’den
geldiklerinde, suyun üzerinden yürümesini ona emir etti. Şeyh
Şâdî korktu. Çekindi. Bir defa daha emr etti. Yine yapamadı. O
zaman bir teveccühle ona baktı. Bununla kendinden geçti.
Kendine gelince, ayağını suyun üzerine koyup yürüdü. Suya
batmadı. Hocamız da arkasından yürüdü. Suyun üzerinden
karşıya geçince, Hocam; “Bak bakalım, pabucun hiç ıslandı
mı?” buyurdu. Baktığında, Allahü teâlânın kudreti ile, en küçük
ni’meti yediğinizi unutmayınız” buyururdu. Cemâat ile toplu
bir ıslaklık yoktu.”
hâlde yemek yerlerdi, içlerinden biri gaflet ile ağzına bir lokma
alsa; “Önündeki yemeği, Allahü teâlânın huzûrunda olduğunu
Alâüddîn-i Attâr şöyle anlattı: “Hâce Behâeddîn-i Buhârî
unutmadan ye! Allahü teâlâyı hatırla, başka şeyler düşünme.
hazretlerinin vefâtı sırasında Yâsîn-i şerîf okuyorduk. O da bizi
Allahü teâlâ, sana senden yakındır. O’nu düşün” buyururdu.
dinliyordu. Yarısına gelince, nûrlar gözükmeye başladı.
Bir yemek gafletle, öfkeyle veya zorla pişirilse, o yemekten
Kelime-i tevhîdi söyleyerek son nefeslerini verdiler.”
kendisi yemez, yedirmezdi.”
Alâüddîn-i Attâr anlattı: “Behâeddîn-i Buhârî hazretleri,
Alâüddîn-i Attâr hazretleri buyurdu ki:
ömrünün son günlerinde bana kabrini kazmamı emr buyurdu.
Gidip, emredildiği gibi kabri kazdıktan sonra huzûruna geldim.
“Hakîkat, zenginliğin gösterişinden korkmak ve titremek
Bu sırada, acaba kendilerinden sonra irşâd emrini kime
gerektirir. Zenginlik taslamamalı, Allahü teâlânın verdiğine
verecekler diye hatırımdan geçmişti. O ânda mübârek başını
şükretmelidir.”
kaldırıp; “Söyleyeceğimi, Hicaz yolunda söylemiştim. Her kim
bizi arzu ederse, Hâce Muhammed Pârisâ’ya nazar etsin”
buyurdu. Bu sözü söyledikleri günden sonraki gün vefât etti.”
“Evliyâ ile sohbet, aklın artmasına sebeptir.”
“Evliyânın mezarlarını ziyâret eden, kabirdeki zâtın
Alâüddîn-i Attâr, hocasını şöyle anlattı: “Hâce Behâeddîn
büyüklüğünü ne kadar anlamış ise ve o velîye ne düşünce ile
Nakşibend hazretleri o derece fakir idi ki, evlerinde kış günleri
teveccüh etmiş, ya’nî kalbini ona bağlamış ise, ondan o kadar
namaz kılmak için yere serecek birşey bulunmadığından, eski
feyz alabilir. Kabir ziyâretinin faydası çok olmakla beraber,
bir kilim serip, onun üzerinde namaz kılarlardı. Maişetlerine bir
evliyânın rûhlarına teveccüh edebilen kimse için uzaklık zarar
çekirdek bile haram karıştırmazlardı. Kendilerinin ve aile
vermez.”
efradının helâlden yemesine çok dikkat ederdi. Şüphelendiği
herhangi bir şeyden uzak dururlardı. “İbâdet on kısımdır.
Dokuzu helâl rızık aramaktır. Diğer kısmı, sâlih ameller ve
ibadetlerdir” buyurulan hadîs-i şerîfi bildirirlerdi. Fakir
olmalarına rağmen, lütuf ve keremleri bol olup, cömert idiler.
Bir kimse bir hediye getirse, mümkünse getirilen hediyenin iki
misli kıymetinde bir hediye verirlerdi. Tanıdığı veya tanımadığı
bir kimse evlerine ziyârete gelse, güleryüzle karşılar,
nezâketle yol gösterir, evlerinde ne bulunursa ikram ederlerdi.
Misâfirlerine bizzat kendisi hizmet ederdi. Eğer ev soğuk
olursa, kendi giyeceğini ve yatağını misâfire verirdi. Misâfirin
hayvanı varsa, hayvanın yemîni ve suyunu verirdi. Nafakasını
çalışarak te’min ederdi. Bunun için eker, biçerdi. Bir miktar
arpa, biraz da hayvan yemi eker kaldırır, bununla geçinirdi.
İşinde bizzat kendisi çalışır, bütün işlerini görürdü.
Zamanındaki âlim ve sâlihler onun ziyâretine gelip, hâlis ve
helâl yemek yiyelim diye onun sofrasında yerlerdi. Her zaman
“Bu yola taklid ederek girenin, birgün hakîkate kavuşacağına
kefil olurum. Hocam Behâeddîn-i Buhârî, bana kendilerini
taklid etmemi emr ettiler. Onları taklid ettiğim ve hâlen etmekte
olduğum her şeyde, onun eser ve neticesini görüyorum.”
“Nefsi terbiye etmekten maksad, bedenî bağlılıklardan geçip,
rûhlar ve hakîkatler âlemine yönelmektir. Kul, kendi istek ve
arzularından vaz geçip, Hakkın yoluna mâni olan bağlılıkları
terketmelidir. Bunun çâresi şöyledir: “Kendisini dünyâya
bağlayan şeylerin hangisinden istediği ân vazgeçebiliyorsa,
bunun maksada mâni olmadığını anlamalıdır. Hangisini
terkedemiyorsa ve gönlünü ona bağlı tutuyorsa, onun Hak
yoluna mâni olduğunu anlamalı ve o bağlılığın kesilmesine
çalışmalıdır. Bizim hocamız Şâh-ı Nakşibend, o kadar ihtiyâtlı
idi ki, yeni bir elbise giyse; “Bu elbise falan kimsenindir”
diyerek, onu emânet gibi giyerlerdi.”
ve her işte sünnet-i seniyyeye uyar ve bilhassa yemek
“Kalbe anî olarak gelen çeşitli vesveseler ve telkinler, insanın
husûsunda Peygamberimize ( aleyhisselâm ) uymaya çok
kemâline mâni olmaz. Ancak, kalbe yerleştirmemelidir. Kalbe
dikkat ederdi. Çoğu zaman ekmeği kendi pişirir ve sofra
gelen bu vesveseleri tamâmiyle uzaklaştırmak imkânsızdır.
hizmetini kendi yapardı. Yemek yerken; “Sofra başında,
Ba’zı âlimler; “Kalbe yerleşmediği müddetçe, onların hiçbir
kendinizi Allahü teâlânın huzûrunda biliniz. O’nun verdiği
kıymeti yoktur” dediler. Eğer kalbe yerleşirse, feyz yollarını
Talebelerinden Şeyh Safiyyüddîn anlattı: “Hocam, hayatlarının
keser. Bunun için batın hâllerini murâkabe etmelidir.”
sonunda ve yakınlarının huzûrund; bu fakîr hakkında buyurdu
ki: “Yirmi yıldan fazla bir zamandır Safıyyüddîr ile aramızda,
“Aradaki mesafe ne kadar çok olursa olsun, talebe, hocasına
Allahü teâlânın rızâs için olan bir dostluk vardır. Elbette bu
durumunu ma’nevî yol ile arzetmelidir ki, gafletten
dostluk bozulmaz.” Ben orada olmadığım birgün de; “Ondan
kurtulabilsin.”
râzıyım. Allahü teâlânın Resûlünün, Eshâb-ı kirâmından râzı
“Bir âlimi ve evliyâyı ziyâret etmekten maksad, Allahü teâlâya
oldukları gibi” buyurmuşlar.”
yönelmektir. O büyüklerin rûh-ı şerîflerini tam bir yönelme ile
Alâüddîn-i Attâr, vefâtına yakın buyurdu ki: “Allahü teâlânın
ziyâret, cenâb-ı Hakkın rızâsına kavuşmaya vesiledir. Nitekim
inâyeti ve Hâce Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin himmeti ile,
görünüşte halka tevâzu, hakîkatte Hakka tevâzudur. Çünkü
müsâade edilseydi, bir nazarda bütün insanları vilâyet
insanlara tevâzu göstermek, Allahü teâlânın rızâsı için ise
mertebesine kavuştururdum. En önce Allahü teâlânın ezelî
makbûldür.”
inâyetini görmek ve bundan ümitli olmak lâzımdır. Bundan bir
Seyyîd Şerîf Cürcânî, Muhammed Pârisâ, Ya’kûb-i Çerhî gibi
âlimler ve velîler Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin talebesidir.
Bunlardan başka pekçok kimseler, onun vasıtasıyla hidâyete
kavuştu, başkalarını yetiştirecek irşâd makamlarına yükseldi.
Vefâtlarından evvel, talebelerinden biri şöyle bir rü’yâ gördü:
“Büyük bir otağ kurulmuş. Otağda Peygamber efendimiz de
bulunuyordu. Alâüddîn-i Attâr hazretleri ile hocası Behâeddîn-i
Buhârî hazretleri de otağın yanında duruyor ve içeri girip
Peygamber efendimizi görmek istiyorlardı. Bir ara Behâüddîn-i
Buhârî içeri girdi ve bir müddet sonra sevinç ile çıkarak
buyurdu ki: “Bize, kabrimizin 100 fersah mesafesine
defnedilecek her müslümana şefaat etmemiz ihsân edildi.
Alâüddîn-i Attâr’a da 40 fersah mesâfedekilere şefaat ihsân
edildi. Bizi sevenlere ve ihlâs ile bağlılık gösterenlere de, bir
fersah mesafede olanlar ihsân edildi.” (Bir fersah altı
kilometredir.)
Talebelerine birgün vasıyyet ederek buyurdu ki: “Birbirinize
sığının! Her işte yolunuz, dînî ölçülere bağlılık olsun! Ölçüleri
ân gâfil kalmamalıdır. Dâima muhtaç olduğunu düşünmelidir.
Allahü teâlânın küçük bir gadabını çok büyük görmeli, titremeli
ve çok korkmalıdır.”
Son hastalıklarında, Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin
rûhâniyeti ile hayli sohbet etti. Buyurdu ki: “Dostlar ve azîzler
hep gitti. Ba’zıları da arkalarından gitmek üzeredir. Elbette o
âlem, bu âlemden üstündür.” Bundan sonra bir ara bahçedeki
yeşilliğe gözleri takıldı. Yakınlarından biri; “Ne güzel sebzelik”
deyince; “Toprak da güzeldir. Bu âleme hiç meylimiz
olmamıştır. Dostların gelip bizi bulamayınca, gönülleri kırık
dönmelerinden başka kederimiz yoktur” buyurdu. Receb
ayının yirmisine rastlayan Çarşamba gecesi, son nefesinde
“La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” diyerek vefât etti.
Vefât ettiği gece, sevenlerinden biri onu rü’yâsında gördü.
Buyurmuş ki: “Allahü teâlânın bize verdiği ni’metler ve
ihsânlar, yazı ile, söz ile anlatılamaz. Bunlardan en küçüğü
şudur ki: kabrimin kırk fersah uzaklığına defnedilmiş olanların,
benim şefaatim ile affolunacağı, mağfiret buyurulacağı
bildirildi”
yerine getirmek azminden dönmeyiniz! Sohbet mühim
sünnettir. Bu sünnete riâyet edin, umûmî ve husûsi şekilde
ona devam ediniz! Eğer bu yolda sebat ve istikâmet
1) Tam İlmihâl Se’âdeti Ebediyye sh. 410-983
gösterirseniz, bir ânda büyük derecelere kavuşursunuz.
Hâlinizin dâima yükselişte olması lâzımdır.”
2) Hadâik-ül-verdiyye sh. 144
802 (m. 1400) senesinde, bel ağrısıyla başlayan bir hastalığa
3) Nefehât-ül-üns sh. 428
yakalandı. 2 Receb Perşembe günü yatağa, yattı.
4) Reşehât (Osmanlıca) sh. 162
5) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 70
Abdülkerîm Efendi’ye de birer medrese verilip, diğer beş
medrese de, devrin mümtaz müderrislerine ihsân edildi. Fâtih
6) Makâmât-ı Nakşibendiyye sh. 180, 182
Sultan Mehmed Hân, Alâüddîn Tûsî’ye yevmiyesi hâricinde,
İstanbul civarında bir yer olan Müderris köyünü mülk olarak
7) Behcet-üs-seniyye sh. 16
8) İrgâm-ül-merid sh. 60
9) Reşehât (Arabî) sh. 67
verdi. Bugünkü Zeyrek Câmii’nin yanında, kırk odalı bir
binadan müteşekkil olan Zeyrek Medresesi’nde birçok âlim
ondan ilim öğrendi. Fâtih Sultan Mehmed Hân da, zaman
zaman bu medreseye gelir, Alâüddîn Tûsî’nin derslerini dinler,
anlatılanlardan çok memnun olarak ayrılırdı. Medreseyi bir
10) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 166
ziyâretinde, Alâüddîn Tûsî’ye hil’at (pâdişâhların taltif için
verdikleri elbise) ve onbin akçe (1,142 kg. altın), talebelerin
herbirine de beşyüz akçe (57,1 gr. altın) hediye ederek, onları
taltif ve teşvik etti.
ALÂÜDDÎN TÛSÎ
Alâüddîn Tûsî’nin ilmî kudreti, münâzara kabiliyeti, dînî gayreti
gibi husûsiyetlerinden dolayı, ona karşı üstün bir muhabbet ve
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kelâm ve usûl ilimlerinde
de âlim idi. İsmi, Ali bin Muhammed’dir. Alâüddîn lakabı
verildi. Tûsî, Betârkânî ve Rûmî nisbet edildi. İran’da Tûs
taraflarında doğan Alâüddîn Ali Tûsî, 887 (m. 1482) yılında
Semerkand’da vefât etti.
Gençliğinde İran ve Horasan taraflarında, Mâverâünnehr’de
ilim tahsil etti. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri kıymetli din
bilgilerini öğrenip aklî ve naklî ilimlerde yetişti. Anadolu’da ilme
hürmetkar, âlime ta’zimkâr olan Osmanlı sultanlarının
varlığından haberdâr oldu. Onların hizmetinde bulunmayı arzu
etti. Alâüddîn Tûsî’nin tahsilini bitirdiği sıralarda, Osmanlı
Devleti’nin başında Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın babası
Sultan İkinci Murâd Hân bulunmaktaydı. Anadolu’ya gelip
Osmanlı ulemâsıyla sohbet etti. Sistemli çalışması, engin
bilgisi, üstün zekâ ve kabiliyeti, karşısındakini ikna ve ta’lim
kudreti, bilgisinden aldığı güçten kaynaklanan ilmî cesâreti ve
öğretme gayretleriyle Osmanlı ulemâsının takdîr ve
muhabbetini kazandı. Çeşitli memleketlerdeki üstün ilim sahibi
ve kabiliyetli kimselere büyük imkânlar sağlayarak, teşvik edip
memleketine çekmek için çırpınan Sultan Murâd Hân, ayağına
kadar gelmiş olan Alâüddîn Tûsî’yi kaçırmadı. Bursa’daki
Sultaniye Medresesi’ne, günlük elli akçe (5,7 gr. altın) yevmiye
ile başmüdderris ta’yin etti. Kısa zamanda Osmanlı ulemâsı
arasında meşhûr olan Alâüddîn Tûsî, fetihten sonra
İstanbul’da açılan sekiz medreseden biri olan Zeyrek
Medresesi’ne günlük yüz akçe (11,4 gr. altın) yevmiye ile
müderris ta’yin edildi. Alâüddîn Tûsî ile birlikte Hocazâde ve
hürmet besleyen Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’da
yaptırdığı, bugünkü Fâtih Câmii civarındaki Semâniye
medreselerinden birine müderris ta’yin etti. Daha sonra
Edirne’deki Üç Şerefeli Medresesi’ne, müderris ta’yin etti.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, âlimlerin çalışmasına, sapıklıkların
ortadan kaldırılıp, doğru bilgilerin hak delîllerle isbât edilerek
ortaya çıkarılmasına, Allahü teâlânın dîninin doğru olarak
öğrenilip öğretilmesine büyük ehemmiyet verirdi. Bu yüzden;
felsefeci İbn-i Sina’nın sapık fikirlerine cevap veren İmâm-ı
Gazâlî’nin ( radıyallahü anh ) yazdığı “Tehâfet-ül-felâsife” adlı
eserine reddiye yazmak gibi bir sapıklığa düçâr olan
Endülüslü felsefeci İbn-i Rüşd’ün fikirlerinin bozukluğunun
ortaya çıkarılmasını istedi. Bu işle Alâüddîn Tûsî’yi ve
Hocazâde’yi vazîfelendirdi. Hocazâde dört ay sonra, Alâüddîn
Tûsî altı ay sonra bir eser yazarak, İbn-i Rüşd’ün; “Akıl
îmândan üstündür” sözüne karşı, İmâm-ı Gazâlî’nin (
radıyallahü anh ); “Îmân akıldan üstündür” sözünün
doğruluğunu isbât ettiler. Eserler, zamanın en büyük
âlimlerinden müteşekkil bir hey’et tarafından tetkik edildi.
Hocazâde’nin eserini, maksada daha uygun, takdîre daha
lâyık buldular. Alâüddîn Tûsî, bu hâdiseden sonra, Anadolu’da
kendini geçen büyük âlimlerin yetiştiğini görüp, üzüldü. Bu
üzülmesini kendisi için bir eksiklik sayıp, nefsini terbiye etmek
için ehil bir kimse, bir Allah dostu aramak niyetiyle yola çıktı.
Talebesi Abdullah-i İlâhî ile birlikte, İran’da Kirman taraflarına
gitti. Fâtih Sultan Mehmed Hân, onun ayrılışına çok
üzüldüysede, mâni olamadı. Doğup büyüdüğü yerlerde de
hizmet etmek istedi. Tebrîz’e gitti. Kirman’da bir medresede
Hânefiyye’ye ulaşır. Seyyid idi. Ali bin Şihâb, Kerâmet ve
ilim öğretti. Daha sonra Mâverâünnehr taraflarına gitti. Hâce
harikulade hâller sahibi olup, feyz ve nûrları her tarafa yayıldı.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin sohbet halkasına dâhil olup,
tasavvuf yoluna girdi. O mübârek insanın üstün nazarları, feyz
Ali bin Şihâb, vera’ sahibi idi. Şüphelilerden çok sakınırdı.
ve nûrları ile olgunlaştı. Kalbinden dünyâ sevgisi, şan ve
Değirmene gittiğinde, kendisinden önce un öğütülmüş ise, taşı
şöhret hissi gibi uygunsuz şeyleri tamamen çıkarıp, attı. Allahü
kaldırır, başkalarının un kalıntılarını temizler, bunları toplayıp
teâlânın dinine ve kullarına, yalnız O’nun rızâsı için hizmet
hamur yapar, sonra hayvanlara verirdi. Daha sonra kendi
etmek düşüncesi kalbinde yerleşti. Pekçok talebe yetiştirip,
buğdayını öğütürdü. Başkalarına âit tarlanın otundan ve
kıymetli eserler yazdıktan sonra Semerkand’da vefât etti.
ekininden beslenmiş olmaları ihtimâliyle, vefâtına kadar, ekini
ve otu bol olan yerlerin kuşlarından yemedi. Çok vera’ sahibi
Alâüddîn Tûsî’nin talebeleri arasında; İkinci Bâyezid Hân devri
olması sebebiyle, arının yaptığı balı da yemedi. Sebebini
şeyhülislâmlarından Abdülkerîm Efendi ve evliyânın
soranlara; “Bahçe sahiplerini, bahçelerindeki şeftali, zerdali
meşhûrlarından Abdullah-i İlâhi gibi büyükler de vardır.
v.s. ağaçlarından arıları kovarken gördüm. Onların
çiçeklerinden alıp yemelerine müsâade etmiyorlar. Allahü
Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: İmâm-ı Gazâlî
teâlâ, başkalarının rızâsı olmadan, onların arazisinde, inek
ve İbn-i Rüşd arasındaki ayrılıklar ve İmâm-ı Gazâlî’nin (
otlatmayı haram kıldı. Hem rızâları dışında ineği otlatacaksın,
radıyallahü anh ) üstünlüğü hakkında Fâtih Sultan Mehmed
hem de sütünü sağıp içeceksin, böyle şey olmaz” buyurdu.
Hân’ın emriyle yazdığı “Ez-Zâhire”, Teftâzânî’nin ( radıyallahü
anh ) “Telvîh”ine haşiye, Seyyîd Şerîf Cürcânî hazretlerinin
Ali bin Şihâb, çocuklara ders okuturdu. Bu sebeble, ne
“Mevâkıf”ının şerhleri üzerine haşiyeleri ve değişik mevzûlarda
onlardan, ne de babalarından hiçbir şey almadı. Kıtlık zamanı
birçok eserleri vardır.
günlerce aç kaldığı hâlde, kimseden birşey kabûl etmedi.
Kendisine getirilen hediyeleri, dul ve yetimlere dağıttı.
Dergâhının duvarına asılı bir heybesi vardı. Fazla gelen
1) Şakâyık tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 117
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 145
3) El-A’lâm cild-5, sh. 9
ekmek parçalarını oraya koyardı. O sepet hergün dolardı.
Yanında yüz kadar talebesi vardı. O ekmekleri, küçük sepetler
içerisinde akşam talebeleri ile şehre gönderir, oranın
fakirlerine dağıttırırdı. Kıtlık günleri bittikten sonra, yine o
fakirlere; bakla, peynir, gibi şeylerle yardım etmekten geri
durmadı.
4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 185
Ali bin Şihâb, zâlimlere yardımcı olduklarını tahmin ettiği
5) Keşf-üz-zünûn sh. 497, 513, 825, 1144, 1479, 1856, 1892
kimselerin hiçbir şeyini alıp yemezdi. Birgün kendisine, birisi
yemek getirdi. Getirilen yemeği yemedi Getiren kişi; “Efendim
6) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 737
bu helâldir. Alnımın teri ile kazandım” deyince; “Ben terazisini
tutanın, hangi tarafın ağır bastığını ihlâsla gözetmeyenin
yemeğini yemem” buyurdu.
Şeyh-ül-İslâm Zekeriyyâ el-Ensârî şöyle anlatır: “Ali bin Şihâb,
ALİ BİN ŞİHÂB
Evliyânın büyüklerinden. Doğum târihi bilinmemektedir. Allahü
teâlânın dostlarının büyüklerinden olan Ali bin Şihâb, 891 (m.
1486) senesinde vefât etti. Nesebi dördüncü dedede Tilmsân
sultânı Ebû Abdullah’a, sonra da Seyyid Muhammed bin
Câmi’ul-Ezher’de benim yakın arkadaşım idi. Çok çalışma
husûsunda, gündüzleri oruç tutmada, geceleri Kur’ân-ı kerîmin
yarısını namazda okumada ikimiz örnek gösterilirdik. Fakat o,
vera’da benden çok ileride idi. Mısır’ın yemeğini yemedi.
Başkasının Nil’den taşıyıp getirdiği suyu içmedi. Kendisinin bir
kabı vardı. Onu alır, Nil nehrine gider, doldurur getirirdi. Bir
gece, getirdiği suyu biz içip bitirdik. Su sanıp, testiyi alıp
kırâatine uygun Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bunu bitirince,
baktığında boş çıktı. Hiçbir şey demedi ve tebessüm etti.
cemâate namaz kıldırırdı. Namaz bittikten sonra, güneş
doğuncaya kadar tekrar Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bu vakitte
Ali bin Şihâb, “El-Minhâc,” “Eş-Şâtıbiyye”, “El-Minha” adlı
mektep çocukları gelirdi. Onlara, ikindi vaktine kadar ders
eserleri okudu. Âdeti olduğu üzere, annesi ona; şekerli ve
okuturdu. Sonra tekrar abdest alma yerlerinin suyunu
tahinli olan ekmek getirirdi. Bu, onun gıdası idi. Annesi daha
doldururdu. Bu işten sonra, dergâh kapısının yanındaki
sonra onun çamaşırlarını yıkamak istedi. Oğlunun bülûğ
dükkânı açar, zeytinyağı, bal, pirinç, biber gibi şeyler satar,
çağına geldiğini anlayıp; “Yavrum, bu belde ehlinden sana
halkın bu tür ihtiyâcını da karşılar, gün batmadan evvel işini
zarar gelmesinden korkarım. Gel seni, kendi memleketinden
bitirirdi. Sonra da ezan okur, cemâate akşam namazını
olan birisi ile evlendireyim” dedi. O da mes’eleyi bana açtı.
kıldırırdı. Namazdan sonra, yatsı namazına kadar Kur’ân-ı
Ben de ona; “İstihâre yap. Allahü teâlâdan hayırlısını iste”
kerîm okurdu. Yatsı namazını kıldıktan sonra, Ali bin Şihâb
dedim. O, annesine çok itaatkâr olduğu için, onun emrini
evine gider, bir miktar istirahat ederdi. Sonra tekrar aynı işleri
dinledi. Annesi, tek başına çuvalları merkebe yükleyebilen
yapmaya başlardı. Hanımı onun bu hâline acıyıp; “Efendi, bir
güçlü-kuvvetli bir kadın idi. Ali bin Şihâb; “Ben, ilmi ve ahlâkı
gece olsun kendine dinlenecek bir zaman ayırmaz mısın?”
anamdan öğrendim” buyururdu.”
diye sorunca; “Biz buraya dinlenmek için gelmedik” buyururdu.
Ali bin Şihâb şöyle anlatır: “Ben küçük yaşta iken, babam vefât
Ali bin Şihâb, birine birşey satıp da alacağı parada şüpheye
etti. Annemin yanında, onun terbiyesi ile büyüdüm. Ücretle
düştüğünde, o parayı almaz, müşterinin istediği şeyi ona verir,
köylülerin hayvanlarını otlatmaya başladım. Bu işimle
ihtiyâcını karşılar, “Al, dilediğin gibi kullan, bizden yana helâl
yiyeceğimi te’min ettim. Hayvanları güderken, bir yandan da
olsun” derdi. Müşteri malı alır, bunu kendisini sevdiği için
Kur’ân-ı kerîmi ezberlerdim. Birgün, oradan geçmekte olan bir
yapıyor zannederdi.
derviş benim yanıma gelip; “Yavrum, beni iyi dinle! Annene
danış, Mısır’a git, orada ilim öğren” dedi. Eve gelince, anneme
Muhammed en-Nâmûlî şöyle anlatır: “İbrâhim el-Matlûbî,
durumu anlattım. O da anlattıklarımı uygun gördü ve bana dört
talebeleri ile birlikte, incir mevsiminde inciri bol bir yere
ay kadar yetecek azık hazırladı. Onu alıp yola çıktım. İlim
geldiler. Oranın halkı, kendilerine misâfir olmalarını, bol bol
tahsilimi tamamlayıp yanına dönünceye kadar, bütün
incir ikram etmek istediklerini söylediler. Talebeler de incir
ihtiyâcımı gönderdi.”
yemek arzusunda idiler, İbrâhim el-Matlûbî; “Biz inciri Ali bin
Şihâb’ın beldesinde yiyeceğiz” deyip, orada kalmadı ve yola
Talebelerinden birisi şöyle anlatır: “O, vefâtına kadar hiçbir
koyuldular. Talebelerin aklına, incir yetişmeyen bir yerde nasıl
kimsenin gıybetini yapmadı. Bundan uzak durdu, ömrü
incir yenir düşüncesi geldi. Nihâyet Ali bin Şihâb’ın beldesine
boyunca boş durduğu ve lüzumsuz bir işle meşgûliyeti olmadı.
geldiler. Ali bin Şihâb gelenleri karşılayıp, içeriye buyur etti ve
İbâdet ve insanlara faydalı işlerle meşgûl oldu. O, geceleyin
önlerine, içinde incirin en güzeli olan büyük bir sepet koydu.
biraz uyur, sonra kalkar abdest alır, namaz kılardı. Daha sonra
Talebeler hocalarından, daha önce içlerinden geçen düşünce
büyükçe bir kap alır, su doldurulması gereken yerleri doldurur,
sebebiyle özür dilediler ve tövbe ettiler.”
bir taraftan da Kur’ân-ı kerîm okurdu. Bu hâli, sabah namazına
kadar devam ederdi. Çok kere, bu zaman zarfında Kur’ân-ı
Ali bin Şihâb, ekin ekme zamanında, tarlasına ektiği buğday
kerîmin yarısını okumuş olurdu. Dergâh, câmi ve o civardaki
için bir sınır çizerdi. Sınırın dışında kalan yere de bakla ekerdi.
yolculara âit olan sebilleri su ile doldururdu. Hattâ hayvanlara
Bakla ile buğday arasındaki sınırda yetişenleri almaz, halka
âit su içme yerlerine de su koyardı. Sonra câmideki abdest
bırakırdı. Bulunduğu beldede sıcakların çok olması sebebiyle,
alma yerlerinin suyunu doldururdu. Temizlenmesi gereken
ekini gece biçerlerdi. Ali bin Şihâb, ekin biçmeye giderken
yerlerin temizliğini yapardı. Bütün işleri bitirdikten sonra,
abdest ibriğini de yanında götürürdü. Gece ekin biçip sabah
dergâhın damına çıkar, Allahü teâlâdan af diler, tesbih okurdu.
namazı vakti girince, işi bırakır, abdest alıp namaza dururdu.
Daha sonra sabah ezanını okur, iner câmiye girerdi. Sabah
Namazını biraz uzatırdı. Ortağı, bu gecikmeden biraz sıkılırdı.
namazının sünnetini kılar, sonra da talebeleri ile birlikte
O da haliyle bunu anlar ve; “Haram yoldan kazanılan her
ayrılacağında, işini yürütmek ve anbarları teslim işi için emîn
yiyecek haram olur” derdi.
birisini aradı. Köylüler, Ali bin Şihâb’dan daha emîn kimsenin
olmadığını söylediler. Muhammed bin Abdürrahmân gidip, işini
Oğlu şöyle anlatır: “Babam; “Helâl lokma ile beslenen bedeni
kendisine havale etmek istediğini Ali bin Şihâb’a söyledi.
toprak çürütmez” buyurdu. Onun bu sözüne ba’zı kimseler
Fakat o kabûl etmedi. Muhammed bin Abdürrahmân da çok
i’tirâz edip, bu durumun Peygamberlere ve şehîdlere mahsûs
ısrar ederek, işlerini ve anahtarları ona teslim etti. Ali bin
olduğunu söylediler. Bir müddet sonra babam vefât etti.
Şihâb da bu ısrar üzerine onu kırmayıp, işlerini teslim aldı. Bir
Aradan yirmibir sene geçti. Babamın söylediği söze yine i’tirâz
zaman sonra, tarladaki kavun ve karpuzlar oldu. Onları topladı
edenler oldu. Sözünün doğru olup olmadığını anlamak için,
ve bir yere koydu. Zamanı biraz geçince, telef olmasın diye
gidip kabrini açtılar. Onu, ilk gün koydukları gibi bembeyaz bir
satmak istedi. Tellâl tutup ilân etti. Alan olmadı. Telef olan bu
kefen içinde buldular. İnkarcılar tövbe ve istiğfar edip, Allahü
malları kendi hesabına yazdı. Sonra hayvanlara verilen otların
teâlâdan af dilediler.”
dağılışını günü gününe bir yere yazdı. Hangisine ne kadar
Ali el-Iyâşî, Ebü’l-Abbâs’ın talebelerinden idi. Bir gece Ali bin
Şihâb’ın dergâhında geceledi. O gece Ali bin Şihâb’ı, kabrinde
Kur’ân-ı kerîm okurken gördü. Meryem sûresinden başlayıp,
Rahmân sûresine kadar okudu. Sabah, tan yeri ağarırken
okumayı bıraktı. Ali el-Iyâşî, durumu orada bulunanlara anlattı.
Onlar da; “Evet! O, Ali bin Şihâb’dır” dediler.
Ali bin Şihâb, vefâtından az önce; “Kabrimi belli etmek için bir
nişan koymayınız. Beni, şu kubbeli yerin arkasına defnediniz”
diye vasıyyette bulundu.
Oğlu Şeyh Abdürrahmân şöyle anlatır: “Babamın vefâtı
yaklaştığında, Abdülazîz ed-Dirînî’nin “Tehâret-ül-kulûb”
kitabını istedi. Onda yazılı zâtların vefât ediş hâllerinin
okunmasını istedi. Bir müddet dinledikten sonra, derin ve
hüzünlü nefes aldı ve; “Onlar, kâfileler hâlinde atlarla geçip
yem verildiğini ve neler verileceğini tesbit etti. Hasta olanları
da yazdı. Birçok işi yapıp, hesabını tuttu. Nihâyet malların
sahibi olan Muhammed bin Abdürrahmân geri döndü. Yapılan
işleri, tutulan hesapları görünce, Ali bin Şihâb’ın ayaklarına
kapandı ve; “Efendim, af buyurunuz. Sizin gibi bir zâtı
kendime vekîl yapıp işimde çalıştırdım” deyip, özür diledi.
Ali bin Şihâb, ba’zan mushaf yazardı. Bundan aldığı hediye ile
ihtiyâcını giderir, fazlasını da dul kadınlara ve fakirlere
dağıtırdı, İlmi eserler de yazdı. Yazarken Kur’ân-ı kerîm de
okurdu. Okuması, yazdığı eserde bir yanlışlık yapmasına
sebep olmazdı. Hatasız ve çok güzel bir şekilde yazardı.
Ali bin Şihâb, ba’zan süt ve sulu yemekleri hasta kimselerle
birlikte oturup yer ve; “Bunlar, gönlü kırık kimselerdir”
buyururdu.
gittiler. Biz ise, topal bir merkep ile onları ta’kibe çalışıyoruz.”
Talebeleri; “Biz onu, yaz olsun, kış olsun, gündüzleri uyurken
buyurdu. Bir aralık dilinde ba’zı kabarcıklar çıktı. Ev halkından
görmedik. O; “Gündüzler, uyku için yaratılmadı” buyururdu
birisinin; “Vallahi bu dil bu hâle gelmemeli idi. Zira o, geceler
diye naklettiler.
boyu Kur’ân-ı kerîm okudu, hatim indirdi” dediğini duyunca;
“Onun sözlerini duymamış olayım. Eğer o, hesab verme
Şöyle anlatılır: “Hac dönüşü, insanlar onu karşılamaya çıktılar.
husûsunda benim bildiğimi bilseydi, öyle söylemezdi” buyurdu.
İkindi vakti idi. O, hemen dergâhın damına çıkıp ezân-ı
Muhammedîyi okudu. Sonra inip, namaz kıldırdı. Namazdan
Oğlu Hıdır da şöyle anlatır: “Babam Ali bin Şihâb Kâhire’ye
sonra da etrâfı temizlemeye, abdest alma yerlerinin sularını
geldiğinde, yanında ekmek çantası ve su ibriği olurdu. İbriğini
doldurmaya başladı. Daha evine gitmeden, bu işlerini yapıp
Nil nehrinin temiz bir yerinden doldurur, ekmeğini yer ve
bitirdi. O geceden i’tibâren, önceki âdeti üzere, hiç
suyunu içerdi. Bir kere olsun bana âit olan ekmekten yemedi.”
aksatmadan sebilleri, doldurmaya devam etti. Başkalarının
Muhammed bin Abdürrahmân, bir bahar mevsiminde Ali bin
Şihâb’ın bulunduğu bölgeye gelip zirâatle meşgûl oldu.
Anbarlar yaptırdı ve oldukça fazla masraf yaptı. Oradan
hac dönüşü günlerce dinlendiği, boş durduğu gibi yapmadı ve;
“Vakit, keskin bir kılıçtır” buyurdu. Hacdan döndükten sonra,
ağlaması ve hüznü daha da fazlalaştı. Vefâtına kadar hep bu
hâl üzere yaşadı.”
Nûreddîn eş-Şûnî, Ali bin Şihâb’a çok benzerdi. Bedeni, yüzü,
emrine girince, O’nun sohbetinde şanları ne kadar üstün oldu”
sakalı ve çalışması hep onu andırırdı. Bu benzerliği sebebiyle,
buyurdu.
çok kimseler Câmi’ul-Ezher’e onu görmeğe giderlerdi.
Nûreddîn eş-Şûnî vefât ettiğinde, rü’yâda görüldü ve; “Bu
Kendisini Nûreddîn (dînin nûru) ismi ile çağırdıklarında; “Beni,
gece Ali bin Şihâb yanıma geldi ve bana; “Mekânın hoş olsun.
babamın koyduğu Ali ismi ile çağırınız” buyururdu.
Herhangi bir ihtiyâcın olursa beni çağır, hemen gelirim” diye
söyledi” dedi.
Ali bin Şihâb, Kâhire’den dönüşünde birisi ile yol arkadaşı oldu
Ali bin Şihâb buyurdu ki: “Ben, birinin çok ibadetine değil,
Allahü teâlâdan korkusunun çokluğuna ve bir de nefsi ile olan
mücâdelede onu hesaba çekişine bakarım.”
ve ona ne iş yaptığını sordu. O da, müezzin olduğunu
söyleyince; “Yerine ayrılırken birini vekîl bıraktın mı?” diye
sordu. O da, bu suâli önemsemeyip; “O iş kolay, hâlledilir”
deyince, Ali bin Şihâb, onun bu sözünün artık ayrılmayı îcâb
1) Tabâkât-ül-kübrâ cild-2 sh. 109
ettirdiğini ve kendisiyle yol arkadaşlığı yapamıyacağını
söyleyip, ondan ayrıldı.
Berhâmi denilen ba’zı kimseler, ateş yemek, ateşe girmek, dil
ALİ KUŞÇU
üzerinde kılıç gezdirmek gibi işler yaparlardı. Bunlar Ali bin
Şihâb’ın beldesine gelince, o bunlara mâni olup; “Yaptığınız
Fâtih devri kelâm ve fen âlimi. İsmi, Ali bin Alâüddîn bin
bu işlerin dînimizdeki yerini gösterin ve Hocam İbrâhim ed-
Muhammed’dir. Babası, Uluğ Bey’in doğancıbaşısı olduğu
Düsûkî’den böyle bir haber söyleyin” dedi. Onlar cevap
için, Kuşçu lakabıyla meşhûr oldu. Doğum târihi bilinmemekte,
veremediler. O gece Berhâmîler, rü’yâ’da İbrâhim ed-Düsûkî’yi
dokuzuncu asrın başlarında Semerkand’da doğduğu kabûl
gördüler. Onlara; “Hepiniz Ali bin Şihâb’ın sözünü dinleyiniz.
edilmektedir. 879 (m. 1474) senesi Şa’bân ayında İstanbul’da
Ben, Hulefâ-i râşidînin (dört büyük halifenin) ve müctehid
vefât etti. Kabri, Eyyûb Sultân türbesi yanındadır.
imamların çizdiği hidâyet yoluna aykırı olan her işe karşıyım”
dedi. Sabah olunca, hepsi yaptıklarına pişmân oldular ve
Uluğ Bey’in hükümdârlığı sırasında, Semerkand’da dinî
tövbe ettiler. Ali bin Şihâb da onlara; “Eğer hocam İbrâhim ed-
öğrenimini tamamladı. Küçük yaşta, matematik ve
Düsûkî’nin bu işte rızâsı olduğunu bilseydim, sizden önce ben
astronomiye karşı aşırı bir ilgi duydu. Devrin en büyük âlimleri
yapardım” dedi.
olan; Uluğ Bey, Bursalı Kâdızâde Rumi, Gıyâseddîn Cemşid
ve Mu’înüddîn Kâşî’den astronomi ve matematik dersleri aldı.
Ali bin Şihâb, namaz için evinden çıktığında, onu gören namaz
Bu büyük âlimlerden aldığı ilimlerle yetinmeyip, daha fazlasını
kılmayan kimseler bir yere gidemeyip, onun heybetinden
öğrenme arzu ve isteği ile, kimseye haber vermeden,
namaza koşarlardı.
sinesinde ünlü âlimlerin toplandığı Kirman’a gitti. Kirman’da
Ali bin Şihâb, bir yere oturup, oyun ve boş şeylerle vakit
geçiren köylüleri görünce; “Yavrularım, ömür çok kısadır.
Oyun ve eğlence zamanı değildir. Yakında yaptıklarınıza
pişman olursunuz” diye nasihat ederdi.
Ali bin Şihâb, seyyid idi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm
) soyundan olduğunu açıklamazdı ve; “Neseble öğünmek
doğru değildir. Kişi, iyi amel sahibi olmalıdır. Önceleri bir köle
olan Selmân-ı Farisi ve Bilâl-i Habeşî (r.anhümâ) Resûlullahın
bulunduğu sırada, aklî ve naklî ilimler üzerinde çalışmalara
devam edip, burada “Hall-ül-eşkâl-il-Kamer” (Ay safhalarının
açıklanması) risâlesini ve “Şerh-i Tecrîd” adlı eserini hazırladı.
Daha sonra tekrar Uluğ Bey’in yanına dönerek, ondan özür
diledi ve ay’da eskiden beri açıklanmamış ba’zı yerleri
çözmek, îzâh etmek husûsunda yazmış olduğu “Hall-ül-eşkâlil-Kamer” adlı risalesini takdim etti. Uluğ Bey, bu risaleyi
okuyup inceledikten sonra ona; “Bu konuda cidden iyi bir tahsil
yapmışsın” diyerek iltifâtta bulundu. Ali Kuşçu, sonra Uluğ
Bey’in yaptırmakta olduğu meşhûr rasathânenin
mühendishânesinde, ondördüncü asırda ders kitabı olarak
tamamlanmasına me’mûr olundu.
okutuldu.
Ali Kuşçu Kâdızâde Rûmî’nin vefâtı üzerine, Uluğ Bey
2 Risaleti’l-Fethiye (Fetih Risalesi): Risale fil-Heye’ adlı
tarafından Semerkand Rasathânesine müdür olarak ta’yin
risalenin Arabcasıdır. Ali Kuşçu, bu eserin son kısmına gök
edildi. Uluğ Bey’in katledilmesinden sonra, Semerkand
cisimlerinin uzaklıklarıyla ilgili bir bölüm ilâve ederek, Otlukbeli
Medresesi’ndeki dersleri ile rasathânedeki çalışmalarına son
Zaferi’nin bir hediyesi olarak Fâtih Sultân Mehmed Hân’a
vererek, Semerkand’dan ayrılıp, Tebrîz’e gitti. Tebrîz’de Uzun
sunmuştur. Bu eserde, ekliptiğin eğimini hesâb eden Ali
Hasen ona çok iltifât ve ikramda bulundu. Uzun Hasen onu
Kuşçu, eğimi 23° 30’ 17” olarak bulmuştur. Bugün bulunan
sulh yapmak için Fâtih Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. Fâtih
değer ise 23° 27’dır. Bu iki değer arasındaki küçük fark, Ali
Sultan Mehmed Hân, onun değerli bir ilim adamı olduğunu,
Kuşcu’nun astronomideki üstün bilgisini ortaya koyar. Eserin
kısa bir görüşmeden sonra anladı. Uzun Hasen’in ona
ilaveli ve açıklamalı ilk tercümesi 955 (m. 1548) senesinde
gösterdiği ilgi ve alakadan daha fazlasını gösteren Fâtih
Seyyid Ali bin Hüseyn tarafından yapılmış ve Haleb’de
Sultan Mehmed, kısa bir sürede Ali Kuşcu’nun gönlünü
bastırılmıştır. Bu esere dâir birçok şerhler yapılmıştır.
fethetti. Fâtih ona, İstanbul’da kalması için teklifte bulundu.
Bunlardan biri, mühendishâne baş müderrisi Seyyid Ali Paşa
Çünkü onun ilminden faydalanmak istiyordu. Ali Kuşçu bu
tarafından yapılmış olan “Mir’ât-ül-Alem” adlı eserdir. Risale
teklifi kabûl etti. Fakat daha önce üzerine aldığı vazîfeyi yerine
fil-fethiye’nin iki asıl nüshasından biri, İstanbul Rasathâne
getirmek için Fâtihin cevâbını Uzun Hasen’e götürdü. Bu
Kütüphânesi 65/8’de, diğeri ise, Nûr-i Osmaniye Kütüphânesi
vazîfesini tamamladıktan sonra, seçkin talebeleri ve
2911 numarada kayıtlıdır.
yakınlarından meydana gelen ikiyüz kişilik bir kâfile ile
İstanbul’a geldi. Fâtih Sultân Mehmed Hân, onu Ayasofya
3-Risâle fil-Muhammediyye: Cebire dâir bir eserdir. Fâtih
Medresesi’ne müderris olarak tâ’yin etti. Bunun yanında, kendi
Sultân Mehmed Hân’a takdim etmiştir. Ali Kuşcu’nun, eserin
husûsi kütüphânesinin müdürlük görevini de verdi.
son sayfasındaki imzasından, 877 (m. 1472) senesinde
tamamlamış olduğu anlaşılmaktadır. Eserin el yazması,
Ali Kuşcu’nun, İstanbul medreselerinde astronomi ve
Ayasofya Kütüphânesi 2733 Numarada kayıtlıdır.
matematik ilimlerindeki çalışmaları neticesinde, büyük
gelişmeler görüldü. Derslerine İstanbul’un meşhûr âlimleri de
4- Uluğ Bey Ziyci Şerhi: Ali Kuşçu’nun astronomi ile ilgili en
katılırdı, İlim sahasında hizmet ve adları ile ün yapmış olan
önemli eseridir. Uluğ Bey Ziyci’ne dâir Farsça bir şerhtir.
Hoca Sinân Paşa, Molla Lütfî ve Ali Kuşcu’nun oğlu Mirim
Eserde ayrıca, yüksek matematik ve astronomi ile ilgili fizikî
Çelebi gibi âlimler, onun derelerinde yetiştiler.
bilgilere de yer verilmiştir. Eserin iki aslı vardır. Bunların bir
tanesi, İstanbul Rasathânesi Kütüphânesi 113 numarada,
Fâtih Sultân Mehmed Hân, uzun Hasen’e karşı çıktığı sefere
diğeri ise Râgıp Paşa Kütüphânesi 928 numarada kayıtlıdır.
Ali Kuşcu’yu da götürmüştü. Ali Kuşçu bu sefer esnasında,
astronomi ilmine dâir “Er-Risâletü felâhiyye” adlı risalesini
5-Tecrid-ül-kelam Kelâm ilmine dairdir. İlim dünyâsında, Şerh-i
yazdı. Ali Kuşçu, yalnız te’lîf eserleri ile değil, çalışma ve yol
Cedîd (Yeni Açıklama) ismiyle meşhûr olan bu eser,
göstermesiyle devrini aşan büyük bir âlimdir.
Nasîruddîn Tûsî’nin eserine şerh olarak yazılmıştır. Eserde
konu ile alâkalı olarak, Ali Kuşcu’nun kendi görüşlerine de yer
Eserleri: Ali Kuşcu’nun eserleri, Astronomi ve matematikle ilgili
vermesi, esere ün kazandırmıştır. Bu eser, ilk olarak Tebrîz’de
olanlar; kelâm ilmi ile ilgili olanlar olmak üzere iki kısma ayrılır.
basılmıştır. Eserin aslı, İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi
Ali Kuşcu’nun yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır:
82016 numarada kayıtlıdır.
1- Risale fil-Heye’ (Astronomi Risalesi): 862 (m. 1457) yılında
6-Risâle fil-Hisâb: Aritmetik kitabıdır. Üç makaleden meydana
Semerkand’da Farsça olarak yazılmıştır. Osmanlı
gelmiştir. Yıldız hesaplarını içine almaktadır.
diz üzerinde edeble oturdu. Başını önüne eğerek, murâkabe
Ali Kuşcu’nun ayrıca; Risâle-i Adüdiye, Unkûd-üz-Zevhir fî
hâlinde beklemeye başladı. Bir müddet sonra Ravda-i
nâm-il-cevâhir adlı eserleri ve kelâm ilmi ile ilgili eserleri de
mutahheradan Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); “Buyur
bulunmaktadır.
yâ Ali! Seni ma’nevî evlâdım olarak kabûl ettim. Kıyâmete
kadar bu mu’cizem bakî kalsın. Yâ Ali! öyle bir beldeye git ki,
fakirlikleri sebebiyle beni ziyâret edemiyen ümmetim, seni
1) Şakâyik-i Nu’mâniyye cild-1, sh. 177
ziyâret etsinler. Sen benim evlâdım olduğun için, sana yapılan
ziyâreti bana yapılmış gibi kabûl ederim” mübârek sözlerini
2) Zeyl-i Şehâyüt-ı Nu’mâniyye sh. 180
işitti. Bu sözleri, büyük bir zevk ile dinleyen Ali Semerkandî
hazretleri, sevincinden ağladı ve cenâb-ı Hakkın verdiği bu
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3179
ni’metten dolayı şükür secdesi yapdı. Anadolu’ya gitmesi
gerektiğini anladı ve hemen harekete geçti.
4) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 181
Ali Semerkandî hazretleri Anadolu’da seyahat ederken,
Alanya’ya geldi Birgün denizin kenarında yürürken, ağlayan
bir kimseye rastladı. Niçin ağladığını sorduğunda, o kimse;
ALİ SEMERKANDÎ
“Yanımda, çok büyük kıymeti olan bir incim var idi. Onu denize
düşürdüm. Bunun için ağlıyorum” dedi. Onun üzüntüsüne
Osmanlı Devleti’nin kuruluş devrinde, Ankara’nın Çamlıdere
dayanamayan Ali Semerkandî; “Dünyâ malının muhabbetini
beldesinde yaşayan evliyânın büyüklerinden, 720 (m. 1320)
kalbe koymak iyi değildir. Madem ki çok üzülüyorsun, benimle
senesinde İsfahan’da doğdu. Babasının ismi Yahyâ olup,
gel” diyerek sahile indi. Denize dönerek; “Ey balıklar! Allahü
nesilleri Hazreti Ömer’e ( radıyallahü anh ) dayanır. Çok zeki
teâlânın izni ile bir inci bulup getirin!” buyurdu. Bir ânda,
ve pek akıllı idi. Küçük yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve
denizin üzerinde binlerce balık, ağızlarında birer inci ile
muhtelif kırâatlere göre okumasını öğrendi. Genç yaşında;
göründü. Ali Semerkandî, bir tanesini işâret ederek, gelen
tefsîr hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilimlerinde pek yüksek
balıktan inciyi aldı. Vazifesini yapan balıklar tekrar denizin
derecelere kavuştu. Mekke-i mükerreme, Medîne-i
içinde kaybolurken, hâdiseyi hayretle ta’kib eden o kimseye
münevvere, Şam, Kudüs, Irak, Semerkand, Karaman,
inciyi verdi. O kimse, eline verilen incinin kendisine âit
Çamlıdere gibi pekçok beldelerde, İslâmiyeti öğretmek, emr-i
olduğunu görünce daha çok hayret etti.
ma’rûf, nehy-i münker yapmak için dolaştı. 862 (m. 1457)
senesinde Çamlıdere’de vefât etti. Karaman’da vefât ettiği de
Ali Semerkandî, Alanya’dan, bugünkü Ankara’nın Çamlıdere
söyleniyorsa da o zât başkadır.
havâlisine geldi. (Çamlıdere’nin eski ismi Şeyhler olup, bu
zâta izafeten verildi.) Çamlıdere’ye bir derviş kıyâfetinde gelen
Ali Semerkandî, tahsilini tamamladıktan sonra, Mekke-i
Ali Semerkandî, oradaki insanların çok fakir olduğunu görerek,
mükerremeye gitti. Kâ’be-i muazzamada yıllarca imamlık
işâret buyurulan yerin burası olduğunu ma’nevî keşf ile anladı.
yaptı. Orada, insanların Ehl-i sünnet i’tikâdına uygun bir îmân
Buradaki insanların irşâdı, Allahü teâlânın emirlerini bildirmek,
ile yaşamaları, ibâdetlerini sünneti şerîfe uygun yapabilmeleri
yasaklarından kaçındırmak için yıllarca çalıştı. Pekçok
için çok çalıştı. Ma’nevî bir işâret ile Medîne-i münevvereye
talebeleri oldu. İslâmiyeti yaymak için çalıştığı bu bölgede,
geldi Orada Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek
pekçok kerâmetleri görüldü. Nesilden nesile aktarılan
türbelerinde yedi sene kadar türbedarlık hizmetinde bulundu.
kerâmetlerinden birkaçı aşağıdadır.
Birgün rû’yâsında Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
kerîmeleri Hazreti Fâtımâ vâlidemizi gördü. Buyurdu ki: “Yâ
Bulunduğu bölgeye ilk geldiği günlerde, köylülerin sığırlarını
Ali! Resûlullahın huzûruna git Seni ma’nevî evlâtlığa kabûl
otlatacak çobanları yoktu. Arıyorlardı, fakat çobanlığa kimse
buyuracak!” Ali Semerkandî uyanınca, hemen Resûlullahın
yanaşmıyordu. Ali Semerkandî hazretlerinin de büyüklüğünü
mübârek huzûruna koştu. Mübârek kabrinin karşısına geçip,
anlamış değillerdi. İnsanların bu sıkıntısını gören Ali
Semerkandî onlara; “Sığırlarınızı otlatabilirim. Bu işten dolayı
bir gürültüdür koptu. Kayalar ve ağaçlar harekete geçmiş, kadı
sizden ücret talep etmiyorum” buyurdu. Köylüler bu habere
efendinin bulunduğu yere doğru geliyordu. Herkes korkudan
çok sevindiler. Köylerine yeni gelen, herkese dînden îmândan
kaçışmaya başladılar. Bunun üzerine Ali Semerkandî
bahseden bu zâta dediler ki: “Biz, sığırlarımızla birlikte,
hazretleri; “Ey kayalar ve ağaçlar! Olduğunuz yerde durun!”
buzağılarını da otlattırmak istiyoruz. Eğer buzağıların,
buyurunca, durdular. Kâdı, da’vâcı ve inanmayan kimselerin
annelerini emmeden otlamalarını sağlarsan memnun oluruz.”
hayretlerinden akılları gideyazdı. Ali Semerkandî’nin
O da kabûl etti. Ertesi gün inekleri ve buzağıları bir arada
büyüklüğünü kabûl edip, onun talebelerinden oldular.
otlatmaya götüren Ali Semerkandî ( radıyallahü anh ), otlak
yerinde sığırlara dönerek; “Ey inekler ve buzağılar! Akşama
Yaz mevsiminde, kadınlar tarlada ekin biçiyorlardı. Oralarda
kadar beraberce otlayınız. Yalnız buzağılar, annelerini
sığır otlatan Ali Semerkandî, namaz vakti girdiği hâlde abdest
emmesin, anneler de yavrularını emzirmesin!” dedi. Bu söz
tazeleyecek bir su bulamadı. Asasını yere vurarak; “Çık, yâ
üzerine, akşama kadar inekler buzağılarını emzirmedi
mübârek!” deyince, yerden gövde kalınlığında bir su çıktı.
Buzağılar dahî annelerini emmek için uğraşmadı. Akşam
Sular, hızla meyilli arazide etrâfa yayılırken, kadınlar
merak içinde bekleyen köylüler, ineklerin memelerini süt ile
bağırmaya başladılar “Su çıkarmanın da zamanı mı?”
dolu olduğunu görünce hayretten şaşırıp kaldılar. Böylesini ne
Ekinlerimiz sular altında kalacak...”Bunun yanısıra, Ali
işitmiş ne de görmüşlerdi. Bunun Ali Semerkandî hazretlerinin
Semerkandî’ye hakaret dolu sözler ettiler. O da suyun çıktığı
bir kerâmeti olduğunu ve onun büyük velîler arasında yer
yere bakarak; “Ey mübârek su! Ne çıktığın belli olsun, ne de
aldığını anladılar.
aktığın!” buyurdu. Bu söz üzerine suyun çıktığı yer, kuyu ağzı
gibi olup hareketsiz kaldı.
Ali Semerkandî, birgün tarda sığırları otlatırken, bir kurdun, bir
öküzü öldürmek için hazırlandığını gördü. Hemen yanlarına
O tarihlerde Osmanlı payitahtı olan Bursa’da bir çekirge âfeti
varıp, kurda; “Ey kurt! Bu öküzü öldürmek için kimden izin
oldu. Her tarafı çekirge kaplamış, mahsûlleri ve çiçekleri harâb
aldın?” deyince, kurt dile gelip; “Ey Allahü teâlânın sevgili kulu!
etmiş idi. Bu âfetten kurtulmak için, zamanın ziraatçılarından
Bu öküz benim nasîbimdir. Allahü teâlânın izni ile bunu
çâre soruldu. Yapılan bütün araştırmalardan bir netice
öldürüp yiyeceğim” dedi. O da; “Ey kurt! Öküzün sahibine
alınamayınca, âlimlere ve velîlere haber gönderildi. Bu çekirge
durumu anlatayım. Haberi olsun ki bize bir kabahat bulup dil
âfetinden kurtulma çâresinin ne olduğu soruldu. Bu haber,
uzatarak âhıretini yıkmasın. Bugün müsâade et, yarın gel”
Çamlıdere’de yaşayan Ali Semerkandî’ye de ulaştı. Ali
buyurdu. Kurt, peki diyerek oradan ayrıldı. Akşam durumu
Semerkandî hazretleri, dağda asâsıyla çıkardığı sudan bir
öküzün sahibine anlattı. Fakat öküzün sahibi Ali Semerkandî
miktar Bursa’ya gönderdi. Bu suyu, zarar veren haşerâtın
hazretlerinin büyüklüğünü idrâk edemiyenlerden bir kimse idi.
bulunduğu bölgeye dökmelerini tenbîh etti. Suyu Bursa’ya
Onun bu anlattıklarının olamıyacağını söyleyerek, ertesi gün
götürdüler. Çekirge âfetinin bulunduğu bölgelere azar azar
öküzü yine gönderdi O gün kurt, yine gelip öküzün başına
döktüler, çok kısa bir zaman içinde çekirgeler koyboldu.
dikildi Hâdiseyi ta’kib eden Ali Semerkandî, kurdun yanına
Mahsûller, bitkiler, çiçekler çekirgelerin istilâsından böylece
gelip; “Madem ki yiyeceksin, hiç olmazsa derisini delik deşik
kurtulmuş oldu. Bir rivâyete göre bu su, bir kap içinde yüksek
etme de, sahibinin işine yarasın!” dedi. Kurt, öküzü öldürüp,
bir yere asıldı. Allahü teâlânın izni ile suyun götürüldüğü yerde
derisine zarar vermiyecek şekilde etini yedi Akşam, öküzün
sığırcık kuşları toplanıp, bir anda çekirge sürülerini
yerine derisinin geldiğini gören öküzün sahibi, doğruca Ali
mahvettiler.
Semerkandî’nin yanına koşup, duruma sordu. Hâdiseyi
öğrenince, inanmayıp Ali Semerkandî’ye uygun olmayan
sözler söyledi ve ertesi günü kadıya şikâyet etti. Kâdı, her iki
tarafı dinledikten sonra, Ali Semerkandî hazretlerine; “Şahidin
var mı?” diye sordu. O da; “Orada bu hâdiseyi gören ağaçlar
ve kayalar şâhidimdir” derdemez, hâdisenin geçtiği bölgeden
Pâdişâh, Bursa’nın çekirgelerden kurtulmasına vesile olan Ali
Semerkandî’yi Bursa’ya da’vet etti. Ali Semerkandî Bursa’ya
geldiğinde, Pâdişâh ona çok izzet ve ikramlarda bulundu. Pek
fazla iltifât edip, Bursa’da kalmasını arzu etti. Fakat Ali
Semerkandî, nâzik bir ifâdeyle Bursa’da kalamıyacağını, bu
ümmetin fakir olup, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm )
ziyârete gidemiyen insanların bulunduğu bölgede kalmak
Zekeriyyâ’dır. El-Âmiri el-Haradî nisbetleri ile meşhûr oldu.
istediğini bildirdi Bunun üzerine Pâdişâh, bir istekte
816 (m. 1413) senesinde doğdu. 893 (m. 1488) senesinde,
bulunmasını arzu etti. Ali Semerkandî de; “Çamlıdere
Yemen’de Hard denen yerde vefât etti.
havâlisindeki teb’anız çok fakirdir. Onları, askerlik ve toprak
kirası mükellefiyetinden muaf tutmanızı arzu ediyorum”
Zamanında Yemen’in en büyük âlimi ve muhaddîsi olan Âmirî
buyurdu. Pâdişâh derhâl bir ferman yazdırarak, bundan sonra
el-Haradî, Yemen’de İbrâhim Nahvî’den ilim öğrendi. Hac
Çamlıdere havâlisinde bulunan kimselerin askerlik
farizasını yerine getirmek için gittiği Mekke-i mükerremede,
yapmayacağını ve toprak kirasının alınmayacağını bildirdi. O
Ebü’l-Feth Merâgî’nin derslerine devam etti. Fakîh
günden, İstiklâl Harbi sıralarına kadar Çamlıdere bölgesinden
Muhammed bin Ebü’l-Gays Hüseynî’den, Begavî’nin tefsîrini
vergi alınmadı ve askere giden olmadı. Bütün pâdişâhlar, o
okudu. Fıkıh ilmini babasından öğrendi ve bu ilimde söz sahibi
fermana riâyet ettiler. Ayrıca, “Çekirge Suyu” ismi ile meşhûr
oldu. Ayrıca Takıyyüddîn Fihd’den de ders aldı. Bununla iftihar
olan sudan zaman zaman alınarak, çekirgelerin zarar yaptığı
ederdi. Fıkıh ve hadîs ilminde ders okutarak, çok kimselere
bölgelere götürüldü. Bu su, hâlen Çamlıdere’nin kuzeyinde,
ilim öğretti.
Gerede’nin doğusunda, Eskipazar’ın güneyinde
bulunmaktadır.
Âmiri el-Haradî, çok ibâdet ederdi. Keşf ve kerâmet sahibi idi.
Birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-
Çamlıdere’de Ali Semerkandî’nin ( radıyallahü anh )
Garâib-üz-zemân: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hicretlerinden,
külliyâtında bulunan bu fermanın ba’zı maddeleri şöyledir: 1)
yedinci asra kadar olan târihi içerisine alır. Yazmadır. 2-
Çamlıdere’de bulunan müslümanlar, Şeyh Ali Semerkandî
Behcet-ül-mehafil fis-sîreti vel-mu’cizât-ı veş-Şemâil
hazretlerinin ma’nevî evlâdlarıdır. 2) Yine bu bölgenin halkına
(matbûdur), 3-Et-tuhfet-ül-Câmia li müfredât-it-tıbb-in-nâfiati
askerlik mükellefiyeti yoktur. 3) Toprak kirasından muaf
(matbûdur), 4- Er-Riyâd-ül-müstetâbe fî ma’rifeti men reva fis-
tutulacaklardır. 4) Çekirgeleri yok eden Sığırcık suyu, Şeyh Ali
Sahîhayni min-es-Sahâbe (matbûdur), 5- El-Aded fimâ lâ
Semerkandî ve onun ma’nevî evlâdlarına âittir... Bu ferman,
yestegnî anhu Ehad: Gece ve gündüz yapılacak sâlih
zaman zaman yenilenmiştir.
âmellere dâirdir. 6- Muhtasar-ı akâid, 7- Kitâb-ül-udde, 8Beyân-ül-i’tikâd, 9-Nazm-ül-mesâil.
Ali Semerkandî, 862 (m. 1457) târihinde Çamlıdere’de vefât
etti. Türbesi Çamlıdere kabristanının ortasında bulunmakta,
Âmirî’nin yazmış olduğu “Muhtasar-ı Akâid” adlı eserden ba’zı
ziyâret edenler, ondan çok feyz almaktadırlar. Türbesinin
bölümler:
kapısından girilince tam karşıda olan büyük sandukalı kabir
ona, etrâfındaki kabirler de talebelerine âittir.
Amirî, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullahın, Allahü teâlânın
kulu ve Peygamberi olduğuna şehâdet ettikten sonra şöyle
demektedir: “Allahü teâlânın rahmetine muhtaç olan bu fakir,
Allahü teâlâdan, beni haktan başkasını yazmaktan muhafaza
1) Menâkıb-ı Şeyh Ali Semerkandî
buyurmasını, doğru yola kavuşturmasını dilerim. Ba’zı talebe
kardeşlerim, benden Arabca olarak yazılmış, ezberlenmesi
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 733
kolay olan, akâid ile ilgili bir eser yazmamı istediler. Ben de
onların bu isteğini, Allahü teâlâdan yardım diliyerek kabûl
ettim. Bu eser üç kısımdır. Birinci bölüm; i’tikâd mes’elelerine
dâirdir. İkinci bölüm; küfrü ve irtidâdı gerektiren sözler
ÂMİRÎ EL-HARADÎ
Hadîs, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yahyâ bin Ebû
Bekr bin Muhammed bin Yahyâ olup, lakabı Ebû
hakkındadır. Üçüncü bölüm; insanlara en çok lâzım olan ba’zı
bilgiler hakkındadır.
Kulun, kulluk vazîfesini yerine getirebilmesi için ba’zı zarurî
bilgileri bilmesi lâzımdır. Bunları bilmek her müslüman erkek
ve kadına farzdır. Allahü teâlâ, Nahl sûresinin kırktüçüncü
ve şerrin de Allahü teâlâdan olduğuna, öldükten sonra
âyet-i kerîmesinde meâlen; “Bilmediklerinizi, bilenlerden
dirilmeye îmân etmektir.
sorunuz! Cehlin ilâcı, sorup öğrenmektir” buyuruyor. Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ) de bir hadîs-i şerîfte; “İlim Çin’de bile
Allahü teâlânın hükümleri üç çeşittir. Birincisi; Allahü teâlânın
olsa, onu arayınız” buyurmuştur.
dilediği, beğendiği ve yapılmasını emrettiği hükümlerdir ki,
bunlar farzlardır. Namaz, oruç, zekât gibi farz ibâdetler bu
Bilinmesi lâzım gelen bilgiler iki kısımdır. Birincisi farz-ı ayn,
gruptandır. İkincisi; Allahü teâlânın dilediği, beğendiği, fakat
ikincisi farz-ı kifâyedir. İ’tikâd bilgilerini öğrenmesi, namaz,
yapılmasını emretmediği hükümlerdir ki, bunlar nafilelerdir.
hac, zekât gibi ibâdetleri yapmakta mes’uliyetten kurtulacak
Nafile oruç ve namazlar v.s. Üçüncüsü; Allahü teâlânın
kadar ilim öğrenmesi her müslüman erkek ve kadına farz-ı
beğenmediği ve yapılmamasını emr ettiği hükümlerdir ki,
ayndır. Bunlardan fazlasını öğrenip, derin âlim olmak, fetvâ
bunlar da haramlardır.
verebilecek seviyeye gelmek farz-ı kifâyedir.
Kulun îmân ni’metine kavuşması ve hidâyet üzere (doğru
Namaz, abdest, oruç gibi ibâdetlerin sahih olması ve kabûl
yolda) bulunması, Allahü teâlânın lütuf ve ihsânıdır. Yine ba’zı
olması îmâna bağlıdır. Çünkü îmân asıl, amel fer’îdir.
kimselerin de küfr ve dalâlet üzere bulunması ise, Allahü
(şu’bedir). Eğer bir kimsenin i’tikâdı düzgün olmazsa, bin sene
teâlânın adâletidir. Kulun; bütün hâllerinde Allahü teâlânın
namaz kılsa ve oruç tutsa, bu namaz ve oruçları, ona kıyâmet
hükmüne teslim olması gerekir. Kul, Allahü teâlânın işlerinde
gününde fâide vermez. Cehenneme gider. Allahü teâlâ,
asla O’na i’tirâz etmemelidir. “Bunu niçin böyle yaptı. Bunu
Gâşiye sûresinin ikinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle
niçin haram kıldı” diye konuşmamalıdır. Çünkü Allahü teâlâ,
bildiriyor “Bir takım yüzler vardır ki, o gün (kıyâmet günü)
Enbiyâ sûresinin yirmiüçüncü âyet-i kerîmesinde meâlen;
zelîldir.”
“Allah yaptığından sorumlu olmaz, kullar ise sorumlu olurlar”
buyuruyor.
Bir kimse müslüman olduğunu söyler, fakat farz-ı ayn bilgileri
öğrenmekten geri kalırsa, müslümanlıkla alâkası, müslüman
Kulu ve kul; hayır, şer, tâat ve günahlardan ne yapmış ise,
olduğunu söylemekten ibâret olur. Sâdece müslüman
hepsini Allahü teâlâ yaratmıştır. Allahü teâlâ, Saffât sûresinin
olduğunu söylemekle âhıret saadetine kavuşulmaz. Bu
96. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü teâlâ, sizi yarattı ve
bakımdan her müslümanın, öğrenilmesi farz-ı ayn olan din
işlerinizi yarattı” buyuruyor. Ancak Allahü teâlâ, kulların yaptığı
bilgilerini iyice öğrenip ezberlemesi lâzımdır. Hattâ bu bilgileri,
hayır ve tâatlardan râzı, günah ve şerlerden râzı değildir.
yakınlarına, çoluk-çocuğuna da öğretmelidir.
Herkesin muayyen bir ömrü vardır; eceli gelince ölür.
Mükellef olana önce farz olan, Resûlullahın ( aleyhisselâm )
Öldürülmek yanmak veya boğulmak gibi herhangi bir sebeple
Allahü teâlâdan getirdiklerine îmân etmektir. Îmân, Allahü
ölen, eceli ile ölmüştür. Nitekim Allahü teâlâ, Nahl sûresinin
teâlânın bir olduğunu, Resûl-i ekremin O’nun kulu ve Resûlü
altmış birinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Allah, zulümleri
olduğunu kalb ile tasdik edip, dil ile söylemektir. İnanılacak
(günahları) yüzünden insanları hesaba çekiverseydi,
şeylere, kalb ile inanmadan sâdece dil ile inandığını söylemek,
yeryüzünde kımıldıyan tek bir canlı bırakmazdı. Fakat Allah,
îmân olmaz. Eğer bu îmân olsa idi, kalben inanmayıp, dil ile
onları takdîr edilen bir müddete kadar geciktirir. Müddetleri
müslümanım diyen münâfıkların mü’min olması lâzım gelirdi.
(ecelleri) de geldiği zaman, ne biran geri kalabilirler, ne de öne
geçebilirler” buyuruyor.
Îmânın ta’rîfi geniş olarak şöyledir: Allahü teâlâya, O’nun
ortağı ve benzeri olmadığına, O’nun Hayy ve Kayyûm
Günahkâr kimse, tövbe etmeden vefât edip, îmânla giderse,
olduğuna, kemâl sıfatları ile muttasıf olup, noksan sıfatlardan
kesin bir şekilde Allahü teâlâ ona azâb edecektir veya onu
münezzeh olduğuna, Allahü teâlânın meleklerine,
affedecektir demek caiz değildir. O, Allahü teâlânın irâdesine
Peygamberlerine, Peygamberlerine verdiği kitaplara, kıyâmet
kalmıştır. Dilerse fadlı ve keremi ile veya îmânının bereketi ile
gününe, kıyâmet gününün mutlaka vukû’ bulacağına, hayrın
veya sevdiği kullarından birinin şefaati ile onu affeder. Dilerse,
günâhı kadar ona azâb eder, sonra onu Cennete koyar. Allahü
Kıyâmet gününde insanların durumları birbirinden farklıdır. Bir
teâlâ, Nisa sûresinin 48. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahü
kısmının hesabı çetin olur. Bir kısmının hesabında müsamaha
teâlâ, şirki elbette affetmez. Dilediği kimselerin şirkden ya’nî
olunur. Bir kısmı hesâbsız Cennete girer. Bir kısmı hesâbsız
imansızlıktan başka günahlarını affeder” buyuruyor.
Cehenneme girer. O gün kabahatler ve sırlar ortaya çıkar.
Allahü teâlâ, Tarık sûresinin dokuzuncu âyet-i kerîmesinde
Kabirde Münker ve Nekîr adında iki meleğin suâl sorması
meâlen; “O gün (kıyâmet günü), bütün sırlar Aşikâr olur”
haktır. Onlar iki melek olup, meyyit kabre konduğu zaman,
buyuruyor. Allahü teâlâ, kıyâmet günü hükmeder. Zâlimden
meyyitin yanına gelirler, onu doğru olarak oturturlar. Rabbin
mazlûmun intikamını alır. O gün bir münâdî; “Bugün (âhırette)
kim? Peygamberin kim? Dînin ne? gibi sorular sorarlar.
herkes kazandığı ile cezâlanacaktır. Zulüm yok bugün...
Kabir azâbı haktır. Allahü teâlâ Mü’min sûresinin kırkaltına
âyet-i kerîmesinde meâlen; “Fir’avn’a ve adamlarına, her
Şüphesiz ki Allah, hesabı çok çabuk görendir” der. (Mü’min17).
sabah ve akşam gidecekleri Cehennem ateşi gösterilir.
Sırat haktır. Sırat, Cehennem üzerinde uzatılmış bir köprü
Kıyâmet koptuğu gün de; “Fir’avn kavmini en şiddetli azâba
olup, kıldan ince, kılıçtan keskindir. İnsanların onun üzerinden
sokun” denilecektir” buyuruyor. Ya’nî, kıyâmet gününden
geçmesi haktır. İnsanların bir kısmı şimşek gibi, çok çabuk
Önce onlar ateşe arz olunurlar. Bu ise, kabir azâbından
geçerler. Bir kısmı rüzgâr gibi, bir kısmı kuşlar gibi geçerler.
başkası değildir.
Cennet ve Cehennem haktır. Onlar yaratılmış olup, şimdi
Kıyâmet günü haktır. Ona îmân etmek farzdır, Allahü teâlâ,
mevcûtturlar. Allahü teâlâ Cennet için, Kur’ân-ı kerîmde
Mü’min sûresinin 59. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Kıyâmet
meâlen; “Rabbinizden mağfiret istemeğe ve Cennete girmeğe
muhakkak gelecektir. Onda hiç şüphe yoktur. Fakat insanların
koşunuz. Bunun için çalışınız! Cennetin büyüklüğü, gökler ve
çoğu (buna) inanmazlar” buyuruyor.
yer küresi kadardır. Cennet, Allahü teâlâdan korkanlar için
Mîzân haktır. Onun iki kefesi ve bir dili vardır. Onda, Allahü
teâlânın kudreti ile, O’nun dilediği şekilde ameller tartılır.
Mîzân’ın büyüklüğü, gökler ve yer tabakaları kadardır.
Cehennemden kurtulanların sevâbları, Cehennemliklerin ise
günahları ağır gelir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen
şöyle buyuruyor: “Kıyâmet gününde amellerin tartılması haktır.
Kimin iyilikleri kötülüklerinden ağır gelirse, işte onlar
kurtulanlardır. Kimin de tartıları hafif gelirse, işte onlar
kurtulamıyanlardır” (A’râf; 8-9).
Kıyâmet gününde kitapların (amel defterlerinin) okunması
haktır, insanlar, bu husûsta kıyâmet günü farklıdırlar. Bir
kısmına amel defteri sağ taraftan, bir kısmına sol taraftan, bir
kısmına da arka taraftan verilir. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde
meâlen şöyle buyuruyor: “Biz azîm-üş-şân, insan için sahîfesi
açılmış olarak kendisine vâsıl olan kitâb ihraç ederiz” (İsrâ13), “İşte o vakit, kitabı sağ eline verilmiş olan kimse, “Gelin
kitabımı okuyun” der” (Hâkka-19), “Kitabı sol eline verilmeş
olan ise; “Eyvah! Keşke kitabım verilmeseydi” der” (Hâkka25).
hazırlandı. Bunlar, az bulunsa da mallarını Allah yolunda
verirler, öfkelerini belli etmezler herkesi affederler. Allahü
teâlâ, ihsân edenleri sever” buyuruyor. (Âl-i İmrân-133).
Cehennem için ise meâlen; “Kâfirler için hazırlanan ateşten
korkun” buyuruyor. (Âl-i İmrân-131). Mü’minler, Cennette
ebediyyen kalıcıdırlar. Kâfirler ise, Cehennemde ebediyyen
kalıcıdırlar. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 82. âyet-i
kerîmesinde meâlen; “Îmân edip sâlih ameller işliyenler ise,
onlar da Cennet ehlidirler, ebedî orada kalıcıdırlar” buyuruyor.
Âl-i İmrân sûresi 116. âyet-i kerîmesinde ise meâlen; “Kâfir
olanlar (var ya!), onların ne malları, ne evlâdları kendilerini
Allahın azâbından asla kurtaracak değildir. Onlar
Cehennemliktir ve orada ebedî olarak kalıcıdırlar” buyuruyor.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Peygamberlerin
(aleyhimüsselâm) sonuncusudur. Peygamberlerin ba’zısı
ba’zısından üstündür. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), bütün
Peygamberlerden (aleyhimüsselâm) üstündür. Peygamberlik
kapısı, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) Peygamber
olarak gönderilmesinden sonra kapanmıştır. Ondan sonra
peygamberlik iddiasında bulunanlar yalancıdırlar. Allahü teâlâ,
Ahzâb sûresinin 40. âyet-i kerîmesinde meâlen; “O
(Muhammed) Allahın Resûlü ve Peygamberlerin
nemime (koğuculuk), iftira, yalancı şâhidlik, fitne çıkarmak ve
sonuncusudur. Allah herşeyi bilendir” buyuruyor. Ancak, âhır
müslümanlar arasında düşmanlık meydana getirmek
zamanda kıyâmetin alâmetlerinden olarak Îsâ aleyhisselâm,
haramdır. Resûl-i ekrem bir hadîs-i şerîfte; “Fitne uykudadır.
semâdan yeryüzüne iner. İnsanları Resûlullah efendimizin
Onu uyandırana Allahü teâlâ la’net etsin” buyurdu.
dinine da’vet eder.
Zalim olsa bile, müslümana la’net etmek, bedduâ etmek
Bu ümmetin en üstünü Ebû Bekr-i Sıddîk’dır ( radıyallahü anh
haramdır. Evlâ olanı, zâlim olan müslüman hakkında şöyle
). Sonra Ömer bin Hattâb, sonra Osman bin Affân sonra Ali
duâ etmektir: “Yâ Rabbi! Eğer o, tövbe ehlinden ise, onun
bin Ebî Tâlib’dir. (r.anhüm). Sonra Aşere-i mübeşşerenin
tövbesini kabûl eyle. Eğer tövbe ehlinden değil ise, bizi ve
tamâmı, sonra Eshâb-ı kiramdır. Sonra Tâbiin, sonra Tebe-i
bütün müslümanları onun kötülüklerinden muhafaza eyle.”
tabiîn efendilerimizdir. Sonra Selef-i sâlihin’in âlimleri, sonra
da onların yolunda giden âlimlerdir.
Allahü teâlânın dini, İslâmiyettir. Bu anlattıklarımız, zâhiren ve
bâtınen i’tikâdımızdır. Yâ Rabbî! Bizi İslâmiyet üzere yaşat,
Kıyâmet günü, Resûlullah efendimizin ümmetinin
İslâmiyet üzere rûhumuzu al, kalblerimizin senin dinin üzere
günâhkârlarına şefaat etmesi haktır. Allahü teâlâ, İsrâ
olmasını nasîb eyle!
sûresinin yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesinde meâlen; “(Ey
Resûlüm!) sana mahsûs fazla bir namaz olarak, gece uykudan
Îmânı gideren sözler: Bir kimse, bilerek küfrü gerektiren bir
kalk da, Kur’ân ile teheccüd (gece namazı) kıl. Rabbinin, seni
söz söylese, onun îmânı gider ve imansız olur. Eğer bir kimse
bir Makâm-ı Mahmûd’a göndermesi yakındır” buyuruyor.
küfrü gerektiren sözü başkalarını güldürmek için söylerse,
Tefsîr âlimleri, Makâm-ı Mahmûd’u şefaat makamı diye tefsîr
hem o, hem de gülenler imansız olur.
etmişlerdir.
Îmânı gideren sözler üç kısımdır. Bir kısmı; hatâ ile söylenip,
Yine, diğer Peygamberlerin (aleyhimüsselâm), âlimlerin,
küfrü gerektirmeyen, fakat böyle söyliyenin tövbe ve istiğfar
Sıddîkların, sehîdlerin de şefaati haktır. Resûlullah efendimiz (
etmesi gerekenlerdir. Bir kısmı; ihtilaflı olup, âlimlerden
aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Ümmetimin âlimlerinin
ba’zısına göre küfrü gerektirip ba’zısına göre küfrü
şefaati, İsrâiloğullarının peygamberleri’nin şefaati gibidir”
gerektirmeyenlerdir. Böyle bir sözü söyliyenin ihtiyâten
buyuruyor.
nikâhını ve îmânını tazelemesi, tövbe etmesi ve bu sözünden
dönmesi gerekir. Bir kısmı da; sözbirliği ile küfür olan
Allahü teâlânın velî kulu, Peygamberden (aleyhisselâm) üstün
sözlerdir. Böyle bir sözü söyliyen kimse, haccetmiş ise haccını
olamaz. Hattâ bir Nebi, bütün evliyâdan daha üstündür. Bir
iade etmesi gerekir. Ailesi ile de nikâhsız olur. Bu durumda
velînin derecesi ne kadar yüksek olursa olsun, ondan ibâdet
olan bir kimse, Kelime-i şehâdeti söylese, fakat söylediği o
mükellefiyeti asla düşmez. Hakîkat mertebesine ulaşan
küfrü gerektiren sözden dönmezse, küfür üzere olması ondan
velîden, ibâdet ve dinin emirlerini yerine getirme
kalkmaz.
mükellefiyetinin düşdüğünü iddia eden kimse ehli dalâlettir,
sapıktır ve doğru yoldan çıkmıştır.
Küfür tehlikesinden korunmak istiyen, şu duâyı sabah ve
akşam okusun: “Allahümme innî e’ûzü bike min en üşrike bike
Cünüblükten temizlenmek, abdest almak, teyemmüm etmek,
şey’en ve ene a’lemü ve estegfiruke limâ lâ a’lemü.”
mest üzerine mesh etmek, namaz kılmak, zekât vermek, oruç
tutmak, hacca gitmek, cemâatle namaz kılmak, Cum’a namazı
Allahü teâlânın zâtı, sıfatları ve fiilleri ile alâkalı küfrü
kılmak, ezan ve ikâmet okumak, cihâd etmek ve cenâze,
gerektiren husûslar: Allahü teâlâyı şânına lâyık olmayan bir
bayram namazlarını kılmak, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker
şeyle vasfetmek, Allahü teâlânın isimleri veya emirleri ile alay
yapmak, akrabaya iyilik etmek, ana-babaya itaat etmek ve
etmek, Allahü teâlânın va’dini veya va’îdini inkâr etmek
daha başka dinin bütün emirleri haktır ve gerçektir. Komşuya
küfürdür.
ve bütün insanlara eziyetten sakınmak vâcibdir. Gıybet,
Kur’ân-ı kerîmin âyet-i kerîmelerinden birisini inkâr etmek veya
Sensiz Allahü teâlâ bana Cenneti verse oraya girmem veya
onunla alay etmek küfürdür. Def ve eğlence âletlerinin
Allahü teâlâ falanca ile Cennete girmemi emretse oraya
vuruşuna göre Kur’ân-ı kerîm okumak küfürdür.
girmem veya Allahü teâlâ bu amel için veya sizin için bana
Cenneti verse, Cenneti istemem demek küfürdür.
Ölçüp tartarken, “Fakat insanlara, (verilmek üzere) ölçtükleri,
yahut tarttıkları zaman eksiltirler” meâlindeki Mutaffifîn
Bir kimse, olmuş ve olmamış şeyleri bilirim derse küfür olur.
sûresinin 1. âyet-i kerîmesini alay eder gibi okumak küfürdür.
Bir kimse günah bir işe başlasa, başkasını da; “Gel, güzel bir
Haram bir yiyeceği yerken, Besmele çekmek küfürdür, içki
hayat yaşıyalım” diyerek onu da günâha soksa ve; “Bizim
içerken ve ondan başka dinen haram olan şeyi yerken,
rahat ve sevincimiz gibi kimsede yok” dese küfür olur.
içerken Besmele çekmek küfürdür. Alay ederek ezan okumak
küfürdür.
Kazanç: Yetecek kadar helâl kazanmak farzdır. Allahü
teâlânın ni’metlerini izhâr için kazanmak mübahtır. Öğünmek
Bir kimse, küçük veya büyük günah işler de, birisi ona; “Allahü
için kazanmak mekrûhtur. En üstün kazanç cihâd, sonra
teâlâdan, işlediğin bu günahtan dolayı af ve mağfiret dile”
ticâret, sonra tarım, sonra san’attır. Din ilimleri kazanç vesilesi
derse, o da onun bu sözünü hafife alarak; “Ne yaptım ki
edilmez. Kendisine, çoluk-çocuğuna yetecek ve borçlarını
istiğfar edeyim” derse imansız olur.
ödeyecek kadar kazanç farzdır.”
Kim bir peygamberi inkâr eder veya onu herhangi birşeyle
ayıplarsa veya onun sünnetlerinden birisini beğenmezse küfre
girer.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 187
Birisi; “Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfi ile minberi
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 224
arası Cennet bahçelerindendir” deyince, başka birisi bu sözü
hafife alarak; “Ben orada minber ve hasırdan başka birşey
görmüyorum” derse bu küfür olur.
Din imamlarını aşağı görerek, onları küçültücü ifadelerle
anmak küfürdür.
Farzlardan birisini veya icmâ’ ile sabit bir hükmü inkâr etmek
küfürdür.
Birisine; “Farz namazını vaktinde kıl” dense, o da; “Kılmam”
3) El-A’lâm cild-3, sh. 139
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 258
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 529
6) Ahwardt: Verzeichiniss der arabischen Handschriften cild-9,
sh. 158
7) Brockelmann Sup-2, sh. 225
dese, ba’zı âlimler küfür olacağını, ba’zısı da; “Senin emrin ile
kılmam” demeyi kasd ederse küfür olmaz dediler.
Keşke; faiz, adam öldürmek, zinâ ve zulüm helâl olsa idi,
AYASOLUG ÇELEBİSİ MEHMED EFENDİ (Mehmed bin
demek küfürdür.
Kâdî-i Ayasolug)
Fakire, sevâb umarak haram birşey vermek küfürdür.
Hanefî mezhebi fıkıh ve tefsîr âlimi. Ayasolug’da (Bugünkü
Kıyâmeti, Cenneti, Cehennemi, mizanı, sırata, hesabı ve amel
defterlerini inkâr küfürdür.
Selçuk) doğup yetişti. Babası Ayasolug kadısı idi. O yüzden
“Ayasolug Çelebisi oğlu” denmekle tanındı. Daha sonraları
“Ayasolug Çelebisi” ona isim oldu. Bu adla tanındı. Bursa’ya
gitti. Zamanın meşhûr âlimlerinden Molla Yegân’dan ilim tahsil
etti. Din ve fen ilimlerinde kendisini yetiştirdi. Bursa’da çeşitli
sahip olan babası, hakkaniyet ve adâletten ayrılmadan 30
medreslerde müderrislik yapıp, birçok ilim ehline feyz verdi.
seneye yakın kadılık vazîfesi yaptıktan sonra, 784 (m. 1382)
Fâtih devrinin meşhûr âlimlerinden Hocazâde Muslihuddîn
senesinde vefât etti. Bedreddîn Aynî de, 762 (m. 1360) senesi
Bursevî ve Kutb-i zaman diye meşhûr olan Molla Ayas
Ramazan ayında Anteb’in Kepken mahallesinde dünyâya
talebeleri arasında idi. Ayasolug Çelebisi dokuzuncu Hicri
geldi. Burada doğmuş olması münâsebetiyle “Aynî” diye
asırda Bursa’da vefât etti.
şöhret buldu. O vakit Anteb’in (Ayıntâb’ın) adının “Ayn” olduğu
anlaşılmaktadır.
Ayasolug Çelebisi Mehmed Efendi, gece-gündüz ilim
öğrenmek ve talebelerine ilim öğretmekle meşgûl olurdu.
Bir ulemâ ailesine mensûp olan Aynî, küçük yaşında ilim
Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet etmeyi, Resûl-i
tahsiline başladı. Evvelâ doğduğu şehirde, sonra Bihisti,
ekremin ( aleyhisselâm ) örnek ahlâkıyla ahlâklanmayı, Selef-i
Kâhta, Malatya ve Haleb’de devam etti. Sonra Şam, Kudüs ve
sâlihînin (r.anhüm) doğru yolunda tam bir istikâmet üzere
Kâhire’ye gitti. Kâhire’de tasavvuf yoluna intisâb ederek,
bulunmayı kendisine şiar edinmişti. Çok ibâdet eder, emr-i
henüz yeni te’sis edilmiş bulunan Barkûkıyye tekkesinde bir
ma’rûf yaparak, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
müddet kaldı. Şam’a ve doğum yeri olan Anteb’e müteaddit
öğretmeye gayret ederdi.
ziyâretlerde bulundu. 829 (m. 1425) târihinde Mısır Hanefî
Kâdı’l-kudâtlığına ve Evkaf nâzırlığına ta’yin olunan Bedreddîn
Pekçok kıymetli esere haşiye ve şerhler yazan Ayasolug
Aynî, Sultan Eşrefin yanında yüksek bir mevki kazanmış
Çelebisi Mehmed Efendi, İbn-is-sâ’âti Ahmed bin Ali
olduğundan, hayatının bu devri gıbta edilecek bir sûrette
Ba’lebekî’nin “Mecma’ul bahreyn ve mültekânehreyn” adlı
parlak geçmiş ve bu vazîfeyi 842 (m. 1438) târihine kadar tam
eserini şerhetti. Fahreddîn-i Râzî’nin “Tefsîr-i kebîr”ini
bir liyâkat, hakkaniyet ve adâletle ifâ etmiştir. Her ilim dalında
kısaltarak telhis etti. Burhâneddîn Mergınânî hazretlerinin
yed-i tûlâ (Çok derin ve geniş bilgi) sahibi idi. Özellikle hadîs,
“Hidâye” adlı eserini de şerhetti.
tefsîr, fıkıh, lisan ve târih ilimlerinde zamanının İmâmı (en
büyük âlimi) mertebesine yükselmişti. “Hazînet-ül-ulûm” lakabı
ile yâd olunan bu büyük zât, elliye yakın kitap te’lîf etti.
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 117
2) Fevâid-ül-behiyye sh. 161
Câmi’ul-Ezher yakınında bir medrese ve kütüphâne yaptırıp,
ders vermek ve kitap yazmakla meşgûl oldu. Bütün kitaplarını
buraya vakfetti. 855 (m. 1451) senesi Zilhicce ayının dördünde
90 küsur yaşında Kâhire’de vefât etti.
3) Tâc-üt-tevârih
Bedreddîn Aynî, çocukluğunda Kur’ân-ı kerîmin tamâmını
hıfzetmiş (ezberlemiş) idi. Babasından ve fükahâdan
Cemâleddîn Yûsuf Malâtî’den ve daha birçok âlimden fıkıh
ilmini öğrendi. Şemseddîn Muhammed bin Râfi’ bin Zâhid ile
AYNÎ (Bedreddîn Mahmûd bin Ahmed)
uzun süre kalıp, ondan; sarf, lügat, mantık ve diğer ilimleri
okudu. Yine sarf, ferâiz-i Sirâciyye kitabını başka ilimleri de,
Hanefî fıkıh âlimi ve tarihçi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin
Mûsâ bin Ahmed bin Hüseyn bin Yûsuf bin Mahmûd’dur.
Lakabı “Bedreddîn” olup, “Ayni” nisbeti ile meşhûr oldu. Aslen
Ankaralı olup, Türktür. Aynî’nin büyük dedesi Ahmed, oğlu
Mûsâ ile milâdi ondördüncü asrın başlarında, Ankara’dan
hicret ederek Haleb’de yerleşmiş ve babası Ahmed orada
dünyâya gelmiştir. Bilâhare ailesi Anteb’e gelip yerleşmiştir.
Babası büyük bir fıkıh âlimi olup, Sicillât (İlâm) tanzimi
işlerinde mütehassıs idi. Çeşitli ilim dallarında da geniş bilgiye
Bedreddîn Mahmûd bin Muhammed el-Antâkî’den okudu.
Nahivde, “Mufassal” ve metni “Tenkîh” ile beraber, “Tavdîh”
kitaplarını, İmâm-ı Teftâzânî’nin talebesi Esîruddîn Cibril bin
Sâlih el-Bağdâdî’den, “Misbâh” kitabını da Hayreddîn elKâsir’den, “Dav-ül-Misbâh” kitabını, Zinnûn’dan dinledi. Fıkıh
ilmini babası ile Mikâil’den öğrendi. “Kudûrî” ve “Manzûme”
adındaki eserleri okumak ve “Mecma” isimli eseri de dinlemek
sûretiyle Mîkâil’den ve Hüsâmeddîn er-Rehâvî’den okudu.
Me’fînî, beyân ve tefsîr ilimlerine dâir eserleri Tayyibî’nin
hizmetinden ayrılmadı. Şeyhin vefâtından sonra, kendisini
talebesi büyük fıkıh âlimi Îsâ bin Hâs bin Mahmûd es-
çekemiyenlerin zorlaması ile bu tekkeden ve hattâ Kâhire’den
Sermâvî’den ve Cârbûrdî’den okuyarak çok istifâde etti. Bütün
uzaklaştırılmak istendi. Sirâcüddîn-i Belkînî, onu
bu ilimlerde çok yükseldi. Babasının yerine memleketinin
sevenlerdendi Onun ayrılmaması için çok uğraştı. Fakat o, az
kâdısı (hâkimi) oldu.
sonra memleketine gitti. Sonra döndü. Şöhreti çok
yayılmasına rağmen, fakirleşmişti. Bundan sonra Mısır’da
Bedreddîn Aynî, 783 (m. 1381) senesinde Haleb’e gelerek,
hüküm süren emirlerden ve sultanlardan birçoğu, onun
Cemâleddîn Yûsuf el-Malâtî’den ilim tahsil etti. Fıkıh ilmine
faziletini, üstünlüğünü takdîr edip, birkaç kerre Kâhire’nin
dâir yazılan “Hidâye” ve “Ahseykesî”nin kitaplarını ondan
muhtesibliğine ta’yin ettiler. Evkaf nâzırlığı yaptı.
okudu. “Ferâiz-i sirâciyye” şarihi Haydar-ı Rûmî’den de ilim
okudu. Sonra memleketine döndü ve babasının vefâtına kadar
Eserleri pekçoktur. Bir kısmı Türkçe olup, çoğunu Arabca
oradan ayrılmadı. Tekrar ilim tahsil etmek için sefere çıktı.
yazmıştır. Üç eseri çok meşhûr olup, pek kıymetlidir. Hepsi elli
Bihistî’de Vekıyy-i Bihistî’den, Kâhta’da Alâüddîn-i Sîrefi’den,
kadar olan teliflerinin ba’zıları şunlardır:
Malatya’da Ber-ül-Keşyâfi’den ilim tahsil ettikten sonra
memleketine döndü. Bundan sonra hacca gitti. Şam’a uğrayıp
1-Umdet-ül-kâri’ fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî: Her cildi yediyüzer
Kudüs’e geldi ve Beyt-ül-makdis’i (Mescid-i Aksâ’yı) ziyâret
sayfa olmak üzere, onbir cilddir. Bu muazzam ve kıymetli
etti. Orada Hanefî âlimlerinden Alâüddîn Ahmed bin
eseri, Kur’ân-ı kerîmden sonra, İslâm kitaplarının en doğrusu
Muhammed es-Seyrâmî ile karşılaştı ve ondan hiç ayrılmayıp
olan “Buhârî’nin şerhidir. Bu eser, diğer şerhler arasında
çok istifâde etti. 788 (m. 1386) senesinde onunla beraber
beyân, sıhhat ve münderecât bakımlarından en üstünüdür. Bu
Kâhire’ye gitti. Orada Berkûkıyye tekkesine yerleşip, Şeyh
eseri, hadîs âlimlerince çok takdîr edilmiş ve yüksek bir
Alâeddîn’in hizmetinde bulundu. Ondan fıkıh, usûl-i fıkıh,
mazhâriyete ulaşmıştır. Merhum Bedreddîn Ayni, bu eseri
meâni, beyân ve diğer birçok ilimler ile “Keşşâf” tefsîrinin
sebebiyle “Şârih-i Buhârî” diye anılagelmiştir. “Allâme Aynî” de
başından bir bölümünü okudu. Yine Şihâbüddîn Ahmed bin
denilmektedir.
Hasr et-Türkî’den fıkıh ve başka ilimleri okudu. Ayrıca
“Mehâsin-fil-ıstılâh” adındaki eserin müellifi Belkmî’den de ilim
aldı. İbn-i Hacer-i Askalânî’den, “Şâtıbiyye” adındaki kırâat
ilmine dâir eseri, Zeyn-ül-Irâkî’den “Sahîh-i Müslim”i ve İbn-i
Dakîk-ül-Iyd’in “İlmâm”ını dinledi. Takıyyüddîn-i Decvî’den de;
Kütüb-i sitte, Müsned-i Abd, Müsned-i Dârimî ve Müsned-i
Ahmed’in birinci cüz’ünden üçte birine yakınını okudu. Hâfız
Kutb-ül-Halebî’nin torunu Kutbüddîn Abdülkerîm’den
Taberânî’nin üç “Mu’cem”inden birini, Şerefüddîn bin
Küveyk’ten “Şifâ”yı, Nûreddîn el-Fevi’den Dâre Kutnînin
“Müsned”inin bir kısmını veya hepsini, Tagrî Bermiş’ten
Tahâvî’nin “Şerhu me’ânî-âsâr”ını ve Hâfız Heysemî’den de
O asrın en büyük âlim ve muhaddislerinden olan İbn-i Hacer-i
Askalâni de, Sahîh-i Buhârî’ye mufassal (geniş) şerh yazmıştı
ki, buna “Feth-ül-bârî fî şerhi Sahîh-il-Buhârî” adını vermiştir.
Bu, Aynî’nin şerhinden biraz evvel yazılmıştır. Her iki eser de
matbû’ olup, kütüphânelerde mevcûttur.
Trablusgarb âlimlerinin büyüklerinden Abdürrahmân Busayrî,
“El-Mübtekarât-ül-le’âlî ved-Dürer fil-mübâkemeti beyn-el-Aynî
ve İbn-i Hacer” adında bir eser yazarak, bu iki büyük âlimi ve
eserlerini mukayese etmiştir. Bu eser, Libya’da basılıp
neşrolunmuştur.
daha birçok eserleri okudu. Nâsıruddîn el-Kurtî’den tasavvuf
2- Akd-ül-Cümân fî târihi ehl-iz-zemân: Bu eserinde, kâinatın
ilmini öğrenip, bu yola intisâb etti. Bu sıralarda Şam’a gitti.
yaratılışından başlanarak, varlık âleminin yaratılışı ve geçirdiği
Orada, Hanefî âlimlerinden Necm bin Keşk’ten ve Haccâr’dan
devirler îzâh olunduktan sonra, Hazreti Âdem’den i’tibâren 851
ve İbn-i Zübeydî’den “Sahîh-i Buhârî’nin bir bölümünü okudu.
(m. 1447) târihine kadar meydana gelen vak’alar ve
Hârisî’nin “Müsned-i Ebî Hanife” adındaki eserinin beşinci
Peygamberlerin hayatları anlatılmaktadır. Bilhassa İran, Rum,
cüz’ünü, Şeref bin Küveyk’ten okumuştur. İzzeddîn bin Küveyk
İslâm ve İslâmdan önce kurulan Arab devletleri hakkında
ve babası Şerefüddîn’den hadîs-i şerîf dinledi. Berkûkıyye
geniş ma’lûmât verilmiş ve coğrafya, Tabakât-ül-arz
tekkesinin Şeyhi Alâüddîn vefât edinceye kadar onun
(etnoğrafya), hey’et (astronomi) ve hayvanât (zooloji) ilimleri
konularında çok faydalı bilgiler ve geniş açıklamalarda
15- Târih-ül-akâsire: Türkçe yazılmış bir târih kitabıdır.
bulunmuştur. Eserin içinde, Aynî’nin gayet hakîm bir tarzdaki
Aynî’nin yetiştirdiği talebesinden ve Türk asıllı olan, meşhûr
tetkikleri de yer almaktadır.
tarihçi Ebü’l-Mehâsin Yûsuf bin Tagriberdî (Tanrıverdi),
“Menhel-üs-Sâfî” adındaki eserinde, hocası hakkında geniş
Akd-ül-Cümân, Sultan Üçüncü Ahmed’in emriyle ilmî bir heyet
bilgi vermektedir. Burada, târihini Melik Eşrefe Arabca okuyup,
tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. 620-851 (m. 1223-
Türkçeye tercüme ettiğini ve melikin buna çok hayret ettiğini
1447) seneleri arasında olan vak’aları içine alan nüsha, Millet
yazmaktadır. 16-Nûhbet-ül-efkâr fî tenkîhi mebânî-il-ahbâr:
Kütüphânesi Pertev Paşa kısmındadır. Bu “Târih”in onbirinci
Hadîs ilmine dâir olup, 8 cilddir. 17-Şerh-ül-Menâr: Usûl-i fıkıh
cildi Mirzâde Sâlim ve sekiz cildi Abdüllatîf Râzî ve bir kısmı
hakkındadır. 18- Zeyn-ül-mecâlis: Sohbetlerindeki nasihatlerini
Sümbül zâde Vehbî ve birinci cildi Üsküdarlı Mehmed Emîn
ve nâdir haberleri içine alan 8 cildlik bir eserdir.
efendiler tarafından tercüme edilmiştir. Tercüme edilen bu
nüshalar, Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa ve Es’ad Efendi
kütüphânelerinde mevcût ve mahfûzdur, saklıdır.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 150
“Akd-ül-Cümân’ın Arabca nüshası, takım olarak Bâyezîd
Câmi-i şerîfi ve Aşir Efendi Kütüphânelerinde bulunduğu gibi,
bir takım da Enderun’da Sultan Üçüncü Ahmed
Kütüphânesinde bulunmaktadır. Bu takımın birinci cildi
müellifîn elyazısı iledir. Ba’zı cildleri Beşirağa ve ba’zı cildleri
Süleymâniye Kütüphânesindedir. Bu konudaki ma’lûmâtı
Bursalı Tâhir Bey, “Osmanlı müellifleri” adındaki eserinin
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 131
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 275
4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3233
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 287
birinci cild 353. sayfasında vermektedir.
6) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 208, 265, cild-2, sh. 148
Aynî, bu eserini, kardeşi Şihâbüddîn Ahmed ile birlikte 8 cild
hâlinde ihtisar etmiştir (kısaltmıştır). Birincisi “Târih-i Bedrî”,
7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 988
muhtasarı da “Târih-i Şihâbî” adları ile meşhûr olmuştur. Aynî,
büyük eserini 3 cild üzerine bir kerre daha ihtisar etmiş ve
8) Fevâid-ül-behiyye sh. 207
buna “Târih-ül-bedr fî evsâf ehl-il-aşr” adını vermiştir.
9) Keşf-üz-zünûn sh. 152, 154, 155, 220, 282, 287, 294, 375,
3- El-Mekâsıd-ün-nahviyye fî şerhi Şevâhidi şürûh-il-Elfiye:
548, 972, 990, 1006, 1012, 1015, 1016, 1021, 1066, 1098,
İbn-i Mâlik’in “Elfiye”sinin dört şerhinden alınmış şiir
1102, 1134, 1137, 1150, 1180, 1226, 1506 1515, 1600, 1651,
misâllerine dâirdir.
1686, 1728, 1918, 2035, 2036,
4- El-Binâye fî şerh-il-Hidâye: Hanefî mezhebinin temel fıkıh
kitaplarından “Hidâye”nin şerhidir. Aynî, “Hidâye” şerhinde
diyor ki: “Hâfızlar, para için, mâl için Kur’ân-ı kerîm
okumamalıdır. Hâfız da, parayı veren de günaha girer.”
5- Keşf-ül-lisân: İbn-i Hişâm’ın şerhidir. 6- Şerhu Me’ânî-ülâsâr Tahâvî’nin eserinin şerhi olup, adını “Mebânî-ül-ahbâr”
koymuştur. 7-Şerh-i Kenz, 8- Şerh-i Mecma’, 9- Şerhu dürer-ilbihâr, 10- Tabakât-ül-Hânefiyye, 11- Tabakât-üş-Şu’arâ, 12Muhtasaru târih-il-İbn-i Asâkir, 13-Şerhu Şevâhid-is-sagîr velkebîr, 14-Kudûrî tercümesi: Türkçe yazılmış bir fıkıh kitabıdır.
BÂHİLÎ (Selâm bin Abdullah)
Endülüs’de bulunan İşbîliyye şehrinde yetişen İslâm
âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Selâm bin Abdullah bin Selâm
el-Bâhilî el-İşbîlî el-Endülüsî olup, künyesi Ebû Abdullah ve
Ebü’l-Hasen’dir. Bâhilî ve Ebü’l-Hasen İşbîlî diye tanınmıştır.
Hayâtı hakkında kaynak eserlerde fazla malûmat bulunamıyan
Hikmet sahipleri demişlerdir ki: “Ekmeğini insanların etleriyle
Bâhilî’nin doğum ve vefât târihleri de tesbit edilememiştir. 839
(Gıybet ederek) yiyen kimse, kendini ma’nevî kirlerden
(m. 1435) senesinden sonra vefât ettiği bilinmektedir.
korumamış olur. Selef-i sâlihînden ba’zısı, abdesti bozulunca
hemen abdest aldığı gibi, ağızından gıybet olan bir söz
Bilhassa ahlâkî ve edebî ilimlerde âlim olan Bâhilî, “Ez-Zehâir
kaçırmış olsa, hemen abdestini tazelerdi. Yine onlardan
vel-alâk fî edeb-in nüfûsi ve mekârim-il-ahlâk” isimli meşhûr
ba’zıları oruçlu iken gıybet etmiş olsalar, o günkü oruçlarını
eserin sahibidir. 839 (m. 1435) senesi Zilka’de ayında
kaza ederlerdi. Fıkhî bakımdan, gıybet yapılınca tekrar abdest
tamamladığı bu kitabından, ba’zı kısımlar özetlenerek aşağı
almak veya orucu kaza etmek lâzım olmadığı hâlde, o
yazılmıştır.
büyükler, emirlere bağlılıktaki yükseklikleri, günahlardan son
Gıybet: En zemmedilen (kötülenen) iş, en çirkin söz, en kötü
bir huy, çetin azâba sebeb olan bir hâldir. Hasede, azgınlık ve
derece kaçınmaları ve gıybetin çirkinliği sebebiyle böyle
yaparlardı.
taşkınlığa delâlet eder. Gıybet, nemîmenin (söz taşımanın)
Hazreti Âişe diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında,
girdiği yere girer. Kin ve musibetin habercisidir. Allahü teâlâ
bir kadının uzun olduğunu söyledim. “Ağzında olanı çıkar!”
gıybeti ölü eti yemekle beraber kıldı. Hucurât sûresi 12. âyet-i
buyurdu. Tükürdüm. Ağzımdan et parçası çıktı.” Allahü teâlâ,
kerîmesinde meâlen; “Müslümanların ayıp ve kusurlarını
sıfatları, özellikleri, cisim şeklinde göstermeye kâdirdir.
araştırmayın. Birbirinizi gıybet etmeyin. Sizden biriniz, hiç ölü
kardeşinin etini yemeyi ister mi? Bundan tiksindiniz (değil mi?)
Nemime (koğuculuk): Rûhu hasta, tabiatı düşük kimselerin
O hâlde (Gıybet etmekte) Allahtan korkun...” buyuruldu.
yaptığı nemime de, zemmedilen, kötülenen huylardandır.
Haya perdelerini yırtmak, sırları yaymak isteyen bayağı tabiatli
Resûlullah efendimize, gıybetin ne olduğu suâl edildiğinde
kimselerin nefsleri bundan zevk alır. O, korkunç bir hastalıktır.
buyurdu ki: “Kardeşin hakkında onun hoşlanmadığı şeyi
Kanların dökülmesine, hürmet edilen kaidelerin çiğnenmesine,
söylemendir. Onun hakkında söylediğin bu söz doğru ise,
malların elden gitmesine sebep olabilir.
gıybet etmiş olursun. Söylediğin söz yalan ise iftira etmiş
olursun.”
Bir hadîs-i şerîfte; “Nemmâm (söz taşıyan) Cennete giremez”
buyuruldu.
Başka bir hadîs-i şerîfte de; “Üç kimse vardır ki, onlar
hakkında konuşmak gıybet olmaz. Zâlim idâreci, içki içen
Resûlullah efendimiz, Eshâb-ı Kirâma; “Size en kötülerinizi
kimse ve yaptığı kötülüğü ilân eden kimse” buyuruldu.
haber vereyim mi?” buyurdu. Onlar da; “Evet haber ver yâ
Resûlallah” dediler. Bunun üzerine; “(Onlar) söz taşıyanlar,
Allahü teâlâdan haya etmeyen açıktan günah işleyen, yaptığı
(böylece) dostlar arasını bozanlardır” buyurdu.
kötülükleri insanlardan gizlemiyen bir kimse, haya perdelerini
yırtmıştır. Artık kendisine hüsn-i zan edilmek durumundan
Başka hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Kıyâmet gününde
çıkmış, kötülük işlediği kesin bir hâl almıştır.
Allahü teâlâ katında insanların en kötüsü, şuna bir söz, buna
başka bir söz getiren iki yüzlü kimselerdir.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Gıybetten çok sakın. O öyle
kötü bir iştir ki, ona izin yoktur.”
Kâ’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Nemîmeden
sakınınız. Çünkü nemime yapan kimse, kabir azâbından
Edîblerden birisi oğluna dedi ki: “Ey oğlum. Yalan olmasa bile
kurtulamaz.”
gıybet etme! Doğru söylemiş olsan bile, konuşmanı kötü
yapmış olursun. Eğer yalan konuşursan, birçok kötülüğü bir
Yahyâ bin Eksem ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Nemmâm,
araya getirmiş olursun.”
sihir yapandan daha kötüdür. Çünkü sihir yapanın uzun
zaman uğraşıp da yapamadığını, nemmâm bir anda yapar.”
Abdullah bin Sâlih Sa’î ( radıyallahü anh ) buyurdu ki:
Eshâb-ı Kirâmdan birisi, Peygamber efendimize; “Yâ
“Yakınında bulunan kimseler, nemime yapan kimseyi
Resûlallah! Kurtuluş hangi şeydedir?” diye suâl edince,
sevmezler. Uzağında bulunan kimseler de ondan sakınır.”
buyurdu ki: “Kulun, insanların kendisini beğenmeleri
düşüncesinden uzak olarak, Allahü teâlâya itâatta
Denilmiştir ki: “Nemmâm ile münâsebeti olan kimsenin gammı
bulunmasıdır.”
çok olur. Nemîmede insanları birbirlerine karşı tahrik etmek ve
gıybet birlikte bulunur. Her nemmâm, aynı zamanda bir
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Riyâkârın dört
mugtâbdır (ya’nî gıybet edicidir).”
alâmeti vardır. Yalnız iken tenbeldir. İnsanlarla beraber iken
gayretlidir, övüldüğü zaman daha fazla çalışır. Zemmedildiği
Mûsâ aleyhisselâm zamanında kıtlık olmuştu. Kaç defa
(kötülendiği) zaman çalışmasını azaltır.”
yağmur duâsına çıkılmışsa da, duâları kabûl edilmedi. Allahü
teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma vahyedip buyurdu ki: “İçinizde bir
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “(Kendisinde) zerre miktarı riya
koğucu vardır. O aranızda bulunduğu müddetçe duânızı kabûl
olan ameli, Allahü teâlâ kabûl etmez.”
etmem.” Hazreti Mûsâ; “Yâ Rabbi! Onu bildir, aramızdan
çıkaralım” diye arzedince, Allahü teâlâ; “Ey Mûsâ! Ben sizi
“Dünyâda riya ile ibâdet edene, kıyâmet günü; “Ey kötü insan!
koğuculuktan men ederken, kendim koğuculuk yapar mıyım?”
Bugün sana sevâb yoktur. Dünyâda, kimler için ibâdet ettin
buyurdu. Bunun üzerine herkes tövbe etti ve yağmur yağdı.
ise, sevâblarını onlardan iste” denir.”
Akıllı ve dirayetli kimseye en çok lâzım olan şeylerden ba’zıları
Abdullah İbni Abbâs (r.anhümâ) buyurdu ki: “Riya öyle bir
şunlardır: Nemmâmdan korunmak, onunla konuşmaktan
istihâne (küçümseme, hakîr görme) hâlidir ki, mürâî, riya ile
sakınmak, onunla beraber olmamak, onun sohbetinden, ona
Rabbini istihâne eder. Çünkü riya sahibi, yaptığı amel ile
yaklaşmaktan yüz çevirmek, hiçbir zaman ve hiçbir husûsta
insanlar arasında makam ve mevki sahibi olmayı ve diğer
ona i’timâd etmemek.
insanlar arasında tercih edilmeyi ister. Bu arzu ile amel yapar.
Böyle bir kimse, ameline Allahü teâlâdan başkasını ortak kılan
Riya: Büyük günahların en büyüklerinden ve en çirkin
kimse gibidir. Bu yüzden Allahü teâlâ, riyayı şirk ile beraber
huylardandır. Riyakâr kimse, dâima sevimsiz, i’tibârsız,
kıldı.
utanılacak hâlde, kendisinden hoşlanılmayan ve her hayırdan
uzak olan kimsedir. Riya, hayırlı amelleri yok eder. Bütün iyi
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Eğer
hâlleri bozar. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sizde
bilinmeye, meşhûr olmaya gücün yettiği hâlde tanınmıyorsan
bulunmasından en çok korktuğum şey, şirk-i asgara
bunu yap, buna devam et, bu çok iyidir. Şöhretin zemmedileni
yakalanmanızdır. Şirk-i asgar, riya demektir.”
(kötüleneni); tanınmayı istemek, şöhrete kavuşabilmek için
yollar aramak, sebeblere yapışmaktır. Fakat sen,
Hazreti Ömer bir defasında, Hazreti Mu’âz bin Cebel’i ağlıyor
zorlanmadan, istemeden, arzu etmediğin hâlde, Allahü teâlâ
görünce; “Ey Mu’âz! Niçin ağlıyorsun?” diye sordu. O da;
sana ihsân etmiş, seni tanıtmış ise, sen böylece meşhûr
“Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Azıcık bir riya şirktir”
olmuş isen, bu şöhret kötülenmemiştir.”
buyurduğunu işitmiştim. (Ona yakalanmak korkusuyla)
ağlıyorum.” buyurdu.
Ucb (ibâdetini beğenmek): Allahü teâlâ, kendisinde ucb
bulunan kimseyi sevmez. O kimse, Allahü teâlâ indinde hor ve
İmâm-ı Mücâhid hazretleri, Fâtır sûresi 10. âyet-i kerîmesinde
hakîrdir. Kendisinde ucb bulunan kimse ne zaman yükselse,
meâlen; “Kötülükleri tuzak yapanlara gelince, onlara şiddetli
Allahü teâlâ onu alçaltır. Ucb, kalb hastalıklarının en
bir azap vardır. Bunların yaptıkları tuzak mahvolur gider”
kötülerinden olup, cehâlet alâmetidir. Taşkınlık ve azgınlığın
şeklinde haber verileri kimselerin, riyakâr kimseler olduğunu
kaynağıdır. İnsanda kibir meydana getirir. Kendisinde ucb
bildirmiştir.
bulunan kimse, sâdece kendisini faziletli görür. Öyle kötü bir
huydur ki, birçok kimsenin felâketine sebep olmuştur. Allahü
teâlâ ucbu yasakladı. Âlimler; “... Kendinizi temize çıkarmayın.
ve yalanlarından lezzet alır. Çünkü medh, ucb sebeplerinin
O (Allahü teâlâ), kendinden korkanın kim olduğunu çok iyi
kuvvetlilerinden ve kibir sebeblerinin şiddetlilerindendir.
bilendir” (Necm-32) meâlindeki âyet-i kerîmede ucbun
yasaklandığını bildirmişlerdir.
Ucb sahibi, çirkin olan işlerini güzel, hatâlarını doğru görür. Bu
da, kendisi için lâyık olmayan şeyleri lâyık görmesine sebep
Resûlullah ( aleyhisselâm ), ucbu büyük günahlardan sayarak;
olur. Hiç lâyık olmadığı fazilet ve meziyetlere kendisini lâyık ve
“Günah işlemezseniz, daha büyük günâha yakalanmanızdan
münâsip görmeye başlar ki, bu da onun kendi aklına göre
korkarım. O da ucbdur” buyurdu.
hareket etmesine, meşvereti, istişâreyi terk etmesine sebep
olur. Neticede, her zaman aldanır ve yanılır. Kendisinden
Hazreti Âişe’ye; “İnsan ne zaman isyankâr olur?” diye suâl
daha iyi bilen ve basiret sahibi olana sormaktan sakınır.
edildiğinde; “Kendisini muhsin (iyilik edici, sevâb işleyici)
Kendisinden daha kuvvetli olandan yardım istemekten çekinir.
zannettiği zaman” buyurdu.
Kendisini çok büyük ve yüksek, başkalarını ise çok küçük ve
Hakim zâtlardan biri buyurdu ki: “Sahibine hased ettirmeyen
ni’met tevâzu, sahibine merhamet ettirmeyen belâ ve musibet
de ucbudur.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ateş odunu yiyip bitirdiği gibi,
ucb da iyilikleri yer.”
“Tevâzu, kulun yüksekliğini arttırır. Öyleyse mütevâzi olunuz
ki, Allahü teâlâ da sizi yükseltsin. Af, kulun izzetini arttırır,
öyleyse affedici olunuz ki, Allahü teâlâ sizi azîz kılsın. Sadaka,
malı çoğaltır, öyleyse sadaka veriniz ki, Allahü teâlâ sizi ganî
(zengin) eylesin.”
Ba’zıları Hazreti Ebû Bekr’i medhettikleri zaman, O, Allahü
teâlâya şöyle yalvarırdı: “Ey Allahım! Sen, beni benden daha
iyi biliyorsun. Ben de kendimi, onlardan (beni
medhedenlerden) daha iyi biliyorum. Allahım, beni, onların
zannettiklerinden daha iyi eyle. Onların bilmediği hatâ ve
kusurlarımı affeyle. Beni, onların söyledikleri ile muaheze
eyleme. Ya’nî bana; “İnsanlar senin hakkında böyle güzel
şeyler düşünüp seni medhettikleri hâlde, sen şu kabahatleri
işledin” diyerek beni cezalandırma.”
aşağı görür. İblîs’in ebedi mel’ûn olmasına sebep, böyle
düşünmesi olmuştur. Nitekim İblîs, kendisini üstün görerek,
Allahü teâlâya i’tirâz edip; “Ben Âdem’den daha üstünüm.
Beni ateşten, onu ise topraktan yarattın” dedi. Bu ise, sonsuz
felâketine sebep oldu. İblîs’in işlediği günâhı (ucbu)
işlemekten ve Allahü teâlâya isyan husûsunda İblîs ile yarış
edenlerden Allahü teâlâya sığınırız.
Dinin emirlerine çok bağlı olup, akıl, takvâ ve yakîn sahipleri
kemâl mertebesinde oldukları hâlde, kendilerini dâima hatalı
ve kusurlu bilmişler, bozuk düşüncelerden uzak oldukları
hâlde, dâima kendi düşüncelerini değersiz görmüşlerdir.
Dâima meşverete müracaat etmişler, tevâzuyu yükseklik ve
büyüklenmeyi aşağılık saymışlardır.
Hased: Hased; kıskanmak, çekememek, Allahü teâlânın ihsân
ettiği ni’metin ondan ayrılmasını istemektir. Fâideli olmayan,
zararlı olan birşeyin ondan ayrılmasını istemek hased olmaz,
gayret olur. Hased, kötü huylardan, kalb hastalıklarındandır.
İnsanda, kötülenmiş olan ba’zı hâllerin ortaya çıkmasına
sebep olur ki, ba’zıları şöyledir: Hased eden kimse, sebepsiz
yere hased ettiği kimseye kızar. Kabahati olmadığı hâlde ona
kin besler. Doğru olan ortada ve apaçık bir şekilde bulunsa
Hikmet sahibi zâtlar buyurdular ki: “Üç şeyden uzak olan, üç
bile, onu inkâr eder. Nasihatten kaçar. Her türlü çirkin yola
şeye nail olur. Aç gözlülükten uzak olan, zenginliğe kavuşur.
başvurur. Kendisi muhtaç olsa bile, hased ettiği kimsenin
Cimrilikten uzak olan, şerefe kavuşur. Kibirden uzak olan,
yanındaki şeylerden fâidelenmekten uzak kalır. Hasedinden
kerâmete kavuşur.”
dolayı, hased ettiği kimsenin ilminden ve faziletlerinden
istifâde edemez. Hased ettiği kimse, kendisinden; mal, mülk,
Kendisini ve ibâdetlerini beğenen kimse, kendi kusur ve
makam, ilim v.s. bakımlardan üstün bile olsa, ona tevâzu
kabahatlerini göremez. Kendisini medhedenlerin yaltaklanma
göstermez. Ona karşı dâima kibirlilik gösterir. Ona kötülükle
muâmele eder. Ancak o ni’metin, hased ettiği kimseden
gitmesi ile râzı ve rahat olur. Bundan zevk alır. Ne kadar
şaşılır ki, başkasında bulunan ni’metin ondan gitmesini ni’met
Sıla-i rahm: Sıla-i rahm, akrabayı, yakınlarını gözetmek,
bilmektedir. Hasedci kimse, dâima gamlı ve kederlidir. Kimse
ziyâret etmek ve yardım etmektir. İyi bir haslettir. Câhiller
tarafından sevilmez.
arasında pek i’tibâr edilmese de, fazilet ehli arasında bu
husûsa pek riâyet edilir.
Fazilet sahipleri hiç kimseyi hased etmezler. Sâdece
başkalarında bulunan ilim, edeb, hayır ve tâatlar husûsunda
Hazreti Mu’âviye, Hazreti Ömer bin Hattâb’a mürüvvetten suâl
gıbta ederler. Yâ’nî o ni’metin bulunduğu kimseden gitmesini
edince; “Allahü teâlâdan korkmak ve sıla-i rahm’dir” cevâbını
istemezler. Bununla beraber, o ni’metin, kendisinde de
verdi.
bulunmasını arzu eder, isterler. Gıbta, hased değildir. Gıbta
eden kimse, hased gözüyle bakmaz. Kendisi için istediğini,
Akrabayı ziyâret etmek, kerem mertebelerinin en
diğer mü’min kardeşi için de ister. Hasedci ise böyle değildir.
yükseklerindendir. Muhabbeti çoğaltır, iyi neticelerin meydana
O, kendisinde bulunan bir ni’metin, başka birinde daha
gelmesine vesile olur.
bulunmasına tahammül edemez.
Sırrı gizlemek: Sırrı gizlemek, iyi kimselerin ahlâkındandır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Mü’min gıpta eder. Münâfık ise
Sırrı gizlemek, hür olarak yapılan işlerin zarardan en uzak
hased eder” buyurdu.
olanıdır.
Mûsâ aleyhisselâm, Arş-ı a’lâ altında bulunan bir kimse gördü.
Muhalleb bin Ebî Sufre diyor ki: “Şerefli huyların en aşağısı,
Bu kimsenin bu ni’mete nasıl kavuştuğunu merak edip,
sırları gizlemek; en yükseği de, kendisine sır olarak söyleneni
münâcaatında Allahü teâlâya suâl etti. Allahü teâlâ, o
unutmaktır.”
kimsenin, kavuştuğu ni’metlerden dolayı hiç kimseyi hased
etmediğini, ana-babasına karşı gelmediğini, nemime (söz
taşımak) için yürümediğini, bu hasletleri sebebiyle bu
dereceye yükseldiğini bildirdi.
Hased öyle bir hastalıktır ki, hased eden kimsenin dînî yönden
ve yakîn bakımından zayıflığını gösterir. Hasedci kimse,
kederden kurtulamaz. Kanâat sahibi değildir. Kin, hile ve
düşmanlık sahibidir.
Kendisi yüzünden Allahü teâlâya ilk isyan edilen günâh,
haseddir. (Hazreti Âdem’in İblîs tarafından hased edilmesi.)
İblîs, hasedi sebebi ile Allahü teâlânın emrine muhalefet etti.
Sonra Hazreti Âdem’in oğlu Kabil, kardeşi Hâbil’i hased edip
Sırrı gizlemek, insanın kötülüklerden uzak kalmasını te’min
eder. Sırrını herkese söylemek ise, pişmanlık meydana getirir.
Hikmet sahipleri; “Sırrını dirayetli bir kimseye veren zelîl olur.
Sırrını câhil bir kimseye bırakan kaybeder. Kim de sırrı ile
başbaşa kalırsa, ganîmete konar” demişlerdir.
Hazreti Ali buyurdu ki: “Sırrın senin esîrindir. Onu açıklarsan,
sen onun esîri olmuş olursun.”
Güzel ahlâk: Bir hadîs-i şerîfte; “Kıyâmet gününde mîzâna
konacak şeylerin ilki, güzel ahlâktır” buyuruldu. Diğer bir
hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki:
öldürdü. Kureyş’in ileri gelenlerinden birçoğunun, Resûlullah
“Kul, güzel ahlâkı sebebi ile, gündüzleri oruç tutan, geceleri
efendimizi inkâr etmelerinin sebebi, hased ve kibirleridir.
ibâdet edenlerin derecesine ulaşır.”
Hased, hased edenin noksan olduğunu, hased edilenin ise
kâmil olduğunu gösterir.
Büyüklerden birisi oğluna nasihatinde buyurdu ki: “Ey oğul!
Güzel ahlâka sarıl. İnsanlarla münâsebetlerin iyi olsun.
Hased, her düşmanlığın temeli, her belânın başı, her hatânın
İnsanlara yumuşak ve nâzik muâmele eyle. Arkadaşından
evveli, kınanacak olan her işin sebebi, her pişmanlığın
gelen sıkıntılara katlan. Ona eziyet vermekten sakın.”
getiricisidir. Neticesi taşkınlıktır. Kimde hased bulunursa,
helak olur.
Güzel ahlâk, sevgi meydana getirir. Kişinin rahata
kavuşmasına, insanların da ondan emîn olmalarına sebep
olur. Kötü ahlâk ise, sahibinin yorulmasına, insanların da
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “İnsanlarla muâmelesi olan kimse,
kendisinden eziyet ve sıkıntı görmesine sebep olur.
onlara zulmetmesin. Onlara birşey anlatan kimse, onlara yalan
söylemesin. Onlara va’dde bulunan kimse, va’dinden
Resûlullah efendimize birisi gelerek nasihat istedi. “Nerede
dönmesin. Böyle olan kimse, mürüvveti kemâle eren, adâleti
olursan ol, Allahü teâlâdan kork!” buyurdu. Gelen o şahıs;
apaçık ortaya çıkan, (müslüman) kardeşleri tarafından sevilen
“Biraz daha nasihat eyle” deyince; “Bir kötülük yaptığın
kimselerden olur.”
zaman, peşinden iyilik yap” buyurdular.
Haya: Haya, ya’nî kötü iş yapınca utanmak üç kısımdır.
Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kul, çok ibâdet
Birincisi; haya mertebelerinin en yükseğidir ki, takvâ
edenlerden olmasa bile, güzel ahlâkı sebebiyle Cennette en
sahiplerinin ve Allahü teâlânın velî kullarının hayâsıdır. Bunlar,
yüksek dereceye ulaşır. Yine kul, çok ibâdet edenlerden bile
Allahü teâlâdan haya ederler. Bu haya, Allahü teâlânın yasak
olsa, kötü ahlâkı sebebiyle Cehennemde en aşağı dereceye
ettiği şeylere taşmamak, O’nun emirlerine itaat edip,
düşer.”
yasaklarından sakınmaktır. Resûlullah ( aleyhisselâm )
Zâhidlerden birisi buyurdu ki: “Güzel ahlâk, insanı iyi amellere
ve Cennete götürür. Kötü ahlâk ise, kötü işlere ve Cehenneme
götürür.”
Güzel ahlâk, sahibini tehlikelerden ve helak olmaktan korur.
Kötü ahlâk ise, sahibini tehlikelerin içine atar.
Mürüvvet: Mürüvvet, başkalarına iyilik etmesini sevmek
demektir. Büyüklerden birine, mürüvvetin ne olduğu suâl
edildiğinde buyurdu ki: “Allahü teâlânın haram kıldıklarından
sakınmak ve helâl olan bir işte meslek, san’at sahibi olmaktır.”
buyurdu ki: “Allahü teâlâdan hakkıyla haya ediniz.” “Bu nasıl
olur Yâ Resûlallah?” dedikleri zaman; “Kim başını ve başında
bulunanları, karnını ve karnında bulunanları korur, dünyâ
hayâtının süsünü terkederse, ölümü ve ölümden sonra
cesedinin çürüyeceğini çok hatırlarsa, Allahü teâlâdan
hakkıyla haya etmiş olur.” buyurdu.
Hayanın ikinci kısmı; insanlardan haya etmek olup, bu da
güzel ahlâktandır. Hattâ, dolaylı olarak bu da Allahü teâlâdan
haya etmeye dâhildir denilebilir. Mürüvvet, bu kısım ile kemâl
bulur. İnsanın iyiliği, başkalarına eziyetten sakınması, doğru
söylemesi, emâneti yerine teslim etmesi, iyi ve güzel yaşayışı,
Şu hasletleri kendisinde toplayan kimse mürüvvet sahibidir 1)
kalb güzelliği ve temizliği, insanlardan haya etmekle olur.
İnsanlardan değil, sâdece Allahü teâlâdan korkmak. Âl-i İmrân
Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâdan korkan ve çekinen,
sûresi 173. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Onlar
insanlardan korkmuş ve çekinmiş olur” buyuruldu.
öyle kimselerdir ki, insanlar kendilerine; “Düşmanlarınız size
karşı ordu hazırladı. O hâlde onlardan korkun” (dediler) de, bu
söz, onların îmânlarını arttırdı ve üstelik; “Allah bize kâfidir ve
O ne güzel vekîldir” dediler.” 2) Belâ ve musibetlere
sabretmek. Kasas sûresi 54. âyet-i kerîmesinde meâlen
buyuruldu ki: “İşte bunlara, sabırlarından dolayı mükâfatları iki
kat verilecektir. Bunlar, kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine
verdiğimiz rızıktan hayra harcarlar.” 3) Ni’metlere şükretmek.
4) Allahü teâlânın emrini, kendi nefsinin arzusuna tercih
etmek. 5) insanlara yardım etmek ve fâideli olmak.
Ahnef bin Kays’a ( radıyallahü anh ), mürüvvetin ne olduğu
suâl edildiğinde cevaben buyurdu ki: “Güzel dostluk, doğru
konuşmak, her yerde ve her ân Allahü teâlâyı hatırlamak.”
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanlardan
utanmıyan kimsede hayır yoktur, insanlardan utanmak,
neticede Allahü teâlâdan utanmaya bağlıdır.”
Alkame bin Alâse ( radıyallahü anh ), Resûlullaha (
aleyhisselâm ); “Ey Allahın Resûlü! Bana nasihatte bulun”
deyince; “Kavminde bulunan heybet sahiplerinden haya ettiğin
gibi, Allahü teâlâdan haya et!” buyurdu.
Kâ’b-ül-Ahbâr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Görünen
hâllerinizde, insanlardan haya ettiğiniz gibi, sırrınızda da (gizli
hâlinizden de) Allahü teâlâdan haya ediniz.”
Hayanın üçüncü kısmı; kişinin kendi kendisinden haya
etmesidir. Bu haya da, neticede Allahü teâlâdan haya etmeye
dâhildir. İnsanın kendinden haya etmesi, yalnız iken avret
senin ahdini, mîsâkını muhafaza eden kimsenin ahdini zayi
mahallini açmaması, bakmaması, başkalarının yanında
etme. Birisine birşeyi hibe edeceğini söyledikten sonra, bu
yapmaktan sakındığı bir hareketi, yalnız başına olduğu zaman
sözünden dönme!”
da terketmesidir.
Dostluk ve kardeşlik vefa ile devam eder. Safa (gönül
Demek ki, insanlar ile beraber iken yapamıyacağı hareketleri,
hoşluğu), cefâ (eziyet ve incitmek) ile yok olur. Eğer övgünün,
yalnız başına olduğu zaman da yapmamalıdır. Âlimlerden
medhin meyvelerini toplamak istiyorsan, ahde vefayı kendine
ba’zısı bunu murâkabeden saymışlardır.
huy edin. Vefâsı olmayanın hayası yoktur.”
Ba’zı hâller vardır ki, insanların yanında yapılamaz. Fakat
Edîblerden birisi, oğluna nasihat ederek buyurdu ki: “Oğlum!
yapılması da zarurîdir. Büyük ve küçük abdest bozmak
Eğer şerefin zirvesine çıkmak istiyorsan, ahde vefa göster.
böyledir. Bu ve bunun gibi ihtiyâçları tenhâda, bildirilen
Vefâ ile doğruluk, ikiz kardeş gibidir. İkisinin de neticesi iyilik
âdabına uygun olarak yapmak hayâsızlık olmaz.
ve din güzelliğidir. Bir kimsede bu iki haslet birlikte bulunursa,
bu iki haslet, o kimse için kötü hâllere karşı kal’a olurlar.”
Bildirilen bu üç hayadan birinde noksanlığı bulunan kimsenin
dînî hayâtına zarar gelir. Sâlih zâtlardan birisi buyurdu ki:
Cimrilik: Allahü teâlâ cimriliği zemmedip kötülemiştir. Bu
“Allahü teâlâ kalblere ba’zı cezalar verir. Allahü teâlâ hiçbir
husûsta âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler çoktur.
kalbi, ondan hayayı çekip almaktan daha şiddetli bir ceza ile
cezalandırmamıştır. Kalbinden haya duygusu gitmiş olan bir
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahım! Cimrilikten sana
kimse, çirkin bir iş yapacağı zaman, onu bu işten alıkoyacak
sığınırım,” buyurmuştur.
bir mâni kalmamıştır.”
Sâlih bin Abdülkuddûs diyor ki: “Hayası az olan bir kimsede,
hiç hayır yoktur. Sen hayanı muhafaza eyle. Çünkü haya,
insanın asâletine delâlet eder.”
Başka bir hadîs-i şerîfte de buyuruldu ki: “Cimrilik, dünyâya
rağbetin, cömertlik de zühdün meyvesidir.”
Yahyâ bin Zekeriyyâ (aleyhisselâm) bir defasında İblîs’e
rastladı. “Ey İblîs! Bana söyle, insanlardan en çok kimi
Haya, kıymetli bir güzellik elbisesidir. Bu elbiseyi giyen kimse,
seviyorsun ve onlardan en çok kime kızıyorsun?” deyince,
çok yüksek mertebelere kavuşur.
İblîs şöyle cevap verdi: “Bana göre insanların en sevimlisi,
cimri mü’mindir. En çok kızdığım da, günahkâr fakat cömert
Vefâ: İyi geçinmek, yardımlaşmaktır. Sözünde durmak,
olan kimsedir.”
hakkını gözetmek olduğu da bildirilmiştir. Öyle güzel bir
haslettir ki, çok kimse onu kaçırır, az kimse onu bulur, iyi
Yahyâ aleyhisselâm, İblîs’e bunun sebebini sorunca, İblîs;
hasletlerin en büyüklerindendir.
“Mü’minin cimriliği benim için kâfidir. Günahkâr fakat cömert
olana gelince, Allahü teâlânın, onu cömert olduğundan dolayı
Birisi, büyüklerden bir zâta gelerek nasihat isteyince buyurdu
affedeceğinden korkuyorum. Eğer bu suâli sen değil de bir
ki: “Açıkta ve gizlide, Allahü teâlâdan kork. Mümkün olduğu
başkası sorsaydı, cevap vermezdim” dedi.
kadar hayırlı işler yap. Sana birşey emânet eden kimsenin
emânetini zayi etme. Karşındaki kimse seni sevindirse de
Cimrilik; verilmesi îcâb edeni vermemektir. Verilmesi îcâb
üzse de, dâima doğru konuş. Eğer böyle yaparsan, kalbini ve
eden şeyi veren, cimrilikten kurtulur. Vermesi vâcib olan ve
bedenini istenmiyen şeylerden rahata kavuşturmuş olursun.”
vâcib olmayan yerlerde vermeyi zor görmek de cimriliktir.
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Eğer etrâfını başkalarının
Cimri, vermesi îcâb eden yerde vermemeyi, mala düşkün
zararından korumak, hayâtın boyunca kederden uzak, rahat
olmayı tercih eder. Gönül rızâsı ve hoşluğuyla vermekten
olmak, rızkında ve iyiliklerinde gelişme görmek istiyorsan,
çekinir. Verdiği zaman malının tükeneceğinden, vefâtından
sonra çoluk-çocuğunun aç kalacağından, hattâ ileride
kendisinin bu duruma düşeceğinden endişe eder. Cimriliğin
işâretleri ile bile zor konuşabiliyordu. Daha evvel hazırladığım
altında; mal sevgisi, uzun emel ve çoluk-çocuk sevgisi
su kırbasını göstererek dedim ki: “Su istiyor musun?” Belli ki
yatmaktadır.
istiyordu. Çünkü dudakları hararetten adetâ kavrulmuştu. Göz
işâreti ile de; “Çabuk, hâlimi görmüyor musun?” der gibi bana
Cimrilik, insanın parayı sevmesinden de hâsıl olabilir. Ba’zı
bakıyordu. Ben kırbanın ağzını açtım, suyu kendisine doğru
kimseler vardır ki, çok malı, parası vardır. Çoluk-çocuğu da
uzatırken, biraz ötede yaralıların arasında hazret-i İkrime’nin
yoktur ki onlar için biriktiriyor denilsin. Hâl böyle iken, malının
sesi duyuldu: “Su! Su! Ne olur, bir tek damla su olsun su!”
zekâtını vermez. Başka ihtiyâç sahiplerine yardımda
Amcamın oğlu Haris, bu feryadı duyar duymaz, göz ve kaş
bulunmaz. Hattâ kendi ihtiyâçları için bile harcamaz. Onun
işâretleriyle suyu hemen Hazreti İkrime’ye götürmemi istedi.
bütün rağbeti, en büyük arzusu ve en çok lezzet aldığı şey,
Kızgın kumların üzerinde yatan şehidlerin aralarından koşa
paralarını yanında ve elinde görmektir. Kalbi bundan zevk alır.
koşa Hazreti İkrime’ye yetiştim ve hemen kırbamı kendisine
Öleceğini bilen ve bütün mallarının, mirasçılarına kalacağını
uzattım, İkrime hazretleri elini kırbaya uzatırken Hazreti Iyâş’ın
bilen bir kimsenin bu derece gaflet içinde bulunmasına, mala,
iniltisi duyuldu. “Ne olur bir damla su verin. Allah rızâsı için bir
mülke bu kadar gönül vermesine ne kadar şaşılır.
damla su!” Bu feryadı duyan Hazreti İkrime, elini hemen geri
Îsâr: Kendi muhtaç olduğu malı, muhtaç olan başkasına verip,
o malın yokluğuna sabretmesidir. İyi huyların çok kıymetlisidir.
Âyet-i kerîmeler ile medh olunmuştur. Cömertlik derecelerinin
en yükseğidir, Îsâr hasletine sahip olan kimse, muhtaç
olmakla beraber, başkasını kendisine tercih eder.
Bir defasında Resûlullah efendimize biri gelmişti. Hâne-i
saadetlerinde, gelen kimseye yedirecek birşeyleri yoktu.
Bunun üzerine Ensârdan bir zât, gelen kimseyi evine götürdü.
Onun da evinde az bir yemek vardı. O yemeği getirdi. Yemeğe
başlıyacakları sırada kandili söndürdü. Misâfir yemek yiyor, ev
sahibi de elini götürüp getirerek yer gibi yapıyordu. Yemeğin
hepsini misâfire yedirdi.
çekerek, suyu Iyâş’a götürmemi işâret etti. Suyu o da içmedi.
Ben kırbayı alarak şehidlerin arasından dolaşa dolaşa Hazreti
Iyâş’a yetiştiğim zaman, son nefesinde Kelime-i şehâdeti
söylediğini duydum. Benim getirdiğim suyu gördü. Fakat vakit
kalmamıştı. Başladığı Kelime-i şehâdeti ancak bitirebildi.
Derhâl geri döndüm, koşa koşa Hazreti İkrime’nin yanına
geldim; kırbayı uzatırken bir de ne göreyim! Onun da şehîd
olduğunu müşâhede ettim. Bârî dedim amcamın oğlu Hazreti
Hâris’e yetiştireyim. Koşa koşa ona geldim; ne çâre ki, o da
ateş gibi kumların üzerinde kavrula kavrula rûhunu teslim
eyleyip şehîd olmuştu. Hayâtımda birçok hâdise ile
karşılaştım. Fakat hiçbiri beni bu kadar duygulandırmadı.
Aralarında akrabalık gibi bir bağ bulunmadığı hâlde, bunların
birbirine karşı bu derece fedakâr ve şefkatli hâlleri, gıpta ile
Diğer taraftan, Cebrâil aleyhisselâm, o Sahâbinin misâfirine
baktığım en büyük îmân kuvveti tezahürü olarak hafızama
yaptığı Îsârı, Resûlullah efendimize haber verdi. Sabah olup
adetâ nakşoldu...”
Peygamber efendimizin huzûruna geldiklerinde,
Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) o zâtı, yaptığı isardan dolayı
tebrik edip, duâ ettiler.
Resûl aleyhisselâmın komşusu bir ihtiyâr kadın vardı. Kızını
Resûl aleyhisselâma gönderdi. “Namaz kılmak için örtünecek
bir elbisem yok. Bana, namazda örtünecek bir elbise gönder”
Îsâr, Resûlullah efendimizin güzel âdet-i şerîfelerinden idi.
diye yalvardı. Resûl aleyhisselâmın o anda başka elbisesi
Eshâb-ı Kirâmın ileri gelenlerinden Hazreti Huzeyfe şöyle
yoktu. Mübârek arkasındaki entariyi çıkarıp, o kadına
anlatır: “Yermük muharebesinde idi. Çarpışmanın şiddeti
gönderdi. Namaz vakti gelince, elbisesiz olduğu için mescide
geçmiş, ok ve mızrak darbeleri ile yaralanan müslümanlar,
gidemedi. Eshâb-ı Kirâm, bu hâli işitince; “Resûl aleyhisselâm
düştükleri sıcak kumların üzerinde can vermeye başlamışlardı.
o kadar cömertlik yapıyor ki, gömleksiz kalıp, mescide
Bu arada ben de, güç belâ kendimi toparlayarak, amcamın
cemâate gelemiyor. Biz de herşeyimizi fakirlere dağıtalım”
oğlunu aramaya başladım. Son anlarını yaşayan yaralıların
dediler. Allahü teâlâ, hemen İsrâ sûresinin 29. âyetini
arasında biraz dolaştıktan sonra, nihâyet aradığımı buldum.
gönderdi, önce Habîbine; “Hasislik etme, birşey vermemezlik
Fakat ne çâre!.. Kanlar içerisinde yatan amcamın oğlu, göz
yapma” buyurup, sonra da; “Sıkıntıya düşecek ve namazı
kaçıracak, üzülecek kadar da dağıtma! Sadakada ortalama
Sahrada olduklarından, yiyecek birşey alınacak yer de
davran” buyurdu. O gün, namazdan sonra, hazret-i Ali,
olmayıp, açlık ve susuzluktan iyice bunaldılar. Sonra; “Allaha
Resûlullahın yanına gelip; “Yâ Resûlallah! Bugün, çoluk-
tevekkül ettik” diyerek, yola devam ettiler. Biraz ilerlemişlerdi
çocuğuma nafaka yapmak için sekiz dirhem gümüş ödünç
ki, ovanın ortasında bir karaltı gördüler. Ona doğru gittiler.
almıştım. Bunun yarısını size vereyim. Kendinize entari alınız”
Siyah bir çadır vardı, içinde kimse olup olmadığını anlamak
dedi. Resûl aleyhisselâm çarşıya çıkıp, iki dirhem ile bir entari
için selâm verdiler. Çadırda bir kadın vardı. Kadın selâmlarını
satın aldı. Geri kalan iki dirhem ile yiyecek almağa giderken
aldı. İyi karşıladı. Bu üç zâtın, dünyâya rağbetleri olmadığını
gördü ki, bir a’mâ oturmuş; “Allah rızâsı için ve Cennet
anladı. Kadına; “Hiç yiyeceğin var mı?” diye sordular. “Bir
elbiselerine kavuşmak için, bana kim bir gömlek verir?”
keçim var. Kendiniz sağın için” dedi. Birisi sağdı. Her biri, birer
diyordu. Almış olduğu entariyi bu a’mâya verdi. A’mâ, entariyi
çanak içtiler. Sonra kadına; “Başka yiyeceğin var mı?” diye
eline alınca, misk gibi güzel koku duydu. Bunun, Resûl
sordular. Kadın; “Keçiyi kesin, yiyin.” dedi. Abdullah bin Ca’fer
aleyhisselâmın mübârek elinden geldiğini anladı. Çünkü,
( radıyallahü anh ), keçiyi kesti, pişirdi. Üçü beraber yediler.
Resûl aleyhisselâmın bir kere giydiği herşey, eskiyip dağılsa
Allahü teâlâya hamd ettiler. Atlarına bindiler. Kadına; “Medîne-
bile, parçaları da misk gibi güzel kokardı. A’mâ duâ ederek;
i münevvereye geldiğinde muhakkak bize uğra. Biz
“Yâ Rabbî! Bu gömlek hürmetine benim gözlerini aç.” dedi. İki
seyyidlerdeniz. Hâşimîlerdeniz” diyerek, yola koyuldular. Bir
gözü hemen açıldı. Resûl aleyhisselâmın ayaklarına kapandı.
zaman sonra kadının kocası geldi. Keçiyi görmeyince, ne oldu
diye sordu. Kadın olup biteni anlattı. Kocası üzüldü.
Resûl aleyhisselâm oradan ayrıldı. Bir dirhem ile bir entari
“Biliyorsun o keçiden başka birşeyimiz yok. Şimdi ne
satın aldı. Bir dirhem ile de yiyecek satın almağa giderken, bir
yapacağız?” diyerek, kadını azarladı. Kadın; “Allahü teâlâ
hizmetçi kızın ağladığını gördü. “Kızım, niçin böyle
rahimdir, kullarını aç bırakmaz. Böyle kıymetli zâtlar gelip de,
ağlıyorsun?” buyurdu. Bir yahudinin hizmetçisiyim. Bana bir
onları misâfir etmeden göndermek insafa sığmaz” dedi. Daha
dirhem verdi. “Yarım dirhem ile bir şişe ve yarım dirhem ile de
sonra kadın, kocası ile Medîne-i münevvereye birşeyler alıp
yağ satın al” dedi. Bunları alıp gidiyordum. Elimden düştü.
satmak için gittiler. Hikmet-i ilâhî, Bâb-ı selâm önünden
Hem şişe, hem de yağ gitti. Şimdi ne yapacağımı şaşırdım”
geçerken Hazreti Hasen’e rastladılar. Hasen ( radıyallahü anh
dedi. Resûl aleyhisselâm, son dirhemini kıza verdi. “Bununla
) kadını ve kocasını huzûruna çağırttı. Kadına; “Beni tanıdın
şişe ve yağ al, evine götür” buyurdu. Kızcağız; “Eve geç
mı?” dedi. Kadın; “Hayır” dedi. “Bir zamanlar senin evine üç
kaldığım için, yahudinin beni döveceğinden korkuyorum” dedi.
kişi gelmiştik. Bize süt ikram etmiştin. Bir de keçini kesmiştik.
Resûl aleyhisselâm; “Korkma! Seninle birlikte gelir, sana
Onlardan biri benim” dedi. Bunlara çok ikramda bulundu.
birşey yapmamasını söylerim” buyurdu.
Yanında fazla birşeyi olmadığından, Beyt-ül-mâl emînine bir
Eve gelip, kapıyı çaldılar. Yahudiye olanı biteni anlatıp, kıza
birşey yapmaması için şefaat buyurdu. Yahudi, Resûlullahın
ayaklarına kapanıp; “Binlerce insanın baş tacı olan, binlerce
arslanın, emrini yapmak için beklediği ey koca Peygamber! Bir
hizmetçi kız için, benim gibi bir miskinin kapısını
şereflendirdin. Yâ Resûlallah! Bu kızı senin şerefine azâd
ettim. Bana îmânı, İslâmı öğret. Huzûrunda müslüman olayım”
dedi. Resûl aleyhisselâm, ona müslümanlığı öğretti. O da
müslüman oldu. Evine girdi. Çoluğuna-çocuğuna anlattı. Hepsi
müslüman oldu. Bunlar, hep Resûlullahın sallallahü aleyhi ve
sellem güzel huylarının bereketi ile oldu.
İmâm-ı Hasen ve Hüseyn ile Abdullah bin Ca’fer (r.anhüm),
Medîne-i münevvereye giderlerken yiyecekleri kalmadı.
adam gönderip, bin dirhem gümüş ve yüz koyun borç istedi.
Getirdiler. Bunların hepsini kadına bağışladı. “Bizi ma’zur
görün” buyurdu. Bu karı-kocanın yanlarına adam vererek,
Hazreti Hüseyn’e gönderdi. Hazreti Hüseyn de bunları iyi
karşılayıp, yanında bulunandan ikram etti. Fazla birşeyi
olmadığından, Beyt-ül-mâl emîninden bin dirhem gümüş ve
ikiyüz koyun borç istedi. Hepsini kadına verip, özür diledi.
Yanlarına adam verip, Abdullah bin Ca’fer’e ( radıyallahü anh )
gönderdi. Abdullah ( radıyallahü anh ); “İki İmâma uğradınız
mı?” buyurdu. “Evet” dediler. “Keşke daha önce bana
uğrasaydınız. Onların yanında dünyâ malı bulunmaz. Belki
sıkıntı çekmişlerdir” dedi. Bunlar imamların yaptıkları ikramları
söylediler. Abdullah ( radıyallahü anh ) da, ikibin dirhem
gümüş ve dörtyüz koyun verdi. Mezkûr karı-koca, yediyüz
Buhterî; “Ne ciddi ne de şaka hâlinde yalan söylemek insana
koyun ve dörtbin dirhemi alıp, sevinerek evlerine döndüler.
yakışmaz” buyurdu.
Ebü’l-Hasen Antâkî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatır: “Bir gece
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sultan, yalancı birine bir iş
bir köyde arkadaşlarımızla birlikte oturuyorduk. Biraz
verirse, bu kimsenin zararı sultânın idâresine te’sîr eder.”
ekmeğimiz vardı. Fakat hepimize yetecek nisbette değildi.
Ekmekleri dilimleyip ortaya koyduk. Hepimiz ekmeklerin
Lokman Hakim oğluna nasihatinde; “Ey oğul! Kim yalan
etrâfında oturduk. Bu sırada lâmba söndürüldü.
konuşursa, onun kıymeti gider” buyurdu.
Biraz sonra yemek işinin tamam olduğu tahmin edilip, sofra
Yezid bin Meysere ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ağacın
kaldırılmak üzere lâmba yakıldığında bir de ne görelim.
dibine dökülen su, ağacı yeşerttiği gibi, yalan da kötülükleri
Herkes: “Ben yersem diğer arkadaşlar aç kalır” endişesiyle,
sulayıp, onların yeşermesine ve büyümesine sebep olur.”
ekmekten hiç yememişti.”
Meymûn bin Mihrân ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Akıllı
Yalan söylemek: Yalan söylemek, pek bayağı ve aşağı bir
kimse, yalancı kimsenin sevgisine aldanmasın. Onun va’dine
iştir. Dünyâda zilleti gerektiren şeylerin en büyüğüdür. Âhırette
güvenmesin. Doğru konuştuğu bilinen bir kimsenin yalan
ise zelîl ve rüsvây olmayı îcâb ettiren pek fenâ birşeydir.
söylemesi mümkündür. Fakat yalancılıkla tanınmış birisinden
doğru konuşmasını beklemek pek mümkün değildir.”
Yalan, münâfıklığın en büyük alâmetlerindendir. Ahlâkın
düşüklüğünü gösteren kuvvetli bir delîldir. Yalancıya hiçbir
Yalan, güzelliğin ayıbı, lekesi, noksanı ve iyi ahlâkın âfetidir.
zaman güvenilmez. Yalancı, konuştuğu zaman doğru
Hıyânetin delîlidir. Yalan, çok kötü bir huydur. Doğru sözü az
konuşmaz. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Münafığın
olanın, arkadaşı da az olur.
alâmetleri üçtür. Konuştuğunda yalan söyler. Bir va’dde
bulunduğu zaman va’dinde durmaz, kendisine birşey emânet
edildiğinde hıyânet eder.”
“Sözün âfeti yalan söylemektir.”
“Hatâların en büyüğü, yalan konuşmaktır.”
Hazreti Ali, yalanın serap gibi olduğunu bildirmiştir. Yalan ile
mürüvvetin bir kişide bir araya gelmiyeceğini bildirmiştir.
Süleymân bin Sa’d ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir kimse
benim ile arkadaşlık etse ve arkadaşlığımızın devam
edebilmesi için kendisine bir şart söyleyebileceğimi başka
birşey istemediğini söylese, ona yalan söylememesini şart
Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Mü’min korkak olabilir mi?”
ederdim.”
dediler. “Evet olabilir” buyurdu. “Mü’min cimri olabilir mi?”
dediler. Yine “Evet olabilir” buyurdu. “Mü’min yalan konuşabilir
Mûsâ aleyhisselâm, Allahü teâlâya niyazında; “Yâ Rabbî!
mi?” dediler. Buna; “Hayır” buyurdu.
Hangi kulunun ameli daha hayırlıdır?” diye suâl edince, Allahü
teâlâ buyurdu ki: “Dili yalan konuşmayan, kalbi günah ile
Hikmet sahibi büyük zâtlar, “Dilsiz olmak, yalan söylemekten
meşgûl olmayan ve zinâ yapmayan.”
iyidir” demişlerdir.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Allahü
Ahnef bin Kays ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Akıllı ve şerefli
teâlânın katında en büyük hatâ, dilin yalan söylemesidir, en
bir mü’min yalan söylemez. Gıybet ve hıyânet etmez.”
kötü pişmanlık da, kıyâmet günündeki pişmanlıktır.”
Hazreti Ömer bin Hattâb buyurdu ki: “Hiçbir kimse, mizah
Lokman Hakim buyurdu ki: “Yalancılıkla tanınan kimsenin ilk
yaparken yalan söylemeyi terketmedikçe îmânın hakîkatine
cezası, konuştuğu zaman sözünün tasdik edilmemesidir.”
kavuşamaz.”
İbn-i Mugterr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Yalancı kimse ile
Yine şöyle anlatılır: Bilindiği gibi, Abbasî halîfelerinden
beraber olmaktan sakın. Eğer onunla birlikte bulunmak
Me’mûn, bir ara Kur’ân-ı kerîmin mahlûk olduğunu söyleyip,
mecbûriyetinde kalırsan, söylediklerine inanma. Bununla
herkesi de böyle söylemeye teşvik etmiş, hattâ zorlamıştı.
beraber, kendisini yalancı kabûl ettiğini de ona bildirme.
Çünkü böyle yaparsan, sana biraz muhabbeti varsa onu da
Âlimlerden birini de bu şekilde zorlamıştı. O zât; “Tevrat bir,
bırakır.”
Zebur iki, İncîl üç ve Kur’ân-ı kerîm dört” dedi. Bunları
söylerken de parmakları ile bir, iki, üç diye işâret ediyordu.
İnsanın yalan konuşmak hafifliğinde bulunmasının
Böylece, elinin dört parmağını göstererek; “Bunların hepsi
sebeplerinden ba’zıları şunlardır: Bir menfaatin bulunması ve
mahlûktur” dedi. Böylece kurtulmuş oldu.
bir zararın giderilmesinin sözkonusu olması, insanı aldatıp
yalan konuşmasına sebep olabilir. Düşmanından intikam
Aslında o zât, Kur’ân-ı kerîm için değil, göstermiş olduğu
almak düşüncesi de yalan söylemeye sebep olabilir. Bu kısım,
parmakları için mahlûktur demişti. Bunun için hakîkatte yalan
yalan çeşitlerinin en şiddetlilerindendir. Çünkü bunda taşkınlık
söylemedi. Fakat onlar yanlış anladılar.
vardır. Güzel konuşmuş olmak düşüncesi de yalan konuşmayı
meydana getiren sebeplerdendir. Böyle yapmak mahlûku râzı
etmiş olsa bile, mahlûkâtı yaratan Allahü teâlâyı gadablandırır.
Böyle bir şeyi akıl kabûl etmez, din buna müsâade etmez ve
mürüvvet de bunu hoş karşılamaz.
Üç yerde yalan konuşmaya ruhsat, izin verilmiştir. Birincisi;
harbde ve her zaman din düşmanlarının zararlarından
korunmak ve müslümanları korumak için. İkincisi; iki
müslümanı barıştırmak için, birinden diğerine iyi lâf götürmek.
Üçüncüsü; hanımları idâre etmek için. Bunlara ruhsat
verilmiştir. Fakat gıybet ve nemîmeye izin yoktur.
Aşağıdaki bildirilen durumların benzeri olan hâllerde de yalan
söylemek caiz görülmüştür. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile
Hazreti Ebû Bekr hicret ederlerken, Hazreti Ebû Bekr,
Resûlullah efendimizin arkalarından yürüyordu. Bir grup kimse
ile karşılaştılar. O kimseler, Peygamber efendimizi
tanımıyorlar, Hazreti Ebû Bekr’i tanıyorlardı. Hazreti Ebû
Bekr’e; “O kim?” diye sordular. O da onun Resûlullah (
aleyhisselâm ) olduğunu söylemedi. Anlarlarsa zarar
vermelerinden, O’nun mübârek kalbini incitmelerinden endişe
ederek; “Bu, bana yol gösteriyor” buyurdu.
O kimseler bu sözü, normal yol göstericisi olarak anlamışlardı
Me’mûn, daha sonra bu yanlış düşüncesinden tövbe edip,
Kur’ân-ı kerîmin mahlûk değil, kadîm olduğunu söylemiştir.
Doğruluk: Yalancılık ne kadar çirkin ve sahibini zelîl eden bir
huy ise, doğruluk da o nisbette güzel, sahibini i’tibâr sahibi ve
azîz eden çok iyi bir huydur. Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh
) buyurdu ki: “Doğruluk, sözün süsüdür”
Doğruluk insanı korkulardan, belâlardan korur. Yalan, insana
bir anlık emniyet sağlıyor gibi görülse bile, sahibini tehlikelere
götürür ve alçaltır. Yalan hastalık, doğruluk ise şifâdır. Doğru
konuşmak, kardeşlerine, dostlarına yardım etmek ve her ân
Allahü teâlâyı hatırlamak olup mürüvvettendir.”
Doğru konuşmak için, çok konuşmaktan sakınmalıdır. Âlimler
buyurmuşlardır ki: “Kendisini ilgilendirmeyen mevzûlarda çok
konuşan kimse, doğru konuşmaktan, başkalarının; “Bu kimse
her zaman doğru konuşur” şeklindeki intibalarından mahrûm
kalır. Çünkü yerli yersiz, doğru yanlış çok konuşan kimse,
mutlaka yalan söz söyler. Hele, birşeyler konuşmuş olmak ve
boş durmamak için konuşanlar, yalandan kurtulamazlar.”
Lokman Hakim oğluna buyurdu ki: “Oğlum! Doğruluğa sımsıkı
yapış. Yalandan uzak dur.”
ve Hazreti Ebû Bekr’in sözü bu ma’nâda yalan idi. Fakat o, bu
Zâhidlerden bir zât buyurdu ki: “Her kimde şu dört haslet
sözü söylerken; “Bize, hidâyet, kurtuluş yolunu gösteren zât”
bulunursa, Allahü teâlâ onun hatâlarını iyiliğe çevirir. Bu
ma’nâsını kasdetmiş olduğundan, hakîkatte yalan söylememiş
hasletler; doğruluk, ni’mete şükür, haya ve güzel ahlâktır.”
idi.
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsanları,
doğruluktan daha güzel birşey süsleyemez.”
Sabır bütün hayırların, doğruluk kurtuluşun, ni’metlere
Esmâî; “İnsanların en hazır cevaplısı, kızmayan kimsedir”
şükretmek bereketlerin anahtarlarıdır. Kimde bu hasletler
demiştir.
bulunursa o en yüksek ma’nevî mertebelere kavuşur.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hayr; malı,
İbn-ül-Mugter ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Araştırma
çoluğu-çocuğu çoğaltmakta değil, hilmi ve ilmi
yaptığında, doğruluğun şecaatle, yalanın da korkaklık ile
çoğaltmaktadır.”
beraber olduğunu görürsün.”
Îsâ bin Hammâd’ın ( radıyallahü anh ) bildirdiğine göre, Leys
Hilm: Hilm, rûhun sakin olması, kızmamasıdır. Yumuşak huylu
bin Sa’d ( radıyallahü anh ) ilim öğrenmek isteyenlere, ilim ile
olmaktır. Yüksek bir haslettir. Allahü teâlânın, insana büyük bir
meşgûl olanlara; “İlimden önce hilmi öğreniniz. Hiçbirşey, ilim
ihsânıdır. Hilm kimde bulunursa, onu hem dünyâda ve hem de
ile hilmin beraber bulunması kadar güzel değildir” buyururdu.
âhırette yüksek mertebelere kavuşturur.
Lokman Hakim buyurdu ki: “Üç şey, üç şey ile beraber
Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Hilm nedir?” diye suâl edildiği
bulunduğu zaman anlaşılır. Hilm, kızgınlık zamanında;
zaman; “Sabırdır” buyurdular.
kahramanlık, harb zamanında; doğruluk, ihtiyâç zamanında
anlaşılır.”
Allahü teâlânın beğendiği işleri yapmak, güzel ahlâktan olan
sabır ile ele geçmektedir. Hilm ise, sabrın en yüksek
Büyükler demişlerdir ki: “Kızgınlığın izzetinden sakın. Çünkü
derecesidir. Hilm, Allahü teâlânın sıfatlarındandır. Allahü teâlâ,
o, sonunda seni özür dileme zilletine düşürür. Kulun, Allahü
kendisine karşı gelenlerin azgınlığını, kötülük yapanların
teâlânın gadabına en yakın olduğu zaman, kızdığı zamandır.”
kötülüğünü ve zâlimlerin zulmünü gördüğü, onlardan intikam
almaya kadir olduğu hâlde, intikam almakta acele etmiyor.
Hazreti Ali ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Hilm sahibi
Pişman olup tövbe edenlerin, boyun bükenlerin hatâlarını
kimsenin, hilminin bereketi olarak kavuştuğu ihsânların ilki;
affediyor. Kendisine sığınanları boş çevirmiyor. Çünkü O, çok
herkesin, ona sıkıntı veren kimseye karşı hilm sahibine
ihsân ve iyilik sahibidir.
yardımcı olmalarıdır.”
Nahl Sûresi 61. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Eğer Allahü teâlâ,
Âlimler; “Eğer hâlim (hilm sahibi) değilsen, halim olmaya
zulümleri (günahları) sebebiyle insanları (hemen) hesaba
gayret et. Çünkü bir kavme benzemek isteyen kimse de o
çekiverseydi, yeryüzünde kımıldıyan tek bir canlı bırakmazdı”
kavimden sayılır.” buyurmuşlardır.
buyuruldu.
Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ), Hazreti Ali’ye; “Beni Allahü
Allahü teâlâ, Peygamberlerini (aleyhimüsselâm) hilm sahibi
teâlânın gadabından uzak tutacak olan şey nedir?” diye
olmakla övmüştür. Hilm.sâhibi olmak, kızmamak, yumuşak
sorduğunda, Hazreti Ali; “Hiç kızma” buyurdu.
davranmak, az kimselerde bulunan çok yüksek bir haslettir.
Birisi, Resûlullah efendimize gelerek; “Yâ Resûlallah! Bana
nasihatte bulunun” deyince, Peygamber efendimiz; “Kızma”
buyurdu. O kimse ikinci defa nasihat istedi. Yine; “Kızma”
buyurdu. Üçüncü defa nasihat isteyince, bu defa da; “Kızma”
buyurdu.
Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Mü’min bir kimse, hilmi ile,
gündüzleri oruç tutup, geceleri namaz kılan kimsenin
derecesine ulaşır.”
Affetmenin lezzeti, kızmanın, intikam almanın lezzetinden
daha tatlıdır. Çünkü affın lezzetininin sonu, güzel neticedir.
İntikam lezzetinin sonu ise, kötü neticedir. Hadîs-i şerîfte
buyuruldu ki: “İlim, öğrenmekle; hilm de, hilm sahibi olmaya
çalışmakla elde edilir. Kim hayrı isterse, ona hayr verilir. Kim
de şerden sakınırsa, şerden korunur.”
Hazreti Ömer buyurdu ki: “Dört şeyi severim. Bunlar; bulunca
iktisâd etmek, gücü yeterken affetmek, kızgınlık zamanında
hilm göstermek, her zaman Allahü teâlânın kullarına yardımcı
olmak.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “İlm ve adâlet, sabra götürür.
Hikmet sahipleri, insanların en üstününün; hükümlerinde
İlim, adâlet ve sabır da, hilme götürür. Bütün işlerinde hilme
adâletli, ihsânı çok ve sözünde hikmet bulunan kimse
yapış. Çünkü hikmet, hilm ile tamamlanır. Mürüvvetin şartı
olduğunu söylemişlerdir.
olan hasletlerin sende toplanması, hilm ile mümkündür. Haklı
olsun haksız olsun, özür dileyenin özrünü kabûl etmelidir.
Adâlet, sâdece idârecilere, devlet başkanlarına mahsûs birşey
Çünkü özür, pişmanlık alâmeti, pişmanlık da tövbe demektir.”
değildir. Bilakis adâlet, herkese, her zaman lâzım olan bir
sıfattır. Çünkü insan, çoluk-çocuğu, malı, akrabaları,
Özür dilemek, özür dileyenin haya sahibi olduğunu gösterir.
komşuları, arkadaşları ve görüştüğü kimseler hakkında,
Haya ise îmândandır. Bir kimsenin suçunu görmezlikten
yaptığı işlerde, alışverişinde, hâsılı bütün işlerinde adâleti
gelmek, şerefin zirvesidir, özür dilemesini istemek, hilmin
gözetmesi lâzımdır.
âfetlerindendir. Özür dilemek, hilm sahipleri yanında ne iyi bir
şefaatçidir.
Zulüm ve haksızlık: Fitneleri çeken, mihnetlere sebep olan,
memleketleri, malı, mülkü perişan eden çok kötü bir âfettir.
Adâlet: Adâletin hakîkati, herşeyi lâyık olduğu yere koymak,
lâyık olduğu yere ulaştırmaktır. Adâlet öyle birşeydir ki, kalbler
Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), Hazreti Ali’ye; “Yâ Ali!
ona ısınır, onu kabûl eder, onunla rahat olur, onunla huzûr
Mazlûmun duâsından sakın. Çünkü mazlûm, Allahü teâlâdan
bulurlar.
hakkını ister. Allahü teâlâ ise, hiç kimseyi hakkından
alıkoymaz” buyurdu.
Nisa sûresi 135. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Ey
mü’minler! Hak üzere durup, adâleti yerine getirmeğe çalışan
Hasen-i Basrî hazretleri buyurdu ki: “Üç kimse vardır ki, Allahü
hâkimler ve Allah için doğru söyleyen şâhidler olun...”
teâlâ kıyâmet günü onlara nazar etmez ve onları tezkiye de
etmez. Onlar için acı bir azap vardır. Bunlar; zâlim devlet
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ katında kadri en
başkanı, cimri olan zengin, kibirli olan fakirdir.”
büyük olan, adâletli devlet başkanıdır.”
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Sizden biriniz, mazlûm bir kişinin
“Rabbim bana, gizlide ve açıkta ihlâsı, rızâ ve gadap halinde
dövüldüğü yerde durmasın. Çünkü Allahü teâlânın la’neti, o
adâleti, zenginlik ve fakirlikte iktisâdı tavsiye buyurdu.
mazlûmu müdâfaa etmedikleri için, orada hazır bulunanların
üzerine iner.”
Din, adâletle kuvvet bulur, insanlar huzûr içinde olur.
Memleketler ma’mûr olur. İnsanların hâlleri ıslâh olur.
Hazreti Ömer, vâlilerinden birine buyurdu ki: “Mazlûmun âhını
Yardımlaşma çok olur. Yollarda korku bulunmaz. Ticâret
almaktan kork. Çünkü mazlûmun duâsı kabûl olunur.”
gelişir. Rızıklar bollaşır. Umûmî ve husûsî emniyet meydana
gelir. Zulümden daha sür’atli bir şekilde umûmî ahvâli bozan
Zühd: Zühd, şüpheli olmak korkusuyla mübahların fazlasından
birşey yoktur. Yakın çevresinde âdil olan idârecinin, uzak
sakınmak, ihtiyâtlı davranmak, dünyâya düşkün olmamak
çevresinde de durumu iyi olur. Bunun için; “Zamanın en
demektir. Dünyâda kalb ve beden rahatının, âhırette ise
faziletlisi âdil idârecilerin zamanıdır” denilmiştir.
saadet ve ni’metlere kavuşmanın sebebidir.
İdarecilerin en hayırlısı, sabırlı olan, adâleti tercih eden, hakkı
İbrâhim bin Edhem ( radıyallahü anh ), zühdün; farz, selâmet
kabûl eden, insanların fâidesine olan şeyler için canla başla
ve fazilet olmak üzere üç derecesinin bulunduğunu bildirip,
çalışandır. Âdil bir idâreci, ilme hürmet, âlime ikram eder.
şöyle izah etti: “Farz olan zühd, haramlardan sakınmak.
Nasihati kabûl eder. Tekebbürden uzak, tevâzu üzeredir.
Selâmet olan zühd, şüphelileri terketmek. Fazilet olan zühd
Cimrilik göstermez. İdârecilik emânetini yerinde ve doğru
ise, helâl olanlardan yetecek miktarı alıp, birçoğunu
olarak kullanır. İnsanlara karşı merhametlidir. Kötü kimseleri
terketmektir.”
insanlara musallat etmez.
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Dünyâya rağbet etme ki,
Nefsin arzu ve isteklerine uymanın neticesi kötü işler olduğu
Allahü teâlâ seni sevsin. İnsanların ellerinde bulunana rağbet
gibi, sabra sarılmanın neticesi de hayırlı işlerdir. Sabır, Allahü
etme ki insanlar seni sevsin.”
teâlânın sıfatlarındandır.
“Bir kimseye susmak ve dünyâya karşı zühd (dünyâya rağbet
Allahü teâlâ, sabrı yarattı. Sabrı, Peygamberlerine
etmemek) verildiğini görürseniz, o kimseye yaklaşınız.”
(aleyhimüsselâm) ve velîlerine mahsûs kıldı. Sonra, Cennete
girmelerine vesile olması için, kullarından dilediğine sabır
“Allahü teâlâ bir kulu hakkında hayr murâd edince, onu
ni’metinden ihsânda bulundu. Sabırlı kullarını övdü. Onlara kat
dünyâda zâhid kılıp, âhırete rağbet ettirir ve ona nefsinin
kat ecir verileceğini bildirdi.
ayblarını gösterir.”
Zümer sûresi 10. âyet-i kerîmesi sonunda meâlen; “..
Ebû Süleymân-ı Daranî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Zühd,
Sabredenlere mükâfatları hesapsız verilecektir” buyuruldu.
birçok şekillerde olur. Bize göre zühd, insanı Allahü teâlâdan
alıkoyan herşeyi terketmektir.”
Ra’d sûresinin 22, 23 ve 24. âyet-i kerîmelerinde meâlen
buyuruldu ki: “Rablerinin rızâsını kazanmak için sabredenler,
Büyüklerden birine; “Bize ne oluyor ki, ölümü istemiyor ve
namazı (bildirilen vakitlerinde ve âdabına riâyet ederek)
ondan hoşlanmıyoruz. Hâlbuki o, bize mutlaka gelecektir”
kılanlar, kendilerine verdiğimiz rızıktan gizli ve aşikâre infâk
deyince, o zât buyurdu ki: “Siz ölüme hazırlanmadınız.
edenler (Allah yolunda harcayanlar), kötülüğü iyilikle savanlar
Dünyânızı ma’mûr, âhıretiniza harâb ettiniz. Elbette ki, ma’mûr
(var ya), işte âhıret saadeti onlar içindir. O saadet, Adn
olan yerden harâb olan yere gitmek istemezsiniz. Ama
Cennetleridir. Onlar atalarından, zevcelerinden ve
isteseniz de, istemeseniz de, ölüm birgün mutlaka gelecek,
zürriyetlerinden (soylarından) sâlih olanlarla beraber o
sonsuz olan âhıret yolculuğuna başlayacaksınız. Hakîkat bu
Cennetlere girecekler. Melekler de her kapıdan yanlarına
kadar açık bir şekilde meydanda iken, hâlâ dünyâya düşkün
vararak; “Sabrettiğiniz için, size selâm olsun. Âhıret saadeti ne
olanlara ne kadar şaşılır.”
güzeldir” diyeceklerdir.”
Ver’â: İslâmiyetin yasak ettiği haramlardan ve helâl olduğu
Bekâra sûresi 155 ve 156. âyet-i kerîmelerinde meâlen
şüpheli olan şeylerden sakınıp, İslâmiyetin emri olan şeyleri,
buyuruldu ki: “... (Ey Habîbim) Sabredenlere (lütf ve
herkese fâideli işleri yapmak, kusurlu ve gevşek olmaktan
ihsânlarımı) müjdele. Onlar (sabredenler) öyle kimselerdir ki,
sakınmaktır.
kendilerine bir musibet geldiği zaman (teslimiyet göstererek);
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ver’a sahibi ol ki, insanların
en âbidi olursun.”
Dininizin direği, temeli, vera’dır.”
“Hiçbir şey vera’ gibi olamaz.”
Hâris-i Muhasibî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Tâatin aslı
vera’, vera’nın aslı takvâ, takvânın da temeli nefs
muhâsebesidir.”
Sabır: Sabır, takvâ sahiplerinin mertebelerinin en üstünü,
mü’minlerin derecelerinin en yükseğidir. Kendisine yapışanları
hayırlı işlere götürür. Zararlı işlerden çevirir.
“Biz Allahın kuluyuz ve (öldükten sonra da) yine O’na
döneceğiz” derler.”
Sabır öyle bir temeldir ki, iyilikler ondan dallanır. Tâat ve îmân
onun üzerine kurulur.
Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sabır
îmândandır. Başın bedendeki durumu ne ise, sabrın da
îmândaki yeri odur.”
Lokman Hakîm oğluna buyurdu ki: “Ey oğul! Altın, ateşle
tecrübe edildiği gibi, kul da belâ ve musibetlerle tecrübe edilir.
Kulun derecesi, bunlara olan sabrı nisbetinde anlaşılır.”
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâ husûsunda
“Amellerin en üstünü, nefsin istemediği şeylerdir. Bu da Allahü
kendisinden aşağıdakilere, âhıret husûsunda ise kendisinden
teâlânın haram kıldığı, yasak ettiği şeyleri yapmamak için
üstün olanlara bakanlar şâkir (şükredici) ve sâbir (sabredici)
sabır göstermektir.”
diye yazılır.”
“Sabrederek ferahlığı beklemek ibâdettir.”
Takvâ sahibi zâtlar bildirdiler ki: Sabır, ikiye ayrılır. Biri günâh
işlememek için sabretmektir. İkincisi, dertlerin, belâların
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sana gelen bir musibete
acılarına sabretmek, bağırıp çağırmamaktir. İslâm bilgilerini
sabırsızlık göstermen, gelen o musibetten daha ağırdır.
öğrenirken zahmet çekmeye ve ibâdetleri şartlarına uygun
Sabırsız kimse, dünyâda kendisini helak eder. Âhırette ise
olarak yapmaya sabretmek de çok kıymetli olup, böyle
ecrini kaybeder.”
sabredenlere Cennette altıyüz derece verileceğini âlimler
bildirmişlerdir.
Akıllı kimse, Allahü teâlânın haram kıldığı şeyleri yapmama
husûsunda sabır göstermeyi zor görmez. Çünkü haramlarda
bulunan lezzet, helâl edilmiş olan mübahlarda fazlasıyla
mevcûttur. Buna rağmen ba’zı kimseler haramların
görünüşlerine aldanarak, onlarda lezzet var sanmakta,
haramlara ve şüphelilere dalarak hakîkî lezzetten
uzaklaşmaktadır.
İnsanın başına gelen sıkıntılara sabretmesi, îmânının kemâlini
gösterir.
Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurdu
ki: “Ben bir kulumun bedenine veya malına veya çocuğuna bir
musibet veririm ve o kul da buna sabrederse, kıyâmet
gününde onu hesaba çekmekten haya ederim.”
Sabır izzet kapısı, sabırsızlık illet kapısıdır.
İbn-i Semmâk ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İnsana bir
musibet gelir, o da sızlanmaya, sabırsızlanmaya başlarsa,
musibeti iki tane olur.”
Allahü teâlâya itaat: Hazreti Ebû Bekr buyurdu ki: “Allahü
teâlânın hoşnut olduğu işleri yapmak sûretiyle Allahü teâlâdan
kork. Takvâya sarılmak sûretiyle de O’na itaat eyle.”
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Allahü teâlânın beğendiği işleri
yapmak, dünyâ ve âhıret kazançlarının toplamıdır.”
Kulun, Allahü teâlâya olan tâatini mükemmel bir şekilde
yapabilmesi için, dünyâ sevgisinden ve dünyâ ile alâkalı
bağlardan kurtulması lâzımdır, insan dünyâdan uzaklaştıkça,
Allahü teâlâya yaklaşır. Ma’nevî kirlerden uzaklaşıp, melekût
âlemine yükselir.
Abdullah bin Mübârek ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Îmânın
aslı, Resûlullah efendimizin getirmiş olduğu şeylerin hepsini
tasdik etmektir. Bunları tasdik eden kimse, bunlarla amel eder.
Büyüklerden birisi buyurdu ki: “Sana bir musibet geldiği zaman
Ya’nî Allahü teâlâya itaat eder. Ebediyyen Cehennemde
sabretsen de, sabretmesen de Allahü teâlânın takdîri yerine
yanmaktan kurtulur.”
gelir. Eğer sabredersen, Allahü teâlânın takdîri yerine gelir ve
sen sevâb kazanırsın. Şayet sabretmezsen, Allahü teâlânın
takdîri yine yerine gelir. Fakat sen hem kendini üzmüş, hem
de sevâbtan mahrûm kalmış olursun. O hâlde sen her zaman
sabret ki, her durumda kârlı çıkasın.”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “İstemediğiniz durumlara
sabretmedikçe, istediklerinize ulaşamazsınız. Arzu ettiğiniz
şeyleri terketmedikçe, umduklarınıza erişemezsiniz.”
Büyük âlimler, Allahü teâlânın ni’metlerine üç şeyle
kavuşulacağını, bunların; çok şükretmek, tâata yapışmak ve
günahlardan sakınmak olduğunu bildirmişlerdir.
Allahü teâlâ, üç şeyi, üç şey içinde gizlemiştir. Rızâsını tâatte,
gadabını günahlarda, velîleri de kulları arasında gizlemiştir.
Bunun için hiçbir tâati basit görme. Olur ki o tâat, Allahü
teâlânın rızâsına vesile olan tâattır. Hiçbir günâhı küçük
görme. Olur ki, küçük gördüğün o günah, Allahü teâlânın
gadabına sebeb olabilir. Hiçbir kimseyi de hor görme ki, o
kimse de Allahü teâlânın velî kullarından biri olabilir.”
Allahü teâlâ dünyâyı, âhıret saadetini kazanma yeri yapmıştır.
edemiyecekleri için, ilimle onlara fâideli olamazsın. Şayet ilim
Âhıret yolculuğunda, dünyâ binek gibi kullanılmalıdır. Bir
sahibi değilsen, seni büsbütün câhil yaparlar. Bu hâllerinden
hadîs-i şerîfte; “Dünyâ ne güzel binektir. Ona binin, o sizi
dolayı, onlara Allahü teâlânın la’neti ve gadabı gelecek olursa,
âhırete ulaştırır” buyuruldu.
sen de onlarla birlikte helak olursun.”
Akıllı ve zekî olan herkes, gayet açık olarak anlar ve bilir ki,
İtaat sahibi kimsenin vasıflarından birisi de odur ki, Allahü
dünyâ, âhıret saadetini kazanmaya, âhıreti ma’mûr etmeye
teâlânın kazasına boyun eğer. Böyle bir kimse, kendisine
vesiledir. Burada ömrünü, asıl olan bu maksada uygun olarak
gelen ve kendisinden ayrılan birşeyde nefsine pay ayırmaz.
değil de, gelip geçeceği bir yolcunun konak yeri gibi olan
Meydana gelen herşeyin, Allahü teâlânın dilemesi ve takdîri ile
dünyâyı ma’mûr etmek için harcayan kimse, elbette ki
olduğunu bildiği için gönlü rahattır.
âhıretteki sonsuz saadetten mahrûm olur.
Günahlardan sakınmak: Günahlar, Allahü teâlânın
Tâat işlemekte esas olan şartlardan birisi odur ki, tâat hemen
ni’metlerinin gidip, azâbının gelmesine sebep olur. Zarar ve
yapılmalı, özürsüz olarak geciktirilmemelidir.
pişmanlık getirir, dünyâda insanı utandırır. Âhırette azâba
düşmeye sebep olur.
Resûlullah efendimiz, Hazreti Ali’ye buyurdu ki: “Dünyâdan
nail olduğun (eline geçen) şeylerle sevinme, kaçırdığın şeyler
Günah işleyenler dâima korku ve gönül rahatsızlığı
için üzülme. Amel etmediği hâlde âhırette saadete ve
içindedirler. Emniyet ve rahat içinde olamazlar. Kötülük
mükâfata kavuşmak istiyenlerden, uzun emel sebebiyle
işleyen kimse, dâima zelîldir, azîz olamaz. Dâima kötülenir,
tövbeyi geciktirenlerden olma.”
sevilmez. Her zaman kötü bir kimse olarak tanınmaktan
kurtulamaz.
Kul, uzun emel sahibi olduğu müddetçe kötü ameller yapar.
Fudayl bin Iyâd ( radıyallahü anh ); “Allahü teâlâyı tanıdıktan
Tâatın şartlarından birisi, riyayı terketmektir. Hazreti Ali;
sonra O’na isyanda bulunan kimseye çok hayret ediyorum”
“Hiçbir hayırlı ameli riya ile yapma” buyurdu. Hazreti Ali yine
buyurmuştur.
buyurdu ki: “Allahü teâlâyı tanıyan, O’na itaat eder. Şeytânı
tanıyan ona âsî olur. Hakkı, doğru yolu tanıyan, O’na tâbi olur.
İlim ve fazileti: ilim, pek yüksek bir kazançtır. Âlim, Allahü
Dünyâyı tanıyan, onu terkeder. Ya’nî haramları, mekrûhları ve
teâlânın isimlerinden bir isim; ilim ise sıfatlarından bir sıfattır.
şüpheli şeyleri terkeder. Dünyâya kıymet vermez ve ona
Fakat Allahü teâlânın ilmi, insanların ilmi gibi değildir.
düşkün olmaz. Âhıreti tanıyan da, onu kazanmanın yollarını
Aralarında sâdece isim benzerliği vardır. Çünkü insanların ilmi
arar.” Bu hasletler pek kıymetli ise de, bunları kendinde
çalışmakla, başkasından öğrenmekle, düşünce ve tecrübe ile
toplayan pek azdır.
olmaktadır. Allahü teâlâ ise böyle şeylerden münezzehtir.
O’nun ilmi ezelîdir. Yedi kat yerde ve yedi kat gökte ne varsa
Lokman Hakim oğluna nasihatinde buyurdu ki: “Ey oğul!
hepsini bilir. Hiçbir şey O’nun ilminin dışında değildir.
Allahü teâlânın râzı olduğu şeylerden bahsedenlerle birlikte
bulun. Eğer sen onlardan daha bilgili isen, ilmin ile onlara
Peygamberlerin ilmi de, çalışmakla, başkasından öğrenmekle
fâideli olursun. Onlar senden daha bilgili ise, sen onların
elde edilmiş değildir. Onların bilgileri, Allahü teâlâ tarafından
bilgilerinden istifâde edersin. Böyle olunca, eğer Allahü
kendilerine bildirilmiş olup, diğer bütün insanların ilimlerinden
teâlânın rahmetinden ve ihsânından onlara birşey gelirse,
farklıdır.
onlarla birlikte o rahmet ve ihsâna sen de kavuşmuş olursun.
İlim öğrenmek, her müslümana farzdır. Bunda gevşek
Allahü teâlânın hoşnut ve râzı olduğu şeylerden bahsetmiyen
davrananların hiçbir mazereti kabûl edilmeyecektir. Bir
kimselerle beraber olma. Böyle kimselerle beraber olma
müslümanın, kendisine lâzım olan din ve dünyâ bilgilerini en
hâlinde, eğer sen âlîm isen, onlar bu ilminden istifâde
doğru bir şekilde öğrenip, bunları tatbik etmesi elbette
lâzımdır, ilim öğrenmek nasıl ki mutlaka mühim ise, o ilmin
Resûlullah efendimizin hadîs-i şerîflerinden ba’zıları:
doğrusunu öğrenmek de o derece mühimdir. Bir müslümanın
müslümanlığı, bunları bilip yapmakla tamâm olur.
“Allahü teâlâ bir kulunu sevdiği zaman, yalvarışını işitmek için
ona belâ ve musibet verir.”
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “İlim taleb etmek, her
müslümana farzdır” buyurdu. Başka bir hadîs-i şerîfte de
“Nefsler, kendilerine iyilik edene sevgi ve kötülük edene de
buyurdu ki: “Din bilgisi öğrenmek, her müslümana farzdır,
buğz etme tabi’ati üzere yaratılmıştır.”
öyleyse onu öğreniniz ve öğretiniz. Câhiller olarak ölmeyiniz.”
Her müslümanın, kendisine lâzım olan ilimleri öğrenmesi
lâzım olduğu gibi, âlime de, ilmiyle herkese fâideli olmak için
gayret etmesi lâzımdır. Kendisinden ilim taleb edeni men
etmesi uygun değildir.
İlim, amelden öncedir. Birşey bilinir, bundan sonra bu bilgiye
uygun amel yapılır. Bunun için, ilim amelden önce
gelmektedir. Fakat îmân böyle değildir, îmân, ilimden de
“Mü’minin niyeti amelinden hayırlıdır.”
“Mü’minin firâsetinden korkun. Çünkü o, Allahü teâlânın nûru
ile bakar.”
“İstişare eden pişman olmaz.”
“İstediğin gibi yaşa. Ama mutlaka öleceksin. İstediğini yap.
Ama mutlaka karşılığını göreceksin.”
öncedir. Peygamberler, insanları önce îmân etmeye, bunu
“Allahü teâlâ, tevâzu eden kimseyi yükseltir, kibirli kimseyi de
kabûl edenleri de, ilim öğrenip amel etmeye da’vet etmişlerdir.
alçaltır.”
İlmin kâmil olması için ba’zı şartlar vardır. Niyeti, başka
“Âlimler ve hikmet sahipleri ile oturup kalk. Kötülük ve günah
niyetlerin karışmasından kurtarıp ihlâsa kavuşturmalı, bâtını
işleyen kimselerden uzak kal.”
ma’nevî kirlerden temizlemeli, ilme, Allahü teâlânın rızâsı için
yönelmeli, ilim öğrenmek sevâbını Allahü teâlâdan beklemeli,
“Yalnız olmak, kötü kimse ile oturmaktan daha iyidir.”
gösterişten, övünmekten uzak durmalıdır.
“Kul kardeşine yardım ettiği müddetçe, Allahü teâlâ o kuluna
Allahü teâlâ için olan, ebedi saadete kavuşturan ilimleri
yardım eder.”
öğrenirken; takvâ sahibi, ilmiyle âmil olan hakîkî İslâm
âlimlerini seçmeli, bunlar bulunamazsa, bunların kitaplarını
“Mücâhid, Allahü teâlâya itaat husûsunda nefsi ile mücâdele
okuyarak aynı şekilde istifâde etmeye çalışmalıdır. İlim için
edendir.”
bütün gücü ve gayreti ile çalışmalı, tevâzu sahibi olmalıdır.
İlim sebebiyle öne geçmek, herkesten alâka görmek ve
gösteriş yapmak niyetinden vazgeçmelidir.
“Ey insanlar! En doğru söz, Allahü teâlânın kelâmıdır. En
güvenilir tutunulacak şey, takvâdır. En hayırlı yol,
Muhammed’in (aleyhisselâm) yoludur. En şerefli söz, Allahü
İlim öğrendiği âlimin huzûrunda sükût edip, edeb ile dinlemeli,
teâlâyı anmaktır, işlerin en hayırlısı azîmetlerdir. İşlerin en
suâl sorarken güzel sormalı, hocasına i’tirâzı ve onunla
kötüsü, dinde sonradan meydana çıkarılan ve dinden olmayan
mücâdeleyi terk etmelidir, öğrendiği ilim ile amel etmeli,
bid’atlerdir. En güzel yol, Peygamberlerin yoludur. En güzel
gevşeklik göstermemelidir. Bir hadîs-i şerîfte buyuruldu ki:
ölüm, şehidlerin ölümüdür. En kötü dalâlet, hidâyete
“Allahü teâlâ, bildiği ile amel edene, bilmediklerini öğrenmeyi
kavuştuktan sonraki dalâlettir. En hayırlı amel, faydalı olandır.
ihsân eder.”
En kötü körlük, kalb körlüğüdür. Veren el, alan elden hayırlıdır.
Az ve yeterli olan şey, çok fakat, Allahü teâlâyı unutturan
Hazreti Ali buyurdu ki: “Din âlimleri sayı bakımından en az,
şeyden hayırlıdır. En kötü pişmanlık, kıyâmet günündeki
fakat kadr ve kıymet bakımından en üstün kimselerdir.”
pişmanlıktır. Hikmetin başı, Allahü teâlâdan korkmaktır. En
hayırlı zenginlik, gönül zenginliğidir. Kalbe ilkâ olunan
(konulan) şeylerin en hayırlısı yakîn’dir. İçki büyük günahtır.
öğrendi. Irâkî’nin “Cem’ul-Cevâmî” şerhi, Venâî’nin yanında
En kötü kazanç ribâdır (faizdir). En kötü yiyecek, yetimin
okuduğu kitaplardandır. İbn-i Kadîd’in yanında nahiv ilmi
malını yemektir, işlerin özü, neticeleridir. En kötü rivâyet,
öğrendi. Onun derslerinden çok faydalandı. Yine Şemsüddîn
yalanı rivâyet etmektir. Gelecek olan (olacağı muhakkak olan)
Şettenûfî’nin yanında nahiv Veliyyüddîn Bâki ve Şemsüddîn
herşey yakın sayılır. Mü’minin sövmesi fısktır. Mü’min
Bermâvî’nin yanında da fıkıh ilmi öğrendi. İbn-i Mecdî’den
kardeşinin etini yemek (onu gıybet etmek), Allahü teâlâya
ferâiz ilmini öğrendi. İbn-i Hacer Askalânî ve daha başka
karşı gelmektir. Kim birisini bağışlarsa, Allahü teâlâ da onu
âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Aralarında Cemâlüddîn
bağışlar. Kim kızgınlığını yenerse, Allahü teâlâ onu
Abdullah Hanbelî, İzzüddîn bin Cemâ’a, Fahrüddîn Dendîlî,
mükâfatlandırır. Allahü teâlâ, kendisine âsî olana azâb eder.
Şerefüddîn bin Kevîk ve başka âlimlerin bulunduğu bir grup
Ben Arabın en fasihiyim (sözü açık ve düzgün olup hatâdan
hadîs âlimi ona icâzet verdiler. Venâî, ders okutmak, Kâyâti
uzak olan kimsesiyim). Bana cevâmi’ul-kelim (az bir söz ile
de, hem fetvâ vermek, hem de ders okutmak için icâzet verdi.
çok şeyler anlatmak husûsiyeti) verildi.”
865 (m. 1460) senesinde hacca gitti. Hac esnasında, çeşitli
yerlerden gelen âlimlerle görüştü. Onların ilimlerinden de
istifâde etti. Dînî ilimleri zamanın büyük âlimlerinden okumuş,
1) El-A’lâm cild-3, sh. 106
2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 393
3) Mu’cemü matbûât-il-Arabiyye sh. 522
4) Keşf-üz-zünûn sh. 822
onlardan icâzet almış olan el-Bâmî, hac dönüşünde ders
okutmaya başladı. Birçok kimse ondan ilim tahsil etti.
Talebeleri arasında büyük âlimler de vardı. Zeynüddîn
Zekeriyyâ, ondan “Tenbîh” kitabını okuduğunu söylerdi.
İkâmet ettiği yer olan Cevderiyye’de, babasının yerine
Şerîfiyye Medresesi müderrisliği yaptı. Amr Câmii’nde
Nûruddîn Münâvî’nin yerine, Abdüllatîf Mescidi’nde Zeynüddîn
5) Ez-Zehâir vel-a’lâk fî edeb-in-nüfûs ve mekârim-il-ahlâk.
Bûticî’den sonra, ayrıca Mısır’da Bedrüddîn bin Kattân’dan
(Süleymâniye Kütüphânesi) Hacı Mahmûd kısmında 1725
sonra müderrislik yaptı. Bunlardan daha başka yerlerde de
numaralı kitap.)
müderrislik yaptığı oldu. Kâyâti’nin yerine bir müddet ders
vermiş, bu vazîfesinden ayrılınca, yerine oğlu geçmiştir.
Çok hayır sahibi, herkes tarafından sevilen bir kimse idi.
Kanâat ve iffet sahibi idi.
BÂMÎ (Muhammed bin Ahmed)
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Feth-ül-Mün’im ve Şerhi”:
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin
Fıkıh ilmine âit bir kitaptır. “Hâşiyetü alâ şerh-il-Buhârî”:
Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed
Kirmânî’nin Buhârî’ye yazdığı şerhin açıklamasıdır.
bin Kureyş’dir. El-Bâmî diye meşhûrdur. Bâm, Mısır’ın Saîd
bölgesinde bir beldedir. Nisbeti Mahzûmî’dir. 810 (m. 1407)
senesinde Kâhire’de doğdu. 885 (m. 1480) senesinde
Kâhire’de vefât etti. Saîdiyye Türbesi’ne defnedildi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 316
Doğum yeri olan Kâhire’de büyüdü, ilk tahsilini orada yaptı.
2) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-7 sh. 48
Kur’ân-ı kerîmi, “Umde”, “Minhâc”, “Tenbîh” kitaplarını ve
nahivden “Elfiye” kitabını ezberledi. Bu kitapları Celâlüddîn
Bülkînî, Veliyyüddîn Irâkî, Şemsüddîn bin Deyri ve başka
âlimlerin huzûrunda okudu. Kâyâti ve Venâî’nin derslerine
devam etti. Bu iki zâttan fıkıh ilmini ve diğer dînî ilimleri
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2 sh. 210
BÂÛNÎ
Makrizî onun hakkında şöyle demektedir. “O, kulağa hitâb
eden, edebiyatın bütün dallarında son derece yüksek ve şiiri
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ahmed bin
güzel söyleyen ve yazan bir zât idi.”
Nasır bin Halîfe bin Ferah bin Abdullah bin Yahyâ bin
Abdürrahmân olup, künyesi Ebü’l-Abbâs’dır. Lakabı ise
Ömrü boyunca birçok eserler yazmıştır. Bunların en başta
Burhânüddîn’dir. Bâûnî nisbetiyle tanınır. Bâûn, Aclun
geleni Cevherî’nin “Es-Sıhhâ” adlı eserine yazdığı
yakınlarında bulunan Havran köylerinden birisidir. 777 (m.
muhtasardır. Bunun yanında Dîvân-ı Hutab ve Resâil, Dîvân-ı
1375) senesinde Safd’da doğdu. 870 (m. 1465) senesinde
şiir, el-Gays-ül-hatîn fî vasf-i âzâr-il-fatin, Ukuden li-Ebkâr min
Dımeşk’da vefât etti. Vasıyyeti üzerine Kâsiyûn dağı eteğinde
benât-il-Efkâr, Minhât-ül-lebîb fî Sîret il-Habîb ve Yenâbî-ül-
bir bahçeye defnedildi. Cenâze namazında devlet ricalinden
ahzân adlı eserleri vardır.
çok kimseler bulundu.
Bâûnî, doğduğu yer olan Safd’da büyüdü, orada Kur’ân-ı
kerîmi ezberledi. Şihâbüddîn Ahmed bin Hasen el-Ferînî’den
kırâat ilmini okudu ve ondan Minhâc’ın bir kısmını ezberledi.
Bülûğ çağına yaklaştığı zaman, babasıyla birlikte Şam’a gitti.
Orada Şerîf el-Gazzî ve başka âlimlerden fıkıh okudu. En-Nûr
el-Enbârî’den fıkıh, Arabca, lügat ve edebi ilimleri tahsil etti.
Bâûnî, 804 (m. 1401) senesinde Mısır’a gitti. Es-Serrâc el-
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 10
2) El-A’lâm cild-1, sh. 30
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 20
4) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-1, sh. 26
Belkînî’den bir sene ilim tahsil etti. Kemâlüddîn ed-Demîrî’den
onun eserlerini okudu. Bu sırada el-Irâkî ve Heysemî’nin
derslerini dinledi. Mısır’da birçok âlim ve faziletli kimselerin
derslerinde ve sohbetlerinde bulundu. Daha sonra memleketi
BEDREDDÎN HALÎFE
olan Safd’a döndü. Burada vakûr ve temiz bir hâlde ömrünü
geçirdi. Cemâlüddîn Şerâihî, Takıyyüddîn Sâlih bin Halîl bin
Fâtih Sultan Mehmed Hân devri âlim ve velîlerinden. Asıl adı
Sâlim, Âişe binti İbni Abdülhâdi, Şemsüddîn Ebû Abdullah bin
Ali Aksarâyî’dir. Alâeddîn Halîfe adıyla da bilinmektedir.
Muhammed Ali’nin yanında ilim öğrendi.
Doğum ve ölüm yeri ve târihleri, kaynaklarda
bildirilmemektedir. Fâtih Devrinde vefât etmiştir. Hayâtı
Bâûnî, babası görevden ayrılınca, onun yerine kadılık
hakkında fazla bilgi yoktur.
vazîfesini yürüttü. Benî Umeyye Câmi hatîbliğini ve
Şemisatiyye Medresesi’nde başmüderrislik vazîfesini yaptı.
Önceleri asker idi. Cüneydî tarikatından olduğu da söylenir.
Ona, mahkeme sır kâtipliği teklif edildiği hâlde kabûl etmedi.
Şeyh Ebdâl Alâeddîn’in tavsiyesi ile Halvetiyye tarikatına girdi.
Bütün vezirler ve emirler ısrar etmesine rağmen, bu görevi
Uzun zaman mücâhede ve riyâzet çekti. Tasavvuf yolunda
kabûl etmedi. Yerine kardeşinin ta’yin edilmesini sağladı. Bu
bulunanlara has terbiye usulleriyle, kalbi kötü huylardan
vazîfelerden başka, birçok devlet kademelerinde çalıştı.
temizlendi. Ma’nevî hâllere ve makamlara kavuştu. Dünyâya
hiç düşkünlüğü yoktu. Haram ve şüphelilerden çok kaçan sâlih
El-Bâûnî; sûreti güzel, uzun boylu, heybetli, fesahat ve belagat
bir insandı.
sahibi, güzel ahlâklı, mütevâzi, nesir ve şiirde çok kabiliyetli,
güzel yazı yazan bir zât idi. Asrında Şam beldesinde yetişen
Bedreddîn Halîfe, Şeyh Alâeddîn’in vefâtından sonra, büyük
ediblerin sultânı idi. Şiir yazmada ve edebî san’atları yerine
halîfesi Şeyh Sinân’ın hizmetine girdi. Tarikat silsilesi
getirmede son derece mehâret sahibi idi.
bakımından Şeyh Sinân’a bağlandı. Önce Şeyh Alâeddîn
Ebdâl’i tanımasına rağmen, seyr ve sülûkunu (tasavvuf
yolundaki ilerlemesini) Şeyh Sinân’dan tamamladı. Daha
sonra İstanbul’a geldi. Burada büyük bir zaviye yaptırdı. Bu
Bermâvî. Önce babasından ilim ve edeb öğrendi. Kur’ân-ı
zaviyesinde talebelerinin terbiyeleriyle meşgûl olurdu. Onun
kerîmi ezberledi. Babası çocuk okutur, onların terbiyesi ile
vesilesiyle pekçok kimse Halvetî tarikatına girdi ve bu yolda
meşgûl olurdu. Birmâvî genç yaşta; İbrâhim bin İshâk el-
hayli mesafe aldılar.
Âmidî, Abdürrahmân bin Ali İbni Kâri, el-Burhân bin Cemâa,
İbn-i Fasîh, et-Tenûhî, İbn-i Şeyha’dan hadîs ilmini tahsil etti.
Kendisi şöyle bir hâdise anlatır: “Bir zamanlar iksir elde etmek
El-Bedr-üz-Zerkeş’in derslerine devam etti ve onun ba’zı
için çok uğraştım, (İksîr; eski zamanlarda bazı ma’denleri, altın
eserlerini yazıp tashih etti. El-Belkînî’nin derslerinde hazır
veya gümüşe çevirmek ve birçok hastalıkları tedâvi etmek
bulundu. El-Ebnâsî, İbn-i Mülakkan el-Irâkî ve başka
özelliğine sahip olduğu sanılan cevher.) Bu uğurda çok para
âlimlerden istifâde etti. Fakir olmasına rağmen, ilim aşkı ile
harcadım. Malımı-mülkümü kaybettiğim gibi, yüzbin akçe de
çok çalışıp, derin bilgilere sahip bir âlim oldu. Celâl bin Ebi’l-
borca girdim. Yolumu değiştirmeme rağmen, borçtan bir türlü
Bekâr ile beraber bulundu. Bermâvî, el-Belkînî, el-Ahnâî’nin
kurtulamadım. Se’âdet kimyası ve hidâyet iksiri olan hocam,
yerine vekâleten kadılık yaptı. Sonra bu vazîfeden ayrılıp,
benim çok sıkıntılı olduğumu anladı. Durumu benden sorup
talebe yetiştirmeye başladı. Talebenin yetişmesi husûsunda
öğrendi. Bu işe çok meraklı olduğumu anlayınca; “İksîr elde
çok gayret gösterirdi. Talebeler ondan çok istifâde etti. Her
etmek çok zor bir iştir. San’atla, hünerle olmaz, İlâhî fütuhat
sene talebeye okuyacakları yerleri gösterip, taksim eder, sene
cevherine ulaşamamış olan kimse, iksir elde edemez. İşte iksir
sonuna gelince de ziyâfet verirdi.
böyle olur” dedi. Yerden bir avuç toprak aldı. Toprağı bir
müddet avcunda tuttuktan sonra yere attı. Bir de baktım ki,
Necm bin Hıcâ’nın da’veti üzerine Dımeşk’a gidip, onunla
hepsi hâlis altın olmuş. O altınları alıp kuyumculara götürdüm.
birlikte Zerkeşî’nin dersinde bulundular. Bermâvî, Dımeşk’a
Hepsi, bunların hâlis altın olduğunu söylediler Herkes bu altını
gelince, orada çok izzet ve ikram gördü. Kâdılık vekâletinde
almak istedi. Altınları, o zamanki en yüksek fiata sattım.
bulunup, hutbe okudu ve Şihâb el-Gazzî’nin yerine Dâr-ül-
Aldığım para ile borçlarımın hepsini ödeyip, bu sıkıntıdan
adl’de fetvâ makamına geçti. Sonra Ravâhiyye, Emîniyye
kurtuldum.”
Medreselerinde ders verdi. Talebeler ondan çok istifâde ettiler
ve ona bağlandılar. Bir senede; et-Tenbîh, el-Hâvî, el-Minhâc
adlı eserlerin tamâmını okuttu. Oğlunun vefâtı sebebiyle
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 369
2) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 11
Dımeşk’dan ayrıldı. Yola çıkarken İbn-i Hicâ, ona azık ve para
yardımı yaptı. Ayrıca Kâhire’de meârif yetkililerine mektûp
yazıp, ilgi gösterilmesini istedi.
Bermâvî Kâhire’ye gidince, çok ilgi ve i’tibâr gördü. Orada
fetvâ verme, ders okutma ve eser yazma işine devam etti. Çok
kimseler ondan istifâde ettiler. Talebelerinin çoğu, o hayatta
BERMÂVÎ
iken üstün derecelere kavuştular. Bermâvî Müeyyidiyye
Medresesi’nde fıkıh dersleri, Mensûriyye Medresesi’nde ise
Fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdüddâim bin
tefsîr dersleri verdi. Daha sonra Hacca gitti. Bir müddet
Mûsâ bin Abdüddâim bin Fâris bin Muhammed en-Nuaymî el-
Mekke’de kaldı ve orada ilim yaydı.
Askalâni el-Bermâvî el-Kâhirî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır.
Lakabı ise Şemsüddin’dir. 763 (m. 1362) senesi Zilka’de ayı
Bermâvî, Hirevî’nin vefâtından sonra Kudüs’e da’vet edilip, es-
ortâlarında Berme’de doğdu. 831 (m. 1428) senesi Cemâzil-
Selâhiyye Medresesi’nde ders vermesi istendi. Bermâvî, bu
âhır ayının onikisinde Beyt-ül-makdîs’de vefât etti. Ebû
isteği yerine getirerek, Kudüs’e gidip yerleşti. Orada bulunan
Abdullah el-Kuraşî’nin medfun bulunduğu yer civarına
âlimler ondan çok istifâde etti. Vefâtına kadar orada kaldı.
defnedildi.
Bermâvî, fıkıh, usûl ve Arab dili ve edebiyatında derin âlim idi.
Çok güzel hattı (yazısı) vardı. Güzel ahlâk sahibi idi. Vakûr ve
tevâzu sahibi olup, az konuşurdu. Talebe yetiştirmeyi, onlarla
meşgûl olmayı çok severdi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10 sh. 132
Et-Takî bin Kâdı Şühbe onun hakkında; “Küçüklüğünde o, elBedr bin Ebi’l-Bekâ’nın yanında bulundu. Onun hizmetinde
yetişti. Fıkıh, hadîs, nahiv, usûl ilimlerinde üstün dereceye
çıktı. Mısır’da ikâmet edip, hocası el-Belkînî daha hayatta iken
fetvâ vermeye başladı. Çok talebe yetiştirdi. El-Mahlî, elMünevî, el-Ubâdî, yetiştirdiği talebelerdendir. Kâhire, Mekke,
2) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-7 sh. 281
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7 sh. 197
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2 sh. 186
Dımeşk ve Beyt-ül-makdîs’de hadîs dersleri verdi.
5) Keşf-üz-zünûn cild-1 sh. 547, 958, 959 cild-2, sh. 1561,
Kendisinden; Kâhire’de Zeyn Rıdvan, Mekke-i mükerremede
1881, 1923
Takî bin Fahd, Dımeşk’da İbn-i Nâsirüddîn hadîs-i şerîf
dinleyip rivâyette bulundular” demektedir.
6) Brockelmann Gal-2 sh. 95 Sup-2 sh. 113
Hâfız Tâcüddîn bin el-Garâbîlî el-Kerîkî de onun hakkında;
“İmamların büyüklerinden biri olup, engin bir ilim denizi idi.
Zamanının bir tanesi idi. Tevâzu sahibi ve hayırlı bir zât olup,
ilmin inceliklerine vâkıf idi. Çok faydalı eserler yazdı”
BEYCÛRÎ (İbrâhim bin Ahmed)
demektedir.
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim
Şemseddîn Sa’îdî şöyle anlatır. “Bermâvî’ye Faslı birisi geldi
bin Ahmed bin Ali bin Süleymân bin Selîm’dir. Nisbeti; el-
ve; “Yâ efendi! Sen çoluk-çocuk sahibisin. Talebelerin de çok,
Beycûri, el-Kâhirî ve el-Mısrî olup, künyesi Ebû İshâk ve
fakat senin belli bir gelir kaynağın yok. Benim maksadım ise,
lakabı Bürhâneddîn’dir. Beycûrî diye tanınmaktadır. 750 (m.
sana yardımı olsun diye kimya ilmini öğretmek istiyorum. Bunu
1349) senesinde Mısır’da Menûfiyye’nin köylerinden
öğrenirsen, talebelerine ve fakirlere ihsânda bulunursun” dedi.
Beycûr’da doğdu. 825 (m. 1422) senesi Receb ayının
Bermâvî de ona: “Bu iş için duâmız; bizden yana Allahü teâlâ
ondördünde Cumartesi günü vefât etti.
seni bolca mükâfatlandırsın” dedi. Bunun üzerine o kişi; “Bu işi
yapabilmek için biraz para lâzımdır” dedi. Bermâvî onun
ihtiyâcı olan parayı ona verdi. Faslı da gidip, ihtiyâcı olan
maddeleri alıp geldi. Bermâvî ona; “Gerekli olan hazırlığını
yap, şu odaya gir ve yapacağını yap, sonra bize getir” dedi.
Faslı odaya girince, Bermâvî talebelerine; “Bakınız, şimdi o,
saçı ve sakalı yanmış olarak dışarı çıkacak” dedi. Bermâvî
daha sözünü henüz bitirmemişti ki, adam; “Yandım!” diye
bağıra bağıra dışarı çıktı. Yüzü ve sakalı yanmıştı. Faslı;
“Yandı” dedi. Bermâvî ona; “Yüzü ve sakalı yakıp kavuran
kimyaya bizim ihtiyâcımız yoktur. Sen yoluna devam et” dedi.
Faslı hemen oradan ayrıldı.”
Bermâvî birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları
şunlardır: 1- En-Nebzet-ül-elifiyye fil-usûl-il-fıkhıyye, 2-Şerhu
Mebhec-ür-Râid bi davâbi-i ferâid, 3- El-Lâmi-us-Sabih alelCâmi-üs-Sahîh (Dört cild), 4- Cem-ül-ıddeti li fehm-il-umdeti,
5- Şerhu hutbet-il-minhâc lin-Nevevî.
Menûfiyye’nin Beycûr köyünde doğup orada yetişen Beycûrî,
daha sonra Kâhire’ye geldi. Orada ilim tahsiline başladı.
Kur’ân-ı kerîmi ve başka ba’zı kitapları ezberledi.
Cemâleddîn-i Esnevî ve Bülkınî’den fıkıh ilmini tahsil etti. 777
(m. 1375) senesinde Haleb’e giderek, Şihâbüddîn-i Ezraî’den
okudu. Daha başka âlimlerin de sohbetlerinde bulunup
kendilerinden ilim öğrendi. Fıkıhdan başka, usûl ve nahiv
ilimlerinde de ihtisas yapıp ilerledi.
İlim tahsilini tamamlayıp şafiî mezhebi âlimlerinin
büyüklerinden olarak yetişince, çeşitli yerlerde dersler vererek
talebe yetiştirmeye başladı.
Alâüddîn İbni Hatîb-in-Nâsıriyye şöyle anlatır: “Ben Mısır’da
Nâsıriyye ve Sâbikıyye medreselerinde Beycûrî ile birarada
çok bulundum. Kendisinden çok şeyler okudum. Çok ders
aldım. Orada, benim gibi ders alan daha nice talebe vardı.
talebelerine ayırdı. Hergün Kur’ân-ı kerîmi bir defa hatmeder,
Talebelerine fıkıh ilminin inceliklerini, geçmiş büyük âlimlerin
hatmedemediği günlerde de tamâmına yakın bir kısmını
sözlerini anlatırdı. Kendisi fakir idi. Vazifesi de, tanınacak,
okurdu.
meşhûr olacak bir vazîfe olmadığı hâlde, sohbetinde hazır
bulunanlar çok olur, istifâde etmeye çalışırlardı.”
Vefâtında herkes üzüntüye gark oldu. Çünkü onun yerini
tutacak birisi kalmamıştı.
O zamanda, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini en iyi bilen âlim
olarak tanınan Beycûrî, herkes tarafından sevilir, sayılır ve
hürmet görürdü.
Kendisi ve babasının nafakasını te’min için, az bir ücretle kitap
yazarak, istiyenlerin kitaplarını çoğaltırdı. Büyük bir cild kitabı
iki ayda yazardı. Her gece, o günkü yazdığını kontrol eder,
yanlışlık olup olmadığına bakardı.
Cemâleddîn-i Taymânî şöyle anlatır: “Beycûrî, akranı arasında
1) Ed-Dâv-ül-Lâmi cild-1, sh. 17
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 7
3) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 439
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 169
fıkhı en iyi bilen, Hâfızası en kuvvetli olan idi. Beycûr’da fazilet
bakımından diğer insanlardan yüksek olan üç büyük zâttan
birisi idi,” Fıkıh ilmini yaymakta diğerlerinden ileride idi.
Gurâbiyye, Nâsıriyye, Hoşkademiyye ve Sâbikıyye gibi
BEZZÂZÎ
medreselerde ders verdi. Birçok büyük zâtlar ondan ilim
öğrendi. Burhâneddîn bin Hıdr, Zeynüddîn-i Sendebîsî,
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
Celâlüddîn-i Mahallî ve Abbâdî bunlardandır.
Muhammed bin Şihâb bin Yûsuf el-Kerderî, el-Büreykînî elHârezmî’dir. Kerderî ve Bezzâzî nisbetleriyle meşhûr oldu.
Dînimizin emirlerini harfiyyen yerine getirmekte çok gayretli
Müncid lügat kitabında Bizzâz denilmektedir. Aslen, Harezm’in
olan Beycûrî, çok hayır ve hasenat sahibi bir zât idi. Kendisi
Kerder köyündendir. “İbn-ül-Bezzâz” diye de tanınırdı. Lakabı
zengin olmamakla beraber, iyilik ve ikramları pekçok idi.
Hâfızüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir, İlim tahsiline
Ahlâkı güzel, yumuşak huylu, halim, selim bir zât idi. Çok saf
memleketinde başladı. Dört sene kadar İbn-i Arabşâh’ın
ve temiz bir kalbe sahip idi. Gayet mütevâzi idi. Nefsin arzu ve
yanında kaldı. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini ondan tahsil etti.
isteklerine uymaz, devamlı olarak hayırlı ameller yapardı. Ehl-i
Ondan çeşitli eserleri okudu. Kâdı Sa’düddîn bin Deyrî ile
sünnet i’tikâdında olup, Selef-i sâlihînin yolunda yürürdü.
karşılaşıp, ondan ilim öğrendi ve onunla, birlikte Kâhire’ye gitti.
Orada bulunan Emîn Aksarâyî, onu, kendisi ve cemâati için
Giyim ve Kuşam husûsunda normali aşmaz, orta yollu hareket
alıkoydu. Bir ara Kırım’a ve Eflak’a gidip, iki sene kadar
ederdi. İnsanlarla uğraşmaktan, onların başlarında âmir
buralarda kaldı. Hac yaptıktan sonra vatanına döndü. Daha
durumunda olmaktan devamlı olarak kaçınır, kendisine böyle
sonra Osmanlı ülkesine geldi. Bursa’da Molla Şemseddîn
bir vazîfe teklif edildiğinde kat’iyyen kabûl etmezdi. Dünyâya
Fenârî ile sohbet etti. “Bezzâziyye” adındaki fetvâ kitabı çok
düşkün olanın yanına gidip gelmez, böyle bir kimse ile
meşhûr ve mu’teberdir. “Menâkıb-ı İmâm-ı Ebî Hanîfe” kitabı
münâsebet kurmazdı. Kendisi, kitapları mütâlâa etmekten ve
da meşhûrdur. Ayrıca onun, “Şerhu Muhtasar-ı Kudûrî” adında
talebe okutmaktan hiç usanmazdı. İmâm-ı Nevevî’nin Ravda
bir eseri daha vardır. 827 (m. 1424) senesi Ramazan ayı
kitabına ve başka kitaplara kısa ve çok faydalı haşiyeler yazdı.
ortalarında Mekke’de vefât etti.
Yazısı çok güzel idi.
Kâdı Sa’düddîn, onun hakkında diyor ki: “Kerderî, zekî
Ömrünün sonuna doğru bütün meşgûliyetleri terkeden
âlimlerden idi.” Hanefî mezhebinin kıymetli fetvâ kitaplarından
Beycûrî, vakitlerini devamlı olarak Kur’ân-ı kerîm okumaya ve
birisi olan “Bezzâziyye” hakkında, Ebü’s-Sü’ûd Efendi’nin
şöyle dediği anlatılır: Ebü’s-Sü’ûd Efendi’ye; “Niçin mühim
ibâdetleri yapmak, duâ etmekten efdaldir. Vâ’iz, İmâm,
mes’eleleri toplayıp bu konuda bir kitap te’lîf etmiyorsun?”
cemâate öğretmek için, sünnet olarak bildirilen duâları sesli
denildiğinde, o da; “(Bezzâziyye) kitabı mevcûd iken,
okur. Cemâat de, sessiz tekrar eder. Cemâat öğrenince, İmâm
sahibinden haya ederim. Çünkü o, bu konudaki mühim
da sessiz okumalıdır. Sesli okuması bid’at olur.”
mes’eleleri lâyık-ı vechile ihtivâ eden kıymetli bir mermûa-i
şerîfedir” buyurdu.
“İbâdetleri yapan kimse, îmânında şühhe eder ve günâhım
çoktur, ibâdetlerim beni kurtarmaz diye düşünürse, îmânının
Muhammed Kerderî (Bezzâzî), “Bezzâziyye” fetvâsında
kuvvetli olduğu anlaşılır, îmânının devam edeceğinden şüphe
buyuruyor ki: “Gümüş ve altın şekiller ile süslenmiş kapdan
eden kâfir olur. Böyle şüphe etmeği beğenmezse, mü’min
yemek, içmek caizdir. Fakat, elini, ağzını gümüşe, altına
olduğu anlaşılır.”
değdirmemek lâzımdır. İmâmeyn, böyle kapları kullanmak
mekrûhdur dedi, Kürsîyi (kanepeyi) ve hayvan semerini tadbîb
“Kur’ân-ı kerîmden bir miktar ezberledikten sonra, fıkıh
etmek (altın ve gümüş şeritler ile süslemek) caiz ise de, altın
öğrenmek lâzımdır. Çünkü Kur’ân-ı kerîmin hepsini
ve gümüş bulunan yerlerine oturmamak lâzımdır. Mıshafın
ezberlemek farz-ı kifâyedir. Lâzım olan fıkıh bilgilerini
cildini tadbîb etmek caizdir. Fakat, altına gümüşe
öğrenmek ise, farz-ı ayndır. Muhammed bin Hasen buyurdu
dokunmamak lâzımdır.”
ki: Her müslümanın haramları, helâlları bildiren ikiyüzbin fıkıh
bilgisini öğrenmesi lâzımdır. Farzlardan sonra ibâdetlerin en
“Toprak ve sudan biri temiz ise, karışımları olan çamur temiz
kıymetlisi, ilim ve fıkıh öğrenmektir.”
olur. (Buna göre, temiz toprak ile gübre karışımı temiz kabûl
edilir. Çünkü buna, ihtiyâç vardır.)”
“Allahü teâlânın ismini işitince ve söyleyince, “Celle celâlüh”
veya “Teâlâ” yahut “Tebâreke”, “Sübhânallah” diyerek saygı
“İmâmın; sabah, Cum’a, bayram, teravih, vitr namazlarında ve
göstermek vâcibdir. Tekrar edince de, yalnız söylemeyip,
akşam ile yatsının ilk iki rek’atlarında yüksek sesle okuması,
Allahü teâlâ demek müstehabdır. Ya’nî, Allahü teâlânın
İmâmın ve yalnız kılanın öğle ve ikindi farzlarında ve akşamın
isminden sonra ta’zîm, saygı gösteren bir kelime de
üçüncü, yatsının üçüncü ve dördüncü rek’atlarında hafif sesle
söylemelidir.”
okumaları vâcibdir. Hafif sesle okuyanı bir iki kişinin işitmesi
mekrûh olmaz. Sesli okumak, çok kişinin işitmesi demektir.”
“Babası hasta olan kadın, bakacak kimse bulunamazsa,
zevcinden izinsiz gidip, babasına hizmet eder. Zimmî baba da
“Kurban etini, koyunların zekâtı niyeti ile fakire verse zekât
böyledir. Zengin olan oğul, zengin olan babasına bakmaya
olmaz.”
mecbûr değildir.”
“Zekâtı başka şehre göndermek mekrûh ise de, akrabaya
“Fısk (günah olan şey) anlatan şiir dinlemek mekrûhdur.
veya kendi şehrinde fakir müslüman bulamazsa, başka şehire
Günah işlemeği düşünmek günah olmaz, işlemeğe karar
göndermek caizdir. Zekâtı, borcu olana vermek, fakire
verirse, yalnız karar vermek günâhı yazılır, işlemek günâhı
vermekten daha iyidir.”
yazılmaz. Küfr ve küfre sebep olan şeyler böyle değildir.
Bunlara karar verince imansız olur. Kâfir olan anaya ve
Elinde emânet bulunan kimse, sahibi ölürse, emâneti
babaya hizmet etmek, nafakalarını vermek, ziyâretlerine
vârislerine verir. Vârisleri yoksa, Beyt-ül-mâl’a verir. Beyt-ül-
gitmek lâzımdır. Küfre sebep olan şeyleri yaptıracaklarından
mâl’a verince zayi olacak ise, kendi kullanır veya Beyt-ül-
korkulursa, ziyâretlerine gitmemelidir. Kâfirlerle birlikte yiyip,
mâl’dan nasîbi, hakkı olanlara verir.”
içmek, bir iki kerre caizdir. Her zaman ise, mekrûh olur. Ücret
“Kalbim gâfil diyerek, duâyı terk etmemelidir. Kalbine geleni
karşılığı, şarap yapmak için üzüm sıkmak mekrûhtur.”
duâ etmek, ezberlediği duâyı okumaktan efdaldir. Yalnız,
“Fakirlere zekât vermek için zenginlerin vekîli olan kimse,
namazda okunacak duâları ezberlemelidir. Sünnet olan
topladığı zekâtları birbirleri ile karıştırınca, hepsi kendi mülkü
olur. Fakirlere kendi malından sadaka vermiş olur. Zenginlerin
olsa idi, bu kadar hasedcilerin çokluğu ile beraber onun sözleri
zekâtları verilmiş olmaz. Zenginlerden aldıklarını onlara
her tarafa yayılmazdı.”
ödemesi lâzım olur. Fakirler, önceden bu kimseye izin vermiş
olsalardı, onların vekîlleri olarak toplamış olur, fakirlerin
Âsım bin Yûsuf; İmâm-ı Ebû Yûsuf’a; “İnsanlar, ilimde senin
mallarını birbirleri ile karıştırmış olurdu ve zekâtlar verilmiş
önüne geçecek birisinin olmadığında ittifâk etmektedirler”
olurdu.”
deyince, İmâm-ı Ebû Yûsuf ona şu cevâbı verdi: “Benim ilmim,
İmâm-ı a’zamın ilmi yanında, Fırat nehrinin yanında küçük bir
“Birisi aç olup, yemek için leş dahî bulamayana, kolumdan kes
dere gibidir.”
de yiyerek ölümden kurtul dese, kesmesi caiz olmaz. Zarûret
hâlinde de, insan eti helâl olmaz.”
Esed bin Amr anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü
anh ), geceleyin Kur’ân-ı kerîm okur ve çok ağlardı. Gece
“Kapalı yerde iken zelzele olursa, oradan açık bir yere kaçmak
ağlamasını komşuları da işitirdi ve ona acırlardı. Rivâyet edilir
müstehâbdır.”
ki, vefât ettiği odada Kur’ân-ı kerîmi yedibin defa
hatmeylemişti.”
“Alış-veriş bilgisini öğrenmiyenin ticâret yapması haramdır.
İmâm-ı Ebû Leys de ( radıyallahü anh ) böyle buyurmuştur.
Saymerî, Ebû Yûsuftan nakletti: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe,
İmâm-ı Muhammed Şeybânî’ye ( radıyallahü anh ), zühd
her gün ve gecede Kur’ân-ı kerîmi bir kerre hatmederdi.
hakkında bir kitap yaz dediklerinde; zühd için bey’ (alış-veriş)
İmâm-ı a’zam çok cömert idi. İlim husûsunda pek sabırlı idi.
bilgisi yetişir buyurdu.
Hiç kızmazdı. Yirmi sene yatsının abdesti ile sabah namazını
kıldığına şâhid oldum. Diğer talebeleri kırk sene böyle kıldığını
“Tegannî ile, şarkı söyler gibi Kur’ân-ı kerîm okuyana sevâb
söylemişlerdir.”
verilmez.”
Şüca’ bin Muhammed, Ebû Yûsuf’un şöyle dediğini nakletti:
“Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam” adlı eserden ba’zı bölümler:
Ca’fer bin Rebî anlattı: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin yanında
beş sene kaldım. O, ekseriyetle konuşmazdı. Fakat fıkıh
ilminden birşey sorulunca açılır, vadi gibi akardı.”
İsmâil bin Ebû Füdeyk anlattı:
“İmâm-ı Mâlik’i, İmâm-ı a’zamın elinden tutmuş beraberce
yürürlerken gördüm. Mescide varınca, İmâm-ı Mâlik’in
mescide girerken İmâm-ı a’zamı öne geçirdiğini ve;
“Bismillâhirrahmânirrahîm. Burası eman yeridir. Yâ Rabbî!
Beni azâbından kurtar” dediğini duydum.
“Babam vefât ettiği zaman, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin
derslerini kaçırırım korkusu ile babamın cenâzesine
gidemedim. Onu komşu ve akrabalara bıraktım.”
İmâm-ı Ebû Yûsuf, önceleri çok fakir idi. Fakat ba’zı zamanlar
müstesna, gece-gündüz İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin
meclisinden ayrılmazdı. İmâm-ı Ebû Yûsuf’un hanımı ve
çocukları, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye gidip içinde
bulundukları geçim sıkıntısını anlatınca, İmâm-ı a’zam Ebû
Hanîfe onlara nasihat edip; “Bu günler, sizin için geçim
sıkıntısı geçirdiğiniz günlerinizdir. İnşâallah ileride
umduğunuzdan kat kat fazlasına kavuşacağınız günler
gelecektir” buyurdu. Aradan günler geçti. Onlar için çok kapılar
Muhammed bin Tarif anlattı: Biz, büyük âlim Vekî’nin yanında
açıldı. Ebû Yûsuf’a sâhib olduğu malı mülkü sorulduğunda;
bulunuyorduk. Bize şöyle dedi: “Fıkıh bilmeden, sâdece hadîs-
“Hepsini bilmiyorum. Bildiğim, sâdece yediyüz katır ve üçyüz
i şerîf bilmeniz size fâide vermez. Ebû Hanîfe’nin talebelerinin
tane atım vardır” buyurdu.
meclisinde bulunmadıkça fıkıh âlimi olamazsınız.”
İmâm-ı Ebû Hafs şöyle buyurdu: “İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye
Yahyâ bin Âdem buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın fıkıhdaki sözleri
bakan, onun sâdece ilim için yaratılmış olduğunu görürdü.
hep Allah içindir. Eğer onun sözüne dünyâdan birşey bulaşmış
Bununla beraber o, sâlih bir zât idi. Dilini muhafaza ederdi.
Güzel ahlâk, edeb, vekar ve akıl sahibi idi.”
İmâm-ı Şafiî şöyle buyurdu: “On sene İmâm-ı a’zamın talebesi
hayrette bırakan şeyleri gördükleri zaman, binlerce yahudi ve
Ebû Muhammed’in meclisinde bulundum. Onun sözlerinden
hıristiyan müslüman olmuştur.
bir deve yükü kadar yazdım. Eğer o, kendi seviyesinde
konuşsa idi. Onun sözlerini anlamazdık. Fakat o bize, bizim
anlıyacağımız şekilde konuşurdu.”
Abdullah İbni Mübârek’e ilk önceki hâli soruldu. O da şöyle
anlattı; “Birgün kardeşlerim ile beraber bahçemizde idik.
Meyveler getirmiş, onları yemiş, gece geç vakte kadar
içmiştim. Çalgı çalmaya da çok meraklı idim. O sırada çalgı
çalıyordum. Bir ağacın üzerinde bir kuş peyda oldu. Hem
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 223
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 183
3) El-A’lâm cild-7, sh. 45
4) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 37
ötüyor, hem de insan gibi konuşuyordu, “Îmân edenlere, vakti
gelmedi mi ki, kalbleri Allahın zikrine ve inen Kur’ân’a saygı ile
5) Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 187
yumuşasın ve bundan önce kendilerine kitap verilmiş, sonra
üzerlerinden uzun zaman geçip de kalbleri katılaşmış ve çoğu
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185
fıska dalmış bulunanlar gibi olmasınlar” meâlindeki Hadîd
sûresi onaltıncı âyet-i kerîmesini okuyunca, ben de; “Evet
vallahi öyledir” dedim. O ânda elimde bulunan çalgı âletini
kırıp attım ve tövbe ettim, işte bu, benim önceki halimdir.”
7) Keşf-üz-zünûn sh. 242, 1229, 1636, 1681, 1837
8) Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam Ebû Hanife( radıyallahü anh )
Buhârî ve Müslim, şu hadîs-i şerîfi rivâyet ettiler: “Allahü teâlâ
bir kulunu sevdiği zaman Cebrâil’i çağırır. Ben falancayı
seviyorum, sen de onu sev buyurur. Cebrâil de onu sever ve
BİKÂ’Î (İbrâhim bin Ömer)
semâda şöyle nidâ eder: “Allahü teâlâ falancayı seviyor, siz de
onu sevin” der. Semâdakiler de onu sever. Sonra yerdekiler
Şafiî fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Ömer bin
de onu sever.”
Hasen-ir-Rübât bin Ali bin Ebî Bekr el-Bikâ’î’dir. Künyesi Ebü’lHasen olup, Burhâneddîn lakabı ile tanınırdı, İbn-i Uveycân
Ebû Muhammed Abdülhak şöyle buyurdu: “İlmiyle amel eden
âlimlerden ve evliyâdan çok kimseler görüldü, insanlar onları
medhettiler. Onlar hayatta iken de, vefât ettikten sonra da,
insanların gönüllerinde yaşadılar. Onlardan bir kısmının
cenâzelerinde pekçok kimse bulundu. Pekçok kimse onları
kabirlerine kadar uğurlayıp, lâzım gelen hizmeti yaptılar. Bir
kısmında, insanlardan başka, melekler ve cinnilerin mü’minleri
bulundu.” Bu husûsu teyid eden hâdiselerden birisi şudur
“Resûlullah ( aleyhisselâm ), Sa’d bin Mu’âz’ın cenâzesinin
peşinden, melekler çok kalabalık olduğu için, parmaklarının
ucuna basarak yürüyorlardı.” Ahmed bin Hanbel vefât edince,
adedleri sayılamayacak kadar kalabalık bir topluluk cenâze
namazını kıldı. Onun vefât ettiğini haber alanlar, her taraftan
gelip cenâze namazına katıldılar. Rivâyet edilir ki, o gün
Ahmed bin Hanbel’in cenâzesindeki kalabalığı ve o gün insanı
diye de anılırdı. Takriben 809 (m. 1406) senesinde, Suriye’nin
Bikâ’ kasabasının Harberûh köyünde dünyâya geldi. Orada
yetişip büyüdü. Sonra Dımeşk’a gelip yerleşti. Bir müddet
oradan ayrılıp, Kudüs’e ve Kâhire’ye gitti. Orada Tâceddîn bin
Bahâdır’dan nahiv ve fıkıh ilimlerini okudu. İbn-i Cezerî’den,
“Kırâat-i aşere”yi Bekâra sûresine kadar kırâat eyledi.
Takıyyüddîn el-Hısnî, Tâcüddîn el-Garâbilî, Ammâd bin Şeref,
Şerefüddîn-i Sübkî, Alâ-ül-Kalkaşendî, Kâyânî, Hâfız İbn-i
Hacer, Ebü’l-Fadl el-Magribî gibi birçok âlimden ilim tahsil etti.
Çeşitli ilimlerde çok yükseldi ve akranlarından üstün oldu. 885
(m. 1480) senesi Receb ayının dokuzunda ciğerlerinden
hastalanarak, akşam vakti Şam’da vefât etti. Sabah olunca
Câmi-i Ümeyye’ye getirilip, namazı orada kılındı. Sonra,
Şam’ın dışında bulunan Hemuriyet kabristanına defnedildi.
Bikâ’î hazretleri, çok âlimden ilim tahsil etti. İzzeddîn bin
5-El-Akvâm-ül-kavîme hükm-in-nakli minel-kütüb-il-kadîme.
Furât’ın yanında “Hadîs-i İbn-i Mes’ûd”un ikinci cildini okudu.
Sonra Dimyat ve İskenderiyye’ye gitti. Bir süre başka
6- Eşvâk-ül-eşvâk min masâri’ul-uşşâk: “Masâri’ul-uşşâk”
memleketlerde de kaldı. Daha sonra hacca gidip, Mekke-i
kitabının muhtasarıdır.
mükerremede kaldı. Bir müddet sonra oradan ayrılıp, Tâif ve
Medîne-i münevvereyi de ziyâret etti. Oradan da deniz yolu ile
sefere çıktı ve Zâhir Çakmak’ın bulunduğu kaleye gidip, hadîs
ilmi tahsil etmek istedi. Fakat ba’zı sebeplerden Emîr Çakmak
onu kaleye almadı.
7- Ahbâr-ül-cihâd fî feth-ıl-bilâd, 8-El-Bâha fî ilm-il-Hısâb velmesâha, 9-Sırr-ur-rûh: İbn-i Kayyım’ın “Kitâb-ür-rûh”undan
ihtisar edilmiştir. Matbûdur. 10- Lü’b-ül-Arab bil-meysîr (filcâhiliyye): Londra’da basılmış bir eserdir. 11- Ahsen-ül-kelâmil-müntehâ min zemm-il-kelâmi lil-Hervâ, 12- Esed-ül-Bikâ’in-
Bikâ’î, asrındaki âlimler içinde, Allahü teâlânın Kitabı ve
nâhise fî mu’tedi’l-Mekâdise, 13-El-Esfâr an eşride-til-esfâr 14-
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünneti ile en çok amel edeniydi.
Eş’âr-ül-va’î bi-eş’âr-il-Bikâî, 15-Eşillâ’ül-bâr a’lâ İbn-ül-
Takıyyüddîn-i Sübkî diyor ki: “Ben, onun yanında kırk yıl
Habbâz, 16- El-İtlâ’ fî huccet-il-vedâ’, 17- İzhâr-ül-asr li esrâri
kaldım Onun, Kitâbullahtan ve sünnet-i Resûlullahtan kıl kadar
ehl-il-asr fil-vefeyât: Hicrî 850 senesinden 870 senesine kadar
ayrıldığını hiç görmedim. Devamlı onlarla amel ederdi.”
vefât eden âlimleri anlatmaktadır. Bu eser, hocasının “Enbâül-gumr” adındaki eserine zeyl, ilâvedir. 18- El-A’lâm bi-
Eserleri çoktur. Başlıcaları şunlardır:
Seney-il-hicreti ilâ eş-Şam 19- İnâret-ül-küfr bimâ hüvel hakkı
fî keyfiyet-iz-zikr, 20-El-Izâm bi-fethı esrâr-it-tezehhüdi vel-
1- Nazm-üd-dürer fî tenâsüb-il-ây ves-Süver fî tefsîr-il-Kur’ân
ezân, 21- Beyân-ül-icmâ’ alâ men’ıl-ictimâ’ fî bid’at-il-gınâ ves-
“Münâsebât-i Bikâ’î ve “Tefsîr-ül-Bikâ’î” diye de meşhûr olan
simâ’, 22- Tahzîr-ül-ibâd min ehl-il-inâd bid’at-il-ittihâd fî redd-
bu tefsîrini, 861 (m. 1456)’de yazmaya başlamıştı. Yarısına
il-füsûs ve emsâlihâ, 23- Tedmîr-ül-ârız fî takbîh-il-İbn-il-Fârid,
kadar yazdıktan sonra, birçok âlim tarafından takdîr
24- Tehdîm-ül-erkân min leyse fil-imkân ebde’a min-mâ kâme,
edilmesine rağmen, ba’zılarının da ileri-geri konuşmalarına ve
25- Cevâhir-ül-bihâh fî nazm sîret-in-Nebiyy-il-muhtâr: Bunu,
hattâ ba’zı hâdiselerin ortaya çıkmasına sebep olmuştu.
sonra kendisi şerh etmiştir. 26- Hayr- uz-zâd-il-müntekâ min
Nihâyet 885 (m. 1480) târihinde tamamlayabilmiştir. Bu, kendi
kitâb-il-i’tikâd lil-Beyhekî, 27-Del âlet-ül-Bürh ân al â en leyse
tarzında emsalsiz bir tefsîr olup, Kur’ân-ı kerîmin sûreleri ile
fil-imkân ebde’a min-mâ-kâne, 28- Delâil-ül-Bürhân-il-kavîm
âyet-i kerîmeleri arasındaki münâsebetleri, irtibâtları göstermiş
alâ tenâ-sübi âyât-il-Kur’ân-il-azîm fî muhtasar-id-dürer, 29-
ve böylece Kur’ân-ı kerîmin sırlarından ba’zılarının
Delâil-ül-Bürhân li-münsafâ’l-ihvân alâ tarîk-ıl-Îmân, 30- Ref-
anlaşılmasına hizmet etmiştir. Bu eserin, büyük bir ilmî
ül-lisân an arâis-in-nizâm fil-arûz vel-kavâfi, 31- Es-Seyf-ül-
kudretin ve yüksek bir feyzin mahsûlü olduğunda hiç şüphe
mesnûn-il-limâ alel-müft-il-Meftûn bil-ibtidâ’, 32- Şerhu cem’ıl-
yoktur, iki cild olup, bir nüshası Nûr-i Osmaniye Kütüphânesi
cevâmi’ li es-Sübkî fil-fürû’, 33- Ed-Davâbit vel-işârât li-eczâi
242 numarada mevcûttur.
ilm-il-kırâat, 34- Azmü vesîlet-il-isâbe fî san’at-il-kitâbe, 35-
2- Müsâ’ıd-ün-nazar lil-eşrâfi alâ makâsıd-is-süver: Her
sûrenin. İsmiyle müsemmâsı arasındaki uygunluğu gösteren
bir eserdir. Bir nüshası Bağdatlı Vehbi Efendi Kütüphânesinde
96 numarada mevcûttur.
3- El-Feth-ül-Kudsî fî âyet-il-Kürsî: Âyet-el-Kürsî’nin tefsîridir.
879 (m. 1474) senesinde Kâhire’de tamamlanmıştır.
4- Ünvân-ül-Ünvân: “Ünvân-üz-zemân” kitabının hülâsası,
özetidir.
Ünvân-üz-zemân fî tezâcim-iş-şüyûh vel-akrân, 36-El-Kavl-ülma’rûf, 37- El-Kavl-ül-müfîd fî usûl-it-tecvîd, 38- Kifâyet-ülkârî, 39-Mâlâ yestagnî anh-ül-insân min medh-il-lisân, 40-EnNüket vel-fevâid alâ şerh-il-akâid: Sa’deddîn et-Teftâzânî’nin
eserinin şerhidir. 41- En-Nüket-il-vefiyye alel-Elfiye: Irâkî’nin
hadîs ilmine dâir yazdığı “Elfiye” kitabının şerhidir.
Bunlardan başka daha birçok risaleleri de vardır.
Kitâb-ül-Müvânese adlı eserinden ba’zı bölümler:
Bekr bin Abdullah el-Müzenî buyurdu ki: “İbrâhim
Muhammed bin İbrâhim, babasından şöyle nakletti: “Ali bin
aleyhisselâmı ateşe atmak istedikleri zaman, bütün mahlûkat
Ebî Tâlib’e dünyâdan soruldu. Hazreti Ali; “Uzun mu, yoksa
dediler ki: “Yâ Rabbî! Halîlin ateşe atılıyor. Bize izin ver de,
kısa mı anlatayım?” buyurunca, “Kısa olarak, ey mü’minlerin
onun için yakılan ateşi söndürelim.” Bunun üzerine Allahü
emîri” dendi. O zaman Hazreti Ali; “Dünyânın helâli hakkında
teâlâ onlara: O benim halîlimdir. Benim yeryüzünde ondan
hesâb, haramı hakkında azâb vardır” buyurdu.
başka halîlim (dostum) yoktur. Hem ben onun ilâhıyım. Onun
benden başka ilâhı yoktur. Eğer sizden yardım isterse, ona
Katâde ( radıyallahü anh ) anlattı: “Mûsâ (aleyhisselâm) şöyle
yardım edin. Yoksa onu kendi hâline bırakın” buyurdu. İbrâhim
buyurdu: “Yâ Rabbî! senin gazâbının ve rızânın alâmeti
aleyhisselâm ateşe atıldığı zaman Allahü teâlâ ateşe meâlen;
nedir?” Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Size iyilerinizi âmir
“... Ey ateş! İbrâhim’e karşı serin ve selâmet ol!” (Enbiyâ-90)
yaptığım zaman, bu rızâmın alâmetidir. Kötülerinizi âmir
buyurunca, ateş o gün, şark ve garb ehline serin oldu.”
yaptığım zaman, bu da gazâbımın alâmetidir” buyurdu.”
Afv el-A’rabî anlattı: “Hasen-i Basrî’ye: “Gece teheccüd
Süfyân bin Uyeyne buyurdu ki: “Bize şu haber ulaştı: Gecenin
namazı kılmaya kalkanların durumu nedir?” diye sorulunca;
evveli olunca, semâdan bir münâdî şöyle seslenir. “Haydi
“Onlar Allahü teâlâ ile beraberdirler. Allahü teâlâ, onlara
ibâdet edenler kalksın!” O zaman âbidler kalkar, Allahü
nûrundan bir nûr verir” buyurdu.
teâlânın dilediği kadar namaz kılarlar. Sonra yine bir münâdî;
“Allahü teâlâdan af ve mağfiret istiyenler nerede?” diye
Ali bin Ebî Tâlib buyurdu ki: “Dünyâ geri dönüp gitmekte,
seslenir. Onlar da Allahü teâlâdan af ve mağfiret istemek için
âhıret ise gelmektedir. Fakat her ikisinin de talibleri vardır. Siz,
duâ ederler. Fecir doğduğu zaman, yine bir münâdî; “Haydi
âhıreti istiyen, onun için çalışanlardan olunuz. Dünyâ peşinde
gâfiller kalksın!” der. Onlar da yataklarından, ölülerin
koşanlardan olmayınız. Dünyâya kıymet vermiyenler
kabirlerinden tenbel olarak kalkması gibi kalkarlar. Gece
(Dünyâdan sâdece zarurî olan ile yetinenler), yeri yaygı,
ibâdetle meşgûl olanın, gözleri uykusuzluktan sönük, fakat
toprağı yatak, suyu tayyib (helâl ve temiz bir rızık) edindiler.
kalbi sevinçlidir.”
Cenneti istiyen, nefsinin arzu ve isteklerinden uzaklaşır.
Cehennemden kaçınmak isteyen ise, haram olan şeylerden
İbn-i Abbâs buyurdu ki: “Müslüman bir kadıda şu üç şeyin
korunur. Dünyâya kıymet vermiyenlere belâ ve musibetler
bulunması uygun değildir Kin, hased ve hiddet.”
hafif gelir. İnsanlar, onlardan bir kötülük görmeme husûsunda
emîndirler. Onların kalbi mahzûndur. İhtiyâçları hafiftir.”
Kümeyl bin Ziyâd anlatır: “Birgün Ali bin Ebî Tâlib ile beraber
gidiyorduk. Bu sırada Ali bin Ebî Tâlib bir kabristana döndü ve;
“Ey kabir ehli! Bizim yanımızda haber olarak şunlar var:
Mallarınız vârisler arasında taksim edildi. Çocuklarınız yetim
kaldı. Ya sizin yanınızda ne var?” dedi. Sonra bana dönerek;
“Ey Kümeyl! Eğer şimdi onlara cevap vermeleri için izin
verilseydi, şöyle cevap verirlerdi: Şüphesiz, en hayırlı hazırlık
ve azık takvâdır” dedi ve ağlamağa başladı. Daha sonra; “Ey
Kümeyl! Kabir amellerin sandığıdır. Ölünce herşey ortaya
çıkar. Neler olacağı o zaman görülür” buyurdu.
Hasen-i Basrî buyurdu ki: “Gençliğinde iyi ibâdet edene,
Allahü teâlâ yaşlı olduğu zaman hikmet verir. Bu husûs,
Enbiyâ sûresi yetmişdokuzuncu âyet-i kerîmesi ile beyân
buyurulan husûstur.”
Lokman Hakim buyurdu ki: “Üç kimse, üç yerde bilinir. Hilm
sahibi kimse kızgınlık zamanında, kahraman harbde, arkadaş
ve gerçek dost ihtiyâç zamanında.”
Muhammed bin Selâm şöyle buyurdu: “Seninle dostluğu
ihtiyâç zamanında olan kimseyi, kendine arkadaş ve dost
edinme. Çünkü, onun sana olan ihtiyâcı bitince, dostluk ve
arkadaşlığı da biter.”
Ebüdderdâ ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Üç şey beni
güldürdü. Üç şey de ağlattı. Beni güldüren üç şey şunlardır: 1Ölüm kendisini istiyen kimsenin, dünyâda uzun emel sahibi
olması, 2- Akıllı olup da, kendisinden akla uygun işlerin sâdır
olmadığı kimse, 3- Rabbinin kendisinden râzı olup olmadığını
bilmediği hâlde gülen kimse.”
Süfyân-ı Sevrî şöyle anlattı: “Lokman Hakîm’e; “Hangi ameline
Hazreti Ömer halife olunca, minbere çıkıp şöyle buyurdu:
daha çok güveniyorsun?” diye sorulunca;
“Kur’ân-ı kerîmi okuyunuz ve onunla amel ediniz. Böyle
yaparsanız, Kur’ân-ı kerîm ehlinden olursunuz. Amelleriniz
“Mâlâya’nîyi (fâidesi olmayan şeyleri) terketmeme” cevâbını
tartılmadan önce kendinizi tartınız.”
verdi.”
Osman bin Affân ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ey
Muhammed bin Selâm anlatır: “İlim ehlinden birisi buyurdu ki:
insanlar! Allahü teâlâdan korkun. Çünkü takvâ ganîmettir. Ey
“Sana fâide vereceğini bildiğin yerde yalanı terket. Çünkü
zekî insan! Nefsini (Allahü teâlânın râzı olduğu şeylerle)
yalan, senin için zararlıdır. Sana zarar vereceğini bildiğin
süsleyen ve ölümden sonrası için sâlih amel yapan, Allahü
yerde ise, doğruluğa yapış, zira o sana fâide verir.”
teâlânın nûrundan, kabirdeki karanlık için bir nûr edinendir.”
İbrâhim bin Edhem buyurdu ki: “Zühd üç çeşittir, 1- Farz olan
zühd, haramlardan sakınmaktır. 2- Fazilet olan zühd, helâl
olan şeylerden zarûret miktarı kullanmaktır. 3- Selâmet olan
zühd ise, şüphelilerden sakınmaktır.”
Rebî’ bin Heysem şöyle buyurdu: “Bedenin hastalığı günâhtır,
ilacı ise istiğfardır. Şifâsı da günahlara dönmemektir.”
Ebû Hazm buyurdu ki: “Allahü teâlâya yaklaştırmayan her
ni’meit musibettir.”
Ömer bin Hattab ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İlim öğreniniz,
ilim için sekinet ve hilm öğreniniz. Kendisinden ilim
öğrendiğiniz kimyese tevâzu ediniz.”
Ali bin Ebî Tâlib de ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Ey
insanlar! Hayatta iken iyi işler yapınız. Böyle yaparsanız,
âhırette muhafaza olunursunuz. Çünkü Allahü teâlâ, Cennetini
kendisine itaat edenlere va’detti. Cehennemi ile de kendisine
âsî olanları tehdid etti.”
Dâvûd bin Beşîr ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Îsâ
aleyhisselâm; “Dünyâyı istiyen kimse, deniz suyu içen kimse
gibidir. Deniz suyundan içen, ne kadar içse susuzluğa
kanmaz. İçmeğe devam eder ve sonunda ölür. Dünyâ da
talibine böyledir” buyurdu.
Muhammed bin Ka’b buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kulu
hakkında hayır murâd edince, onu dünyâya karşı zâhid yapar.
Dinde fakîh kılar ve ona kendi ayıplarını görmeyi nasîb eder.”
Hazreti Ömer, Ebû Mûsel-Eş’arî’ye ( radıyallahü anh ) şöyle
Râbi’a-i Adviyye buyurdu ki: “İnsanlar, kalblerini dünyâ sevgisi
yazdı: “İnsanların, sultanlarından nefret ettikleri olur. Böyle bir
sebebiyle Allahü teâlâdan alıkoydular. Eğer, dünyâ sevgisini
nefretten Allahü teâlâya sığınırım. Cezayı, akşam olmasına bir
kalblerinden alabilselerdi, melekût âleminde dolaşırlardı.”
saat bile kalsa infaz et. İki iş karşına çıkar da; bunlardan birisi
Allah için olan bir iş, diğeri dünyâya âit bir iş olursa, sen Allahü
teâlâ için olanı tercih et. Zîrâ dünyâ fâni, Allahü teâlâ ise
bakîdir. Fâsıkları korkut. Müslümanların cenâzesinde hâzır
bulun. Onlara kapını aç. İşleri ile bizzat ilgilen. Çünkü sen de
onlardan birisin.”
Dâvûd bin Reşîd şöyle buyurdu: “Dört şey, köleyi efendi
yapar. Bunlar, edeb, doğruluk, fıkıh ve emânettir.”
Ahmed bin Hâlid Acurî şöyle anlattı: “Hakimlerden birisine;
“Ahmaklığın en ileri derecesi nedir?” diye sorulunca; “Kötü
kimselerin yaptıklarını yaparak iyilerin derecelerine kavuşmayı
istemek, doğru yolda olanlara kızıp bâtıl yolda olanı sevmektir”
diye cevap verdi. “Cehâletin alâmeti nedir?” diye sorulunca:
“Zenginliği sevmek, uzun emel sahibi olmak, dünyâya çok
düşkün olmaktır” diye cevap verdi.”
Ahmed bin Kays’a, mürüvvetin ne olduğu sorulunca şöyle
Hazreti Ebû Bekr, halife olunca minbere çıkıp, Allahü teâlâya
cevap verdi: “Mürüvvet; dinde âlim olmak, belâ ve musibetlere
hamd ve senadan sonra şöyle buyurdu: “Ey insanlar! iyi biliniz
sabretmek, gazâb zamanında hilm (yumuşaklık) göstermek,
ki, en akıllı kimse, takvâ sahibi olandır. En ahmak olan da
gücü yeterken affetmek, ana-babaya iyilik etmektir.”
fâcirdir (günah işliyendir). Hesaba çekilmeden önce kendinizi
hesaba çekiniz.”
Bilâl bin Saîd şöyle buyurdu: “Ey ebedî yolun yolcuları! Sizler,
yok olmak için yaratılmadınız. Sizler, sâdece bir evden, bir eve
göç edersiniz. Nitekim siz, sulblerden rahmlere, buradan
8) Brockelmann Sup-2 sh. 177
dünyâya, dünyâdan kabirlere, kabirlerden mevkıfe, mevkıfden
ya ebedî Cennete veya Cehenneme gidersiniz.”
9) Ahwardt Verzeichniss der arabischen Handschriften cild-9
sh. 225
İbn-i Mübârek anlattı: “Ömer bin Abdülazîz’e, en faziletli
cihâdın ne olduğu sorulunca; “Nefsin arzu ve istekleri ile
cihâddır” buyurdu.
Hasen bin Hilâl şöyle anlattı: “Hakimlerden birisi şöyle dedi:
Dînin emir ve yasaklarına uyan kimselerle beraber olmak,
kalbden günah kirlerini giderir. Mürüvvet sahibi ile oturup
kalkmak, iyi ahlâka delâlet eder. Âlimlerle beraber olmak,
kalbleri açar. Zamanın dâima değiştiğini bilen, zamana
uymaz.”
Muhammed bin Hüseyn anlattı: “Hakimlerden birisi oğluna
şöyle nasihatte bulundu: Ey oğlum! Hayır bir işi geriye
atmaktan, sonra yaparım demekten sakın. Çünkü böyle
yapmak, o hayır işin yapılmasına mâni olur. Hayır işin zamanı
geçince, bir daha geri dönmez. Uzun emel sahibi olmaktan
sakın. Çünkü uzun emel senden öncekilerin helakine sebep
olmuştur. Âhıret yolculuğuna her ân hazır ol. Sözle ve fiille
acele etme.”
Esmâî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Öyle anlar var ki, o
zaman bir sözü sarfetmek zararlı olur. Onun için sözün nerede
ve ne zaman söyleneceğini çok iyi bilmelidir.”
BİSÂTÎ (Muhammed bin Ahmed)
Mısır’da yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinden ve Kâdı’l-kudât.
İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Osman Naîm et-Tâî el-Bisâtî
el-Kâhiri olup, künyesi Ebû Abdullah ve lakabı Şemseddîn’dir.
Bisâtî diye tanınmıştır.
760 (m. 1359) senesi Cemâzil-evvel ayında Garbî Mısır’da
bulunan Bisât’ta doğan Bisâti, daha sonra Kâhire’ye yerleşti.
Orada yetişti. Meşhûr âlimlerden oldu. 842 (m. 1439) senesi
Ramazân-ı şerîf ayının 13. günü Cum’a gecesi Kâhire’de vefât
etti.
Bisât’ta doğup büyüyen Şemseddîn Ebû Abdullah Bisâtî ilim
tahsiline orada başladı. Kur’â’n-ı kerîmi ve İbn-i Ebî Zeyd’in
risalesini ezberledi. Onsekiz yaşında Kâhire’ye göç etti. İlim
öğrenmeye orada devam etti. Daha önce öğrendiği ilimleri,
amcasının oğlu Süleymân bin Hâlid bin Nü’aym’a dinletirdi.
Devamlı ilim ile meşgûl oldu. Nûreddîn el-Cellâvî elMagribî’nin talebeleri arasına girdi. 12 sene bu zâtın
sohbetlerine devam etti. Fıkhî ve aklî ilimleri okudu. Aradaki
mesafe uzak olmasına rağmen, hocasının sohbetlerine
1) Mu’cem-ül-müelifîn cild-1 sh. 71
yürüyerek gelip giderdi. Hocası olan zât, vefâtına yakın
Bisâtî’yi çağırarak, İzzeddîn bin Cemâ’a’nın derslerine devam
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 101, 111
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 339
4) El-A’lâm cild-1, sh. 56
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 21-22
etmesini vasıyyet etti. Bisâtî de bu vasıyyete uyarak İbn-i
Cemâ’a’nın derslerine devam etti.
Ayrıca, Şemseddîn Ebû Abdullah er-Rekrâkî, Şemseddîn elGamârî, Şihâbüddîn bin Hâim, Nûreddîn ed-Demirî, Ebnâsî,
İbn-i Haldûn, Zeynüddîn-i Irâkî ve daha başka âlimlerden ilim
öğrendi. İlim öğrenmekte çok gayretli idi” Tefsîr, hadîs, fıkıh,
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 81, 104, 210, 382, 602 cild-2, sh.
nahiv, lügat, me’ânî, beyân, mantık, hikmet, cebir, tıb hey’et,
1090, 1184, 1365, 1575,
hendese, hesap ve daha başka ilimlerde âlim oldu. İlimde çok
yükseldi. Asrının büyük âlimi oldu. Bir defasında; “Yirmi
7) İzâh-ül-meknûn cild-1 sh. 102, 152, 678
senede yirmi ilim öğrendim” demiştir.
İlim tahsilini tamamladıktan sonra talebe okutmaya başlayan
Bisâtî’nin cenâzesi gasledilirken (yıkanırken), hafiften bir
Bisâtî; Medrese-i Cemâleddîn-i Estâdâr’da, Berkükıyye,
yağmur yağmaya başladı. Definden sonra bu yağmur
Şeyhûniyye ve başka medreselerde ders verdi. Türbe-i Melik-
şiddetlendi. Herkes, yağan rahmet-i ilâhinin Bisâti hazretlerinin
in-Nâsır Medresesi’nin meşîhatinde (idâreciliğinde) bulundu.
hürmetine olduğunu anladılar.
823 (m, 1420) senesinde, Mısır diyarının kadılığına getirildi Bu
vazîfeden hiç azledilmedi.
Şemseddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Ahmed Bisâtî,
çeşitli ilimlere dâir kıymetli eserler tasnif etmiş olup,
Bisâtî hazretleri, bir taraftan kadılık vazîfesine devam ederken,
ba’zılarının isimleri şöyledir: Metali’ul-envâr (mantık), Şifâ-ül-
diğer taraftan talebe okutmaya devam etti. Çok talebe
galî (fıkha dâir olup, tamamlanmamıştır.), Tevdîh-ül-ma’kûl ve
yetiştirdi.
tahrir-ül-menkûl (Bu da tamamlanmamıştır). Hâşiyetü alelMutavvel, Hâşiyetü alâ şerh-ıl-Muvâkıf (kelâm), Mugnî (fıkıh),
Emîr Tatar, Bisâtî’yi çok sever ve hürmet ederdi. Her sefere
Hâşiyetü alâ Şerhi levâmi’ıl-esrâr, Redd-ül-vâfir, Ravdat-ül-
çıktığında, onu da mutlaka yanında bulundururdu.
mecâlis, Şerh-ül-Elfiye li-İbn-i Mâlik, Şerh-ül-bedî’iyye, Şerh-
Bir sene hacca giden Bisâtî hazretleri, hacdan sonra
memleketine dönmeyip, mücavir olarak kaldı. Bir müddet
ut-Tâiyye, Kıssat-ül-Hıdr (aleyhisselâm), El-Mefâhıre beyn-edDımeşk vel-Kâhire, Mukaddime fil-kelâm, Mukaddime fil-usûl.
orada ikâmet etti. Devamlı, ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu.
Çok Kur’ân-ı kerîm okurdu. İlim talebinde olanlara çok kitap
okuttu. Birçok kimse ondan istifâde etti.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 291
Ebü’s-Se’âdât bin Zâhire, Bisâtî’yi şöyle medheder. “Bisâti,
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7 sh. 5
aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, mütevâzi, yumuşak huylu,
yüksek bir zât idi. Çok ince kalbli idi. Allahü teâlânın
muhabbeti ile çok gözyaşı dökerdi Her işinde çok ihtiyâtlı
davranırdı. Bir işe başladığı zaman, çıkabilecek aksi ihtimâlleri
de gözönüne alır, ona göre tedbir alırdı. Gösterişe düşkün
olmaktan uzak idi. Her haliyle örnek alınacak bir zât idi.”
Dünyâya düşkün değildi. Çok sâde yaşamayı severdi.
Sazlardan hazırlanmış bir yatakta uyurdu. Onun gözünde
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 32
4) Şezerât-üz-Zeheb cild-7, sh. 245
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 192
6) El-A’lâm cild-5, sh. 332
7) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 462
dünyâ zînetlerinin bir değeri yoktu.
8) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 339, 357
842 (m. 1439) senesi Ramazân-ı şerîf ayının 13. Cum’a
gecesi Kâhire’de vefât etti. Bâb-ün-Nasr’da cenâze namazı
9) Neyl-ül-ibtihâc sh. 300
kılınıp, Saîd-üs-Sü’adâ türbesi yakınındaki Beni Cemâ’a
türbesinde, hocası İzzeddîn bin Cemâ’a’nın yanına defn
10) Keşf-üz-zünûn sh. 475, 1117, 1256, 1327, 1628, 1716,
olundu. Definden sonra, büyük âlim İbn-i Hacer-i Askalânî.
1717, 1751, 1758, 1893
İzzeddîn bin Cemâ’a ile Bisâtî’nin kabirleri arasında durup;
“Ben şimdi, iki ilim deryasının arasında bulunuyorum” demiştir.
Bisâtî hazretleri, tanınmaktan, parmakla gösterilmekten
hoşlanmadığı için, kabrine alâmet, olarak taşlarla işâret
yapılmamasını, alem olan taşların dikilmemesini vasıyyet
etmiştir. Vefâtından sonra, aynen vasıyyet ettiği gibi yapıldı.
BİSTÂMÎ
Hadîs, tefsîr, fıkıh) târih âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi,
Abdürrahmân bin Muhammed bin Ali bin Ahmed bin
Muhammed el-Antakî el-Hanefî olup, lakabı Zeynüddîn’dir.
3) El-A’lâm cild-3, sh. 331
Doğum târihi bilinmemektedir. Antakya’da doğdu. 858 (m.
1454) senesinde Bursa’da vefât etti.
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 531
Bistâmî, Kâhire’de ilim öğrendi. Tasavvuf yolunda Bâyezid-i
Bistâmî hazretlerinin yoluna mensûp olup, Hanefî mezhebinde
idi. Hadîs, tefsîr, fıkıh ve târih ilimlerinde mütehassıs idi.
Allahü teâlânın ism-i şerîflerine dâir derin ve ince bilgilere
sahip idi. Garip ve duyulmamış bilgilere merakı çok idi. Bu
yüzden birçok memleketleri gezdi, istediği garîb bilgileri
topladı. Dolaştığı bu yerlerde birçok âlim ve velî ile görüştü.
Onların hizmetlerinde bulunmakla şereflendi. İstediğini elde
ettikten sonra, Bursa’ya gelip yerleşti. Burada Şemsüddîn
Fenârî ile görüştü. Ondan çok garip ve herkes tarafından
bilinmiyen derin bilgileri öğrendi. Bistâmî, Bursa’ya sâdece
ziyâret için gelmesine rağmen, burası hoşuna gidince,
yerleşmeye karar verdi.
Bistâmî, birçok eser yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları
şunlardır: 1- El-Fevâih-ul-miskiyye fil-Fevatîh-il-mekkiyye:
Bistâmî’nin en büyük eseridir. Yüzden fazla ilmi ihtivâ
etmektedir. Bu eser tamamlanmamıştır. 2- Şems-ül-âfâk fî ilmil-hurûf vel-evfâk, 3- Edeb-ül-merid ve âid, 4-El-Hediyyet-ülmüntehabe fil-edvîyet-il-mücerrebe, 5- İrtiyâd-ül-envâh fî
riyâd-il-efrâh, 6- Ezhâr-ül-âfâk fî esrâr-il-hurûf vel-evfak, 7Bahr-ül-vukûf fî ilm-il-evfâk vel-hurûf, 8- Tevârih-ül-latife velâsâr-il-acîbe, 9- Cevâhîr-üd-dürer ve fevâhir-il-gurer, 10Harâid-ül-mülûk fî fevâid-üs-sülûk, 11-Dürret-ül-fünûn fî kurretül-uyûn, 12-Ed-Dürret-ül-lâmia fil-evdiyet-iş-Şâfiiyye, 13Dürer-ül-fevâid ve gurer-ül-avâid fî menâkıb-il-aktâb, 14-EdDürer fil-havâdîs ves-siyer, 15-Ravdat-ül-esrâr, 16- Gâyet-ülİ’lâm fî rü’yet-in Nebiyye aleyhîssalâtü vesselâm, 17- Kimyâis-se’âdet-ir-Rabbâniyye, 18- Levâic-ül-eşvâk fî devâic-ülehdâk, 19- Simyâ-is-se’âdet-is-Sâdât-ir-rûhâniyye fî şerh-i
BÜLKÎNÎ (Sâlih bin Ömer)
Hadîs, tefsîr, kelâm ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin
büyüklerinden. İsmi, Sâlih bin Ömer bin Rislân bin Nusayr bin
Sâlih olup, nisbeti el-Kinânî, el-Askalânîdir. Aslen
Belkîne’dendir. Lakabı Alemüddîn, künyesi ise Ebü’l-Bekâ’dır.
791 (m. 1389) senesinde Cemâzil-evvel ayının onüçüncü
Pazartesi gecesi doğdu. 868 (m. 1463) senesinde Receb
ayının beşinde kadı iken yine Kâhire’de vefât etti. Cenâze
namazı, ertesi günü Hâkim Câmii’nde, İbn-i Şihne Kâdı elHanefî tarafından kıldırıldı. Cenâze namazı ve defnedilmesi
çok kalabalık oldu. Babasının kabri yanına defnedildi.
Günlerce Kabri ziyâret edildi ve rûhuna Kur’ân-ı kerîm okundu.
Böyle büyük bir âlimin vefâtına herkes çok üzüldü. Vefât
ettiğinde, onun yerini tutacak derecede büyük bir âlim yok
gibiydi.
Kâhire’de babasının yanında büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi
ezberledi. 799 (m. 1396)’da küçük yaşta olmasına rağmen
babasının medresesinde hatimle namaz kıldı. Bu hâl, o zaman
yaygın bir âdet idi. Bunun yanında “Umde”, “Elfiyet-ün-nahv”,
babasının “Tedrîb” kitabını ve “Minhâc” isimli kitapları da
ezberledi. Ezberlerinin bir kısmını babasına ve büyük âlim
Zeynüddîn Irâkî ve diğer âlimlere okudu. Ba’zan babasının
huzûrunda da fetvâlar verirdi. Babasının derslerinde
bulunurdu. Hattâ “Tedrîb” isimli eseri okurken onun yanlışlarını
düzeltirdi.
esmâillah-il-hüsnâ, 20- Murâfık-ül-muvâfik fil-mevâiz, 21-
Az bir dünyalıkla geçinir ve idâre ederdi. Gayet zekî olup, çok
Misbâh-ül-envâr fî hediyyet-il-leyli ven-nehâr, 22-Miftâhu
çabuk ezberleme kabiliyetine sâhib idi. Fıkıh, usûl-i fıkıh,
ebvâb-is-se’âdet, 23-Nazm-üs-sülûk fî târih-il-hulefâ vel-mülûk
Arabca, hadîs ve diğer dînî ilimleri öğrenmekle meşgûl oldu.
Bu ilimlerin çoğunda kardeşinden istifâde etti. Hattâ kardeşinin
eserlerini kendi el yazısıyla yazdı ve onun huzûrunda okudu.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 184
2) Zeyl-i Şakâyık-ı Nu’mâniyye sh. 67
Mecdüddîn Bermâvî, Beycûrî, Şemseddîn Gârakî’den fıkıh
ilmi; İzzeddîn bin Cemâ’a’dan usûl ilimlerini; Settanûfî’den
nahiv ilmini öğrendi. Veliyyüddîn Irâkî ve İbn-i Hacer
Askalânî’den hadîs-i şerîf öğrendi. Yine bu iki âlimden,
babasının yazdığı “Mehâsin-ül-ıstilâh” adlı eseri okudu. İbn-i
olan ilmî münâzaralarında, îzâhlarıyla, anlaşılamayacak kapalı
Hacer’in isteği üzerine, Tenûhî ve ba’zı âlimler ona icâzet
bir nokta bırakmazdı. Bundan dolayı böyle yerlerde, kendisi de
verdiler.
âlim olan kardeşi hep onu öne sürerdi, İlmî ve dînî
mes’elelerde, devlet adamlarından hiç çekinmezdi. Yumuşak
814 (m. 1411) senesinde hacca gitti. Hicaz’da Hâfız
kalbli idi. Kendisinden özür dileyenleri hemen affederdi.
Cemâleddîn bin Zâhire gibi büyük âlimlerle karşılaştı.
Ölünceye kadar güzel ahlâk üzere yaşadı. Mütevâzî olup,
Onlardan da istifâde etti. Buradan Dimyat’a gitti. Geniş bilgi
kendini hep kusurlu görürdü. Yemesinde, içmesinde ve giyim
sahibi olana kadar kardeşinin derslerine devam etti. Hirevî’nin
kuşam husûsunda sâde idi. Çok müdâra ederdi. (Müdârâ; dînî
kadılığa getirilmesinden sonra ders okutma ve fetvâ verme
korumak için dünyalık vermektir.)
izni verildi. Meşhed-i Hüseynî’de hatîblik vazîfesinde bulundu.
Meşhûr hadîs kitabı Sahîh-i Buhârî’yi Emîr inal Saslây’ın
Şemseddîn Sehâvî anlatır: “Ben Bülkînî’den çok şeyler
yanında okudu. Buhârî’nin tamâmını okuyup bitirdiğinde, Emîr
okudum. Derslerinde çok bulundum. Bana ders okutmak ve
İnâl ona hil’at giydirdi. Hattâ mühürdarlık görevine getirilmesi
fetvâ vermek husûsunda icâzet verdi. Beni yanına çağırır,
husûsunda yardımcı oldu. Kardeşinden sonra da Demnehûr
diğer kimselerden önde tutardı.”
kasabası kadılığı vazîfesine ta’yin edildi. Genç yaşta Melikiyye
Medresesi’nde fıkıh dersi vermeye başladı.
Yazdığı kıymetli eserlerden birkaçı şunlardır: 1- Cevher-ül-ferd
fimâ yühâlifü fih-ıl-harr-il-abd, 2- El-Kavl-ül-müfid fî iştirât-it-
Kardeşi vefât ettiğinde, onun yerine Haşâbiyye Medresesi’nde
tertîb beyne kelimetey et-tevhîd, 3- Et-Tecerrûd vel-ihtimâm bi
ders vermeye başladı. Bu medresenin idâresi de ona verildi.
cem’i fetâvâ-el-vâlidi. Şeyh-ül-İslâm 4- Tefsîr-ül-Kur’ân-il-
Derslerinde büyük âlimler de bulunurdu, ölünceye kadar bu
kerîm. 5-El-Gays-ül-Câri alâ sahîh-il-Buhârî: iki cilddir. 6- Et-
vazîfede bulundu. Sultan Zâhir onu Mısır’dan çıkartmak
Tezkire 7- El-Kavl-ül-makbûl fimâ yüddeû fihi bil-mechûl, 8-
istemiş ise de, buna fırsat ve imkân bulamadı. 826 (m. 1423)
Tuhfet-ül-emin.
senesinde, Veliyyüddîn Irâkî’nin vazîfesinden ayrılışından
sonra, Mısır diyârı Şafiî kadılığına ta’yin edildi. Birkaç defa bu
vazîfeden ayrıldı. Fakat daha sonra tekrar getirildi. Hattâ bu
durumun yedi defa tekerrür ettiği söylenmektedir. Mısır’da
ba’zı medreselerde hadîs ve fıkıh dersleri okutur, hem de bu
medreselerin işlerine bakardı. Kanbehiyye, Şerîfiyye ve
Haseniyye medreseleri bunlardandır. Bu vazîfelerinin yanında
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 9
2) El-A’lâm cild-3, sh. 194
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 312
Baybarsiyye hânekâhı ve Hâkem Câmii’ne de bakardı.
4) El-Keşf-üz-zünûn sh. 345, 363, 389, 444, 619
Zamanın büyük âlimlerinden ilim öğrenen Bülkînî de çok
talebeler yetiştirdi. Öğrendiği ilimlerin yayılmasına çalıştı.
Daha genç yaşında va’z eder, suâllere fetvâlar verirdi.
Böylece birçok insanı aydınlatır, onların müşkillerini hallederdi.
Fetvâları her tarafa yayıldı. Her taraftan ve her tabakadan
BURHÂNEDDÎN EBÛ İSHAK MAGRİBÎ
birçok kimse derslerinde bulunurdu. Hattâ, büyük zâtlardan
çoğu onun talebesi olmuştu. İsmi ve şöhreti her tarafa
yayılarak meşhûr oldu.
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi İbrâhim bin
Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin Yûsuf bin Atıyye
(veya Atiyye bin Yûsuf) bin Cemil el-Magribî el-Kuhûkî el-
Büyük bir âlim ve fakîh idi. Çok kuvvetli bir hafızaya sahip idi.
Lekkânî el-Kâhiri el-Ezherî’dir. Künyesi Ebû İshâk ve lakabı
Birşeyi çok çabuk kavrar ve çok güzel konuşurdu. Sâlih
Burhâneddîn’dir. 817 (m. 1414) senesi başlarında
kimseleri çok sever, onlara yakınlık gösterirdi. Büyük ve küçük
Kuhûkiyye’de doğdu. 896 (m. 1490) senesi Muharrem ayının
herkes tarafından sevilirdi. Hoş sohbet bir kimse idi. Âlimlerle
9. günü Pazartesi akşamı vefât etti.
Kuhûkiyye’de yetişen Ebû İshak Magribî, ilim öğrenmek
husûsunda çok gayretli idi. Hatîb-ül-Vezîrî’nin babası, İbrâhim
bin Osman’dan Kur’ân-ı kerîm okudu. Kur’ân-ı kerîmi
ezberledikten sonra, hocası ona Manzûme-i Gâfikıyye ve
daha başka ba’zı risaleleri ezberletti.
1) Ed-Dav-ül-Lâmi’ cild-1, sh. 161
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 358
Buradaki tahsilini tamamladıktan sonra Kâhire’ye giden Ebû
İshak Magribî Câmi’ul-Ezher’in yakınında bir yerde yerleşti.
Şemseddîn bin Mûsâ el-Lekkânî’den okudu. Bunun yanında
da ba’zı risaleleri ezberledi. Daha sonra, Zeynüddîn Tâhir,
BURHÂNEDDÎN-İ HİREVÎ (Haydar bin Muhammed)
Ahmed el-Becâî el-Magribî, Ebü’l-Kasem en Nüveyri gibi
Sa’deddîn-i Teftâzânî’nin yüksek talebelerinden. İsmi, Haydar
âlimlerden fıkıh ilmini öğrendi. Onlardan çok istifâde etti.
bin Muhammed Hirevî’dir. Lakabı Burhâneddîn olup,
Şihâbüddîn el-Becâî, Ebû Abdullah er-Râfî gibi âlimlerden
“Haydarât-üş-Şîrâzî” diye de tanınırdı. Sonraları “Rûmî”
Arabî ilimleri okudu. Çeşitli ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh
nisbetiyle anıldı. Doğum târihi belli değildir. Herat ve Şîrâz
ilminde yükseldi. Takvâ sahibi, âlim, sâlih, mübârek bir zât idi.
şehirlerinde birçok âlimden ilim tahsil etti. Zamanının büyük
Hacca gitti. Dönüşünde fıkıh okutmaya başladı. Çeşitli
âlimi Sa’deddîn-i Teftâzânî’den ders aldı. Arab dili ve
medreselerde çok ders verdi. Çok talebe yetiştirdi. Bir taraftan
edebiyatında pek mahirdi. Belagat, beyân ve me’ânî
da kadılık vazîfesi yaptı.
ilimlerinde çok yükseldi. Tefsîr, kelâm ve ferâiz ilimlerinde
Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinin inceliklerine hakkıyla vâkıf olan
Ebû İshak el-Magribî, Arabî lisânına vâkıf ve âşinâ idi.
Bununla beraber ilmi ile övünmez, kendisini kimseden üstün
görmezdi. Son derece yüksek olan tevâzuu, kibarlığı, iltifâtı,
yanına gelenlere ilgisiz davranmaması, cömertliği, yüksek
asâlet ve şahsiyeti ve daha bunlar gibi nice güzel hasletleri
kendisinde toplaması hasebiyle, insanlar tarafından beğenilip
büyük bir âlim idi. Teftâzânî’nin “Keşşâf” tefsîrine yaptığı
haşiyeye, o da bir haşiye yaptı. Kazvînî’nin “îzâh” kitabını,
şerh etti. Onun yaşadığı zamanlarda diyâr-ı Rûm denilen
Anadolu’ya geldi. Burada çok ilim okuttu. Allâme Muhyiddîn elKâfiyecî, kendisinden çok ilim aldı. “Ferâiz-i Sirâciyye” kitabına
da bir Şerh yaptığı rivâyet edilmekle beraber, ele geçmemiştir.
820 (m. 1417) senesinde vefât etti.
takdîr edilmiştir.
Arabî ve diğer ilimlerde otorite kabûl edilen Ebû İshâk İbrâhim
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 92
bin Muhammed hazretleri, Sultan Eşref Kayıtbay tarafından
Sirâcüddîn bin el-Hariz’den sonra kadılık makamına getirildi.
2) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 549
Adâletle hüküm verirdi. Verdiği hükümlerin adâlete uygun
olmasında ve bu hükmün tatbikinde gayet cesur, gayretli ve
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 145
şiddetli idi. İnsanlar ondan çok istifâde etti. İlim öğretmek
husûsunda çok gayretli ve fedakâr idi. Gece-gündüz demez
ilim öğretir, arzu edenlere hiç bir karşılık istemeden kitaplarını
emânet olarak verirdi. Ba’zan hediye ederdi.
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 83
5) Keşf-üz-zünûn sh. 112, 1247, 1479, 1894
9 Muharrem 986 (m. 1490) Pazartesi günü akşamı Mısır’da,
Kâhire’de vefât etti. Ertesi günü Meşhed-i Hâfil’de cenâze
namazı kılınıp, Sa’îd-üs-Sü’adâ türbesinde defn olundu.
BÜRZÜLÎ (Ahmed bin Muhammed)
Cenâze namazında zamanın sultânı da bulunup, vefâtına çok
üzüldüğünü bildirdi.
Kırâat, hadîs, tasavvuf ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi,
Ahmed bin Muhammed bin Mu’tel’dir. Doğum yeri ve târihi
bilinmemektedir. Ebü’l-Fadl ve Ebü’l-Kâsım künyelerini aldı.
İnsanlara, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) parlak yoluna tâbi
Beluvî, Kayrevnî, Bürzülî nisbet edildi. Şeyhülislâm lakabı
olmaları için durup dinlenmeden emr-i ma’rûf yapar, Allahü
verildi. 844 (m. 1440) yılında yüz yaşını geçmiş olarak vefât
teâlânın emir ve yasaklarını öğretirdi. İnsanlara olan
etti. Mezarı Tunus’tadır.
merhametinin çokluğundan, onları Cehennem ateşinden
kurtarmak, Cennet ni’metlerine kavuşmalarına vesile olmak
Küçük yaştan i’tibâren temel din bilgilerini ve âlet ilimlerini
için çırpınırdı. Tunus’ta İbn-i Tafracîn Medresesi’nin müderris
öğrenen Şeyhülislâm Bürzülî, zamanının en meşhûr
ve idâreciliğine ta’yin edildi. 815 (m. 1412)’de Ebû Mehdî Îsâ
âlimlerinden ilim öğrendi. Şemseddîn Muhammed bin
Gabrînî’nin vefâtından sonra Zeytûne Câmii’nin İmâm-
Merzûk’tan fıkıh ve hadîs ilmini, hadîs râvîleri ve kırâat
hatîbliğine getirildi. Bu câmide Cum’a namazından sonra
rivâyetlerini öğrendi. Sâlih ve zâhid olan Ebü’l-Hasen
insanlara fetvâ verirdi. Hac için Mekke-i mükerremeye
Batrinî’den birçok ilimleri, Kur’ân-ı kerîmin yedi türlü
giderken Kâhire’ye uğradı. 806 (m. 1403) senesinde
okunuşunu öğrendi. Ebü’l-Hasen Batrinî’nin ( radıyallahü anh )
Kâhire’de, Ahmed bin Yûnus ve daha birçok âlime ilim öğretip,
yanında kaldığı zaman zarfında tasavvufta yetişip, olgunlaştı.
icâzet verdi. Ondan ilim öğrenenler arasında Hâfız İbn-i
Hocası, Mâdî bin Sultan vasıtasıyla, Ebü’l-Hasen Şâzilî
Hacer-i Askalânî, İbn-i Nâcî, Abdürrahmân Seâlebî,
hazretlerine ulaşan tarikat silsilesine istinaden, ona, öğrettiği
Muhammed bin Ahmed Azûm Kayrevânî ve hocası İbn-i
ilimlerde ve tasavvufta icâzet verdi. Kendi el yazısı ile yazıp,
Merzûk’un torunu gibi âlimler vardı.
tasdik eyledi. Fakîh Ebû Abdullah bin Arefe’nin yanında otuz
sene kaldı. Ondan; hadîs, fıkıh usûl ve mantık ilimlerini
Birçok kıymetli eserin müellifi olan Bürzülî’nin en meşhûr
öğrenip icâzet aldı. İbn-i Hâce diye tanınan Ahmed bin Mes’ûd
eseri, Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde kaynak kitaplardan
Belensî’den hadîs ve kırâat ilimlerini öğrenip, onun huzûrunda
sayılan ve “Dîvân-ı Bürzülî” adıyla tanınan “Câmi-i mesâil-il-
Kur’ân-ı kerîmi baştan sora yedi kırâat şekline göre okudu. Din
ahkâm fimâ nüzile bil-müftîn vel-hukkâm” ismindeki eseridir.
ve Fen ilimlerinde mütehassıs Ebû Muhammed Abdullah
“Nevâzil-ül-Bürzülî” adı verilen “El-Hâvî fil-fetâvâ”sı ve
Beluvî’den hadîs ve kırâat ilimlerini öğrendi. Bu zâtın yanında
hocalarının hayatını ve hâllerini anlattığı altı risale halindeki
on sene kalıp; ferâiz ve matematik ilimlerinde mütehassıs
“Fihrist” adlı kitaplar, onun eserleri arasındadır.
oldu. Reîs-ül-Hâfız ve Kâdı Ahmed bin Haydere Tevzerî’den,
Ebü’l-Abbâs Mûminânî ve kardeşi Ebû Zeyd
Abdürrahmân’dan, Burhâneddîn Şamî Şafiî ve Ebû İshak İbni
Sadîk Ressâm’dan ilim öğrenip, değişik ilimlerde icâzet aldı.
Yaklaşık kırk sene ilim tahsili ile uğraştı. İbn-i Arefe’nin ilminin
ve yolunun vârisi oldu. Hadîs fıkıh, kırâat ve diğer ilimlerde
zamanının ileri gelen âlimleri arasına katıldı. Zamanında
1) Dürret-ül-hicâl cildi sh. 282
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 286
3) Zeyl-ül-ibtihâc sh. 225
Kuzey-batı Afrika müslümanlarının fıkıhta İmâmı oldu. Çok
uzak yerlerden gelip, ondan fetvâ alırlardı. Mâlikî mezhebine
4) Terâcim-ül-müellifîn-it-Tûnusiyyîn cild-1, sh. 115
göre fetvâ verir, insanların müşkillerini hâllederdi. İnsanlara sık
sık nasihatlerde, bulunur, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
5) El-Bustân fî zikr-il-evliyâ ve ulemâ bi-Tilmsan sh. 150
öğrenmelerini ve öğrendiklerine göre amel etmelerini söylerdi.
6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 158
Tilmsan (Batı Cezayir), Magrib (Fas) ve Tunus’ta birçok
kimseye ilim öğretip feyz verdi. Nice günahkârların tövbe
etmesine, kâfirlerin müslüman olmasına vesile oldu. Güzel
ahlâkı, Selef-i sâlihînin gidişatına uygun doğru yolu, Allahü
teâlânın yaratıklarına olan merhameti, derin ilmi ile insanlara
örnek oldu. Çok Kur’ân-ı kerîm okur, çok ibâdet ederdi.
BUSAYRÎ
Hadîs âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ebî Bekr bin İsmâil bin
6) Brockelmann Gal-2, sh. 67 Sup-2, sh. 71, 72
Selîm bin Kaymaz bin Ömer eş-Şihâb el-Kettânî’dir. Künyesi
Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Busayrî nisbesi ile
meşhûr oldu. 762 (m. 1360) senesinde Mısır’da Busayr
şehrinde doğdu. 840 (m. 1436) senesinde Hüseyniyye’de
vefât etti ve oraya defnedildi.
Busayrî, doğduğu yer olan Busayr’da büyüdü. Orada Kur’ân-ı
kerîmi, kırâata uygun olarak, Ömer bin Şeyh Îsâ’dan okudu ve
ezberledi. Sonra hocasının işâretiyle babasının rızâsını alarak
Kâhire’ye gitti. Nûr-ül-Âdemî’den fıkıh ilmi okudu ve onun
ilminden istifâde etti. El-İzz bin Cemâ’a’dan aklî ve naklî
ilimleri tahsil etti. Şeyh Yûsuf el-Enbâî’den fıkıh okumaya
devam etti. Et-Tekıyy bin Hâtem, Tenûhî, Bülkıynî, el-Irâkî, elHeysenî gibi âlimlerden hadîs ilmini öğrendi. Ömrü boyunca
hocalarının ilim meclislerine devam etti. Bu arada ondan da;
BÛŞÎ (Ali bin Ahmed)
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin
Ahmed bin Ömer bin Muhammed bin Ahmed el-Bûşî el-Ensârî
el-Mısrî el-Hânikî olup, künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı
Nûreddîn’dir. Hatîb ve Bû’şî diye tanınır.
790 (m. 1388) senesinden sonra Kâhire’de doğup, orada
yetişen Bûşî, 856 (m. 1452) senesi Rebî’ul-evvel ayının
beşinci gününe rastlayan Pazartesi günü Mısır’da Kalyûbiye
köylerinden olan Hânikâh’da vefât etti.
İbn-i Fehd gibi birçok meşhûr âlimler ders aldı, ilim öğrendi.
İlim tahsiline, çocukluğunda Kur’ân-ı kerîmi öğrenip bilâhare
Hüseyniyye İmamlığına ta’yin oldu. Orada yerleşti. Çok güzel
ezberlemekle başlayan Ebü’l-Hasen Bûşî ( radıyallahü anh ),
yazısı var idi. Kitapları kendi el yazısı ile yazardı. Birçok
bundan sonra Minhâc-ül-Fer’î, Cem’ul-Cevâmi’, Elfiye-i İbn-i
kitapları ve kendi hazırladığı eserlerini kendi güzel hattıyla
Mâlik ve daha başka risaleleri ezberledi. Zekiyyüddîn Ebû
yazdı.
Bekr el-Meydûmî, Takıyyüddîn bin Abdülbâri, Zeynüddîn el-
Sâlih, faziletli, sakin, çok ibâdet eden, Kur’ân-ı kerîmi çok
okuyan, insanları biraraya toplayan bir zât idi.
Hadîs ilmiyle ilgili birçok eserler yazmıştır. Eserlerinden
ba’zıları şunlardır: 1- İlhâf-ül-Hıyre biz-Zevâid-i el-Mesâil-ilAşere, 2- Zevâid-i Sünen-i İbn-i Mâce alâ kütüb-i Hâfız elHamse, 3- Zevâid-i Nevâdir-il-usûl lil-Hakîm et-Tirmizî, 4- ElKavâid-ül-Müntekî li zevâid-i Sünen-il-Beyhekî, 5-Tuhfet-ülHabîb lil Habîb biz-Zevâidi fit-tergîb vet-terhîb. Bu eserini
müsvedde olarak yazmış, kendi güzel yazısıyla yazamadan
vefât etmiştir. Vefâtından sonra oğlu bu kitabı yazmıştır.
Kumnî, Veliyyüddîn Irâkî, Beycûrî, Şemsüddîn bin Ammâr,
Şemsüddîn bin Abdürrahîm ve daha başka birçok âlimden ilim
öğrendi. Tefsîr, hadîs, fıkıh, kırâat, nahiv, usûl, sarf, mantık,
me’ânî ve beyân ilimlerinde çok yüksek âlim oldu. Çok tanındı.
Buna rağmen ilmi, öğünmesine ve kibirlenmesine sebep
olmadı. Faziletli, yüksek bir zât idi. Birçok âlim ondan ders alıp
istifâde etmişlerdir. Kâdı Şemseddîn el-Vennâî ve daha başka
birçok âlim ondan ilim öğrenmişlerdir. Birkaç defa hacca gitti.
Kendisine Mısır kadısı olması teklif edildi ise de, kabûl
etmeyip çekindi.
Önceleri Hatîb, daha sonra Bûşî diye meşhûr olan Ebü’lHasen Ali bin Ahmed hazretleri; fakîh, âlim, hayr ve hasenat
sahibi, mütevâzi, kanaatkar, bütün işlerinde etrâfındakilere
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1-sh. 251, 252
kolaylık gösteren, Selef-i sâlihînin yoluna sımsıkı bağlı, Ehl-i
sünnet i’tikâdında olan çok kıymetli bir zât idi. Güzel ahlâk
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1 sh. 175
sahibi idi. Herkes ondan râzı idi. Ondan şikâyetçi olan yok idi.
Herkese iyilik eder, herkesle iyi geçinir, tatlı dil ve güleryüz
3) Keşf-üz-zünûn cild-2 sh. 956
gösterirdi. İnsanlar ondan çok istifâde etti.
4) El-A’lâm cild-1 sh. 104
5 Rebî’ul-evvel 856 (m. 1452) Pazartesi günü akşamı veya
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 124
Salı günü sabaha karşı, Hânikâh beldesinde vefât etti. Cenâze
namazı çok kalabalık oldu. Kendisini tanıyanlar, vefâtına çok
şerhini okuyan Celâleddîn Mahallî’ye, bu şerhi okutması için
üzüldüler.
icâzet verilmiştir.
Şerh-ül-envâr isimli onbir cildlik bir kitap yazmış olup, bu kitap
Aklî ve naklî ilimlerde akranlarından çok ileride olan
fıkıh ilmine dâirdir.
Celâleddîn Mahallî, geçimini manifaturacılıktan sağlıyordu.
Daha sonra, yerine dükkânda duracak birini buldu. Yine
arasıra dükkâna gidip gelirdi. Kendisini eser yazma ve ders
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 178
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 22
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 733
okutma işine verdi. Cem’ul-Cevâmi’, Verekât, Minhâc-ı Ferî ve
Berde kitaplarına şerhler yaptı. Bu şerhlerinin kısa ve anlaşılır
olmasına dikkat etti. Hacca dâir bir eser yazdı. Âlimler, onun
eserlerini okumak için çok gayret gösterdiler. Şemsüddîn
Bâmî, onun yazmış olduğu eseri Venâî’den dinledi. Onun bu
eserini beraberinde Şam’a götürdü. Celâleddîn Mahallî’nin
eserlerini ilk defa Şam’a götüren Şemsüddîn Bâmî olmuştur.
Hattâ talebelerine, Celâleddîn Mahallî’nin eserlerini
yazmalarını ve okumalarını emretmiştir.
CELÂLEDDÎN MAHALLÎ
Celâleddîn Mahallî, ilimde derin bilgi sahibi olması ile
Tefsîr, fıkıh, kelâm, usûl-i fıkıh, nahiv ve mantık âlimi. İsmi,
meşhûrdur. Ondan pekçok kimse ilim öğrenmiş. Fazîlet sahibi
Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin İbrâhim bin
kimseler, ondan ilim öğrenmek için uzak beldelerden yanına
Ahmed bin Hâşim Mahallî olup, lakabı Celâleddîn’dir. 791 (m.
gelmişlerdir. Birçok kimse ondan icâzet alıp, daha o hayatta
1389) senesinde Kâhire’de doğdu. 864 (m. 1459) senesinde
iken ders vermişlerdir.
vefât etti.
Celâleddîn Mahallî, az hadîs-i şerîf rivâyet etti. Büyük âlimler
Kâhire’de yetişen Celâleddîn Mahallî, burada Kur’ân-ı kerîm
onun derslerini dinledi. Şemsüddîn Muhammed bin
ve çeşitli ilmî kitapları okudu. Fıkıh, usûl-i fıkıh ve Arab dili ve
Abdürrahmân Sahâvî, ondan ilim öğrendiğini söylemiştir.
edebiyatını, Şemsüddîn Bermâvî’den öğrendi. Baybarsiyye
Celâleddîn Mahallî 844 (m. 1440) senesinde Şihâbüddîn
denilen yerde Şemsüddîn Bermâvî’nin yanında kaldı. Ondan
Kevrânî’nin yerine Berkûkiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri
çok istifâde etti. Fıkıh ilmini; Beycûrî, Celâleddîn Belkînî, Velî
verdi. Müeyyidiyye Medresesi’nde de müderrislik yaptı. Ona
el-Irâkî’den, usûl ilmini; İzzeddîn bin Cemâ’a’dan, nahiv ilmini;
kadılık vazîfesi teklif edildiği hâlde kabûl etmedi.
İbn-i Hişâm’ın torunu Şihâbüddîn Uceymî’den ve Şemsüddîn
Şetnûfî’den, ferâiz ve hesâb ilimlerini; Nâsırüddîn bin Enes
O, çok zekî idi. Kâmiliyye Câmii’nin İmâmı, onun meşhûr âlim
Mısrî’den, mantık, cedel, meânî, beyân, arûz ve usûl-i fıkıh
Venâî ile olan ilmî bir sohbetine rastladığını, Celâleddîn
ilmini; Bedrüddîn Aksarayî’den öğrendi. Tefsîr ve diğer
Mahallî’nin konuşmalarını çok beğendiğini ve takdîr ettiğini
ilimlerde meşhûr olan Bisâtî’den çok istifâde etti. Bisâti’nin
söylemektedir, ince dînî mevzûları çok kolay çözer ve
yanında kaldı. Alâüddîn Buhârî’den de istifâde eden
anlaşılabilecek şekilde anlatırdı.
Celâleddîn Mahallî, ona, çok fazla hürmet gösterdi. Celâleddîn
Mahallî; Nizâmüddîn Sayrâmî, Şemseddîn bin Deyri ve diğer
Celâleddîn Mahallî, büyük-küçük herkesin hürmetini, takdîr ve
Hanefî âlimlerinin, Mecdüddîn Berâmî, Şemseddîn Irâkî ve
sevgisini kazanmıştı. Vekar sahibi idi. İlimdeki yüksekliği her
diğer Şafiî âlimlerinin ve Şihâbüddîn Ahmed Magrâvî el-
tarafa yayıldı. Uzak memleketlerden fetvâ almak için ona
Mâlikî’nin derslerinde hazır bulundu. Ayrıca Kemâlüddîn
gelirlerdi. O, fakirlere ve muhtaçlara devlet tarafından yardım
Demîrî, Şihâbüddîn İbni İmâd, Bedrüddîn Tanbedî ve birçok
yapılması için gerekli teşebbüslerde ve tavsiyelerde
âlimlerin ilim meclislerinde bulundu. Hadîs ilmini Velî el-Irâkî
bulunurdu.
ve Hâfız İbni Hacer’den öğrenmiştir. Velî el-Irâkî’nin Elfiye
Celâleddîn Mahallî, birkaç defa hacca gitti. Daha sonra
lakabları ile meşhûr oldu. Dedelerinin memleketi olan
yakalandığı bir hastalıktan vefât etti. Bab-ün-Nasr kapısında
Aksaray’a nisbetle Aksarayî, dedesi Cemâleddîn Aksarayî’ye
bulunan musalla taşının önünde, kalabalık bir cemâat cenâze
nisbetle de Cemâlî denildi. 899 (m. 1493) yılında Mekke-i
namazını kıldı. Babasının ve dedelerinin bulunduğu
mükerreme yolunda vefât edip, Hisa veya Tebük korusu
kabristanda, hayatta iken tahsis etmiş olduğu kabre defnedildi.
denilen yere yakın, hacıların uğrak yeri olan bir yere
Onun vefâtına herkes çok üzüldü. Dîne olan hizmetinden
defnedildi.
dolayı, herkes onu hayırla andı. Vefâtından sonra, bir talebesi
onun için bir mersiye yazdı.
Tamamen ilmî bir çevrenin içinde dünyâ’ya gözlerini açan
Muhammed bin Mahmûd Cemâlî, yakın çevresinden temel
Celâleddîn Mahallî birçok eser yazmıştır: Yazdığı eserlerden
bilgileri öğrendi. Amasya ve Aksaray’da ilim tahsil edip,
bâ’zıları şunlardır: 1-El-Envâr-ül-mudiyye fî medh-i hayr-il-
zamanının fen ve din âlimleriyle görüştü. Sa’düddîn
Beriyye ( aleyhisselâm ), 2-Teshîl-ül-fevâid fin-nahvi, 3-Tefsîr-
Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) “Muhtasar-ül-me’ânî” adlı
ül-Kur’ân-il-Kerîm: Celâleddîn Mahallî, İsrâ sûresine kadar
eserini okurken, kalbine aşk ateşi düşüp, Alâeddîn Halvetî’nin
tefsîr etti. Kalan kısmın tefsîrini Celâleddîn Süyûtî tamamladı.
halîfelerinden Şeyh Abdullah’ın sohbetine dâhil oldu. O sırada
Onun için bu tefsîre, Tefsîr-i Celâleyn (iki Celâleddîn’in yaptığı
Alâeddîn Halvetî de Karaman’a geldi. Elini öpüp, o mübârek
tefsîr) denir. 4-El-Cehr bil-Besmele, 5-Şerh-ül-İ’râb an-Kavâid-
zâtın feyz ve bereketinden istifâde eyledi. Alâeddîn Halvetî ve
il-İ’râb, 6-Şerhu cem’ıl-cevâmi’ lis-Sübkî (Usûl-i fıkha dâir bir
çok geçmeden de Şeyh Abdullah’ın vefât etmesi üzerine,
eser), 7-Şerh-ül-verakât li İmâm-il-haremeyn, 8-Kenz-üz-
Karaman’dan Tokat’a gitti. İbn-i Tâhir Halvetî’nin meclisine
zehâir fî şerh-ıt-tâiyyeti, 9-Kenz-ur-râgıbîn fî şerhi minhâc-it-
dâhil oldu.. İbn-i Tâhir veya Tâhirzâde nâmıyla tanınan bu
tâlibîn lin-Nevevî fil-Fürû’, 10-Menâsik-ül-Hâcc, 11-Kitâb fil-
mübârek kimse, Allah aşkıyla yanıp tutuşur, yanına gelenlerin
cihâd, 12-Hâşiyet-ün-alâ şerhi Câmi’ul-Muhtasar, 13-Hâşiyet-
de bu ateşte yanmalarını arzulardı. Çelebi Halîfe’ye de, iyi
ün-alâ cevâhir-il-Esnevî, 14-Şerh-uş-Şemsiye fil-mantık, 15-
yetişmesi için riyâzetler çekip, nefsini terbiye etmesini tavsiye
Tekmîl-ül-mekâsıd li İbn-i Mâlik (Nahiv ilmine dâir bir eserdir),
etti. O da açlık ve sıkıntılar çekti. Arkadaşları, uzun süren
16-Muhtasar-ut-tenbîh liş-Şîrâzî (Şafiî fıkhına dâir bir eserdir.)
halvet ve açlığa dayanamayıp kaçtılar. Fakat o, sabredip,
sonunda hocasının feyz ve himmetine kavuştu, duâsını aldı.
Çok geçmeden, İbn-i Tâhir’in vefât etmesi üzerine Erzincan’a
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 311
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 39
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 303
gitti. Pir Muhammed Behâeddîn Erzincânî Halvetî ile görüştü.
Orada fazla kalmayıp, Seyyîd Yahyâ Şirvânî’nin sohbetine
kavuşmak için yoluna devam etti. İki gün yol gittikten sonra,
Seyyîd Yahyâ Şirvânî hazretlerinin vefât ettiğini öğrenip,
Erzincan’a geri döndü. Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh )
halîfelerinden olan Pir Muhammed Erzîncanî’nin hizmetine
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 202
girdi. Erzincan’a 868 (m. 1464) senesinde varmıştı. Orada bir
müddet kaldıktan sonra, ilimde ilerleyip, tasavvufta yüksek
derecelere ulaştı. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimlerde ve aklî
ilimlerde âlim oldu. Hocası tarafından, memleketindeki
insanlara bildiklerini öğretmesi ve hocaları yoluyla
ÇELEBİ HALÎFE (Cemâleddîn Muhammed bin Mahmûd
Aksarâyî)
Osmanlı evliyâ ve ulemâsının büyüklerinden. İsmi,
Muhammed bin Mahmûd’dur. Meşhûr Cemâleddîn-i
Aksarâyî’nin torunlarındandır. Amasya’da doğup yetişti.
Doğum târihi bilinmemektedir. Cemâl Halvetî ve Çelebi Halîfe
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) aldığı feyzi yayması vazîfesiyle
gönderildi. Amasya’ya gidip yerleşti. İnsanlara Allahü teâlânın
dînini, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkını, Selef-i
sâlihînin yolunu anlatmaya başladı. O sırada Fâtih Sultan
Mehmed Hân pâdişâh, oğlu Bâyezîd de Amasya vâlisi idi.
Şehzâde Bâyezîd, Çelebi Halîfe Muhammed Cemâleddîn
Efendi’ye çok iltifât eder, talebelerine ve dergâhına ihsânlarda
Çelebi Halîfe’nin en gözde talebesi Sünbül Sinân Efendi, o
bulunur, duâlarını taleb ederdi. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın
sıralarda Mısır’da idi. Hocası tarafından Mısır’a gönderilmiş,
vefâtından önce de duâ etmesi için haber gönderip, duâsının
senelerdir Anadolu’ya ilim erbâbı yetiştiren Mısır, Anadolu’da
kabûlüne vesile olması için de fakirlere sadaka dağıttırmıştı.
yetişen bir büyüğün feyz ve bereketiyle ilk defa nurlanmıştı.
Her şehzâde gibi, Bâyezîd Çelebi de, babasından sonra
Sünbül Sinân Efendi, Mısır Memlûklü Sultânı Kaçmaz’ın
pâdişâh olmak, kendisine verilen onca emeğin karşılığını
hürmet ve iltifâtına mazhar oldu. Sultan Kaçmaz’ın yaptırdığı
vermek istiyordu. Çünkü her şehzâde sultan olmak için
câmide va’z verdi. Mısır ulemâsının takdîr ve iltifâtını kazanıp,
yetiştirilir, nasîbi olan sultan olurdu. Çelebi Halîfe, herkese
orada üç sene hizmet etti. Hocasının Mekke-i mükerremede
karşı iyi niyet ve hüsn-i zan sahibi, ilim ve tasavvuf ehli
buluşmak arzu ettiğini bildiren mektûbunu alınca, Mekke-i
Şehzâdeyi kırmadı. Onun için duâ ve niyazda bulundu. Allahü
mükerremeye gitti. Orada, Çelebi Halîfe’nin yolda vefât ettiğini
teâlânın kerâmet sahibi evliyâsından olan Çelebi Halîfe’ye,
öğrendi. Çelebi Halîfe, vefâtından önce vasıyyetnamesini
Şehzâde’nin sultan olacağı vakit ilham edildi. Çelebi Halîfe,
yazmış, kendisinin hacıların yol güzergâhına defnedilmesini,
Şehzâde Bâyezîd’e gönderdiği haberde; “Otuzüç gün sonra
Sünbül Sinân Efendi’nin kendi yerine geçip, Koca Mustafâ
büyük bir hâdise olacak ve kırk gün sonra da sultan olacak”
Paşa dergâhında talebe yetiştirmesini, kızı Safiye Hâtun’un da
buyurdu. Gerçekten de, otuzüç gün sonra Fâtih Sultan
Sünbül Sinân Efendi’ye nikâh edilmesini bildirmişti.
Mehmed Hân vefât etti. Şehzâde Bâyezîd, Vezîr-i a’zam
Vasıyyetine aynen riâyet edildi. Sünbül Sinân Efendi,
Karamanî Mehmed Paşa’nın da’veti ile İstanbul’a gelip, Allahü
İstanbul’a gelip, otuzyedi sene insanlara doğru yolu, Allah
teâlânın dînini ehl-i küfre yaymakla, insanlara huzûr ve saadet
aşkını anlattı. Hocasının kızı Safiye Hâtun’la evlendi,
dağıtmakla meşgûl olan ordunun ve devletin başına geçti.
İstanbul’un meşhûr evliyâsından Merkez Efendi’yi yetiştirdi.
Vazifeyi oğlu Yavuz Sultan Selim Hân’a devredinceye kadar,
Çelebi halîfe’nin bir diğer talebesi de Şa’bân-ı Velî’nin mürşidi,
tam bir adâletle memleketi idâre etti. Koca Mustafa Paşa’yı
Hayreddîn-i Tokâdî idi.
vezîr ta’yîn etti. Koca Mustafa Paşa da, İstanbul’da bir dergâh
ve câmi yaptırmıştı. Sultan Çelebi Halîfe’yi İstanbul’a da’vet
Çelebi Halîfe Cemâleddîn Muhammed Efendi, yetiştirmiş
etti. O da İstanbul’a gelip, emrine verilen Koca Mustafa Paşa
olduğu pekçok talebe yanında, birçok kıymetli eser de yazdı.
dergâhına yerleşti. İstanbul’da yıllarca hizmet verip, pekçok
Bu eserlerden başlıcaları şunlardır: “Tefsîr-i sûre-i Fâtiha”,
talebe yetiştirdi. Pâdişâh ve devlet adamlarından çok yakınlık
“Şerhu erba’îne hadîsen kudsiyyen”, “Şerhu Hadîs-i erba’în-i
görmesine rağmen, onların yanına hiç gitmezdi. Rabbiyle
Nebevi”, “Zübdet-ül-esrâr”, “Cevâhir-ül-kulûb”, “Risâle-i etvâr”,
meşgûl olur, tâliblerine zâhirî ve bâtınî ilimleri öğretmekle
“Risâle-i sad kelime-i Sıddîk-ı ekber”, “Risâle-i fakriyye”.
uğraşırdı. Sultan Bâyezîd Hân, pâdişâh olduktan sonra da iki
defa onu ziyârete gelmiş, Çelebi Halife ve talebelerinin
duâlarına mazhar olmuştu. Sultan Bâyezid, ilmine ve faziletine
ve duâsının kabûl olduğuna yakînen inandığı Çelebi Halîfe’yi,
kırk talebesi ile birlikte Medîne-i münevvereye gönderdi. O
sırada İstanbul’da sık sık zelzeleler oluyor, vebanın önü
alınamıyordu. Sultan, o mübârek kimsenin ve talebelerinin,
Medîne-i münevverede Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
huzûrunda, duâ etmelerini, memleketin veba illetinden
kurtulması için Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) şefaatini
istemelerini arzu etmişti. Onlar şehirden ayrıldıktan bir müddet
sonra, İstanbul vebadan kurtuldu. Ama onlar, yollarına devam
ettiler.
Çelebi Halîfe Cemâleddîn, Osmanlı Devleti’nin içtimaî
bünyesinde çok etkili oldu. Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh
) halîfelerinden Pir Muhammed Erzincânî yoluyla aldığı Halvetî
feyzini pekçok kimseye saçtı. İsmine nisbetle yoluna
“Cemâliyye” denildi.
Cemâl Halvetî’nin, Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) uzanan
silsilesi şöyledir: Çelebi Halîfe Cemâl Halvetî (Cemâliyye), Pîr
Muhammed Erzincânî, Seyyîd Yahyâ Şirvânî, Muhammed bin
nûr Halvetî, Tâcüddîn İbrâhim Zâhid Geylânî, Rükneddîn
Muhammed Sencâsî, Ziyâüddîn Ebû Necîb-i Sühreverdî, Ebû
Ali Rodbârî ve Mimşâd Dîneverî, Cüneyd-i Bağdadî, Sırrî-yi
Sekatî, Ma’rûf-i Kerhî, İmâm-ı Ali Rızâ ve Dâvûd-i Tâî’den
almıştır. Bunlardan Dâvûd-i Tâî, Habîb-i Acemî vasıtasıyle
Hasen-i Basrî’den almış, Hasen-i Basrî de, Kümeyl bin
Zeyyâd vasıtasıyla Hazreti Hasen ve Hazreti Hüseyn’den,
Hadîs-i kudsîlerde buyuruldu ki: “Sâlih kullarım için, Cennette
onlar da Hazreti Ali ve Muhammed Mustafa’dan (
hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir
aleyhisselâm ) almıştır. İmâm-ı Ali Rızâ da baba ve dedeleri
beşer kalbine gelmiyen şeyler (ni’metler, mükâfatlar)
vasıtasıyla Hazreti Ali’den, o da, Resûlullahdan ( aleyhisselâm
hazırladım.”
) feyz almıştır.
“Ben, ortaklıktan en müstağni olanım. Kim bir amel işler de
Halvetîlik, Türk toplumu ve insanı üzerinde bir hayli müessir
onda benden başkasını bana ortak yaparsa; onu ortak kıldığı
olmuş, toplumun her kesimine hitâb etmesi, onun bağlılarını
ile baş başa bırakırım.”
çoğaltmıştır. Buna bağlı olarak da, birçok şube ve kollar ortaya
çıkmıştır.
“Ben kulumun zannına göreyim; beni zikrettiği yerde ben
onunlayım (rahmetim, tevfîk ve inâyetim onunla beraberdir).”
Cemâleddîn Muhammed bin Mahmûd Aksarâyî, Süleymâniye
Kütüphânesi Cârullah Efendi kısmı, 1084 numarada kayıtlı
“Şerhu Erba’îne hadîsen Kudsiyyen” adlı eserinin
mukaddimesinde buyurdu ki; “Âlemlerin Rabbi olan Allahü
teâlâya hamd olsun. Yaratılmışların en üstünü olan
Muhammed aleyhisselâma, O’nun temiz ve yüksek âline ve
eshâbına salât ve selâm olsun. Önceden beri, kırk hadîs-i
kudsî ve kırk hadîs-i şerîfi açıklamayı arzuluyordum. Bu
arzuma uygun olarak topladığım hadîs-i şerîflerle bu kitabı
yazdım. Yazmış olduğum hadîs-i şerîflerdeki esrârı açıkladım.
Bizden önce gelen âlimlerin yaptığı gibi, kırk hadîs-i şerîf ve
hadîs-i kudsî topladım. Onlara uyarak, o büyük âlimlerin
halleriyle hallenmek ve onlara benzemek istedim. Bu işe,
Allahü teâlânın ihsânına kavuşmak arzusu ile giriştim ve
O’ndan yardım istedim. Ortaya çıkan bu kıymetli eseri, Arab
ve Acem’in sultânı, herkese karşı ihsân sahibi, karanlıkta
“Oruç benim içindir. Onun mükâfatını, karşılığını ben veririm.”
“Şüphesiz ben, zulmü kendime ve kullarıma haram kıldım.
Dikkat ediniz! Birbirinize zulüm etmeyiniz.”
“Her kim benim veli kullarıma düşmanlık ederse, muhakkak
ben ona harp açarım. Kulum, kendisine farz kıldığım
şeylerden daha sevimli bir amel ve ibadetle bana yaklaşamaz.
Kulum bana, yaptığı nafile ibâdetlerle de yaklaşır. Nihâyet onu
severim. Bir kere de onu sevdim mi, artık o kulumun işittiği
kulağı, göreceği gözü, şiddetle kavrıyacağı eli ve yürüyeceği
ayağı olurum. (Onu fenâ şeyleri dinlemekten, helâl olmıyan
şeylere el uzatmaktan, fenâ yolda yürümekten korurum). Eğer
benden birşey dilerse onu verir, bana sığınırsa muhakkak onu
himâye ederim.”
parlayan ay gibi adâlet dağıtıcısı, kılıcı ile Allahü teâlânın
Ey Âdemoğlu! Seni kendim için, eşyayı da senin için yarattım.
dîninin yayıcısı, ilim ve kelam sahibi Sultan Bâyezîd bin
Hâlbuki sen, benden kaçıyorsun.”
Muhammed Hân zamanında yazdım. Allahü teâlâ onun
zaferlerini devamlı eylesin. Düşmanlarına karşı gücünü ve
“Ey kullarım! Benim hidâyet ettiklerimden başka hepiniz
kuvvetini, zayıf ve kimsesizlere de mürüvvet ve ihsânını kat
sapıklıktasınız. O hâlde benden hidâyet isteyiniz. Ben de size
kat yüksek eylesin. Devletini dâim kılsın.
hidâyet edeyim.”
Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde buyurdu ki: “Bana bir karış,
“Ey kullarım! Benim doyurduklarım hâriç, hepiniz açsınız.
yaklaşana, ben bir arşın yaklaşırım; bir arşın yaklaşırsa, ona
Öyleyse, benden sizi doyurmamı isteyiniz. Ben de sizi
bir kulaç yaklaşırım; bana yürüyerek gelene, ben koşarak
doyurayım.”
gelirim.”
“Ey kullarım! Benim giydirdiklerim dışında hepiniz çıplaksınız.
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kim bir kavme benzerse, o
O hâlde benden sizi giydirmemi isteyiniz. Ben de sizi
kavimden olur.” Başka bir hadîs-i şerîfte; “Kim ümmetim için
giydireyim.”
dinine âit kırk hadîsi hıfzederse, Hak teâlâ onu kıyâmet
gününde fakîh, âlim olarak haşreder” buyuruldu.
“Ben, benim için kalpleri kırık olanların yanındayım.”
“Benim kazama râzı olmıyan, benden gelen belâ ve musibete
sahibi olur. Gıybeti terkedenin muhabbeti zâhir olur, iyilikleri
sabretmiyen, benim ni’metlerime şükretmeyen benden başka
çok olur. İnsanlardan uzakta kalan, onlardan gelecek sıkıntı ve
Rab arasın.”
cefâlardan kurtulur. Sözü, konuşması az olanın, aklı kâmil
olur. Allahü teâlânın verdiği az rızka râzı olan, Allahü teâlânın
“Ey Âdemoğlu! Sen beni gizlice zikredersen, ben de seni
katında bulunana güvenmiş olur.”
öylece zikrederim. Beni bir cemâat içinde anarsan, ben de
seni, yanında zikrettiğin kimselerden daha hayırlı bir cemâat
içinde yâd ederim.”
1) Şakâyik-i nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 284
“Benim için birbirini sevenlere, benim için biraraya gelip
oturanlara, benim için birbirini ziyâret edenlere muhabbetim
vâcibdir.”
“Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığına, ihlâsla ve samimiyetle
şehâdet eden olmasaydı, Cehennemi dünyâ ehli üzerine
musallat ederdim. Bana ibâdet eden olmasaydı, bana âsî
olanlara bir göz açıp kapayacak kadar mühlet vermezdim.”
“Ben yere ve göğe sığmam, fakat vera’ ve takvâ sahibi mü’min
2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 105
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 51
4) Keşf-üz-zünûn sh. 1036 (dipnot)
5) Hediyyet-ül-ârifîn cild-2, sh. 257
6) Amasya Târihi (Hüseyn Hüsâmeddîn), cild-1, sh. 321
kulumun kalbine sığarım.”
7) Tâc-üt-tevârih
Şerh: Allahü teâlâ, yere ve göğe, bütün sıfatları ile tecellî
8) Tomar-ı turûk-ı âliyyeden Havetîlik silsilenamesi (Sâdık
buyurmadı. Fakat, Allahü teâlâdan başkasına kul ve köle
Vicdânî), İstanbul 1338-1341
olmaktan kurtulmuş olan mü’min kulunun kalbine, bütün
isimleri ve sıfatları ile tecellî buyurdu. Böyle bir kul, nûr
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 995, 1070
deryasına gark olur. Bu sebeble, Âdemoğlu, vera’ ve takvâ
sahibi olmak sûretiyle cenâb-ı Hakkın esmasının tecellîgâhı
10) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 7
olmaya gayret göstermelidir.
11) Şerhu Erba’îne hadîsen Kudsiyyen. Süleymâniye
“Ey Âdemoğlu! Dünyâ sevgisini kalbinden çıkar. Çünkü ben,
Kütüphânesi Cârullah Efendi kısmı No: 1084
benim sevgimle dünyâ sevgisini bir arada bulundurmam.”
12) Nefehât-ül-üns tercümesi sh. 579
Şerh: Dünyâ sevgisi zulmettir. Zulmetten çık! Tâ ki, sana
muhabbetimin nûru ile tecellî edeyim. Dünyâ sevgisi ile ölmüş
olan kalbini dirilteyim ma’nâsınadır.
“Ey Âdemoğlu! Sabret, tevâzu sahibi ol seni yükselteyim.
Bana şükret ki, sana (olan ni’metlerimi) arttırayım. Benden af
ve mağfiret dile ki, sana merhamet edeyim. Sılâ-i rahm yap ki,
ömrünü arttırayım. Susmanı uzun yaparak benden afiyet iste.”
“La ilahe illallah kal’amdır. Oraya giren azâbımdan kurtulur.”
ÇELEBİ SULTAN MEHMED
Osmanlı Devleti’nin beşinci sultânı, kırâat ve Hanefî mezhebi
fıkıh âlimi, tasavvuf ehli. Dedesi Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın
vefât ettiği sene, 791 (m. 1389) senesinde veya daha önce
Bursa’da doğdu. Babası Osmanlı Devleti’nin dördüncü
pâdişâhı Yıldırım Bâyezîd Hân’dır. Annesi ise, Germiyanoğlu
Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Kanâat eden muhtaç olmaz.
Süleymân Şah’ın kızı Devletşah Hâtun’dur. Bundan sonraki
Hasedi terkeden rahat bulur. Haramı terkeden, dîninde ihlâs
Osmanlı pâdişâhlarının hepsi bu soydandır. Osmanlı Devleti’ni
ikinci defa yeniden kurmuş, ilk defa Resûl-i ekremin (
etti. Amasya’da yerine Yakut Paşa’yı vekîl bıraktı. 804 (m.
aleyhisselâm ) Medîne-i münevveredeki komşularına her sene
1402) senesinde, Ankara yakınlarındaki Çubuk ovasında,
düzenli hediye göndermek şerefine nail olmuştur. Otuzüç
Timur Hân’la Yıldırım Bâyezîd arasında yapılan savaşta büyük
senelik bir ömürden sonra, 824 (m. 1421) senesinde Edirne’de
yararlıklar gösteren Mehmed Çelebi, Sırp Prensinin kaçması,
vefât edip, Bursa’da defnedilmiştir.
Tatarların ve ba’zı beylerin Timur Hân’a iltihak etmesi
neticesinde; Osmanlı ordusunun bozulması ve babası Yıldırım
Çelebi Sultan Mehmed Hân, Kosova meydan muharebesi ve
Bâyezîd Hân’ın esîr edilmesi üzerine, Amasya tarafına
dedesi Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın vefâtının hemen
yöneldi. Yolda önüne başka engeller çıkması üzerine, Bolu’ya
sonrasında dünyâya geldi. Bütün şehzâdeler gibi, Mehmed
gitti. Bolu’da bir müddet ortalığın yatışmasını bekledi. Fedailer
Çelebi’ye de çok ihtimâm gösterildi.
gönderip, babasını Timur’un elinden kurtarmaya çalıştı. Ama
Devrin en gözde âlimlerinden hocalar ta’yin edildi. Şemseddîn
İbni Cezerî’nin oğlu Ahmed bin Muhammed Cezerî, Arabca ve
kırâat ilimlerini öğretti. Sofu Bâyezîd nâmıyla tanınan
İmâmüddîn Ali Çelebi de, diğer aklî ve naklî ilimleri öğretti.
Bursa kadısı Bedreddîn Koca Mahmûd Çelebi ve Molla
Fenârî’den Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrenen Mehmed
Çelebi, eniştesi Emîr Sultan’dan feyz aldı. 795 (m. 1393)
senesinde Amasya’nın fethi için giden orduya kumanda edip,
daha sonra da Amasya beylerbeyi oldu. Orada her yönden
yetişmesi için, elden gelen bütün gayretler gösterildi. Hocası
Sofu Bâyezîd, Mehmed Çelebi’nin yanından hiç ayrılmadı.
Ona her husûsta yardımcı oldu. Din ve fen bilgilerini
arttırmasına, idârecilikte ilerlemesine yardım etti.
Amasya’ya varışında; halk, ümerâ ve ulemâ tarafından büyük
bir memnuniyetle karşılanan Mehmed Çelebi, Amasya’da
ellidört senedir hüküm süren Kutlu Şah sülâlesinin hükümetine
son verdi. Amasya’nın en nüfuzlu sülâlelerinden olan
Gümüşlüzâde, Sungurzâde, Turumtayzâde ve Hılfetzâde
sülâleleri mensûplarının yardımlarını gördü. Kutlu Şah sülâlesi
taraftan ba’zı nüfuzlu kimseleri başka taraflara göçürüp,
mecbûrî ikâmete tâbi tuttu. Mehmet Çelebi’nin en büyük
yardımcıları, hocası Sofu Bâyezîd, Lalası Ali ve Yakut Paşa,
Yahşî Beyzâde Bâyezîd Paşa, Taşanzâde Ahmed, Hacı
Beyzâde Kâsım, Osman Paşazâde Hasen beylerdi. Mehmed
Çelebi, Amasya’da tam bir düzen kurup halkla ünsiyet peyda
ettiği, ulemâ ve ümerânın sevgi ve saygısını kazandığı bir
sırada, Timur Hân’ın Erzurum taraflarına yaklaştığı haberi
geldi. Amasya halkı, aradıklarını Osmanlı’da bulmuşlar,
onların kendilerini huzûra kavuşturabileceğine, din ve dünyâ
saadetini onları desteklemekle bulacaklarına inanmışlardı.
Mehmed Çelebi, halktan aldığı yardım ve destekle ordusunu
güçlendirip, babasının da’veti üzerine Ankara tarafına hareket
muvaffak olamadı. Amasya ile tamamen irtibâtı kesilmiş,
Amasya, Kutluşahzâde Yakut Paşa’nın elinde kalmıştı. Ancak
Timur Hân, âdeti üzere Anadolu’daki her bölgeyi o yerin eski
beyine tevdi ettiği gibi, Amasya’yı da Kara Devlet Şah’a
vermişti. Kara Devlet Şah, Osmanlılardan önce Ankara’ya
hâkim olan Melik Nâsıreddîn Bahtiyar Bey’in oğlu idi. Ancak,
halk ondan hiç hoşlanmıyor, başında yine Osmanoğlu’nu
görmek istiyordu. Kara Devlet Şah’ın eşkiyavâri yönetimini
kimse istemiyordu. Amasya ileri gelenleri, beyler ve âlimler
beraber olup, çevre kazalarla birlikte Kara Devlet Şah’ı
topraklarına sokmadılar. Kara Devlet Şah da, Timur Hân’a
mektûp yazıp durumu arzetti. Timur Hân da, oğlu
Muhammed’i, hocası Nu’mâneddîn Abdülcebbâr ile birlikte
Amasya’ya gönderdi. Kâfi miktarda bir orduyla Amasya’ya
gelen Timur’un oğlu Muhammed, Amasya ulemâsını toplayıp,
hocasının suâllerine cevap verebilirlerse, şehrin cezadan
kurtulacağını söyledi. Yakut Paşa, Amasya’dan ayrılıp Bolu’ya
giderek, Mehmed Çelebi’ye durumu arzetti. Sorulan suâllere,
Amasya âlimlerinin ileri gelenlerinden Pîr İlyâs, tam bir
vukûfiyetle cevap verdi.
Amasya halkı, sefer masraflarını hemen ödeyip, Timur Hân’ın
ordusunu geri gönderdi. Ancak Timur Hân, Şücâeddîn Pîr
İlyâs gibi bir âlimden kendi ülkesinde istifâde etmek istiyordu.
Bir ferman gönderip, Pîr İlyâs ve yeğeni Şemseddîn Ahmed
Çelebi’yi Şîrâz’a getirmelerini söyledi. Oğlu da, ordusuyla
beraber onları alıp götürdü. Pîr İlyâs’ın yeğeni Gümüşlüzâde
Celâleddîn Abdürrahmân Çelebi, Amasya müftîsi oldu.
Şâdgeldi Bey de Amasya emîri oldu. Hâl böyle iken de, Kara
Devlet Şah tehlikesi ortadan kalkmış değildi. Amasya ileri
gelenleri ve âlimlerden Müftî Abdürrahmân Çelebi, Tokatlı
Kara Sinân, Muslihzâde Abdülhay, Mehmed Şah ve Hılfetzâde
Hasen Çelebi’den müteşekkil bir hey’et toplandı. Amasya
emîri Şâdgeldi Bey ve Amcazâdesi Mustafa Beyzâde Îsâ Bey
yerlerin hükümdârlığını verip, hükümdârlık alâmetlerinden olan
de bu hey’ete başkanlık ettiler. Yapılan toplantılar neticesinde,
taç, kemer ve hil’at gönderdi. Çelebi Sultan Mehmed de,
yanında Amasya ileri gelenlerinden birçoğunu da toplamış
Timur Hân ve kendi adına para bastırdı.
olan Şehzâde Mehmed Çelebi’nin, Bolu’dan Amasya’ya da’vet
edilmesi kararlaştırıldı. Amasya ileri gelenleri, daha önce
Çelebi Sultan Mehmed, Amasya’da çok kısa bir zamanda
başlarına geçenlerden çok çektikleri, dînî ve millî duyguları
teşkilâtını kurdu. Beşyüz kişilik bir orduyla girdiği Amasya’da,
çok yüksek olduğu için, herşeye rağmen Osmanoğlu Mehmed
yapılan çalışmalar sonunda, güçlü bir ordu yetiştirdi. Her
Çelebi’yle bir anlaşma yapmayı da kararlaştırdılar. Bâyezîd
kesimden halk, asker olmak için yarış ediyor, Osmanoğlu’nun
Paşa’nın eniştesi olan, Enişte Asayiş Bey başkanlığında bir
emrinde cihâda katılmak için çırpınıyordu. Ulemâ, ahâliyi
hey’et Bolu’ya gönderildi. Amasya halkının, “Dînimize muhalif
devamlı teşvik ediyor, Çelebi Sultan Mehmed’e yardımcı
iş işlemeyip, bize zulmetmeyeceksin, Allahü teâlânın emir ve
olmaya da’vet ediyordu. Halkın dînî ve millî şuuru fevkalâde
yasaklarına itaatli olacaksın” teklifini cân-u gönülden kabûl
idi. Herkes, her işini Allahü teâlânın rızâsı için yapıyor, birlik ve
eden Şehzâde Mehmed Çelebi, Amasya’ya doğru yola çıktı.
beraberliğin bozulmaması için elinden gelen her fedâkârlığı
İsfendiyâr Bey, yeğeni Yahyâ Bey’i gönderip, Mehmed
yapıyordu. Kimse kimsenin hakkına ve hukukuna riayetsizlik
Çelebi’nin Amasya’ya hareketine mâni olmak istedi. Ancak
etmiyor, herkes Allahü teâlânın emir ve yasaklarını
Yahyâ Bey, Mehmed Çelebi’nin öncü kuvvetleri karşısında
gözetiyordu.
tutunamadı. Mehmed Çelebi Osmancık’a yaklaşınca,
taraftarları bir tertîb ile Kara Devlet Şah’ı öldürdüler. Amasya
halkı, Mehmed Çelebi’yi Amasya Boğazı’nda karşıladı. Orada
tertîb edilen bir ziyâfette, Amasya kadısı Gümüşlüzâde
Abdürrahmân Çelebi, daha önce Amasya ileri gelenlerinin
aldığı kararı tekrar hatırlattı. Mehmed Çelebi’den, Allahü
teâlânın rızâsı, millet ve devletinin bekâsı, halkının huzûru için
çalışacağına, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip,
fakir-fukara ve sâir teb’asını gözeteceğine dâir söz aldı.
Mehmed Çelebi de bu teklifleri memnuniyetle kabûl etti.
Çünkü onun da düşüncesi bunlardan başka birşey değildi.
Amasya’ya yerleşip, sultanlığını ilân etti. Mehmed Çelebi, bu
sırada onyedi yaşında idi. Sultanlığını ilân etmesi üzerine
Çelebi Sultan Mehmed adıyla anılmaya başladı. Kardeşlerinin
herbiri bir yerde sultanlığını ilân etmişti. Şehzâde Süleymân
Çelebi Edirne’de, Îsâ Çelebi Balıkesir ve Bursa’da, Mûsâ
Çelebi Kütahya’da saltanatını ilân etti. Her tarafta eski
Çelebi Sultan Mehmed, hocası Sofu Bâyezîd vâsıtasıyle
devamlı olarak âlimlerle irtibâtta bulunuyor, zaman zaman
ulemâ meclislerine gidiyor, ders ve sohbetleri ta’kib ediyordu.
Ahâli, sultanlarını çok seviyor, onun peşinde Allah rızâsı için
canlarını feda etmekten çekinmiyorlardı. Bilhassa Seyyîd
Yahyâ Şirvânî’nin ( radıyallahü anh ) halîfesi Şücâeddîn Pîr
İlyâs’ın ve talebelerinin de teşviki ile halk, Osmanlı devletinin
ilk günlerinde olduğu gibi adetâ birbirine sımsıkı bağlanıp, bir
asker-millet vücûda geldi. Böyle bir ordunun verdiği güvenle,
Çelebi Sultan Mehmed, Osmanlı Devleti’ni yeniden bir bayrak
altında toplamaya azmetti. Kardeşlerine haber gönderip,
birleşmeye veya toprakları kendi aralarında pay edip,
birbirleriyle çatışmamaya da’vet etti. Ancak Şehzâdelerin
herbiri kendisinin sultan olduğunu söylüyor, kendi bayrağı
altında toplanılmasını arzu ediyordu.
beylikler yeniden ortaya çıktı. Anadolu bölük-pörçük oldu.
Çelebi Sultan Mehmed, çetin çalışmalarla, ordu ve silâh işini
Timur Hân, İzmir’e kadar Anadolu’yu fethetti. 806 (m. 1403)
halletmiş, halka verilen güven, dînî ve millî şuurla birlik te’min
yılında Amasya ve havâlisini hâkimiyeti altına alan Çelebi
edilerek, para mes’elesi de halledilmişti. Ahâlinin çok sevip
Sultan Mehmed Hân, Timur Hân’a bir elçi ile mektûp gönderip,
saydığı Defterdar Celâl Çelebi, mâlî durumu düzeltmek için
bağlılığını arzetti. Timur Hân da, Çelebi Sultan Mehmed’i
yeni yeni tedbirler aldı. Şâdgeldi Paşa’nın darbhânesinde,
yanına da’vet etti. Timur Hân’dan çekinen Çelebi Mehmed
Magribî İlyâs oğlu Bedreddîn Mahmûd Çelebi tarafından
geleceğini bildirip, Timur Hân’ın elçisiyle beraber yola çıktı.
gümüş akçeler kesildi. Altın ve gümüş yerine geçerli olmak
Yolda kendi beylerine baskınlar düzenletip bu durumda
üzere, “Çâvîk” veya “Çav” denilen kâğıt paralar da, Çâvîkçi
hareketinin imkânsız olduğunu söyleyerek geri döndü. Timur’a
nâmıyla meşhûr Buhârâlı Hoca Şemseddîn Mehmed Çelebi
bir mektûp yazıp özür diledi. Timur Hân da, ona sahip olduğu
tarafından basıldı. Para mes’elesini de böylece halleden
Çelebi Sultan Mehmed, Bursa’da bulunan ağabeyi Îsâ
Çelebi Mehmed, Üsküdar’a gelerek İmiparator ile görüştü. 814
Çelebi’ye müracaat ederek, Anadolu’nun taksimini teklif etti.
(m. 1411)’de İnceğiz mevkiinde kardeşi ile yaptığı muharebeyi
Kardeş kavgasından vazgeçelim, herkes kendi başına
kaybettiğinden İstanbul’a çekildi ve gemilerle Anadolu tarafına
bölgesini idâre etsin dedi. Ancak bu teklifi reddedildi. Bunun
geçerek, yaralı bir hâlde Bursa’ya geldi. Bir yıl sonra, Mûsâ
üzerine Ulubad mevkiinde yapılan savaşı kazanan Çelebi
Çelebi ile yaptığı mücâdelede de muvaffak olamadı.
Mehmed, Bursa’ya girerek, orada hükümdârlığını ilân etti 807
(m. 1404). Îsâ Çelebi ise, Yalova yolu üzerinden Bizans
Mûsâ Çelebi’nin ümerâsına karşı sert davranması, onları
İmparatoru’nun yanına kaçtı. Şehzâde Emîr Süleymân’ın
Çelebi Mehmed ile anlaşmaya mecbûr etti. Yeni plâna göre,
isteği üzerine Îsâ Çelebi Edirne’ye gönderildi. Emîr Süleymân,
Çelebi Mehmed üçüncü defa Rumeli’ye geçti. Kendisine
Îsâ Çelebi’yi mühim bir kuvvetle Anadolu’ya gönderdi. Bursa’yı
katılan Sırp despotu ve ba’zı ümerâ ile birlikte Tuna’ya
almak isteyen Îsâ, halkın muhalefeti ile karşılaştığından şehri
çekilmekte olan Mûsâ Çelebi üzerine yürüyen Çelebi
yaktı. Çelebi Mehmed ile yaptığı ikinci muharebede de mağlup
Mehmed, Çamurlu-Derbend mevkiinde meydana gelen
olunca, yanına kaçtığı İsfendiyar Bey’le anlaşarak, beraberce
muharebede, Mûsâ Çelebi’yi mağlup etti. Mûsâ Çelebi, yaralı
Ankara’yı almak üzere harekete geçtiler ise de, Çelebi
olarak kaçarken yakalandı. Vefâtı üzerine Bursa’ya nakledilip,
Mehmed’e mağlup olup, Kastamonu tarafına çekildiler.
babasının türbesine defnedildi Daha sonra Orhan Çelebi’yi de
yakalatan Çelebi Mehmed, Edirne’de, bütün devletin
Bir müddet sonra Îsâ Çelebi, Aydınoğlu Cüneyd Bey’in yanına
hükümdârı olduğunu ilân etti.
gitti ve onun aracılığı ile Saruhan ve menteşe Beyleri ile
anlaşarak, talihini bir kere daha denemek istedi. Yine mağlup
Çelebi Mehmed Rumeli’de bulunduğu sırada, Karamanoğlu
oldu. Bu defa Karamanoğlu’na iltihak etti. Neticede, Îsâ Çelebi
Mehmed Bey, Bursa’yı bir ay kadar muhasara etmiş, Mûsâ
bir müddet sonra yakalanarak ortadan kaldırıldı.
Çelebi’nin cenâzesinin geldiğini duyunca, şehri ateşe vererek
memleketine dönmüştü. Aydınoğlu Cüneyd Bey de, bu
Îsâ Çelebi’nin öldürülmesinden sonra, Çelebi Mehmed
sıralarda Ohri’den kaçarak Aydın’a gelmiş ve Ayaslug’u
Anadolu’da yalnız kaldı. Bundan sonra, kardeşinin
(Selçuk’u) muhasara edip, sancak beyini öldürtmüştü. Bu
kuvvetlenmesinden endişe ederek Anadolu’ya gelen Emîr
sebeple Çelebi Mehmed Anadolu’ya dönünce, önce Cüneyd
Süleymân ile mücâdele etti.
Bey üzerine yürüyüp, Çandarlı eliyle; Menemen, Kayacık ve
Nif kalelerini aldı. Ayrıca İzmir’de feth olundu. Çelebi Mehmed,
Emîr Süleymân, Çelebi Mehmed’in elinden birçok yerleri aldığı
Aydınoğlu Cüneyd Bey’in annesinin ricası üzerine Cüneyd’i
gibi, Aydınoğlu Cüneyd Bey ile Menteşeoğlu İlyâs Bey’e
affederek, Niğbolu Sancakbeyliğini verdi. İzmir kuşatması
hâkimiyetini kabûl ettirdi. Çelebi Mehmed, onu yeniden
esnasında Menteşe Beyi de Osmanlılara tâbi olduğu gibi,
Rumeli’ye döndürmek için kardeşi Mûsâ Çelebi’yi Rumeli
Midilli, Sakız ve Foça’daki Ceneviz kolonilerinin elçileri gelip,
tarafına geçirtti. Mûsâ Çelebî’nin faaliyetlerini öğrenen
bağlılıklarını arzettiler. Daha sonra Teke Beyi de tâbi oldu.
Süleymân Çelebi, Rumeli’ye geçti ve ilk anda Mûsâ’yı mağlup
etti ise de, sonradan onun baskınına uğrayarak hayâtını
Bu şekilde işlerini yoluna koyan Çelebi Mehmed, aynı yıl
kaybetti. Çelebi Mehmed Bursa’yı hâkimiyeti altına alırken,
Bursa’ya gelerek, Germiyan ve Candar beyliklerinden takviye
Mûsâ Çelebi de bu sırada Edirne’de hükümdârlığını ilân etti.
alıp, Karaman seferine, çıktı. Akşehir, Beyşehir ve Seydişehir
Mûsâ Çelebi, Anadolu’da kardeşinin kuvvetli olduğunu bildiği
kasabalarını aldıktan sonra, aynı zamanda halasıoğlu olan
için, orayla alâkadar olmayıp, Bizans ile meşgûl oldu ve bir
Karamanoğlu Mehmed Bey’i de mağlup etti. Bundan sonra
kısım yerleri onlardan aldı. Bu arada ileride büyük bir isyan
Konya’yı kuşattı ise de, mevsim elverişsizliğinden dolayı
çıkaracak olan Şeyh Bedreddîn’i kadıasker yaptı. Şeyh, bu
Karamanoğlu ile sulh akd ederek geri döndü. Ancak Mehmed
sûretle nüfuzunu artıracak mevkiye sahip oldu. Bir ara
Bey, rahat durmayıp, Beyşehir ve Seydişehir’e saldırdı. Çelebi
İstanbul’u muhasara eden Mûsâ Çelebi tehlikesine karşı,
Mehmed, ikinci defa Karamanoğlu üzerine gitti ve Konya
İmparator, Çelebi Mehmed’i Rumeli’ye da’vet etti.
ovasında yapılan muharebede, Mehmed Bey’i bir kere daha
mağlup etti. Bu sırada pâdişâh rahatsızlandığından, yine sulh
akdedildi. Mehmed Bey, gerektiğinde Osmanlı ordusuna
kazanmıştı, İznik’te boş durmayan Şeyh, adamlarından
yardım göndermeyi de kabûl etti ki, bunu Eflâk seferinde
Börklüce Mustafa’yı Aydın taraflarına gönderip, şii vatandaşlar
yerine getirecektir.
arasında propaganda yaptırıyordu. Ayrıca Torlak Kemâl
adındaki adamı da, daha önceden Manisa taraflarında faaliyet
Çelebi Mehmed, Anadolu’da Türk birliğini sağlama
gösteriyordu. Şeyh Bedreddîn, Börklüce Mustafa’nın
çalışmalarını sürdürürken, hıristiyanlarla da dost geçinme
hareketinin genişlemesi üzerine, hacca gitmek bahânesiyle,
politikası güdüyordu. Osmanlılara tâbi olan Eflâk Prensi, taht
önce Sinop’a oradan Kefe’ye ve nihâyet dana önce tanıştığı
mücâdelelerinden istifâde ile üç yıldır vergiyi kesmişti.
Eflâk prensinin yanına gitti. Deliorman taraflarına giderek,
Kendisine voyvodalıkta rakip çıktığından zor durumda idi.
şiîlerin meskûn olduğu bölgeleri gezdi. Oralarda bâtınî sapık
Rakibi Dan, Osmanlılara müracaat ederek, yardım istemiş,
fikirlerini yaydı. Şeyh Bedreddîn İslâm’a uymayan zararlı
Mirçe ise Macar kralı Sigismund’a müracaat ederek,
fikirler ortaya atıyor, haram olan husûsların helâl olduğunu ileri
Osmanlıların kendisine yardım etmesini sağlamasını istemişti.
sürüyor, isyan hislerini körüklüyordu. Neticede ilk isyan,
Ancak Çelebi Mehmed, Sigismund’un teklifini reddedip,
Karaburun’da başladı ve daha sonra Manisa’da kendini
Candar ve Karaman beyliklerinden yardım alarak, Tuna’yı
gösterdi ve az zamanda genişledi. Börklüce Mustafa’nın
geçip Romanya topraklarına girdi. Macar-Eflâk ordusunu
çıkardığı isyan, Amasya vâlisi Şehzâde Murâd ile Bâyezîd
mağlup eden Çelebi Mehmed, Mirçe’yi yeniden Osmanlılara
Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Börklüce
tâbi kıldı.
yakalanarak katlolundu.
Osmanlılar, Erdel’e de birkaç defa akın düzenlediler.
Manisa tarafındaki Torlak Kemâl de aynı akıbete uğradı. Şeyh
Neticede, Macar ülkesi baştanbaşa çiğnendi. Bu sûretle
Bedreddîn, Bâyezîd Paşa tarafından yakalanarak, Serez’de
Osmanlılar, Balkanlar’da ve Adriyatik’te nüfuzlarını
bulunan pâdişâhın huzûruna getirildi. Şeyhin durumu ulemâ
kuvvetlendirdiler.
tarafından tedkîk olunduktan sonra, Ehl-i sünnete uymayan
Bundan sonra Çelebi Mehmed, Anadolu’da kuvvetlenmiş
bulunan İsfendiyar Bey’le mücâdele ederek, Sinop’u
muhasara etti. Çaresiz kalan İsfendiyar Bey, Osmanlı
Devletinin yüksek hâkimiyetini tanıdı. Ayrıca oğlu Kâsım’ın
istediği; Kastamonu, Tosya, Çankırı ve Kalecik’i pâdişâha
i’tikâd üzere olmak ve cemiyet nizâmını bozmakla suçlu
bulunarak, Sa’düddîn Teftâzânî hazretlerinin talebelerinden
Heratlı Molla Haydar’ın fetvâsıyla Serez pazarında asıldı ve
malları vârislerine bırakıldı. Böylece İslâm ittihadını tehdit
eden önemli bir tehlike ortadan kaldırılmış oldu.
verdi. Bunu müteakib Çelebi Mehmed, daha önce
Şeyh Bedreddîn isyanı bu şekilde bastırıldıktan sonra, Çelebi
Osmanlılar’da bulunan Samsun’un alınmasını arzu etti.
Mehmed, yeni bir isyan tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Bu
Müslüman ve kâfir olmak üzere ikiye ayrılmış olan Samsun’un
tehlike; Ankara Meydan Muharebesi’nde babası ile birlikte
kâfir kısmını Biçeroğlu Hamza Bey kuşattı. Kale halkı, şehri
Timur’a esîr düşüp Semerkand’a götürülen, Düzmece Mustafa
ateşe verip kaçtılar. Şehir zahmetsiz ele geçti. Müslüman
da denilen kardeşi Mustafa idi. Uzun müddet kendisinden
Samsun’u bizzat muhasara eden Çelebi Mehmed’e karşı
haber alınamıyan Mustafa, bir müddet sonra geri dönüp,
koyamıyan İsfendiyaroğlu Hızır Bey, şehri teslim edip
Karaman topraklarında kaldıktan sonra, Rumeli’ye geçti.
babasının yanına döndü.
Osmanlı tahtına oturmak niyetinde olan Mustafa, Eflâk
Çelebi Mehmed devrinin en önemli iç hâdisesi, Şeyh Mahmûd
Bedreddîn’in isyanıdır. Mûsâ Çelebi zamanında Edirne’de
kadıaskerliğe ta’yin edilmiş ve Çelebi Mehmed’in cülusunu
müteakib, 1.000 (bin) akçe aylık ile İznik’te ikâmete mecbûr
edilmişti. Şeyh Bedreddîn, Edirne’de, sonra İznik’te te’lîfatla
meşgûl olup, kendisini ziyârete gelenlere telkinâtta
bulunuyordu. Edirne’ye gelmeden önce, Anadolu’da ün
voyvodasının ve Niğbolu Sancakbeyi Aydınoğlu Cüneyd
Bey’in yardımıyla faaliyete geçip, Selanik ve Teselya’da
saltanat iddiası ile adam toplamaya başladı. Fesadın
büyümesine mâni olmak için, Çelebi Mehmed hemen harekete
geçti ve ağabeyisi Mustafa Çelebi’nin kuvvetlerini Selanik
civarında mağlup etti. Cüneyd ile birlikte Mustafa Çelebi,
Selanik kalesine sığındı. Çelebi Mehmed, ertesi sabah
mültecileri istedi ise de, Selânik’in Rûm vâlisi, İmparatorun
önemli san’at eserleridir. Câmiinin karşısında yüksekçe, bir
müsâadesi olmadan teslim edemiyeceğini beyân ile özür
mevkide kendi türbesini yaptırdı. Türbenin karşısına düşen
dilemiş ve nihâyet İmparator da Çelebi Mehmed hayatta
medresesi, bugün müze hâline getirilmiş olup, Bursa
oldukça bunları salıvermiyeceğini yemîn ile taahhüt etmiş
medreseleri arasında Sultaniye adı ile meşhûr idi. Bunlardan
olduğundan, pâdişâh da Selanik muhasarasını kaldırdı.
başka; Edirne’de Emîr Süleymân tarafından inşâsına
Pâdişâh, anlaşma mucibince Mustafa Çelebi için her sene
başlanan ve Mûsâ Çelebi tarafından devam ettirilen Ulu
İmparator’a önemli miktarda akçe ödeyecekti. Mustafa Çelebi
Câmii’nin (Câmi-i Atîk’in) tamamlanması da ona nasîb
vak’ası 823 (m. 1420) senesinde vukû’ bulmuştu.
olmuştur. Çelebi. Mehmed, câmiye vakf olmak üzere
Edirne’deki bedesteni yaptırdı. Amasya’da Şehzâde türbesini
Bu vak’ayı müteakib Çelebi Mehmed, İstanbul’u resmen
yaptırdı. Oğlu Şehzâde Kâsım, burada medfûndur. Edirne’deki
ziyâret ederek, İmparator tarafından karşılandı ve Üsküdar’da
Eski Saray’ın da Çelebi Mehmed tarafından inşâsına
İmparator’a veda edip, İzmit üzerinden Bursa’ya geldi. Bir
başlandığı rivâyet edilmektedir.
müddet sonra da Gelibolu yolu ile Edirne’ye döndü.
Çelebi Mehmed’in en önemli hizmetlerinden birisi de, Mekke
Pâdişâh, Edirne’de iken çıkmış olduğu avda rahatsızlandı.
ve Medine halkına her sene Sürre alayı göndererek mâlî
Nüzûl illetinden kurtulamıyacağını anlayan Çelebi Mehmed,
yardımda bulunma âdetini başlatmasıdır.
vezirleri; Bâyezîd, İbrâhim ve Hacı İvaz Paşaları da’vet
ederek, gizlice görüşüp, büyük oğlu Amasya vâlisi Murâd’ın
Sultan Mehmed’in en büyüğü Sultan İkinci Murâd olmak
hemen da’vet edilmesini istedi. Kısa süren hastalıktan sonra
üzere; Mustafa, Kâsım, Ahmed, Yûsuf ve Mahmûd adında altı
pâdişâh, 824 Cemâzil-âhır’inde (Haziran 1421) vefât etti.
oğlu ile yedi kızı vardı. Kendisinden sonra tahta büyük oğlu
Çelebi Mehmed’in vefâtı, son derece gizli tutuldu. Cesedi
Şehzâde Murâd çıkmıştır.
tahnit edilerek sarayda muhafaza edildi. Şehzâde Murâd’ın
Bursa’ya gelişine kadar, 40-42 gün pâdişâhın vefâtı gizlendi.
Ömrünü, Allahü teâlânın dînine hizmet etmek, insanlara
Cesedi Bursa’ya getirilerek, Yeşil Türbe’ye defnedildi.
Resûl-i ekremin örnek ahlâkını tanıtmak, Selef-i sâlihînin güzel
yolunu yaymak için kuvvetli bir devlet kurmaya feda eden
Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu kabûl edilen Çelebi
Çelebi Mehmed, halkının kendisinden beklediğini fazlasıyla
Mehmed, ne kardeşi Mûsâ Çelebi gibi sert, ne de diğer
yerine getirdi. Memlekette birlik ve dirliği te’sis etti. Ülkesini
kardeşi Emîr Süleymân gibi yumuşak ve kayıtsız idi. Ma’kul
çeşitli sosyal te’sislerle süsleyip, halkının maddî ve ma’nevî
hareket eden, sabırlı, azîm ve irâde sahibi, sözüne ve va’dine
refahı için çalıştı. Her Osmanlı sultânı gibi, medeniyetin;
sâdık, nâzik, vakûr ve ciddî bir hükümdâr idi. Yalnız dostuna
beldelerin ta’miri, insanların madden ve ma’nen huzûra
değil, düşmanlarına da kendisini sevdirerek, i’timâd telkin
kavuşması demek olduğunu çok iyi bilen Çelebi Mehmet,
etmiş ve saydırmıştı. Onun hakkında Osmanlı târihlerinden
insanları rûhen terbiye eden ulemâ ve evliyâya, hürmette
başka, yabancı kaynaklar da iyi şehâdette bulunmaktadırlar.
kusur etmeyip, onları memleketine celbedici tedbirler aldı.
Küçük ve büyük 24 muharebede bulunarak, 40’a yakın yara
Âlimlere meclislerinde yer verip, ulemâ meclislerinde i’tibâr
aldığı rivâyet edilmektedir. Emellerinin en başında, babası
gördü. Zamanının büyüklerinin ilim ve feyzlerinden istifâde etti.
zamanındaki yerlerin geri alınması geliyordu ki, bu gaye için
Halkının maddî yönden refaha kavuşması, onların huzûr
çalışmış ve büyük ölçüde muvaffakiyet elde etmiştir.
içinde işlerini yapabilmeleri için, âdil emirler, ilimde âlim,
Zamanının yerli ve yabancı kaynakları, onun dirayetinden,
amelde üstün kadılar ta’yin etti. Memleketindeki refahtan diğer
sebâtkârlığından, iyi ahlâkından ve daha birçok
müslümanlara pay vermek, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
meziyetlerinden bahsetmektedirler.
mübârek komşularının duâlarını almak için, her yıl onlara
hediyeler gönderme âdetini çıkardı. Sürre alayı adı verilen bir
Çelebi Mehmed, kısa ömrünü savaş alanlarında geçirmiş
hey’et, Osmanlı hac kâfilesinin önünde bu hediyeleri
olmasına rağmen, memleketin i’mârına da önem vermiştir.
götürüyordu. Altın para vesâir hediyeler, develere yüklenirdi.
Bursa’da yaptırdığı; câmi, medrese, imâret ve Yeşil Türbesi
Çok güzel bir şekilde süslenen bu develere, pâdişâhın
hediyeleri yanında, paşaların ve diğer müslümanların
okudu. Şerefüddîn es-Sübkî, el-Venâî, Muhyiddîn Kâfiyecî ve
hediyeleri de yüklenirdi. Bu âdet, ilk defa, Çelebi Sultan
İbn-i Mecdî’den fıkıh ilmini tahsil etti. İbn-i Hümam, Alem-ül-
Mehmed zamanında başlayıp, Birinci Cihan Harbi’nde Hicaz’la
Belkînî, Hâfız bin Hacer ve Mahallî gibi âlimlerden çeşitli
irtibât kesilinceye kadar devam etti. Verilen hediyelerle Mekke
ilimleri öğrendi. Onun ilim öğrenmede gayreti o derece yüksek
ve Medine’deki, mübârek yerlerin ta’mir ve bakımı, fakirlerin
oldu ki, Menâvî’den Tenbîh’i, Hâvî’yi, Behce’yi ve Minhâc’ı bir
yiyecek ve giyeceği te’min edildi.
kerede okudu. Mahallî’den Şerh u Cem’ul-Cevâmi’yi yine
Menâvî’den Beydâvî tefsîrini okudu. Değişik zâtlardan, me’ânî,
beyân, muhtasar, mantık okudu. Şihâbüddîn Ebşiti’den kâfiye
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 78
2) Neşrî (Cihânnümâ) sh. 350
3) Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 235
4) Âşıkpaşa-zâde sh. 140
ve arûz okudu. İbn-i Mecdî’den ferâiz ve hesap ilmini tahsil
etti. Şemnî ve Kâfiyecî’den tefsîr okudu. Zeynüddîn ezZerkeşî’den Sahîh-i müslim’i, Kâdı Sa’düddîn bin ed-Dîrî’den
Şifâ adlı eseri okudu.
Kendine has bir yazı şekli vardı. Çok zekî ve sür’at-i intikâle
sâhib idi. Ona birçok âlim, ders okutma ve fetvâ verme
husûsunda icâzet verdi. Bundan dolayı birçok hocası hayatta
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 989
olmasına rağmen fetvâ verirdi. Hattâ üstadı Mahallî, onu
seçilmiş kişilere ders okutmak üzere gönderirdi. Menâvî ona,
6) Amasya Târihi (Hüseyn Hüsâmeddîn) cild-3, sh. 130
ders okutmak ve fetvâ vermek husûsunda izin vermişti.
Cevcerî, kadılık da yaptı. Bu kadar meşgûliyetleriyle beraber,
7) Beheşti sh. 35
8) Münseât-üs-selâtîn cild-1, sh. 143
9) Rehber Ansiklopedisi cild-3, sh. 309
ticâretle de uğraşırdı.
Ondan, birçok seçilmiş kimse ilim öğrendi. Sonunda Kâhire’ye
başkadı oldu. Ondan; el-Huleybî, İbn-i Garîbe, Sa’düddîn
Zehebî, el-Kemâl-ül-Gazâ gibi âlimler ilim tahsil ettiler. Onun
ders halkası daha da genişledi ve Ezher Medresesi’nde ders
ve fetvâ verdi.
O, duyduğu bir fetvâyı yazma husûsunda sür’atli bir zekâya
sâhib idi. Araştırılmadan verilen bir fetvâya hemen muhalefet
CEVCERÎ
ederdi. Ehil olmayan kişiler tarafından yazılan eserleri
incelemeden kabûl etmezdi. Birgün Tâcüddîn eş-Şamî adında
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
bir zâtın yazdığı eseri inceledi ve onun hakkında; “Bu eseri
Abdülmün’im bin Muhammed bin Muhammed bin
inceledim, bâblarını ve fasıllarını gördüm, satırlarındaki yazılı
Abdülmün’im bin İsmâil’dir. Nisbeti el-Cevcerî’dir. Lakabı
olanları düşündüm. Allah onun fâidesini devam ettirsin ve
Şemsüddîn’dir. 821 (m. 1418) yılında Cevcer’de doğdu 889
eserlerini çoğaltsın” diye duâ etmiştir.
(m. 1484) yılında vefât etti.
İzzüddîn Hanbelî onun hakkında; “O, dînî mes’eleleri de
Cevcerî, babasının vefâtından sonra, küçük yaşta iken
dünyâ mes’elelerini de iyi bilirdi. Sorulan husûsları
Kâhire’ye dedesinin yanına gitti. Yedi yaşına kadar Kur’ân-ı
açıklamakta ve konuyla ilgili delîl getirmekte sür’atli idi. O, çok
kerîmi ezberledi. Orada Minhâc-ül-Ferî adlı eseri ezberledi.
tevâzu sahibi, sevdiğini Allah rızâsı için seven bir zât idi. Bir
Kâhire’de çeşitli zâtlardan değişik ilimleri okudu. Hanavî, Şi’b-
yere giderken, binek ile değil de, yürüyerek gitmeyi tercih
üs-Sehâvî ve Ebü’l-Kâsım en-Nüveyrî’den nahiv ilmini
ederdi. Günlük işlerinde, nefsinin sevmediği işleri yapardı.
öğrendi. Arab dili ve edebiyatını Bedrüddîn bin Serbedar’dan
Gücü yettiği kadar, fakirlere, garîblere yardım ederdi. Birçok
kerre hacca gitti. Orada 869 (m. 1464) senesinde mücavir
bulunduğu bölgede, iki kabile arasında şiddetli kavga olmuştu.
olarak kaldı. Birçok kişilere orada ilim öğretti. Onun kadılık ve
Bu kavga sırasında bir genç öldürüldü. Her iki kabile, bu
ilimdeki şöhreti orada da yayıldı. 889 (m. 1484) senesinde
gencin kendileri tarafından öldürülmediğini iddia ediyordu.
Receb ayının onikisinde Çarşamba günü vefât etti. İkindi
Aralarındaki bu iddialaşma o kadar ileri gitmişti ki, iki kabile
namazından sonra Meşhed’deki Ezher Câmii’nde cenâze
tekrar kavga edecek duruma geldi. Bu sırada oraya gelen
namazı kılındı. Şabb-i Taib Zaviyesi bahçesine defnedildi.
Muhammed Cezûlî, kan dökülmesini önlemek için, o genci
Onun vefâtına, orada bulunan bütün insanlar çok üzüldü”
kendisinin öldürdüğünü söyledi. O beldenin âdeti: bir adam
demektedir.
öldüren kişi, kabileden kovulurdu. Onlar da bu âdet üzerine,
Muhammed Cezûlî’yi aralarından çıkardılar. Bunun üzerine
Cevcerî, birçok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-
Muhammed Cezûlî oradan ayrılarak, Arabistan yarımadasına
Teshîl-ül-mesâlik fî şerhi Umdet-üs-sâlih, 2-Şerh-i kasîdet-ül-
gitti. Orada uzun bir müddet kaldı; Mekke, Medine ve Kudüs
hemziyye fil Medâih-in-Nebeviyye lil-Busayrî, 3-Şerh-ül-İrşâd li
şehirlerini dolaştı. Buralarda çeşitli âlimlerin sohbetinde
İbn-il-makrî fî fürûi fıkh-ış-Şâfiî, 4-Şerhu münferice, 5-Şerhu
bulundu.
İrşâd-ül-Hâvî fil-fürû’ 6-Şerhu Şüzûr-üz-zeheb li İbn-i Hişâm
fin-nahv.
Bir süre sonra memleketine dönen Muhammed Cezûlî, Tit
şehrinde bulunan Ebû Abdullah Muhammed’in sohbetlerine
katılarak, Şâzilî tarikatına girdi. Ondört sene müddetle halvete
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 260
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 123
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 212
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 69 cild-2, sh. 1030, 1167, 1349
(yalnızlığa) çekildi. Sonra talebe yetiştirmeye başladı.
Talebelerinin sayısının onbinleri bulduğu rivâyet edilmektedir.
Şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî, birgün bir kuyu başına
abdest almak için uğradı. Kuyunun yanında su çekmek için
kova ve ip yoktu. Ne yapacağını şaşırmıştı. Bir kız, onun bu
hâlini yüksekçe bir yerden gördü ve ona şöyle dedi: “Sen
kimsin ve niye şaşırdın?” Muhammed Cezûlî, onun kova
getireceği ümîdi ile kendisini tanıttı ve hâlini bildirdi. Kız bunun
üzerine ona; “İnsanlar seni hayır ve kerâmetle överler. Sen ise
kuyudan bir su çıkarmaktan âciz kaldın ve şaşırdın” dedi ve
CEZÛLÎ
gelip kuyuya seslendi. Allahü teâlânın izni ile su, kuyudan
taşıp dışarıya akmaya başladı. Muhammed Cezûlî abdest
Hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Süleymân bin Ebî Bekr elCezûlî olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Şerîflerdendir. Doğum
târihi bilinmemektedir. Fas’ın Sus şehrinde doğdu. 870 (m.
1465) senesi Rebî’ul-evvel ayının onaltısında, zehirlenerek
aldıktan sonra kıza; “Sen bu kerâmete hangi amelin sebebi ile
nail oldun?” dedi. Kız da şöyle cevap verdi; “Resûl-i ekreme (
aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfeyi çok getirmekle ve salevât
okumaya devam ederek nail oldum.”
şehîd edildi. Fas’ın Fugal bölgesinde yaptırdığı câminin
bahçesine defnedildi. Seneler sonra Merrâkûş’e nakl edilerek,
Muhammed Cezûlî, bu duruma hayret ederek; “Acaba hangi
onun için yaptırılan türbeye defn edildi. Türbesi günümüzde
salevât-ı şerîfeyi okumaya devam etsem?” diye düşünmeye
ziyâret mahallidir.
başladı. O gece, bu düşünceden dolayı uykusu gelmedi. Bu
düşünce içerisinde yatakta yatarken, hanımı yatağından kalktı.
Muhammed Cezûlî, memleketinde bir süre tahsil gördükten
sonra, Fas şehrine giderek, Saffârin Medresesi’nde tahsiline
devam etti. Tahsilini tamamladıktan sonra tekrar memleketine
döndü. Fakat tekrar memleketinden ayrılmak zorunda kaldı.
Bu ayrılma hâdisesi şöyle anlatılır: “Muhammed Cezûlî’nin
En güzel elbisesini giyip, örtüsünü örtüp evden dışarı çıktı.
Bunu görünce, hanımının bu saatte nereye gittiğini merak
ederek arkasından dışarı çıktı ve gördü ki: Hanımı deniz
sahiline ilerliyor. Önünde bir arslan; ardında bir arslan ona
bekçilik ediyordu. Merakı daha fazla arttı. Hanımı deniz
kıyısına gitti. Denizin ortasında, ıssız ve küçük bir ada vardı.
Muhammed Cezûlî’nin Delâil-ül-hayrât’tan başka ba’zı eserleri
Arslanlar denizin kıyısında yattılar. Hanımı ise su üstünde
de vardır. Fakat en meşhûru bu eserdir. Hizb-ül-felâh ve Hizb-i
yürüyerek o adaya gitti. Orada abdest alıp, namaz kılmaya
Sübhân ed-dâim yazmış olduğu eserlerdendir.
başladı, ibâdetini tamamladıktan sonra, yine su üzerinde
yürüyerek kıyıya geldi. Arslanlar da kalkarak, biri önde, biri
Delâil-ül-hayrât’ta toplanmış olan salevât-ı şerîfelerden
arkada yürümeye başladılar. Muhammed Cezûlî daha önce
ba’zıları şunlardır:
eve gelip, uyuyor göründü. Hanımı, eve gelip elbiselerini
değiştirip, yattı. “Hanım bunu her gece mi yapıyor?” diye
düşünerek, üç gece onu gözetledi. Hanımının her gece böyle
yaptığını gördü. Üçüncü gecenin sabahında, bu durumu
hanımına sordu. Hanımı ona; “Siz, bu işe şimdi mi vâkıf
oldunuz? Uzun senelerdir ben böyle yapıyorum” dedi. Bunun
üzerine Muhammed Cezûlî; “Acaba, bu kerâmete ne sebeple
kavuştunuz?” diye sorunca, hanımı; “Resûl-i ekreme (
aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe okumayı hiç bırakmadım. Bu
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve zürriyyetihi
kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve bârik alâ Muhammedin ve
ezvâcihi ve zürriyyetihi kemâ bârekte alâ âli İbrâhîme inneke
hâmîdün mecîd.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrâhîme
ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ
bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
yüzden buna kavuştum” dedi. Muhammed Cezûlî; “Devam
“Allahümme salli alâ Muhammedin-in-nebiyy-il-ümmiyyi ve alâ
ettiğiniz bu salevât-ı şerîfe hangisidir?” diye suâl etti. Hanımı
âli Muhammed.”
cevap vermedi. Israr edince; “Bu gece istihâre edeyim, izin
olursa, cevap veririm” dedi. Sabahleyin hanımı; “Açıkça
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin
söyliyeyim, haber vermeye izin yoktur. Ancak salevât-ı
kemâ salleyte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke
şerîfeleri topla, onların içinde varsa, “Vardır” diye haber
hâmîdün mecîd. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli
veririm” dedi. Bunun üzerine Muhammed Cezûlî, birçok
Muhammedin kemâ bârekte alâ İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme
kitaplarda bulunan salevât-ı şerîfeleri topladı ve bir kitap
inneke hâmîdün mecîd, Allahümme ve terahham alâ
yazdı. Hanımına, yazdığı bu kitabı okuduğu zaman, hanımı;
Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ terahhamte alâ
“İçinde birkaç yerde vardır” dedikten sonra; “Bu kitabı
İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.
okumaya devam edenin, Allahü teâlânın rahmetine
Allahümme ve tehannen alâ Muhammedin ve alâ âli
kavuşacağına şüphe yoktur” dedi. Muhammed Cezûlî bu
Muhammedin kemâ tehannente alâ İbrâhîme ve alâ âli
eserine, “Delâil-ül-hayrât ve şerâvârık-ül-envâr” ismini verdi.
İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd. Allahümme ve sellim alâ
Bunun ma’nâsı; hayırlara delîller ve parlayan nûrlar’dır.
Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ sellemte alâ
İbrâhîme ve alâ âli İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
Muhammed Cezûlî’nin kabrinin nakli şöyle anlatılır:
“Muhammed Cezûlî’nin kabrinin bulunduğu belde küffâr eline
“Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin
geçince, talebesinin talebesi, hocamızı orada bırakmıyalım
kemâ bârekte alâ İbrâhîme inneke hâmîdün mecîd.”
diyerek kabrini açtırdı. Aradan yetmiş sene geçmişti. Kabrini
açtıklarında, mübârek bedenini, nasıl defn edilmiş ise o hâlde
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âlihi ve eshâbihi ve
olduğunu gördüler. Onu sevenlerden birisi, Muhammed
evlâdihi ve ezvâcihi ve zürriyyetihi ve ehl-i beytihi ve eshârihi
Cezûlî’nin alnına parmağını bastırdı. Alnındaki kan dağıldı.
ve ensârihi ve eşyâihi ve muhibbihi ve ümmetihi ve aleynâ
Parmağını kaldırınca, yine toplandı. Sanki canlı bir insan idi.
maahüm ecmaîne yâ erhamerrâhimîn.”
Oradan mübârek bedenini alıp, Merrâkûş’a getirip defnettiler.
Kabrinin üzerine bir türbe yaptırdılar.”
“Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin ve
alâ ehl-i beytihi.”
1) Neyl-ül-ibtihâc
müctehid olan bir İslâm âliminin ictihâdında yanılması gibi
özür kabûl edilir. Bu büyükler, o andaki tasavvuf sarhoşluğu
2) Brockelmann Gal-2, sh. 252
3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1042
kendilerinden gidip, sahv (uyanıklık) hâli kendilerine gelince,
zâten sekr hâlinde iken söylediği sözler uygun değilse derhâl
tövbe eder, pişman olurlar.
Muhyiddîn Arabî hazretlerinin keşf olarak söylediği ba’zı
sözlerin uygun olmadığı, diğer âlimler tarafından bildirilmiştir.
CİYLÎ
İmâm-ı Rabbânî hazretleri, böyle sözlerinden dolayı
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kötülenemiyeceğini, onu büyük
Bağdad’da yetişen İslâm âlimlerinden ve evliyânın
âlimler ve velîler arasında gördüğünü, “Mektûbât-ı şerîf isimli
büyüklerinden. Ehl-i sünnet âlimlerinin ve evliyânın en
eserinde bildirmektedir.
büyüklerinden olan Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin
torununun oğludur. İsmi, Abdülkerîm bin İbrâhim bin
Abdülkerîm el-Ciylî el-Kâdiri olup, lakabı Takıyyüddîn’dir. 767
(m. 1365) senesinde Bağdad’a bağlı Ciyl kasabasında doğdu.
832 (m. 1428) senesinde vefât etti. Vefâtı için başka târihler
de rivâyet edilmiştir.
Hâl tercümesi hakkında kaynaklarda pek ma’lûmât
bulunamıyan Abdülkerîm Ciylî hazretleri, Hanbelî mezhebi
âlimlerindendir. Bilhassa hadîs, fıkıh ve tasavvufda çok
yüksek ilimlere sahip idi.
Abdülkerîm Ciylî, yüksek dedelerinin yoluna sımsıkı bağlı
olan, olgun ve kâmil bir velî idi. Allahü teâlânın ve Allahın
dostlarının âşığı idi. Bu aşk ve muhabbet ile çok güzel şiirler
söylemiştir. En meşhûru “İnsân-ı kâmil fî ma’rifet-il-evâhir velevâil” olmak üzere, çok kıymetli eserler yazmış olup,
ba’zılarının isimleri şöyledir: El-Kehfû ver-rakîm fî şerhi
Bismillâhirrahmâ-nirrahîm, Menâzır-ül-ilâhiyye, Sefer-ül-garîb,
Hakîkat-ül-yakın, Merâtib-ül-vücûd, Şerhu müşkilât-il-Fütûhâtil-mekkiyye, Kemâlât-ül-ilâhiyye fis-sıfât-il-Muhammediyye,
Nâmûs-ül-a’zam vel-kâmûs-ül-akdem, Kâ’be kav-seyn ve
mültekâ en-Nâmûseyn, El-İsfâr, Kenz-ül-mektûm, Hakîkat-fil-
Eserlerinde, Cebertî’den “Hocam” diye bahsettiği için, onun bir
hakâik, Dürret-ül-ayniyye fiş-şevâhid-il-gaybiyye, Nevâdir-ül-
müddet, Zebîd bölgesinde kaldığı, Şerefüddîn İsmâil bin
ayniyye fil-bevâdir-ü-gaybiyye.
İbrâhim el-Cebertî’den ilim ve feyz aldığı, onun halîfelerinden
olduğu anlaşılmaktadır.
Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin ba’zı eserlerini şerh edip, onun
tasavvufî keşflerinin ekserisini kabûl etmiştir. “İnsân-i kâmil”
isimli eserinde, ondan nakil ve iktibaslar yapmıştır. Abdülkerîm
Ciylî, ba’zı tasavvufî mevzûlarda Muhyiddîn-i Arabî’ye
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 313
2) El-A’lâm cild-4, sh. 50
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 610
uymayan keşfler söylemiş ise de, bu hâl, onu tenkid etmek
ma’nâsına gelmez. Tasavvuf ehlinin birbirlerine uymayan
4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 79, 412 cild-2, sh. 148, 388, 681
sözler söylemeleri, yükseldikleri derecelere ve keşflerine
göredir. Onların sekr (tasavvuf sarhoşluğu) hâlinde iken
5) Keşf-üz-zünûn sh. 181, 740, 1525, 1568, 1650, 1922
söylemiş oldukları sözleri, Ehl-i sünnet i’tikâdına göre te’vil
etmek lâzımdır. Tasavvuf ehlinin böyle sözleri, Ehl-i sünnet
âlimlerinin bildirdikleri bilgiler ile karşılaştırılıp, uygun ise kabûl
edilir. Değil ise kabûl edilmez. Bununla beraber, o veli zât
tenkid de edilmez. Ma’zûr sayılır. Onların tasavvuf sarhoşluğu
içinde, Ehl-i sünnet i’tikâdına uymayan birşey söylemeleri,
DEHLEVÎ (Seyyid Muhammed bin Ca’fer)
Hindistan’da yetişen Çeştiyye evliyâsının büyüklerinden.
mertebeleri zikrleri, ömürleri, hâlleri ve kısımları gayet açık ve
Çerağ-ı Dehlevî Nasîruddîn Mahmûd’un en büyük
geniş olarak öyle güzel anlatılıyor ki, daha güzel anlatılması
talebelerinden, halîfelerindendir. İsmi, Muhammed bin
düşünülemez. Bunlar hakkında diyor ki: “Hepsi ile ayrı ayrı
Ca’fer’dir. Seyyid olup, Hazreti Hüseyn evlâdındandır. Aslen
görüştüm. Herbirinden çok fâideler elde ettim. Hepsinin
Mekkelidir. Mekkeli olduğu için Mekkî, Seyyid olduğu için
makamlarını, mertebelerini de müşâhede ettim.
Hüseynî, Çeştiyye yolunun büyüklerinden olduğu için Çeştî ve
Dehlî’de yetişip orada vefât ettiği için de Dehlevî nisbetleri ile
Ey dostum! Bu yüksek zâtların adedi. belli değildir. Sayılan
tanınmış ve daha çok Dehlevî diye meşhûr olmuştur.
pekçoktur. Bunlar, insanların gözlerinden saklıdırlar. Ancak
seçilmiş, üstün kimseler onları görebilir ve anlıyabilir.”
Kaynak eserlerde doğum târihine rastlanamayan Seyyid
Muhammed Dehlevî, 891 (m. 1486) senesinde Dehlî şehrinde
vefât etti. Vefâtında yüz yaşını geçmiş idi. Türbesi orada
tanınmaktadır.
Zâhirî ve bâtınî ilimlerde yüksek âlim olan Dehlevî hazretleri,
tasavvuf yolunda da çok üstün derece ve makamların sahibi
1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 214
2) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 166
3) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 142
idi.
Kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir.
Bahr-ül-me’ânî (Bu eserinde; tevhîd hakîkatlerinden, tevhîd
ehlinin bilgilerinden ve ma’rifet sırlarından bahsetmekte olup,
DERVİŞ AHMED SEMERKANDÎ
bu kıymetli yazılarını okuyan adetâ kendinden geçmektedir.
Bu kitabında, Dekâik-ül-me’ânî ve Hakâik-ül-me’ânî
Mâverâünnehr bölgesinde yetişen âlimlerden ve evliyânın
isimlerinde kitaplar yazacağını da bildirmekte ise de, bu
büyüklerinden. İsmi, Ahmed, nisbeti Semerkandî ve lakabı
kitapları yazıp yazmadığı tesbit edilememiştir). Bundan başka
Derviş’dir. Semerkand’da Zeynüddîn Hâfî’nin derslerinde
Penç nikât (Beş nükte), Rûhun Beyânı hakkında bir risale ve
yetiştiği için Semerkandî diye nisbet edilmiştir.
Bahr-ül-ensâb isimli risaleleri de vardır. Bahr-ul-ensâb’da, Ehli beytten daha sonra gelenlerin, ya’nî Seyyid veya Şerîf
Doğum ve vefât târihleri tesbit edilemeyen Derviş Ahmed,
olanların, Peygamber efendimize kadar olan neseblerini
dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti. Zâhirî ilimlerde
bildirmekte, bu arada kendi baba ve dedelerinin isimlerini de
Zeynüddîn-i Hâfî’nin derslerinde yetişip, kalb ilimlerinde ve
zikretmektedir.
tasavvuf yolunda da Hâce Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin
sohbetlerine devam etmekle ilerledi. Zeynüddîn-i Hâfî, Derviş
Bahr-ül-me’ânî isimli eserinde buyuruyor ki: “Uzun seneler,
Ahmed’i çok sever, himâye eder, yetişmesi için husûsî
zâhirî ilimler üzerine çok çalışıp gayret ettim. Fakat asıl
ihtimâm ve i’tinâ gösterirdi. Ahmed Semerkandî, burada zâhirî
maksaddan gâfil idim. Ne zaman ki, tasavvuf büyüklerinin,
ilimleri tahsîl ederken, diğer taraftan Alâüddîn-i Attâr
hakîkî İslâm âlimlerinin sohbetlerine kavuştum, İşte ondan
hazretlerinin sohbetlerini kaçırmamaya gayret ederdi. Bir
sonra ilerlemeye başladım. Son otuz senedir bu yolda
zarûret sebebiyle sohbete gidemezse, hocasının sohbet ve
ilerlemeye gayret ediyorum. Allahü teâlânın ihsânları ile çok
hizmetlerinden mahrûm kaldığı için çok üzülürdü. Bu acı ve
şeylere kavuştum. Otuz senedir diğer insanlar gibi konuşmaya
üzüntülerini, Fârisî bir mektûbunda yana yakıla, uzun uzun
tövbe ettim. Söylediğim her kelimenin, âhırete yarar sözler
anlatır. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile de görüşüp,
olmasına dikkat ediyorum.”
onun da ma’nevî feyz ve bereketlerine kavuşan Derviş
Ahmed, Hirat’ta bir câmide va’z ederdi.
Yine bu kitapta; ebdâl, evtâd, aktâb, efrâd diye bilinen
evliyâullah ve diğer Allah adamlarının sayıları, isimleri,
Sözlerini yanlış anlayanlar, insanları onun va’zına gelmekten
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 150
men etmeye çalıştılar. Böylece va’zına devam eden, sâdece
yedi sekiz kişi kaldı. Bu hâle çok üzülen Derviş Ahmed, bu
günlerde Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri ile karşılaştı. Ona
hâlini, içinde bulunduğu zor durumu anlattı. Ubeydüllah-i Ahrâr
( radıyallahü anh ); “Gamçekme, var git, falan mescidde va’z
vermeye başla. Öyle anlıyoruz ki, pek yakın bir zamanda va’z
meclisiniz, eskisinden çok daha kalabalık olacaktır” buyurdu.
Bu habere çok sevinen Derviş Ahmed, kendisine söylenen
câmide va’z vermeye başladı. Birkaç gün sonra, va’za
gelenler o câmiye sığmaz oldu. Daha büyük bir câmiye
geçmek îcâb etti. O câmide de aynı hâl vâki olup, kalabalıktan
DİMYÂTÎ (Muhammed bin Osman)
Fıkıh ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Osman bin
Sadaka bin Ali bin Muhammed bin Muhlisuddîn’dir. Dimyâtî
diye meşhûr olmuştur. 852 (m. 1448) senesinde Atıyye
kasabasında doğdu. Kaynaklarda ölüm târihi ve yeri
bildirilmemektedir.
içeriye girmek mümkün olmayınca, bu şekilde, daha büyük
Şafiî mezhebinde olup, dedeleri daha önceden Kâhire’ye
birkaç câmi dolaşıldı. Va’za koşanlar o kadar çok idi ki, herkes
gelmiş idi. Küçük yaşta iken Dimyat’a geldi. Burada Kur’ân-ı
çok sıkışık vaziyette otururdu. Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’ın,
kerîmi ve Minhâc kitabını ezberledi. Şihâbüddîn Cedîdî’nin
ma’nevî feyz, himmet, tasarruf ve bereketleri ile, Derviş
derslerine uzun müddet devam etti. Fakîh Alemüddîn’in ve
Ahmed’in va’zına koşanlar, büyük bir câmiye dahî sığmaz
başka âlimlerin derslerinde de bulundu. Sonra Kâhire’ye gelip,
oldular.
Şeyh Midyen Zaviyesi yakınında bulunan İbn-i Bektemir
Derviş Ahmed Semerkandî hazretleri, sohbetlerinde devamlı
olarak; Cüneyd-i Bağdadî, Ebû Bekr-i Şiblî, Ebû Hafs-ı
Haddâd, Ebû Osman Hayrî gibi büyük zâtlardan, tasavvuf
büyüklerinden anlatırdı. Çok güzel söz söylerdi. Hitâbeti
kuvvetli, sözleri hikmetli idi. İnce ma’nâlardan, tasavvufî
hakîkatlardan anlatırdı. Derin mes’eleler üzerinde konuşurdu.
Birgün yine böyle ince ma’nâlardan anlatırken, bir kimse
ayağa kalkıp; “Böyle hiç kimsenin anlıyamadığı sözleri
anlatmanızda ne ma’nâ var?” dedi. Derviş Ahmed buna dedi
ki: “Bir kimse, bu taifenin yüksek sözlerini anlıyamıyorsa,
herkesin de anlıyamadığını nereden anlıyor ki? Tasavvufî
hakîkatlerden hiç haberi olmayan birinin aşağılığı,
başkalarının yüksekliğine mâni değildir.”
Tasavvuf ehlinin büyüklerini iyi anlıyan kimseler, Derviş
Ahmed’in va’zlarına çok kıymet verirler, çok istifâde ederlerdi.
Anlıyamadıkları sözler olursa, i’tirâz etmezler, “Derviş Ahmed
boş söz konuşmaz. Çünkü o, kendi irâdesi ile konuşmuyor”
derlerdi.
Zâviyesi’ne yerleşti. Burada bulunan âlimlerin derselerine
devam ederek, “Verdiyye” kitabını ve İbn-i Mâlik’in “Elfiye”
kitabının yarısını ezberledi. İbn-i Kâsım’ın ve Fahreddîn
Osman Maksî’nin derslerinde bulundu. Cem’ul-Cevâmi’”
kitabını okudu. Fıkıh ilmi öğrendi. Bir miktar da; İbâdî
Bedreddîn bin Kattân ve Cevcerî’den okudu. Bekrî’den Minhâc
haşiyesini, Kemâleddîn bin Ebî Şerîften Şerh-i Akâid ve
haşiyelerini okudu. Cem’ul-Cevâmi’ şerhini ve Beydâvî tefsîrini
dinledi. Kâfiyeci’den Nûr sûresinin tefsîrini okudu. Ebû Hâmid
Televânî’den, birkaç defa Kâşifet-ül-Kerb adlı lügat kitabını ve
diğer eserlerini okudu. İmâm-ı Kâmiliyye, Bedreddîn Hasen
A’rac’ın yanında; usûl, fıkıh, ferâiz, hesâb ve başka dersler
okudu.
Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Nûhbe” şerhini ve “Buhârî”
kitaplarını okudu. Yazı yazma derslerime devam etti.
Eserlerinden birçoğunu da bizzat kendi yazısı ile yazdı.
Celâleddîn Kumsî, Şihâbüddîn Hicâzî ve Şihâbüddîn Şâvî’den
hadîs-i şerîf öğrendi. Yûsuf el-Acemî, İbn-i Kattân, Maksî ve
Ebû Hâmid ders okutma husûsunda ona icâzet verdiler. Ba’zı
âlimler ise, fetvâ verme husûsunda icâzet verdiler. Çok akıllı,
ağır başlı ve iffet sahibi bir âlim idi.”
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 81
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 145
bin Zâhire ve İbn-ül-Cezerî bunlardandır. Kendisinden ilim
öğrenen zâtlar sayılamıyacak kadar çok idi. Şemsüddîn elBeşbisî, Zeynüddîn eş-Şenvânî, Burhâneddîn el-Kelimşâvî,
Ebnâsî hazretlerinin en son talebelerindendir.
İbrâhim bin Mûsâ el-Ebnâsî hazretleri, güzel ahlâk sahibi idi.
EBNÂSÎ (İbrâhim bin Mûsâ)
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim
bin Mûsâ bin Eyyûb el-Ebnâsî, el-Maksî el-Kâhirî’dir. Künyesi,
Ebû İshâk ve Ebû Muhammed olup, lakabı Burhâneddîn’dir.
Daha çok Ebnâsî diye tanınmıştır. İbn-i Hacer-i Askalânî’nin
hocalarındandır.
725 (m. 1325) senesinde Mısır’da sahil şeridinde bulunan
Ebnâs isimli küçük bir köyde doğdu. 802 (m. 1400) senesi
Muharrem ayında, hacdan dönerken yolda vefât etti. Uyûn-ilKasb denilen yerde defn olundu.
Herkesle iyi geçinirdi. Gösterişten, giyim-kuşama düşkün
olmaktan uzak, gayet sâde bir hayat yaşayan, çok mütevâzî
bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Külfetli iş yapmaktan uzak idi.
Masraf ve süslenmede mübalağa yaparak öğünenler gibi
hareket etmek onda yoktu. Yaşayışı gayet rahat ve huzûr
içinde idi. Fakirleri sever ve onlarla beraber bulunmaktan
hoşlanırdı. Menkıbe ve kerâmetleri çoktur. Birçok güzel
hasletlerin kendisinde bulunduğu nâdir şahsiyetlerden biri idi.
Bir ara Mısır diyarının kadılığına ta’yin olunan Ebnâsî (
radıyallahü anh ), mes’ûliyetinin ağırlığından korkarak kabûl
etmek istemedi ve bir yere gizlendi. Gizlendiği sırada Kur’ân-ı
kerîmi açtı. Açınca, ilk olarak; “Ey Rabbim! Zindan bana,
Genç yaşında Kâhire’ye gelen Ebnâsî, burada ilim tahsiline
bunların beni yapmaya çağırdıkları işten daha hayırlıdır.”
başladı, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Başka ba’zı mühim
(Yûsuf-33) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Bundan, kadılığı
eserleri de ezberleyince, ilim öğrenmeye çok hevesli olduğu
istememesinin isâbetli olduğunu anladı. Kur’ân-ı kerîmi
ve bu husûsta çok gayretli olduğu anlaşıldı. Mısır’daki Şafiî
kapayıp, doğruca Münyet-ül-Mi’râc diye bilinen yere gitti.
mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden olan Veliyyüddîn el-
Orada günlerce saklandı. Kimseye görünmedi. Onu
Menfelûtî ve Esnevî’den fıkıh okudu. Bunlardan başka;
bulamayınca, kadılığa İbn-i Ebi’l-Bekâ isminde bir zâtı ta’yin
Vâdiyâşî, Meydûmî, Muhammed bin İsmâil Eyyûbî, Ebû
ettiler. Ebnâsî, bundan sonra ortaya çıktı ve beldesine döndü.
Nu’aym Si’ridî, Ahmed bin Kâsım Harran ve daha birçok
âlimden ilim öğrendi. İlim öğrendiği âlimlerin çoğundan icâzet
aldı. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve Arabî ilimlerde derin âlim oldu.
Mutlak vera’ sahibi, müslümanların müftîsi olan Ebnâsî,
zamanında Mısır diyârında bulunan âlimlerin üstadı olarak
tanınırdı. Câmi’ul-Ezher’de müderris idi. Fazilet sahibi üstün
İlim tahsilini tamamladıktan sonra ders vermeye başlayan
bir zât olarak bilinir, büyük-küçük herkes, onu çok severdi.
Ebnâsî ( radıyallahü anh ), Sultan Hasen Medresesi, Âsâr-in-
Âlimler ve diğer insanlar arasında çok meşhûr oldu. İnsanların
Nebeviyye Medresesi ve daha başka medreselerde ders
onun hakkındaki i’tikâdı çok güzel idi.
verdi. Câmi’ıl-Maksî’de hatîblik yaptı. Aynı zamanda ders de
okuttu. Bir müddet Sa’îd-üs-Sü’adâ Medresesi’nin meşihat
makamında bulundu. Oranın idâreciliğini yaptı. Sonra buradan
ayrılıp, Kâhire dışında bulunan bir hânegâha yerleşti. Orada
talebe okutmakla meşgûl oldu.
Birçok defa hacca gidip geldi. Bir sene, hacdan sonra
memleketine dönmeyip, Mekke-i mükerremede mücavir olarak
kaldı. Orada hadîs-i şerîf, kırâat ve başka ilimler okuttu. Sonra
memleketine dönerken, 802 (m. 1400) senesi Muharrem
ayının sekizine rastlayan Pazartesi günü, yolda, Kefâfe
Talebelerine çok iyilik ve ikramlarda bulunurdu. Onları bir
denilen konaklama yerinde vefât etti. Yıkanıp, kefenlendikten
araya toplar, fıkıh okuturdu. Yemeği beraberce yerlerdi.
ve cenâze namazı kılındıktan sonra, Uyûn-il-kasb denilen yere
kadar taşındı ve orada defn olundu. Kabri orada bilinmekte ve
Talebelerinin çoğu, ilimde çok ilerleyip, meşhûr âlimlerden
tanınmaktadır. Hacılar, oradan geçerken kabrini ziyâret edip,
oldular. İbn-i Hacer-i Askalânî, Veliyyüddîn-i Irâkî, Cemâleddîn
rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Aynı yerde, hac emîri
Bahâdır Cemâleddîn en-Nâsırî’nin kabri de bulunmakta olup,
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 172
ikisi aynı türbededir.
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 13
Ebnâsî hazretlerinin talebelerinden, sâlih ve fâdıl bir zât olan
Şihâbüddîn Ahmed bin Muhammed el-Eslemî, hocasının,
Bülkînî diye tanınan zâta şu menkıbeyi anlattığını haber
veriyor Ebnâsî, Allahü teâlânın izniyle, kabirde bulunan
mevtâların sözlerini işitirdi. Birgün bir kabristana gitmişti.
Orada yeni bir mezar gördü. Bu yeni mezarın sahibinin kim
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 437
5) El-A’lâm cild-1, sh. 75
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 19
olduğunu sormak üzere, mezarın yanına varıp selâm verdi.
Selâm verdiği şahıs, ya’nî kabirdeki kimse, iniltili bir şekilde;
“Ey Efendim! Bu râfizînin kabri yanında niçin duruyorsunuz?”
dedi. Ebnâsî hazretleri böylece, kabir sahibinin dünyâda iken,
EBÛ BEKR EL-CERÂ’Î
Eshâb-ı Kirâma düşman olanların yolunda olduğunu bu bozuk
i’tikâdının, cezasını çekmekte olduğunu anladı.
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve büyük müfessirlerden.
İsmi belli olmayıp, Ebû Bekr künyesi ile meşhûrdur. Babası
Bu hâdiseyi nakleden Şihâbüddîn el-Eslemî diyor ki: “Ebnâsî (
Zeyd ile, kardeşi Ömer-ül-Mâdî de, aynı künyeler ile tanınırdı.
radıyallahü anh ), bunu Bülkînî’ye anlatınca, bunun te’sîri ile
Lakabı Takıyyüddîn idi. Nesebi, Ebû Bekr bin Zeyd bin Ebî
Bülkînî’nin yüzü kıpkırmızı oldu. Gözyaşları akmaya başladı.
Bekr bin Zeyd bin Ömer bin Mahmûd el-Hasenî el-Cerâ’î ed-
Bir taraftan da; “Ben inandım. Bu hâdise doğrudur. Bu hâdise,
Dımeşkî es-Sâlihî’dir. “Cerâ’î” nisbeti ile meşhûr oldu. Cerâ’,
senin ne kadar yüksek bir zât olduğuna çok açık bir delîldir”
Nablus’un köylerinden olup, takriben 825 (m. 1422)
diyordu.”
senelerinde orada dünyâya geldi. 842 (m. 1438) senesinde
Şam’a geldi. Kâdılık vazîfesinde bulundu. Kıymetli eserleri
Bir defasında, bir mes’ele hakkında Ebnâsî hazretlerinden bir
vardır. 883 (m. 1478) senesinde Şam’da vefât etti.
fetvâ istenmişti. O da cevâbını orada bulunan birine yazdırıp,
suâli soran kimseye verdi. Daha sonra, fetvânın yazılışında bir
Ebû Bekr Cerâ’î, Kur’ân-ı kerîmin kırâatini Yahyâ el-
yanlışlık olduğu, bu sebeble fetvânın yanlış anlaşılacağı
Abdûsî’den okudu. Ayrıca ondan “Umde”, tefsîre dâir “Uzeyri”,
ortaya çıktı. Hemen fetvâyı götüren kimsenin arkasından onu
fıkıhta “Hırakî” ve “Nizâm-ül-mezheb”, “Milha” İbn-i Mâlik’in
tanıyan birisini gönderip, fetvâyı geri getirmesini emretti.
“Elfiye”sinin ba’zı bölümlerini, “Cem’ul-Cevâmî”nin üçtebirine
Giden kimse ne kadar aradıysa da, fetvâyı götüreni bulmak
yakınını, “Elfiye-i Şa’bân-i Âsârî”nin tamâmını ve daha başka
mümkün olmadı. Ebnâsî hazretleri de bu hâle çok üzüldü.
eserleri okudu. 842 (m. 1438) senesinde Dımeşk’a (Şam’a)
gelip, Takıyyüddîn bin Kandes’ten fıkıh ilmini tahsil etti. Ondan
Aradan çok az bir zaman geçmişti ki, fetvâyı götüren kimse
hiç ayrılmadı ve icâzet aldı. Fıkıh, usûl, ferâiz, Arabîyât,
gelerek, fetvânın yazılı olduğu kâğıdı denize düşürdüğünü,
me’ânî ve beyân ilimlerinde ondan çok istifâde etti. Hanbelî
tekrar yazılmasını istirhâm etti. Ebnâsî bu hâle çok sevinip,
âlimlerinden Şeyh Abdürrahmân bin Süleymân ile de devamlı
Allahü teâlâya hamdetti. Sonra, fetvâyı bizzat kendisi yazarak
bulundu. Şemseddîn es-Sîlî’den ve başka âlimlerden ferâiz
o kimseye verdi. Bu hâdiseye şâhid olanlar, fetvâyı taşıyan
bilgilerini okudu. Devamlı ilimle meşgûl oldu ve çok yükseldi.
kimsenin fetvâyı denize düşürmesinin, Ebnâsî hazretlerinin bir
Nihâyet Şam’daki Hanbelî mezhebi âlimlerinin fâzıllarından,
kerâmeti olduğunu anladılar.
üstünlerinden oldu. Ders ve fetvâ vermekte ve herkese faydalı
olmakta çok ilerledi. Kâdı yardımcılığı yaptı. Kıymetli kitaplar
yazdı. Bunlardan birisi, “Gâyet-ül-matlab fî ma’rifet-il-mezheb”
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 117
kitabıdır. Bu eserini, İbn-i Müflih’in fürû’âta (fıkhî mes’elelere)
dâir yazdığı eserini ve Hırakî’nin eserini kısaltarak, bir cild
hâlinde hazırladı. Ayrıca bir eseri de, “Hılyet-üt-tarrâz fî hıll-il-
EBÛ BEKR ES-SAKKÂF
elgâz”dır. Bunda da, Şafiî âlimlerinden Cemâleddîn-i
Esnevî’nin kitabından çok faydalandı. Biri de, “Et-Terşîh fî
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Abdürrahmân es-
beyânı mesâil-it-tercîh” kitabıdır.
Sakkâf’tır. Kerâmet sahibi bir zât idi. 831 (m. 1427) senesinde
vefât etti. Çok kerâmetleri görüldü. Ebû Bekr es-Sakkâf
Ebû Bekr Cerâ’î, Ba’lebek’te Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Şam’a
talebelerine, çölde acıktıklarında, henüz fırından yeni çıkmış
gelince, hocası Takıyyüddîn’e tâbi olarak, hadîs dinlemek
sıcak ekmek ikram ederdi.
husûslarında Şemseddîn-i Sehâvî’ye de arkadaş oldu. Kendi
kendine çok kitap mütâlâa etti. 861 (m. 1456) senesinden
İki kişi, Terim şehrine, ileri gelenlerden birkaçını ziyâret
sonra Kâhire’ye geldi. Orada kaldığı az süre içinde, ba’zı
maksadıyla gitti. Bir Cum’a günü idi. Önce Ebû Bekr es-
âlimlerin yanına gidip onlardan istifâde etti. Seyyid Nesâbe,
Sakkâf’ı aradılar. Onu câmide ibâdetle meşgûl iken buldular.
Şeyhülislâm Bülkînî, Celâleddîn-i Mahallî gibi âlimlerden çeşitli
Fakat o, güneş sararıp batıncaya kadar câmiden çıkmadı. O
“Müsned”leri okudu. Hepsinden icâzet aldı. Takıyyüddîn el-
iki kişi, onu beklediler. Bu esnada çok acıktılar. O zaman es-
Hısnî’den ve Kâdı İzzeddîn’den az miktarda mantık ve başka
Sakkâf onların yanına geldi ve bir örtü uzatıp: “Bunun
ilimleri okudu. Kâdı İzzeddîn ona, kendisinin nâibliğini
içindekini alınız” buyurdu. Onlar da örtüyü alıp açtılar, içinde
(yardımcılığını) yapmasını teklif etti. Aralarındaki sevginin
fırından henüz çıkmış sıcacık bir ekmek buldular ve
kopmasından korktuğu için kabûl etmedi. İbn-i Hümâm’ın,
doyuncaya kadar yediler. Geriye az bir şey kaldı. Onu da Ebû
derslerinde hazır bulundu. Ondan, Mısırlı birçok âlim, ilim
Bekr es-Sakkâf yedi.
tahsil etti. Kâhire’de çok fetvâ verdi. Çok hac yaptı. 875 (m.
1470) yılında yaptığı hacdan sonra bir müddet Mekke’de kaldı.
Burada da çok ilim tahsil etti. Orada, Müsned-i Ahmed İbni
Hanbel’in tamâmını, Necmeddîn bin Fehd’in huzûrunda
okudu. Müsned’in isnâdlarını nazım hâline getirmiştir. Bu
“Kaside”sine şu beyit ile başlamaktadır:
Ba’zı kimseler, ziyâret maksadıyla Terîm’e geldiler. Canları
kavrulmuş buğday ve et istedi. Ebû Bekr es-Sekkâf’ın
huzûruna çıktılar. Onun, canlarının istediği yiyecekleri getirip
ikram ettiğini gördüler. Ba’zısı yağmur suyundan istedi. Ebû
Bekr es-Sakkâf hizmetçisine dönüp; “Kabı al, en güzel su
kanalından doldur getir” dedi. Hizmetçi gitti, dediği sudan
“Bizi hidâyete ulaştıran Allahımıza hamd olsun!
doldurup getirdi. Ziyâretçiler suyu içtiler ve suyun son derece
O, bize nice ni’metler ihsân etti.”
tatlı ve lezzetli olmasına çok şaşırdılar.
Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “O, büyük bir âlim, sözleri fasih,
Ebû Bekr es-Sakkâf, birisinin bir kadınla evlenmek istediğini
dînine çok bağlı, kimseye sıkıntı vermeyen, insanların
duyunca; “Bu adam, o kadınla değil de, o kadının annesi ile
ihtiyâçlarını gidermeye çalışan, ilim ve amel ile nefsini terbiye
evlenecek. Annesi evlidir. Kocası onu boşayacak, o zaman bu
etmeye uğraşan bir zât idi.”
kişi bu kadını nikahlıyacak” buyurdu. Dediği gibi oldu.
Birgün hava kararıp, her taraftan şimşekler çaktı. Çok şiddetli
yağmur yağmaya başladı. Herkes bütün vadilerin su ile dolup
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 62
aktığını zannetti. Ebû Bekr es-Sakkâf; “Falan vadide hiç su
akmıyor” buyurdu. Gidip baktılar, dediği gibi olduğunu
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-11, sh. 32, 33
gördüler.
3) Şezerât-üz-Zeheb cild-7, sh. 337, 338
Birisi, Ebû Bekr es-Sakkâf hakkında ileri geri konuştu. EsSakkâf; “Bu kişinin iki ay sonra gözleri görmez olur.
Vefâtından sonra da evi zorla alınır” buyurdu. Orada
bulunanlar târihi yazdılar. Dediği gibi, iki ay sonra o kişinin
gözleri kör oldu ve evi, vefâtından sonra zorla alındı.
Vâlinin biri, dergâhın hizmetçilerine âit bir malı zorla alıp
Kâhire’de Meşhed-i Hüseyn denilen yerde büyüdü. Küçük
götürdü. Onlar da Ebû Bekr es-Sakkâf’ı vesile ettiler ve yardım
yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. İmâm Fahruddîn el-
istediler. Sabah olunca, vâli gasbettiği şeyleri gönderdi ve
Belbesî’den, Kur’ân-ı kerîmi kırâat-ı seb’a üzere okudu. İmâm
haklarını helâl etmelerini istedi. Böyle yapmasının sebebini
Fahruddîn el-Belbesî ona, kırâat-ı seb’ayı okutmak üzere izin
sorduklarında; “Bana şöyle bir zât geldi. Yaptığım işin doğru
verdi. Fıkıh ilmini Ebü’l-Feth el-Belkînî ve diğer âlimlerden
olmadığını ve aldığımı geri vermedikçe dönmiyeceğini söyledi.
tahsîl etti. Arabcayı Şemsüddîn Acemî’den öğrendi.
Beni korkuttu. Ben de derhâl aldığım malları iade ettim.
Şemsüddîn Şatnufî ile uzun süre beraber kalıp, onunla ilmî
Sahiplerinden rızâ ve helâllik taleb ettim” dedi.
mütâlâalarda bulundu. Vesimî’nin yanında bulunarak, ondan
güzel yazı yazma üzerine ders aldı ve yazısını güzelleştirdi.
Bir talebesi, yanında hanımı olduğu hâlde bir vadide yolunu
Zamanında yaşayan Tenûhî, Ebnâsî, Zeftâvî, Halâvî,
kaybetti ve şiddetli bir şekilde susadılar. O talebe, hocası Ebû
Süveydâvî, Gamârî, Merâgî, İbn-üş-Şeyha gibi âlimlerden
Bekr es-Sakkâf’ı vesile etti ve yardım istedi. O esnada uyudu.
çeşitli ilimleri tahsil etti.
Rü’yâsında, atına binmiş bir hâlde hocasını gördü ve hocası
ona; “Seni unutacağımızı mı zannedersin? Hoca talebesini
Ebû Bekr ibni Hıllikân, ilk önce sarayda hizmetçilere ders
unutmaz” dedi. O esnada uyandı. Karşısında, elinde su
verme husûsunda gayret sarf etti. Onun tedris halkasından
kırbası olan birisi duruyordu. Getirdiği suyu içip, kaplarını
çok kişiler yetişti. İbn-i Haldûn’un kâtipliğini yaparak ve birçok
doldurdular. Sonra da o kişi, gidecekleri yolu ta’rîf etti.
eserleri eliyle yazarak geçimini te’min etti. Bir süre Ezher
yakınında göçebelerle beraber kaldı. Celâlüddîn Belkînî’ye
Ahmed bin Ali Habbânî, bayram masrafını te’min etmek için
nikâh akidlerinde vekîllik yaptı. İki defa hacca gitti. Birincisinde
Terîm’e geldi. Yolda Ebû Bekr es-Sakkâf ile karşılaştı. Ebû
annesiyle birlikte gitmişti. Annesi orada vefât etti. Ebû Bekr
Bekr es-Sakkâf, ona ihtiyâcını sorunca; “Çoluk-çocuğuma
İbni Hıllikân, ba’zı çok zarurî hâllerde, oğlu ile birlikte Şam’a
sarfetmek için üç dirheme ihtiyâcım var” dedi. Es-Sakkâf da;
ticâret için gitti.
“Çok geçmeden aradığını bulacaksın” buyurdu. Nihâyet Erciş
denilen yerde, Ali bin Mûsâ adında biri ihtiyâcı olan üç dirhemi
Ondan, ileri gelen birçok kimseler hadîs dersi dinledi. Buhârî
verdi. Ahmed bin Ali, oradaki dostlarından da istedi ise de, üç
ve Şifâ’yı ondan okudular. Ebû Bekr İbni Hıllikân, hayır sahibi,
dirhemden fazlasını bulamadı.”
sakin, mütevâzî, yapılan iyiliklere fazlasıyla karşılık veren bir
zât idi. Onun “Musannef fî Sınâat-iş-Şühûd”, “Menseh” ve
“Kasîdet-ün-fil-Kâ’be” adlı eserleri vardır.
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 262
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 67
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-11, sh. 52
EBÛ BEKR İBNİ HILLİKÂN
Şafiî Mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin Ali bin Abdullah
bin Ahmed bin Muhammed bin İbrâhim bin Ebû Bekr’dir. ElMeşhedî el-Kâhirî nisbetiyle de bilinir. 770 (m. 1369)
EBÛ BEKR SÜYÛTÎ
senesinde Kâhire’nin Meşhed-i Hüseyn mevkiinde doğdu. 855
(m. 1451) senesinde Kâhire’de vefât etti. Orada Sûfiyye
Şâfiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ebû Bekr bin
kabristanına defn edildi. Soyu, Ca’fer bin Yahyâ bin Hâlid bin
Muhammed bin Sâbıküddîn Ebû Bekr el-Hudayrî es-Süyûtî’dir.
Bermek’e kadar ulaşır.
Celâleddîn Abdürrahmân-ı Süyûtî’nin babasıdır. Asıl ismi belli
olmayıp, “Ebû Bekr” künyesi ile tanınırdı. Lakabı
“Kemâleddîn”, künyesi ise “Ebü’l-Menâkıb” idi. “Süyûtî” nisbeti
“Bugün dolaştık durduk, içecek bir soğuk su dahî ikram eden
ile meşhûr oldu. Takriben 804 (m. 1401) senesi Zilka’de
olmadı. Keşki, bu vaktimi ibâdet ile geçirmiş olsaydım. Bizim
ayında Süyût beldesinde dünyâya geldi ve orada yetişti. Fıkıh,
için daha çok iyilikler hâsıl olurdu.”
usûl, kelâm, nahiv, sarf, me’ânî, beyân, ferâiz, hesâb, mantık
ve vesaik (vesîkalar) ilimlerinde derin bilgiye sahipti. Kâhire’ye
Mekke kadılığına ta’yin edildiği rivâyet edilmekle beraber, bu
gitmeden önce, memleketinde kadılık yaptı. Bundan bir
husûstaki haberler ittifâk hâlinde değildir. Herkesin yanında
müddet sonra Kâhire’ye gitti. Allâme Kayâtî’den hiç
büyük bir yeri vardı. Dindar bir zât olup, kadı iken hüküm
ayrılmayıp, ondan çok ilim tahsîl etti. Fıkıh, usûl, kelâm, nahiv,
verme husûslarında çok araştırma yapardı. İzzet ve şeref
i’râb, me’ânî ve mantık ilimlerini ondan öğrendi. Allâme Kayâtî,
sahibi olup, tek başına bulunmaktan çok hoşlanırdı. Kendisine
829 (m. 1425) senesinde ders vermesi husûsunda ona icâzet
yapılan eziyetlere çok sabırlı idi. Kur’ân-ı kerîm kırâatına
verdi. Şeyh Bâkır ve Hâfız İbn-i Hacer’den hadîs ilmini aldı.
(okumasına) çok düşkündü. Her Cum’a bir hatim tamamlardı.
İbn-i Hacer ile “Sahîh-i Müslim”i okudu. O, bunu 827 (m. 1423)
senesinde Şeyh Burhâneddîn bin Hıdr’ın hattı ile zabt etmişti.
Kur’ân-ı kerîmi, Şeyh Muhammed Cîlânî’den okudu. Yine
Şeyh İzzeddîn el-Kudsî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi.
Çok ilim toplayıp, her birinde mütehassıs oldu, her ilimde
yükseldi. Çok güzel yazı yazardı. Terki (devlet adamlarının
emir ve hükmünü bildiren yazı) san’atında nihâyete ulaşmıştı.
Onun inşâ’daki (yazısının güzelliğinde) yüksekliğini gören her
kimse, bunu ikrâr ederdi. Asrının bütün âlimleri, bundaki
üstünlüğü, kabûl etmişlerdi. Uzun seneler ders okutup fetvâ
verdi. Kâhire’de kadılık yapan birçok kimselerin
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: 1-Şerh-i elfiye Haşiyesi:
İbn-ül-Mûsânnifîn “Elfiye Şerhi”ne yaptığı haşiyedir, 2-Şerh-i
Adûd Haşiyesi: Buna “Şerh-ül-Akâid-il-Adûdiyye” de denir.
Bundan çok az şey yazmıştır. 3-Edeb-ül-kazâ Haşiyesi, 4Risâletün alâ i’râbi kavl-ü-minhâc, 5- Ecvibetü i’tirâzât-ı İbn-ilMukrî alel-Hâvî: İbn-i Mukrî’nin “Hâvî’ye olan i’tirâzlarının
cevaplarıdır.
Ayrıca onun, “Kitâbün fis-sarf’ ve “Kitâbün fit-tevkî” adında iki
eseri daha vardır.
yardımcılığında bulundu. Her yönüyle övülen bir yaşayışı
vardı, iffet ve nezâket sahibiydi. Şeyhûniyye Câmii’nde fıkıh
derslerini okutmak üzere ta’yin edildi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 72
Tûlûniyye Câmii’nde hatîblik yapardı. Kendi yazdıklarından
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 441, 442
hutbe okurdu. Kâdı’l-kudât Şerefüddîn Menâvî, onun yazdığı
hutbeleri kendisinden isteyip, kaledeki hâdiseli zamanlarda
3) Keşf-üz-zünûn sh. 95-96
bunlarla hutbe îrâd ederdi. Halife Müstekfâ-billah’a İmâm oldu.
Onun yanında çok i’tibâr görür ve kendisine ta’zim, hürmet ve
4) Ed-Dav-ül-lâmi cild-11, sh. 72, 73
saygı gösterilirdi. Ondan başka hiçbir kimse bu iltifâta
kavuşmamıştı. 855 (m. 1541) senesi Safer ayının ikinci
gecesi, akşam ezanı vaktinde vefât etti. Cenâze namazını,
Kâdı’l-kudât Şerefüddîn Menâvî kıldırdı. Kabri, Karâfe
EBÜ’L-ABBÂS KUDSÎ (Ahmed bin Abdullah)
kabristanında Şemsüddîn İsfehânî’nin yanındadır. Vefâtı
üzerine birçok mersiyeler yazıldı.
Kudüs’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi,
Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin Dâvûd bin Amr bin Ali
Oğlu Celâleddîn-i Süyûtî diyor ki: “Kâdılardan birisinden
işitmiştim. Onun anlattığına göre, birgün babam, şehrin
eşrafından birisini ziyârete gitmiş. Akşama kadar onun
yanında kalmış. O kadar çok susamış ki, susuzluğundan
nerede ise bayılacak hâle gelmiş. Bunun üzerine demiş ki:
bin Abdüddâim el-Kenânî’dir. Aslen Kenan diyârından olup,
Kenânî, Makdisî ve Mecdelî nisbetleriyle tanınırdı. Nesebi,
İmâm-ı Mâlik hazretlerine kadar ulaşmaktadır. Ebü’l-Abbâs
Kudsî diye meşhûr oldu. Lakabı Şihâbüddîn’dir. 809 (m. 1406)
senesinde Mecdel’de dünyâya gelip, orada yetişti. 870 (m.
1465) senesi Cemâzil-âhır ayının onaltıncı günü Mısır’da vefât
Velhâsılı o Mısır’da, Şam’da, Mekke’de ve daha başka
etti. Karâfet-i Sugrâ kabristanına defnedildi.
şehirlerde bulunan asrının âlimlerinin çoğundan ilim aldı.
Buralara nice kerreler gidip geldi.
Memleketinde, Abdullah bin Huld’un yanında Kur’ân-ı kerîmi
ezberledi, Kur’ân-ı kerîmin tecvidini, “İbn-i Ebî Beyd” diye
İzzeddîn bin Furât ve daha birçok âlim, ona icâzet verdiler.
meşhûr olan Şemseddîn Muhammed bin Mûsâ’dan ve Mecdel
kadısı Cemâleddîn Mahmûd bin Harûn’dan okuyup öğrendi.
Mekke’de, kırâat âlimlerinden Şeyh Muhammed Geylânî ile
“Minhâc” kitabını ezberledi. Ayrıca; hadîs, sarf, nahiv, mantık
karşılaştı. Ondan da çok ilim tahsil etti. Bu ilimde çok yükseldi.
ve hesâb (matematik) ilimlerine dâir çok kitabı okuyup
Kâyâtî, Vanâî, İbn-i Kâdı Şühbe, Bulkînî, Abbâdî ve daha
ezberledi. Ezberlediği bu eserleri birçok âlime arzedip dinletti.
birçok âlim, ders ve fetvâ vermek husûsunda ona izin verdiler.
İlim tahsili için, ilk önce memleketinden Gazze’ye, sonra
Onun; tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, edebiyat ilimlerine dâir
Rumeli’ye, sonra Beyt-i Makdis’e (Kudüs’e), sonra Kâhire’ye
ezberlediği birçok kitaplar ve bölümler vardır. Hadîs-i şerîfleri
ve daha sonra da Mekke’ye geldi. 844 (m. 1440) senesinde
bilmekte, sahih ve zayıf olduklarını ayırmakta pek mahirdi.
Mekke’de kaldı. Bu şehirlerin herbirinde; fıkıh, usûl, kelâm,
Okuduklarını hemen ezberlerdi. Bunun için birçok meclislerde
Arab edebiyatı, ferâiz, hesâb, arûz ilimleriyle meşgûl oldu.
va’z ve nasihat verirdi. Her ilimde zamanının bir tanesiydi.
Şihâbüddîn Ahmed bin Âmir (Kettânî lakabı ile meşhûr), İbn-i
Ebî Beyd, Burhâneddîn İbrâhim bin Ramadan el-Basîr gibi
birçok âlim ona icâzet verdiler. Dımeşk’da Alâüddîn-i Buhârî
ile karşılaştı. Onun derslerini dinledi. Dâima, onun ders
halkasının en arkasında otururdu.
Ebü’l-Kâsım Nüveyri’den de çok çeşitli ilimleri öğrendi.
Bundan ve Alâüddîn-i Kâbûnî ile Hanefî âlimi Nâsıruddîn-i
lyâsî’den de Arabîyât bilgilerini okudu. Fıkıh, usûl-i fıkıh, nahiv,
lügat ve hadîs ilimlerinde, Rislân’dan çok istifâde etti. Ayrıca o
zât, ona çok va’z ve nasihat ederek Allahü teâlânın emirlerini
bildirirdi. İzzeddîn-i Kudsî, İbn-i Kâdı Şühbe Harîrî, Şihâbüddîn
bin Âyid, Şemseddîn el-Mahmerâ, Bulkînî, Şerefüddîn-i Sübkî,
Cemâleddîn-i Emşâtî gibi âlimlerden çeşitli ilimleri aldı.
Emşâtî’den; arûz bilgilerini öğrendi. Kayâtî ve Vanâî’den de;
fıkıh, Arab edebiyatı, usûl-i fıkıh, kelâm ve daha başka ilimleri
İzzeddîn-i Kudsî diyor ki “Onun va’z ve nasihat vermedeki
derecesi o kadar yükseldi ki, Zeyneddîn-i Kureşi’den sonra
benim va’z kürsüme, onun gibisi çıkıp va’z etmemişti.”
İbn-i Ebî Azibe diyor ki: “Onun ezberledikleri, Zeyneddîn-i
Kureşî’den daha çoktu.”
Şeyh İbn-i Hacer diyor ki: “O, Kudüs’de ilimle çok meşgûl oldu.
Çok zekî olup, okuduklarını ve işittiklerini hemen ezberlerdi.
Sözleri herkes tarafından beğenilip kabûl edildi. Va’z ve
nasihat vermekte pek mahirdi. Yanına çok kimseler toplanırdı.
O, Hanefî âlimlerinden Ebü’l-Bekâ’ bin Ziyâ’dan çok nakillerde
bulunurdu, İnsanların ondan istifâdesi çok oldu. Birçok
talebesi oldu. Fetvâlarını, yazıp verirdi. Mescidde va’z ettiği
için, halk ve ba’zı âlimler, yanında toplanırdı.”
tahsil etti. “Kırâat-ı erba’a-i aşere” hakkında yazılmış ba’zı
Herkes tarafından sevilir ve medhedilirdi. Şam halkının çoğu
kitapları, Şemseddîn-i Kabâkâbî’den dinleyip öğrendi. Abbâdî,
onu tanır, hürmet ve saygı gösterirlerdi. Kendisine ba’zı
Ebü’l-Esbât Remli, Şemseddîn-i Mekkînî ve Ammâd bin Şeref
memleketlerin kadılığı teklif edilmesine rağmen kabûl etmedi.
gibi âlimlerden de çeşitli ilimleri okuyup öğrendi.
Tâceddîn bin Garâbîlî’den hadîs ilmini öğrendi. Şeyh İbn-i
Hacer ile uzun zaman kalıp, hadîs ilmine dâir çok mes’eleyi
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 300
okudu. Onun imlâ (yazdırma) derslerinde de bulundu.
Mekke’de Zeyneddîn bin lyâs’dan da hadîs-i şerîf dinledi.
Ayrıca ondan, Ebî Amr’ın kırâatini da okumuştu. Ebü’l-Feth
Merâgî, Muhib bin Nasrullah Bağdadî, Bisâtî, Zeyneddîn-i
Zerkeşî, Kubâbî, Tedmirî, İzzedîn-i Kudsî, Sa’d bin Dîrî, Âişe-i
Hanbelî gibi âlimlerden de çok hadîs-i şerîf dinledi.
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 363, 366
EBÜ’L-BEKÂ EL-BEKRÎ
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 214
Fıkıh ve usûl âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
5) El-A’lâm cild-6, sh. 194
Abdürrahmân’dır. Künyesi Ebü’l-Bekâ, lakabı Celâleddîn’dir.
Celâl Bekrî ismiyle tanınmıştır. 807 (m. 1404) senesinde
Dehnût’da doğdu. 891 (m. 1486)’de vefât etti. Doğduğu yerde
ilim tahsiline başladı. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra
fıkıh ilmi öğrenmeye başladı. Vâsıtî’nin fıkıh ilmine dâir
“Tahrîr” adlı eserini ezberledi. Ayrıca diğer ba’zı fıkıh
kitaplarını da okuyup, nahiv ilmini öğrendi. Fıkıh ilmini, dedesi
Ahmed bin Muhammed’den öğrendi. Dedesinin vefâtından
sonra Mısır’a gidip yerleşti. Mısır’a gittiğinde henüz yeni bülûğ
çağına girmişdi. Orada Takî bin Abdülbârî ed-Darir’den, sonra
Sıbt İbni Lebân’dan fıkıh okudu. Yine bu zâttan, usûl ve hadîs
ilmini öğrendi. Sahih-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim’i defalarca
okudu. Ayrıca Zeki Meydûmî, Zeyn el-Kumnî, Şemseddîn
Bermâvî’den fıkıh okudu. Veliyyüddîn Irâkî’nin verdiği fıkıh
derslerine katıldı. Kâyâtî’den de usûl ilmine dâir ders aldı. Bu
zâttan “Cem’ul-Cevâmi”yi okudu. Fıkıh ilminde, fıkıh bilgilerini
ezberlemek ve öğrenmekte, fıkıh usûlünde ve Arabcada çok
ilerleyip, meşhûr oldu. İki defa hacca gitti. Mücavir olarak
Mekke’de kaldı.
Kudüs’e de gidip, mescid-i Aksâ’yı ziyâret etti. Bir ara kadı
nâibliği, sonra İskenderiyye’de kadılık yaptı. Daha sonra bu
vazîfeden alındı. Bunun üzerine Kâhire’ye döndü. Ders ve
fetvâ vermekle meşgûl oldu. Daha sonra Ebü’l-Feth bin
Kâyâti’nin vefâtı üzerine Baybarsiyye Medresesi meşihatlığı
(baş müderrisliği) yaptı. Asrında, bilhassa Şafiî mezhebi fıkıh
bilgilerini ezberlemesiyle meşhûr olmuştur. Şafiî mezhebi fıkıh
bilgilerindeki ilmiyle emsallerini geçmiştir. Bu vasfından dolayı
hürmet görmüş ve hâli takdîr edilip sevilmiş bir zât idi. Eserleri
EBÜ’L-BEREKÂT EL-ASKALÂNÎ (Ahmed bin İbrâhim)
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi ve tarihçi. İsmi, Ahmed bin İbrâhim
bin Nasrullah bin Ahmed bin Muhammed bin Ebü’l-Feth bin
Hâşim bin İsmâil el-Kenânî el-Askalânî el-Mısrî’dir. Lakabı
“İzzeddîn” ve künyesi de “Ebü’l-Berekât” idi. Aslen Askalân
beldesindendir. 800 (m. 1398) senesi Zilka’de ayında
Kâhire’de doğdu ve bu şehirde yetişti. Fıkıh âlimi ve tarihçi idi.
Mısır’da Sâlihiyye Medresesinde Hanbelî mezhebi reîsliği
onunla nihâyet buldu. Kadirî tarikatına mensûb idi. Kâhire’de
Kâdılık vazîfesine ta’yin edildi. Yaşayışı, herkes tarafından
medhedildi, övüldü. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Çok ilim
sahibi olup, kıymetli eserleri vardır. 876 (m. 1471) senesi
Cemâzil-evvel ayında Kâhire’de vefât etti.
Ebü’l-Berekât Askalânî, yeni doğduğu sırada babası vefât
etmişti. Onu, annesi büyütüp yetiştirdi. Küçük yaşta Kur’ân-ı
kerîmi ezberleyip, tecvidini ve “Muhtasar-ı Hırakî’yi”
Zerâtîtî’den okudu. Bu eserin tamâmını, Kâdı Mecdüddîn
Sâlim’e, ba’zı bölümlerini de âdeti üzere Şemseddîn-i
Şâmî’ye, sonunu da Ebü’l-Fadl bin İmâm-ı Magribî’ye arz edip
dinletti. Ayrıca İbn-i Mâlik’in “Elfiye”si, “Tûfî”, Beydâvî’nin
“Tavâlî”si, Şüzûr-iz-zeheb” ve “Milha” adındaki eserleri de
Ebü’l-Fadl’a arz etmişti. “Milha”nın yarısını bir gecede
ezberlemişti.
şunlardır: “Şerh-ül-Minhâc”, “Şerh-i Ravd”, “Şerh-i Tenkîh-ül-
Fıkıh ilmini, Mecdüddîn-i Sâlim’den, Alâüddîn bin Muglî’den,
Lübâb”, “Behcet-ür-râgıbîn”, “Şerh-i Tedrîb”, “Şerh-i Muhtasar-
Muhib bin Nasrullah’dan ve daha birçok âlimden okuyup
ı Tebrîzî”. Sahîh-i Buhârî’yi de şerh etmeye başlayıp, bir
öğrendi. Arab dili ve edebiyatına âit ilimleri de, Şemseddîn
miktar şerhetmiştir.
Busayrî’den ve birazını da Şatnûfî ve başka âlimlerden
öğrendi. Tefsîr ilmini, Şemseddîn bin Dîrî’den okudu. Ba’zı
mes’eleleri, Burhâneddîn-i Beycûrî’den sorup öğrendi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 134
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 284
Bisâtî’nin ilim meclislerinde tek başına bile hazır bulunuyordu.
İbn-i Mezrûkî’nin, Abdüsî’nin, Celâleddîn Belkînî’nin
derslerinde onların yardımcılığını yapardı. Bunlarla birlikte,
Mecdüddîn, Şemseddîn-i Bermâvîyîn, Bedreddîn bin
3) Keşf-üz-zünûn sh. 1626
Demâminî, Takıyyüddîn-i Fâsî, İzzeddîn bin Cemâ’a gibi daha
birçok âlimden istifâde etti. İzzeddîn bin Cemâ’a’nın; me’âni,
mukaddesi (Mescid-i Aksâ’yı) ve Halîlürrahmân Mescidi’ni
beyân, hadîs ve daha başka derslerine çok gidip ta’kib etti.
ziyâret etti.
Şemseddîn-i Irâkî’nin ferâiz ve başka derslerinde hazır
bulundu. İlm-i vakt, târih ve diğer ilimleri de Şihâbüddîn-i
Bu ziyâretleri sırasında, Kubâbî ile de karşılaştı. O, kendisine
Berdînî’den, Makrîzî’den ve Aynî’den aldı. İzzeddîn
icâzet verdi. Remle’de Şihâbüddîn İbni Rislân ile bir araya
Abdüsselâm el-Bağdâdî’den de; tefsîr, Arabîyyât, usûl-i fıkıh,
geldi. Ondan “Zühd” manzûmesini okuyup öğrendi ve onun
kelâm, me’ânî, beyân, mantık, hikmet ve diğer ilimleri okudu.
düzeltilmesi husûsunda kendisine izin verildi. Ona hürmet ve
Bu zâttan istifâdesi çok yüksek oldu. İbn-i Sâig’den de yazarak
saygıda çok rağbet gösterdi, iki kerre Şam’a gitti. Birincisinde,
çok şey aldı. Zeyneddîn Ebû Bekr el-Hâfî’nin zikir telkini ile
o beldenin hâfızı İbn-i Nâsıruddîn ile karşılaştı. Çok ikramlarda
beraber tasavvuf yoluna meyledip, hırka giydi. Burhâneddîn-i
bulundu. İkincisinde, Burhâneddîn Bâ’ânî ile karşılaşıp, nesir
el-Kâvî’nin sohbetlerinde bulundu. O da, dayısı Cemâleddîn
olarak yazdığı eserlerini, kendi lafzından ona dinletti. Câmi-i
Abdullah’dan ve annesi Âişe’den bu hırkayı giymişti. Keza
Benî Umeyye’nin İmâmı, Zeyneddîn Abdürrahmân bin Şeyh
Şemseddîn Zerâtîtî, Şemseddîn-i Şâmî, İbn-i Mısrî, İbn-i
Halîl el-Kâbûnî ile de buluştu. Yine Dimyat ve Mahille’ye
Baytar, Şeref İbni Küveyk ve Şeref Yûnus Vâhî, Şihâbüddîn-i
gelince de, bu beldelerin ve köylerinin birçok büyük âlimi ile
Vâsıtî, Tarrâyînî gibi âlimlerden de hadîs-i şerîf dinledi.
karşılaşıp, birbirlerinden istifâde ettiler. Şâirleri ile
Sehâvî’nin hocasından da hadîs-i şerîf dinledi. Veliyy-ül-Irâkî,
müzâkerelerde bulundu. Onların topladığı, te’lîf ve tasnif ettiği
Halîl-ül-Kuraşî, Zeyn-üz-Zirkeşî, Cemâleddîn bin Fadlullah,
eserlerinden çok faydalandı. Onlardan nazım veya nesir
Kemâleddîn bin Hayreddîn, Muhib bin Nasrullah el-Fâkûsî,
olarak çok eser hazırladı. Onun bu hali kendisini meşhûr
Tâceddîn-i Şerâbîsî ve daha birçok âlimden de hadîs-i şerîf
etmişti. Bu şöhretinden sonra, evi âlim ve fâzıllarla dolup
dinleyip ilim öğrendi. Zeyn-ül-Irâkî ve Ebû Bekr Merâgî,
taşmaya başladı.
Cemâleddîn bin Zâhire, İbn-i Cezerî ve daha birçok âlim, ona
icâzet verdiler.
Bedreddîn Bağdâdî’den sonra, Kâhire’de Hanbelî kadılığına
ta’yin edildi. Bu vazîfelerine ilâveten Sâlihiyye, Eşrefiyye-i
Hocası Mecdüddîn Sâlim’in kadılığında ona yardım ederdi. Bu
Kadime, Nâsıriyye, Câmi-i İbn-i Tûlûn, Şeyhûniyye ve Câmi-i
sırada daha 17 yaşında idi. Orada, kadı yardımcılığına kadar
Ezher gibi medreselerdeki derslerini de yürüttü. Talebelerine
yükseldi. Hocası ona, yardımcılık elbisesini giydirdi. Hocasına
ve kendisine gelip gidenlere karşı tevâzu ve ünsiyette o kadar
Cemâliyye ve Hasîniyye medreselerinde de yardım ederdi.
çok ileri gitmişti ki, bunda kendisini geçen olmadı. Eserlerinin
Hattâ bu derslerde, şehrin vâlisi de bulunurdu. Ondan daha
çokluğu ile beraber, iffetine, asâletine ve güzel huylarına dâir
büyük âlimlerin orada hazır bulunmasına rağmen, vâli onu hep
çok şey bildirildi. Ayrıca o, Mısır’da ve başka yerlerde kadılık
önde tutardı. Yine, Hasîniyye’deki Câmi-i Melik’deki hutbeleri,
yaptı. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendinden büyük âlimler
İbn-i Baba Câmii’ndeki hadîs derslerini ve bundan sonra da
de, ondan hadîs-i şerîf dinlediler.
Eşrefiyye (Barsbay) Medresesi’ndeki fıkıh derslerini buna
okuturdu. Bunlardan başka, daha birçok dersleri okutmak işini
ona havale etmişti. Sefer için kadılık vazîfesinden ayrıldığında,
bu vazîfeyi ona verirdi. Ayrıca o, İbn-i Muglî’nin de kadılık
vazîfesinde yardımcılığını yaptı.
Askalânî, ilk defa 815 (m. 1412) senesinde hacca gitti. Sonra
853 (m. 1449) senesinde tekrar hac yaptı. O sene, Medîne-i
münevverede Seyyid Afîfüddîn el-Îcî ile buluştu. Ondan,
Ravda-i mutahheranın yanında söylediği “Kasîde”sini dinledi.
O da Askalânî’nin burada yazdığı “Kaside”yi ondan dinledi. İki
haccı arasında ve bundan sonra pekçok kerreler Beyt-ül-
Askalânî; mescid, medrese, sebîl, sarnıç ve her türlü hayır ve
hasenat cinsinden daha birçok şeyler yaptırdı. Onun evinde,
muhtaçlardan pekçok kimseler toplanır, o da onların ihtiyâcını
gidermeye çalışırdı.
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1-Nazmü usûl-i İbn-ü-Hâcib
ve tavdîhihî, 2-Muhtasar-ül-muharrer fil-fıkıh, 3-Tavdîh-ülElfiye ve şerhuhâ, 4-Tenbîh-ül-ahyârı mâkile fil-menâmî mineleş’âr.
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 205, 206, 207
Sirâcüddîn Ömer Bilbîsî ile berâber, İbn-i Cemâ’a’nın “ElMensek-ül-Kebîr” adlı eserini ve şerhini İzzeddîn Abdüsselâm
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 144
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 321
4) El-A’lâm cild-1, sh. 88
Bağdadî, Kemâleddîn bin Hümâm, Selâmullah, Nûreddîn elBûşî gibi büyük âlimlerden okudu. Hâfızası çok kuvvetli ve çok
zekî idi. Ders okutmak ve fetvâ vermek husûsunda çok
âlimlerden icâzet aldı. Şeyh Midyen, Seyyid Safiyyüddîn îcî ve
Seyyid Afifüddîn Îcî ile arkadaşlık yaptı. 849 (m. 1445)
senesinde üçüncü defa Kâhire’ye geldi. Bu gelişinde ekseriya
Kemâleddîn bin Barizî ve Bedreddîn Bağdâdî’nin derslerine
devam ederdi. Ba’zı yerlerde hatîblik vazîfesinde de bulundu.
EBÜ’L-FADL HATÎB (Muhammed Kemâl)
Ebü’l-Fadl’ın kardeşleri de âlim kişilerdi. Fakat Ebü’l-Fadl
Hadîs ve Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
onlardan daha meşhûr oldu. Efdâliyye Medresesi’nde
Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin
müderrislik yaptı. Mekke’den Kâhire’ye gelişinde çok rahat etti.
Abdülazîz bin Kâsım bin Abdürrahmân el-Kemâl en-Nevîrî’dir.
Devlet adamlarından çok i’tibâr gördü. Makam sahiblerinden
Hâşimoğulları sülâlesine mensûptur. Nisbeti Mekkî, künyesi
gelen hediyelerin yanında, her günlüğüne bir dirhem maaş
Ebü’l-Fadl olup, Ebü’l-Fadl el-Hatîb diye meşhûr olmuştur. 827
tahsis edildi. Sultan da ayrıca hediyeler verdi. Ezher’de vâ’izlik
(m. 1424) senesi Rebî’ul-evvel ayında Mekke’de doğdu. 873
yaptı. Çok güzel ve te’sîrli konuştuğundan, va’zları çok
(m. 1469) senesi Ramazan ayında Kâhire’de vefât etti.
kalabalık olurdu. Derslerine ve sohbetlerine, âlimler ve devlet
büyükleri katılırdı. Burada Ünü fazlalaştı, makamı, yükseldi.
O doğmadan sekiz gün önce, babası vefât etti. Büyük
Sâlihlerle, faziletli kimselerle, âlimlerle beraber olmak onun
kardeşinin yanında büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını
âdeti idi. Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Beni çok sever ve
öğrendi. Daha sonra ezberledi. Ebû Amr’ın huzûrunda ders
yakınlık gösterirdi. Çok tevâzu sahibi idi. Beni, kardeşi Ebü’l-
dinledi. Mûsâ el-Megrâvî’den “Minhâc” kitabını okudu.
Kâsım gibi severdi. Mü’minleri çok sever, münâfıklara çok
Mekke’de Cemâleddîn bin Ebû Yezîd Semerkandî Hanefî’nin
fazla kızardı. Çok hayır işlerdi.”
Cemâlüddîn Bengâlî Hindî ve Burhânüddîn Bengâlî Hindî’nin
yanında nahiv ve fıkıh usûlü dersleri aldı. Ebû Sa’r Hanbelî,
Birkaç defa Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Buradan Şam’a ve
Ebü’l-Meâlî Sâlihî, Ebü’l-Feth Merâgî, Takıyyüddîn bin Fehd
başka şehirlere de gitti. Her gittiği yerde büyüklüğünü takdîr
ve daha başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi, ilim öğrendi.
eder, saygı gösterirlerdi. Gittiği yerlerde hadîs-i şerîf rivâyet
Yirmidokuz yaşında iken Tedmerî, Kabâbî, Necmeddîn bin
eder, va’z eder, ders okutur, fetvâ verirdi. Her mecliste
Hacî, İbn-i Nâzır es-Sâhibe, Tâcüddîn bin Berdes ve kardeşi
konuşur, Sahîh-i Buhârî’den ba’zı hadîs-i şerîfleri açıklardı.
Alâüddîn, Kılvetâti, Şemseddîn Şâmî ve ba’zı âlimlerden
Zamanının büyük âlimlerindendi. Hâfızası çok kuvvetli olup,
icâzet aldı.
aynı zamanda çok zekî idi. Çok güzel yazı yazar, güzel
konuşurdu. Konuşmalarında çok serbest ve rahat olup, hiç
844 (m. 1440) senesinde ilim öğrenmesi için, kardeşi onu
tutulmazdı. Âlimler ve halk tarafından hürmet edilir ve sevilirdi.
Kâhire’ye götürmüştü. Daha sonraları kendisi yalnız olarak
Heybetli olmakla beraber, mütevâzi idi. Çok cömert idi.
gitti. Kâhire’de Kâyâtî, Venâî ve bunlar gibi büyük âlimlerden;
Herkesin hatırını sorar, gönlünü alır, insanlarla dost olurdu.
fıkıh nahiv, hadîs dersleri aldı. Seyyid Fahreddîn Şîrâzî’den
Yanına gelenlere, makamı ile de yardımcı olurdu.
akâid ilmi öğrendi. İzzeddîn Hanbelî, Şemseddîn Muhammed
Talebelerinin iyi yetişmesi için çok çalışırdı.
bin Ebi’l-Hayr Menüfî’den de ilim öğrendi. Medîne-i
münevverede Muhib Mutrî, Şihâbüddîn Cerîrî. Ebü’l-Kâsım
Ona Mısır diyarının kadılığı teklif edildiyse de, kabûl etmedi.
Nevîrî’den usûl-i fıkıh, nahiv, sarf, mantık, dersleri aldı. Hattâ,
Zâten buradaki şöhreti kadılıktan daha yüksek idi. İbn-i
Nevîrî’den çok istifâde etti ve onun fıkıh derslerinde bulundu.
Mulakkîn’den sonra Şâfiîlerin müderrisliğinde bulundu. Rûhu
çıkacak âna gelinceye kadar şuurunu kaybetmedi. Vefât
edinceye kadar herkese nasihat ederdi. Vefât edince, çok
Çeşitli ilimlerde büyük âlim oluncaya kadar, ilimle meşgûl
kalabalık bir topluluk cenâze namazını kıldılar. İmâm-ı
olmaktan geri durmadı. Edebiyat ilimlerinde büyük âlim oldu.
Şafiî’nin yakınına defnettiler. Sahîh-i Buhârî’ye şerh yazmıştır.
Bunun yanında, hutbe kitabı ve daha başka eserleri vardır.
Ebü’l-Hasen Süyûtî, güzel yazı yazardı. Kendisi ve başkaları
için pekçok kitap yazdı. 835 (m. 1431) senesinden sonra
Asyût’daki medreselerin idâreciliğini yaptı. Bu medreseler
Şerîfiyye, Fâiziyye, Bedriyye ve Hudayriye medreseleridir.
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 32
Karakoca Hasenî Medresesi’nde de hatîblik ve imamlık yaptı.
İbn-i Hacer onu över ve sözlerini dinlerdi. Veliyyüddîn Irâkî,
Ebü’l-Hasen’e; “Fazilet sahibi bir kimse” derdi. Şemseddîn
Sehâvî diyor ki: “Ben, Ebü’l-Hasen Süyûtî ile defalarca
EBÜ’L-HASEN SÜYÛTÎ (Muhammed bin Ebî Bekr)
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin
Ali bin Hasen bin Mutahhir bin Îsâ’dır. Lakabı Salâhaddîn,
künyesi Ebü’l-Hasen olup, nisbeti Süyûtî’dir. 783 (m. 1381)
senesinde Mısır’ın Asyût kasabasında doğdu. 859 (m 1455)
senesinde Kâhire’de vefât etti.
beraber bulundum. Hocamız İbn-i Hacer’den ders okurken,
ben de dinledim. Şiirlerinden ba’zı bölümler yazdım, İbn-i
Fehd ve diğer ba’zı arkadaşlarımız da yazdı”
İlki 826 (m. 1423) senesinde olmak üzere, defalarca hacca
gitti. Zaman zaman Mekke-i mükerreme de mücavir olarak
ikâmet etti. Dımeşk’a gidip Kudüs’ü, Halîl İbrâhim
(aleyhisselâm) makâmlarını ziyâret etti. Sa’îd, Kûs,
Memleketi Asyût’ta büyüdü. Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını
İskenderiyye ve daha başka şehirlere de gitti. Gittiği yerlerin
öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi Verş kırâatine göre Şerefüddîn
âlimlerinden istifâde edip, tâliblerine de ilim öğretti. Ebü’l-
Abdülazîz bin Muharriz bin Ebi’l-Kâsım Tahtâvî’den okudu.
Hasen Süyûtî, çok hayr ve hasenat işleyen, fazilet sahibi bir
Ebû Emr kırâatini ise Şihâbüddîn Düveynî’den okudu.
zât idi. İnsanlardan uzak durur, halkın arasına pek karışmazdı.
Düveynî’den bir miktar nahiv ilmi de öğrendi. Daha sonra
Güzel ahlâklı olup, temiz ve güzel giyinirdi.
babası, 800 (m. 1397) târihinden önce oğlunu Mısır’a götürdü.
Umde kitabını Zeynüddîn Irâkî’den iyice okuyup öğrendi.
Sonra Zeynüddîn, Irâkî’nin huzûrunda okuyarak icâzet aldı.
Babası, oğlunu tekrar memleketine götürdü. Bir müddet
burada ikâmet ettikten sonra, 806 (m. 1403) senesinde ailece
Kâhire’ye geldiler. Şehir dışında bir yere yerleştiler.
Ebül’l-Hasen Süyûtî burada; fıkıh, hadîs, usûl, nahiv, me’ânî
Zamanının en büyük âlimlerinden ders alan ve en kıymetli
âlimleri yetiştiren Ebü’l-Hasen Süyûtî, pek kıymetli eserler de
yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Matlab-ül-edîp
fil-edeb vet-târîh, 2-Riyâd-ül-elbâb ve Mehâsin-ül-âdâb, 3-ElMerc-ün-nadr vel-erc-ül-Itr, 4-Ercûzetün fil-hayl, 5-Şerh-ülerba’în-in-Neveviyye, 6-Nazmü nühbet-il-fiker, 7-Fadlu Salâtil-Cemâati, 8-Fadl-üs-seyf aler-remyi.
ve beyân ilimlerinde Veliyyüddîn Irâkî’nin derslerine devam
etti. Irâkî’nin Emâlî kitabını yazdı. Yine Nûreddîn Ademî,
Şemseddîn Bermâvî, Burhâneddîn Beycûrî’den de fıkıh ilmi
tahsil etti. Nahiv ilmini Şemseddîn Şettanûfi ve Şemseddîn
İbni Hişâm’dan, arûz ve edebiyatla ilgili diğer ilimleri de
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 113
2) El-A’lâm cild-6, sh. 57
Bedreddîn Demâminî’den tahsil etti. Âcurimiyye kitabının az
bir bölümü hâriç, diğer bölümlerini Demâminî’den okudu.
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 199
İzzeddîn bin Cemâ’a’nın derslerinde de bulunan Ebü’l-Hasen
Süyûtî, Ebû Dâvûd ve İbn-i Mâce adındaki hadîs kitaplarının
çoğunu İbn-i Cezerî ve Zeynüddîn Kımenî’den okudu. Hizbun-Nevevî’yi de Yahyâ bin Muhammed Şâzilî’den okudu.
4) Ed-Dav-ül-lâmi cild-7, sh. 177, 178
EBÜ’L-LUTF HASKEFÎ (Muhammed bin Ali)
Haleb’de Hâfız Burhâneddîn’den, Kudüs’de Şemseddîn bin elMısrî’den, Şihâbüddîn bin Hâmid’den, Takıyyüddîn-i
Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Ali bin
Kalkaşendî’den ve Kâhire’de İbn-i Hacer-i Askalânî’den
Mensûr bin Zeyn-ül-Arab el-Haskefî el-Makdisî’dir. Lakabı
pekçok hadîs-i şerîf dinleyip öğrendi. Şemseddîn-i Usayrî ve
Şemseddîn olup, “Ebü’l-Lutf” künyesi ile meşhûr oldu 819 (m.
daha başka âlimler, ona icâzet verdiler.
1416) senesinde, Diyarbakır’a bağlı Hısn-i Keyfâ’da (Bugünkü
Hasankeyf’de) dünyâya gelmiş olup, kendi beldesinde “İbn-ül-
Haskefî’nin Haleb’e gelişi, 835 (m. 1431) senesinde idi. Sonra
Hısnî” künyesi ile tanınırdı. Doğum yerinde büyüyüp yetişti.
memleketine döndü. 838 veya 839 (m. 1435) senelerinde
Kudüs (Beyt-ül-makdîs), Kâhire ve Haleb şehirlerinde birçok
Haleb’e geldi. Oradan Kudüs’e geldi ve buraya yerleşti. Hacca
âlimden ilim tahsil etti. Fıkıh, nahiv, sarf, edebiyat, şiir ve daha
gitti. Birçok kere Kâhire’ye gidip geldi Kudüs’de Salâhiyye
birçok ilim dallarında mütehassıs bir âlim olarak yükseldi.
Medresesi’nde müderris yardımcılığı yaptı. Kâhire’de
Birçok eserleri vardır. 859 (m. 1455) senesi Cemâzil-âhır
Şemseddîn Esnevî ile karşılaştı. Onun, nesir ve nazım olarak
ayının onuncu günü Kudüs’de vefât etti.
yazdıklarını dinleyip, pek beğendi. Ona ikram ve iltifâtlarda
bulundu.
Ebü’l-Lutf Haskefî, daha küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi
Necmeddîn-i Acemî el-Merâzî’den okudu. İmâm-ı Âsım,
Ebü’l-Lutf Haskefî, yüksek faziletlere ve çok çeşitli meziyetlere
İmâm-ı Nâfi’ ve İbn-i Kesîr rivâyetlerini, onun ve İbn-i
sahip olan bir zât idi. Hattı, yazı yazması çok güzeldi.
Musabbir’in huzûrunda okudu. O sırada yanında, Zeyneddîn
Tezyinat, süslemeler yapmakta pek parlak bir san’ata sahipti.
Âbdürrahmân bin Hallâl da vardı. Çok kimseler, Ebü’l-Lutf’un
Cild yapma san’atında o kadar yükselmişti ki, bu işte herkesi
kırâatından istifâde ettiler.
hayrette bırakırdı. Binlerce cildin arasında onunkini
başkalarından ayırmak, hiç de zor olmazdı. Edebiyatta üstün
Nahiv ve sarf ilimlerini, Celâl bin Halvâî’den ve Hasankeyf
bir yeri olup, çok güzel şiirleri, kasideleri vardır. Şiirlerinde
kadısı El-Hâc Zeyneddîn Abdürrahmân’dan öğrendi. El-Hâc
Şecî’ san’atını pek mehâretle kullanırdı. Bütün bunlarla
Zeyneddîn de ondan mantık ilmini okudu. Yine o, Hısn-ı
beraber o, lütuf ve kerem sahibi olup, insanları iltifât ile
Nûr’da Kâdı’l-kudâtlık yapan Şafiî âlimi Hatîb Cemâleddîn
karşılaması ve âdâb-ı muaşeretteki üstün vasıfları
Hasen bin Ali’den mantık, şiirde arûz ve kâfiye bilgilerini tahsil
sayılamayacak kadar çok ve güzeldir. Bu bakımlardan kendisi,
etti. Kudüs’de Sirâcüddîn-i Rûmî’den, Kâhire’de Kâfiyecî’den
“Ebü’l-Lutf künyesi ile meşhûr olmuştu. Bütün sözlerinde ve
mantık ve “Şerh-i Akâid-i Adûdıyye”nin bir bölümünü muhtasar
yazılarında gayet fasîh (açık) bir ifâdesi, emsallerinin üstünde
olarak okuyup öğrendi. Ayrıca Kâfiyecî’den, Seyyîd Şerîf
bir üslûbu vardı. Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır:
Cürcânî’nin “Şerh-i Mevâkıb”ından iki mevkifini (bölümünü) de
1-Tahkîk-ül-kelâm fî mevkıf-il-me’mûm vel-İmâm, 2- Ref’-ul-
okumuştu. Hey’et (astronomi), hendese (geometri), hesâb
Hicâb fî zebâihi ehl-il-kitâb ve münâkehâtihim, 3- Şeceretün fî
(matematik) ve diğer fen ilimlerini de, meşhûr fen âlimi
ilm-in-nahv, 4- Şeceretün fî ilm-is-sarf.
Kıvâmüddîn-i Şîrâzî’den tahsil etti. Safiyyüddîn Abdülmü’min
el-Ermevî’nin “Edvar” kitabını, Musul kadısının oğlu El-Hâc
Zeyneddîn Tâhir’den okudu. Beyân, me’ânî ve bedî’ ilimlerini
de, Haleb’de Şifahıyye Medresesi’nin müderrisi Alâüddîn Ali
el-Kürdî’den öğrendi.
Fıkıh ilmini, Haleb’de Câmi-i kebîrin İmâmı olan Ubeyd-ülBâbî’den ve Kudüs’de Zeyneddîn Mâhir’den okudu.
Zeyneddîn Mahir de, ferâiz ve hesâb bilgilerini ondan öğrendi.
Ayrıca o, usûl-i fıkıh ile beraber; fıkıh, nahiv, tefsîr, hadîs ve
tasavvuf ilimlerine âit derin bilgileri, Şihâbüddîn bin Rislân’dan
öğrendi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11 sh. 65
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 220, 222
3) El-A’lâm cild-6, sh. 288
EBÛ MUHAMMED EL-YEMENÎ
baktığımda, kabir parmaklıkları arasında; “Maksadın olacak,
olacak” diye yazılı bir mektûp gördüm.”
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Âbdürrahmân bin
Osman el-Mu’terid el-Yemenî olup, künyesi Ebû
Kendisi anlatır: “Atâ isminde birinin evinde misâfir idim. O,
Muhammed’dir. Âlim, kâmil, tevâzu ve ihlâs sahibi, gönlünü
çoluk-çocuğuna vâlinin zarar vereceğini söyledi ve onun
Allahü teâlâyâ vermiş bir zât idi. 830 (m. 1426) senesinde
hakkında şikâyette bulundu. O zaman ben, Resûlullahı (
vefât etti.
aleyhisselâm ) vesile ettim. O’ndan yardım istedim. Resûl-i
ekrem ( aleyhisselâm ); “İşte ben yanındayım” buyurdu.
Ebû Muhammed el-Yemenî, Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. Bu
Sabahleyin vâlinin azli haberi geldi.”
husûsta bir benzeri yok idi. Kur’ân-ı kerîmi eline aldığı ânda,
onu bir titreme ve korku alır, ancak okumaya başlaması ile bu
Yine kendisi şöyle anlatır: “Rü’yâmda bana bir kâğıt parçası
titreme ve korku sona ererdi. Abdullah-i Yemenî’ye “Nedîm-ül-
verildi ve; “Günahlarını buna yaz” dendi. Kâğıt genişledikçe
Kur’ân-ı” (Kur’ân-ı kerîmin arkadaşı, dostu) dendi. Ebû
genişledi. Sonra da; “İşte biz, senin ne kadar günâhın var ise
Muhammed el-Yemenî şöyle dedi: “Beni kendisine
hepsini affettik denildi.”
yaklaştıracak bir ibâdet yolu üzerinde olmayı Allahü teâlâdan
istedim. O da bana, kendi kitabını, ya’nî Kur’ân-ı kerîmi
okumamı nasîb etti.”
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2 sh. 122
Bir talebesi şöyle anlatır: “Birgün Abdullah-i Yemenî’nin
yanında idim. Bir kadıncağızın feryâd ettiğini ve doğum
zamanı geldi dediğini duyduk. Ebû Muhammed; “Yâsîn
sûresini okusun. İnşâallahü teâlâ selâmet bulur” dedi. Biraz
sonra da; “Şimdi o kadıncağız bir erkek evlâdı dünyâya getirdi.
EBÛ NASR PÂRİSÂ
İsmini de Ali koydu” buyurdu. Bir ara gidip ne olup bittiğini
Evliyânın meşhûrlarından. İsmi, Muhammed bin Muhammed
sorduğumda, hakîkaten hocamın bildirdiği gibi olduğunu
el-Hâfız-ı Buhârî olup, Muhammed Pârisâ hazretlerinin
öğrendim.”
oğludur. Künyesi Ebû Nasr, lakabı Hâfızüddîn’dir. 865 (m.
Kendisi şöyle anlatır: “Rü’yâmda kendimi Allahü teâlânın
huzûrunda iken gördüm. Her tarafı bir nûr kaplamıştı.
Huzûrda; Muhammed aleyhisselâm, hocam Seyyid
Abdülkâdir-i Geylânî, hocam Fakîh Ahmed bin Ömer ezZeyla’î, Ebü’l-Gays bin Cemîl ve velîlerden birçok zât
bulunuyordu. Orada bir halı vardı ve herkes nalınlarını çıkarıp
onun etrâfına toplanmıştı. Ayağımda nalın olduğu hâlde bana;
“Halıya bas” dendi. Buyurulduğu gibi yapıp, oraya oturdum.
1460) senesinde vefât etti. Kabri Belh şehrindedir. Din
ilimlerinde ve tasavvuf ilminde çok yüksek derecede bir âlim
ve büyük bir evliyâ idi. Babasından feyz ve ilim almıştır.
Görülmemiş bir tevâzuya sâhib idi. İlmini ve tasavvufdaki
üstün hâllerini hep gizlerdi. Kendisine bir suâl sorulduğu
zaman, kitaba bakalım der, kitaplara bakar cevap verirdi.
Kitabı eline alıp açar açmaz, sorulan suâlin cevâbı bulunan
yer çıkardı. Ba’zan da bir iki sahife yakını çıkardı.
Daha sonra Ebü’l-Gays kalktı ve bana bir elbise giydirmek
Ebû Nasr Pârisâ hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde
istedi. Fakat Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) işâretiyle yerine
bulunan Pîr Halta ismiyle tanınmış bir zât ondan şu beyti
oturdu. Server-i âlem ( aleyhisselâm ) mübârek elleriyle
nakletmiştir.
başıma beyaz bir tülbend koydu. Daha sonra Ebü’l-Gays bin
Cemîl bir takye giydirdi. Orada bulunanlar da tekbîr getirdiler.”
“Sabırla kanâati kendine yol tut;
Bu derdi huy edinenler elem çekmez.”
Yine şöyle anlatır: “Birgün hocam Ebü’l-Gays’ın kabrine gidip
bir ihtiyâcımı arzettim. Ne zaman ki başımı kaldırıp
1) Nefehât-ül-üns sh. 435
Ebû Yahyâ, ilk tahsilini babasından yaptı. İbn-i Hâcib’in “Aslî”
kitabını ve İmâm-ı Mâlik hazretlerinin Muvatta adlı hadîs
2) Reşehât sh. 92
3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 143
kitabını okudu. Derslerinde çok gayretli olup, hemen hepsini
ezberlerdi. Daha babası hayatta iken ders vermeye başladı.
Babasının vefâtından sonra büyük kardeşi Abdullah’tan ilim
tahsil etti ve çok kitap okudu. Ayrıca büyük âlim Ebû Osman
Ukbânî’den İbn-i Hâcib’in “Aslî” adlı kitabını, “Cümel-ülHûncî”yi okudu. Bu zâtın tefsîr derslerine devam etti. Üstâd
EBÛ YAHYÂ (Abdürrahmân bin Muhammed)
Abdullah Hayatı Gırnâtî’den ez-Züccac ve el-Mukarrib
kitaplarını okudu. Ebü’l-Kâsım bin Rıdvan’dan “Sahîh-i
Tilmsân’da yetişen tefsîr ve hadîs âlimlerinin büyüklerinden.
Müslim” ve Kâdı Iyâd’ın “Şifâ” kitabını okudu ve icâzet aldı.
İsmi, Abdürrahmân bin Muhammed bin Ahmed Şerîfdir.
Daha pekçok âlimden ilim tahsil etti. İlminin yüksekliği ve
Künyesi Ebû Abdullah, nisbeti Tilmsânî olup, Ebû Yahyâ
güzel hâlleri her tarafa yayıldı. Âlimler bile onun ilme olan
adıyle meşhûr olmuştur. 757 (m. 1356) senesinde Ramazan
düşkünlüğüne hayret ederlerdi. Fakîh Ebû Yahyâ Matgarî;
ayının ondokuzunda doğdu. 826 (m. 1423) senesinde Receb
“Ben doğuda ve batıda çok âlimlerin sohbetlerinde ve
ayında vefât etti.
derslerinde bulundum. Ebû Abdullah ve iki oğlu gibilerini ne
duydum, ne de gördüm.” demektedir.
Ebû Yahyâ’nın doğacağını, babası rü’yâsında görmüştü. Bir
kimse ona rü’yâsında; “Bir oğlun doğacak, okuyup âlim
Büyük kardeşi Abdullah, şiddetli şekilde hastalanınca, Ebû
olacak. Sen onun âlim olduğunu göreceksin” dedi. Hakîkaten
Yahyâ’ya kendi yerine geçmesini ve talebelere ders
de öyle oldu. Doğum gecesi, babası çok sadaka dağıttı. Fakîh
okutmasını emretti. Fakat edebinden, bu işe ehil olmadığını
Ebû Zeyd Abdürrahmân bin Haldûn ve fakîh Kâdı Ebû Yahyâ
söyleyerek kabûl etmedi. Ancak ağabeyinin ısrârı üzerine, 784
bin Sekkâf da babasıyle beraber sabahladılar. Çocuk
(m. 1382) senesinde bu isteğini yerine getirdi. İlimde çok
doğunca, bu iki âlimden her biri, çocuğa kendi isminin
yüksek derecelere yükseldi. Çok talebe yetiştirdi. Tasavvuf
konulmasını istedi. Bunun üzerine her iki âlimin arzusunun
ilminde de çok yüksek hâllere ve ma’nevî makamlara kavuştu.
yerine gelmesi için birinin adını, öbürünün de künyesini
Her türlü ilimde âlim idi. Bid’atlerden uzak olup, dosdoğru yol
çocuğa isim olarak koydular. İsmi, Abdürrahmân, künyesi de
olan Ehl-i sünnet ve cemâat yolunda idi. Feth sûresinin ilk
Ebû Yahyâ oldu.
âyetlerinin tefsîrini okuyanlar, ilminin yüksekliğini anlarlar.
Ağabeyi Ebû Muhammed Abdullah, bu tefsîr eline geçince onu
Babası, çocukları içerisinde onu çok sever ve çok iyi
inceledi. Kardeşinin ilminin yüksekliğini görerek, şöyle yazdı:
yetişmesini isterdi. Annesi Şerîfe hanım da bu oğlunu çok
“Allahü teâlâ seni muvaffak eylesin. Tefsîrini çok güzel
sever, ondan ayrılmaya dayanamazdı. Eğer herhangi bir
yazmışsın. Tefsîrini yazarken büyük âlimlerin tefsîrlerine
sebeple ayrılırsa, sabredemez, hemen oğlunun yanına
müracaat etmişsin. Yazdıkların daha güzel anlaşılır ve ikna
dönmek isterdi. Annesi, Ebû Yahyâ’ya hâmile iken, şöyle bir
edici olmuş. Hepsini hakîkat temelleri üzerine yazmışsın.”
rü’yâ gördü: “Çok güzel bir kuş, elbisesinin yakasından içeri
girer. Aşağı doğru inerek, alt tarafından (ya’nî eteğinin
Ebû Yahyâ’dan pekçok âlim ilim öğrendi. Bunlardan ba’zıları
altından) çıkar gider. Ebû Yahyâ’nın annesi ise, çok fazla
şunlardır: Şeyh Ebû Zeyd Câderî, Allâme İbni Zâgû, Şeyh Ebû
susar, su içmek ister. Kendisine su dolu bir kap verilir. O da bu
Abdullah Kaysî. Allâme İbn-i Zâgû onu çok över ve
sudan içer. O sırada o kuş gelir, su kabının üzerine konar ve o
kitaplarında ondan nakiller yapardı. Ebû Yahyâ, ilmin
kadar içer ki, neredeyse kap tamamen boşalacak hâle gelir.”
inceliklerini ve hakîkatlerini bilmede çok yüce bir mertebede
Uyandığında rü’yâsı bir âlime anlatılınca, o da; “Senin bir
idi. Âlimlerin önde geleni, zâhir ve bâtın ilimlerinde allâme,
oğlun dünyâya gelecek. Bu çocuk, büyüdüğünde âlim olacak”
tefsîr âlimlerinin büyüklerinden idi.
diye ta’bir eder. Gerçekten de böyle olur.
1) El-Bustân fî zikr-il-evliyâi vel-ulemâ-i bi-Tilmsân sh. 127
Vefâtından sonra da ma’nevî yardımlarının serhat boylarındaki
gaziler tarafından görüldüğü devamlı anlatılagelmiştir.
2) Ta’rîf-ül-halet cild-2, sh. 208
Emîr Sultan çok gayret göstermesine rağmen, Timur-Yıldırım
çarpışmasının önüne geçemedi. İki müslüman-Türk
ordusunun birbirleri ile savaşmasını istemiyen Emîr Sultan,
EMÎR SULTAN
sonucun ne olacağını da çok iyi biliyordu. Ankara Savaşı’nın
başlamasına çok az bir zaman varken, eşi Hundi Hâtun’un
Osmanlıların kuruluş devrinde yaşıyan, tefsîr, hadîs, kelâm
isteği üzerine, Allahü teâlânın izniyle bir ânda cepheye vardı.
âlimi ve mutasavvıf. İsmi, Muhammed bin Ali el-Hüseyni el-
Orada Sultan Bâyezîd Hân ile görüşmesine rağmen,
Buhârî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. 770 (m. 1368) senesinde
kararından dönmeye niyetli olmayan Pâdişâhı, savaştan
Buhârâ’da doğdu. 833 (m. 1430) senesinde Bursa’da veba
vazgeçiremedi. Emîr Sultân’ın ikâz ettiği şekilde, savaş
hastalığından vefât etmiştir. Türbesi, Bursa’da kendi ismiyle
Yıldırım Bâyezîd’in aleyhine sonuçlandı.
anılan câminin yanındadır. Türbesini ziyâret edenler, mübârek
rûhundan feyz almaktadırlar. Seyyid olup, soyu Hazreti
Menkıbeleri: Emîr Sultan hazretlerinin kerâmetleri ve
Hüseyn’e dayanır.
menkıbeleri pek çoktur. Ba’zıları şöyle anlatılır:
Çeşitli ilimlerde söz sahibi olan Emîr Sultan, dînin emirlerini
Emîr Sultan Buhârâ’da iken, muhterem pederleri ile birgün bir
yerine getiren nâdir insanlardandı. Âlim ve ilim menbâı olan ve
tenhâ yerde sohbet ediyor ve bir âyet-i kerîmenin tefsîri
Buhârâ’da yetişen Emîr Sultan, ilim öğrenmek için Mekke ve
hakkında konuşuyorlardı. O sırada kalbi mahzûn, çok çocuk
Medine’ye gitti. Hac vazîfesini yerine getirdikten sonra, niyeti
sahibi, borçlu, belâya mübtelâ olmuş bir kişi gelip, perişan
Medine’ye yerleşmekti. Ancak orada gördüğü bir rü’yâ
hâlini; “Buhârâ’da bir bahçem vardı. Onun mahsûlü, her sene
üzerine, fikrini değiştirdi ve Bursa’ya yerleşti.
çoluk çocuğumun nafakasını karşılıyor ve ben de helâlinden
geçiniyordum. Takdîr-i ilâhî, birgün bir fırtına esti. Bahçemde
Ona, Buhârâ’da doğduğu için Muhammed Buhârî, Seyyid
bulunan taze ağaçları ve yeni bitmiş sebzelerin çoğunu
olduğu için “Emîr Buhârî”, Yıldırım Bâyezîd Hân’ın dâmâdı
kuruttu. Bu durumda geçinmeğe gücüm olmadığı için, çoluk
olduktan sonra da “Emîr Sultan” denilmiştir.
çocuğumu terk ettim. Ey Resûlullahın ( aleyhisselâm ) evlâdı!
Allahü teâlânın zayıf ve biçâre kulu olan bana, inâyet gözüyle
Bursa’da, Şemseddîn Fenârî’den ders aldı. Şemseddîn Fenârî
bak. Ayağına düştüm, bana yardımcı ol” diye anlattıktan
ona şerefli el yazısı ile diploma yazarak verdi. Başta Sultan
sonra, yüzünü Emîr Sultân’ın babası Ali’nin ellerine sürdü.
Yıldırım Bâyezîd Hân olmak üzere, Bursalıların sevgisini
Emîr Sultân’ın mübârek pederi; cenâb-ı Hakkın eski varlığına
kazandı. Emîr Sultân’ı çok seven, Sultan Bâyezîd Hân, bu
yeniden kavuşturacağını söyliyerek, onu teselli etti. O ânda
sevgisinin alâmeti olarak kızını onunla evlendirdi. Bu evlilikten
Emîr Sultan hazretleri, o ihtiyâra merhamet etmeyi ve şefkatli
çocukları dünyâya geldi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân’a,
davranmayı aklından geçirdi. O gece Emîr Sultan, muhtaç
Abbasî halîfesi tarafından “Sultân-ı İklîm-i Rûm” ünvanı
ihtiyârın bahçesine gizlice varıp, gönülden Allahü teâlâya duâ
verildiğinde, Pâdişâha Emîr Sultan kılıç kuşatmıştı. Devrinin
ederek yalvardı ve; “Ey ni’metler veren ve rızkları taksim eden
en üstün velisi olan Emîr Sultan, “Kerâmetler Sultânı” diye de
Allahım! Bu fakirin ağaçlarını ve diğer bitkilerini eski canlılığına
anılmıştır. Zamanındaki Osmanlı sultanları ona hürmet eder,
kavuştur” deyip, mübârek ellerini yüzlerine sürdü. Daha sonra
bir sefere çıkacaklarında, huzûruna gelip mübârek duâsını
o fakirin bahçesinde bulunan ağaçlar yeşerdi ve ekili olan
alırlardı. Onun eliyle kılıç kuşanırlardı. Emîr Sultan, hayâtı
sebzeler canlandı. Sabah olunca, ihtiyârın kalbine, ilhâm-ı
boyunca, din ve vatan için yapılan gazâları teşvik etti.
ilâhî geldi ve hemen bahçesine gitti. Bahçesine girdiği zaman,
Talebelerine bu işlerin kudsiyetini devamlı anlatırdı.
bahçesinde bulunan ağaçların çiçeklenmiş, taze yaprakları
çıkmış ve sebzelerin de canlanmış olduğunu gördü, ihtiyâr
adam bu durum karşısında hayrete düştü. Bahçenin bir
boğazımdaki zincire uzatıp, boğazımdan çıkardı. Bana; “Ey
köşesinden bostana baktı ve; “Ey rızkı veren ve mahlûkatı
mahpus! Şimdi kâfirlerden sen ve arkadaşların kurtuldu.
yaratan Allahım! Yalvarmam ve niyazım sanadır. Bana bu
Hemen vatanınıza gidiniz” dedi. Hemen uyandım.
garip sırrı bildir. Yoksa bostanıma hazret-i Hızır mı geldi de,
Boğazımdaki zincirin çıkmış olduğunu gördüm. Allahü teâlâya
bahçemin ağaçları ölü iken hayat suyunu içip yeşerdi?” dedi.
hamd edip, yanımda yatan arkadaşlarımı uyandırdım ve
O esnada Emîr Sultan, bahçenin bir köşesinden göründü,
onların ayaklarındaki ve boynundaki zincirleri çıkardı. Onlara
İhtiyâr durumun hakîkatini anlayıp, hemen Emîr sultân’ın
gördüğüm rü’yâyı anlattım ve; “İnşâallah, şimdi serbestsiniz,
ellerine sarılmak istediğinde, o gözden kayboldu. Emîr
isterseniz bana tâbi olunuz” dedim. Onlar da; “Sana, itaat ettik
Sultân’ın duâsı bereketiyle, bahçesinin ağaçları, diğer
ve uyduk” dediler. Onlara; “Gelin şimdi papazlar ne hâldedir
sebzeleri yeşerip, evvelki gibi meyveli olduğuna şükr etti.
onları görelim” dedim. Onlar da râzı oldular ve yukarıya çıktık.
İhtiyâr, Allahü teâlânın kudretine hayran kalıp, hemen Buhârâ
Papazlar kendilerinden geçmiş bir hâlde yatıyorlardı. Kılıçları
halkına gitti ve başından geçenleri onlara anlattı. Buhârâ halkı
duvarda asılı idi. Hemen arkadaşlarımla o kılıçları alıp,
gelip bahçenin hâlini görünce, hayret ettiler. Bu kerâmet
papazları öldürdük. Kale kapısına varınca, nöbetçiyi de
üzerine, hepsi gelip, Emîr Sultan hazretlerinin mübârek elini
öldürerek dışarıya çıktık. Kıyıda, gemiye bağlı bir sandal
öpüp duâ talebinde bulundular.
duruyordu. Sandalın içinde sarhoş birinin uyuduğunu gördük.
Onu da öldürdük ve sandalla oradan uzaklaşmaya başladık.
Penç kalesi, Süleymân Şah zamanında mücâhid gaziler
Allahü teâlâya şükrederek, yedi gün yedi gece kürek çekip bir
tarafından alınmak istenir. Mezkûr kaleyi top ve tüfekle
kıyıya ulaştık. Sandalın içinde bir kap sirke ile altı tane ekmek
günlerce muhasara altında tutarlar. Bu sırada yirmiden fazla
vardı. Kıyıya varıncaya kadar onunla idâre ettik. Karaya
gâzî, orduya azık getirmek için, Penç kalesinin ilerisindeki
çıktıktan sonra, topladığımız otları yemeğe başladık. Su
Lince vilâyeti taraflarına giderlerken, yolda bol miktarda
bulamadığımız için, iki arkadaşımız susuzluktan öldü. Bir
ganîmet ele geçirdiler. Bu ganîmetin verdiği sevinç içinde
gölün kıyısına vardığımızda, su içmeyeli üç gün olmuştu.
yollarına devam ederlerken, karşılarına yediyüz kadar düşman
Gölden su içeriz zannettik, fakat gölün etrâfı yırtıcı hayvanlarla
askeri çıktı. Gazilerin sayısı az olduğu için onlara teslim
dolu idi. Korkumuzdan su içmeden yolumuza devam ettik.
oldular. Düşman askerleri bunları alıp, Lince’ye yedi gün
Halsiz, çaresiz bir hâlde, birbirimize dayanak olarak bir
mesafe uzaklıkta ve deniz kenarında bulunan Papa Suntüres
akarsuyun kıyısına vardık. Orada su içtik ve biraz istirahat
kalesine hapsettiler. Bu kalenin ta’mire ihtiyâcı vardı. Bu
ettik. Orada açlıktan bir arkadaşımızı kaybettik. Dört kişi
yüzden esîr müslümanları ta’mir için gündüz çalıştırırlar, gece
kalmıştık. Yolumuza devam ettik. Ben, Emîr Sultan’ın yardımı
hapsederlerdi. Bu esîrlerin içinde, Ahmed Zâza isminde bir zât
ile bir yere ulaşıp kurtulacağımıza inanıyordum. Bir süre sonra
vardı. Bu zât şöyle anlatır: Beni ve altı arkadaşımı bir papaza
Düzân kalesine vardık. Orada kimse bize, siz kaçakmısınız
hizmet için verdiler. Papaz hergün bize; “Gelin bizim dînimize
demedi ve bizi tutuklamaya kalkmadı. Görenler bize acıyarak,
girin. Sizi evlendirelim. Elinize para verip, sizi rahat ettirelim”
ekmek ve yiyecek verdiler. Kaleye varıp, kale komutanına
diye teklifte bulunurdu. Sonunda papaz bizi, hıristiyan
hâlimizi bildirdik. O da bizi yedirip içirdikten sonra, Semendere
yapamayacağını anlayınca, bizim yanımıza gelmez oldu.
iskelesine gönderdi. Herbirimiz oradan vatanlanmıza gittik.
“Canın Cehenneme ey papaz!” diyerek, yedi yıl papaza hizmet
Çocuklarımızı sağ bulduk. Bir süre çocuklarımızla kaldıktan
ettik. Günlerden, düşmanlarımızın yortu dedikleri birgün idi.
sonra, Emîr Sultan hazretlerinin kabrini ziyârete gitmek için bir
Hizmetinde bulunduğumuz rahip ile birkaç papaz aralarında
yerde buluştuk ve Bursa’ya gittik. Orada Emîr Sultan’ın
konuşup, içki içtiler. Bir süre sonra sarhoş olup akılları
türbesini ziyâret ederek, nezrimizi yerine getirdik.”
başlarından gitti ve yere yıkılıp kaldılar. Ben, boğazımda ve
ayağımda zincirlere bağlı halkalar olduğu hâlde hapishânede
Emîr Sultan Bursa’ya geldiği zaman, Keşiş dağında riyâzete
yatıyordum. Gece yarısı rü’yâmda; “Emîr Sultan geliyor”
çekilmiş ve insanların ihtiyâçlarını gidermekle tanınan siyah
dediler. O ânda yeşil bir elbise giymiş nûrânî yüzlü bir zâtın
elbiseli hıristiyan dînine mensûp görünen bir rahip vardı.
bana doğru yöneldiğini gördüm. O zât yanıma geldi, elini
Yalnız başına Cebel kalesinde oturur, senenin son ayında
Bursa’ya inerdi. Bir ay boyunca boş ve tenhâ bir köşede
ağlıyorsun?” diye sordular, ihtiyâr kadın; “Müslüman taife
otururdu. Bu esnada, doğudan ve batıdan gelen ve muhtelif
Cennete gitti. Ben kaldım, onun için ağlarım” dedi. O sırada
hastalıklara tutulmuş kimseler, onun duâsı ile şifâya
gâibden bir ses; “Eğer sen de Cennete gitmek istersen,
kavuşacaklarına inanarak, ona müracaat ederlerdi. Meselâ
Yıldırım Bâyezîd Hân’a evini sat, inat etme, yoksa
gözleri kör olanlar, dilsiz olanlar, her türlü hastalık sahipleri
muannidlerden (inatçılardan) olup, ehl-i nâr (Cehennemlik)
ona giderlerdi. Rahip bir duâ okur, gözü kör olanların gözleri
olursun” dediği ânda, ihtiyâr kadın hemen uyandı. Uyandığı
açılır, kötürüm olanlar ayakları üzere kalkardı. Bir ay Bursa’da
zaman, evinin bir nûr ile kaplanmış olduğunu gördü.
kaldıktan sonra, tekrar dağdaki yerine çıkar ve devamlı
ibâdetle meşgûl olurdu. Emîr sultan Bursa’ya gelince, rahibin
“Elhamdülillah ben de Cennet ehli oldum” diyerek sabaha
bu hâlini duydu ve onunla konuşmak için yanına gitmek istedi.
kadar ibâdetle meşgûl oldu. Sonra gönül rızâsı ile evini
Birgün râhib odasında otururken, kapısını çaldı. Keşiş hemen
satarak, câminin yapılmasına vesile oldu.
kapıyı açtı ve; “Safa geldin, ey Emîr Buhârî” dedi. Emîr Sultan;
“Sen benim Emîr olduğumu nereden bildin?” diye rahibe
Emîr sultan, babasının vefâtından sonra, genç yaşta iken hac
sordu. Râhib de; “Senin ceddîn Muhammed Mustafâ (
mevsiminde Mekke’ye, oradan da Medine’ye gitti. Niyeti, ceddi
aleyhisselâm ), rü’yâmda senin buraya geleceğini ve adını
olan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek kabirlerine yakın
bana bildirmişti” dedi. Emîr Sultan, rahibe; “Neden îmân
bir yere yerleşmek ve ömrünün sonuna kadar orada kalmak
etmiyorsun? Neden buradan çıkıp, müslümanların arasına
istiyordu. Medine’ye geldiği zaman, kalacak bir yer bulamadı.
karışmıyorsun?” dedi. Bunun üzerine râhib; “Ceddîn
Seyyidler için ayrılmış bir oda olduğunu duydu ve oraya gitti.
Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) önünde îmâna gelip,
Orada bulunanlar, seyyid olduklarını ve odanın kendilerine
Kelime-i Şehâdeti getirdim” dedi. Emîr Sultan ile râhib bir süre
tahsis edildiğini söyliyerek, Emîr Sultan’ı odaya almak
sohbet ettikten sonra, birbirleriyle vedâlaşarak ayrıldılar.
istemediler. Emîr Sultan Onlara; “Ben de seyyidim” dedi.
Onlar; “Senin seyyid olduğunu burada kim bilir? Seyyid
Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân, müslümanların ibâdet etmeleri
olsaydın hâlinden belli olurdu” dediler. Emîr Sultan onlara;
için, Bursa’nın güzide bir yerinde câmi yaptırmak istedi. Bu
“Ben de burada, Allahın garîb bir kuluyum. Bizim yolumuzda
durumdan vezirini de haberdar etti. Bugünki Ulu Câmi’nin yeri
gurûr ve kibir yoktur. Gelin beraber kâinatın efendisi
uygun görüldü ve arsa sahiplerine mülklerinin bedelleri verildi.
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) türbesine gidelim. Selâm
Herkes gönül rızâsıyla arsalarını verdiler. Fakat câminin inşâ
verelim. Hangimizin selâmına cevap verirse, onun nesebinin
edileceği yerde ihtiyâr kadıncağızın bir evi vardı. Bu
sahih olduğu belli olsun” dedi. Bu teklif üzerine, onlar türbeye
kadıncağız; “Ben evimi satmam” diye diretti. Ona; “Bize bu ev
dahî gitmeden, yüzlerini Resûlullah efendimizin türbesine
mutlaka lâzım” denildi ise de, hiçbir kimsenin sözünü
dönerek; “Esselâmü aleyke, yâ ceddî!” dediler. Fakat hiçbirine
dinlemedi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân da o kadının yanına
cevap “gelmedi. Emîr Sultan, ihlâs ve şevkle; “Esselâmü
gidip, durumu anlattı ise de, kadını fikrinden döndüremedi.
aleyke, yâ Ceddî!” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm )
Sonra Sultan, dîvânı toplayarak bu husûsu görüştü. Dîvânda,
mübârek sesiyle; “Ve aleyküm selâm, yâ veledi!” diye cevap
Emîr Sultan hazretlerine durumun bildirilmesi ve ona göre
verdi. Bunun üzerine orada bulunanlar, görünüşte fakîr ve
hareket edilmesi kararına varıldı. Sultan Bâyezîd, Emîr
hakîr Emîr Sultan karşısında büyük bir mahcubiyet duydular
Sultan’ın huzûruna giderek durumu anlattı ve; “Sizin
ve af dilediler.
hizmetinize muhtacız, yoksa câmi-i şerîf yapılamaz” dedi. O
gece ihtiyâr kadın rü’yâsında, mahşer günündeki hâlini gördü.
Emîr Sultan hazretleri, Medîne-i münevvereye yerleşmek ve
Herkes Muhammed Mustafâ’dan ( aleyhisselâm ) şefaat
ömürlerinin sonuna kadar orada kalmak niyetinde iken, bir
umup, Cennet tarafına gidiyorlardı, ihtiyâr kadın da onlar gibi
rü’yâ gördü. Rü’yâsında Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) ve
Cennete gitmek istedi. Fakat yürümeye gücü olmadığı için,
Hazreti Ali’yi yanyana oturmuş hâlde gördü. O da gidip edeble
Arasat meydanında yapayalnız kaldı. Bunun üzerine ihtiyâr
yanlarına diz çöküp oturdu. Hazreti Ali ona; “Ey Oğlum! Sana
kadın feryâd etmeye başlayınca, zebanîler ona; “Niye
cenâb-ı Hak tarafından ceddîn Muhammed’in ( aleyhisselâm )
sünnetini, takvâ yoluyla öğretmen için Rum iline gitmen işâret
rü’yâda gördü. Server-i âlem, ona; “Eğer âhırette benden
olundu. Senin önünde, ilerliyen nûrdan üç kandil belirecek, o
şefaat etmemi istiyorsan, Muhammed Buhârî ile evlen”
kandiller nerede gözünden kaybolursa orada kalacaksın.
buyurdu. Hâlbuki Hundi Fatıma Sultân’ın, Rumeli Beylerbeyi
Mezarın da orada olacak” dedi. Emîr Sultan uykudan
Süleymân Paşa ile evleneceği söylenmekte idi. Emîr Sultan,
uyanınca; “Demek ki takdîr-i ilâhî böyle” diyerek yola çıktı.
zâhiren fakir ve garîb bir kimse idi. Hundi Sultan, bu
Hazreti Ali’nin dediği gibi, üç kandil ona kılavuzluk etti.
çaresizlikler içinde bunalıp, duâ etti. “Acaba Emîr Buhârî’nin
Bursa’ya geldiği zaman, önündeki nûrdan üç kandil, pınar
bundan haberi var mı?” derdi. Kiminle ve nasıl haber
başında üç servi civarında fakirler için tahsis edilmiş eski bir
gönderebileceğini düşünüyordu. Sonra kendisi gibi edeb ve
kilisenin yanında durdular. Böylece Emîr Sultan Bursa’ya
haya sahibi hizmetçisine rü’yâsını anlattı ve durumu Emîr
yerleşti.
Sultân’a bildirmesini söyledi. Hizmetçisi gidip durumu Emîr
Sultân’a anlatınca, o; “Bizim de malûmumuzdur. Nikâhımız,
Emîr Sultan Bursa’ya geldiği zaman, Yıldırım Bâyezîd Hân
Allahü teâlâ tarafından kıyıldı. Dînimiz üzere burada da
Macarlarla savaşıyordu. Düşman kuvvetleri, Osmanlı
kıyılması gerekir. Durumu Hundi Fâtıma Sultân’a iletin” dedi.
ordusuna büyük zayiat verdiriyorlardı. Bu esnada bir genç,
Bunun üzerine Emîr Sultan, dünürler gönderip sultânın kızını
yaralıların yaralarını sarıyor, ba’zan da ellerini açıp duâ
istedi. Fakat Vâlide Sultân kızını vermek istemeyip, işi zora
ediyordu. Kolundan yaralanan Yıldırım Bâyezîd, bu genç
sürerek, dünürlere; “Emîr Sultân’a söyleyin, kırk deve yükü
askerin gayretle ve mehâretle yaraları sardığını görünce, o
altın getirirse kızımı ona veririm” dedi. Emîr Sultan hazretleri
gence karşı kalbinde bir yakınlık hâsıl oldu. Yanına kadar
de; “Sultan vâlidemiz develeri göndersinler, isteklerini yerine
giderek; “Benim de kolumda yara var, yaramı sar” deyince,
getirelim, istediği altınları gönderelim” deyince, sarayı bir telâş
Emîr Sultan cebinden bir mendil çıkarıp; “Buyurun Pâdişâhım,
aldı. Bu işe kimsenin aklı ermedi. Böyle fakir bir dervişin kırk
sizin yaranızı da bu mendil ile sarayım” dedi. Sabah olunca,
deve yükü altını nasıl vereceğini, şaşkınlıkla karşıladılar.
sarılan bütün yaraların iyi olduğunu, askerlerin ayağa
Saraydan kırk deveyi Emîr Sultân’a götürdüler. Emîr Sultan,
kalktıklarını Yıldırım Bâyezîd Hân’a haber verdiler. Yıldırım
develerle birlikte Nilüfer çayının kenarına gitti. Develeri
Bâyezîd de merak edip kendi yarasını açarken, kolundaki
getirenlere; “Heybeleri doldurun, sizler de istediğiniz kadar
mendilin, hanımının nişanlı iken kendisine hediye ettiği
alın. Aldığınız altın olsun” buyurdu. Kimisi şüphe ederek birşey
mendilin yarısı olduğunu gördü. Akşam yaraları saran askerin,
almadı. Kimisi de heybeleri ve keselerini doldurdular. Kırk
yanına getirilmesini emretti. Fakat o kimseyi bulamadılar.
deveden meydana gelen kervan saraya girince, Emîr Sultan;
“Boşaltın, istediğiniz altın olsun” dedi. Heybeler boşaltılınca,
Yine Niğbolu Kalesi’nin fethinde günlerce kanlı çarpışmalar
hepsi altın oldu. Kimi kendisi için de almadığı, kimisi de yolda
oldu. Kale bir türlü feth edilemedi. Hücumların en şiddetli
aldıklarını döktüğü için çok pişman oldu. Emîr Sultan ile Hundi
ânında, bir genç, kale kapısını ardına kadar açtı. Yıldırım
Fâtıma Sultân’ın evlenmelerine karar verilince, Fâtıma Sultan,
Bâyezîd ve askerleri kaleye girdiler. Kaledekiler, bu durum
kendi el işlemesi gömlek ve çamaşırları Harem ağası ile Emîr
karşısında teslim olmak mecbûriyetinde kaldılar. Zaferden
Sultân’a gönderdi. Emîr Sultan, bohça geldiği zaman bir
sonra bu genci aradılar, bir türlü bulamadılar. Yıldırım Bâyezîd
odada mangal yakmış, talebeleri ile sohbet etmekte idi. Harem
Hân, Rumeli fethinden sonra Bursa’ya gelmeyip Edirne’de
Ağası içeri girip; “Vâlide Sultân’dan” diyerek, bohçayı Emîr
konakladı.
Sultân’a verdi. Bohçayı bir kenara bırakan Emîr Sultan,
onların sıhhat ve afiyetleri için duâ etti. Sonra bohçayı açıp,
Bu sırada Yıldırım Bâyezîd’in kerîmesi (kızı), rü’yâsında
içinden bir mendil aldı. Mendilin içine birkaç köz parçası
Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Resûl-i ekrem (
koyup, mendili kapadı. Tebessüm ederek Harem Ağası’na;
aleyhisselâm ) ona; “Oğlum Muhammed Buhârî ile evlen,
“Vâlide Sultân’a selâm söyleyiniz. Biz fakir dervişlerin, zât-ı
sakın sözüme uymamazlık etme” buyurdu. Temiz rûhlu, edeb
şahânelerine hediyesi ancak böyle köz parçaları olur. Kabûl
ve haya sahibi Hundi Fâtıma Sultan, rü’yâsını kimseye
etmelerini arz ederim” dedi. Harem Ağası, orada bulunanların
söyliyemedi. Ertesi gün yine Resûl-i Ekremi ( aleyhisselâm )
şaşkın bakışları arasında oradan ayrıldı. Harem Ağası yolda
giderken, mendilin yanıp yanmadığını merak etti; fakat
olmadı ve Cebrâil aleyhisselâma, o belde üzerinde yürekleri
mendilden duman dahî çıkmadığını gördü. Saraya kadar
parçalayıcı, korkunç ve keskin bir sesle haykırmasını emretti.
kendisini zor tuttu. Hediyeyi Vâlide Sultân’a teslim etti. Mendil
Cebrâil aleyhisselâm haykırınca, orada bulunanların hepsi bir
sarayda olanların merakları arasında açıldı. Mendilin içinden
anda öldü. Böyle büyük bir felâkete düşmemek için Allahü
ateş taneleri değil, gözleri kamaştıran elmas parçaları çıktı. Bu
teâlâya sığınırız.
durumun, Emîr Sultan hazretlerinin kerâmeti olduğu anlaşıldı.
Nikâh haberi Edirne’ye ulaşınca, Yıldırım Bâyezîd, Kapıkulu
Şimdi bizim de Sultânımızdan bir ricamız vardır. Dün
askerlerinden kırk askeri Süleymân Paşa’nın emrine vererek,
öldürülmesini emrettiğiniz Emîr Sultan, Resûl-i ekremin (
Emîr Sultân’ın ve Hundi Hâtun’un başlarını getirmesi için
aleyhisselâm ) neslinden hürmete değer bir insandır. Bu zât
Bursa’ya gönderdi. Süleymân Paşa Bursa’ya gelince, Vâlide
gibi temiz kalbli, Peygamber neslinden bir kişi, zamanımıza
Sultân’dan onları istedi. Vâlide Sultan vermeyince, kırk asker,
kadar Anadolu’ya ayak basmamıştır. Buna benzer aslı temiz
Vâlide Sultân’ın sarayına saldırdılar. Vâlide Sultan, onların bu
bir kimseyi elleri hediyeler dolu da’vetçiler göndererek
saldırısından korktu. Emîr Sultan onun bu hâlini görünce, ona;
Buhârâ’dan Anadolu’ya getirmeye çalışsa idiniz, sizin için
“Bu dehşet ve korkunuz nedir? Allah aşkına söyleyin” dedi.
ebedî bir şeref olurdu. Böyle yapmadığınız hâlde, ma’nevî
Sonra Vâlide Sultân’a “Şu yayı alın ve oku gerin. Ben bakayım
irâde üzerine yurdumuza gelen bu zât dolayısıyla Peygamber
siz atın” dedi. Vâlide Sultan; “Ben ok atamam” deyince, Emîr
efendimize ( aleyhisselâm ) yakınlık kazanırsanız, sizin dünyâ
Sultan; “Siz oku takın, o kendiliğinden gider” dedi. Bunun
ve âhıret saadetiniz artacaktır.
üzerine Vâlide Sultan, pencereden askerlere karşı oku kirişe
koyup, bıraktı. Yeşil ok, parlayarak gidip kırkına saplandı.
Şunu da bildireyim ki, bu dâmâdınız, Peygamber efendimizin (
Onlar derhâl oradan kaçtılar. Vâlide Sultan; “Yâ Emîr Sultan!
aleyhisselâm ); “Ümmetimin âlimleri, İsrâiloğullarının nebileri
Niye oku sen atmadın da bize attırdın?” diye sorunca, Emîr
gibidir” buyurduğu kimselerdendir. Bizim böyle seyyidlerden
Sultan; “Eğer oku biz atmış olsaydık, hem o askerlerin, hem
gördüğümüz feyz eserlerini, Hazreti Muhammed’den sonra
de Osmanoğullarının nesilleri helak olurdu. Onun için bu işi
kimse göstermemiştir. Eğer bir daha onun başını kestirmek
size yaptırdık” dedi.
için asker gönderirseniz, bütün yurdumuzun felâketi
olacağından şüphemiz yoktur. Son ferman sultânımızındır.”
Pâdişâhın, Emîr Sultân’ın ve kızı Hundî Sultân’ın öldürülmesi
için Bursa’ya asker gönderdiğini duyan Molla Fenârî, Yıldırım
Aradan günler geçtikten sonra Bursa’ya dönen Osmanlı
Bâyezîd’e şu mektûbu yazdı:
ordusunu ve sultânı karşılayanlar arasında Emîr Sultan da
vardı. Yıldırım Bâyezîd, onunla selâmlaşınca, harb
“Mektûbuma, dâima kullarına acıyıcı olan Allahü teâlânın
meydanında yaralıların yaralarını ve kendi yarasını saranın bu
adıyla başlarım. İnsanların en âcizi olan ben, Türk ve İslâm
genç olduğunu anladı. Sultan, ona şifreli olarak; “O el
memleketlerinin koruyucusu, Osmanoğullarının övündüğü ve
çabukluğu ne idi?” diye sordu. Emîr Sultan “Allahın kuvvet ve
Hak uğruna savaş edenlerin başkanı, İslâm dîninin ve
yardımı, o bi’at edenlerin vefa ve sadâkatlerinin üzerindedir”
müslümanların yardımcısı olan, Pâdişâhımın ömrünün uzun
(Feth-10) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Yıldırım Bâyezîd;
olmasını ve evlâdının çoğalıp kıyâmete kadar şan ve şerefle
“Ya o mendilin yarısı ne oldu?” diye sorunca, Emîr Sultan;
yaşamasını Rabbimden niyaz ederim.
“Babacığım, o mendilin yarısı cebimdedir. Bendeniz
dâmâdınız Muhammed Şemseddîn” dedi. Yıldırım Bâyezîd
Sultânımızın şunu bilmesi gerekir. Bizim Peygamberimiz
Hân atından inerek onunla kucaklaştı ve gözyaşlarını
Hazreti Muhammed Mustafâ’dan ( aleyhisselâm ) önce, Îsâ
tutamıyarak ikisi de ağladılar.
aleyhisselâm, kendine inananlardan üç kişiyi Hak dîne da’vet
için bir beldeye göndermişti. Fakat oranın halkı, onları
Balıkesir tarafından Alacapazar denilen bir yerde, Ali Fakî
yalanlayıp öldürdüler. Bu cinâyeti işledikten sonra, sevinerek
isminde meşhûr bir vâ’iz vardı. Senede bir kere Bursa’ya gelir.
evlerine gittiler. Cenâb-ı Hak onların bu davranışlarından râzı
Emîr Sultan hazretlerini ziyâret eder, mübârek sözlerini işitir
ve hayır duâlarını alıp, giderdi. Bu vâ’iz, kitapların birinde
birşeyler istedi. Ona da son kalan ekmeği verdiler. O gece
bulunan bir hadîs-i şerîfe i’timâd etmedi. Emîr Sultân’ın
açlığı tercih ettiler. Onun için Allahü teâlâ; “Birinci tepsi için on
sohbetine gittiğinde, hiçbir şey sormadan, kafasındaki
yıl ömür verdim, ikinci tepsi için yirmi yıl ömür verdim. Üçüncü
düşünce Emîr Sultan’a ma’lûm oldu. Emîr Sultan ona doğru
tepsi ekmek için de otuz yıl ömür verdim” buyurdu” dedi.
bakarak; “O hadîs-i şerîf sahîhdir” buyurdu ve şöyle anlattı:
“Birgün Kâ’be-i şerîfin yanında Mekkeli kâfirler toplanıp
Sultan İkinci Murâd Hân’ın otuzbin akçe değerinde bir atı
ceddim Muhammed aleyhisselâma: “Eğer sen hak peygamber
vardı. At, yanına kimseyi yaklaştırmıyordu. Birgün Sultan
isen, Hacer-ül-esved’e işâret et, taş ikiye ayrılıp içinden bir
Murâd, Emîr Sultan’ın yanına gelerek; “Biz sizin için bir at
yiğit çıksın. Sarışın, gayet güzel konuşsun ve elbisesi güzel
almıştık. Siz nasıl isterseniz öyle yapalım. Atı getirecek birisini
olsun. Sonra o yiğit senin risâletinin hak olduğuna şehâdet
verin de atı size gönderelim” dedi. Bu arada Emîr Sultan’ın
etsin. Biz ancak o zaman müslüman oluruz” dediler. Resûl-i
yanında bulunan talebelerinden, Hacı Baba denilen bir zât
ekrem ( aleyhisselâm ) de; “Bugün burada çoğunuz yok. Yarın
vardı. Sultânın sözü üzerine; “Ah! Hocam bu hizmeti bana
hepiniz hazır bulunun. İnşâallah îmân etmenize sebeb olur”
verse de, o atı ben alıp gelsem, atın tımar ve bakım işlerini
buyurdu. O gece Cebrâil aleyhisselâm gelip; “Esselâmü
yapsam” diye kalbinden geçirdi. Emîr Sultan hazretleri ona
aleyküm yâ Muhammed! Allahü teâlâ sana selâm ediyor ve
dönerek; “Ey Hacı Babam! Gidin o ata söyleyin ki: “Senin
buyurdu ki: “Benim Habîbim o mu’cize için üzülmesin. İzzetim,
şimdiki sahibin, Allahü teâlânın emrine mu’ti olup, fermanına
azametim ve celâlim hakkı için, istenen o şahsı, yetmiş sene
mahkûm olmuştur. Sen dahî sahibine tâbi olup, Allahü
evvel o taşın içinde yarattım ve terbiye edip, besledim. Şimdi
teâlânın emrine itaat edip, kötü huylardan vazgeçer misin?”
duâ etsin, ben o kimseyi taşın içinden çıkaracağım” dedi.
Bakalım ne işâret eder?” dedi. O da hemen atın yanına gidip,
Ertesi gün Mekkeli müşrikler ve müslümanlar Kâ’be-i şerîf
hocası Emîr Sultan’ın dediklerini söyleyince, at üç defa başını
etrâfında toplandılar. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm )
önüne eğip kaldırdı. O, hemen hocasının yanına gidip durumu
Hacer-ül-esved’e eliyle işâret etmesiyle, taş ikiye ayrıldı ve
arz etti. Bunun üzerine Emîr Sultan; “Hacı Baba, o, kötü
içinden gayet güzel, sarışın ve temiz elbiseli bir genç çıktı.
huylarını terk etti. Siz ondan kaçmayın, onu tımar edin” dedi.
Orada bulunanlardan ba’zıları bu hâli görünce îmânla
Hacı Baba da o atın yanına hiç korkmadan yaklaştı. Emîr
şereflendiler. Bir kısmı sihirdir deyip küfür üzere olan hâllerine
Sultan hazretleri o ata binip, Cum’a günleri câmiye giderdi.
devam ettiler. Sonra ceddim Muhammed aleyhisselâm
Hacı Baba da, hergün o ata binerek pazar işlerini görürdü. O
buyurdu ki: “Bu yiğidin üç gün ömrü vardır. Bu gece nikâh edip
atı bir kenara bağlar, çarşıya giderdi. O at, yanına yaklaşmak
evlendirin. Ondan yüksek bir zürriyet kalsın,” Hemen genci
isteyen ba’zı kimselere saldırır, onları öldürmek isterdi. Onlar,
evlendirdiler. O yiğit, aradan üç gün geçmesine rağmen
o attan canlarını zor kurtarırlardı. Daha sonra bu saldırdığı
ölmedi. On gün olup da ölmeyince, ba’zı Eshâb, Resûl-i
kimselerin bid’at sahibleri olduğu anlaşıldı. Atın yanından Ehl-i
ekremin huzûruna gelip; “Yâ Resûlallah! Siz yalan
sünnet i’tikâdında olan biri geçse, ona başını eğip, sakin sakin
söylemezsiniz. Fakat o yiğit ölmedi” dediler. Resûl-i ekrem de
dururdu. Bu hâli o kadar meşhûr olmuştu ki, çarşı halkı o atı
( aleyhisselâm ) onlara; “Ben o haberi, kardeşim Cebrâil
görünce, bid’at sahiplerine yanına yaklaşmamaları için
aleyhisselâmın işâreti ile söyledim” buyurdu. O ânda Cebrâil
tenbîhte bulunurlardı.
aleyhisselâm geldi ve Allahü teâlâdan selâm getirerek; “Yâ
Muhammed! O genç, nikâh gecesi arpa unundan üç tepsi
Birgün sohbet esnasında bir zât, Emîr Sultan’a, Peygamber
ekmek hazırlatmıştı. Tam Besmele çekip yemeğe başlayacağı
efendimizin ( aleyhisselâm ) mi’râca çıkmasının cismânî mi,
zaman, kapıya bir fakir gelip yiyecek birşeyler istedi. Onlar da
yoksa rûhanî mi olduğunu sordu. Emîr Sultan hazretleri
ekmeklerin bir tepsisini o fakire verdiler. Fakir çok sevinerek
buyurdu ki: “Ceddim Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), mi’râca
evine gitti. O fakirin üç gündür birşey yememiş iki yolcu
bedeniyle çıktı. Mekansız, zamansız, cihetsiz, sıfatsız olarak
arkadaşı da vardı, içlerinden birisini de o gence, yiyecek
Allahü teâlâyı gördü. Gözsüz, kulaksız, vasıtasız, ortamsız
birşeyler istemek için gönderdiler. O genç ona da bir tepsi
olarak Rabbi ile konuştu. Bu husûsta kimsenin şek ve şüphesi
ekmek verdi. Bunun üzerine diğeri de gidip, o gençten yiyecek
olmasın. Bunun doğruluğu, Necm sûresinde bildirilmiştir.
Resûl-i ekrem için cümle melâike ve bütün mahlûkat salevât
getirirler. Böyle yüksek bir zâtın mi’racında, bedenen veya
Dinle bak Hak ne hoş söyledi.
rûhen olmasında şüpheye gerek yok. Bu beden, göz ve
Zebur’unda Davud’a buyurdu.
kulaklar, günde bir defa değil, dörtyüz kere mi’râc yapabilir.
Düşman ol önce nefs belâsına,
Buna şüphe etmemek gerekir. Allahü teâlâ bir hadîs-i kudsîde;
Ondan, bana uymakla kurtulasın.
“Ey Habîbim, sen olmasaydın, hiçbir şeyi yaratmazdım”
buyuruyor. Bu hadîs-i kudsî, bunun doğru olduğunu gösterir.
Gel şimdi sen de düşman ol nefsine,
Zayi eyle onu her ne dilerse,
Birgün Emîr Sultan talebelerine ders veriyordu. Dersde;
Eğer bu işte atarsan riyayı,
“Şeytan onlara va’d eder, onları uzun emel ve kuruntulara
Kendine rehber kıl evliyâyı.
düşürür. Şeytanın kendilerine va’d ettikleri, aldatmadan başka
birşey değildir.” meâlindeki Nisa sûresi yüzyirminci âyet-i
Eğer anlarsan budur sana ol,
kerîmesinin tefsîrini şöyle yapıyordu: Bizim yolumuzda gaflete
Nefsinin şerrinden halâs ol,
yer yoktur. Şeytanın aldatması kuvvetlidir. Avvâmı başka
Nefsinin muradından uzak dur.
yoldan aldatır. Sâlihleri başka yoldan aldatır. Âlimleri başka
Düşersen eğer şeytana uzak dur.
yoldan aldatır. Nitekim işitmişsinizdir ki; Mûsâ aleyhisselâmın
ümmetinden olan Bel’âm bin Bâûrâ, İsm-i a’zamı biliyordu.
Şeyh-ül-İslâm, Emîr Sultan’dan icâzet (diploma) aldıktan
Onun her duâsı kabûl oluyordu. Bulunduğu Belka şehrinin
sonra, Câmi-i Kebîr’de va’z verirdi. Birgün va’z vermek için
vâlisi Belâk, Mûsâ aleyhisselâmın askerinin şehre girmemesi
yine kürsüye çıkmıştı. Emîr Sultan hazretleri bir talebesini,
için duâ etmesini istedi. Ölüm ile tehdit etti. O da can korkusu
birşeyler almak için çarşıya göndermişti. Bu talebe, Şeyh-ül-
ve halkın verdiği dünyâ malına aldanarak, Mûsâ
İslâm’ın va’z vereceğini duyunca, kendi kendine; “Gidip va’zı
aleyhisselâma karşı duâ etti. Mûsâ aleyhisselâmın askeri
dinliyeyim, Şeyh-ül-İslâm’ın hayır duâsını alayım” diye
tarafından öldürüldü. A’râf sûresinde, soluyan köpeğe
düşünerek Câmi-i Kebîr’e gitti. O ânda câmide zelzele olmaya
benzetildi. O sırada mecliste bulunanlardan bir zât, Emîr
başladı. Cemâatin bir kısmı dışarıya kaçtı. Fakat, dışarıda
Sultan’a; “Sultanım, ba’zı âlimler şeytanın aldatmasından
zelzele olmadığını gördüler. Bu durumdan haberi olan Şeyh-
kurtulmamışlarsa, biz nasıl kurtuluruz?” dedi. Bunun üzerine
ül-İslâm, murâkabeye daldı. Sonra cemâate dönüp; “İçinizde
Emîr Sultan şu kıssayı anlattı: “Birgün Hasen-i Basrî, bir yerde
Emîr Sultan’ın hizmeti ile emr olunan kim ise, çabuk câmiden
ibâdet ediyordu. O sırada şeytan elinde bir yularla oradan
dışarı çıksın. Yoksa bizi helak ettirecek” dedi. Talebe hemen
geçiyordu. Hasen-i Basrî onu yanına çağırdı ve; “Yâ mel’ûn,
dışarı çıktı. Câminin sallanması durdu. Bu talebe işini görüp
bu yularlar nedir?” diye sordu. Şeytan da; “Yâ Hasen! Bu
dergâha gitti. Emîr Sultan’ın huzûruna girdi. Talebe selâm
yularları, halkın güçlü olanlarının başına vururum. Bunlar
verdi. Emîr Sultan başını kaldırıp, sâdece talebeye baktı.
benim mahkûmum olur. Kendi başlarına hareket edemezler”
Selâmına cevap vermedi. Talebe, hocasının heybetinden
dedi. Hasen-i Basrî; “Yâ mel’ûn! Bu yularlardan bize de var
düşüp bayıldı. Ayılınca, Emîr Sultan ona; “Ey oğlum! Dünyevî
mıdır?” diye sorunca, şeytan; “Bu yularlardan sana yok” dedi.
ve uhrevî ihtiyâçlarınız karşılanmadı mı ki, başkalarından
yardım beklersiniz. Bir kimse hocasından çeşit çeşit ni’metlere
Emîr Sultan hazretleri, devamlı olarak sazdan örülmüş hasır
kavuşurken, gidib başkasından yardım istemesi, ona suâl
üzerinde otururdu. Mübârek dudakları devamlı hareket ederdi.
sorması, ilim öğrenmesi, hem ayıp, hem gevşekliktir” buyurdu.
Şu şiiri sık sık söylerdi:
Emîr Sultan hazretlerinin yayı ve bir de oku vardı. Bunlar,
Eğer gönlün benimle olursa,
gazâda kullanılmak üzere asılı dururdu. O yaya ok koydukları
Yemen’de olsan bile yanımdasın.
zaman, kırk ok çıkar, kırk kişiye isâbet ederdi. Her nereye
Eğer gönlün benimle değilse,
atmak isterse, bir talebesinin eline verir, o tarafa atmasını emr
Yanımda olsan bile uzaktasın.
ederdi. Şeyh-ül-İslâm’ın da hazır bulunduğu birgün, Emîr
Sultan okunun ve yayının getirilmesini istedi. Getirilen ok ve
talebelerinden birisi, yine Emîr Sultan’ın huzûruna geldi. Onun
yayın Şeyh-ül-İslâm’a verilmesini emr buyurdu. Yay ile ok,
elini öptü. Emîr Sultan talebesine; “Bulunduğunuz yerdeki
Şeyh-ül-İslâm’a verildi. Emîr Sultan ona; “Oku doğuya doğru
müslümanlar iyiler mi? Hâlleri nasıldır?” diye sordu. Talebe;
at. Ok nereye düşerse, mezarımız orası olsun” buyurdu. Şeyh-
“Sizin himmetinizle, sıhhat ve selâmetteler, duâcınızdırlar”
ül-İslâm, emirleri üzerine oku attı. Ok, şimdiki türbenin olduğu
deyince, Emîr Sultan elini cebine soktu ve bir akçe çıkardı. O
yere düştü. Orası, o zaman ağaçlık ve yeşillik idi. Hâlbuki ok
talebesine verdi ve; “Bizden onlara selâm söyle, biz hayatta
atılan yer ile, düştüğü yer arası çok uzak idi. Atmak ile oraya
olduğumuz müddetçe bu akçe ile yetinsinler. Bize duâ etsinler.
gitmesi mümkün değildi. Zîrâ okun atıldığı yer ile düştüğü yer
Başkalarına muhtaç olmasınlar” dedi. O talebe, o bir akçeyi
arasındaki mesafe, üç ok atımlık idi. Orada bulunanlar, bu işin
alıp, arkadaşlarının yanına geldi ve onlara; “Emîr Sultan
Emîr Sultan’ın kerâmeti olduğunu anladılar.
hazretlerinin size selâmı var” dedi. Hepsi selâmı ayakta
alarak; “Sultan hazretleri ne buyurdular?” diye sordular. Bunun
Emîr Sultan hazretlerinin türbesi, vefâtından sonra yapıldı.
üzerine o talebe; “Emîr Sultan hazretleri bir akçe verdi ve;
Türbeyi yapan zât, rü’yâsında Emîr Sultan’ı gördü. O zâta;
“Ben ölünceye kadar bununla iktifa etsinler, kimseye muhtaç
şurayı şöyle yap, burayı şöyle yap diye, türbesi bitinceye
olmasınlar” buyurdu” dedi. Bu söz üzerine hepsi dünyâ
kadar, her gece rü’yâda emir verdiler. O zât, türbe yapımını
malından soğudular. Kimseden birşey almaz oldular.
bitirdikten sonra, bir daha Emîr Sultan’ı rü’yâsında görmedi.
Pencerelerinde bir kutu vardı. Kimin ihtiyâcı olursa, o kutunun
içinden bir akçeyi alır, iftar için herkese bir miktar ekmek ve
İznikli âlim bir zâtın oğlu, birgün uzun bir süre kalmak için Emîr
üzüm alıp, onunla oruçlarını açarlardı. Ertesi gün o akçe yine
Sultan hazretlerinin türbesine geldi. Altı gün sonra, oradan
yerinde dururdu. Emîr Sultan vefât edinceye kadar böylece
ayrılmaya karar verdi. Emîr Sultan’ın talebeleri ona; “Efendim,
ihtiyâçlarını karşıladılar. O akçe yerinden hiç eksilmedi.
siz uzun zaman kalacaktınız. Niye şimdi gidiyorsunuz?” diye
sordular. O da; “Benim bir ihtiyâcım vardı. Kırk yıl çile çeksem
O zamanın ileri gelen âlimlerinden Ali hoca şöyle anlatır.
o muradıma kavuşamazdım. Emîr Sultan hazretlerinin rûh-ı
“Birgün bir köylü Emîr Sultan’ın huzûruna gelip; “Sultânım, bir
şerîflerini vesile edip, uzun süre i’tikafta kalmak için buraya
sıkıntım var. Başım dertte, bana bir duâ yazın ve himmet edin”
gelmiştim. Fakat Emîr Sultan’ın himmeti yetişip feyzi nehirler
dedi. Beni işâret edip; “Yazıyoruz” dedi. Ben de duâyı yazdım.
gibi aktı. O muradıma altı günde kavuştum. Bunun için şimdi
Emîr Sultan ve yanında bulunan talebeleri kime duâ yazsa,
gidiyorum” dedi. Şiir:
Allahü teâlânın izni ile şifâ bulurdu. Hattâ öyle olurdu ki, sar’a
hastaları gelse, şifâ bulup giderlerdi, ölünceye kadar bir daha
Gene dinle bu sözü sen, ey server,
hasta olmazlardı.”
Gamı sev, zikr üzeredir rehber.
Gel ey mü’min! Terk eyle riyayı,
Dûyi Halîfe adıyla meşhûr bir zât vardı. Ona; “İlmi kimden
Cân-ı gönülden sev evliyâyı.
tahsil ettin?” diye sorulduğunda; “Üstadım Emîr Sultan
hazretleridir. Birgün, babam ve birçok kişi ile Emîr Sultan
Kişi severse bunlardan birisini,
hazretlerini ziyârete gitmiştik. Mübârek nazarlarına kavuşup,
Hem de sevmiş olur cümlesini.
elini öptük. Babama bakıp; “Oku” buyurdular. Babam Kur’ân-ı
Birisini râzı edersen gönülden,
kerîm okumaya başladığında, orada bulunanların birçoğu
Hepsi râzı olur cân-ı gönülden.
kendinden geçip ağladılar. Ondan sonra babamın bütün
çocukları çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurlardı. Hattâ kız
Emîr Sultan hazretlerinin çok talebesi vardı. Ba’zı talebeleri
kardeşlerim bile bizim gibi okurdu” dedi. Şiir:
gündüzleri oruç tutar, geceleri de sabaha kadar namaz
kılarlardı. Haftada bir gün Emîr Sultan hazretlerine gelip,
Gene Resûlullahı dinle ey can!
ihtiyâçlarını ondan alırlardı. Aldıkları ile bir hafta boyunca idâre
Ne buyurdu bu ümmete o sultan;
ederlerdi, ihtiyâçları bitince, yine gelir alırlardı. Birgün bu
Kim bir mü’minin cân-ı gönülden,
Giderirse üzüntüsünü onun gönlünden.
Buyurdular ki: "Yâ Oğlum! Yolculuğun nasıl geçti, hâlin
nasıldır?" Ben de; "Sultânım içim yanıyor. Karanlıkta ayağım
Hak teâlâ gör ona ne verir;
kaydı, tesbihi suya düşürdüm" dedim. Bunun üzerine Emîr
Kıyâmet üzüntüsünü ondan giderir.
Sultan; "Yâ Oğlum! Onun için niye üzülürsün? Biz onu suya
Gel bu öğüdü kabûl eyle,
düşürmedik" dedi ve cebinden tesbihi çıkararak verdi."
Menkıbe geldi, yine onu dinle.
Emir Sultan, Medine'den yola çıkıp Bursa'ya doğru gelirken,
O zamanda yaşamış bir zât anlatır: Bir gece rü’yâmda şöyle
yolda bir beyin oğlu, Emîr Sultan'ı gördü ve kalbi ona talebe
gördüm: Bursa’nın uzak kasabalarından birkaç kişi: “Bursa’da
olmaya meyl etti. Hemen silâhlarını bırakıp, Emîr Sultan'ın
bir evliyâ var. Allahü teâlânın izniyle ne hacetin varsa verirmiş”
yanına gitti. Ondan kendisini talebeliğe kabul etmesini istirhâm
diye yola çıktılar. Ben de yatakta yatıyordum. Ben onların
etti. Emîr Sultan onu talebeliğe kabul etti. Bir süre sonra bir yol
dediklerini duyunca, onlara katılarak, biz de duâsını alalım
kavşağına vardılar. Oranın yerlisi olan bir kişi, yolun birinde,
diye beraberce Bursa’ya gittik. Dergâha girip Emîr Sultan’ı
geçit vermeyen bir ejderhânın (büyük bir azman yılan)
görünce bayılmışım. Aklım başıma gelince, ayağa kalkacak
olduğunu söyledi ve o yoldan gitmemelerini tenbih etti. Emîr
takati bulamadım. Emekliye emekliye Sultan hazretlerinin
Sultan'ın önünde giden kandil o yolu gösterdiği için, o yoldan
yanına vardım. “Sultânım, beni talebeliğe kabûl edin” dedim.
ilerlediler. Bir süre sonra yol kenarında bir ejderhânın
“Kabûl eyledik” diyerek mübârek elleri ile sırtımı sığadılar.
uzandığını gördüler. Ejderhâ, sanki avını bekler gibi değil de,
Heyecanla uyandım. Rü’yâmı anneme anlattım ve ta’bir
şerefli bir misafiri bekler bir hâlde idi. Emîr Sultan hariç,
etmesini istedim. Annem; “Sen hemen o evliyânın yanına koş,
herkes ürkek bir hâlde ve endişe içinde yürüyorlardı ve;
himmetine kavuşarak duâsını al” dedi. Ben hemen yola çıktım.
"Acaba ejderhâ ne yapacak? Kafileden kimlere saldıracak?"
Bir grup insanın, rü’yâmdaki gibi; “Gidip Emîr Sultan’ı ziyâret
soruları zihinlerini kurcalıyordu. Kafilenin önünde bulunan
edelim. Onun duâsını alalım” diye yürüdüklerini gönlüm. Ben
Emîr Sultan ejderhâya yaklaştığı vakit, ejderhâ derhâl Emîr
de onlara katıldım. Rü’yâmdaki gibi, sırayla dergâha girip
Sultan'ın devesinin ayaklarına kapanarak; "Hoş geldiniz
huzûrlarına çıktık. Emîr Sultan’in mübârek nazarlarına
Şeyhim! Emrinizdeyim!" dedi, Kâfiledekiler bu durumu
kavuşunca, aklım başımdan gitti. Düşüp bayıldım. Aklım
hayretler içinde seyrettiler. Fakat onlara yolda katılan bey
başıma gelince, ayağa kalkamayıp, emekliyerek ayak uçlarına
oğlu, bu duruma pek inanmadı. O sırada ejderhâ, derhâl onun
kadar gittim. “Bizi talebeliğe kabûl buyurun Sultânım” dedim.
üstüne atladı. Beyzade; "Aman Allahım! Yâ Emîr bana yardım
O da; “Biz seni talebeliğe kabûl edeli kırk yıl oldu.” buyurdu.
deyince, Emîr Sultan ejderhâya bırakması için işaret etti.
Bunun üzerine ejderhâ, derhâl geri dönerek oradan uzaklaştı.
Ali Efendi isimli bir zât şöyle anlatır: “Emîr Sultan hazretleri,
Böylece, gene kalbindeki şüphe gitmiş oldu.
birgün beni Balıkesir’e göndermek istediler. Kalbimden şöyle
geçirdim: “Acaba Balıkesir’e varıp gelinceye kadar vaktimi
Emîr Sultan'ın kafilesi, Sakarya nehri kenarında bulunan bir
nasıl geçireyim?” Hemen kalkıp tesbihlerini getirip elime
bahçede konaklamıştı. Bahçede her çeşit meyva var idi. Fakat
verdiler ve; "Gidip gelinceye kadar bu tesbîhle meşgul ol"
talebelerden birinin canı hurma istedi. O sırada talebenin
buyurdular. Tesbihi alıp yola düştüm. Balıkesir'e Cum'a vakti
önünde bir hurma ağacı yükseldi. Üzerinde olgun meyvaları
vardım. Emîr Sultan'ın îkâz için gönderdiği hoca efendinin
vardı. Ama talebe, olup biteni bir türlü anlamadı. "Acabâ
hutbesine yetiştim. Sonra ona bozuk düşüncelerini ve
eskiden burada mıydı? Yoksa ben bunu görmedim mi?"
doğrusunu anlattım. Fakat o beni dinlemedi ve kendi
soruları zihnini kurcaladı. Bunu fark eden Emîr Sultan; "Canın
düşüncesinde ısrar etti. Geri dönerken, akşam karanlığında bir
hurma yemek istiyordu, işte hurma, al ye!" buyurdu. Bunun
köye girdim. Köye girdiğim sırada, dere kenarındaki kumluk bir
üzerine talebe, bu durumun hocasının kerameti olduğunu
yere bastım ve kayarak düştüm. O esnada tesbîh elimden
anladı.
düştü. Ne kadar aradım ise bulamadım. Yolculuk bittiğinde,
ağlıyarak Emir Sultan hazretlerinin huzuruna girdim.
Şeyh Sinân şöyle anlatır. Henüz daha küçük yaşta idim.
mâni oldum. Sonra o, senin bizim müsâademizle uyuduğunu
Babamla berâber bahçemize kavun, karpuz ektik. Ne kadar
anlayınca, pişman olup, okun sana değmediğine şükretti.”
çabaladık ise de, ektiği kavun ve karpuzlar bir türlü istediğimiz
gibi yetişmedi. Birgün bostanda, üzüntülü bir şekilde
Emîr Sultan, birgün öğle namazını kılmak için evinden dışarı
oturuyordum. Babam ise köye dönmüştü. O sıra âniden, bir at
çıktı. Talebeleri de onu ta’kib etti. İçlerinden Mûsâ Baba;
üstünde, yeşil kaftanlı bir zât peydâ oldu. Benden çekirdek
“Sultânım! Ne olaydı, şurada bir su aksaydı da müslümanlar
istedi. Ben de verdim. Çekirdeği alıp tarlaya saçtı. Bir ânda
namaz için abdest alsaydı” dedi. Bu sıra Emîr Sultan, asasına
tarla çimlendi kavun, karpuz yetişti. Benden bir karpuz istedi.
dayanmış tefekkür ediyordu. E’ûzü Besmele çekerek, asasını
Ben de koparıp verdim. Karpuzu ikiye böldü. Yarısını kendisi
yerinden oynattı. Oradan coşkun bir su fışkırdı. Bunun üzerine
aldı, diğer yarısını da babama vermemi tenbih etti ve; "Bana
talebeler, Allahü teâlâya hamdü sena ettiler.
Emîr Sultan derler. Söyle babana, seni Bursa'ya, benim
yanıma getirsin" dedi. Ben de; "Bâşüstüne, emrinizi yerine
Emîr Sultan birgün abdest alırken, yanına bir talebesi geldi.
getiririm" dedim. Yeşil kaftanlı zât, bir ânda kayboldu. Bir
Talebesine nereden geldiğini sordu. Talebe de, şehirden
müddet sonra babam geldi. Kavun, karpuzları yetişmiş olarak
geldiğini söyledi. Emîr Sultan; “Bizim için ne diyorlar?” diye
görünce şaşırdı ve; "Ey oğul! Tarlaya Hızır mı geldi? Yoksa
sorunca; “Kimyaya mâliktir, diyorlar” cevâbını verdi. Bunun
Allahü teâlânın sonsuz kudretinden bir hikmet ve sırrın tecellisi
üzerine Emîr Sultan; “Kimya odur ki, akan su saf altın olur”
mi oldu? Çünkü, mevsim henüz ekinlerin büyüme zamânıdır.
dedi. Daha sözlerini bitirmeden, kollarından akan sular altın
Ama hikmetse, bostan yetişmiş durumdadır" dedi. Sonra
oldu. Emîr Sultan; “Sözümüz hikâye tarîkiyledir, murâd
Allahü teâlâya duâ etti. Ben babama, Emîr Sultan'ın dileklerini
değildir” deyince de, tekrar su oldu.
ve tenbihini aktardım. Babam da; "Başım, gözüm üstüne!"
diyerek, beni Bursa'ya Emîr Sultan hazretlerinin huzûruna
Hoca Kâsım adında bir Bursalı Tüccâr, Emîr Sultan’a bir sarık
götürdü. Huzûra vardığımızda, çok yorulmuş ve karnımız
hediye etti. O da, tüccâra bir miktar para verdi. Hoca Kâsım, o
acıkmış idi. Emîr Sultan, hanımına yemek hazırlamasını
parayı alarak kesesine koydu. Hoca Kâsım çarşıda gezerken,
söyledi. Önümüze bulamaç yemeği geldi. Yemek çok lezzetli
otuzbin dirheme satılan büyük bir elmas gördü, onu almak
idi. Hayâtımda öyle bir yemek yediğimi hatırlamıyorum. Uzun
istedi. Fakat kesesinde o kadar çok para olmadığını bildiği için
müddet Emîr Sultan’ın hizmetinde bulundum. Sonunda; “Fesat
üzüldü. Sonra aklına, kesesindeki paraları saymak geldi.
ehlini ıslâh eyle. Himmet ve inâyetle müslümanlara nasihat et.
Paraları sayınca, otuzbin dirhemden fazla olduğunu hayretle
Tâ ki, senin Kur’ân-ı kerîme dayalı doğru yolunu duyanlar da,
gördü. Hemen o elması aldı. Aynı gün elmastan anlayan bir
yaptıkları hatâlarından dönsünler” diyerek bana hilâfet verdi.”
yahudi, o elmasa yüzotuzbin dirhem verince, Hoca Kâsım da
yahudiye o elması sattı. Bunun Emîr Sultan’ın bir kerâmeti
Sarı Yûsuf şöyle anlatır: “Birgün Bursa’da, Emîr Sultan’ın
olduğunu anlayan Hoca Kâsım, Emîr Sultan için bir dergâh
huzûrunda oturuyorduk. Emîr Sultan sohbet ediyordu. O ânda
yaptırdı.
hiç başıma gelmeyen birşey geldi. Aniden uykum geldi. Öyle
oldu ki, göz kapaklarımı kaldıramadım. Bu durumu fark eden
Yavuz Sultan Selîm, Yenişehir’de bulunduğu sırada Bursa’ya
Emîr Sultan; “Biraz uyu” diyerek bana izin verdi. Ben de
gelerek, atalarının kabirlerini ziyâret etti. Emîr Sultan
uyudum. Bir süre sonra korkulu bir rü’yâ görerek uyandım.
hazretlerinin türbesine gelip, onun rûhâniyetinden yardım
Emîr Sultan’ın elinde bir kalkan vardı. Tekrar uyuya kaldım.
dilerken, Emîr Sultan hazretlerinin kabrinden; “Yâ Selîm!
Yine korkulu bir rü’yâ görerek uyandım. Emîr Sultan’ın elinde
Üdhulû Mısra İnşâallahü âminin! (Ey Selîm! İnşâallah Mısır’a
aynı kalkan duruyordu. Uykum kaçtı ve merakla Emîr Sultan’a
emniyet içinde giriniz!)” diye bir nidâ işitildi. Duyanlar;
kalkanı neden tuttuklarını sordum. Emîr Sultan şöyle cevap
“Müjdeler olsun pâdişâhım! Size Mısır’ın fethi müjdelendi!”
verdi: “Kırım’da bizi seven bir zât var. Şu ânda gönlümüze
dediler.
yönelmişti. Bu meclisde uyumandan hatırı incindi. Sana doğru
ok attı. Ben de kalkanla engel oldum. Yine attı, tekrar oka
Yıldırım Bâyezîd’in Ankara Savaşı mağlubiyetinden sonra,
de onlara; “Bu esîr, bizim dînimize girdi, buna zahmet
Amasya’da bulunan Şehzâde Çelebi Mehmed, birgün Molla
vermeyin diyeyim. Sen, hiç olmazsa tenhâ yerlerde Allahü
Ali’yi huzûruna da’vet edip dedi ki: “Yâ Molla Ali! Meydana
teâlâya ibâdetle meşgûl olursun” dedi. Ben de onun dediklerini
gelen hâdiseden ibret aldın mı? Babam Yıldırım Bâyezîd’in
kabûl ettim. Tenhâ yerlerde Allahü teâlâya yalvarıyordum ve
başına gelen musibet ve belâların sebeplerini düşünebiliyor
hocamı da düşünüyordum. Birgün oturduğum yerde, kulağıma
musun? Görüyorsun ki, herbirimiz bir yere ayrıldık. Kardeşim
çeşitli gürültüler geldi. Bir alay askerin yaklaştığını sandım.
Mûsâ Çelebi, Îsâ Çelebi’nin üzerine yürüdü ve Bursa’da tahta
Kalbimden de; “İnşâallah, kurtuluş zamanı gelmiştir” diye
oturdu. Kardeşim Süleymân Çelebi ise Edirne’de tahta oturdu.
geçiriyordum. O sırada beni bir elin tuttuğunu gördüm. Fakat
Düşman bizden korkarken, şimdi biz âleme maskara olduk.
elin kime âit olduğunu tahmin edememiştim. Birden kendimi
Özellikle Edirne’de oturan kardeşim Süleymân Çelebi’nin fitne
Bursa’da buldum. Düşman diyârında iken günlerden Cum’a
ve fesadından korkulur. Din ve devlete taşıdığım iyi niyet ve
idi. Bursa’daki müslümanların Cum’a namazı için câmiye
gayret, bu olaylar karşısında beni daha da hassas kıldı. Gel
gittiklerini gördüm. Bulunduğum yer, hocamın dergâhına yakın
seninle taç ve taht düşüncesini terk ederek hacca gidelim!”
bir yer idi. Karşı tarafta birkaç kişi; “Bu, filân değil midir?” diye
Çelebi Mehmed hem söylüyor, hem ağlıyordu. Akşam ikisi de
söyleşiyorlardı. Beni ismimle hatırladılar, fakat üzerimdeki
istihâreye yattı. Çelebi Mehmed rü’yâsında dedesi Murâd-ı
düşman kıyâfeti onları şaşırtmıştı. Gidip durumu Emîr Sultan’a
Hüdâvendigâr’ı gördü. Yanında Emîr Sultan vardı. Ona bir
anlattıklarında, o şöyle buyurmuş: “O, bizim dostlarımızdan
kılıç, bir de eğerlenmiş at vererek; “Haydi yiğidim! Din
olup, yedi yıldır düşman elinde esîr idi. Kurtulması için Allahü
esâslarını ikâme eyle!” dediler. Çelebi, ata binmek istemediği
teâlâya yalvarıyordu. Biz de elimizi uzatıp, Allahü teâlânın
hâlde, çaresizlik içinde binmek zorunda kaldığını ve Gelibolu
yardımı ile kurtardık. Gidip onu yanıma getirin.” Onlar gelip,
istikâmetine hareket ettiğini gördü. Molla, aynı gece rü’yâsında
beni Emîr Sultan’in huzûruna götürdüler. Emîr Sultan
Bursa’da olduğu ve Çelebi Mehmed’i tahtın üstünde, Mûsâ
hazretlerinin eşiğine yüz sürdüm ve teşekkür ettim. Ondan
Çelebi’yi ise tahtın altında gördü. Bunun üzerine Mehmed
sonra uzun yıllar bu dergâhın hizmetinde bulundum.
Çelebi, Bursa’ya hareket etti ve Osmanlı tahtına geçti.
Hacı Bayram-ı Velî, Emîr Sultan ile sohbet etmek için
Talebelerinden Yahyâ isimli bir zât şöyle anlatır: “Düşman ile
talebelerinden bir kısmı ile Bursa’ya gitti. O sırada Emîr
yapılan savaşlardan birine katılmak istedim. Bunun için de
Sultan’ın Bursa kalesi kenarındaki evleri harabeye döndüğü
Hocam Emîr Sultan’dan izin aldım. Hocam, bana; “Bu gittiğin
için, ustalar tarafından ta’mir ediliyordu. O esnada
gazâdan başka gazâya gitmeyesin” diye tenbîhde bulundu ve
marangozlar ellerinden büyük bir ağacı düşürdüler. Emîr
benim için hayır duâ etti. Düşmana karşı yapılan savaşa
Sultan’ın mübârek bakışları düşen ağaca ilişince, ağaç
katıldım. Bu savaşta düşmanı yendik ve çok miktarda ganîmet
boşlukta kaldı. Hacı Bayram-ı Velî bu olaya şâhid oldu ve
elde ettik. Aradan zaman geçti. Arkadaşlarım, bana; “Bir
içinden; “Herhalde Emîr Sultan, bana kerâmetlerinden birini
gazâya daha gidelim, sen hayırlı bir kişisin, aramızda bulun”
göstermek istedi” diye geçirdi. Emîr Buhârî ona; “Biz, bununla
dediler. Ben onlara; “Hocam iki defa savaşa katılmama izin
size kerâmet göstererek evliyâdan biri olduğumuzu isbatlamak
vermedi” dememe rağmen, onlar ısrar ettiler. Onların ısrarına
istemedik. Kale kenarında çocuklar oynuyorlardı. Ağaç onların
dayanamıyarak yola çıktık. Yolda kalabalık bir düşman
başına düşüp ezilmesinler diye bunu yaptık. Gayemiz,
topluluğu ile karşılaştık. Onlarla savaştık. Bu savaşta kimimiz
çocukları büyük felâketten kurtarmaktı” dedi. Çocuklar oradan
şehîd oldu, kimimiz esîr düştü. Ben esîr düşenler arasında
kaçtıktan sonra ağaç yere düştü. Hacı Bayram-ı Velî, daha
idim. Bizi bir kaleye götürüp, zindana attılar. Ben, hocamı
önce hatırından geçenlerden dolayı Emîr Sultan’dan özür
vesile ederek Allahü teâlâya yalvarıyordum. Birgün kale
diledi.
kapıcısının bir yakını, beni yanına getirtti. Yanındaki adamları
çıkardı. Başbaşa kaldık. Benden hocam Emîr Sultan’ı sordu.
Yahyâ Halîfe diye tanınan bir vâ’iz vardı. Bu zât şöyle anlatır:
Kendisinin îmân etmiş olduğunu söyledi. Sonra bana; “Bundan
“Ben, nerede bir velî kulun olduğunu duysam, derhâl oraya
sonra sana düşman elbisesi versinler, çekinmeden giy. Ben
gidip ona hizmet ederdim. Nihâyet Emîr Sultan’ın
talebelerinden Sinân Halîfe’nin yanına gittim. Kendisine; “Size
Emîr Sultan hazretleri için yazılan bir şiir:
muradım, elinizde tövbeye erişip nefs-i emmâreden kurtulup
nefs-i mutmeinneye kavuşmak ve kalbimi temizlemektir”
Gerçi âşıklara salâ denildi.
dedim. O da bana; “Bursa’da Emîr Sultan’ın kabrine
Derdi olan gelsin dermanı buldum.
gideceksin, orada tövbe eli sana nasîb olacak” dedi. Derhâl
Ah ile vah ile cevlân ederken,
oradan ayrılarak, hiç dinlenmeden Bursa’ya gittim. Emîr
Canımın içinde cânânı buldum.
Sultan hazretlerinin kabrine vardım. Emîr Sultan’ı, kabrinin
üzerinde oturur hâlde gördüm. Hürmetle selâm verip, elini
Akar gözlerimden yaş yerine kan,
öptüm ve tövbe ettim. Sonra gözümden kayboldu. Ben de
Zerrece görünmez gözüme cihan.
muradıma eriştim, dünyâ ve âhıret saadetine kavuştum.”
Deryalar nûş edip, kandırmaz iken,
Âşıklar kandıran ummanı buldum.
İznik’te medfûn bulunan velîlerden Eşrefoğlu Abdullah,
sağlığında bir iş için Bursa’ya gitmişti. Fakat fırsatı olmadığı
Âşıklar meydana doğru varırlar,
için, Emîr Sultan’ın kabrini ziyâret edememişti. İznik’e geri
Erenler cem olmuş, verir alırlar.
dönerken, yolda Halîl Paşa, oğlu İbrâhim Paşa’yı gördü ve
Cümle velîler, dîvân dururlar,
ona; “Siz, her hâlde Bursa’ya gidiyorsunuz. Emîr Sultan
Hakka mahbûb olan sultânı buldum.
hazretlerinin kabrini ziyâret ettiğinizde, selâmımı iletmenizi
sizden rica ediyorum” dedi. İbrâhim Paşa, Bursa’ya girer
Açılmış dükkânlar kurulmuş pazar,
girmez Emîr Sultan’ın türbesinin bulunduğu yere gitti, İki rek’ât
Canlar mezad olmuş dellâl de gezer.
namaz kılıp, Kur’ân-ı kerîm okuduktan sonra Emîr Sultan’ın
Oturmuş ümmetin berâtın yazar,
türbesine girdi ve; “Sultânım! Eşrefoğlu Abdullah, size selâm
Cevâhir bahş olan dükkânı buldum.
söyledi” dedi. O ânda türbeden; “Ve aleykesselâm” sesi geldi.
Orada bulunanlar bu duruma çok şaşırdılar, İbrâhim Paşa
Emîr Sultan ne hoş pazar imiş,
diyor ki: “Bu heybetli sesten dolayı bir süre kendime
Âşıklar meydan edip gezer imiş.
gelemedim.”
Cümlenin maksudu ol dîdar imiş,
Hakka karşı duran dîvanı buldum.
Mücâhid Bahâdır şöyle anlatır: “Fâtih Sultan Mehmed Hân
zamanında bir sefere katılmıştım. Bir kale muhasara edilmişti.
Emîr Sultan hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlânın yolunda
İslâm askerleri düşman kalesine tırmanıyorlardı. Ben de bir
olan bir kimsenin kalbinde, Allahü teâlâya kavuşmaktan başka
yerden burçlara doğru tırmanmaya başladım. Kale burcuna
bir arzu bulunmaz.”
yaklaştığım sırada, önüme bir kaya parçası çıktı. Bu kaya
parçası yüzünden yerimden oynıyâmıyordum. O sırada aklıma
Bursalı Ahmed Paşa’nın Emîr Sultan için yazdığı methiye
Emîr Sultan geldi ve cân-ı gönülden; “Ey Emîr Sultan! Bana
şöyledir:
yardım eyle! Beni bu belâdan kurtar!” diye yalvardım.
Birdenbire karşımda bir nûr şelâlesi gördüm. İçinde de yeşil
Ey âlem-i velâyete Sultân olan Emîr,
elbiseler giyinmiş bir zât belirdi. Bana engel olan taşın üstüne
Ve mülk-i Rûmâ rahmet-i Rahmân olan Emîr,
geldi. Üsündeki elbisesini sarkıtıp; “Ey Gâzi! Elbiseye tutun!
Sakın korkma!” dedi. Ben de; “Yâ Allah!” deyip, tutundum ve
Muhibb-i Hak olur sana candan muhib olan,
engeli aşmış olarak kendimi kalenin içinde buldum. Emîr
Devlet bize muhabbetin olmuş şehâ hemin.
Sultan hazretlerinin elini öpüp, ayağının tozuna yüzümü
sürmek istediğimde gözümden kayboldu. Nereye gittiğini de
Kim bakarsa revzana açılur canı gül gibi,
anlıyamadım.”
Zira mezârın oldu deri Cennet-i Berin.
Ne aktı Rûma bir ulu derya senin gibi,
6) Tuhfet-ül-ahbâb cild-1, sh. 33
Ne âleme getürdi, Buhârâ senin gibi.
7) Yâdigâr-ı Şems sh. 4
Can mülkünü muhabbetin ârâyiş eyledi,
Kimdir cihanda memleket ârâ senin gibi.
8) Menâkıb-ı Emîr Sultan, Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı
Mahmûd kısmı No: 4564
Göstermeye yer ehline didâr-ı nûrunu,
Âyine verdi Allahü teâlâ senin gibi.
9) Zübdet-ül-menâkıb Üniversite Kütüphânesi No: 2370
Çok evliyâ bu tahta kadem bastılar velî,
10) Menâkıb-ı Emîr Sultan, Bâyezîd Umûmî Kütüphânesi No:
Kim kıldı şer’ haddîni icra senin gibi.
3832
Ey nâm-ı a’zamın deri gencine-i şifâ,
11) Tam İlmihâl Şeddet-i Ebediyye sh. 1004
Dil derdine kim ide müdâvâ senin gibi.
12) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 70
Bu methiyenin açıklaması şöyledir: “Ey velîler âleminin sultânı
olan ve Anadolu’ya rahmet olarak gönderilen Emîr. Seni
13) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 159
candan seven Allahü teâlânın sevgili kullarından olur. Ey
rûhumuzun şahı, bize muhabbetin devlettir. Bahçe
14) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 76
durumundaki kabrini kim ziyâret ederse, kalbi gül gibi açılır.
Zîrâ türben Cennet kapısına benziyor. Sen bir ummânsın,
15) Vefeyâtnâme (Baldırzâde) v-3
senin gibisini ne Anadolu, ne Buhârâ gördü. Senin gibi Hak
sevgisi ile kalb süsleyeni hiç kimse gösteremez. Allahü
16) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 109
teâlânın kudsiyâtını görmemiz için senin yüzünün nûru bize
aynadır. Velilik makamına oturanların çoğu, senin makamına
erişemedikleri için, dinin emirlerini en iyi şekilde tatbik
edemediler. Ey azgın nefslerine uyan günahkarlara şifâ
hazînesi olan büyük Emîr. Doğru yolu göstermenle âcizlerin
ızdırâbını dindirdin.”
---------------------------------------------------------------------------------------------1) Kitâbü Cevâhirnâme
2) Menâkıb-ı Emîr Sultan, Üniversite Kütüphânesi No: 6412
3) Hulâsat-ül-vefeyât v-8
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 59
5) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1041
ERZİNCANLI ABDÜRRAHMÂN EFENDİ
Anadolu evliyâsının büyüklerinden. Erzincan’da bilinmeyen bir
tarihte doğup, lüzumlu ilimleri tahsîl ettikten sonra, Erdebîl
taraflarına gidip, Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunlarından
Alâeddîn Ali’ye talebe oldu. Orada uzun zaman kalıp, maddî
ve ma’nevî ilimlerde kendisini yetiştirdi. Hâl ve hareketlerini,
söz ve işlerini, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkına
göre düzeltmek için büyük gayret gösterdi. Hocası vasıtasıyla,
Safiyyüddîn Erdebîlî yolundan aldığı feyzlerle kemâle geldi.
İnsanlara doğru yolu göstermek, Allahü teâlânın güzel dînini
öğretmek, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) örnek ahlâkını
yaymak vazîfesiyle, hocası tarafından Anadolu’ya gönderildi.
Amasya’nın batısında bir dağ başına yerleşti. Kimseye birşey
söylemeyip, kimseyle irtibât kurmadı. Fakat Allah yolunun
âşıkları, onu arayıp bulmakta gecikmediler. Akın akın ona
geldiler. Kısa zamanda birçok talebe yetiştirip insanların
dünyâ ve âhırette huzûra kavuşmaları için büyük gayret
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 78
gösterdi. Vazifeli olduğu bölgeyi nûrları ile aydınlattı. Nice ölü
kalbleri diriltip, kurumuş gönülleri suladı. İnsanların gönüllerine
2) Tâc-üt-tevârih
Allah aşkını nakşedip, birbirlerine karşı şefkat ve muhabbetle
davranmalarına, memleketin huzûr ve sükûna kavuşmasına
vesile oldu. Hicrî dokuzuncu asrın sonlarında vefât etti.
Erzincanlı Abdürrahmân Efendi’nin birçok kerâmetleri görüldü.
Bütün İslâm evliyâsı gibi, onun da en büyük kerâmeti, Allahü
teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, bildiklerini insanlara
öğretmek için, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapmasıydı.
Kerâmetlerinden ba’zıları şöyledir:
Bir sabah ibâdet ile meşgûl olduğu odasından çıkıp,
talebelerine; “Misâfir gelecek, yiyecek birşeyler hazırlayın”
buyurdu. Hâlbuki, dergâhta yemek yapacak hiçbir şey yoktu.
Talebeleri durumu arzettiler. Bunun üzerine o mübârek zât,
dergâhtan dışarı çıkıp, çevresine baktı. Karşı tepeden bir
ceylan sürüsünün dergâha doğru koşmakta olduğu görüldü.
Yanındakilere dönüp; “Bu ceylanlar, misâfirlerimize ziyâfet
olmak için birbirleriyle yarışarak geliyorlar” dedi. Ceylanlar
önüne gelince; “Bizim misâfirimiz için canını feda edecek olan
öne çıksın” dedi. En öndeki ceylan, fırlayıp ileri çıktı.
Talebeler, o ceylanı tutup kestiler. Yemek hazırlandığı sırada
misâfirler geldiler, ikram edilen yemeği yediler. Allahü teâlâya
ibâdet için güç ve kuvvet kazandılar.
Yine bir sabah Abdürrahmân-i Erzincânî hazretleri, odasından
dışarı çıktı. Çok üzüntülü idi. Talebeleri, üzüntüsünün sebebini
sordular. “Erdebîl’deki Safiyyüddîn Erdebîlî’nin talebeleri, bu
zamana kadar temiz i’tikâdlı, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
yolunda, bid’atlerden sakınıp, Allahü teâlânın emir ve
yasaklarına riâyet eden, kötülüklere meydan vermeyen
kimselerdi. Ama şimdi, doğru yoldan ayrıldılar. İnançlarına
bid’at pislikleri karıştırdılar. Şeytan, onları büyüklerin yolundan
saptırdı” buyurdu. Çok geçmeden, Erdebîl tarafından bir haber
geldi. Safiyyüddîn Erdebîlî’nin torunlarından Cüneyd oğlu
Haydar’ın, Ehl-i sünnet i’tikâdından, Selef-i sâlihînin yolundan
ayrılarak sapıttığı haberi verildi. Haydar, Eshâb-ı Kirâm
efendilerimizin (r.anhüm) ba’zılarına dil uzatmış, padişahlık
da’vâsına kalkışmıştı.
EŞREFZÂDE-İ RÛMÎ
Anadolu’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah
bin Eşref bin Muhammed Mısrî olup, babasının ismi ile şöhret
buldu. Babası Eşref efendi, Mısır’dan İznik’e göç etti.
Abdullah, İznik’te doğdu. Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi ve
dâmâdı oldu. 889 (m. 1484)’de İznik’te vefât etti.
Babasının terbiyesi altında büyüyen Abdullah, önce İznik’te
bulunan medreselerde çeşitli âlimlerden ders alarak, zamanın
zâhirî ilimlerinde üstün başarılar elde etti. Sonra Bursa’ya
giderek Pâdişâh Çelebi Mehmed’in medresesine girdi. Burada
tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimleri üzerinde söz sahibi olan âlimler
derecesine yükseldi. Bu medreseden me’zûn olunca, orada
müderrislik yapan hocası büyük âlim Alâeddîn Ali hazretlerinin
yardımcısı oldu. Çelebi Mehmed Hân Medresesi’nde bir
müddet ders veren Abdullah, tasavvuf yoluna meyletti. Nefsini
terbiye etmek, kalb aynasını cilalamak için kendi kendine
uğraşmağa başladı. Bu yolda bir hoca bulmanın şart olduğunu
düşünerek, kitaplarını dağıttı ve Bursa’da bulunan Emîr
Sultan’ın huzûruna gitti. Talebesi olup, hizmetiyle şereflenmek
istediğini bildirdi. Emîr Sultan, Abdullah’ ın tasavvuf yolunun
aşkıyla yandığını görünce, onu evliyânın büyüğü Ankara’daki
Hacı Bayram-ı Velî’ye gönderdi. O da Ankara’ya gidip, yeni
hocasına tam teslim oldu.
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Abdullah’daki kabiliyeti
keşfederek ona nefsini terbiye edecek vazîfeler verdi. Yaşı
kırkın üzerinde ve büyük bir âlim olduğu hâlde, hocasının
emirlerine “Başüstüne” diyerek sarıldı. Kendisine verilen hela
temizleme vazîfesini, bütün gayretiyle yapmağa başladı.
Nefsinin isteklerini terkedip, istemediklerini yapmak için büyük
çaba sarfetti. Bu şekilde riyâzet ve mücâhedeye devam eden
Abdullah, seneler sonra buyurdu ki: “Hocam Hâcı Bayram-ı
Velî’ye onbir sene hizmet etmekle şereflendim. Bu kadar
zaman zarfında hocamın: “Üstadın huzûrunda lüzumsuz
konuşmak edebe aykırıdır” sözü üzerine, huzûrunda bir kelime
dahî konuşmadım. Ancak sordukları suâllere kısa ve öz olarak
kaldıktan sonra İznik’e gitti. Orada bir dergâh kurarak,
cevap verir, edebe, ziyâde dikkat eder idim.” Eşrefoğlu
talebelerine ders vermeğe, Kadirî yolunu yaymak için
Abdullah, onbir sene içinde pekçok imtihandan geçti. Yaptığı
çalışmalara başladı. Talebelerinin nefsini terbiye etmek için,
güç işlerden hiç şikâyette bulunmadı.
riyâzet ve mücâhedeler yaptırmağa, gurûr, kibir, ucb gibi kalb
hastalıklarından kurtarmağa büyük gayret gösteriyordu. Bu
Onun bu sabrı, hocasına olan muhabbeti ve hürmeti üzerine,
şekilde gayretli çalışmaları çevreden işitilmeğe başlandı.
Hâcı Bayram-ı Velî, kızı Hayrünnisâ’yı ona nikâh ederek
Bursa’dan, İstanbul’dan ve diğer vilâyetlerden akın akın gelip
zevceliğe verdi. Bir müddet daha hizmete devam eden
talebesi olmakla şereflenmek istiyenler çoğaldı. Hattâ Sadr-ı
Eşrefoğlu Abdullah, hocasından izin alarak “Bayramiyye
a’zam Mahmûd Paşa, onun talebesi olmak isteğinde bulundu.
tarikatı”nı yaymak üzere İznik’e gitti. Orada kendi iç alemiyle
Onun yoluna girdi. Abdullah-i Rûmî hazretleri, talebeleri
başbaşa kaldı. Hocasından ayrı kalmaya ve onun hasretine
arasında en ileri olan Abdürrahîm-i Tirsî’yi yerine halîfe, vekîl
fazla dayanamadı. Ayrıca, yükseldiği tasavvuf makamlarının
bıraktı. Onu, kızı Züleyhâ ile nikahladı. Abdürrahîm-i Tirsî,
daha ziyâde olması için tekrar Ankara’ya döndü. Hâcı
hocası ve kayınpederi Abdullah-i Rûmî’ye çok bağlı idi.
Bayram-ı Velî, dâmâdını, tasavvuf yolunda derecelerinin
ilerlemesi için tekrar İznik’e gönderdi. Orada kırk gün nefsini
Abdullah-ı Rûmî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın İstanbul’u
terbiye etmesi için halvete girmesini, sonra Ankara’ya
fethinden önce “Müzekkin-Nüfûs” isimli bir kitap yazdı. Bu
gelmesini emretti. O da İznik’e gidip geldikten sonra,
kitabını okuyan herkes çok beğendi. Bundan ayrı olarak
hocasının; “Hama şehrinde Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin
Tarîkatnâme, Delâil’ün-nübüvve, Fütüvvetnâme, İbretnâme,
torunlarından Şeyh Hüseyn Hamevî’nin huzûruna gidip, Kadirî
Mâzeretnâme, Elestnâme, Nasîhatnâme, Hayretnâme,
yolunu öğreniniz” emrini aldı. Bu emri yerine getirmek üzere
Münâcaatnâme, Cinân-ül-cenân, Tâcnâme, Esrâr-ut-tâlibîn
hazırlığa başladı. Hanımını ve biricik kızı Züleyhâ’yı bir
gibi eserleri vardır. Dîvânında pek güzel şiirler, kasideler
merkebin üzerine bindirerek, Hacı Bayram-ı Velî ile vedâlaştı.
bulunmaktadır, Yûnus Emre’nin şiirleri tipinde şiirler
Günlerce zahmetli ve yorucu yolculuktan sonra, Hama’ya yeni
söylemiştir. Şiirlerinde, “Rûmî” mahlasını kullanmaktadır. Halk
hocasının huzûruna vardı. Hüseyn Hamevî, bu yeni
arasında çok söylenen “Tövbeye gel” şiiri meşhûr olmuştur ki,
talebesinin önce nefsini terbiye etmek üzere kırk gün halvet
şöyledir:
için bir hücereye koydu. Eşrefoğlu Abdullah, Hama’da da sıkı
bir riyâzet ve mücâhedeye tâbi tutuldu. Kırk gün içinde
Ey hevâsına tapan,
Hüseyn Hamevî, Abdullah’a ziyâde teveccühlerde bulundu.
Tövbeye gel, tövbeye.
Abdullah kırkıncı günü hücreden çıkartıldığında, büyük bir
Hakka tap, Haktan utan,
vecd hâli içinde kendinden geçmiş, gözleri kapalı ve
Tövbeye gel, tövbeye.
hareketsiz bir hâlde olduğu görüldü. Kendisini melekler
âlemini seyretmenin lezzetinden ayırdıklarında; “Bize kıydınız”
diyerek gözlerini açtı. Bu kırk günlük imtihanı başarıyla veren
Abdullah, tasavvufta pek yüce mertebelere çıkmış olarak
icâzetname aldı. Hüseyn Hamevî’nin halîfesi olarak Rumeline
(Anadolu’ya) Kadirî yolunu yaymak üzere vazîfelendirildi.
Hüseyn Hamevî, Abdullah’ı Anadolu’ya uğurladıktan bir
müddet sonra, arkasından baktı ve; “Abdullah-i Rûmî koca bir
deniz imiş. Bizde bulunan herşeyi çekip sinesine aldı”
Nice nefse uyasın,
Nice dünyâ kovasın,
Vakt ola usanasın,
Tövbeye gel, tövbeye.
Nice beslersin teni,
Yılan çiyan yer anı,
Ko teni, besle canı,
Tövbeye gel, tövbeye.
buyurdu.
Çocukları ile birlikte Ankara’ya giden Abdullah-i Rûmî,
kayınpederi Hacı Bayram-ı Velî’nin yanında bir müddet daha
Sen dünyâ-perest oldun,
Nefsin ile dost oldun,
Sanma dirisin, öldün,
önce, herkes eşi-dostu ile helâllaştı. Şehir dışına çıkıldığında,
Tövbeye gel, tövbeye.
zenginlerden biri, bir fakirin de hacca gittiğini görünce;
“Bineğin yok, azığın yok. Sen hacca nasıl gideceksin? Bari
Sen teni, sandın seni,
cebinde birkaç bin altının var mıdır?” diye alay etti. Fakîr, bu
Bilmedin senden teni,
zenginin alaylı sorusuna çok üzüldü ve; “Allahü teâlâ ne güzel
Odlara yaktın canı,
vekîldir. Mahlûkâtın rızkını o vermektedir. Hepimiz O’nun
Tövbeye gel, tövbeye.
verdiklerini yiyoruz” diyerek, zenginin bulunduğu yerden
Gör bu müvekkelleri,
Yazarlar hayrı, şerri,
Günâhtan gel sen beri,
Tövbeye gel, tövbeye.
Ey miskin Âdemoğlu,
Usan tutma âlemi,
Esmeden ölüm yeli,
Tövbeye gel, tövbeye.
mahzûn bir şekilde ayrıldı. Hac vazîfelerini yapana kadar da o
zengine hiç görünmedi. Herkes Mekke-i mükerremeden,
Medîne-i münevvereye yola çıktıkları zaman, o zengin, fakiri
sağ sâlim tekrar karşısında görünce hayret etti ve; “Komşu,
sen de buraya kadar gelip hac vazîfeni yapabildin mi?” diye
sormaktan kendini alamadı. Fakîr de; “Allahü teâlâya sonsuz
hamd-ü-senâlar olsun ki, yüzümüzün karasına bakmayıp, bu
mübârek makamı ziyâret etmeyi nasîb etti. Geldim, Beyt-i
şerîfi tavaf ettim. Sağ sâlim dönüyorum” dedi. Zengin; “Hacı
efendi! Acaba sana da berât verdiler mi?” diye sordu. Fakîr;
Ölüm gelecek nâçar,
“Bu ne berâtıdır ki?” dedi. Zengin; “Beyt-i şerîfi ziyâret
Dilin tadını şaşar,
edenlere, Cehennemden azâd olduğuna dâir berât kâğıdı
Erken işini başar,
verilir” diyerek, koynundan herhangi bir kâğıt çıkarıp fakiri
Tövbeye gel, tövbeye.
aldattı. Fakîr, berât kâğıdının kendisine verilmediğine o kadar
üzüldü ki, derhâl geriye dönüp Harem-i şerîfe geldi. İki gözü iki
Göçer bu dünyâ kalmaz,
çeşme hâlinde, kanlı yaşlar akıtarak çok inledi. Allahü teâlâya
Ömür payidar olmaz,
kırık bir gönülle duâlar etmeye, yalvarmağa başladı: “Ey
Son pişman, âsî kalmaz,
âlemleri yaratan yüce Rabbim! Sen herşeye kadirsin, ganî bir
Tövbeye gel, tövbeye.
pâdişâhsın ki, ihsânların bütün kullarına her ân yağmaktadır.
Kullarının bir kısmına berât vermişsin ki, Cehennemden azâd
Tövbe suyuyla arın,
olup orada incinmeyeler. Bu fakîr kuluna berât verilmedi.
Deme gel bugün yârın,
Yoksa bu garîb kulun azâd olmadı mı?” deyip bayıldı. Baygın
Göresin Hak dîdârın,
hâlde iken, ma’nâ âleminden yanına bir kimse gelip; “Ey fakîr!
Tövbeye gel, tövbeye.
Başını kaldır ve şu berâtını alıp arkadaşlarına yetiş!” diyerek
elindekini ona verdi. O ânda fakîr kendine gelerek ayıldı.
Eşrefoğlu Rûmî sen,
Tövbe kıl erken uyan,
Elinde, dünyâ kâğıtlarına hiç benzemiyen, yeşil renkli nûrdan
yazıları olan ve misk gibi kokan bir berât kâğıdı vardı. Kâğıdı
Olma yolunda yayan,
defalarca öpüp başına koyan fakirin sevincinden neredeyse
Tövbeye gel, tövbeye.
aklı gidecekti. Şükür secdesine kapandı. Ömründe hiç
Eşrefzâde Abdullah-i Rûmî, “Müzekkin-Nüfûs” isimli eserinde,
Ebülleys-i Semerkandî’den naklen buyurdu ki:
Bir târihte Bağdad’da, zengin olanlar hacca gidiyorlardı.
Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) aşkıyla yanan bir
fakîr de, o sene hacca gitmeye niyet etmişti. O zenginlerin
kâfilesiyle, hacca gitmek için yola çıktı. Kâfile hareket etmeden
görmediği o berâtı, yüzüne ve gözüne sürdü, bağrına bastı ve
koynuna sokarak arkadaşlarına yetişmek için hızlı adımlarla
yürümeğe başladı. Arkadaşları, geriden fakirin geldiğini
görünce gülüşmeğe başladılar. Yanlarına soluk soluğa gelen
fakire alayla; “Cehennemden azâd olma berâtını alabildin mi?”
diye sordular. Fakîr de koynundan berâtını çıkararak; “İşte!
Rabbimizin ihsânı olan berâtım!” diyerek, misk kokulu berâtını
zengine sunuverdi. Herkes yerinde donakalmıştı. Berâtı alan
DÜNYÂ
zengin, nûrdan yazılarla fakirin Cehennemden azâd olduğunu
okuyunca, aklı başından gidip, atından aşağı düştü. Bir süre
Bu dünyâ bir ejderhâdır bil ki sen,
yerde baygın yatan zengini zor ayılttılar. Kendine gelen
Bu ejderhâyı niçin seversin sen.
zengin, kâğıdı öpmeğe, misk kokusunu koklamağa başladı.
Kendi kendine de; “Vah, vah benim boşa geçen ömrüme!
Keşke ben de bu fakir gibi sâdık bir fakîr olsa idim. Onun
kavuştuğu bu saadete ben de kavuşsaydım. Bu fakîr, sadâkati
sebebiyle bu mertebelere ulaştı. Ben ise zenginliğim sebebiyle
gurûra kapıldım ve bundan mahrûm oldum. Bütün malımı
Bu dünyâ ağulu bir yılandır,
Cefâsı çok, safâsı hep yalandır.
Bunun ağusunu şeker sanırlar,
Anın için buna hep aldanırlar.
versem, bu kâğıttakilerin bir noktasını alamam” diyerek âh
Kime ki parmağıyla ağu verdi.
eyledi. Gözlerinden kanlı yaşlar döktü. Fakîr; “Hacı efendi!
Ona sonra taşıyla ağu verdi.
Berâtım sende kalsın. Saklat Ben öldüğüm zaman kefenimin
arasına koyun ki, kabrimde suâl meleklerine onu göstereyim”
Kimin ki yüzüne şu’le bıraktı,
dedi. Hacı efendi berâtı büyük bir i’tinâ ile koynuna koydu.
Onu sihrile sonra od’a yaktı.
Uzun yolculuktan sonra evlerine ulaştılar. Zengin olan hacı,
berâtı sandığına koydu. Aradan günler geçti. Zengin, ticâret
Kime ki bir saatlik yoldaşlık etti,
için başka memlekete gittiğinde, fakîr vefât etti. Yıkayıp
Onu gör ki sonra nice yuttu.
kefenlediler, fakat berâtını bulup kefenin içine koyamadılar.
Fakirin cenâzesini kabre defnettiler. Ancak birkaç ay geçtikten
sonra, zengin ticâretinden döndü. Fakiri sorduğunda; “Sizlere
ömür! Sen gittikten sonra vefât etti” dediler. Zenginin sanki
dünyâsı başına yıkıldı. Çok ağladı ve; “O zavallının bende pek
kıymetli bir emâneti vardı. Onu yerine getiremedim. Böylece
vasıyyetini yapamamış oldum. O âhırete göçtü, berâtı ise
bende kaldı. Berâtını yanına koyamadım” dedi. Hemen
Buna gönül verenler oldu mahzûl,
Bunu terk eyleyenler oldu makbûl.
Buna çün dedi. Fahr-i âlem,
Buna niçin aldana akıllı âdem.
Bu dünyâ cîfedir, çirkin kokulu,
Binlerce mekrûhiyle içi dolu.
sandığın yanına varıp ağzını açtı. Fakat berâtı koyduğu yerde
bulamadı. Tekrar tekrar aramasına rağmen yine bulamadı.
Bunun kokusunu burnun duyaydı,
“Kabrine gidip bakayım. Olaki, birisi berâtı alıp ona vermiştir”
Damağında dimağın söküleydi.
dedi. Kazma kürek alarak kabre gitti. Mezârını açmak istedi. O
anda bir ses; “Kabri açma! Biz ona o berâtı verdik, dışarıda
Lâkin hasta olduğundan duymazsın,
bırakmadık!” dedi. Nereden geldiği belli olmayan bu ses
Onun için dünyâya sen doymazsın.
karşısında zengin, düşüp bayıldı. Ma’nâ âleminde fakiri gördü.
Fakîr; “Ey hacı efendi! Allahü teâlâ sana selâmet versin. O
Getir at dünyâyı dünyâ itine,
berât bana verildi. Hamdolsun. Münker ve Nekîr meleklerine
Ne aldandın bunun sen lezzetine.
gösterdim. Onu görünce sorgu suâl bile etmediler. Bu berâtı
almama hacdan dönerken sen sebep olmuştun. Cenâb-ı Hak
senden râzı olsun” deyip kayboldu. Zengin ayıldığında, doğru
evine gidip, fakîr için hatimler okuttu. Yemekler pişirtip,
yetimleri, fakirleri doyurdu.”
Eşrefoğlu Abdullah-i Rûmî’nin söylediği şiirlerden ba’zıları
şöyledir:
Madem ki derdin var, dermanın iste,
Dünyâ sevgisi seni etti hasta.
Eğer hasta olmasa idi, canın,
İşiteydi bu sözleri kulağın.
Abdullah-i Rûmî, Kelime-i tevhîdi söylemenin ehemmiyeti
hakkında şöyle buyurdu:
Baş verip, tevhîdi, bırakma zinhar,
Can verip, tevhîdden ayrılma ey yâr.
Tevhîd olur zîrâ sermâyen senin,
EŞ-ŞÂB-ÜT-TÂİB (Ahmed bin Ömer)
Can içindedir esas mâyen senin.
Vâ’iz, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer
Tevhîdi, sakın terketme ey azîz,
bin Ahmed bin Îsâ el-Ensârî olup, eş-Şâb-üt-tâib
Tevhîd için gönlünü eyle temiz.
adıyle meşhûrdur. 767 (m. 1366) senesinde Zilhicce ayının
onyedisinde Kâhire’de doğdu. 832 (m. 1429) senesinde
Her kimin ki tevhîdi, yok, canı yok,
Receb ayında Dımeşk’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr
Can mıdır o can ki, onda îmân yok.
kabristanında defnedildi. Cenâze namazı çok kalabalık oldu.
Tevhîd eden kalbdir, o yanılmayan,
Kâhire’de büyüdü. Zamanın âlimlerinden ilim öğrendi. Nahiv
Tevhîd edenlerdir nârda kalmayan.
ilmi ile meşgûl oldu. Şafiî mezhebine göre yetişti ve âlim oldu.
Tevhîd eden kalbe Hak şâhid ola,
Tevhîd eden gözler uyanık ola.
Tevhîd edeni od’a yakmıyalar.
Boynuna onun zincir takmıyalar.
Tevhîd edenden kaçar şeytân-ı la’în,
Tevhîd eden olur mekrinden emîn.
Bülkînî, İbn-i Mülakkîn, İzzeddîn bin Küveyk; Mâlikî
âlimlerinden Gumârî, İbn-i Haldûn, Şemseddîn bin Mekîn
Mısrî onun ilim öğrendiği âlimlerdendir.
Tasavvufa ve tasavvuf büyüklerine karşı sevgisi vardı. Hüseyn
Habbâz’dan Şâzilî tarikatını öğrendi. Hüseyn Habbâz, Yakut
Habeşî’den, o da Ebü’l-Abbâs Mürsî’den, o ise Ebü’l-Hasen
Şâzilî’den bu tarikatı öğrenmişti. Alâüddîn Ali Hüseynî’den de
Kadirî tarikatını öğrendi. Hicaz ve Yemen diyârına da gitti.
Tevhîd ehlidir, Hakka doğru giden,
Buralarda fazla kalmadı, iki sene sonra geri döndü. Ezher’de
Tevhîdi bırakandır o eğri giden.
ve bunun dışındaki ba’zı yerlerde, belirli zamanlarda insanlara
va’z eder, nasihat verirdi. Güzel ve te’sîrli konuşur, tarikatı
Her amel ki kılasın tevhîd ile,
hakkında şiirler okurdu. Bu hâllerinde çok zarif ve mütevâzi idi.
Zerre ile tamamen yer gök dola.
Zevîle kapısı hâricinde, bir zaviye yaptırdı. Kısa zamanda
insanlar tarafından sevildi. Bulunduğu yerdeki bütün insanlar
Eşrefoğlu Rûmî’nin sen yâ Ganî,
onu büyük bilir, hürmet gösterirlerdi.
Can içinde muhkem et tevhîdini.
Kudüs’ü de ziyâret etti. Bir müddet de burada va’z etti.
Buradan Dımeşk’a gidip, oraya yerleşti. İki nehir arasında bir
zaviye yaptırdı. Burada belirli zamanlarda va’z ve nasihat
1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 17
2) Müzekkin-Nüfûs
3) Menâkıb-il-Eşrefiye
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 406
ederdi. Dımeşk ahâlisi tarafından çok sevildi.
İbn-i Hacer Askalânî de bu zâtı şöyle anlatmaktadır. “Bir
miktar fıkıh ilmi tahsil etti. Birçok şehirleri gezdi, iki defa
Yemen’e gitti. Birkaç kere Irak’a ve Hısn-i Keyfe’ye gitti. Birkaç
kere hacca gitti. Bir müddet de Dımeşk’da ikâmet etti. Hâfızası
kuvvetli olup, çok şey ezberlemişti. Çok te’sîrli ve güzel
konuşurdu. Halk tarafından çok sevilirdi. Ba’zı yerlerde
zaviyeler yaptırdı.”
Zâd-ül-mesîr kitabını kısaltarak, “Lübb-üz-zâd” adını verdi.
Fahreddîn Acemî’den de, Osmanlı âlimlerinden Hocazâde
Ba’zı tefsîrlere haşiyeler de yazmıştır.
Sahîh-i Buhârî’yi okudu ve icâzet aldı.
Sultan İkinci Murâd Hân ve Fâtih Sultan Mehmet Hân
zamanında, otuz sene fetvâ işlerini güzel bir şekilde idâre etti.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 28
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında, hurûfî mezhebine
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 50
3) Enbâ-ül-Gumr cild-3, sh. 424
4) Brockelmann Gal-2, sh. 120 Sup-1, sh. 149
mensûb ba’zı sapık kimseler Fâtih’in hizmetine girdiler. Fâtih,
ilme ve ilim adamlarına değer verir, onları sarayında korurdu.
Âlimlere hürmet eder ve onlara geniş imkânlar sağlardı, işte
bundan istifâde etmek isteyen hurûfî bozuk i’tikâdındaki ba’zı
kimseler, yaldızlı sözler ve hilelerle sultânın gözüne girdiler.
Fâtih bunları sevmiş, hattâ sarayda onlara bir de oda tahsis
etmişti. (Hurufilik, İran’da Fadlullah Tebrîzî’nin kurduğu bozuk
bir yoldur. Aslen Esterâbâd şehrindendir. Karâmitâ adlı sapık
FAHREDDÎN ACEMÎ
bir fırkanın üyesiydi. Fadlullah Hurûfî, 796 (m. 1393)
senesinde Timur Hân’ın oğlu Mîrân Şah tarafından öldürüldü
Hanefî mezhebi fıkıh, kelâm ve tefsîr âlimi. Osmanlı devletinin
ve adamları dağıtıldı. Bunlardan ba’zı kimseler Anadolu’ya
ikinci Şeyhülislâmı, İran’dan Anadolu’ya geldiği için Acemî
kaçtılar. Bektaşî tekkelerine sığındılar. Kendilerini gizleyerek,
denilmiştir. Doğum yeri ve târihi, kaynaklarda
câhilleri aldatmağa başladılar. Çünkü Bektâşîlere ve tekkelere
bildirilmemektedir. 865 (m. 1460) senesinde Edirne’de vefât
o zaman çok hürmet ediliyordu. Böylece kendilerini gizlediler.
etmiştir. Dâr-ül-hadîs Câmii önüne defnedilmiştir.
Bunların çalışmalarıyla daha sonraları Bektaşî tarikatı
bozuldu. Bektaşî adını bu dinsiz hurûfîler kendilerine mal
Fahreddîn Acemî, önce memleketinde zamanının âlimlerinden
ilim tahsil etti. Büyük İslâm âlimi Seyyîd Şerîf Cürcânî’den de
ilim öğrendi. Daha sonra Anadolu’ya geldi. Molla Fenârî’nin
oğlu Muhammed Şah’ın hizmetinde bulundu. Burada
Muhammed Şah’a muîd (asistan) oldu. Bir müddet ba’zı
ettiler. Bugün halk arasında Bektaşî adı altında anlatılan
hikâyeler, hurûfîlere âittir. Hakîkî Bektâşîler, temiz ve
müslümandırlar. Bektâşîyiz diyen hurûfîler ise, namaz
kılmazlar, içki içerler, bıyıklarını kesmezler. Hakîkî Bektâşîlerin
bu sapıklarla ilgisi yoktur.)
medreselerde müderrislik (Profesörlük) yaptı. Sultan Murâd
Hân zamanında, 834 (m. 1430) senesinde Şeyhülislâm Molla
Fâtih’in sarayında bir müddet rahat bir şekilde yaşadılar.
Şemseddîn Fenârî’nin vefâtı üzerine, Edirne’de Şeyhülislâm
Ancak iç yüzlerini gizliyorlar idi. Bu adamların bozuk yolda
oldu. Günlük otuz akçe maaş bağlandı. Sultan Murâd Hân,
olduklarını, Vezîr Mahmûd Paşa anlamıştı. Fakat Fâtih Sultan
onun maaşını otuz akçeden daha fazlaya artırmak isteyince
Mehmed’e bunlar hakkında birşey söylemeye cesâret
kabûl etmedi. “Beyt-ül-mâl’den (devlet hazînesinden) aldığım
edemiyordu. Bu hurûfîleri, Fahreddîn Acemî’ye anlattı.
otuz akçe bana yetiyor, ihtiyâçlarımı karşılıyor. Daha fazlasına
Fahreddîn Acemî ile Mahmûd Paşa anlaştılar. Mahmûd Paşa,
ihtiyâcım yok. Beyt-ül-mâl’den daha fazla almak helâl değildir”
evinde bir da’vet tertîb etti. Da’vete, hurûfî yolunda olan
diyerek, ma’zeret bildirdi.
sapıklar da çağırıldı. Fahreddîn Acemî de perde arkasına
saklanmış, onları dinliyordu. Sohbet ilerleyince, Mahmûd
Dînî ilimleri çok iyi bilirdi. Vera’ ve takvâ sahibi idi. Allahü
teâlânın rızâsı olan bir işte, kınayanın kınamasından asla
çekinmezdi. Her yerde, hakkı ve hakîkati çekinmeden söylerdi.
Hadîs ilmini Mevlânâ Haydar Hirevî’den öğrendi. Bu zâttan
Sahîh-i Buhârî adındaki meşhûr hadîs kitabını okudu ve icâzet
aldı. Haydar Hirevî de, Sa’düddîn Teftâzânî’den icâzet almıştı.
Paşa, hurûfîleri çok sevdiğini söyledi. Veziri kendilerinden
zanneden bu kimseler de, kendi fırkalarının iç yüzünü
anlatmaya başladılar. Sapıklıklarını ve küfürlerini açıkladılar.
Hattâ, “Allahü teâlâ (hâşâ) Fadlullah’a hulul etmiştir” dediler.
Bunu duyan Fahreddîn. Acemî, daha fazla dayanamadı.
Hemen ortaya çıkarak, bu sapıkların üzerine atıldı. Hurûfîler
kaçarak, sultânın sarayına sığındılar. Fahreddîn Acemî de
etti. Mezarının, Yıldırım Bâyezîd’in Mudurnu’da yaptırdığı
peşlerinden koştu. Sarayda bunları yakaladı. Hâdiseden
câminin kapısı yakınında olduğu söylenir.
haberi olmayan Fâtih Sultan Mehmed, Şeyhülislâma karşı
edebinden hiç sesini çıkarmadı. Fahrüddîn Acemî, bu işi
Dînî ilimlerde âlim olup, çok ibâdet ederdi. Zühd ve vera’
burada hâlletmek istiyordu. Hemen câmiye gitti, halkı câmiye
sahibi idi. İnsanlardan uzak, kendi halinde yaşardı. Halkın
çağırdı. Çok kalabalık toplandı. Fahreddîn Acemî hazretleri
arasına fazla karışmazdı. Takvâsı çok fazla idi. Dînî ilimlerle
minbere çıkıp, bu kimselerin sapık ve dinsiz olduklarını isbât
meşgûl olmayı çok severdi. Mudurnu’da hem halkı irşâd eder,
etti. Bunların kötü yolda olduklarını ve hemen idâm edilmeleri
onlara din ve dünyâ saadetinin yollarını gösterir, hem de ilimle
lâzım geldiğini söyledi. Mahkeme kurulup, idâm edilmelerine
meşgûl olurdu.
karar verildi. Halkın ibret alıp, böyle sapıklara fırsat
vermemeleri için, büyük bir kalabalık önünde cezaları infaz
edildi. Çünkü bu sapıkların reîsi ve fırkalarının kurucusu
Fadlullah’ın yeryüzünde Allahın temsilcisi, hattâ insan
sûretindeki şekli olduğunu söylüyor ve başkalarını da
kandırmaya çalışıyordu. Bütün hurûfîler tesbit edildi. Hepsi
yakalanıp idâm edilerek, Osmanlı toprakları bu sapıklardan
temizlendi.
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Ed-Duâvâtül-me’sûre fî amel-il-yevm vel-leyl: Gece ve gündüz okunacak
kıymetli duâları bildirmektedir. 2- Müştemil-ül-ahkâm: Bu
kitapta fetvâlar vardır. Bir nüshası Yeni Câmi Kütübhânesi’nde
mevcûttur. 3- Ferâid-ül-leâlî: içinde tasavvuf ve kelâm
mevzûları vardır. Oğlu, İbn-i Fahreddîn adıyle tanınmış olup,
“Esrâr-ı Muhammediyye” adında bir eseri vardır.
Hastalandığında, Molla Ali Tûsî ziyâretine geldi. Fahreddîn
Acemî’den nasîhat istedi. O da; “Halkın sırtından kânun
kamçısı eksik edilmesin” dedi. Ya’nî kanunların
uygulanmasında kimseye ta’viz verilmesin demek istedi. Bir
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 55
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 69
daha konuşmadı ve vefât etti. Edirne’de Üç Şerefeli Câmi
yanında bir medrese yaptırdı. Kaynaklarda, eserlerinden
bahsedilmemektedir.
FÂTİH SULTAN MEHMED HÂN
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 81
İstanbul’u fetheden Osmanlı sultânı. Din ve fen bilgilerinde
âlim, kerâmetler sahibi ve velî. 835 (m. 1432) senesinde
2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 5, 6, 7
3) Nefehât-ül-üns sh. 671
Edirne’de doğdu. Babası altıncı Osmanlı Pâdişâhı Murâd Hân
olup, annesi Hümâ Hâtun’dur. Ba’zı gayr-i müslim tarihçilerin
Fâtih’in annesi hakkında söyledikleri, yalan ve iftiradan
ibârettir. Fâtih’in annesinin özbeöz Türk ve müslüman kızı
olduğu, ilgili mahkeme kayıtları ve Bursa’daki Muradiye
Câmii’nin yüz metre kadar doğusunda bulunan Hâtuniyye
FAHREDDÎN RÛMÎ
Türbesi’nin 853 (m. 1449) senesinde yazılmış olan kitabesinin
okunması ile isbatlanmıştır. Hümâ veya Hadîce Âlime Hümâ
Yıldırım Bâyezîd devri âlim ve sûfîlerinden. Bolu’ya bağlı
Hâtun, İsfendiyaroğulları da denilen Candaroğullarına
Mudurnu kasabasında ikâmet ederdi. Kaynaklarda, hayâtı
mensûptur. Fâtih Sultan Mehmed Hân. Önce Manisa’da
hakkında fazla bilgi verilmemektedir. Doğum târihi, doğum ve
sancak beyi oldu. Ondört yaşında babasının yerine ilk defa
vefât yeri bildirilmemektedir. 864 (m. 1460) senesinde vefât
pâdişâh oldu. 855 (m. 1451) yılında kesin olarak Osmanlı
tahtına oturdu, İstanbul’u fethetti. 886 (m. 1481) yılında vefât
edip, Muhyiddîn Ebü’l-Vefâ hazretleri tarafından kıldırılan
matematik, hendese (geometri), hadîs, tefsîr, fıkıh, kelâm ve
cenâze namazından sonra, İstanbul’da yaptırdığı Fâtih
târih ilimlerinde yetişti. Arabca, Farsça, Latince, Sırpça ve
Câmii’nin bahçesindeki türbesine defnedildi.
Yunanca’yı öğrendi. İdâre ettiği memleketlerden kim gelirse
gelsin, ona kendi diliyle hitâbetme imkânına sahip oldu.
Küçük yaştan i’tibâren tahsiline ve yetişmesine çok ehemmiyet
Öğrenmiş olduğu din bilgileri ile, kendi hayat tarzını, kânun ve
verilen Şehzâde Mehmed, devrin en mümtaz âlimlerinden ilim
nizâmını tanzim etti. Fen ve teknik bilgilerle, istikbâlde
öğrendi. Daha küçük yaşta iken, hocası meşhûr din ve fen
yapacağı savaşları, bilhassa İstanbul’un fethini kolaylaştıracak
âlimi, zâhirî ve batınî ilimlerde mütehassıs Akşemseddîn
teknikler geliştirmeye çalıştı, ilk havan topunu döküp,
hazretlerinin terbiyesine verildi. Zamanın evliyâsından Hacı
İstanbul’un fethinde kullandı. Târih ve coğrafya bilgilerinde
Bayram-ı Velî, Sultan Murâd Hân’ın ziyâretine geldi. Yanında
kendisini yetiştirip, geçmiş hükümdârların başlarından geçen
talebesi Akşemseddîn de vardı. Sultan Murâd Hân ile sohbet
şeyleri öğrenerek tecrübe kazandı. Dünyâ cihangirlerinin
ettiler. Murâd Hân, bu mübârek zâtın feyzinden, küçük
hayatlarını dikkatle inceleyerek, bunların doğru ve yanlış
şehzâdesi Mehmed’in de istifâde etmesini istedi. Şehzâde
hareketlerine hakkıyla vâkıf oldu. Bu hâdiselerin muhâsebesi
Mehmed’i de bulundukları yere getirdiler. Her İslâm sultânı
neticesinde, plânlı ve sistemli hareket etme fikrinin lüzumuna
gibi, Sultan Murâd da, İstanbul’u fethetmeyi düşünüyor,
kesin olarak bağlandı. Kudretli bir asker olduğu kadar, geniş
hazırlığını ona göre yapıyor, Resûlullahın ( aleyhisselâm )
görüşlü bir fikir adamı olarak yetişti.
müjdesine mazhar olmak istiyordu. Gönlünden geçen
duyguları, huzûrunda bulunmakla şereflendiği Allah dostuna,
Fâtih Sultan Mehmed Hân, şehzâdeliği ve padişahlığı
Hacı Bayram-ı Velî’ye açtı. “Aceb Kostantiniyye’nin fethi kime
zamanında, fıkıhta Molla Hüsrev’den, tefsîrde; Molla Gürânî,
müyesser olacak?” dedi. İşi ve meşgalesi aklı fikri ve
Molla Yegân ve Hızır Bey Çelebi’den, matematikte; Ali Kuşçu,
düşüncesi, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak olan büyük velî
kelâmda; Hocazâde ve Alâeddîn Ali Tûsî gibi âlimlerden ilim
Hacı Bayram-ı Velî ( radıyallahü anh ); “Fethi görmek, şu
öğrendi. Ayrıca Anconalı Giriaco’dan batı târihini okudu.
çocuk (Şehzâde Mehmed) ile, şu bizim köseye
(Akşemseddîn’e) müyesser olacaktır” buyurdu. Bu sözler ve
Küçük yaşta Manisa sancakbeyliğine gönderilen Şehzâde
açık kerâmetle çok duygulanan Sultan Murâd Hân, Hacı
Mehmed, 848 (m. 1444) senesinde Edirne’ye çağırıldı.
Bayram-ı Velî ile istişâre edip, Akşemseddîn’i şehzâde
Devletin, Anadolu ve Rumeli’den iki taraflı baskıya ma’rûz
Mehmed’e hoca ta’yin etti. Akşemseddîn, şehzâdenin herşeyi
kalmasıyla, ömrünü savaş meydanlarında geçirmesinden
ile bizzat ilgilendi. Şehzâde Mehmed, idâri yönden tecrübe
dolayı rahatsızlanan Sultan Murâd, oğlu Şehzâde Mehmed’i
kazanması için, Manisa’ya Sancak beyi ta’yin edildi. Orada da
tahta geçirmek istiyordu. Sultan Murâd, batılı devletlerle
ilim tahsil etmesine çok ehemmiyet verildi. Molla Ayas gibi
yapılan Edirne-Segedin muahedesinden sonra ikide bir
zamanın meşhûr âlimleri, şehzâdeye husûsî ders verdiler.
Osmanlı topraklarına tecâvüz edip müslümanları rahatsız
Şehzâde Mehmed, daha çok teknik ile ilgili şeylere heves
eden Karamanoğlu İbrâhim Bey’in üzerine gitti. Edirne’de oğlu
ettiği ve hocaların da baskısına ma’rûz kalmadığı için, ilimde
Şehzâde Menmed’i bıraktı. Oğlunun yanına tecrübeli paşalar
çok mesafe katedememişti. O senelerde hacca gitmiş olan ilk
verdi. Sultan Murâd, müslüman bir hükümdârın üzerine
Şeyhülislâm Molla Fenârî, Mısır’da büyük âlimlerin derslerinde
yürürken; İslâm âlimlerinden fetvâ almayı ihmâl etmedi. Şafiî
yetişmiş olan hadîs, tefsîr ve fıkıhta yüksek âlim olan Molla
mezhebi âlimlerinden İbn-i Hacer-i Askalânî, Hanefî mezhebi
Gürânî’yi Anadolu’ya getirmişti. Sultan Murâd’a takdim edilen
âlimlerinden Sa’deddîn-i Deyrî, Mâlikî mezhebi âlimlerinden
Molla Gürânî, ilk önce Bursa’da müderrisliğe ta’yin edildi.
Bedreddîn-i Tûnisî, Hanbelî mezhebi âlimlerinden Bedreddîn-i
Daha sonra da, Şehzâdeyi korkutması için eline bir sopa
Bağdadî, yine Hanefî mezhebi âlimlerinden Sa’deddîn-i
verilip Manisa’ya gönderildi. Şehzâde Mehmed’in mizacının
Bağdadî ve Amasya kadısı Abdürrahmân bin Mehmed
sertliğini, Molla Gürânî’nin tatlı-sert eğitim metodu yendi.
Muslihî’den fetvâlar aldı. Bunlardan birçoğu; Allahü teâlânın
Şehzâde Mehmed, dört elle ilme sarılıp, dinlenirken de teknik
rızâsı için küffâra karşı cihâd eden, Osmanlı Devleti’ni
işlerle uğraşmaya başladı. Güzel bir eğitimden geçip,
arkadan vuran ve bu müslüman devlete karşı küffâr ile işbirliği
yapan Karamanoğlu İbrâhim Bey’in katline fetvâ verdiler. Bu
fethetti. Bizanslılar, tehlikenin yaklaştığını hissedip,
âlimlerden Amasya kadısı hâriç, hiçbiri Osmanlı ülkesinde
dostlarından yardım istediler. Haliç’e zincir gerip, girişi
yaşamıyordu, içlerinden Hanefî mezhebi âlimi Sa’deddîn-i
kapattılar.
Deyrî, İbrâhim Bey’in tövbe etmekle canını kurtarabileceğini
bildirmiş, diğerleri ise doğrudan doğruya katline fetvâ
Şehzâdeliğinden beri bir ân önce İstanbul’u fethetmek, hazret-
vermişlerdi. Sultan Murâd Hân, bu fetvâların îcâbı olarak,
i Peygamberin müjdesine mazhar olabilmek arzusu ile tutuşan
Karaman ülkesine sefere çıktı. İbrâhim Bey, Konya’yı terkedip
Sultan Mehmed, bu büyük mes’elenin derhâl halline
Taşeli (içel) taraflarına çekildi. Hey’et gönderip özür diledi.
çalışıyordu. Bu sebeple, askerî târihin kaydettiği ilk büyük
Anlaşma taleb etti. İbrâhim Bey’in hanımı olan Sultan Murâd
ateşli silâhlar ve toplar ile, ordusunu karşıkonulmaz bir kuvvet
Hân’ın kızkardeşinin şefaatiyle sulh yapıldı. Sultan Murâd
hâline getirdi. İstanbul muhasarasında, donanmayı
Hân, Edirne’ye dönmeyip, Manisa’ya çekildi. Ancak Sultan’ın,
Beşiktaş’tan kara yolu ile Haliç’e indiren teknik bir dehâya ve
yerini çocuk yaştaki Şehzâde Mehmed’e bırakarak tahttan
çeşitli muhasara makinelerine, seyyar kulelere sahip oldu.
çekildiğini haber alan Avrupa devletleri, leş bulmuş karga gibi
Osmanlı topraklarını ta’cîz etmeye başladılar. Hepsi bir araya
gelip, bir haçlı ordusu meydana getirdiler. Sultan Mehmed, bir
mektûpla durumu babasına bildirdi. Sultan Murâd Hân da,
kırkbin kişilik bir orduyla Anadolu Hisarı’na geldi. Kiralanan
Ceneviz gemileriyle, orduyu Rumeli’ye geçirdi. Sultan
Mehmed’i, Vezîr-i a’zam Çandarlı Halîl Paşa’yla birlikte
Edirne’de bırakan Sultan Murâd, ordunun başında Varna’ya
hareket etti. 28 Receb 848 (m. 10 Kâsım 1444) târihinde
yapılan Varna Savaşı, Osmanlı ordusunun tam bir zaferiyle
neticelendi. Sultan Murâd, tekrar Edirne’ye dönüp, bir sene
kadar orada oğlu ile beraber kaldı. 849 (m. 1445) yılında oğlu
Mehmed’i Edirne’de bırakıp, kendisi tekrar Manisa’ya gitti.
Ancak Zağanos Paşa ile Çandarlı Halîl Paşa arasında
cereyan eden ba’zı hâdiseler sebebiyle, Sultan Murâd
Edirne’ye gelerek, tekrar devletin başına geçti. Sultan
Mehmed de Manisa’ya gönderildi. Sultan Mehmed, babasının
855 (m. 1451) senesinde vefâtına kadar Manisa vâlisi olarak
kaldı. Babasının vefâtıyla, gönderilen haber üzerine Edirne’ye
gelip, tahta çıktı. Sultan Mehmed, daha 19 yaşında idi. Daha
önceden saltanat tecrübesi olduğu gibi, babasının yanında
seferlere de katılmış ve çok iyi bir kumandan olarak
yetiştirilmişti. Saltanat değişikliği dolayısıyla fırsattan
faydalanmak isteyen Karamanoğulları üzerine bir sefer
yaptıktan sonra, artık kangren hâline gelen Bizans mes’elesini
halletmek üzere bütün gayretini bu konuya verdi. Rumeli
Hisarı’nı yaptırıp, Yıldırım Bâyezîd’in karşı kıyıda yaptırdığı
Anadolu Hisarı ile beraber boğazı kesti. 856-857 (m. 1452-
Haliç üzerinde; Kâsımpaşa tarafından başlamak üzere, boş
fıçılar üzerine kalaslar bağlatarak, beşbuçuk metre eninde bir
köprüyü, Kâsımpaşa-Ayvansaray arasına inşâ ettirdi. Bu
çalışmaları gören Bizanslılar, Osmanlı askerlerinin su üstünde
yürüdüğünü zan ederek, sihir yapıldığına hükmettiler. Sultan
Mehmed Hân, İstanbul’un fethine hazırlanırken, fethin bütün
plânlarını, önceden en ince teferruatına kadar hazırladı.
Zamanına kadar yapılmamış olan en ağır topları döktürdü. O
zamana kadar ateşli silâhlar, atıştan sonra soğumaya terk
edilir, bu arada bir hayli zaman kaybedilirdi. Sultan Mehmed
Hân, kızgın toplara zeytinyağı döktürerek, namluları
soğutmuş, insanlık târihinde ilk defa “Yağ ile makina
soğutmayı” başarmıştır. Sultan Mehmed Hân’ın teknik buluşu,
bununla da kalmamaktadır. Havan topunun balistik
hesaplarını yapmış, plânlarını çizmiş ve böylelikle, “Dik mermi
yollu” ilk silâhı keşfederek, İstanbul’un fethinde havan topunu
kullanmıştır.
Sultan Mehmed Hân, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) zamanından
kendi zamanına kadar, İstanbul fethini hedef alan bir İslâm
ordusunun başında bulunuyor ve bu fethin gerçekleşmesi için
gerekli olan yüksek vasıflara sahip bulunuyordu. Yüksek
vasıfların sahibi olan Sultan Mehmed Hân’a, daha Manisa’da
şehzâde iken, hocası büyük velî Akşemseddîn, İstanbul’u
fethedeceğini müjdelemişti. Hazret-i Peygamberin; “İstanbul
muhakkak fethedilecektir. Bu fethi yapacak hükümdâr ve ordu
ne iyidir” hadîs-i şerîfi, onu fevkalâde bir şevke getirmişti.
1453) kışını, Edirne’de harp hazırlıkları ile geçirdi. 857 (m.
Kaynakların belirttiğine göre, pâdişâh, hep İstanbul’un fethini
1453) baharında, Sultan Mehmed Hân, ordusuyla Edirne’den
düşünüyordu. Evliyânın işâretleri, keşif ve kerâmet sahiplerinin
çıktı. İstanbul çevresinde fethedilemeyen Bizans topraklarını
sözleri ile, o, bu fikri tamâmiyle benimsemişti. Pâdişâhın gece-
gündüz huzûru kaçmıştı. Yatıp kalkarken, sarayında ve
Sultan Mehmed Hân şöyle buyurdu: “Ya, biz Bizans’ı alırız, ya
dışarıda gezinirken, kafası hep İstanbul’un fethi ile meşgûldü.
Bizans bizi!” 857 (m. 1453) yılı Rebî’ul-evvel ayı sonlarında
Yalnız veya mâiyetiyle gezintiye çıktığında da, yine fethi
(Nisan başlarında) İstanbul önlerinde karargâh kuran Sultan
düşünür, istirahat ve uyku bilmezdi. Elinde kalem ve kâğıt,
Mehmet Hân’ın ordusu, birkaç gün içerisinde hazırlıklarını
dâima İstanbul’un haritası ile uğraşırdı. Yine bir gece aynı
yapıp taarruza geçti. Pâdişâh Sultan Mehmed Hân, bütün
düşünce ile uykusu kaçmış, veziri Çandarlı Halîl Paşa’yı, gece
evliyâ ve ulemâyı yanına da’vet etti. Her hareketinde onlarla
yarısından sonra konağından sarayına çağırtmıştı. Böyle gece
istişâre ediyor, ondan sonra karar veriyordu. Pâdişâhın en
yarısı çağırılmaktan, bir hatâ yaptığı endişesiyle korkan yaşlı
yakınında; Hâcı Bayram-ı Velî’nin halîfelerinden Akşemseddîn
vezîr, pâdişâh’ın İstanbul’un fethi için oturup konuşmaya
hazretleri ve Akbıyık Dede ile birlikte, ulemâdan Molla Gürânî
çağırdığını söylemesi üzerine rahatlamıştı, İstanbul’un
ve Molla Hüsrev’den başka, daha birçok mübârek kimse hazır
müstakbel fâtihi, böyle yerinde duramaz, yatağında
bulunuyordu. Savaş başladı. Bütün kalbler, bütün gönüller,
yatamazken Bizans’ın hâli neydi.
Allahü teâlânın rızâsı için heyecana gark oldu. Resûl-i ekremin
( aleyhisselâm ) dokuzyüz sene önceki müjdesine mazhar
Fetihden önce, İstanbul’u ziyâret eden Fransız seyyahı
olmak iştiyâkıyla, bir daha, bir daha hücum edildi. Asker,
Bertrand de lâ Broguler, şunları yazmıştır: “Üsküdar’dan
kumandan sultan, âlim, evliyâ, kimse bıkmak bilmiyordu.
sandala binip İstanbul’a geçerken, Bizanslılar beni Türk
Gönüllerinde tek düşünce; “Ya biz Bizans’ı alırız, ya Bizans
(Müslüman) sandılar! Bu yüzden çok hürmet gösterdiler...
bizi!” diyorlardı. Gemiler dağlardan “Allah Allah” sadâlarıyla
Fakat karaya çıkınca, hıristiyan (Katolik) olduğumu farkettiler
yürütüldü. En büyük toplar, en yeni silâhlar, havanlar
ve işte o zaman bütün davranışları değişti. Üstelik, âdet
kullanıldı. Yer altından lağımlar kazıldı. Surlarda gedikler
olandan da fazla vergi istediler. Çünkü onlar, Katoliklerden
açıldı. Duâlar edildi. Bütün sebeplere yapışıldı. Gönüller bir ân
nefret ediyorlardı. Kılıcım belimde olmasaydı, hayâtım bile
önce Bizans’a girmek, Ayasofya’da ezan okuyup namaz
tehlikeye düşebilirdi. Bizanslı Rumların, Roma papalığına
kılmak ateşiyle yanıyordu. Çâre yok, imkân yok, Bizans
bağlı hıristiyanlara ne kadar düşman olduklarını bizzat
alınamadı. Firenk kralları bir olup, gemiyle Bizans’a yardım
yaşadım...” Aynı günlerde, bir Rum Metropolidi, va’zında; “Ey
yolladılar. Bizanslılar yardımdan kuvvet alıp, kiliseleri yıkarak,
ortodokslar!.. Bütün ma’nevî işâretler artık, dünyâ
taşları ile kaleleri ta’mir ettiler. Sultan Mehmet Hân çok üzüldü.
hâkimiyetinin Osmanlılara geçtiğini gösteriyor..” diyor, İslâm
“Acaba mü’minlerin kanlarını boşa mı akıttım” diye düşündü.
âlemi ise, o gün, 900 yıldır Peygamber efendimizin (
Çevresinden ba’zı kimseler; “Bir garîb dervişin sözüne bakıp,
aleyhisselâm ) mübârek hadîs-i şerîflerini gerçekleştirecek
bunca iş işledin” dediler. Sultan Mehmed Hân, hocası
mübârek asker ve mübârek emîri bekliyordu...
Akşemseddîn hazretlerine danışmış, o da; “Kostantiniyye’yi
Bizans, asırlardır İslâm âlemi ve Osmanlı Devleti için bir fitne
kaynağı olmuştu. Haçlı ordularını müslümanların üzerine onlar
kışkırtmış, pâdişâh olamayan şehzâdelere onlar arka çıkmış,
İslâm devletlerini karıştırmaya çalışmaktan geri durmamıştı.
Gâzî Sultan Mehmed Hân, böyle bir yerin çıbanbaşı gibi orta
yerde kalmasına dayanamıyor; “Ne sebep vardır ki, onun gibi
menzîl-i şerîf ve makâm-ı latîf (İstanbul), bizim vatanımızın
ortasında başkasının elinde buluna! Ve dahî padişahlık
günlerimizde; kefere ocağı ve eşkiyalar yatağı ve isyancılar
durağı ola!” diyordu.
Fetihten daha birkaç ay önce Bizans İmparatoru ölmüş, yerine
Onbirinci Kostantin geçmişti. Bizans İmparatorluğu; Silivri ve
Vize gibi birkaç kasaba ile, İstanbul’dan ibâret kalmıştı.
evvelâ Sultan Muhammed Hân fetheyler” buyurmuştu. Sultan
Mehmed Hân, işte bu yüzden Bizans’ın fethinde bu kadar
ısrarlıydı. Pâdişâh, çevresindekileri yatıştırmak için, veziri
Veliyyüddîn oğlu Ahmed Paşa’yı gönderip; “Şeyh’e arzet
bakalım, kalenin fethi ve düşmanın yenilmesi mümkün
müdür?” dedi. Akşemseddîn ( radıyallahü anh ) “Ümmet-i
Muhammed’den bu kadar müslüman, bu kadar gâzî, bir kâfir
kal’asına yöneldi. İnşâallah fetholur” diye cevap verip, fazla
açıklamadı. Sultan Mehmed Hân, tekrar haber gönderip,
zamânını bildirmesini arzu etti. Akşemseddîn hazretleri,
murâkabeden sonra; “İşbu senenin Cemâzil-evvel ayının
yirminci (29 Mayıs) günü seher vaktinde, falan taraftan taarruz
etsinler! Ol gün İnşâallah feth ola!... Kostantiniyye, ezan
sadâları ile dola” dedi. Gidip Sultan Mehmed Hân’a haber
verdiler. Sultan, memnun ve mesrûr olup, yeni bir şevkle
yerleştirdi. Çok geçmeden Ulubadlı Hasan burçlara çıkıp,
düşmana hücum etti. Plânlarını va’dedilen güne göre yaptı.
tekbîrlerle sancağı şerîfi dalgalandırdı. Osmanlı askeri, yeni
Kimseye birşey hissettirmedi. Küffâra yeniden haber gönderip;
bir şevkle saldırdı. Çok geçmeden, surlarda açılan gedikler
“Ya müslüman olun kardeş olalım veya teslim olun haraç
gibi, şehrin kapıları da açıldı. Osmanlı askerleri akın akın
alalım” dedi. O gün geldi. Gecesinde bütün mücâhidler gusl
şehre girdi. Aksaray’da toplanan Osmanlı kuvvetleri, küfrün
abdesti aldılar. Sabahlara kadar namaz kılıp duâlar ettiler.
merkezi olan Ayasofya taraflarına hep birlikte hücum ettiler.
Sultan Mehmed Hân da sabaha kadar namaz kılıp gözyaşı
Halk, korku ve tereddüt içinde Ayasofyaya sığınmış, başta
döktü. Duâ edip niyazda bulundu. Seher vakti ezan seslerini
patrik olmak üzere, kapıları içeriden sıkı sıkıya kapatmışlardı.
müteakip, sabah namazını eda ettiler. Hazırlıklarını
Türk askerleri, sıkıca kapatılmış olan Ayasofya’nın kapılarını
tamamladılar. Sultan son defa orduyu teftiş edip, onları harbe
zorla açarak içeri girdiler. Sultan, kendisini iki ay uğraştıran bu
teşvik etti. Onlara; “Şimdi parlak bir cihâd için birbirinizi teşvik
insan kütlesine karşı, insanlığın üstünde bir merhamet ve
ediniz, zafer için üç şart esastır. Niyetinizi hâlis edip, emirlere
şefkat gösterdi. Bu arada ayaklarına kapanan İstanbul
itaat ediniz. Ya’nî tam bir sükûnet ve intizâm ile verilen emirleri
patriğini yerden kaldırmak âlicenaplığını gösteren Cihangir,
tam olarak icra edip, icra ettiriniz. Îmânınızın verdiği galeyan
patriği teselli edip; “Ayağa kalkınız! Ben Sultan Mehmed,
ile muharebeye koşunuz. Bu işte liyâkatinizi ortaya koyunuz.
hepinize söylüyorum ki, şu andan i’tibâren, artık ne hayatınız,
Zillet geride, Şehâdet ileridedir. Bana gelince, sizin başınızda
ne de hürriyetiniz, husûsunda gazâb-ı şahânemden
döğüşeceğime yemîn ederim. Herkesin ne sûretle hareket
korkmayınız.” dedi. Bir taraftan da, Ayasofya kulelerinde ezân-
ettiğini bizzat ta’kib eyleyeceğim” deyip, hücum emrinin boru
ı Muhammedî okunmaya başladı. Onsekiz bin âlemin efendisi,
ile birlikte başlayacağını bildirdi. Emîr verilip, cenk borusu
iki cihan serveri, Allahü teâlânın Habîbi, sevgili
çalındı. Allahü teâlânın rızâsı için cihâda niyet etmiş olan
Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın “Sallallahü aleyhi ve
mücâhidler: “Ya Cennet, ya İstanbul” diyorlar, iki yerden başka
sellem” dokuzyüz sene önce haber verdiği mübârek fetih.
bir makama gitmek istemiyorlardı. “Allah! Allah!” sadâları ile,
“Şanlı emir”in kumandanlığında, “Şanlı ordu” tarafından
Fetih sûresi okunarak; kösler, davullar çalınarak hücum
gerçekleştirilmişti. Bizans’ın kalesi düşmüş, kutsal
başladı. Pâdişâh heyecandan yerinde duramıyor, fethin bir ân
Ayasofya’nın haçları indirilmişti. İkindi namazı vakti idi. Ordu
önce gerçekleşmesini arzu ediyordu. Herkes şehîd olmak için
saf olup, gece aldıkları abdestle ikindi namazını kılmaya niyet
adetâ yarış ediyordu. “Allah! Allah!” sesleri cenk naraları
ettiler. Fâtihler babası Fâtih Sultan Mehmed Hân, Ayasofya da
ortalığı dolduruyordu. Yeni keşfedilen balyemez toplarının her
ilk namazı kıldırdı.
gürleyişi, kalenin bir burcunu götürüyor, köhne Bizans’ı
yerinden oynatıyordu. Ancak fetih bir türlü müyesser olmadı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, insanlara zulmedilmemesini, kılıç
Sultan Mehmet Hân yerinde duramıyordu. Akşemseddîn
kaldırmayana, aman dileyene el kaldırılmamasını emretti.
hazretlerini da’vet etti. Gidenler, çadırına girmeye cesâret
Hemen o günde, âdil Osmanlı kadıları ve âlicenap Osmanlı
edemediler. Çünkü o mübârek zât, rahatsız edilmemesini emir
askerleri, fakir fukarayı tesbit ettiler. Kimse aç ve açıkta
buyurmuştu. Sultan Mehmed Hân, bizzat kendisi gitti. Çadır
bırakılmadı. Yanlışlıkla öldürülen Cenevizlilere diyetleri verildi.
sıkısıkıya kapatılmıştı. Çadırın bir kenarından baktı. Çadırın
Müslüman olsun, kâfir olsun, herkesin huzûr ve rahatı te’mîn
içinde hiçbir şey yoktu. Akşemseddîn ( radıyallahü anh ) kuru
edildi. Kocası ölmüş kadınlar, bekâr askerlerle evlendirildi.
toprak üzerinde diz çökmüş, ellerini açmış Allahü teâlâya
Herkes dîninde serbest bırakılıp, kimseye baskı yapılmadı.
yalvarıyor, zamanın sahibini, en büyük evliyâsını imdâda
“Birleşmiş Milletler Evrensel Beyannâmesi”nin
göndermesini arzuluyordu. Sultan Mehmed Hân da elini açıp;
yayınlanmasından yüzyıllar önce, evrensel beyannamede
“Âmin” dedi. Her ikisinin gözlerinden yağmur gibi yaşlar aktı.
bildirilenlerin daha a’lâsı, Osmanlı teb’asına tatbik edildi,
Sultan Mehmet Hân, oradan ayrılıp otağına doğru gelirken,
İstanbul ta’mir ve îmâr edildi. Anadolu ve Rumeli’den
Bizans surlarına baktı. İslâm askerinin önünde; beyaz elbiseli,
müslümanlar göçürülüp yerleştirildi. Birkaç kilise ve manastır,
yeşil sarıklı bir ordunun daha kaleye hücum ettiğini gördü.
medreseye çevrildi. Molla Zeyrek, Hocâzâde, Alâeddîn Tûsî,
Başlarındaki kumandana dikkatle bakıp, vasıflarını zihnine
Molla Abdülkerîm gibi âlimlerin her birine birer medrese verildi.
Akşemseddîn hazretlerinin kerâmetleriyle, Resûl-i ekremin (
Naklî ilimler yanında aklî ilimlere de ehemmiyet veren Fâtih
aleyhisselâm ) sancaktarı Ebâ Eyyûb el-Ensârî hazretlerinin
Sultan Mehmed, İstanbul’da bir tıp fakültesi ve hastahâne inşâ
kabr-i şerîfi bulunup, orada türbe, câmi ve medrese inşâ edildi.
ettirip, memleketin çeşitli yerlerinde hastahâneler açtırdı.
Daha sonraları Fâtih Câmii ve Sahn-ı semân medreseleri
yaptırıldı. Fâtih Câmii’nin Akdeniz ve Karadeniz cihetlerinde
Ömrü boyunca Allahü teâlânın rızâsını kazanma gayretinden
yapılan bu sekiz medresede, bugünkü ma’nâsıyla üniversite
uzak kalmayan Fâtih Sultan Mehmed Hân, milletinin huzûr ve
eğitimi verildi. Sahn-ı semân medreselerine talebe hazırlamak
refahı için, Tanzimat dönemine kadar Osmanlı Devleti’nin
için, bugünkü liseler gibi “Tetimme” mektepleri inşâ edildi.
temel kânunu olarak mer’iyette kalan Fâtih Kânunnâmesi’ni
Fâtih Câmii çevresinde büyük bir külliye meydana geldi. Çeşitli
hazırlattı. Pâdişâhın görüşleri alınarak, Vezîr-i a’zam
yerlerde vakıflar yapılıp, masrafları karşılandı. Her birinde bir
Karamânî Mehmed Paşa tarafından hazırlanan bu çok önemli
dershâne ve ondokuz oda bulunan sekiz medreseden ve
kanunnâmeyi, Nişancı Leyszâde Mehmed Çelebi kaleme aldı.
tetimmelerden meydana gelen bu külliyenin bânisi Fâtih
Kanunî devrinde hazırlanan Kanunnâmede de bu eser esas
Sultan Mehmed Hân, müderrislerden rica edip, kendisi için de
alınmıştır.
bir oda ayrılmasını istedi. Fakat müderrisler bu isteğe; “Siz
külliyenin kurucususunuz, ama önce imtihana girin,
dânişmend (asistan) olun, tercih ettiğiniz ilim şu’besinde tez
yapın, eser verin, sonra müderrisliğe erişin, ancak böylelikle
ilim ocağında makamınız olur” cevâbını verdiler. Sultan
Mehmed Hân da onları kırmayıp, imtihana girdi. İmtihanı
kazandıktan sonra ona da bir oda verildi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu câmi ve medreselerden başka;
daha birçok câmi, medrese ve köprü yaptırdı. Zamanında
yapılan câmilerin sayısı üçyüzsekseni buldu. Kubbeler, ince
ve zarif minareler, evliyâ kabirleri üzerine yapılan türbelerle,
fethedilen memleketler, müslüman Türke tapulandı.
Osmanlı Devleti’nin bütün temel müessese ve teşkilâtı, Fâtih
devrinde en mükemmel hâle geldi. Onun için, asırlar boyu çok
şeyler yazılıp, çizildi. Hakkında, Garp’ta ve Şark’ta çok şeyler
söylendi. Tetkik edildikçe derinleşen, derinleştikçe deryâlaşan
bu cihangirin, sayılamıyacak kadar çok vasıfları vardır.
Savaş meydanlarında kanının son damlasına kadar
çarpışmak, ölümü hiçe sayarak, canını din ve devlet uğrunda
çekinmeden feda etmek, milletimizin öz hasletlerindendir. İşte
Fâtih Sultan Mehmed Hân, bu kahramanlardan sâdece
birisidir. Onun, İstanbul’un kuşatıldığı günlerde, deniz savaşı
esnasında gemilerinin mağlup edildiğini gördüğü zaman,
beyaz ve şahlanan atını denize sürmesinin ma’nası pek
Memleketin her tarafını medreselerle süsleyen Fâtih Sultan
büyüktür. Bu harekette, kahramanlık ile cesâretin, cengaverlik
Mehmed Hân, âlimlere büyük ikramlarda bulundu. Hürmet ve
ile faziletin misâli görülmektedir. Allah yolunda her türlü
muhabbette kusur etmedi. En kıymetli âlimleri memleketine
sıkıntıya göğüs geren Fâtih Sultan Mehmed Hân, Trabzon
celbetti. Doğunun en büyük medreselerinden olan
seferi esnasında yanında bulunan Uzun Hasan’ın annesine,
Semerkand’daki Uluğ Bey Medresesi müderrisi ve astronomi
gönlündeki cihad aşkını çok güzel bir şekilde ifâde etmiştir.
âlimi Ali Kuşcu’yu da’vet etti. Tebrîz’den İstanbul’a gelinceye
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Erzincan tarafına yürüdüğü
kadar, her konağı için bin akçe hediye etti. Sık sık
zaman. Uzun Hasan elçiler yolladı. Elçiler, iki kişi idi. Biri öz
medreselere gidip, müderrislerin derslerini ta’kib eden Fâtih
anası Sârâ Hâtun, öteki ise tanınmış bir Şeyh idi. Gelip,
Sultan Mehmed Hân, zamanın en meşhûr müderrislerinden
“Bulgar Dağı” yanında buluştular. Gayet iyi armağanlar
Hocazâde Muslihuddîn Bursevî ve Alâeddîn Ali Tûsî’nin,
getirdiler. Pâdişâh dahî armağanları alıp, kabûl eyledi. Ziyâde
İmâm-ı Gazâlî ve İbn-i Rüşd arasındaki mes’eleleri inceleyip,
alâka gösterdi. İkisini birlikte alıp, Trabzona doğru yola çıktılar.
kitap hâlinde yazmalarını istedi. Her ikisi de İmâm-ı Gazâlî
Bulgar Dağı’na tırmandılar. Sonra aşağı iner oldular. Öyle ki,
hazretlerinin haklılığını isbât edip, “Dînin akla üstünlüğünü”
Pâdişâh, bu dağın çok yerini yaya yürüdü. Hâsılı Trabzon’a
ortaya koydular.
varır oldular. Elçiler de birlikte idiler. İyice yorulan Uzun
Hasan’ın anası, Sultan Mehmed’e; “Hey oğul!.. Bir Trabzon
için, bunca zahmet çekmek niye?” dedi. Pâdişâh cevap verip;
“Ey koca analık! Bu zahmetler, Trabzon için değildir. Bu
zahmetler, İslâm dîni yolunadır ki, yarın âhıret gününde Allahü
üstâdları arasında yer aldı. “Avnî” mahlasıyla edebî değeri
teâlânın huzûrunda utanmıyalım diyedir... Çünkü bizim
yüksek beyitler, gazeller söyledi, İstanbul’un fethinden sonra,
elimizde “İslâm Kılıcı” vardır. Eğer bu zahmete katlanmaz
hocası Akşemseddîn’e hâlini arz edip, dervişlik taleb eden
isek, bize “Gâzî” demek yalan olmaz mı?” dedi.
Fâtih; “Sen derviş olursan, müslümanların işlerini kim görür?”
cevâbını aldı. Allah aşkı ile yanan kalbinin ateşini de şiirleriyle
Fâtih Sultan Mehmed Hân, yapacağı seferlerden en
ortaya döktü. Vefâtından sonra bulunan dîvânının pek güzel
yakınlarını bile haberdâr etmez ve gizli kalmasına çok dikkat
gazellerle dolu olduğu görüldü. Bunlardan ba’zıları şöyledir:
ederdi. “Sırrıma, sakalımın tek telinin vâkıf olduğunu bilsem,
hepsini yolar atardım” sözü meşhûrdur. Böyle hareket etmeyi,
“Sevdüm ol dilberi söz eslemedün vay gönül,
muvaffakiyetinin başlıca sebeplerinden sayardı. Nitekim böyle
Eyledin kendözüni âleme rusvay gönül.
hareket etmesinin neticesinde, İsfendiyar beyliğini ve Trabzon
Rum İmparatorluğu’nu kolayca ele geçirmişti.
Sana cevr eyleyemezsün nideyin hay gönül?
Cevre sabr eylemezsün nideyin hay gönül
Akkoyunlu hükümdârı Uzun Hasan’la yapılan Otlukbeli
Savaşı, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın komutanlık vasfını en iyi
Gönül eyvay, gönül vay, gönül eyvay gönül
bir şekilde karakterize edebilecek mâhiyettedir. Doğuda büyük
Bilemedüm derd-i dilün ölmek imiş dermanı.
bir şöhrete sahip olan Uzun Hasan, birkaç saat içinde mağlup
olmuş ve savaş meydanından kaçmıştı. Bu başarıda, savaş
plânının iyi hazırlanmış ve iyi tatbik edilmiş olmasının büyük
payı vardı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Doğu Türkleri ile temasa büyük
önem vermiş, oğlu Sultan İkinci Bâyezîd Hân da Türk
medeniyetini ilerletmek husûsunda babasını ta’kib etmiştir.
Doğu Türklerinin Timur Hân devri medeniyeti denilen
Öleyim dert ile tek görmeyeyin hicranı.
Mihnet-ü-derd-ü-game olmağ içün erzânı,
Avniya sencileyin mihnet-ü gam-keş kânı,
Gönül eyvay, gönül vay, gönül eyvay
İmtisâl-i “cihâd-ı fillâh” oluptur niyyetim.
Dîn-i İslâmın mücerred gayretidir gayretim.
medeniyet hareketlerinin benzeri, Fâtih Sultan Mehmed Hân
Fazl-ı Hakk-u himmet-i cünd-i ricâlullah ile,
devrinde Osmanlılar’da tahakkuk etmiştir. Fâtih Sultan
Ehl-i küfri serteser kahreylemektir niyyetim.
Mehmed Hân, batı dillerinden birkaçını bilmesi sayesinde,
Avrupa’yı çok iyi ta’kib etmiş, fakat Türklerin her husûsta
Enbiyâ vü evliyâya istinadım var benim.
Avrupalılar’dan üstün bulunması dolayısıyle, Avrupa’dan
Lutf-i Hakdandır behmân ümmîd-i feth-ü-nusretim
birşey alma ihtiyâcı duyulmamıştır.
Nefs-ü-mâl ile nola kılsam cihanda ictihâd?
Fâtih’in fetihleri yalnız büyük değil, mühim ve ma’nâlı olmuş,
Hamdullah var gazâya sad hezârân rağbetim.
Osmanlı Cihan Devleti’nin temelleri bu fetihlerle atılmıştır.
Babasından dokuzyüzbin küsur kilometrekare olarak aldığı
Ey Muhammed, mu’cizât-ı Ahmed-i Muhtâr ile,
Osmanlı toprağına; iki İmparatorluk, iki krallık, iki sultanlık,
Umarım gâlib ola a’dâ-yi dîne devletim.
onbir prenslik ve dukalıktan meydana gelen onyedi devletin
toprağını da ekleyerek, ikimilyonikiyüzondörtbin kilometre kare
olarak oğluna devretmiştir.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’a isnâd edilen pekçok menkıbe
vardır. Bunlardan biri, zamanın en büyüğü Ubeydüllah-i Ahrâr
hazretlerinin İstanbul’un fethinde, Semerkand’dan yardıma
Devrinde büyük âlimler ve san’atkârlar yetişmiş, mühim
gelmesi hadîsesidir. Ubeydüllah-i Ahrâr hazretlerinin torunu
eserler vücûde getirmişlerdir. Pekçok ilim adamını dünyânın
Hâce Muhammed Kâsım’dan şöyle nakledilmiştir: Ubeydüllah-
dört bir bucağından İstanbul’a getiren Fâtih Sultan Mehmed
i Ahrâr hazretleri, bir Perşembe günü öğleden sonra, aniden
Hân, Arabca, Farsça ve Türkçe şiirler yazdı. Şiirde devrinin
atının hazırlanmasını istedi. Atı hazırlanınca, atına binip
Semerkand’dan sür’atle çıktı. Talebelerinden bir kısmı da ona
Fâtih Sultan Mehmed Hân için ayağa kalkardı. Genç pâdişâh
tâbi olup, ta’kib ettiler. Biraz yol aldıkdan sonra, Semerkand’ın
hocasına karşı bir hatâ ettiğini zannedip, çok üzüldü.
dışında bir yerde talebelerine; “Siz burada durunuz” buyurdu.
Sevdiklerinden birine durumu anlattı. O da Akşemseddîn
Sonra atını Abbâs Sahrası denilen sahraya doğru sürdü.
hazretlerine bu hâlinin sebebini sordu. O büyük âlim; “Cenâb-ı
Mevlânâ Şeyh adıyla tanınmış bir talebesi, bir müddet daha
Hakkın eski hakan ve sultanlara nasîb etmediği bir fethi
peşinden gidip ta’kib etmişti. Abbâs Sahrâsı’na varınca, atının
gerçekleştiren bir pâdişâhda olması muhtemel gurûru terbiye
üstünde sağa-sola gidip geldi. Sonra da birden bire gözden
etmek için bu hareketi yaptım” dedi. Bu haber kendisine
kayboldu. Ubeydüllah-i Ahrâr ( radıyallahü anh ) daha sonra
ulaşınca, o yüce kumandanda sevinç alâmetleri görüldü. O
evine döndüğünde, talebeleri nereye ve niçin gittiğini
zamana kadar öyle sevindiği görülmemişti. Bu hâlini şöyle
sorduklarında; “Türk sultânı Sultan Muhammed Hân (Fâtih)
îzâh etti: “Beni böyle görüp, İstanbul’un fethine sevinir
kâfirlerle harbediyordu, benden yardım istedi. Ona yardım
sanmayın. Beni asıl sevindiren şey, Akşemseddîn’in benim
etmeye gittim. Allahü teâlânın izniyle galip geldi. Zafer
zamanımda olmasıdır” dedi.
kazanıldı” buyurdu. Bu hâdiseyi nakleden ve Ubeydüllah-i
Ahrâr hazretlerinin torunu olan Hâce Muhammed Kâsım,
Akşemseddîn hazretlerine fetihten sonra; “Niçin gelecekten
babası Hâce Abdülhâdî’nin şöyle anlattığını söylerdi: “Bilâd-ı
haber verip İstanbul’un fethedileceğini söyledin?” dediler. O
rûm”a (Anadolu’ya) gittiğimde, Sultan Muhammed Fâtih
da; Kardeşim Hızır (aleyhisselâm) ile birlikte şehrin fethinin ne
Hân’ın oğlu Sultan Bâyezîd Hân, bana babam Ubeydüllah-i
zaman olduğunu ledünnî ilminden istifâde ile öğrenmiştik. Kale
Ahrâr’ın şeklini ve şemâlini ta’rîf edip; “Semerkand
fethedilince, Hızır’ı (aleyhisselâm) gördüm. Fethedilen
taraflarından, şu şekil ve şemâle sahip, beyaz atlı bir zât,
burçlardan birinin üstünde, ayaklarını aşağı sarkıtmış
babama yardıma geldi” dedi. Ben de ta’rîf ettiği zâtın babam
oturuyordu” diye cevap verdi.
Ubeydüllah-i Ahrâr olduğunu ve beyaz bir atının olup ba’zan
ona bindiğini söyledim. Bunun üzerine Sultan Bâyezîd Hân
bana şöyle anlattı: “Babam Sultan Muhammed Fâtih Hân’dan
duydum: “İstanbul’u fethetmek üzere savaştığım sırada,
harbin en şiddetli bir ânında Allahü teâlâya yalvarıp, zamanın
kutbunun imdâdıma yetişmesini istedim. Şeklini ve şemâlini
ta’rîf ederek; şu şu vasıfta ve şu şekilde beyaz bir at üzerinde
bir zât yanıma geldi. “Korkma!” buyurdu. Ben de nasıl
endişelenmeyeyim küffâr askeri pekçok dedim. Ben böyle
söyleyince, elbisesinin yeninden bakmamı söyledi. Baktım,
büyük bir ordu gördüm, “İşte bu ordu ile sana yardıma geldim.
Şimdi sen falan tepenin üzerine çık, kösün tokmağına üç defa
vur. Orduna hücum emri ver” buyurdu. Emîrlerini aynen yerine
getirdim. O da bana gösterdiği ordusuyla hücuma geçti.
Böylece düşman hezimete uğradı, İstanbul’un fethi
gerçekleşti.” Fâtih Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u
fethederken, cümle evliyânın ve rûhâniyetlerinin yardımını
gördüğü apaçık bir hakîkattir.
Fâtih Sultan Mehmed Hân, Allahü teâlânın velî kullarını ziyâret
edip, onların duâsını almayı, feyz ve bereketlerine kavuşmayı
çok severdi. Her zaman onların ziyâretlerine ve hizmetlerine
koşardı. Bir defasında, zamanın evliyâsından Vefâ-i Konevî’yi
ziyârete gitmişti. Bu çok methedilen Allah dostunu hiç
görmemişti. O mübârek kimsenin kapısına kadar bizzat gitti,
içeri girmek için müsâade istedi. Abdüllatîf Makdisî
hazretlerinin halîfesi olan Şeyh Muslihuddîn Vefâ Konevî,
pâdişâhın kendisini ziyâretine müsâade etmedi. Bizans
surlarını topla yıkan o yüce pâdişâh, bir garîb dervişin kapısını
açtıramadan dönüp gitti. Adetâ ağlar bir hâli vardı. Şeyh
Vefâ’nın talebeleri, gözlerinden yaşlar akan hocalarına
sordular. “Efendim, neden pâdişâhı kabûl etmediniz? Hem siz
üzüldünüz, hem de o üzüldü” dediler. Vefâ hazretleri,
gözlerinden akan yaşları eliyle silerek; “Doğru söylersiniz.
Ama inanıyorum ki, benim ona olan sevgim ve onun bana olan
ihtiyâcı, bize asıl vazîfemizi unutturacak kadar fazladır.
Dostluğumuz ve sohbetimiz, birçok vatandaşın işinin yarım
Fâtih Sultan Mehmed Hân, fetih sonrasında vezirleri ile
kalmasına sebep olacaktı. Şimdi anladınız mı sultânı niçin
beraber hocası Akşemseddîn hazretlerinin ziyâretine gitti.
kabûl etmiyorum?” diye cevap verdi.
Fâtih, hocasının huzûruna girdi. Fakat Akşemseddîn hazretleri
hiç aldırış etmeyip, yerinden kalkmadı. Hâlbuki her zaman
İlme ve Allah dostu ilim adamlarına âşık olan Fâtih Sultan
Mehmed Hân, kadıasker Molla Alâeddîn’den bütün İslâmî
ta’bir ve terimleri ihtivâ eden bir eser bulmasını rica etti. O
gören hıristiyanlar, onlara adetâ âşık oldular. Bizans’ta
zamana kadar bu mevzûda, derli toplu bir eser yazılmamış,
kardinal şapkası görmektense, Osmanlı sarığı görmeyi tercih
değişik eserler içerisine serpiştirilmişti. O kitaplardan da bu
ettiler. Rahibeler, müslüman olup, Osmanlı kadınları gibi
bilgileri te’min etmek, bir hayli mesaî isteyen bir işti. Ancak,
tesettürlü giyindiler. Osmanlıların, şehirlerini bir an önce
her ilimde kâmil bir İslâm âlimi, her ilimdeki ta’bir ve terimlerin
fethetmesi için, kendi devletleri aleyhine casusluk yaptılar.
istenildiği gibi açıklamasını yapabilirdi. Fâtih Sultan Mehmed
Osmanlılar, Bizans İmparatoru’na en yakın olan kimselerden,
Hân gibi bir âlimin suâllerine de, Molla Câmî hazretlerinden
Bizans prenseslerinden haber alıp, onları casus olarak
başkası tam cevap veremezdi. Molla Alâeddîn de, sultâna arz
kullandılar. Fetihten sonra da kendilerine yardım edenleri
edip; “Sizin suâllerinize ancak Horasan ulemâsından Molla
unutmayıp, en iyi mükâfatları verdiler. Onları en güzel, en âdil
Câmî hazretleri cevap verebilir” dedi. Sultan, daha önceleri de
şekilde idâre ettiler.
birçok defa methini işittiği Molla Câmî’yi bir mektûpla
İstanbul’a da’vet edip, derdine derman olmasını arzu etti. O
İstanbul’un fethinden sonra, Osmanlı askerleri, Bizans
da, bir risale yazıp, Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. “Eğer bu
hapishânelerini kontrol ettiler. En ücra bir mahzende iki papaz
risalemizle gönlünüze su serpebilirsek, daha sonra da
buldular. Alıp Fâtih Sultan Mehmed Hân’a götürdüler. Fâtih
kendimiz geliriz” dedi. Daha sonra kendisi de yola çıktı.
Sultan Mehmed Hân, onlara hapsedilmelerinin sebebini sordu.
Konya’ya kadar geldi. Fâtih’in vefâtını haber alarak geri
Papazlar; “Biz, Bizans’ın en ileri gelen papazları idik.
döndü.
İmparatorun zulüm ve işkencelerinden, yaptığı rezalet ve
sefâhetten dolayı kendisini îkâz edip, sonunun yakın olduğunu
Fâtih Sultan Mehmed Hân, ba’zan tebdîl-i kıyâfetle şehirde
söyledik. O da, bizim doğru sözümüze aldırmayıp, zulmüne
dolaşır, halkının durumunu bizzat kendisi teftiş ederdi.
devam etti, bizi zindanlara attırdı” dediler. Çağ açıp çağ
Gündüzleri medreselerde dersleri dinler, geceleri de
kapayan, “Bizans’ı alıp gül-zâr yapan” Fâtih Sultan Mehmed
medreselerde kimin daha çok çalıştığını kontrol ederek, lâyık
Hân da düşündü. Papazları ölçüp biçti. Memleketini tarafsız
olanları mükâfatlandırırdı. Birgün, gece geç vakitte sarayının
olarak gezip görmelerini, Osmanlı Devleti hakkında da hüküm
penceresinden medrese tarafına gözgezdirdi. Molla Hüsrev’in
vermelerini istedi. Papazlar, ellerindeki berâtla heryere girip
( radıyallahü anh ) talebelerinin kaldığı bölümde bir odanın
çıktılar. Merak ettikleri her şeyi gördüler. Bir çarşıya girip,
ışığı yanıyordu. Ertesi gün, daha ertesi gün baktı. Işık hergün
sabahın erken vaktinde birşeyler almak istediler. Siftah yapan
sabahlara kadar yanıyordu. Sabahlara kadar ders çalışan bu
bir dükkândan, komşuları siftah yapmadan ikinci birşey
talebeyi merak edip, Molla Hüsrev’den sordu. Muhyiddîn
alamadılar. En ıssız yerlerde en kalabalık sokaklarda
Manisavîzâde olduğunu öğrendi. “Bu talebe hiç uyumaz mı ki,
dolaştılar. Her tabakadan kimsenin yanına gidip sohbet ettiler.
sabahlara kadar ışığı yanar?” diye sordu. Molla Hüsrev de;
Ama hiç kimseden bir kötülük görmediler. Bir çarşıya girdiler
“Efendim o, az uyur, çok çalışır” dedi. Emîr verip,
Ezan okunmaya başladı. Kimse dükkânını kapatmaya bile
Manisavîzâde’ye daha çok ihtimâm gösterilmesini istedi. Vezîr
lüzum görmeden, çarşıda kim varsa herkes câmiye gitti.
Mahmûd Paşa’nın inşâ ettirdiği medrese tamamlanınca,
Hepsi, mal ve para düşüncesinden uzak olarak, huşû’ içinde
pâdişâhın emriyle Manisavîzâde oraya müderris ta’yin edildi.
namazlarını kıldılar. Hiçkimse, bir başkasının malına, canına,
Daha sonra Sultan, Manisavîzâde’ye kadıaskerlik verdi. Bir
ırzına, namusuna zarar vermeyi aklından bile geçirmiyordu.
müddet sonra Semânîye medreselerinden birine müderrisliğe
İstisnasız herkes, Allah rızâsı için düşünüyor, Allah rızâsı için
ta’yin etti.
konuşuyor, Allah rızâsı için yaşıyor, devletinin bekâsı, sultânın
ömrü, ordunun muzafferiyeti için duâ ediyordu. Sanki hepsi,
Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde, memleketin her tarafında,
aldıkları nefesten başka nefes almıyacakmış gibi, söyledikleri
her karış toprağında, adâlet hâkim durumda idi. Kânun
sözden başka söz söylemiyecekmiş gibi söz söylüyor, son
önünde bütün insanlar eşitti. Zengin ile fakir, sultan ile köylü
sözünün de hayırlı olmasını arzuluyordu. Herkesin, birbirini
aynı hakka sahipti. Gayr-i müslimlerin haklarına daha çok
son defa görüyormuş gibi bir hâli vardı. Böylece, kimse
riâyet edilirdi. Onları kimse incitmezdi. Osmanlının bu adâletini
kimsenin hakkını yemiyor, kimseyi kırmıyor, kul hakkıyla
Mevlânın huzûruna çıkmak istemiyordu. Ya’nî herkes, son
Kâdı efendinin evinde görülen da’vâda, da’vâcıya söz verildi.
nefesini kurtarmak, îmânlı ve günahsız olarak huzûr-ı ilâhîye
Mes’eleyi şöyle anlattı: “Bir hafta önce bu kardeşimden bir at
çıkabilmek için çırpınıyordu. Papazlar, bütün bunları görüp,
satın aldım. Evime götürüp bakımını yaptım. Ancak birkaç gün
müşâhede ettiler. Bütün bu hâdiselerden dolayı şaşkınlığa
sonra at rahatsızlandı. Atın daha önceden hasta olması
düştüler. Kaç şehir dolaştıkları hâlde, bir mahkemeye tesadüf
mümkün olabileceği gibi, ben aldıktan sonra da hastalanması
edemediler. Her kasabada kadı var, fakat da’vâ yoktu.
mümkün idi. Atı satın aldığım arkadaşa birşey diyemedim.
Hırsızlık yok, katillik yok, namussuzluk yok, eşkiyalık ve
Gelip durumu size arzedeyim ki, aramızı bulasınız diye
dolandırıcılık yok, kötülük yoktu. Birkaç ay dolaştıktan sonra,
düşündüm. Ancak o gün sizi bulamadım. Siz şehir dışına
şehrin birinde bir mahkemenin olacağını haber alıp, oraya
gitmiştiniz. Siz geri gelmeden de at öldü. Hükmünüzü taleb
koşuştular. “En sonunda Osmanlının aksak yönünü
ederim” dedi. Kâdı efendi düşündü. At ölmüş, onlar arasında
yakalayacağız” dediler. Zihinlerinde da’vâcıya ve da’vâlıya bir
da’vâ bitmişti. Suç kendisinindi. Atı satanı suçlayamazdı.
sürü suçlar yüklediler. Mahkeme kuruldu. Papazlar da, izin
Çünkü atın durumu ortaya çıkmamıştı. Öbürü de vaktinde
alıp, dinleyici olarak içeri girdiler. Da’vâlı ve da’vâcı geldi. Kâdı
müracaatını yapmıştı. Tek eksik taraf; kendisinin şehirde,
yerine geçip mes’eleyi dinledi. Adamlardan biri anlattı:
vazîfe yerinde bulunmaması idi. O hâlde atın ücretini o
“Efendim, bendeniz bu din kardeşimin tarlasını arzu ettiği fiyat
ödemeliydi. Atın fiyatını öğrenip, kendi cebinden bedelini
üzerinden satın aldım. Birkaç sene ekip-kaldırdım. Fakat bu
verdi. Böyle âdil bir kadı efendinin ve böyle âdil bir
sene çift sürerken, sabanımın demirine birşey takıldı. Kazıp
mahkemenin mevcûdiyetini küçük beyinlerine sığdıramayan
çıkardım. İçi altın dolu bir küptü. Küpü götürüp, daha önce
Bizans papazlarının, hayretlerinden ağızları açık kaldı.
tarlayı satın aldığım bu kardeşime vermek istedim. Ancak o;
“Ben tarlayı, altı ve üstüyle sattım” deyip, kabûl etmedi.
“Anadoluda bu kadar dolaştığımız yeter” deyip, İstanbul’a
Hâlbuki o, toprağın altında küpün varlığından haberdâr
dönen papazlar, İstanbul kadısı Hızır Bey’in huzûrunda,
olsaydı, bana orayı satmazdı” dedi. Kâdı efendi öbür kimseye
Osmanlı Pâdişâhı Fâtih Sultan Mehmed Hân ile, bir hıristiyan
söz verdi. O da; “Efendim, durum kardeşimin anlattığı gibi vâki
arasında bir da’vânın görüleceğini duydular. Mahkemeye
oldu. Ancak, bendeniz ona, o tarlayı, altı ve üstüyle birlikte
yetişmek için, eteklerini tutarak koştular. Varıp mahkemede
sattım. Onun ekip kaldırdığında bir hakkım olmadığı gibi,
hazır oldular. Koca Osmanlı Devleti’nin Sultânı, çağ açıp çağ
toprağın altında da bir hakkım olamaz” dedi. Papazların
kapayan İstanbul Fâtihi Sultan Mehmed Hân ve eli kesik bir
hayretle dinledikleri bu sözler, kadı için hiç de acâib
hıristiyan mîmâr, kadı Hızır Bey’in karşısında ayakta
gelmiyordu. Çünkü, İslâmiyeti hakkıyla yaşıyan bir İslâm
bekleşiyorlardı. Fâtih Sultan Mehmed Hân, vazîfesine ihânet
toplumunda böyle işler, olmayacak şeyler değildi. Kâdı efendi,
eden hıristiyan mîmârın elini mahkemesiz kestirmiş, hıristiyan
bu iki mübârek müslüman arasında hüküm vermekte güçlük
mîmâr da, Kâdı Hızır Bey’e şikâyet etmişti. Papazlar, böyle
çekmedi. Sorup soruşturdu. Birinin temiz ve sâliha bir kızı,
birşeyin bu dünyâda mevcûdiyetine bir türlü inanamadılar.
diğerinin de sâlih bir oğlu vardı. Küpte bulunan altını onlara
Parmaklarını ısırıp, rü’yâda olmadıklarını anladılar. Hızır Bey,
düğün masrafı ve çeyiz olarak kabûl edip, nikâhlarını kıydı.
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın elinin aynı şekilde kesilmesine
Tarlayı satan ve satın alan bu işten memnun olup, kadı
hükmetti. Eğer mîmâr rızâ gösterirse, diyetle elinin
efendiye duâlar ederek evlerinin yolunu tuttular. Papazlar da
kesilmesinden kurtulabilecekti. Hıristiyan mîmâr, bu adâlet
şaşkınlıktan ne yapacaklarını bilemez bir hâlde kadı efendinin
karşısında ne yapacağını şaşırdı. Kendisinden af dileyip,
yanından ayrıldılar.
hakkını helâl etmesi için ricada bulunan Fâtih Sultan Mehmed
Hân’ın ayaklarını mı, yoksa ellerini mi öpeceğini bilemedi.
Papazlar, seyahatlerine devam ettiler. İşinde gücünde çalışıp,
Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldu. Ömür boyu, çoluk-
kimseye yük olmamak, değil nâmerde, dosta dahî muhtaç
çocuğunun nafakasının te’mini şartıyla kısastan vazgeçti.
olmamak, Allahü teâlâdan başkasına el açmamak için
Böylece pâdişâhın eli de kesilmekten kurtuldu. Hıristiyan
uğraşan müslümanların oturduğu, temiz ve güzel şehirleri
mîmâra, ayrıca bir de ev hediye edildi. Herkes hâlinden
gezip dolaştılar. Yine birgün, bir mahkemeye şâhid oldular.
memnun olup, birbirlerine haklarını helâl ettiler. Papazlar, bu
insanların hâl ve hareketlerini hayranlıkla seyrettiler. Kendi
çok güzel anlatmaktadır. Rumeli beylerbeyi olan Dâvûd Paşa,
kendilerine; “Bu müslümanlar, hatâları ile dahî hayır işliyorlar”
yaptığı bir işten dolayı Edirne kadısına şikâyet edilir. Kâdı
dediler.
efendi de, Dâvûd Paşa’ya adam gönderip, yapmakta olduğu o
işten vazgeçmesi husûsundaki hükmünü bildirir. Dâvûd Paşa,
Papazlar, mahkeme haberini duyunca, acelelerinden
hiç aldırış etmez. Kâdı efendi, bizzat kendisi Dâvûd Paşa’ya
çevrelerine bakamamışlardı. Fetihten sonraki İstanbul hayâtını
gider, O işten vazgeçmesini ihtar eder. Aralarında tartışma
da çok merak ediyorlardı. Müslümanların oturdukları, yeni yeni
çıkınca, Davut Paşa, kadı efendiye birkaç defa vurur. Durum,
yerleşmekte oldukları mahallelere gittiler. Onların tam bir
Fâtih Sultan Mehmed Hân’a arzedilince, Hâkân-ı a’zam
teslimiyet ve sükûnetle işlerini gördüklerini, tam bir temizlik ve
Sultan-ı muazzam Fâtih Sultan Mehmed Hân, şöyle emir verir.
titizlikle eşyalarını yerleştirdiklerini gördüler. İstanbul
“Dînimizin hizmetçisi olan kadıyı döven, dîni tahkir etmiş olur.
bambaşka olmuş, sanki, birkaç ay önceki Bizans gitmiş, yerine
O hâlde, onun katli lâzımdır.” Emrin acele yerine getirilmesini
gökten bir İstanbul inmişti. Sokaklar pırıl pırıl, çocuklar cıvıl
ister. Paşalar, beyler, kim varsa Dâvûd Paşa’ya şefaatçi
cıvıldı. Bu müslümanların çocukları bile başka oluyordu. Sanki
olurlar. Böyle bir kumandanın öldürülmesini uygun görmezler.
büyümüşler de küçülmüşlerdi. Birbirlerini kırmadan, bağırıp
Pâdişâh vazgeçmez. Sonunda gidip Kadıasker Vildân
çağırmadan, dövüşmeden oyun oynuyorlar, sokağı
Efendi’yi bulurlar. Durumu söyleyip fetvâ isterler. Kadıasker
kirletmiyorlardı. Kim olursa olsun, büyüklerine saygı
Vildân Efendi: “Eğer ki, kadı efendiyi kadılık makamında
gösteriyorlardı.”
dövse idi, katli lâzım olurdu. Amma, kadı efendi yerinden
Pâdişâh tarafından Osmanlı ülkesini gezip görmekle
vazîfelendirilen papazlar, İstanbul’daki hıristiyan mahallelerini
de görmeden edemediler. Bugünkü Fâtih Câmii’nin doğu
taraflarına ve Fener’e doğru gittiler. Hıristiyanlar bile değişmiş,
sokaklardaki pislik azalmıştı. Kimse kimseye zulmetmeye
cesâret edemiyordu. Şikâyetlerini papazlar hallediyordu. Ama,
zulüm gören bir de kadıya giderse hâlleri ne olacaktı? Zulmü
kadar ceza görmekten onu kim kurtarabilirdi? Kâdı Hızır Bey,
Pâdişâha bile ceza vermekten çekinmemişti. Herkes sessiz
kalkıp, Dâvûd Paşa’nın mekânına gitmiş olduğu için katli lâzım
değildir” diye fetvâ verir. Fâtih Sultan Mehmed Hân da, Dâvûd
Paşa’nın katlinden vazgeçip, bizzat kendisi değnekle döver.
Bu hâdiseden sonra, Dâvûd Paşa tam dört ay yataktan
kalkamadı. Dâvûd Paşa, tövbe edip pişman oldu. Allahü
teâlânın emir ve yasaklarına riâyette kusur etmeyeceğine söz
verdi. O günden sonra pâdişâhla aralarında yakınlık peyda
olup, vezirlik payesine kadar yükseldi. İkinci Bâyezîd Hân
zamanında da vezîr-i a’zam oldu.
sakin işine devam ediyor, eskisi gibi içip içip, sokaklarda
salyalarını akıtamıyorlar, naralar atamıyorlardı. Hıristiyanların
en fakirine bile ev verilmiş, kimse aç ve açıkta bırakılmamıştı.
1) Tâc-üt-tevârih cild-1, sh. 565
Müslümanlar ise, zâten Allahü teâlâdan başka kimseye
muhtaç olmazlardı. İstanbul’da herkes huzûr içerisinde idi.
2) Âşıkpaşa-zâde sh. 69
Papazlar, bütün bunları gezip gördükten sonra, birkaç gün
3) Mir’ât-ı kâinat cild-3, sh. 55
dinlenip düşündüler, izin isteyip pâdişâhın huzûruna çıktılar.
Gördüklerini bir bir arz edip; “Bu millet ve devlet, böyle
giderse, kıyâmete kadar devam eder” dediler. “Böyle bir ahlâk
ve yaşayışa sahip olan insanların dîni, elbette Allahü teâlânın
hak dînidir” deyip, Kelime-i şehâdet getirdiler; “Eşhedü enlâ
4) Feth-i Celil-i Kostantiniyye (Ahmed Muhtâr), İstanbul 1320
5) Târih-i Ebü’l-Feth (Dursun Bey) Târih-i Osmânî Encümeni
mecmûası, cüz. 26, 28, sh. 42
ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve
6) Mecmûa-i münşeât-i Feridun Bey cild-1, İstanbul 1274, sh.
rasûlüh” diyerek müslüman olmakla şereflendiler.
64
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın adâlete ve adâlet adamı olan
kadılara verdiği ehemmiyeti, “Şakâyık-ı Nu’mâniyye” müellifi
7) Devlet-i Osmâniyye târihi (Hammer), İstanbul 1330-1331
Taşköprüzâde’nin dayısı Abdürrahmân bin Seyyid Yûsuf şöyle
cild-3, sh. 46
anlatır: “Şeyh Sinân bu zaviyeye gelince, Hacı Halîfe, bana ve
arkadaşlarıma; “Şeyh Sinân’ın yanına gelmeyiniz” diye tenbîh
8) Künh-ül-ahbâr cild-5, vr. 130
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1005
10) Eshâb-ı Kirâm sh. 372
11) Rehber Ansiklopedisi cild-5, sh. 299
ederdi. “Onun yanında bir kusur işlerseniz, o hareketinizden
hatırı kırılabilir. Ömrünüzde ondan sonra hayr görmezsiniz”
derdi. Hacı Halîfe’nin bir talebesi vardı. Bu talebe, bir tüccârın
kızıyla evlendi. O zaman, zifaf gecesi dâmâda elbise
giydirmek âdet idi. Bu tüccâr da, zifaf gecesinde dâmâdına
yünden bir elbise giydirdi. Şeyh Sinân, Şeyh Hacı Halîfe ile
beraber otururlarken, bu talebe onların yanına geldi.
12) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 190
Kayınpederinin hediye ettiği elbise de üzerinde idi. Şeyh
Sinân, yünden süslü elbise giyen bu talebeyi görünce çok
13) Reşehât ayn-ül-hayât (Murâd Kazvînî) sh. 229
hiddetlendi. Şeyh Halîfe’ye dönerek; “Her elbisenin bir giyicisi
vardır. Her ilmin de erbâbı vardır. Niçin bu süslü zengin
14) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 104
15) Amasya Târihi cild-3, sh. 207
16) Tevârîh-i Âl-i Osman sh. 135
elbisesini giymesine müsâade ettin? Böyle tarikat âdabına
aykırı iş yapmalarına niçin müsamaha ediyorsun? Burası
müsamaha yeri değildir!” diye çıkıştı. Hacı Halîfe de;
“Talebelerin giydiği elbiseyi bırakıp bu elbiseyi giymesi, sûfiliği
terkettiğinden değildir. Kayınpederi olan tüccârdan
17) Neşrî sh. 209
utandığından giymiştir. Kusurunu affediniz” dedi. Şeyh Sinân
bu özrü kabûl etmedi. O talabenin üzerindeki elbiseyi çıkartıp,
18) Hevâdis-üd-dühûr cild-3, sh. 483
önceden giydiği elbiseyi giyene kadar üzüntüsü geçmedi.
Şeyh Sinân tasavvuf yoluna girdiği yıllarda, ondört sene
Ayasuluğ’lu Ahmed Çelebi’ye hizmet eyledi. Bu ondört sene
boyunca çok şiddetli olarak mücâhede (nefsin istemediği, ona
zor gelen, sıkıntı veren ağır şeyleri yapmak) ve riyâzetle
FERELİ ŞEYH SİNÂN EFENDİ
Fâtih Sultan Mehmet devri evliyâsından Abdüllatîf Kudsî’nin
talebesi olan Şeyh Tâceddîn’in halîfelerinin büyüklerinden.
890 (m. 1485) senesi Rebî’ul-evvel ayının onbirinci günü vefât
etti. Kabri Fere’dedir. Sevenleri ziyâret etmekte ve feyz
almaktadırlar.
Şeyh Sinân, Fere’den yola çıkarak, âlimleri ve Allah
adamlarını ziyâret maksadıyla Bursa’ya geldi. Hacı Halîfe’nin
zaviyesine gitti. Şeyh Sinân vera’ ve takvâ sahibi idi. Dînin
emir ve yasaklarına son derece bağlı idi. Hacı Halîfe, Şeyh
Sinân’ın çok takvâ sahibi olduğunu görünce, talebelerine şöyle
tenbîh etti: “Şeyh Sinân burada iken, tarikat âdabına aykırı bir
iş işlememeye çok dikkat ediniz. Bu zâta hürmette kusur
etmeyiniz.”
(nefsin istediği, ona tatlı gelen şeyleri yapmamakla) meşgûl
oldu. Fakat her ne hikmetse, bir türlü sülûk yolunda
ilerliyemedi. O zaman Ahmed Çelebi; “Bizden sana nasîb
yoktur” dedi. Daha sonra Şeyh Sinân’ın yolu Bursa’ya uğradı.
Burada Şeyh Adüllatîf Kudsî ile karşılaştı. Şeyh Abdüllatîf
hastalanmıştı. Şeyh Sinân, samimî bir kalb ile, ondört gün
Şeyh Abdüllatîf’e hizmet eyledi. Bu hizmetinin bereketine,
yüksek ma’nevî hâllere ve makamlara kavuştu.
Abdüllatîf hazretleri rahatsızlığı esnasında, Şeyh Sinân için
icâzetname (diploma) yazın diye eski talebelerine üç defa
emretmiş ise de, onlar icâzet yazmadılar. Sonunda Abdüllatîf
Kudsî, Şeyh Sinân’ın ondört günde, ayın ondördü gibi
olgunlaştığından talebelerinin habersiz olduklarını anladı.
Onları, “Niçin yazmazsınız? Yoksa Allahın emrine râzı değil
misiniz?” diye azarladı. Bunun üzerine talebeleri, emre uymak
için icâzetname yazdılar. Abdüllatîf Kudsî, Şeyh Sinân’a;
Merâga’da, 805 (m. 1403) senesinde doğdu. 867 (m. 1463)
“Burda durma, önceki vatanına dön” diye emredince, Fere’ye
senesinde Dımeşk’daki Mu’îniyye Medresesi’nde vefât etti.
doğru yola çıktı. Şeyh Sinân hazretleri Gelibolu’ya gelince,
Ertesi gün onun için Yelbiga Câmii’nde ve Sâlihiyye’de cenâze
Şeyh Abdüllatîf’in vefât ettiğini işitti. Geri Bursa’ya dönmek
namazı kılınıp, Kâsiyûn dağı eteğindeki kabristana defn edildi.
istedi. Gelibolu âlimlerinden biri; “Hocanın emrine uy, vatanına
varmayınca geri dönme” diye tavsiyede bulundu. Şeyh Sinân,
Fergânî’nin çocukluğu Bağdad’da geçti. Orada, babasından
Fere’ye gitti. Bir sene orada kaldıktan sonra, hocası
ve Şerîfüddîn Abdülmuhsin el-Buhârî’den fıkıh ilmini öğrendi.
Abdüllatîf’i ziyâret için Bursa’ya geldi. Hocasının mezarını
821 (m. 1418) senesinde, babasıyla birlikte Dımeşk’a gitti.
ziyâret etti. O zaman kendisiyle beraber bir oğlu da gelmiş idi.
Daha sonra Kâhire’ye gidip, orada da Şemsüddîn bin ed-Dîrî
Bu oğlu orada vefât etti.
ve İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’den fıkıh ilmi tahsil etti ve
İzzüddîn Abdüsselâm el-Bağdâdî’den Keşf-üs-sagîr adlı eseri
Abdüllatîf Kudsî’nin ayağı ucuna defnedildi. Şeyh Sinân, yılda
okudu. Sonra tekrar 824 (m. 1421) yılında Dımeşk’a dönüp,
bir kere Bursa’ya gidip, büyük zâtların mezarlarını ziyâret
oraya yerleşti. Alâüddîn el-Buhârî, Şerefüddîn Kâsım el-
eder, rûhâniyetlerinden feyz alırdı.
Alâî’den fıkıh ilmi okudu.
Şöyle anlatılır: Şeyh Sinân, Abdüllatîf Kudsî ile ilk
Alâüddîn el-Buhârî ile sekiz yıl beraber kalıp, onun derslerine
karşılaşınca, yetiştirilmek üzere, hocası Abdüllatîf tarafından
devam etti, sohbetlerinde bulundu. Bu sekiz senelik zaman
alıkonulmuştu. İşte bu anda, Şeyh Sinân tereddüt ettiğinde,
içinde, ondan zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. Dımeşk’da
Abdüllatîf Kudsî; “Biz senin için Kudüs’ten geldik, sen bizden
Hüsâmeddîn bin İmâd’dan boşalan Hanefî mezhebi kadılığına
kaçıyor musun?” demişti. Şeyh Sinân bu sözü duyunca, kalbi
ta’yin edildi. Defalarca hacca gitti. İlk hacca 818 (m. 1415)
rahatladı ve kısa zamanda ma’nevî makamları geçerek,
senesinde babasıyla beraber, sonuncusuna da 864 (m. 1459)
insanlara Allahü teâlânın dînini öğretecek, doğru yolu
senesinde gitti. Orada da birçok kimseler onun ilminden
gösterecek dereceye yükseldi.
istifâde etti. İzziyye, Hâtuniyye, Mürşidiyye ve Seyfiyye
medreselerinde müderrislik ve idârecilik yaptı.
Şeyh Sinân, Fâtih Sultan Mehmed Hân’la birlikte ba’zı
savaşlara katıldı. Bu savaşlarda pekçok kerâmetleri
Alâüddîn el-Buhârî müşkil bir mes’ele ile karşılaşınca,
görülmüştür.
Şihâbüddîn Kurânî’ye; “Hamîdüddîn Fergânî gelinceye kadar
sabret. O ikimizin arasında hakemdir” derdi.
Fergânî; sarf, nahiv, me’ânî, beyân ve usûl ilimlerinde âlim ve
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 258
bilhassa fıkıh ilminde ihtisas sahibi idi. Birçok eserler
yazmıştır. Bu eserlerinin en önemlisi, Ehl-i sünnet âlimlerinin
büyüklüğünü anlıyamayan İbn-i Teymiyye’nin i’tikâdî
konulardaki sapıklıklarına reddiye olarak yazdığı er-Reddü alâ
İbn-i Teymiyye fil-i’tikâdât adlı eseridir. Bunun yanında; Şerhu
Kenz-üd-Dekâik-ı lin-Nesefî, Sirâc-ül-müstefid ve Gunyet-ül-
FERGÂNÎ
müfîd adlı eserleri ve çeşitli konularla ilgili risaleleri de vardır.
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Sarf, nahiv, me’ânî, beyân,
usûl ve kelâm ilimlerinde de ihtisas sahibi idi. İsmi,
Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Ömer
bin Muhammed bin Sabit bin Osman en-Nu’mânî olup,
künyesi Ebü’l-Me’âlî’dir. Lakabı, Hamîdüddîn’dir. Fergânî
nisbetiyle meşhûr olmuştur. Tebrîz yakınlarında bulunan
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 316
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 46
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 203
maaş kendisine ve çoluk-çocuğuna yetiyordu. O, bu vazîfesi
ile beraber, Nizâmiyye’deki derslerinde Şemseddîn Yûsuf elMukrî’ye yardımcılık yapardı. Sonra kendisine, Hekâriyye
Medresesi’nde müderrislik vazîfesi verildi. Bu görevinde çok
FETÂ’L-YEMÂNÎ (Ömer bin Muhammed)
Yemen’de yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ömer bin
Muhammed bin Ubeyd el-Eş’arî ez-Zebîdî’dir. Neseb ve i’tikâd
yönünden İmâm-ı Eş’arî hazretlerine bağlıdır. “Fetâ’l-Yemânî”
lakabı ve nisbeti ile meşhûr oldu. Babasının lakabı da aynı idi.
801 (m. 1398) senesinde Yemen’in Zebîd beldesinde doğup
büyüdü. Lakabı Sirâcüddîn ve künyesi de Ebû Hafs idi. 887
(m. 1482) senesi Safer ayında Yemen’de vefât etti. Abdullah
ve Muhammed isminde iki oğlu, kendisinden sonra;
Abdürrahmân ise, kendisinden önce vefât etmişti.
Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi öğrenip ezberledi ve çok çeşitli
kitapları mütâlâa etti. İlk defa, beldesinin büyük fıkıh âlimi
Muhammed bin Sâlih ile ders okumaya başladı. Onun çok
duâsını aldı. Bu hocası, her duâsının kabûl olunduğu bir zât
olarak tanınmıştı. Onun duâsının bereketiyle ve duâsının
meyveleri olarak, kısa zamanda çok ilme sahip oldu. Emsalleri
arasında pek yükseldi. Sonra Kemâleddîn Mûsâ bin
Muhammed ed-Dicâ’î’den “Minhâc” kitabını okudu ve ondan
başarılı oldu. Talebeler ondan çok faydalandılar. Çeşitli
beldelerden ona gelip ilim tahsil edenler arasında sayısız
fakîhler yetişti. Talebeleri çok arttı. Çok uzak yerlerden ona
fetvâ sormaya gelirlerdi.
Sultan Ali bin Tâhir, onu evkaf idâresi emirliğine ta’yin etti. O
da, bu vakıf mallarını çok güzel idâre edip, ancak hakkı
olanlara sarf etti. Ayrıca mescidde müezzinlik de yapardı.
Âlimlerin ve halkın, ona çok hürmet ve saygısı vardı. Onun
evkaf emirliği, Sultan İbn-i Tâhir’in vefâtına kadar devam etti.
O vefât edince, kardeşinin oğlu Abdülvehhâb bin Dâvûd,
Yemen’in idâresini eline aldı. Bu emîr, Evkaf idâresini ondan
alıp, yerine başkasını ta’yin etti. O da bundan sonra, sâdece
medresede ders okutmak, fetvâ vermek ve eser yazmak
hizmetleriyle meşgûl oldu. Bu işlerine hiç ara vermedi. Hattâ
zayıfladığından, yürümeye takati olmadığı zamanlarda, binek
üzerinde ders okutmaya giderdi, İbn-i Atîfi’den sonra, Sultan
Abdülvehhâb, onu kendi yaptırdığı medreseye ta’yin etti.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır:
meşhûr fıkıh kitaplarından çok şey dinleyip öğrendi. 826 (m.
1- Mühimmât-ül-mühimmât fî ihtisâr-ir-Ravda: Esnevî’nin
1423) senesinde, İbn-i Acîl-il-Yemânî’nin beldesindeki Şeref
“Mühimmat” kitabının muhtasarıdır. Çok güzel bir ihtisar
bin el-Mukrî’nin yanına gidip, ondan “İrşâd” kitabını ve şerhini
(kısaltma, özetleme) olup, onda “Ravda” kitabına âit olanlarla
okudu. Hattâ kendisi de bunları nazım hâline getirdi. Hocası
yetindi. Özellikle Esnevî’nin ele aldığı bahislerin üzerinde
da, buna nazım ile çok güzel cevap vermiştir. Uzun zaman, bu
durdu. Ayrıca ona birçok ilâveler yaptı. Çok kerreler, bu eser
hocasından ayrılmadı ve ondan çok istifâde etti. Hayâtında ilk
kendi yanında okundu. İfâdeleri mükemmel olup, mühim
defa ilmî yolculuk için memleketinden ayrıldı. Zebîd’in, bir
mes’elelerdeki nükteleri pek manidardır.
günlük doğusunda bulunan bir beldeye geldi ve onun
köylerinden birinde kaldı. Bir müddet orada bulunup, çok
2- El-İbrîz fî tashîh-ıl-Vecîz.
kimseler ondan istifâde ettiler. Sonra başka köye geçti. Bu
köyde “Mişrâh” diye tanındı. O köyde, fıkıh ilminde yüksek
olan bir hanımla evlendi. Uzun zaman burada kalıp, ilim
öğretmek ve kitap yazmakla meşgûl oldu. Hocası hayatta
iken, zamanı hep böyle geçti. Çeşitli beldelerden çok sayıda
talebe gelip ondan ilim tahsil etti. Sultan Ali bin Tâhir, Yemen’i
istilâ edip Zebîd şehrine hâkim olunca, bu beldenin bütün
fakîhlerini (büyük âlimlerini) vakıflar idâresinde görevlendirdi.
Fetâ’l-Yemânî’yi ise, en önde tutup, ona ikramlarda bulunarak,
vakıflarda onu yüksek bir vazîfeye ta’yin etti. Buradan aldığı
3- El-İlhâm limâ fir-Ravdati li-Şeyhihî minel evhâm.
4- Envâr-ül-envâr li-amel-il-ebrâr: Erdebîlî’nin, fıkıh ilmine dâir
yazdığı eserinin şerhidir.
5- Takrîb-ül-muhtâc ilâ zevâid-i Şerh-i İbn-il-Mülakkın alelMinhâc.
6- Es-Safâde fî şerh-i Zevâid-il-acâle li-İbn-il-Mülakkın.
Onun, hocasını öven beyitleri de çok meşhûrdur.
Hancî’nin derslerine devam etti. Onun huzûrunda, Nevevî’nin
“Ezkâr” adlı eserinin muhtasarını ve daha birçok kitabı okudu.
Fıkıh ilminde, üstün bir yeri olan Fetâ’l-Yemânî’den, Yemen
827 (m. 1424) senesine kadar bu zâtın derslerine devam etti.
âlimleri çok istifâde ettiler. Yemen’de yetişen fakîhlerin çoğu
Yine Seyyid bin Safi’den, Seyyid Nûreddîn el-İcî’nin
onun talebeleri ve dostları arasından çıktı. Talebelerden zekî
oğullarından ilim öğrendi. Özellikle bu zâtın iki oğlundan çok
olanları, asrındaki meşhûr fakîhlere bu hocalarını tercih
istifâde etti. Bunlardan başka Kıvâmüddîn Muhammed bin
etmişlerdi. O, Yemen fakîhlerinin kutbu olmuştu. Ahlâkının
Gıyâsel-Kâzerûnî’den de ilim tahsil etti. 830 (m. 1426)
güzelliği, şefkat ve merhametinin çokluğu, herkese iltifât
senesinde Şihâbüddîn Ebü’l-Mecd Abdullah bin Meymûn el-
gösterip tatlı dil ve güler yüzle karşılaması, onu bu dereceye
Kirmânî ile karşılaştı. Bu zât, “Şihâb-ül-İslâm” diye bilinirdi.
yükseltmişti.
Fadlullah Türpüştî’nin “Erba’în” kitabını ve başka kitapları
okutmak için icâzet aldı. Hac ibâdetini yerine getirmek
maksadıyla Hicaz’a gitti. Mekke ve Medine âlimlerinden çok
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 313
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 132, 135
istifâde etti. Medine’de Ravda-i Nebeviyye’de Cemâleddîn
Ebü’l-Berekât Kâzerûnî’den birçok şeyler okudu. Yine orada
Muhib el-Matari, Ebü’l-Feth el-Merâgî, Necmeddîn
Sekkâkînî’den de ilim öğrendi. “Bânet Suâd”, “Bürde”
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 794
kasidelerini, “Selâsiyât-ül-Buhârî”yi okudu. Nûreddîn Ali bin
Muhammed el-Mahallî ve Zeynüddîn bin Iyâş ona icâzet
4) Keşf-üz-zünûn sh. 187, 196, 613, 919
verdiler. “Buhârî” kitabının bir kısmını Ebü’s-Se’âdât bin
Zâhireden okudu, hadîs-i şerîf dinledi. Cemâleddîn
5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 123, 610
Muhammed bin İbrâhim bin Ahmed el-Mürşidî ile karşılaştı.
Ondan “Şâtıbiyye”, “Râiyye” ve Dânî’nin “Hutbet-üt-Teysîr”
isimli kitabları okudu.
FETHÎ (Hüseyn bin Hasen)
Hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hüseyn bin
Hasen bin Hüseyn bin Ali bin Muhammed bin Hasen el-Gâzî
bin Ahmed’dir. Künyesi Ebû Muhammed veya Ebû Abdullah,
nisbeti Şîrâzî’dir. “Fethî” diye meşhûrdur. 814 (m. 1411)
senesinde Şîrâz’da doğdu. Muharrem ayında, 895 (m. 1489)
senesinde vefât etti.
Daha sonra memleketine döndü. Orada Muhammed bin Şeref
Abdürrahîm bin Abdülkerîm Cerhî’den “Selâsiyât-ül-Buhârî”
okudu. Bir kısmını okutmak için icâzet aldı. Bundan başka İbni Cezerî’nin Erba’în kitabını okudu. Nevevî’nin “Erba’în” isimli
hadîs kitabını dinledi. İkinci defa hacca gitti. 842 (m. 1438)
senesinde Cemâleddîn Kâzerûnî’den “Muvattâ”nin bir kısmını,
Sünen-i Nesâî’yi, “Kütüb-i Sitte” diye bilinen hadîs kitaplarını
ve Kâdı Iyâd’ın “Şifâ” kitabının tamâmını okudu. 847 (m. 1443)
senesinde Dâre Kutnî, hadîs kitabının tamâmını okudu.
Daha annesinin karnında iken, babası ile annesi Cüneyd el-
Bunların yanında İbn-i Seyyidinnâs’ın “Sîret-i Nebeviyye”,
Kâzerûnî’nin bulunduğu Şîrâz köylerinden olan Balyân’a
Beyhekî’nin “Delâil-ün-Nübüvve” adlı eserlerini Ravda-i
gittiler. Kâzerûnî ( radıyallahü anh ), ona hayr ve bereketle
Nebeviyye’de okudu. Ahmed bin Hanbel’in “Müsned”ine
duâ etti. Şîrâz’da büyüdü. Burada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi.
yazılan “Zevâid”i de okudu. 843 (m. 1439) senesinde Mısır’a
İmâm-ı Nevevî’nin “Erba’în” adlı eserini, “Şâtıbiyye”yi, İbn-i
gitti. Kâhire’de Alâüddîn bin Hatîb Nâsırî’den hadîs dersleri
Cezerî’nin “Ed-Dürre”sini, fıkıh ilminde “Hâvî” kitabını, İbn-i
aldı. Muhammed bin Nasrullah Hanbelî’den, Nesâî’nin
Hâcib’in “Kâfiye” ve “Şâfiye” kitaplarını ezberledi. Bir zaman
“Sünen-i Sugrâ” isimli eserini okudu. Zeynüddîn Zerkeşî’den
vâ’izlerle beraber dolaştı. Sonra bundan vazgeçerek, İbn-i
“Sahîh-i Müslim”i okudu. Mısır’da bunlardan başka daha
Cezerî’den kırâat öğrendi. Onun huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi,
birçok âlimden hadîs-i şerîf ve kırâat okudu. 844 (m. 1440)
“Nahl” sûresine kadar okudu. İbrâhim bin Muhammed el-
senesinde Kudüs’e gitti. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Burada
Kâdı Şemseddîn Muhammed bin Muhammed bin Ömer bin elUsr ona icâzet verdi.
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 139, 144
Şemseddîn Muhammed bin Halîl’den de kırâat ilmi aldı.
Zamanının büyük âlimi ve zahidi. Şihâbüddîn bin Rislân
hazretlerinin sohbetlerine kavuştu. Bu büyük Velî’nin
hizmetinde bulunarak, ma’nevî makamlara kavuştu, tasavvuf
yolunda ilerledi. 844 senesi Şa’bân ayında Kâhire’ye geri
döndü. Hac mevsiminde hacca gitti. Mekke ve Medine’de
Takıyyüddîn bin Fehd, Zeynüddîn Emyûti, Şemseddîn
Muhammed bin Yûsuf, Şemseddîn Muhammed Şüşterî’den
hadîs-i şerîf dersleri aldı. Hicaz’dan Kâhire’ye gelip, bir
müddet burada ikâmet etti. İbn-i Hacer Askalânî’nin derslerine
FETHULLAH ŞİRVÂNÎ
Kelâm, fıkıh, matematik ve astronomi âlimi. Siirt yakınlarında
Şirvan’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Doğum
yerinden dolayı Şirvânî nisbet edildi. 857 (m. 1453) yılında
Kastamonu’da vefât edip, oraya defnedildi.
devam etti. İbn-i Hacer’den “Emâlî” kitabını yazdı, rivâyetlerini
Anadolu’da temel din bilgilerini öğrenip, yardımcı ilimlere vâkıf
ve eserlerini nakletme izni aldı. Dârimî’nin ve Dâre Kutnî’nin
olan Fethullah Şirvânî ( radıyallahü anh ), Şîrâz’a gidip Seyyîd
“Müsned”lerini, “Kütûb-i Sitte”nin bir kısmını, İmâm-ı Mâlik’in
Şerîf Cürcânî hazretlerinden ilim öğrendi. Din ve fen
“Muvattâ” ve İmâm-ı Şafiî’nin “Müsned”ini okudu. “El-İntisâr li-
bilgilerinde kendisini yetiştirdi. Kelâm ve fıkıh bilgilerinde âlim
İmâm-il-Emsâr” isimli kitabı da ondan dinledi. Hatîb-i
oldu. Semerkând’a gitti. Orada Timur Hân’ın torunlarından
Bağdâdî’nin “El-Kifâye”si, “Şerh-un-Nûhbe”, “Tahrîc-ül-
Uluğ Bey’in yaptırmış olduğu meşhûr medresede ders gördü.
Keşşâf”, “Bülûg-ül-Merâm” gibi eserler de okuduğu kitaplar
Kâdızâde-i Rûmî’den astronomi ve matematik bilgilerini en
arasındadır. İbn-i Hacer Askalânî onu çok severdi. İbn-i
geniş şekilde öğrendi. Semerkand’da zamanın büyüklerinden
Hacer’den sonra birçok defa Kâhire’ye geldi. Orada Emîr
feyz alıp tasavvufta da yetişti. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm )
Özbek Zâhirî’den çok iltifâtlar gördü. 888 (m. 1483) senesinde
güzel ahlâkı ile içini süsleyip, Allahü teâlânın emir ve
Beyt-ül-hitâbe’de ikâmet etti. Kulaklarından rahatsızlandı.
yasaklarına uymakla da amellerini güzelleştirdi. Memleket
Şam’a da seyahati oldu. Şam’da el-Burhân el-Bâûnî’den ilim
hasreti ağır basıp, Anadolu’da Allahü teâlânın dînine hizmet
öğrendi. Bir müddet de Mekke’de ikâmet etti. Oradan
etmek gayesiyle Kastamonu’ya geldi. Orada Candaroğlu
Hindistan’a gitti. Mekke, Medine ve Kâhire’ye son gidişinde,
İsmâil Bey’in hürmet ve teveccühüne mazhar olup, bizzat
ondan ba’zı kimseler hadîs-i şerîf dinlediler. Pekçok kimse,
İsmâil Bey’e ders vererek ilim öğretti. Orada yerleşti. Niksarlı
ondan kırâat ilmi öğrendi.
Muhyiddîn Mehmed bin İbrâhim de, talebelerinin
Nâzik bir zât idi, çok iyilik severdi. İnsanların dîne uymayan
işlerinde, onları tatlı bir şekilde ikâz ederdi. Kur’ân-ı kerîm ve
hadîs-i şerîfleri çok tatlı okurdu. Çok hadîs-i şerîf topladı.
Kırâat ilminde çok derin bilgi sahibi idi. Kendi yazısıyla birçok
meşhûrlarındandı. İsmâil Bey, Niksarlı Muhyiddîn Mehmed
için, Kastamonu’da İsmâil Bey Medresesi’ni yaptırdı.
Memleketinde ilmin yayılmasına, İslâmiyetin öğrenilmesine
yardımcı oldu.
kitap yazdı, ömrünün son zamanlarını büyük oğlunun yanında
Fethullah Şirvânî ile, doğu İslâm dünyasındaki yüksek
geçirdi. Bir müddet hasta olarak yaşadıktan sonra, Muharrem
matematik bilgileri, Anadolu’ya taşındı, Ali Kuşçu ile kemâle
ayında vefât etti.
geldi. Ali Kuşçu da, Fethullah Şirvânî gibi Kâdızâde-i Rûmî’nin
Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîmi okumaktan ve insanlara
talebesi idi.
öğretmekten hiçbir zaman geri durmadı. Gecesini, gündüzünü,
Birçok eserin yazarı olan Fethullah Şirvânî, her İslâm âlimi
bütün vakitlerini ilim öğrenmek, ibâdet etmek, Kur’ân-ı kerîm
gibi, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için durmadan çalıştı.
okumak ve bildiklerini Allahü teâlânın rızâsı için insanlara
Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Sa’dedîn
öğretmekle geçirdi.
Teftâzânî hazretlerinin “Telvîh” adlı eserine bir haşiyesi,
Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin ( radıyallahü anh ) “Mevâkıf”ının,
Daha sonra Dımeşk’a giderek, Takıyyüddîn Sübkî, İbn-ül-
Allahü teâlânın varlığı, birliği ve sıfatları ile ilgili “İlahiyat”
Habbâz, Muhammed bin İsmâil bin el-Hamevî, Ahmed bin
kısmına bir haşiyesi, matematikten “Eşkâl-i te’sîse” şerhi ve
Abdürrahmân el-Merdâvî, Ahmed bin Muzaffer en-Nablûsî gibi
“Çağmînî’nin şerhi”ne de bir haşiyesi vardır.
birçok zâtların derslerini dinleyip, istifâde etti. Ba’lebek, Hama,
Humus, Haleb ve Kudüs gibi yerleri gezip, oralarda ilim
meclislerinde bulundu. Kudüs’de; Alaî, Beyânî, Takıyyüddîn
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 125
2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 392
3) Tâc-üt-tevârih
Kalkaşandî, Şems-üs-Süûdî gibi âlimlerden ilim tahsil etti.
Kudüs’de on sene kadar kalıp, çeşitli medreselerde
müderrislik yaptı. Onun şöhreti ve fazileti her tarafta duyuldu.
Ondan ilim tahsil etmek üzere gelenler çoğaldı. Kâhire’ye
gidip, Behâ bin Akîl, Cemâlüddîn Esnevî ve İbn-i Hişam’la
karşılaşıp ilmî mütâlâalarda bulundu. İzzüddîn bin Cemâ’a,
4) Kâmûs-ül-a’lâm
Kalanisî, Muzafferüddîn Attâr, Nâsırüddîn Tûsî, Nâsırüddîn elFârikî, İbn-i Nübâte, Ahmed bin Muhammed el-Cezâiri gibi
zâtlardan hadîs dinledi. Hadîs dinlemeye, öğrenmeye karşı
çok arzu ve istek duyardı. Sahîh-i Buhârî’yi; Ezher
Medresesi’nde Nâsırüddîn Muhammed İbni Ebü’l-Kâsım’dan,
Sahîh-i Müslim’i; Mescid-i Aksâ’da, Beyânî’den ve Şam’da,
FÎRÛZ ÂBÂDÎ
Tefsîr, fıkıh, hadîs ve lügat âlimi. İsmi, Muhammed bin Ya’kûb
bin Muhammed bin İbrâhim’dir. Künyesi Ebû Tâhir olup, lakabı
Mecdüddîn’dir. Fîrûz Âbâdî nisbetiyle meşhûr olmuştur. Soyu
Hazreti Ebû Bekr Sıddîk’a kadar ulaşmaktadır. 729 (m. 1329)
senesinde İran’ın Şîrâz civarında bulunan Fîrûz Âbâd’daki
Kazarûn kasabasında doğdu. 816 (m. 1414) senesinde
Yemen’de, Zebîd kadısı iken vefât etti. Oradaki Şeyh İsmâil
Cibriti’nin türbesine defnedildi.
Nâsırüddîn Ebû Abdullah Muhammed bin Cehbel’den okudu.
Sahîh-i Müslim’in bir kısmını, Mescid-i Haram’da Ka’be-i
muazzamanın yanında, Cemâlüddîn Ebû Abdullah
Muhammed bin Ahmed Abdülmu’tî’den okudu. Sünen-i Ebû
Davud’u; Ebû Hafs Ömer bin Osman’dan, Ebû İshâk İbrâhim
bin Muhammed bin Yûnus bin Kavas’dan, Sünen-i Tirmizî’yi;
Necmüddîn Ebû Muhammed el-Bârizî’den, dinledi. Fîrûz
Âbâdî, Sahîh-i Müslim’i çok aramasına rağmen elde
edememişti. Şam’a uğradığında, Sahîh-i Müslim kitabını
medresede gördü. Bir müddet emânet olarak vermesi için
müderrisden kitabı istedi. Tek nüsha olması sebebiyle dışarıya
Çocukluğu, memleketi olan Fîrûz Âbâd’da geçen Fîrûz Âbâdî,
verilemiyeceğini belirten müderris, kitabı medresede mütâlâa
yedi yaşındayken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve güzel yazı
edebileceğini söyledi. Tam sekiz gün, sabahtan akşama kadar
yazmayı öğrendi. Sekiz yaşına geldiği zaman Şîrâz’a gidip,
sekiz cild olan Sahîh-i müslimi mütâlâa ederek hatmeden
orada babasından ve Abdullah bin Mahmûd bin Necm’den
Fîrûz Âbâdî’ye, müderris; “Bir defa okumakla sâdece bâb ve
lügat ilmini ve edebî ilimleri tahsil etti. Daha sonra Vâsıt’a
konularının öğrenilebileceğini belirtti ve bunu ezberlemek
giden Fîrûz Âbâdî, orada da Ebû Abdullah Muhammed bin
gerekir” dedi. Bunun üzerine Şeyh Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî,
Yûsuf el-Ensârî’den Sahîh-i Buhârî’yi ve Şihâb Ahmed bin Ali
müderrise; “Benimle meşgûl olabilir misin?” dedi. Müderris
ed-Dîvânî’den Kırâat-i aşereyi okudu. Bağdad’da Tâcüddîn
memnuniyetle meşgûl olacağını belirtti. “O zaman kitabı açıp
es-Sübkî ve Serrâc Ömer bin Ali el-Kazvînî’den çeşitli ilimleri
beni dinleyin, ezberleyebildiğimi okuyayım” dedi. Müderris
okuyup öğrendi. Sagânî’nin “Meşârih”ini; Muhammed bin
dinledi ve sekiz cildinin de ezberlenmiş olduğunu görünce
Akûlî, Nasrullah bin Muhammed bin es-Seketî ve Bağdad
şaşırıp; “Böyle bir zekâ ve hafızanın karşısında durulmaz”
kadısı ve Nizamiye Medresesi müderrisi Şerefüddîn Abdullah
dedi.
el-Bektaş’dan okudu.
Daha sonra Mekke-i mükerremeye gidip; Ziya Halîl-ül-Mâlikî,
etmek veya kalem ile yazmak mümkün değildir. Sen, şüphesiz
Yâfiî, Takıyyüddîn Harazî, Nûreddîn el-Kastalânî gibi zâtların
ki bununla bize Allah için sanki bir ömür bağışladın yâ
derslerinde ve sohbet meclislerinde bulundu. Doğu ve batı
Mecdüddîn! Hiçbir şüphe kabûl etmiyen kesin bir yemînle
memleketlerini, Rum ve Hind diyarlarını gezdi. Genç yaşında
diyorum ki: Dünyâdan ve bütün ni’metlerden ayrılmayı isterim,
ismi ve şöhreti bütün dünyâya yayıldı. Gezdiği yerlerde birçok
ama senden ayrılmayı asla istemem.”
âlim ve faziletli kimselerle karşılaştı ve onlardan çok istifâde
etti.
Takıyyüddîn el-Fâsî onun hakkında; “Onun çok güzel şiiri ve
nesri vardı. Onun güzel şiirlerini dinlemek için çok kimse
Anadolu’ya gelip, Yıldırım Bâyezîd ve Timur Hân ile tanışıp,
toplanırdı. Çok sür’atli yazı yazardı. Hâfızası çok kuvvetliydi.
onların iltifâtlarına ve ikrâmlarına kavuştu. Tebrîz Sultânı Şah
Hattâ o; “Hergün ikiyüz satır ezberlemeden yattığım vâki
Mensûr bin Şüca’, Mısır Sultânı Eşref, Bağdad Sultânı İbn-i
değildir” derdi. Mekke-i mükerremede Safa tepesinde bulunan
Uveys, Fîrûz Âbâdî’yi da’vet etmişler, onunla sohbetlerde
evini medrese yapmıştı” dedi.
bulunmuş ve birçok iltifâtlarda bulunmuşlardır. Hac için
defalarca Mekke-i mükerremeye gitti. Bir defasında 796 (m.
Hayâtını ilim öğrenmek ve öğretmek yolunda sarf eden
1394) senesinde Yemen’e gitti. Sultan Şeyh Melik Eşref
Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî, lügat, tefsîr, hadîs ve edebî ilimlere
İsmâil, bu büyük âlimi sarayına da’vet etti. Ona çok ikram ve
âit kırktan fazla eser yazdı. Bunların en önemlisi, eserin adı
iltifâtta bulundu. Ona hediyeler ihsân etti. Kızıyla evlendirdi.
anılınca, Fîrûz Âbâdî’nin akla geldiği “Kâmûs-ül-Muhît vel-
Böylece Fîrûz Âbâdî yirmi sene Yemen’de kaldı. Melik Eşref
Kâbûs-ül-Vesît” adlı, benzeri yazılmamış olan lügat kitabıdır.
İsmâil’in himâyesinde ilim yaymaya devam etti. Ondan çok
“El-Lâmi-ül-muallim-ül-îcâb el-Câmi’u beyn-el-muhkem-i vel-
kimseler istifâde etti. Birçok eserler yazıp, Melik Eşref İsmâil’e
abâd” adında altmış cildlik eseri Fîrûz Âbâdî kısaltıp, iki cild
bir tabak üzerinde takdim ederdi. Sultan, o tabağı altınlarla
hâline getirmiştir. Bu eseri Âsım Efendi Türkçeye tercüme
doldurarak iltifâtta bulunurdu. Yemen kadısı Cemâlüddîn er-
etmiş, el-Okyanus el-Basît fî tercümet-ül-Kâmûs el-Muhît
Rûmî vefât ettikten sonra onu Zebîd kadılığına ta’yin etti.
adıyla İstanbul’da basılmıştır. Bu kıymetli eserinden başka,
ba’zı eserleri ise şunlardır: 1- Tenvîr-ül-Mikbas fî tefsîr-i İbn-i
Yemen’de bulunduğu sırada da, hac ibâdeti için defalarca
Abbâs, 2-Ed-Dürr-ün-Nâzım-ül-mürşid ilâ makâsıd-il-Kur’ân-il-
Mekke-i mükerremeye gitti. Medîne-i münevverede mücavir
a’zîm, 3- Şerhu Kutbet-ül-haşşâf fî şerh-i Hutbet-il-Keşşâf, 4-
olarak kaldı. Tâif ve başka beldeleri gezip, oradaki âlimlerle ve
Şevârik-ül-esrâr-il-âliyyeti şerh-i Meşârik-ül-envâriyye, 5-
faziletli kimselerle sohbetlerde bulundu.
Minah-ül-Bârî fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî (Yirmi cilddir.), 6- ElÎsâd bil Esâd ilâ Rutbet-il-ictihâd, 7- Uddet-ül-ahkâm fî şerh-i
Yemen Emîri Eşref İsmâil, her sene Ravda-i mutahheraya,
Umdet-ül-Hukkâm, 8- Tehyid-ül-Gâram ilel-beled-il-haram, 9-
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) selâm ve ta’zimin
Ravdât-ün-Nâzır fî derecet-i Şeyh Abdülkâdir, 10-El-Vefiyye fî
tebliği için bir kişi gönderir idi. Bu kişiye Berid ismi verilirdi.
Tabakât-il-Hânefiyye, 11- Kitâb-üs-salât.
Şeyh Mecdüddîn Fîrûz Âbâdî hacca niyet edince, Beridlik
vazîfesinin kendisine verilmesini istiyen şu mektûbu Emîr
Kitâb-üs-salât adlı eserinden ba’zı bölümler:
Eşref İsmâil’e yazdı. “Gelmiş geçmiş halîfelerin âdetlerinden
biri de, selâmlarının, Peygamberlerin efendisi Hazreti
Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) salât okumanın
Muhammed efendimize ( aleyhisselâm ) tebliğ etmek üzere
fazileti: Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin ellialtıncı âyet-i
hac mevsiminde bir Berid göndermektir. Bu yıl o Berid ben
kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allah ve melekleri,
olmak istiyorum. Allahü teâlâ beni size feda kılsın, bu isteğimi
peygambere salât ederler (Şeref ve şânını yüceltirler). Ey
kabûl buyurun. Çünkü ben, bu şerefli hizmetten başka ne bir
îmân edenler! Siz de ona salât edin ve gönülden teslim olun”
şey istiyor, ne de arzu ediyorum.”
buyuruyor.
Emîr Eşref İsmâil de, kendi el yazısıyla şu cevâbı yazdı: “Sizin
Evs bin Evs’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem (
bu teklifiniz öylesine memnun edicidir ki, bunu dil ile ifâde
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “En faziletli gün, Cum’a günüdür.
Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselâmı Cum’a günü yarattı.
kalkıp, İmâm-ı Şiblî’ye sarıldı ve onu iki gözü arasından öptü.
Kıyâmet, Cum’a günü kopar. Cum’a günleri bana çok selâvat
Ben, Ebû Bekr bin Mücâhid’e; “Efendim! Sen Şiblî’ye niçin
okuyunuz! Bunlar bana bildirilir.” Bunun üzerine Eshâb-ı
böyle yapıyorsun? Hâlbuki Bağdad’da ona mecnun diyorlar.
Kirâm; “Öldükten sonra da bildirilir mi?” diye sorduklarında;
Siz de böyle söylerdiniz” dedim. Bunun üzerine Ebû Bekr bin
“Toprak, Peygamberlerin vücûdunu çürütmez. Bir mü’min
Mücâhid ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Ben, Resûlullah
bana salevât okuyunca, bir melek bana haber vererek,
efendimiz ona öyle yaptığı için böyle yaptım. Çünkü
ümmetinden falan oğlu filân sana selâm söyledi ve duâ etti,
Resûlullah efendimizi rü’yâda gördüm. Şiblî’nin yanına varıp,
der” buyurdu.
onu iki gözünün arasından öptü. O sırada ben; “Yâ Resûlallah,
Şiblî’ye niçin böyle yapıyorsunuz, ona böyle muâmelede
Hazreti Ali’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Bahil (cimri),
bulunuyorsunuz?” diye suâl edince, Resûlullah ( aleyhisselâm
yanında anıldığım hâlde bana salât okumayandır” buyurdu.
) şöyle buyurdu: “Evet, ona böyle yaptım. Çünkü o, namazdan
Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Unutmaktan
korkan kimse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) çok salât okusun.”
Şöyle anlatılır: Bir zât, Kâğıdı diye tanınan Ebû Câ’fer’i
vefâtından sonra rü’yâsında gördü. Kâğıdî’ye; “Allahü teâlâ
sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü teâlâ, bana
merhamet ve beni mağfiret eyledi” dedi. Sebebi sorulunca,
şöyle cevap verdi: “Ben. Allahü teâlânın huzûrunda
durduruldum. Allahü teâlânın emri üzerine melekler,
günahlarımı ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okuduğum
salâtları hesapladılar. Okuduğum salâtları, günahlarımdan
daha çok buldular. Bunun üzerine Allahü teâlâ, meleklere; “Ey
meleklerim! Onu hesaba çekmeyin, onu Cennetime götürün”
buyurdu.
Muhammed bin Sa’îd bin Mutarrif ( radıyallahü anh ) anlattı:
Her gece yatağıma girdiğim zaman, muayyen miktarda
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât okurdum. Yine bir
gece Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) salât okudum, o
sırada uykum geldi ve uyudum. Rü’yâmda, Resûlullah
efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm. Oda kapısından teşrîf
buyurunca, odanın içerisi aydınlanıverdi. Sonra bana; “Gel,
bana çok salât okuyan o ağzını öpeyim” buyurdu. Bir müddet
sonra uyandığımda, odada misk kokusunun yayıldığını
gördüm.”
Huzeyfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir kimse Resûlullah
efendimize salât okuyunca, o salâtın bereketi, salâtı okuyan o
şahsa, oğluna ve torununa ulaşır.”
İklîşî ( radıyallahü anh ) anlattı: “İmâm-ı Şiblî, Ebû Bekr bin
Mücâhid’in yanına gelmişti. Ebû Bekr bin Mücâhid yerinden
sonra Tevbe sûresi yüzyirmisekizinci âyet-i kerîmesini, ondan
sonra da bana salevât okuyor” buyurdu.
İmâm-ı Şiblî ( radıyallahü anh ) anlattı: Komşularımdan birisi
vefât etmişti. Rü’yâmda onu gördüm. Allahü teâlânın ona nasıl
muâmele ettiğini sordum. Bana şöyle dedi: “Ey Şiblî! Başıma
çok korkulu işler geldi. Hesaba çekilip suâl sorulurken çok
sıkıntı çektim. Kendi kendime; bu sıkıntı ve musibet bana
nereden geldi? Hâlbuki ben, müslüman olarak rûhumu teslim
ettim diye düşünürken, bana şöyle dendi: “Bu sıkıntı ve
musibet, dünyâda iken dilini ihmâl etmen sebebiyledir.” Bu
sırada Münker ve Nekîr ismindeki melekler bana doğru
gelirken, onlarla benim arama, hoş kokulu, yakışıklı bir şahıs
girdi. Ona kim olduğunu sorunca, bana şöyle dedi: Senin
dünyâda iken, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okumuş olduğun
çok salâttan yaratıldım. Her sıkıntıda sana yardım etmekle
emrolundum.”
Muhammed bin Saffâr anlattı: “Ebû Abbâs Ahmed bin Mensûr
vefât edince, birisi babama geldi ve; “Dün gece rü’yâmda Ebû
Abbâs Ahmed bin Mensûr’u gördüm. Şîrâz Câmii’nde
mihrâbda duruyordu. Üzerinde güzel bir elbise vardı. Ona;
“Allahü teâlâ sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü
teâlâ beni af ve mağfiret etti. Beni Cennetine koydu” dedi.
Buna nasıl kavuştuğunu sorunca; “Dünyâda iken Resûl-i
ekreme ( aleyhisselâm ) çok salevât okumam sebebiyle” dedi.”
Hâfız Reşidüddîn anlattı: “Mısır’da Ebû Sa’îd Hayyat diye
anılan sâlih bir zât vardı, insanların meclislerine karışmaz,
buralara gelmezdi. Fakat İbn-i Reşîk ismindeki zâtın meclisine
devam ederdi. İnsanlar, ona bunun sebebini sorduklarında
şöyle cevap verdi: “Rü’yâmda Resûlullah efendimizi (
aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “İbn-i Reşîk’in meclisine git.
Ebû Abdürrahmân Magribî anlattı: Bana şöyle bir haber ulaştı:
Çünkü o, meclisinde bana çok salevât okuyor” buyurdu.
Hallâd bin Kesîr, son nefeslerinde bulunuyordu. Başının
altında, “Bu, Hallâd bin Kesîr için Cehennemden berâttır” diye
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmek: Resûlullahın (
yazılı bir kâğıt bulundu. Bunun üzerine çoluk-çocuğuna, o ne
aleyhisselâm ) sevgisi, Allah yolunda kılıç ile muharebe
amel işledi diye sorulunca, onlar; “O, Resûlullah efendimize
etmekten daha üstündür. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) sevmek,
her Cum’a gecesi bin defa “Allahümme salli alâ
bu sevginin hakkını yerine getirmek, Resûlullaha (
Muhammedinin-nebiyyil ümmiyyi” diye salât okurdu” dediler.
aleyhisselâm ) ta’zimde bulunmak, îmânın şu’belerinin en
büyüklerindendir.
Ca’fer-i Sâdık ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Perşembe günü
ikindi vakti olunca, Allahü teâlâ, gökten yere meleklerini indirir.
Ebû Hafs Ömer bin Hüseyn Semerkândî’nin “Revnek-ül-
Meleklerin yanında gümüşten sahîfeler ve ellerinde altından
mecâlis” adlı kitabında şöyle anlatılır: “Belh şehrinde, malı
kalemler vardır. Ertesi gün güneş batıncaya kadar,
çok, zengin bir tüccâr ve iki tane de oğlu vardı. Bu tüccâr, bir
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) okunan salevâtları yazarlar.”
müddet sonra vefât etti. Oğulları, malları aralarında taksim
ettiler. Kalan mîrâs arasında, Resûlullah efendimizin (
Abdullah bin Meysere el-Kavârîri anlattı: “Kâtiplik yapan bir
aleyhisselâm ) üç tane mübârek kılları vardı, iki oğul,
komşum vefât etmişti. Onu rü’yâmda gördüm. “Allahü teâlâ
bunlardan birer tane alınca, geriye bir tane kaldı. Bunun
sana nasıl muâmele etti?” diye sorunca; “Allahü teâlâ beni af
üzerine büyük oğul; “O kalan bir kılı ikiye bölelim” dedi.
ve mağfiret etti” dedi. Sebebini sorunca; “Ben ne zaman Nebî
Küçüğü; “Hayır, o, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) âit
kelimesini yazsam, ondan sonra da mutlaka “sallallahü aleyhi
mübâret bir kıldır. Onu asla kesip ikiye bölemeyiz” dedi. Büyük
ve sellem” de yazardım” dedi.
kardeş; “Öyleyse Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bu üç mübârek
kılını sen al. Onlara karşılık malların hepsini de ben alayım”
Muhammed bin Süleymân anlattı: Vefât ettikten sonra,
dedi. Küçük kardeş bunu kabûl etti. Resûlullah efendimize (
rü’yâmda babamı gördüm. “Babacığım! Allahü teâlâ sana ne
aleyhisselâm ) âit mübârek kılları alıp, kendisine düşen
muâmelede bulundu?” diye sorduğumda; “Allahü teâlâ beni
malların hepsini kardeşine verdi. Ne zaman Resûlullah
affetti” dedi. “Ne sebeple affetti” diye sorunca; “Resûlullah
efendimizin ( aleyhisselâm ) o mübârek kıllarını görse,
efendimizin ( aleyhisselâm ) bahsi geçtikçe, “sallallahü aleyhi
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât okurdu. Günler sonra,
ve sellem” yazardım” dedi.
büyük kardeşin malı bitti. Küçük kardeşin malı ise çoğaldı. Bir
müddet sonra küçük kardeş de vefât etti. Sâlih zâtlardan birisi,
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında gördü. Resûlullah
efendimiz (s.a.v), o zâta şöyle buyurdu: “İnsanlara söyle,
Allahü teâlâdan bir dileği olan falancanın kabrine gitsin.” O
günden sonra insanlar, o küçük kardeşin kabrini ziyâret
etmeğe başladılar. Hattâ büyük zâtlar, onun kabrinin yanından
geçerken; “İşte bu kişi, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât
okumanın ve O’nu sevmenin bereketi ile yükseldi” derlerdi.
Cum’a gecesi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât okumanın
fazileti:
Zeyd bin Vehb anlattı: İbn-i Mes’ûd ( radıyallahü anh )
buyurdu ki: “Ey Zeyd bin Vehb! Cum’a gecesi olunca,
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bin kere salât okumayı terketme.”
İbn-i Salâh ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: Resûlullah
efendimizin ( aleyhisselâm ) bahsi geçince, salât ve selâm
söylemeye devam etmeli, çok tekrar etmekten bıkmamalı ve
usanmamalıdır. Çünkü bunda, hadîs-i şerîf talebeleri, hadîs-i
şerîf ezberleyenler ve hadîs-i şerîf yazanlar için pek büyük
fâideler vardır. Bundan gâfil olan kimse, büyük bir nasîbden
mahrûm kalır.”
Allahü teâlânın ism-i şerîfi geçince de, “celle celâlühü” gibi
ta’zim ifâdelerini söylemek gerekir.
Hasen bin Ali Attâr şöyle anlattı: “Ebû Tâhir Muhlis’e, Mekke-i
mükerremede birşeyler yazdırmıştım. Yazdıklarına
baktığımda, Resûlullah efendimizin ism-i şerîfleri geçtikçe,
“sallallahü aleyhi ve sellem kesîran kesîran” diye yazıyordu.
Niçin böyle yaptığını ona sordum. Bana şöyle dedi: “Ben
gençliğimde hadîs-i şerîf yazarken, Resûlullah efendimizin
Ebû Ali bin Şâzan’ı bul. Onunla buluştuğunuz zaman ona
mübârek ismi geçtikçe, “sallallahü aleyhi ve sellem”
selâmımı söyle buyurdu” dedi. Sonra dönüp gitti. Bunun
yazmazdım. Bir gece rü’yâmda Resûlullah efendimizi (
üzerine Ebû Ali bin Şâzan ağladı. “Resûlullah efendimizin (
aleyhisselâm ) gördüm. Resûlullahın ( aleyhisselâm )
aleyhisselâm ) bu iltifâtına kavuşmamı, hadîs-i şerîf okurken,
huzûruna varıp selâm verdiğimde, mübârek yüzünü benden
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) isminin her geçmesinden sonra,
çevirdi. Ben ikinci defa diğer taraftan Resûlullaha doğru
Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salât ve selâm okumamdan
yöneldiğimde, yine mübârek yüzünü benden çevirdi. Üçüncü
biliyorum” dedi.
defa da Resûlullah ( aleyhisselâm ) benden mübârek yüzünü
çevirince; “Yâ Resûlallah! Niçin mübârek yüzünü benden
Kâdı Iyâd’ın naklettiğine göre; bir kimse, Resûlullah
çeviriyorsun?” dedim. Bunun üzerine Resûlullah (
efendimizden ( aleyhisselâm ) bizzat bahsettiği veya yanında
aleyhisselâm ) şöyle buyurdu. “Sen yazarken, benim ismimi
Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, her mü’minin,
yazıyorsun da, bana salât okumuyorsun.” işte o vakitten beri,
Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) hürmet göstermesi,
ne zaman Resûlullahın (s.a.v) ism-i şerîfi geçse, salât ve
hareket hâlinden sükûn hâline geçmesi, sanki hayatta iken
selâm okurum ve kesîran kesîran, derim.”
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrunda imiş gibi durması
lâzımdır. Bu, Selef-i sâlihînin ve din büyüklerimizin âdetidir.
Hamza el-Kettânî anlattı: “Hadîs-i şerîf yazarken, “sallallahü
aleyhi’yi yazdım. Fakat “ve sellem”i yazmadım. Birgün
İmâm-ı Mâlik’in yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı
rü’yâmda Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördüm.
zaman, rengi değişir ve iyice ezilirdi. Bu durum, orada
Bana; “Sana ne oluyor ki, bana salâtı tamamlamıyorsun?”
bulunanlara ağır gelirdi. Birgün ona bu husûs söylenince şöyle
buyurdu. O günden sonra, “sallallahü aleyhi ve sellem” diye
dedi: “Eğer siz benim gördüğümü görseydiniz, benim bu hâlimi
yazmaya başladım.”
hoş karşılardınız. Ben Muhammed bin Münkedir’i gördüm. O,
hafızların seyyidi idi. Ona ne zaman bir hadîs-i şerîf sorulsa,
Hadîs âlimlerinden Süleymân Harrânî şöyle anlattı:
ağlamağa başlardı.
Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Ey
Süleymân! Hadîs-i şerîfte beni zikrettiğin zaman “sallallahü
Ca’fer bin Muhammed, güleryüzlü bir zât idi. Yanında
aleyhi” diyorsun, fakat “ve sellem”i söylemiyorsun. Hâlbuki “ve
Resûlullah ( aleyhisselâm ) anıldığı zaman, yüzü sararırdı. O,
sellem” dört harftir, her harfe kırk sevâb vardır. Sen ise kırk
Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) bahsettiği zaman abdestli
tane sevâbı terkediyorsun” buyurdu. O günden sonra ikisini
olurdu.
birlikte söylemeye başladım.
Nehâî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Mescidde kimse
İbrâhim Nesefî anlattı: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda
olmadığı zaman; “Esselâmü alâ Resûlillah” de! Evde kimse
gördüm. Tebessüm buyurmuyorlardı. Ben, Resûlullahın (
olmadığı zaman; “Esselâmü aleynâ ve alâ ibâdillahissâlihîn”
aleyhisselâm ) mübârek elini öptüm ve; “Yâ Resûlallah! Ben
de.”
hadîs ehlinden ve Ehl-i sünnet ve cemâattenim. Ben, garip
birisiyim” dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm )
bana tebessüm buyurdu ve; “Bana salât okuduğun zaman,
niçin selâm da okumuyorsun?” buyurdu. Uyandıktan sonra,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 118
“Sallallahü aleyhi” dedikten sonra “ve sellem”i de yazdım.
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10, sh. 79
Muhammed bin Kirmânî anlattı: Ebû Ali bin Şâzan’ın yanında
3) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 273
bulunuyorduk. Bu sırada yanımıza tanımadığımız bir genç
girdi. Bize selâm verdi. “Ebû Ali bin Şâzan hanginiz
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 280
oluyorsunuz?” dedi. Beni işâret ettiler. Bunun üzerine o genç
bana; “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana
5) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 103
6) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 54
medrese ve câmide ders verdi. Hutbe okudu ve va’z ve
nasihatte bulundu. Bölge halkı ondan çok istifâde etti.
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 180
8) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 14, 90, 344, 594, 920 cild-2, sh.
1585, 1688, 1816, 1916
9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1007
10) Ahlward; Verzeichniss der arabischen Handschriften cild5, sh. 254
11) Brockelmann Sup-2, sh. 234
Kâhire’deki birçok câminin ta’mirine vesile oldu. Hocası
Ahmed ez-Zâhid de onun yaptırmış olduğu imâretlerde ders
verdi. Gamri’nin ismi, her tarafa yayıldı. Birçok ilim talibi,
ondan ders almak için yanına geldiler. Ta’mir ettirdiği câmilerin
yanlarına dergâhlar yaptırdı. Yaptırdığı yerler, Kur’ân-ı kerîm
okunan, sohbet edilen, ibâdet yapılan yerler oldu.
Gamrî çok kere hacca gitti. Bir süre Mekke-i mükerremede
kaldı. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Ehl-i sünnet i’tikâdında
olup, bid’atten uzak duran ve şiddetle sakınan bir zât idi.
Dünyâ malına düşkün değildi. Kendisine hediye olarak
12) Kitâb-üs-salât; Süleymâniye Kütüphânesi Es’ad Efendi
getirilen şeyleri fakirlere dağıtırdı.
No: 325
Gamrî’nin birçok kerâmetleri görüldü. Bir gece hırsızlar,
Gamrî’yi öldürmek için dergâha gelip kapıyı kırdılar. Gamrî
yanında bulunan talebelerine ve sevdiklerine; “Onları ben
karşılayacağım. Hiç biriniz çıkmasın” buyurdu. Dışarı çıkıp
GAMRÎ
hırsızlara doğru bir nazar etti. O esnada hepsi feryâd ederek
silâhlarını attılar ve tövbe ettiler.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi,
Muhammed bin Ömer bin Ahmed el-Vâsılî el-Gamri el-Mahallî
Dergâhta kandillerin yakılması unutulduğu zaman, Gamrî
olup, künyesi Ebû Abdullah’tır. Lakabı ise Şemsüddîn’dir. 786
kandillere eliyle işâret eder, kandiller yanmaya başlardı.
(m. 1384) senesinde Mısır’ın Gamr denilen mahallinde doğdu.
Kerâmetlerini gören birçok kişi, kendinden geçti. Şeyh
849 (m 1445) senesi Şa’bân ayının sonlarında Mahallet-ül-
Zekeriyyâ onun yedi iklimdeki şeylere vâkıf olduğunu bildirdi.
Kübrâ denilen yerde vefât etti. Yaptırmış olduğu câminin
yanına defnedildi.
Muhammed Gamrî, talebelerini; ihtiyârlar, orta yaşlılar ve
gençler olmak üzere üç gruba ayırmıştı. Her grubun yeri ayrı
Gamrî, doğduğu yerde ilim öğrenmeye başladı. Fakîh Ahmed
idi. Bu gruplar birbirlerinin yerine gitmezdi. Sâdece Cum’a
ed-Demsîsî’den Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve ezberledi. Et-
namazına giderlerken bir araya gelirlerdi. Bu arada bir hafta
Tenbîh adlı eseri okudu. Memleketindeki diğer âlimlerin de
boyunca öğrendiklerini müzâkere ederlerdi. Muhammed
sohbetlerinde ve derslerinde bulunan Gamrî, ilim öğrenmek
Gamrî, kendisine talebe olmak istiyeni, kendi başına
için Kâhire’ye gitti. Orada Câmi’ul-Ezher Üniversitesi’ne girdi,
sormadan iş yapmıyacağına dâir söz aldıktan sonra talebeliğe
fıkıh ilmini öğrendi. El-Mardinî’nin derslerini ta’kib etti. Daha
kabûl ederdi. Bundan sonra talebe her işinde, her hareketinde
sonra yalnızlığı seçip, ibâdetle meşgûl oldu. Tasavvuf erbâbı
tamamen hocasına tâbi olurdu. Kendi istek ve arzuları kalmaz,
ile görüştü. Ömer el-Vefâî el-Hâik Ahmed ez-Zâhid’in
hocasının dediklerine uygun olarak yaşardı.
sohbetlerinde bulunarak kemâle erdi. Sonra hocaları onu,
insanlara ilim öğretmekle görevlendirdiler.
Sultan Çakmak, Sa’îd beldesinin emîri Kalak bin Ömer’i
görevden aldığı gibi, zincire vurdurarak huzûruna getirtti. O
Gamrî, birçok beldeleri dolaştı. Buralarda insanlara va’z ve
esnada yolda, Muhammed Gamrî’nin talebelerinden biri,
nasihatlerde bulundu. Mahallet-ül-kübrâ denilen yerdeki
Saîd’de şalgam satıyordu. Hayvanı kaydı ve yere yıkıldı. O da;
Şemsiyye Medresesi’ne ilâveler yapıp genişlettirdi. Sağlam bir
“Ey hocam Muhammed Gamrî! Bana yardım et!” diye
medrese hâline getirdi. Ayrıca oraya bir de câmi yaptırdı. Bu
seslendi. Zincirlerle bağlı olan İbn-i Ömer bu sözü duyunca;
“Bu yardım istediğin zât kimdir?” diye talebeye sordu. Talebe
5) El-A’lâm cild-6, sh. 315
de; “Bu zât benim hocamdır” dedi. Bunun üzerine İbn-i Ömer;
“Ben de Muhammed Gamrî’ye sığınıyorum” dedi. Muhammed
Gamrî, dergâhında olduğu hâlde, İbn-i Ömer’in sözünü işitti.
Hemen üç talebesini yanına alarak Kâhire’ye gitti. İbn-i Ömer’i
zincirlerle bağlı olarak gördü. Yanındaki talebesi İbn-i
Nahhal’e; “Sen saraya git. Sultan İbn-i Ömer’e şiddet gösterip,
öldürülmesini emrettiği zaman, şehâdet parmağını baş
6) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild 1, sh. 162
7) Keşf-üz-zünûn cild 1, sh. 176, 674, cild-2, sh. 1186, 1860
8) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 87
9) Brockelmann Gal-2, sh. 167 Sup-2, sh. 150
parmağının üzerine koy. Bunu yaptığın zaman, orada
bulunanların nefesleri tıkanır. Sultan da boğulacak hâle
gelecektir” dedi. İbn-i Nahhal, hocasının yanından ayrılıp
saraya gittiğinde, Muhammed Gamrî’nin dediği gibi oldu.
Bunun üzerine İbn-i Nahhal, şehâdet parmağını baş
GAZZÎ
parmağının üzerine koydu ve bastırdı. O anda sultan dâhil,
orada bulunanlar nefes darlığından kustular. Sultan, yaptığı
işde bir hatâ olduğunu anlayıp, İbn-i Ömer’in bırakılmasını ve
ona hediyeler verilmesini emretti. Bunun üzerine İbn-i Nahhal,
hemen oradan ayrılıp durumu hocasına bildirdi. Muhammed
Gamrî de; “Bizim isteğimiz yerini bulmuştur” dedi. İbn-i Ömer’e
bu durum, kimse tarafından bildirilmedi. Muhammed Gamrî
dergâhına döndü ve beraberinde götürdüğü talebelerine; “Bu
işi Allahü teâlâ için yaptım ve ben ölünceye kadar kimseye
söylemenize izin vermiyorum” dedi.
Gamrî, birçok eser yazmıştır. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1El-Kavâid-üs-Sûfiyye, 2- El-Hükm-ül-meşrût fî beyân-iş-şürût,
3-Menh-ül-minne fit-Telebbüsî bis-Sünne (dört cild), 4- ElVasıyyet-ül-câmia, 5- Mehâsin-ül-hisâl fî beyâni vücûh-il-helâl,
6- En-Nusratü fî ahkâm-il-fıtrati, 7- El-Unvân fî tahrîmi
muâserat-iş-Şübbân ven-nisvân, 8-Nûr-ül-iktîbâs, 9- Cevâhirül-esrâr fî ma’rifet-il-Ahcâr, 10- El-Hükm-ül-madbût fî tahrîmi
ameli kavmi Lût, 11-El-İntisâr li tarîk-il-ahbâr, 12-Er-Riyâd-ülmüzehrâtü fî esbâb-il-magfirati.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Abdullah bin
Bedr el-Âmirî olup, künyesi Ebû Nuaym’dir. Lakabı ise
Şihâbüddîn’dir. El-Gazzî nisbetiyle meşhûr olmuştur. 770 (m.
1368) senesinde Filistin bölgesinde bulunan Gazze’de doğdu,
822 (m. 1419) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.
Mekke-i mükerremede Muallâ kabristanına defnedildi.
Gazzî, Gazze’de büyüdü. Küçük yaşında Kur’ân-ı kerîmi
ezberledi. Biraz büyüyünce, “Tenbîh” ve “Hâvî” adlı eserleri de
ezberledi. Kâdı Alâüddîn Ali bin Halef bin Kâmil’den ders aldı.
Ondan Sahîh-i Buhârî’yi dinledi. Sonra Dımeşk’a gitti. İbn-üşŞüreyşî ve Kâdı Şihâbüddîn ez-Zührî’den usûl-i fıkıh ve fıkıh
ilmini tahsil etti. Bu esnada diğer ilimleri de öğrendi.
Burhânüddîn es-Senhacî’den de çeşitli ilimleri tahsil etti. Daha
sonra bir müddet Kudüs’e gidip, orada Takıyyüddîn elKalkaşendî’den de fıkıh ilmini öğrenip, fıkıh ilmînde yüksek
derece sahibi oldu. Hadîs ilminde de, hasen hadîs-i şerîfler ve
bununla ilgili mes’eleler husûsunda ilim tahsil etti.
Daha sonra tekrar Dımeşk’a gelen Gazzî, Şemsüddîn
Ahnâî’den boşalan kadılığa ta’yin edildi. Bir müddet en-Nûri
bimârhânesinde idârecilik yaptı. Eskiden ders okuduğu birçok
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 77
medreselerde müderrislik yaptı. Yaşı ilerleyince, câmide
oturup insanlara ders vermekle meşgûl oldu. Dımeşk’da fetvâ
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 238
verme husûsunda o derece yükseldi ki, onun derecesinde
fetvâ verecek bir kimse yoktu. Ömrünün sonuna doğru, İbn-i
3) Şezerât-ül-zeheb cild-7, sh. 265
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 195
Nişvân’dan başka, fetvâ vermede onun yüksek derecesine
yakın olan bir kimse kalmadı. Usûl-i fıkıh ve fıkıh ilminde,
Dımeşk beldesinin iftihar vesilesi olmuştur.
Gazzî, Dımeşk’dan birçok kerre hacca gitti. Değişik
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 356
zamanlarda, üç sene Mekke’de mücavir olarak kaldı. Ondan
birçok kimseler ilim tahsil etti. Birçok talebelerine fetvâ verme
husûsunda icâzet verdi. Mekke’de iken birçok kimselere
Muhtasar okuttu. İbn-i Mûsâ, onun yetiştirdiği talebelerin en
tanınmışıdır.
El-Gazzî; borcuna çok sâdık, küçüklere karşı çok merhametli,
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 153
4) El-A’lâm cild-1 sh. 159
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 596, 626 cild-2, sh. 1832, 1835,
1879, 1915, 2018
ondan bir isteği olana mürüvvet ve geniş himmet sahibi bir zât
idi. Yumuşak huylu ve merhametli olduğu kadar, hayırlı bir
işde acele eder, kötü bir iş gördüğü zaman, Allahü teâlânın
rızâsı için çabuk gazâblanırdı. Akidesi düzgün olup, kalbinde
HÂCE ABDULLAH EL-İSFEHÂNÎ EL-İMÂMÎ
kötülük bulunmazdı.
Mâverâünnehr’de yetişen âlimlerin büyüklerinden. İsmi, Hâce
İbn-i Hacer-i Askalânî onun hakkında; “Arkadaşımız Mercânî,
Abdullah-i İsfehânî’dir. İsfehân’da yaşadığı için, Abdullah
Gazzî’yi çok övdü ve medhetti. O, oğlu Muhammed’e fetvâ
İsfehânî olarak tanındı. Doğum ve vefât târihleri kesin olarak
verme husûsunda icâzet verdi. Dımeşk’da fetvâ verme
tesbit edilememiştir. Fakat dokuzuncu asrın ikinci yarısında
husûsunda ondan daha yüksek bir kişi yoktur” demek sûretiyle
vefât ettiği bilinmektedir.
onu medh etmiştir.
Büyük âlim Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh )
İzzüddîn Abdüsselâm onun hakkında; “Melkâvî’nin dersine
talebelerindendir. Sünnet-i seniyyeye yapışmada ve dînin
gidiyorduk. Gazzî ve el-Kebâbî gelmediği zaman, kömürü
emirlerini yerine getirmede çok gayretli ve ihtiyâtlı idi. Çok
olmayan demirci gibi oluyorduk” demektedir.
kerâmetleri görüldü. Alâüddîn-i Attâr’ın ( radıyallahü anh )
Alâüddîn el-Buhârî ise, onun hakkında şöyle demiştir: “Acem
diyarının ötesinde olan Mâverâünnehr’de bile onun şöhreti
yaygınlaştı.”
Takıyyüddîn bin Kâdı onun hakkında; “O, çok fasîh konuşan,
sohbetine ilk kavuştuğu zaman, hocası ona şu meâlde bir
beyit okudu:
“Senden eser kalmasın; olgunluk budur.
Kendini vahdette yok eyle; kavuşmak budur.”
zekî, cesâretli, görünüşü güzel, yolu güzel olan, hayırlı işde
Sözlerin büyüğü, büyüklerin sözüdür. O büyüklerin sözünde
acele eden, Allah rızâsı için çabuk kızan bir zât idi”
Rabbanî te’sîr vardır. Hâce Abdullah-i İsfehânî bu beyti
demektedir.
işittikten sonra, bütün gayretini ilim öğrenmeğe ve
Gazzî, ömrü boyunca kıymetli eserler yazmıştır. Bu eserlerinin
en kıymetlileri; İmâm-ı Sübkî’nin usûl-i fıkha dâir yazdığı
öğrendiklerine uymağa çalıştı. Bulunduğu yolun edeblerine
uymağa çok dikkat ederdi. Çok cömert ve mütevâzi idi.
“Cem’ul-Cevâmî” adlı eserine yaptığı şerhin yanında, “Telhîs-
Seyyidlerin yükseklerinden birinin ısrar ve teşvîkiyle, Alâüddîn-
ül-Mühimmât alâ er-Ravdati fî fürû’ul-fıkh eş-Şâfii, Şerhu
i Attâr’ın ( radıyallahü anh ) yolunu anlatan gayet güzel bir
Minhâc el-Vüsûl ilâ ilm-il-usûl, Muhtasar-ı Vefeyât-ül-a’yân li-
risale yazdı.
İbn-i Hillikân, Şerhu Umdet-ül-Ahkâm an Seyyid-il-Enâm,
Şerhu el-Hâvî es-sagîr adlı eserleridir.
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 79
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 285
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 146
gördüğümüz zaman, yolumuzun büyüklerini hatırlıyoruz.
Yüzünde o büyüklerin sıfat ve latifelerini görüyoruz. Onun bize
bunu göstermekten daha büyük yardım ve hizmeti olamaz. Bu
HÂCE ALÂÜDDÎN GONCDÜVÂNÎ
bize kâfi değil midir?”
Buhârâ’da yetişen tasavvuf büyüklerinden. Şâh-ı Nakşibend
Hâce Alâüddîn-i Goncdüvânî hazretleri, bir ân Allahü teâlâdan
Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinin
gâfil olmazdı. Kendisi şöyle anlattı: “Kendimi bildim bileli,
yükseklerindendir. İsmi, Alâüddîn, nisbeti Goncdüvânî’dir.
uykuda olsun, uyanık iken olsun, bir serçe kuşunun başını
Buhâra’da Goncdüvan köyünde doğup yetişen Hâce
Alâüddîn’in, doğum ve vefât târihleri ve hâl tercümesi
hakkında fazla ma’lûmât bulunamamıştır. Dokuzuncu asrın
suya sokup çıkaracağı zaman kadar bile gaflette olmadım.”
Nâdir insanlarda görülen, gayet derin kendinden geçme hâlleri
vardı.
ortalarında vefât ettiği bilinmektedir. Mübârek kabri,
Muhammed Pârisâ ( radıyallahü anh ) anlatır: “Buhâra’da
Buhârâ’nın güneyinde bulunan Fîl-i Merze isimli beldenin
bulunduğum sırada, Alâüddîn Goncdüvânî doksan yaşlarında
ortasındaki bir tepeciğin üzerindedir.
idi. Birgün Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin kabrini ziyâret için
Gençliğinde Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin talebelerinden
oldu. Behâüddîn-i Nakşibend vefât edinceye kadar, onun
hizmet ve sohbetinde bulundu. Yanından hiç ayrılmadı. Şâh-ı
Nakşibend vefât edince, Hâce Muhammed Pârisâ ve Ebû
Nasr-ı Pârisâ hazretlerinin sohbetlerine devam etti.
Ömrünü ilim öğrenmek ve öğretmek yolunda harcayan
Alâüddîn-i Goncdüvânî, bu yolun edeb ve usûlüne uymakta
son derece gayretli idi. Tasavvuf halleri kendisini o derece
kaplamıştı ki, söz söylerken kendinden geçtiği olurdu.
Kasr-ı ârifân şehrine gittim. Ziyâretten dönerken, yolda
Alâüddîn Goncdüvânî’ye rastladım. Bana dedi ki: “Ben de sizi,
geceyi kabrin başında geçirir zannetmiştim. Buraya onun için
geldim.” Bu söz üzerine ona katıldım ve geri döndüm. Birlikte
Kasr-ı ârifân’a geldik. Yatsı namazını beraber kıldık.
Namazdan sonra; “Sizin gibi Hak yolunda bir merde bu geceyi
uyumadan ihyâ etmek (ibâdetle geçirmek) düşer” dedi.
Kendisi de, yatsıdan sabah namazına kadar öyle bir
kendinden geçme ve teveccüh haliyle diz çökerek oturdu ki,
dizleri bile kıpırdamadı. İnsanın rûhunda kendinden geçme
hâli olmadan, iki diz üstünde kımıldamadan sabaha kadar
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri buyurdu ki: “Tasavvuf ve
durması hiç kimsenin harcı değildir. Genç olmama rağmen, o
hakîkat yolunda emek sarfedip uğraşanlar içinde, yükseklik
gece o kadar yorgun ve halsiz düştüm ki, oturduğum yerde
bakımından, gördüğüm az kimselerden biri de Alâüddîn-i
uyuyup kalmamak ve biraz açılmak için ayağa kalktım.
Goncdüvânî’dir. Zamanını o kadar kıymetlendirirdi ki, boşa
Alâüddîn Goncdüvânî ( radıyallahü anh ) bana; “Ağırlığını
geçirdiği bir ânı yoktur.” Hâce Muhammed Pârisâ, yanlarında
atmaya mı çalışıyorsun?” dedi. Sonra yine murâkabeye vardı.”
birkaç büyük âlim ile beraber sefere çıkacaklardı. Bu
yolculukta, Alâüddîn-i Goncdüvânî’nin de beraberlerinde
olmasını arzu etti. Hâce Alâüddîn, bu sırada doksan
yaşlarında idi ve yolculuk meşakkatine tahammül edebilecek
hâlde değildi.
Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatır: “Semerkand’da
müthiş bir göz ağrısına tutuldum. Kırk gün bu acıyı çektim. O
zaman içime, Alâüddîn Goncdüvânî’yi görmek arzusu düştü.
Üstün vasıflarını, hâllerini çok işitmiştim. Fakat mübârek
yüzlerini görmek nasîb olmamıştı. Buhârâ’ya gittim. Namaz
Yakınları Hâce Muhammed Pârisâ’ya dediler ki “Efendim,
kılmak için bir mescide girdim. Mescidin köşesinde, nûr yüzlü
Hâce Alâüddîn, yaşının ilerlemesi sebebiyle yolculuğa çıkacak
ihtiyâr bir zât duruyordu. Gönlüm bu ihtiyâra kapıldı. Üç gün
hâlde değildir. Ondan bir hizmet beklenmez. Onu ma’zur
sohbetinden ayrılmadım. Üçüncü günü buyurdu ki: “Günlerdir
görseniz...” dediler. Bunun üzerine Hâce Muhammed Pârisâ (
gelip bizimle sohbet ediyorsun. Muradın nedir? Eğer bu adam
radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “O, öyle bir kimsedir ki,
şeyhtir, kerâmetini göreyim diye geliyorsan, bizde öyle şey
ondan hizmet diye birşey beklemiyoruz. Fakat onun yüzünü
arama! Ama sohbetimizi beğendiysen ve kendinde bir
değişiklik hissediyorsan, sana ve bana mübârek olsun.” Meğer
bu zât, Alâüddîn Goncdüvânî imiş, bu sözlerinden sonra da,
ve bağlılığının çok olması sebebiyle ona çok ikramlarda
göz ağrılarım birden kesildi”
bulundu. Ona bir at hediye etti. Koluna bizzat kendisi girip, ata
bineceği yere kadar getirdi. Ata bindirdi. Mirzâ, onun bindiği
Hâce Alâüddîn Goncdüvânî, Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr’a
atın üzengisinden tutarak biraz yürüdü ve uğurladı.
nasihat ederek, buyurdu ki: “Tasavvuf yolunda ilerlemek için
çok çalış. Bu çalışmayı asla bırakma ki, çalışmadan ele geçen
Hâce Hasen Attâr biraz sonra durup, Buhârâ taraflarına
şeyler, devamlı ve kalıcı olamaz.”
dönerek baktı ve Allahü teâlâya şükretti. Sonra da dedesi
Hâce Muhammed Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin senelerce
önce söylediği sözü anlattı. Bu hâli görüp işitenlerin;
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 60
2) Refehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 103
Muhammed Behâüddîn-i Buhârî, Hâce Hasen Attâr ve diğer
evliyâya olan muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.
Hâce Hasen Attâr hazretleri, zamanındaki evliyânın en
büyüklerinden idi. Her kim ihlâs ile ona talebe olmak niyetiyle
gelse, onunla müsâfeha ettiği ânda fâidesini hemen görürdü.
Talebe o ânda kendinden geçer, aşka ve dünyâdan soğuma
HÂCE HASEN ATTÂR
hâline kavuşurdu.
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Alâüddîn
Talebelerinden birisi, hacca gitmek üzere yola çıkmıştı.
Muhammed bin Muhammed Buhârî olup, Hâce Hasen Attâr
Herât’a geldiğinde, sokaktan geçerken, bu talebenin cezbe
diye tanınır. Silsile-i âliyye büyüklerinden Alâüddîn-i Attâr’ın (
(kendinden geçme) hâlinde olduğu herkes tarafından
radıyallahü anh ) oğludur. Anne tarafından dedesi, Şâh-ı
anlaşıldı. Her ân Allahü teâlâyı hatırlamaktan dolayı, çarşıda
Nakşibend Behâüddîn-i Buhârî hazretleridir. Buhâra’da
bağırıp çağıranlardan, dünyâdan, dünyâdakilerden zerre
yetişen Hâce Hasen’in doğum târihi tesbit edilememiştir. 826
kadar haberi olmazdı. O talebenin bu hâlini görüp anlıyanlar,
(m. 1423) senesi Zilhicce ayının onunda kurban bayramı
birbirlerine; “Bir zâtın talebesi böyle olunca, kendisi acaba
gecesi Şîrâz’da vefât etti. Daha sonra Buhâra’nın Cağanyân
nasıldır” diyerek, onlara gıbta ettiklerini bildirirlerdi.
nahiyesine nakledilerek, babası Hâce Alâüddîn’in yanına defn
olundu.
Güzel ahlâkın bütün kemâlâtını kendisinde toplamış olan
Hâce Hasen Attâr ( radıyallahü anh ), herkese hüsn-i
Hasen Attâr daha çocuk iken, birgün bir mezarlık yanında
muâmelede bulunur, hiç kimseyi gücendirmezdi. Talebelerinin
diğer çocuklarla birlikte oyun oynarken, dedesi Behâüddîn-i
ma’nevî terbiye ve yetişmeleri yükünü aldığı gibi, onların
Buhârî de oradan geçmekte idi. Hasen Attâr bir buzağıya
maddî ihtiyâçlarını da kendisi karşılardı. Başkalarının, hele
binmiş, diğer çocuklar da onun etrâfında koşup, böylece
talebe ve sevdiklerinin sıkıntıda olmaları, ona daha çok sıkıntı
eğlenmekte idiler. Behâüddîn-i Buhârî hazretleri durup Hâce
verirdi. Bu sebeple talebelerinden birisi rahatsızlanıp hasta
Hasen’e teveccüh etti ve; “Yakın bir zamanda, bu çocuk bir
olduğunda, onun sıhhate kavuşması, ondaki hastalığın
bineğe biner, şevketli hükümdârlar da onun atının üzengisini
kendisine geçmesi için duâ eder ve sıkıntıyı çekmeye râzı
tutarak yanında yaya olarak yürür” buyurdu.
olurdu.
Aradan zaman geçti. Hâce Hasen Attâr, zâhirî ve bâtınî
Bir defasında, hacca giderken Şîrâz’a uğramıştı. Şîrâz’ın ileri
ilimlerde yükselerek, âlimlerin ve evliyânın büyüklerinden oldu.
gelenlerinden bir zât da Hâce Hasen’in talebelerinden idi ve o
Herkes tarafından sevilir, hürmet edilirdi.
günlerde çok ağır hasta idi. Hazret-i Hâce bu talebesini ziyâret
etti. Onun, hastalığın te’sîri ve elem ile çok halsiz olduğunu
Bir zaman Bağ-ı zâgân taraflarına gitmişti. Orada Mirzâ
görerek çok üzüldü. Allahü teâlâya duâ edip, bu hastalığın
Şâhruh’u ziyâret etti. Mirzâ, Hâce hazretlerine olan muhabbet
talebesinden alınıp kendisine verilmesini istedi. O ânda, o
hasta zâtta iyileşme, sıhhat alâmetleri görülmeye başladı.
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 75
Biraz geçince de tamamen iyileşti. Diğer taraftan Hâce Hasen
hazretleri hastalanıp yataklara düştü. Yola devam edemeyip,
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 138
Sîrâz’da kaldı. Bu hastalıktan orada vefât etti. Daha sonra
Buhâra’nın Cağanyân nahiyesine nakledildi. Mübârek babası
Alâüddîn-i Attâr’ın yanına defn olundu.
Hâce Hasen Attâr’ın, Hâce Yûsuf isminde bir talebesi olup, o
da âlim ve evliyâ bir zât idi.
Hâce Hasen Attâr ( radıyallahü anh ), babası ve aynı
zamanda hocası olan Alâüddîn-i Attâr hazretlerinin
tasavvufdaki yolunu anlatan bir eser yazmıştır. Bu kitapda
buyuruyor ki: “Biliniz ki, Alâüddîn-i Attâr’ın ve onların silsilesi
olan mübârek büyüklerimizin yolu Hakka ulaştıran yollar
arasında murada en yakın olanıdır. Bunların yolunda, dünyâya
âit bütün hicâblar (perdeler) kaldırılmıştır. Allahü teâlâ onlar
için, mâsivâ denilen, Allahü teâlâdan başka olan şeylerin
muhabbet ve sevgisini celâl sıfatıyla yakıp kül eder. Bunlar
öyle büyüktür ve Allahü teâlânın öyle yüksek evliyâsıdırlar ki,
başka yollarda, uzun zamanlarda ve çok zahmetler ile yolun
sonunda ele geçen şeyler, bu yolda başlangıca
yerleştirilmiştir.
Bu yolda bulunmak arzusunda olanlar, kendisinden bu yolun
edeblerini öğrendikleri zâtı çok sevip, ona ve diğer büyüklere
karşı her zaman edebli olmalıdır. Bu yolda ilerlemek için çok
gayret etmelidir, ilerleme devam ettikçe, Allahü teâlâdan
başka olan şeylere alâka ve bağlılık azalır. Bu hâlin meydana
gelmesine, yokluk ve kendinden geçme denir. Bu alâka ve
bağlılığın azala azala yok olması hâlinde de, Allahü teâlâdan
başka hiçbir şeyin sevgisi kalmaz, işte bu hâle de fenâ denir.
Kalbe gelen vesveselerden kurtulmaya çalışarak tövbe ve
istiğfar edip zikre devam etmelidir. Hiç gaflette
bulunmamalıdır. Bir ân için gaflet gelecek olsa bile, hemen
kendini toparlayıp, gafleti gidermelidir. Yolda yürümekte, alışveriş etmekte, yemekte, içmekte, yatmakta, uyumakta, hep
gafleti terkedip, kalbi uyanık tutmalıdır. Bu hâller kendiliğinden
hâsıl oluncaya kadar böyle uğraşmalı, her işi Allahü teâlâ için
yapmaya gayret etmelidir. Böylece yapılan her iş, her hareket,
zikr olur ve insan gafletten kurtulur.”
HACI ABDULLAH
Evliyânın meşhûrlarından. Hacı Halîfe ismiyle de tanınmıştır.
Doğum târihi bilinmemekte olup, 896 (m. 1490) senesinde
vefât etti. Aslen Kastamonulu olup, orada yetişmiştir, önce
zâhir ilimleri denilen ilimlerde yetişti. Sonra Fakih Şeyh
Tâcüddîn İbrâhim bin Bahşî’nin sohbetine gidip, tasavvuf
yoluna girdi. Tasavvufda yetişip, yüksek mertebelere kavuştu.
Hocası, bu husûsta ona icâzet verdi. Hocasının vefâtından
sonra da onun yerine geçip, irşâd vazîfesi yaptı.
Hacı Abdullah hazretleri, ilmi ve ma’rifeti kendinde toplamıştı.
Mütevâzi, alçak gönüllü, güzel huylu, yüzünden saîdliği belli
olan bir zât idi. Rü’yâ ta’birinde pek mahir idi. Hayır ve bereket
aynası idi. İzzet ve kerâmet ehli idi. Âlim ve fâdılların sığınağı,
fakirlerin ve sâlihlerin terbiyecisi idi. İri yapılı idi. Mütebessim
ağzı, celalli ve cemâlli bir yüzü vardı.
Alâüddîn Fenârî kadıaskerlikten azl olununca, Hacı Abdullah
hazretlerinin yanına gidip, tasavvuf yoluna girmek istedi.
Bunun üzerine Hacı Abdullah ona hitaben buyurdu ki: “Bütün
bağ ve engelleri kesip, bu yolda ilerleyen nihâyete kavuşur.
Fakat i’tidâl üzere ilerlemek lâzımdır. Talebenin, kendisine
rehber olan hocasının kerâmet ve vilâyetine bakması lâzım
değildir. Onun hak yola götürücü ve Hakka kavuşturucu
sağlam i’tikâd üzere yürütücü olduğuna inanmalıdır.
Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem bir şeye bakmak istediği
zaman, o tarafa sâdece mübârek boynunu çevirerek değil,
bütün bedeni ile dönüp bakardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm )
bu hareketinde bir işâret vardır. Bunda talibin, matlûbuna
erişmesi için bütün varlığı ile O’na yönelmesi gerektiğine işâret
vardır. “Yine tasavvufda ilerlemek için, rehber olan âlimin
emrine uymanın, riyâzetten daha önemli ve fâideli olduğunu
bildirmiştir.
Bursa kadısı, faziletli Kâdızâde, birgün hocasının huzûrunda,
Cebriye ve Sünnî mezheblerinden sordu. Hocası şöyle
buyurdu: “Cebr, hakîkî ve taklîdî olmak üzere iki kısımdır.
İstanbul’u, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın fethedeceğini
Hakîkîsi; bütün işlerini Allahü teâlâya ısmarlayıp, emir ve
müjdeleyen büyük velî. İsmi. Nu’mân bin Ahmed bin Mahmûd
yasaklara uyduktan ve sebeplere yapıştıktan sonra, ihtiyârı
olup, lakabı Hacı Bayram’dır. 753 (m. 1352)’de, Ankara ilinin
bırakmaktır. Taklidisi ise; işlerini nefsin arzularına ısmarlayıp,
Çubuk çayı üzerindeki Zülfadl (Sol-Fasol) köyünde doğdu.
nefsin şehvetlerine uyup, emir ve yasaklarda irâdesinin
Hâmid-i Aksarâyî’den (Somuncu Baba) feyz alarak, zâhirî ve
olmadığını; “Benim gücüm ve irâdem yoktur. Allahü teâlâ
bâtınî ilimlerde üstün derecelere yükseldi. Tasavvufta Bayramî
ezelde ne yazmışsa, o olur” demesidir. Bu küfürdür.” Sonra
tarikatını (yolunu) kurdu. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın hocası
buyurdu: “Birgün Resûlullah ( aleyhisselâm ) elinde iki kitapla
Akşemseddîn hazretlerini yetiştirip, kemâle getirdi. 833 (m.
Eshâbına geldi. Sağ elindeki kitap için; “Bu kitap, Allahtandır.
1449) senesinde Ankara’da vefât etti. Türbesi, Hâcı Bayram
İçinde Cennetlik olanların isimleri vardır” buyurdu. Diğer
Câmii’nin kenarında ziyârete açıktır.
elindeki kitap için; “Bu kitap, Allahtandır ve içinde
Cehennemliklerin ismi vardır” buyurdu. Eshâb-ı Kirâm;
Nu’mân, küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline başladı.
“Madem ki öyledir, amel etmesek olur mu?” dediler. Resûl-i
Ankara’da ve Bursa’da bulunan âlimlerin derslerine katılarak;
ekrem; “Amel ediniz, çalışınız, herkes ne için yaratıldıysa, o iş
tefsîr, hadîs, fıkıh gibi din ilimlerinde ve o zamanın fen
ona kolay gelir.” buyurdu. Ya’nî Resûlullah demek istedi ki,
ilimlerinde yetişti. Ankara’da Melike Hâtun’un yaptırdığı Kara
Cennet ehlinin alâmeti vardır. Bu alâmetin bulunduğu kimse,
Medrese’de müderrislik yaparak, talebe yetiştirmeğe başladı.
Cennetliktir. Cehennem ehlinin de alâmeti vardır. Bu alâmetin
Kısa zamanda, halk arasında sevilip sayılan bir kimse hâline
bulunduğu kimse, Cehennemliktir. Sonra şöyle buyurdu:
geldi.
Cennet ehlinin alâmetini kazanman lâzımdır. Nitekim
Resûlullahın Eshâbı böyle yaptı. Çok amel etmeğe çalışıp,
ameli, kitaba güvenip terk etmediler. Hakîkate kavuşmuş
olanların hâline erişirsen, ki buna erişmek; Peygamber
efendimizin ( aleyhisselâm ) şerîatine uymakla olur. O zaman;
“Benim kudretim ve ihtiyârım yoktur, hepsi Allahü teâlâdandır”
dersin. Ama sen de biliyorsun ki, geçmiş din büyükleri, dînin
emirlerine uymak için çok çalıştılar, zor mücâhede ve çetin
riyâzetlere katlandılar. Onların hâlleri böyle olunca, biz amel
husûsunda nasıl çalışmayalım deriz? “Hacı Abdullah bu
sözleri söyleyip bitirince, Molla Kâdızâde dedi ki: “Çok doğru
söylediniz. Ben, Molla Sinân Paşa ve Molla Hasen Samsûnî
bu husûsta çoktan beri konuşuyoruz. Molla Samsûnî der ki:
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emrine uymaktan başka kurtuluş
yolu yoktur. Bize lâzım olan şey, O’na tâbi olmaktır.
Birgün müderris Nu’mân’a, bir kimse gelerek; “İsmim Şücâ-i
Karamânî’dir. Hocam Hamîdeddîn-i Velî hazretlerinin size
selâmı var. Kayseriye da’vet ediyor. Bu vazîfe ile huzûrunuza
gelmiş bulunuyorum” dedi. O da, Hamîdeddîn ismini duyunca;
“Baş üstüne, bu da’vete icabet lâzımdır. Hemen gidelim”
diyerek müderrisliği bıraktı. Şücâ-i Karamânî ile Kayseri’ye
gittiler. Kayseri’de Hamîdeddîn-i Velî ile bir kurban
bayramında buluştular. O zaman Hamîd-i Velî; “İki bayramı
birden kutluyoruz” buyurarak, Nu’mân’a Bayram lakabını
verdi. Hamîd-i Velî, Nu’mân ile başbaşa sohbetlere başlıyarak,
onu kısa zamanda olgunlaştırdı. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde
yüksek derecelere kavuşturduktan sonra ona; “Hâcı Bayram!
Zâhirî ilimleri ve bu ilimlerde yetişmiş âlimleri ve derecelerini
gördün. Bâtınî ilimleri ve bu ilimlerde yükselmiş evliyâyı ve
derecelerini de gördün. Hangisini murâd edersen onu seç!”
buyurdu. Hacı Bayram da, velîlerin yüksek hâllerini görerek,
kendisini tasavvufa verdi ve bu yolda daha yüksek derecelere
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 271
kavuşmak için çalıştı. Hocasının teveccühleri ile zamanının en
büyük velîlerinden oldu.
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Mecdî Efendi) sh. 254
Hacı Bayram-ı Velî, hocası ile hacca gitti. Hac vazîfelerini
yaptıktan sonra Aksaray’a geldiler. Orada hocasının 815 (m.
1412) senesinde “Halîfem, vekîlim sensin” emri üzerine, bu
HÂCI BAYRAM-I VELÎ
ağır vazîfeyi üzerine yüklendi. Aynı sene hocası vefât edince,
cenâze işleriyle meşgûl olup, cenâze namazını kıldırdı.
diyerek, onun gördüğü rü’yâyı, kerâmet göstererek anladığını
Aksaray’da vazîfesini bitirdikten sonra Ankara’ya döndü.
bildirdi. Akşemseddîn, kabûl edildiğine çok sevindi ve
hocasının gösterdiği kerâmetler ile ona bağlılığı daha da arttı.
Ankara’da dînin emir ve yasaklarını insanlara anlatmaya,
Artık hocasından hiç ayrılmadı. Sohbetlerini hiç kaçırmayarak,
onlara doğru yolu göstermeye, yetiştirmeye başladı. Hergün
kalblere şifâ olan nasihatlerini zevkle dinlemeye başladı. Hacı
pekçok kimse huzûruna gelir, hasta kalblerine şifâ bularak
Bayram-ı Velî’nin teveccühleri altında, kısa zamanda bütün
giderlerdi. Talebeleri gün geçtikçe çoğalmaya, akın akın
talebe arkadaşlarının önüne geçti. Nefsini terbiye etmekte
gelmeye başladılar. Kısa zamanda ismi her tarafta duyuldu.
herkesten daha ileri gitti. Hattâ yedi günde bir kaşık sirke
İsmi Muhammed, lakabı Akşemseddîn olan bir genç, aklî ve
naklî ilimlerde yetişip, Osmancık’da müderris olmuştu. Tıb ilmi
üzerinde oldukça bilgisi vardı. Talebelerin dersini verdikten
sonra, diğer vakitlerinde nefsini terbiye etmek için uğraşırdı.
Ayrıca bu konuda kendisini yetiştirecek bir büyük velîyi de
araştırıyordu. Ankara’dan gelen ba’zı kimselerden, Hâcı
Bayram-ı Velî’nin medhini duyarak medreseyi bıraktı ve
Ankara’ya geldi. Hâcı Bayram-ı Velî’yi kendi ölçülerine göre
yaptığı incelemelerde yeterli bulmadı. Haleb’de, ismi
Zeynüddîn olan bir kimsenin evliyâlıkta yüksek dereceler
sahibi olduğunu işitti. Kararını vererek Haleb’e gitti. Zeynüddîn
hazretleri ile görüşmeden önce bir gece rü’yâ gördü.
Rü’yâsında, boynuna bir zincir takılmış ve zorla Ankara’da
Hacı Bayram-ı Velî’nin eşiğine bırakılmıştı. Zincirin ucu ise
Hacı Bayram’ın elinde idi. Bu rü’yâ üzerine, Akşemseddîn
yaptığı hatâyı anladı ve hemen Ankara’ya geri dönmek için
içerek yaşamaya başladı. Nitekim bu husûsta Hacı Bayram-ı
Velî birgün; “Ey Köse! Bu şekilde riyâzet ve mücâhede ile,
nefsin isteklerini yapmayıp istemedilerini yaparsan, nûr
olursun, vefât ettikten sonra seni kabrinde bulamazlar”
buyurdu. Hacı Bayram-ı Velî, Akşemseddîn’i bu şekilde
çalıştırarak, evliyâlık makamlarının yüksek derecelerine
çıkardı. Akşemseddîn’e icâzet (diploma) verdiğinde, ba’zıları;
“Efendim! Sizden yıllarca okuyan talebelere hilâfet
vermediğiniz hâlde, bu yeni gelen Akşemseddîn’i kısa
zamanda hilâfet ile şereflendirdiniz?” dediler. Hacı Bayram-ı
Velî de; “Bu öyle bir kösedir ki, bizden her ne görüp duydu ise
hemen inandı. Gördüklerinin ve işittiklerinin hikmetini de bizzat
kendisi anladı. Fakat yanımda yıllardır çalışan talebeler,
gördüklerinin ve duyduklarının hikmetini anlıyamayıp bana
sorarlar. Ona hilâfet vermemizin sebebi işte budur” diye cevap
verdi.
yola çıktı. Ankara’ya geldiğinde Hacı Bayram-ı Velî’nin
Hacı Bayram-ı Velî, bu şekilde hem talebelerini yetiştiriyor,
talebeleriyle tarlada ekin biçmeye gittiğini öğrendi. Tarlaya
hem de belli saatlerde câmide insanlara va’z ve nasihat
gitti. Talebeler, aralarına yeni bir kimsenin geldiğini görünce,
ediyordu. Herkes Hacı Bayram-ı Velî’nin va’zlarına koşuyor,
hocalarının mübârek yüzüne baktılar. Onun, o gence hiç iltifât
ba’zı kerâmetlerini de görünce, ona daha çok bağlanıyorlardı.
etmediğini, dönüp bakmadığını görünce, onlar da iltifât
Bu şekilde Hacı Bayram’ın etrâfında pekçok kimsenin
etmediler. Akşemseddîn, onlarla birlikte ekin biçmeye başladı.
toplandığını gören ba’zı hased ediciler, Pâdişâh İkinci Murâd
Yemek vakti geldiğinde, insanların ve orada bulunan
Hân’a; “Sultânım! Ankara’da Hacı Bayram isminde biri, bir yol
köpeklerin yiyecekleri ayrıldı. Hacı Bayram-ı Velî, talebeleriyle
tutturarak halkı başına toplamış. Aleyhinizde ba’zı sözler
yemek yemeğe başladı. Yine Akşemseddîn’e hiç iltifât
ederek, saltanatınıza kasd edermiş. Bir isyan çıkarmasından
etmeyip, yemeğe çağırmadı. Akşemseddîn yaptığı hatâyı
korkarız!” diyerek iftiralarda bulundular. Bunun üzerine sultan,
bildiği için, kendi kendine; “Ey nefsim! Sen, Allahü teâlânın
durumun tetkik edilmesi için iki kimse vazîfelendirip; “O
büyük bir velî kulunu beğenmezsen, işte böyle yüzüne bile
kimseyi hemen gidip getirin. Emrimize baş kaldırıp isyan
bakmazlar. Senin lâyık olduğun yer burasıdır” diyerek,
ederse, zincire vurarak getirin!” emrini verdi. Vazifeli çavuşlar,
köpeklerin yanına yaklaşıp, onlarla beraber yemeğe başladı.
ellerinde pâdişâhın fermanı olduğu hâlde, Edirne’den kalkıp
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Akşemseddîn’in bu tevâzuuna
son sür’atle Ankara’ya doğru yol aldılar. Ankara’ya
dayanamayarak; “Ey köse! Kalbimize çabuk girdin, gel
yaklaştıklarında önlerine; Yaşlı, nûr yüzlü bir kimse ile bir genç
yanıma” buyurdu ve ona iltifât etti, kendi sofrasına oturttu.
çıktı. Selâmlaştıktan sonra ihtiyâr zât; “Evlâtlarım! Nereden
Sonra ona; “Zincirle zorla gelen misâfiri, işte böyle ağırlarlar”
gelip nereye gidiyorsunuz?” diye sorunca, onlar da;
“Ankara’da Hâcı Bayram isminde biri. Etrâfına adamlar
Başbaşa sohbet ettiği günlerden birinde; “Allahü teâlânın
toplayıp, Pâdişâhımıza başkaldırmış. Onu yakalayıp
izniyle, evliyânın himmet ve bereketleri ile İstanbul’u almak
Derse’âdet’e götüreceğiz” dediler. Çavuşların bu sözünü
istiyorum. Rahmetli dedem Yıldırım Bâyezid Hân bu işe girişti.
bekliyen ihtiyâr zât; “O aradığınız Hâcı Bayram bu fakirdir”
Fakat şimdiye kadar kesin bir netice elde edemediler. Devlet-i
diyerek, kendisini gösterdi. Çavuşlar bir fermana baktılar, bir
âl-i Osman’ın topraklarının ortasında bir Bizans devletinin
de Hacı Bayram-ı Velî’ye, aradıkları isyancı bu olamazdı.
olmasına hiç gönlüm râzı değil. Sevgili Peygamberimizin de (
Veya bu nûr yüzlü, hoş sözlü zât, isyan edecek bir kimseye
aleyhisselâm ) medhettiği bu İstanbul bize lâzım. Bunu almak
benzemiyordu. Hâcı Bayram-ı Velî’ye tekrar tekrar dikkatle
için de himmetinizi, yardımınızı bekliyorum” dedi. Murâd Hân
baktıktan sonra, birbirlerine; “Gidelim. Sultânımıza gidelim. Bu
bu sözleri söylerken, Hacı Bayram-ı Velî derin bir tefekküre
zâtın ma’sûm olduğunu, söylenilenlerin yanlış olduğunu
dalmış hâlde dinliyordu. Söz bitince, tane tane şöyle konuştu;
bildirelim” dediler. Fakat Hâcı Bayram; “Evlâtlar! Sizin
“Sultânım! Bu şehrin alınışı ne size, ne de bize nasîb olacak.
geleceğinizi biliyorduk. Onun için yola çıkıp sizi bekledik.
İstanbul’u almak, şu beşikte yatan yavrunuz Muhammed’e
Pâdişâhımızın fermanı başımız üzerinedir. Haydi durmayınız,
(Fâtih Sultan Mehmed Hân’a) ve onun hocası, bizim Köse
elimi zincirle bağlayınız ve bir ân önce buradan gidelim”
Akşemseddîn’e nasîb olsa gerektir” müjdesini verdi. Sultan
buyurdu. Bu sözlere iyice hayret eden çavuşlar, “Sizi yanlış
Murâd Hân, bu müjdeye çok sevindi. Oğlu şehzâde
anlamışlar efendim. Size karşı edebsizlik etmeye haya ederiz.
Muhammed’e ve Akşemseddîn’e artık başka bir nazar ile
Hele zincire vurmak hiç yakışmaz. Madem ki emrediyorsunuz,
bakmağa başladı.
arabaya buyurunuz gidelim” dediler. Hâcı Bayram ile
yanındaki genç talebesi Akşemseddîn, çavuşlarla birlikte
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri Edirne’de bulunduğu müddet
Edirne’ye doğru yola koyuldular. Hâcı Bayram-ı Velî, yol
içinde, câmilerde va’z verip, halka nasihatlerde bulundu.
boyunca çavuşlarla sohbetler etti, onlara nasihatlerde
Edirneliler de onu çok sevdiler. Onun hangi câmide nasihat
bulundu. Günler sonra Çanakkale boğazından geçip,
edeceğini öğrenip, oraya akın akın giderlerdi. Pâdişâh da
Edirne’ye geldiler. Sarayda Sultan İkinci Murâd Hân,
onun Edirne’de kalmasını istiyordu. Fakat Hacı Bayram-ı Velî,
söylentilere göre devletin selâmetine kasdeden ve tahtına göz
Ankara’ya talebelerinin başına dönüp, onları yetiştirmeye
diken bir eşkiya beklerken, karşısında: nûr yüzlü, kâmil bir velî
devam etmek istediğini bildirdi. O zaman Sultan Murâd, ondan
gördü. Hayretini hiç saklamayarak, onu baş köşeye oturttu.
nasihat istedi. Hacı Bayram, nasihat olarak buyurdu ki:
Sohbete başladılar. Sultan Murâd, şehzâdeliğinden beri ilme
“Teb’an içinde herkesin yerini tanı, ileri gelenlere ikramda
pek meraklı idi ve büyük bir âlim olarak yetişmişti. Hâcı
bulun, İlim sahiplerine hürmet et. Yaşlılara saygı, gençlere
Bayram-ı Velî konuştukça, ilminin yüksekliğini, böyle kıymetli
sevgi göster. Halka yaklaş fâsıklardan uzaklaş, iyilerle düşüp
bir âlim ve evliyânın devlete baş kaldırmayacağını daha iyi
kalk. Hiç kimseyi küçümseme ve hafife alma. İnsanlığında
anladı. Tâ Ankara’dan buraya kadar zahmet çektirip
kusur etme, sırrını hiç kimseye açma, iyice yakınlık peyda
getirttiğine çok üzüldü, tanışmakla şereflendiği için de sevindi.
etmedikçe, kimsenin arkadaşlığına güvenme. Cimri ve alçak
Tasavvuftaki ba’zı müşküllerini Hâcı Bayram-ı Velî’ye sordu.
insanlarla ahbablık kurma. Kötü olduğunu bildiğin hiçbir şeye
Aldığı cevaplardan ziyadesiyle memnun oldu. Onun ilmine
ülfet etme. Seninle başkaları arasında bir toplantı akdedilir
hayran kaldı. Onu apar topar yerinden getirttiği için, nasıl
veya insanlarla aranızda ba’zı mes’eleler görüşülürse, yahut
gönlünü alacağını bilemiyordu. Pekçok ihsânda bulunup,
onlar bu mes’elelerde senin bildiğinin hilâfını iddia ederlerse,
hediyeler verdi. Fakat Hâcı Bayram-ı Velî; “Sultânım! Bizim
onlara hemen muhalefet etme. Sana birşey sorulursa, ona
dünyâ malında gözümüz yoktur. Siz onları alıp, ihtiyâcı
herkesin bildiği şekilde cevap ver. Sonra bu mes’elede şu
olanlara veriniz” diyerek nâzikçe red etti. Pâdişâh ısrar edince
veya bu şekilde görüş ve delîllerin de bulunduğunu söyle.
de; “Mutlaka ihsânda bulunmak istiyorsanız, talebelerimizin,
Senin bu türlü açıklamalarını dinleyen halk, hem senin
devlete vereceği vergilerden muaf tutulmasını arzu ederiz”
değerini, hem de başka türlü düşünenlerin değerini tanımış
buyurdu. Pâdişâh da memnuniyetle kabûl etti. Hâcı Bayram-ı
olur. Sana bu görüş kimindir? diye sorarlarsa, fakîhlerin bir
Velî’yi günlerce sarayda misâfir etti, izzet ve ikramda bulundu.
kısmınındır, de. Onlar, verdiğin cevâbı benimserler ve onu
sürekli olarak yaparlarsa, senin kadrini daha iyi bilir ve
kadın kalabalığı yararak doğruca çadırın içine girdiler.
mevkiine daha çok hürmet ederler. Seni ziyârete gelenlere
Arkalarından Hacı Bayram-ı Velî de girdi. Daha önceden
ilimden birşey öğret ki, bundan faydalansınlar ve herkes,
çadıra koyduğu koyunu içeride hemen kesti. Kırmızı bir kan,
öğrettiğin şeyi belleyip tatbik etsin. Onlara umûmî şeyleri
çadırdan dışarı çıktı. Kanı gören herkes hemen kaçtı.
öğret, ince mes’eleleri açma. Onlara güven ver, ahbablık kur.
Meydanda kimse kalmadı. Daha sonra dışarı çıkan Hacı
Zira dostluk, ilme devamı sağlar. Ba’zan da onlara yemek
Bayram-ı Velî buyurdu ki: “Anladık ki, bu kadar talebemiz
ikram et. İhtiyâçlarını te’min et. Onların değer ve i’tibârlarını iyi
varmış. Bunlardan başka herkes, vergi vermek ve askerlik
tanı ve kusurlarını görme. Halka yumuşak muâmele et,
yapmak sûretiyle, devlete karşı olan borcunu ödemelidir.”
müsamaha göster. Hiç bir kimseye karşı bıkkınlık gösterme,
onlardan biri imişsin gibi davran.” Bu nasîhattan sonra, küçük
Hacı Bayram-ı Velî, ömrünün sonuna kadar İslâmiyeti yaymak
Fâtih’i kucağına aldı. Onun gözlerine bakarak, uzun uzun
için uğraştı. Talebelerine ve sohbete gelen herkese, Allahü
teveccühlerde bulundu. Sonra Sultan Murâd’ın verdiği fermanı
teâlânın emirlerini bildirip, yasaklarından kaçınmanın şart
alarak vedâlaştı, yola koyuldu. Hacı Bayram, önce Gelibolu’ya
olduğunu anlattı. Hayatı, hep vera’ ve takvâ üzere,
geldi. Orada Yazıcızâde Ahmed Bîcân ve Muhammed Bîcân
haramlardan şiddetle kaçıp, şüpheli korkusuyla mübahların
kardeşler ile görüştü. Bir müddet onları yetiştirmek için orada
fazlasını dahî terketmekle geçti.
kaldı. Onların Bayramiyye yoluna girerek, tasavvufta
ilerlemelerine sebep oldu. Muhammed Efendi, yazmış olduğu
eseri “Muhammediyye”yi hocası Hacı Bayram-ı Velî’ye takdim
ettiğinde; “Ey Muhammed! Bu kitabı yazacağına, kalbinin
nûrlanması için çalışsan, nefsini terbiye etmek için uğraşıp
onu yola getirse idin daha iyi olmaz mı idi?” buyurduğunda,
Muhammed Bîcân bir “Âhh!” çekti ki, o ânda kitabın açık olan
sahifesi “Âhh”ın ateşinden kararıp simsiyah oldu. Hacı
Bayram-ı Velî, kısa zamanda bu iki kardeşe icâzet (diploma)
vererek, insanları yetiştirme vazîfesini verdi. Hacı Bayram-ı
Velî, Ankara’ya Sultan Murâd Hân’ın verdiği ferman ile geldi.
Fermanda, Hacı Bayram-ı Velî hazretlerinin talebelerinin,
yalnız ilim ile meşgûl olmaları için, onların vergi ve askerlikten
muaf tutulduğu bildiriliyordu. Bunu duyan birçok kişi, vergiden
ve askerlikten kurtulmak için Hacı Bayram-ı Velî’nin talebesi
olduğunu söylemeye başladı. Bunlar o kadar çoğaldı ki,
Ankara’nın mâlî ve askerî düzeni bozuldu. Bunun üzerine
Sultan, Hacı Bayram-ı Velî’den talebelerinin bir listesini
istemek zorunda kaldı. Bunun üzerine Hacı Bayram-ı Velî,
Ankara’nın Kanlıgöl mevkiinde bir çadır kurdu ve; “Bize intisâb
edenler burada toplansın” diye ilân etti. Hacı Bayram-ı Velî’nin
talebesi olduğunu söyleyen herkes, akın akın gelip meydanı
doldurdu. Hâcı Bayram-ı Velî; “Dervişlerim, müridlerim! Bana
intisâb eden talebelerimi bugün burada kurban etmem gerek.
Canını, malını bana feda eden, çadıra girsin” buyurdu. Bütün
talebeleri bir korku aldı. Bir uğultu yükseldi. Hacı Bayram-ı
Velî de, elinde keskin bir bıçak ile çadırın kapısında
beklemeye başladı. Bu sırada topluluktan, bir erkek ile bir
Hacı Bayram-ı Velî, son hastalığında talebelerini yanına
çağırdı. Onlara nasihatte bulundu. Başucunda ve sağ
tarafında en önde gelen talebelerinden Akşemseddîn, biraz
gerilerde yine gözde talebelerinden Bıçakçı Ömer efendi
bulunuyordu. Herkes Kur’ân-ı kerîm okuyup, sevâblarını
hocalarına bağışlıyorlardı. Bir ara talebeler; “Acaba hocamız
son hastalıklarında yerine kimi vekîl olarak bırakacak?” diye
düşünürler iken, Hacı Bayram-ı Velî hazretleri gözlerini açıp;
“Emîr! Su getir” buyurdu. Talebelerden biri koşarak bir bardak
su getirdi. Hacı Bayram suyu alıp, yanında bulunan çiçek
saksısının içine döktü. Tekrar yatıp gözlerini yumdu. Bir
müddet sessiz ve dalgın bir hâlde bekledi. Sonra tekrar
gözlerini açıp; “Emîr! Su getir” buyurdu. Yine bir bardak su
getirdiler. Onu da alıp, saksıya döktü. Tekrar dalgınlaştı. Bir
ara yine gözlerini açıp su istedi. O zaman Akşemseddîn;
“Ömer! Suyu sen getir” dedi. Bıçakçı Ömer efendi, gidip bir
bardak su getirdi. Suyu alan Hacı Bayram-ı Velî, biraz içip;
“Kalanı sen iç ki, emânet-i kübrâya nail olasın” buyurdu. Ömer
efendi de bu suyu içti. Hacı Bayram-ı Velî tekrar dalgınlaştı.
Bir ara gözlerini açtı. Bütün talebelerine teker teker bakarak
sessizce vedâlaştı ve “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü
enne Muhammeden Abdühü ve Resûlühü” dedi ve mübârek
gözlerini yumdu. Talebeler, Akşemseddîn ve Ömer efendi’nin
riyaseti altında cenâze hazırlığına başladılar. Bunu işiten
bütün Ankaralılar, Hacı Bayram-ı Velî’ye karşı son vazîfelerini
yapmak için koştular. Cenâze namazını Akşemseddîn kıldırdı.
Bugünkü türbesinin olduğu yere defnettiler. Hacı Bayram-ı
Velî hazretlerinin, Allahü teâlânın pekçok ihsânlarına
“Hiddet ve kin, hakîkatleri gören gözleri kör eder. Öfke, iyi
kavuştuğunu, zamanının Kutb-i aktâbı olduğunu pekçok
düşünmeyi daraltır, yanıltır.”
âlimlerimiz bildirmişlerdir.
“Allahü teâlâya isyan yolunda, hiçbir kimseye yardım
Onun vefâtından sonra “Bayramiyye yolu”nu, talebelerinden
etmeyiniz.”
Akşemşeddîn ve Bıçakçı Ömer efendi devam ettirdiler.
“Küçük çocukları seviniz, başlarını okşayınız. Onları
Hâcı Bayram-ı Velî’nin doğduğu Zülfadl (Sol-Fasol) köyünden
sevindiriniz ki, Peygamber efendimizin emrini yerine getirmiş
bir genç askere çağırıldı. Yetim olan bu temiz genç,
olasınız.”
babasından kalma birkaç altınını, annesinden kalan hâtıra
bilezik ve küpeleri emânet edecek bir kimse bulamadı. Hepsini
“Çarşıda ve câmi avlusunda birşey yemeyiniz. Yol ortasında
küçük bir çekmeceye koyup, Hâcı Bayram-ı Velî’nin türbesine
durmayınız. Ticâret erbâbının dükkânlarında uzun müddet
getirdi. Türbeyi ziyâret edip; “Yâ hazret-i Hâcı Bayram-ı Velî!
oturmayınız.”
Beni vatanî vazîfemi yapmak için çağırdılar. Annemden ve
babamdan kalma şu hâtıraları emânet edecek bir kimse
bulamadım. Bu küçük çekmeceyi zâtı âlinize emânet olarak
bırakıyorum. Eğer askerden dönersem, gelir alırım. Şayet
dönmezsem, istediğiniz bir kimseye verebilirsiniz!” diye
münâcaat etti. Sonra çekmeceyi sandukanın kenarına koyarak
ayrıldı. Aradan yıllar geçti. Gencin askerliği bitti ve emânetini
“Hiçbir günâhı küçümsemeyin, çok çalışın. Boş gezenler,
zengin dahî olsa, arkadaşları şeytan, kalbleri şeytanın konağı
olur.”
“Çok gülmeyiniz ki, kalbiniz kararmasın. Sakin ve ağırbaşlı
olunuz ki, vekarınız bozulmasın.”
almak üzere Hâcı Bayram-ı Velî’ye geldi. Ziyâretini yaptıktan
“Nefsinizi dâima kontrol altında tutunuz. Onu boş
sonra, çekmeceyi koyduğu yerde buldu. Hiç dokunulmamıştı.
bırakmayasınız ki, sizi ateşe sürüklemesin.”
Orada türbeyi bekleyen türbedâra; “Bu çekmece benimdir.
Askere gitmeden önce emânet bırakmıştım. Şimdi alıyorum”
“Helâlinden kazanıp, ondan fakirlere cömertçe veriniz.”
dedi. Türbedâr; “Tabî, alabilirsen al. Çünkü ben, bir defasında
bu çekmecenin yerini değiştirmek istedim. Fakat bütün
“Ölümü çok hatırlayınız, ölüm gelmeden hesabınızı yapınız.
uğraşmalarıma rağmen yerinden bile oynatamadım. Bunda bir
Tövbe ediniz ki, affa kavuşasınız.”
hikmet olduğunu düşünerek, bir daha elimi bile sürmedim”
dedi. Genç, çekmecenin yanına gelip, Hâcı Bayram-ı Velî’ye
teşekkür etti ve emânetini alarak köyüne döndü.
Hâcı Bayram-ı Velî’nin, Akşemseddîn ve Bıçakcı Ömer
Efendi’den başka halîfeleri de vardı. Göynüklü Uzun
Selâhaddîn, Yazıcızâde Muhammed ve Ahmed Bîcân
kardeşler, İnce Bedreddîn, Hızır Dede, Akbıyık Sultan,
Muhammed Üftâde hazretleri bunlardandır. Birisi de, dâmâdı
Eşrefoğlu Rûmî (Abdullah efendi)dir.
Hâcı Bayram-ı Velî’nin talebelerine nasihatlerinden ba’zıları
şunlardır:
“İnsanların fitnesinden kurtulmak istiyorsanız, çarşı ve
pazarlarda sık sık bulunmayınız.”
“Âlim ve evliyânın kabirlerini ziyâret ediniz. Zîrâ o büyükler,
kendilerini ziyâret edenlere şefaat ederler.”
“Dünyâ gamından, nefsin sıkıştırmasından hafifleyip kurtulmak
istiyorsanız, kabristanları sık sık ziyâret ediniz.”
“Ayıp ve kusurlarını gördüğünüz arkadaşlarınızın,
komşularınızın, sırlarını ifşa etmeyiniz. Çünkü gördüğünüz bu
sırlar, size emânettir. Emânete hiyânet ise, çirkin bir
harekettir.”
Hacı Bayram-ı Velî hazretleri, Yûnus Emre ile aynı asırda
yasamışdır. Yûnus Emre’nin söylediği şiirlerin tarzında şiirler
söylemiştir. Dilden dile söylenegelen şiirlerinin ba’zıları
şöyledir:
N’oldu bu gönlüm, n’oldu bu gönlüm?
Kim ki hayrete vardı,
Derd-ü-gamınla doldu bu gönlüm.
Nûra müstagrak oldu,
Yandı bu gönlüm, yandı bu gönlüm,
Tevhîd-i zâtı buldu,
Yanmada derman buldu bu gönlüm.
Sen seni bil, sen seni.
Yan ey gönül yan, yan ey gönül yan!
Bayram özünü bildi,
Yanmadan oldu derdine derman.
Bileni anda buldu,
Pervane gibi, pervane gibi,
Bulan ol kendi oldu,
Aşk ateşiyle yandı bu gönlüm.
Sen seni bil, sen seni.
Gerçi ki yandı, gerçeğe yandı,
Benim maksûdum bu âlem,
Rengine aşkın, cümle boyandı.
Değildir, lâkin illâ Hû.
Kendinde buldu, kendinde buldu,
Bu benim derdime derman,
Matlûbunu hoş buldu bu gönlüm.
Değildir, lâkin illâ Hû.
El fakru fahri, el fakru fahrî,
Değildir ol, hûr-i gılman,
Demedi mi ol âlemler fahrî?
Ne Cennet, köşk, ne de Rıdvan,
Fakrını zikrin, fakrını zikrin,
Bu benim, gönlüme sultan,
Mahv-u fenâda buldu bu gönlüm.
Değildir, lâkin illâ Hû.
Sevâd-ı a’zam, sevâd-ı a’zam,
Ânın nakşı hayâlinden,
Bana gelipdür Arş-ı muazzam.
Cihan bir zerre olmuştur.
Meskeni cânân, meskeni cânân,
Nazar etsen o zerreden,
Olsa acep mi şimdi bu gönlüm?
Görünmez, lâkin illâ Hû.
Bayram’ım imdi, Bayram’ım imdi,
Bu Bayram’ı, eğer idrâk,
Bayram ederler, yâr ile şimdi.
Edersen, sen bu âlemde.
Hamd-ü-senâlar, hamd-ü-senâlar,
Bu sının sırrına kimse,
Yâr ile bayram kıldı bu gönlüm.
Eremez, lâkin illâ Hû.
Bilmek istersen seni,
Can içinde ara canı.
Geç canından bul ânı,
Sen seni bil, sen seni.
Kim bildi ef’âlini,
Ol bildi sıfatını,
Anda gördü zâtını,
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 77
2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1429
3) Nefehât-ül-üns sh. 684
4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008
Sen seni bil, sen seni.
Görünen sıfatındır,
O’nu gören zâtındır,
5) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 7
6) Menâkıb-ı Hacı Bayram-ı Velî
Gayri ne hacetindir,
Sen seni bil, sen seni.
7) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 428
8) A History of Ottaman Poetry cild-1, sh. 299
2) Keşf-üz-zünûn sh. 1048, 1116, 1716
9) Bedâyi-ül-vekâyî vr. 190
3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1906
10) Osmanlı müellifleri cild-1, sh. 56
HÂDİRÎ (Muhammed bin Halîl)
HACI PAŞA (Aydınlı)
Hadîs, nahiv, kırâat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden.
İsmi, Muhammed bin Halîl bin Hilâl bin Hasen el-Hâdırî el-
Yıldırım Bâyezîd devri âlimlerinden. İsmi, Hıdır bin Ali bin
Halebî’dir, Lakabı Nûreddîn olup, künyesi Ebü’l-Bekâ’dır. 747
Hattâb olup, Hâcı Paşa diye meşhûr oldu. Celalüddîn lakabı
(m. 1346) senesinde doğdu. 824 (m. 1421) senesi Rebî’ul-
verildi. Aslen Aydınlıdır. Anadolu’da ilim tahsil ettikten sonra
evvel ayının onunda, Cumartesi günü Haleb’de vefât etti.
Mısır’a gitti. Büyük âlim Ekmelüddîn. Bâbertî’den yüksek din
Namazını Burhâneddîn Halebî kıldırdı. Zâhiriyye Medresesi
bilgilerini öğrendi. Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde âlim oldu.
yakınına defnedildi. Cenâze namazı çok kalabalık oldu. İbn-i
Mübârek Şah Mantıkî’den de aklî ilimleri tahsil etti. Aklî ve
Hacer-i Askalânî; “Hâdırî’nin vefâtı Mısır’da duyulunca,
naklî ilimlerde tahsilini ikmâl edip, faydalı eserler yazdı.
Cemâzil-evvel ayının sonlarında Ezher Câmii’nde gıyabında
Doktorların çâre bulmaktan âciz kaldığı bir hastalığa
cenâze namazı kılındı” demektedir.
yakalandı. Tıb tahsiline başladı. Kısa zamanda zamanın en
namlı doktoru oldu. Kâhire hastahânesine baş tabîb oldu.
Büyüyüp ilim öğrenme çağına gelince, çeşitli ilimlere dâir
İlâçlar ve hastalıklar üzerine ihtisasını ilerletti. Memleketine
onbeş kitap ezberledi. Cemâleddîn bin Adîm, Şerefüddîn
döndü. Aydınoğulları beylerinden Îsâ Bey’in teveccühüne
Mûsâ Ensârî, Hayder, Sirâcüddîn Hindî gibi âlimlerden ilim
mazhar oldu. Îsâ Bey için “Şifâ-ül-eskâm ve devâ-ül-elâm” adlı
tahsil etti. Ebû Abdullah Endülüsî ve Ebû Ca’fer Endülüsî’den
eserini, Türkçe olarak da “Teshil” adlı muhtasar bir tıb kitabı
nahiv ilmi öğrendi. Burhâneddîn Halebî ve Şerefüddîn Ensârî
yazdı. Timur’un tabîbleriyle karşılaştı. Aralarında rekabet
ile beraber arkadaşlık yaptı. Bu iki zât ile beraber, bunların
iddiası oldu. Timur’un tabîbleri, onun ilminin üstünlüğü,
hocalarından çok istifâde etti.
tebâbetteki ehliyetini kabûl ve tasdik ettiler. Seyyîd Şerîf
Cürcânî hazretleriyle görüşüp, sohbet etti. İlim öğrendi. O
Dımeşk’a gidip oranın büyük âlimlerinden ilim öğrendi. İbn-i
mübârek zâtın iltifâtlarına mazhar oldu. 816 (m. 1413) yılı
Emîle bunlardandır. Bu âlimden Sünen-i Ebû Dâvûd ve
civarında vefât etti.
Sünen-i Tîrmizî’yi okudu. Birçok kere de Kâhire’ye gitti.
Kâhire’de Veliyyüddîn Menfelûti, Cemâleddîn Esnevî, İbn-i
Ömrü boyunca, Allahü teâlânın dînini öğrenmek, O’nun
Mülakkın, Celâleddîn Tenbânî’den ilim tahsil etti. Şemseddîn
kullarına doğru yolu öğretmek için uğraştı. Öğrendiği tıb
Askalânî’den kırâat ilimlerini okudu ve hadîs-i şerîf dinledi. Bu
bilgilerini, Allahü teâlânın kullarını tedâvi etmekte kullandı.
âlimden kırâat için icâzet aldı. Zeynüddîn Irâkî, Sadreddîn
İnsanların hem rûh, hem de bedence sağlam olmaları,
Yûsufî ve Kemâleddîn bin Acemî’den hadîs-i şerîf öğrendi.
dünyâda ve âhırette huzûrlu olmaları için çalıştı. Birçok talebe
Zeynüddîn Irâkî’den hadîs ilminde icâzet aldı.
yetiştirdi. Bahsedilen eserlerden başka, Kutbüddîn Râzî’nin
“Şerh-i Metâli-ül-envâr” adlı eserine bir haşiyesi, İmâm-ı
Bir müddet Ebü’l-Velîd İbni Şıhne’nin yerine kadılığa vekâlet
Beydâvî hazretlerinin “Tavâli” adlı eserine de bir şerhi vardır.
etti. Daha sonra da Sermîn kasabasında kadılık vazîfesine
ta’yin edildi. 811 (m. 1408) senesinde Haleb’de vâli
Demirtaş’ın yardımıyla Hanefî kadılığına getirildi. Burada
fetvâlar verdi ve ders okutarak talebe yitiştirdi. Yaşayışı ve
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi), sh. 74
hâlleri güzel olup, herkes tarafından beğenilirdi. Çok keskin
zekâlı idi. Hanefî fıkhını çok iyi bilirdi. Hattâ memleketinde
766 (m. 1364) senesi Rebî’ul-evvel ayının 13. Pazartesi
parmakla işâret edilen büyük âlimlerden idi. Sultan Müeyyed
gecesi Tilmsân’da doğdu. 842 (m. 1439) senesi Şa’bân ayının
onu çok sever, çok ikramlarda bulunur ve hürmet gösterirdi.
14. Perşembe gecesi orada vefât etti. Cum’a günü Tilmsân’ın
en büyük câmisi olan Câmi’ul-a’zam’da cenâze namazı kılınıp
Muhaddis Burhâneddîn Halebî anlatır: “Şam’da ve Kâhire’de
defnedildi.
onun gibisini bilmiyorum. Çok mütevâzî ve dînin emirlerine çok
bağlı bir zât idi. Cemâatle namazı hiç kaçırmazdı. Devamlı
İlk tahsiline, doğup yetiştiği Tilmsân şehrinde başlayan Hafîd
Kur’ân-ı kerîm okur, çok nafile ibâdet yapar ve ilimle meşgûl
İbni Merzûk, orada bulunan âlimlerden okudu. Daha sonra ilim
olurdu. Nahiv, sarf, kırâat, hadîs ve Arabî ilimlerde çok büyük
öğrenmek için çeşitli yerlerde bulundu. İskenderiyye, Kâhire,
âlim idi.”
Fas, Tunus, Mekke ve başka yerlerde; Behâüddîn edDemâminî, Nüveyri, Bülkînî, İbn-ül-Mülakkın, Muhibbüddîn
Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ut-
İbni Hişâm Sa’îd el-Ikbânî, Veliyyüddîn el-Mesmûdî, İbn-i
tavdîh li-İbn-i Hişâm, 2-Şerh-uş-Şüzûr, 3-Şerhu Mugn-il-lebîb,
Arafe, Ebü’l-Abbâs el-Kassâr, İbn-i Hayatî, Muhammed bin
4-Mekârim-ül-ahlâk, 5-Muhtasaru Cilâ-ül-ifhâm, 6-Şerh-ut-
Mes’ûd es-Sanhâcî, Ebü’l-Fadl el-Hırâkî, Şemseddîn el-
tazrîf alet-Tasrîf, 7-Şerh-ül-fevâid-il-gıyâsiyye.
Gamârî, Kâmûs sahibi Fîrûz Âbâdî, İbn-ül-Haşşâb ve daha
başka birçok âlimden ilim öğrendi. Tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh,
tasavvuf, kırâat, lügat, beyân, arûz, nazm ve başka ilimlerde
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 292
2) El-A’lâm cild-6, sh. 117
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 233
zamanının en önde gelen âlimleriden oldu. Aklî ve naklî ilimleri
kendinde topladı.
Hafîd İbni Merzûk, birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden
ba’zılarının isimleri şöyledir: Se’âlebî, Ömer el-Kalşânî,
Muhammed bin Abbâs, Nasruddîn ez-Zevâvî, Veliyyullah
4) Enbâ-ül-Gumr cild-3, sh. 263
Hasen Ebrekân, Ebü’l-Berekât el-Gamârî, Ebü’l-Abbâs Ahmed
bin Abdürrahmân en-Nedrûmî, Ali bin Sabit, oğlu Muhammed
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 184
bin Muhammed Merzûk ve daha başkaları.
6) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 168
Zamanında bulunan Mâlikî mezhebi âlimlerinin en
büyüklerinden olan Hafîd İbni Merzûk hazretleri, diğer
âlimlerin İmâmı idi. Son derece müttekî, zühd ve vera’ sahibi
sâlih bir zât idi. Kendisi ve her işi bereketli idi. Her ilimde âlim,
HAFÎD İBNİ MERZÛK
Cezayir’de bulunan Tilmsân şehrinde yetişen İslâm
âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin
Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin
Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed bin Merzûk olup,
nisbeti; Acîsî, Tilmsânî ve Mâlikî’dir. Künyesi Ebû Abdullah ve
lakabı Şemsüddîn’dir. Hafîd İbni Merzûk veya kısaca İbn-i
Merzûk diye tanınmıştır. Tilmsân’ın meşhûr fıkıh âlimlerinden
olan İbn-i Merzûk Muhammed bin Ahmed’in torunudur. Bunun
için Hafîd İbni Merzûk denilmiştir.
her fende mahir idi. Evliyâdan idi. İnsanların müftîsi idi.
Ehl-i sünnet i’tikâdında olup, Selef-i sâlihînin yolunda idi. Bu
i’tikâdı yaymak için çok çalıştı. Fazilet sahibi büyük zâtların
gözbebeği idi. Âlimlerin efendisi idi. Öyle yüksek idi ki, onun
zamanında onun gibisi yoktu. Kendisi bid’atlere bulaşmadığı
gibi, bid’at ehline karşı da çekilmiş bir kılıç gibi idi. Zor
mes’elelerin çözücüsü, müşkillerin halledicisi idi. Kerâmetler
sahibi idi. Birçok menkıbesi vardır. İnsanlar arasındaki yeri ve
derecesi çok yüksek idi.
İlmin ma’deni, anlayışın kıvılcımı, saadetin kimyası idi. Söz
söylemede de adetâ bir hazîne misâli idi. İlimde bir derya idi.
Âlimler demişlerdir ki: “Şayet İmâm-ı Mâlik bu zâtı görmüş
Evliyâullah-il-müttekîn, el-Ayât-ül-vâdıhât. İzâh-üs-Sâlik,
olsaydı; “Siz ilim ve velilik bakımından çok yükseksiniz.
Tefsîru sûret-ül-İhlâs, Ravd-ül-behîc fî mesâil-il-Halîc, Akîdetü
Buyurun, siz konuşun. Benim fıkhım sizden dinlensin” derdi.”
ehl-it-Tevhîd.
Yüksek ahlâk, fazilet ve iyilik sahibi idi. Söylediği sözler hep
hikmet dolu idi. Zulmet karanlıklarının aydınlatıcısı idi.
Doğruların yardımcısı idi. Haklarında; “Onlar öyle kimselerdir
ki, görüldükleri zaman Allahü teâlâ hatırlanır” buyurulan
evliyâdan idi. Fas’dan Mısır diyarına kadar olan yerlerde
bulunan insanların hepsi, Hafîd İbni Merzûk’un fazilet sahibi
üstün bir zât olduğunda ittifâk etmişlerdi. Yüksekliği her tarafa
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 50
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 317
3) El-A’lâm cild-5, sh. 331
yayıldı. Meclislerde onun üstünlükleri anlatılırdı.
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 191
Hafîd İbni Merzûk, çok tevâzu sahibi ve alçak gönüllü bir zât
5) Ta’rîf-ül-halef sh. 128
idi. Bir ara İstanbul’a gelip, altı ay kadar kalmıştır.
6) Neyl-ül-ibtihâc sh. 293
Talebelerinden İmâm-ı Se’âlebî şöyle anlatır: “Hafîd İbni
Merzûk bizim hocamızdır. Tûnus’da yanımıza geldi. Burada
7) El-Bustân sh. 201
bir müddet ikâmet etti. Kendisinden çok şeyler öğrendim.
Huzûrunda İmâm-ı Mâlik’in Muvatta’ isimli hadîs kitabını
8) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 7, 74, 106, 143, 147, 480, 588,
okudum. İmâm-ı Nevevî’nin Erba’îniyyât’ını bitirdim.
592, cild-2, sh. 229, 230, 465, 784
Huzûrunda her hadîs-i şerîfi okuduğumda, huşû’ içerisinde
dinler sonra ağlamaya başlardı. Huzûrunda okuduğum
kitapları bitirinceye kadar bu hâl böyle devam etti.”
Yine talebelerinden Ebü’l-Hasen Kalsâdî şöyle anlatır:
“Tilmsân’da âlimlerden, zâhidlerden, âbid ve sâlihlerden birçok
zât gördüm. Bunların içinde en üstünü Şeyh-ül-fakîh, büyük
âlim, meşhûr Ebû Abdullah İbni Merzûk hazretleridir. Her
ilimde âlim idi. Fazilet sahipleri arasında derecesi çok yüksek
idi. Gece ve gündüz bütün vakitleri; namaz kılmak, Kur’ân-ı
kerîm okumak, ilim öğretmek, fetvâ vermek ve kitap yazmakla
geçerdi. Boş bir ânı yoktu. Ben huzûrunda; Sahîh-i Buhârî,
ferâiz, İzâh-ül-Fârisî, Şer-ut-Teshil, Fer’î li İbn-i Hâcib, Teshîlü
İbn-i Mâlik, Elfiye, Kâfiye, Minhâc-ül-Gazâlî ve daha başka
birçok kitabı okudum. 842 (m. 1439)’da Şa’bân ayının 14.
Perşembe gecesi vefât etti. Ertesi günü Cum’a namazından
sonra cenâze namazı kılındı. Cenâzesinde zamanın sultânı da
bulundu. İnsanlar onun ayrılığına çok üzüldüler.”
Hafîd İbni Merzûk hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli
eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: Envâr-üd-derârî fî
mükerrerât-il-Buhârî, Ravdat-ül-erib, el-Mefâtih-ül-merzûkiyye,
Şerhu Kasîdet-il-Bürde, Envâr-ül-yakîn fî şer-hu hadîs-i
HALEBÎ
Fıkıh, kelâm ve nahiv âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer elHalebî olup lakabı Sirâcüddîn’dir. Doğum târihi
bilinmemektedir. 850 (m. 1446) senesinde Edirne’de vefât etti.
Oraya defnedildi.
Timur Hân, Haleb ve civarını fethedip geri dönerken,
Muhammed bin Ömer el-Halebî’yi de beraberinde
Mâverâünnehr’e götürdü. Zira o, âlimleri sever ve himâye
ederdi. Halebî, oradaki âlimlerle görüştü ve onlardan çok
istifâde etti. Daha sonra Anadolu’ya geldi. Osmanlı
pâdişâhlarından İkinci Murâd Hân ile görüştü. Ondan çok izzet
ve ikram gördü. Sultan, onu oğlu Mehmed’e hoca ta’yin etti.
Edirne’de onun için bir medrese yaptırdı. Bu medrese Halebî
Medresesi diye meşhûr oldu. Halebî, adına inşâ edilen bu
medresede uzun süre ders verdi. İlmî çalışmalarda bulundu ve
çok eser yazdı. Çok serî yazardı. Onun el yazması olan
kitapları çoktur. Halebî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın
Altıncısı; kalbin zikridir ki, Allahü teâlânın azâbından korkup,
saltanatının başlarında bu medresede müderris iken vefât etti.
rahmetinden ümitli olmaktır. Yedincisi; rûhun zikri olup, Allahü
teâlâya teslimiyet ve O’ndan gelen herşeye rızâ göstermektir.”
Halebî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-ElMenhec-üs-sedîd ilâ Kelimet-it-tevhîd, 2-Keşf-ül-Vâfiye fî şerh
Âyet-i kerîmedeki “Fezkirûnî” kavl-i şerîfi, bütün tâatleri, emri
il-Kâfiye, 3-Hâşiye alâ şerh-il-Izzî.
içerisine almaktadır. Aynı şekilde “Ezkurküm” kavl-i şerîfi de,
Allahü teâlânın umûmî lütuf ve ihsân edeceği derecelere
El-Menhec-üs-sedîd ilâ Kelimet-it-Tevhîd adlı eserinden ba’zı
nazaran, bütün iyiliklerin ihsân olunacağına, hamd olmasını
bölümler:
içine alır. Bu lütuf ve ihsânların en aşağı derecesi, dînin
Zikrin fazileti: Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “O hâlde
siz, bana itaat ve ibâdet ederek beni anın ki, ben de sizi
mağfiretimle anayım, Ni’metlerime şükredin de, nankörlük
yaparak küfre varmayın (beni ve ni’metlerimi inkâr etmeyin)”
emirlerini yerine getirme gayreti içerisinde olan kimseler için,
en büyük gaye ve maksuddur. Sonra rızâ makamı gelir ki, bu
hakîkat ehlinin muradı olan bir derecedir.
Zikr ile ilgili ba’zı husûslar:
buyuruyor (Bekâra-152). Allahü teâlâ, bu âyet-i kerîmede
müslümanları iki şeyle mükellef kıldı; zikr ve şükür. Âyet-i
1-Allahü teâlâ çok zikredilmeli: Allahü teâlâ, Ahzâb sûresinin
kerîmede zikrin şükrden önce buyurulması, zikrin bizzat Allahü
otuzbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gerçekten Allahın
teâlâ ile meşgûliyetten, O’nun bizzat anılması ve
emrine boyun eğen bütün erkekler ve kadınlar, (gereği üzere
hatırlanmasından, şükrün ise; Allahü teâlânın ni’meti ile
Allahı ve Peygamberini tasdik eden) Mü’min erkekler ve
meşgûl olunmasından dolayıdır. Zikir; dil, kalb ve a’zâlarla
mü’min kadınlar, ibâdete devam eden erkek ve kadınlar, (iş ve
olmak üzere üç kısımdır.
sözlerinde) sâdık erkekler ve sâdık kadınlar, sabreden
erkekler ve sabreden kadınlar, mütevâzi erkekler ve mütevâzi
Dil ile zikr: Allahü teâlâya hamd etmeye, O’nu ta’zime ve
kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren kadınlar,
noksan sıfatlardan tenzihe (uzak tutmaya) delâlet eden
oruç tutan erkeler ve oruç tutan kadınlar, ırzlarını koruyan
lafızlardır. Eğer dil ile Allahü teâlâ zikredilirken, anılırken, kalb
erkekler ve kadınlar, Allahı çok zikreden erkekler ve kadınlar
gaflet hâlinde olur, dilin yaptığı zikirden habersiz olursa, bu
(var ya), Allah bunlara bir mağfiret ve büyük bir mükâfat
âdet olan zikr olur ki, avvâmın yaptığı zikr böyledir. Böyle bir
hazırlamıştır.” buyuruyor.
zikrin meyvesi, sevâb kazanılmasıdır.
2-Her zaman Allahü teâlâyı zikretmeli: Allahü teâlâ, Âl-i İmrân
Kalb ile zikr: Ağızla söylemeyip, yalnız kalb ile yapılan zikirdir.
sûresinin yüzdoksanbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sağ
Buna tasavvufda zikr-i hafî denir. Bu da yalnız zât-ı ilâhiyyenin
duyulular o kimselerdir ki, ayakta iken, otururken ve yatarken
zikridir. Yahut sıfatlarını düşünerek yapılır. Ni’metleri de
(dâima) Allahı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı hakkında,
düşünülürse, buna tefekkür denir.
Allahın varlığını tefekkür ederler ve şöyle derler: Ey Rabbimiz,
A’zâlarla zikr: A’zâlarla, Allahü teâlânın beğendiği ve râzı
olduğu işleri yapmak, yasak ettiklerinden sakınmaktır Bunun
içindir ki, Allahü teâlâ namaza, zikr buyurdu.
Şöyle denilmiştir: “Zikr yedi çeşittir, ilki; gözün zikri olup, Allah
korkusu için ağlamaktır, ikincisi; kulağın zikri olup, günah
olmıyan iyi ve fâideli şeyleri dinlemektir. Üçüncüsü; dilin zikri
olup, Allahü teâlâya hamdü senada bulunmaktır. Dördüncüsü;
iki elin zikridir ki, fakirlere yardım ve bağışta bulunmaktır.
Beşincisi; bedenin zikri olup, Allah yolunda çalışmaktır.
sen bunları boşuna yaratmadın. Sen bâtıl şey yaratmaktan
münezzehsin. Artık bizi Cehennem ateşinden koru” buyuruyor.
3-Allahü teâlânın, ta’zim, sevgi ve bütün mühim işlerde
O’ndan yardım istenilerek zikredilmesidir. Allahü teâlâ, Kur’ânı kerîmde meâlen; “Hac ibâdetlerinizi bitirince, câhiliyet
devrinde hacdan sonra toplanıp atalarınızı anarak
öğündüğünüz gibi, hattâ daha kuvvetli bir zikirle Allahı anın.
Çünkü insanların kimisi: “Ey Rabbimiz, bize (nasîbimizi)
dünyâda ver” der. O kimsenin âhırette nasîbi yoktur”
buyuruyor (Bekâra-200).
Âlimler, burada birkaç husûsu zikretmişlerdir: 1-İnsan,
Allahü teâlâyı zikretmek, pek şerefli bir iştir. Çünkü Allahü
babasını hürmet ve ta’zimle, baba ise oğlunu şefkatle anar.
teâlâ, kulluk makamında meleklerin derecelerini beyân
Allahü teâlâya yapılması lâyık olan ise ta’zimdir. 2-İnsan,
buyururken, onları zikretmeleri sebebiyle medheyledi ve
zâhirde babasından dünyâya gelmiştir. Hakîkatte ise, Allahü
Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Eğer Allaha ibâdet etmekten çekinir
teâlânın kudreti ile var olmuştur. Bu sebeble insan, babasını
kibirlenirlerse, bilsinler ki, Rabbinin katında bulunan melekler
sevdiğinden daha fazla Allahü teâlâyı sevmelidir. 3-İnsan,
hiç usanmıyarak, gece ve gündüz O’nu tesbih ederler”
mühim işlerinde babasından yardım ister. Hâlbuki böyle
buyuruyor. (Fussilet-38).
işlerde, belâ ve musibetlerde yardım istenmeye Allahü teâlâ
daha lâyıktır.
Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın şöyle
buyurduğunu bildirdi: “Ben kulumun, beni zannına göreyim.
Zikrin hikmeti: 1-Kalbin mutmain olması: Allahü teâlâ, Ra’d
Kulum beni anınca, ben onunla beraber olurum. Eğer kulum
sûresinin yirmisekizinci âyet-i kerîmesinde meâlen “Bunlar,
beni nefsinde anarsa, ben de onu zâtımda anarım. Eğer beni
Allahın zikri ile kalblerî huzûra kavuşarak îmân edenlerdir.
bir cemâat içerisinde anarsa, ben de onu ondan daha hayırlı
Evet bilin ki, ancak Allahı anmakla kalbler yatışır ve huzûr
bir cemâat (melekler) arasında anarım.”
bulur” buyuruyor.
Tasavvufta esas, hazır ve uyanık bir kalb ile devamlı zikirdir.
2-Beşeri zulmetin gitmesi: Allahü teâlâ A’râf sûresinin
Bunun için zikrin hakîkati, herşeyi unutarak Allahü teâlâyı
ikiyüzbirinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allahtan korkanlar,
anmaktır. Ya’nî herşeyi Allahü teâlânın rızâsı için yapmaktır.
kendilerine şeytandan bir vesvese dokunduğu zaman, Allahı
ve azâbını düşünürler. Bir de hemen bakarsın ki, onlar doğru
yolu bulup şeytanın vesvesesini atmışlardır bile” buyuruyor.
Ya’nî müttekîler, kendilerine şeytandan birşey isâbet edince
ve onun vesvesesinin farkına vardıkları zaman, Allahü
teâlânın emrini ve yasaklarını hatırlarlar. Doğruyu görüp,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11,, sh. 80
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 188
şeytanın vesvesesinden uzak kalırlar.
3) El-A’lâm cild-6, sh. 315
Allahü teâlâdan başka herşey karanlıktır. Bütün nûrlar, Allahü
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 196
teâlâdadır. O’nu anıp hatırlamak, O’nun lütfettiği nûrlar ile
kalbin aydınlanmasına, nurlanmasına, beşeri karanlıkların
5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 186
kalbden ve rûhdan gitmesine vesile olur.
Allahü teâlâ, zikrin faydalarını beyân buyurduğu gibi, zikirden
yüz çevirmenin zararlarını da Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle
beyân buyurmuştur: “Her kim, Rahmânın zikrinden uzak
HALVÂÎ (Yûsuf bin el-Hasen)
kalırsa, biz ona şeytanı musallat ederiz. Artık bu ona
arkadaştır.” (Zuhruf-36) Şöyle ki, şehvet, gadab, vehm, hayâl
gibi şeylerin hepsi, insanı cismânî ve maddî şeylerle meşgûl
olmaya da’vet eder. Allahü teâlâ ile meşgûl olmak, O’nu anıp
hatırlamak, böyle maddî şeylerle meşgûl olmanın zıddıdır.
Birşey iki zıd şeyden birine yakın olursa, diğerinden uzaklaşır,
işte cismânî şeylere yakın olmak, rûhanî şeylerden
uzaklaşmaya vesile olur.
Tefsîr, usûl, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Yûsuf bin
el-Hasen bin Mahmûd olup, lakabı İzzüddîn’dir. Halvâî diye
bilinir. 730 (m. 1330) yılında doğdu. 802 (m. 1400) yılında
Cezîre’de vefât etti.
Aslen Saraylı olup, önce memleketinde ilim öğrendi. İlk
tahsilini bitirdikten sonra, zamanının büyük âlimlerinden
Celâleddîn Kazvînî, Behâeddîn Hûnecî, Adûdüddîn ve
başkalarından ilim tahsil etti. Sonra Bağdad’a gitti. Orada,
meşhûr hadîs âlimi Kirmânî’ye talebe oldu. Kirmanî’den hadîs-
4) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2 sh. 379
i şerîf öğrendi. Buhârî şerhini ondan okudu. Çeşitli ilimlerde
büyük bir âlim oldu. Tebrîz’e gelip, öğrendiği ilimleri okutarak
5) El-A’lâm cild-1, sh. 224
talebe yetiştirmeye başladı. Tebrîz’de bir müddet ikâmet etti.
O bölgede siyâsî karışıklıklar çıktı. Bunun üzerine Mardin’e
gitti. Mardin vâlisi ona çok saygı gösterdi. İkramda bulundu.
İlim öğretmesi için vazîfe verdi. Mardin âlimleri bile, ondan ilim
öğrenmek için yanına gelirlerdi. Vâli, topraklarında
HÂMİD-İ AKSARÂYÎ (Somuncu Baba)
yerleşmesini, daha önce yazmaya başladığı eserlerini
Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında Anadolu’da yetişen
tamamlamasını istedi. O da, Cizreye yerleşti. Vefâtına kadar
evliyânın ve âlimlerin büyüklerinden. “Somuncu Baba”
burada yaşadı.
lakabıyla tanındı. 750 (m. 1349) senesinde Kayseri’de doğdu.
Büyük bir âlim ve muhakkik idi. Huyu ve görünüşü güzel olup,
zühd sahibi idi. Çok ibâdet eder, dünyalık şeylerden yüz
çevirirdi. Ancak kendine yetecek kadar yiyecek ve giyecekle
Babasının ismi Şemseddîn Mûsâ’dır. Tefsîr, fıkıh ilimlerinde
ve tasavvufda çok yükseldi. Hızır aleyhisselâm ile sohbet
ederdi. 815 (m. 1412) senesinde Aksaray’da vefât etti.
idâre ederdi. Paraya pula hiç kıymet vermezdi. Kendini ilme
İlk tahsilini babasından aldı. Babasının vefâtından sonra
vermişti. Devamlı ilim ile meşgûl olurdu, ilimden başka bir
Şam’a giderek, “Hankâh-ı Bâyezîdiyye” de ilim öğrendi.
şeyle meşgûl olduğu görülmedi. Hiç boş durmaz, ya kitap
Tasavvuf yoluna girdi. Orada pekçok velîlerin sohbetlerine
yazar ya ders okutur veya bir kitabı mütâlâa ederdi.
katıldı. Burada Üveysî olarak, ma’nevî yol ile Bâyezîd-i
İbâdetlerini ve cenâb-ı Hakka karşı olan vazîfelerini hiç
Bistâmî’den feyz aldı. Hâmid-i Aksarâyî, Şam’da bir müddet
aksatmazdı. Günah işlemekten çok sakınırdı Dünyâ için
ilim tahsilinde bulunduktan sonra, Tebrîz yakınlarında “Hoy”
üzüldüğü görülmedi. Hac vazîfesini yerine getirmek
kasabasında bulunan Hâce Alâeddîn-i Erdebîlî hazretlerinin
maksadıyla Mekke’ye gitti. Oradan Medine’ye gidip,
huzûruna gitti. Burada hocasına bütün gayretiyle hizmet
Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret etti. Medine’de
ederek, ilim öğrendi. Tasavvuf yolunda üstün derecelere
bir sene kaldı. Kendisi şöyle anlatır: “Medîne-i münevvereye
kavuştu. Alâeddîn-i Erdebîlî, birgün Hâmid-i Aksarâyî’ye;
geldiğimde, mescidde minberin yanına oturdum. Ravda-i
“Artık bizden öğrendiğin ilmi, Allahü teâlânın dînini, insanlara
mutahherada, minberin yanında gözlerim kapalı otururken,
öğretmek üzere Anadolu’ya git!” buyurdu. Ona böylece,
minberi, zagferândan bir yer üzerinde gördüm. Gözlerimi
insanları yetiştirmek için icâzet verdi. Hocasının bu sözleri,
açtım, minberi eski yerinde gördüm. Gözlerimi kapattım, bu
ba’zı anlayışı kıt, hased edici, kimselerin, içlerinden Hâmid’e
sefer minberi zagferân üzerinde gördüm. Bu hâdise, birkaç
buğz etmelerine sebep oldu. Hâce Alâeddîn, Hâmid-i
kere tekrar etti.”
Aksarâyî’yi bütün talebeleriyle birlikte, “Şemseddîn-i Tebrîzî
Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Eserlerinden
ba’zıları şunlardır: “Şerh-ül-Minhâc”, “El-Esmâ-ül-husnâ”,
“Hâşiyetü alel-Keşşâf’, “Hâşiyetü alâ şerh-iş-Şâfiiyye” (Bu
kitap sarf ilmine âittir).
Makamı” denilen yere kadar uğurladı. Hâmid-i Aksarâyî veda
edip yanlarından ayrılınca, hased edenlerin de bulunduğu
topluluğa dönerek; “Hâmideddîn’in arkasından, gözden
kayboluncaya kadar bakınız. Eğer dönüp bizden tarafa
bakarsa, Anadolu’da onun ilminden istifâde ederler. Şayet
bakmazsa, onun ilminden hiçkimse istifâde edemez” buyurdu.
Orada bulunanlar merakla Hâmideddîn’in arkasından
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13 sh. 292
bakmaya başladılar. Bu hâli cenâb-ı Hakkın izniyle anlayan
Hâmid-i Aksarâyî, gözden kaybolmadan önce iki defa
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-10 sh. 309
arkasına baktı. Böylece onların hasedlerini giderdi. Büyük bir
âlim ve veliyy-i kâmil olarak Kayseri’ye döndü.
3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 356
Hâmideddîn hazretleri, Kayseri’de insanlara Allahü teâlânın
Bursa’da kimseye bildirmedi. Hep, halk içinde Hak ile olmağa
emirlerini ve yasaklarını öğretmeye başladı. Talebeleri, ondan
gayret etti.
feyz almağa, hasta kalblerine şifâ olan nasîhatleriyle,
sohbetleriyle şereflenmeğe başladılar. Hâmideddîn, birgün
Somuncu Baba, birgün fırına ekmeklerini sürdü. Pişmesini
çok sevdiği talebelerinden Şücâ-i Karamânî’yi huzûruna
beklerken, yanına Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd Hân’ın dâmâdı
çağırarak; “Ankara’da Nu’mân isminde bir müderris vardır.
Seyyid Emîr Sultan geldi. Elinde bir çömlek vardı. “Selâmün
Onu bulup buraya da’vet ediniz” buyurdu. Şücâ-i Karamânî de
aleyküm baba!” dedi. O da; “Ve aleyküm selâm” diyerek
hocasının emrini yerine getirmek için Ankara’ya gidip, durumu
birbirlerine bakıştılar. Başka hiçbir kelime konuşmadan
bildirdi. Müderris Nu’mân hazretleri; “Bu dâ’vete icabet
tanıştılar. Emîr Sultan, elindeki yemek çömleğini Somuncu
lâzımdır” diyerek, beraberce Kayseri’ye geldiler. Kurban
Baba’ya verip, içindekinin pişirilmesini rica etti. Somuncu
bayramı günü buluştukları için, hocası ona “Bayram” lakabını
Baba, kabı alıp fırının ağzından içeri sürmek istediyse de,
verdi. Müderris Nu’mân, Hâmideddîn hazretlerini görüp
çömleği fırına sokamadı. Bir daha denedi, yine olmayınca,
sohbetlerini dinleyince, onun ne büyük bir âlim ve evliyâ
Emîr Sultan’a döndü ve; “Anladım ki bu çömleği fırına sen
olduğunu anladı. Kısa zamanda pekçok kerâmetlerini de
süreceksin!” dedi. Emîr Sultan; “Peki” diyerek çömleği aldı ve
görünce, daha çok bağlandı. Onun teveccühleri altında
fırının gözünden içeri rahatlıkla sürdü. Fakat fırında hiç ateş
yetişmeğe başladı. Hocasından zâhirî ve bâtınî ilimler
yoktu. Somuncu Baba fırının ağzını kapattıktan sonra;
öğrenerek kısa zamanda büyük mesafeler katetti. Birgün
“Birazdan pişer bekleyiniz” buyurdu. Bir müddet bekledikten
hocası; “Hacı Bayram! Zâhirî ilimleri ve bu ilimlerde yetişmiş
sonra kapak açıldı. Fırında hiç ateş olmadığı hâlde yemeğin
âlimleri ve derecelerini gördün. Bâtınî ilimleri ve bu ilimlerde
piştiğini gören Emîr Sultan, Somuncu Baba’nın büyük
yükselmiş velîleri ve derecelerini de gördün. Hangisini murâd
velîlerden olduğunu anladı. Orada tasavvuf üzerinde bir miktar
edersen onu seç!” buyurdu. Hacı Bayram da, velîlerin yüksek
sohbet ederek dost oldular.
hâllerini görerek, kendisini tasavvufa verdi ve bu yolda daha
yüksek derecelere kavuşmak için çalıştı. Zamanının büyük
velîlerinden oldu.
Yıldırım Bâyezîd Hân, Niğbolu zaferinden sonra Bursa’da Ulu
Câmi’yi yaptırmaya başladı. Câminin inşâsı sırasında, çalışan
işçilerin ekmek ihtiyâcını Somuncu Baba te’min etti. Câminin
Hâmideddîn hazretleri, ma’nevî bir emir üzerine Tebrîz’e gitti.
yapılması bittikten sonra, bir Cum’a günü açılış merasimi
Tebrîz’den de Anadolu’ya gelip, Bursa’ya yerleşti. Hacı
yapılacağı ilân edildi. O gün başta Pâdişâh Yıldırım Bâyezîd
Bayram-ı Velî, sık sık Bursa’ya gelip hocasını ziyâret ederdi.
Hân, dâmâdı büyük âlim ve velî Seyyid Emîr Sultan, Molla
Hâmideddîn hazretleri, Bursa’da bir ümmî gibi hareket edip,
Fenârî hazretleri, ulemâdan pekçok kimse ve Bursalılar Ulu
ilminin varlığını kimseye söylemedi.
Câmi’yi doldurdular. Yıldırım Bâyezîd Hân, câminin açılış
hutbesini okumak üzere Emîr Sultan’a vazîfe verdiğinde, Emîr
Hâmideddîn, Bursa’da bir fırın yaptırdı. Fırınına merkebiyle
Sultan; “Sultânım! Zamanın büyük âlimi burada iken, bizim
dağdan odun getirir, onunla ekmekleri pişirirdi. Ekmek küfesini
hutbe okumamız uygun değildir. Bu câmi-i şerîfin açılış
sırtına alarak; “Somun! Mü’minler somun!” diye söyler,
hutbesini okumaya lâyık olan zât şu kimsedir” diyerek,
geçimini bu yolla sağlardı. Halk, bu fırıncıya “Somuncu Baba”
Somuncu Baba’yı gösterdi. “Şöhret âfettir” hadîs-i şerîfini
der ve onun pişirdiği ekmeğin lezzetine doyamazlardı.
bildiği için, bundan titizlikle kaçınan Somuncu Baba, Pâdişâhın
Somuncu Baba ekmek satmaya başlayınca, herkes peşinden
emri üzerine minbere doğru yürüdü. Emîr Sultan’ın yanına
koşar, ekmeğini kapışırlardı. Somuncu Baba’nın fırını, Molla
gelince; “Ey Emîr’im, niçin böyle yapıp beni ele verdiniz?”
Fenârî Mahallesinde, Ali Paşa Çınarı civarında olup, iki gözlü
dedi. O da; “Senden ileride bir kimse göremediğim için öyle
idi. Fırının bitişiğinde de, ibâdet ettiği bir odası vardı. Odanın
yaptım” cevâbını verdi. Cemâat hayret ederek bu konuşmaları
kıble cihetinde de, nefsini terbiye etmek için kullandığı bir
dinliyor, Somuncu Baba’nın hutbesini merakla bekliyorlardı.
Çilehânesi mevcûd idi. Hâmideddîn hazretleri durumunu
Minbere çıkan Somuncu Baba, öyle bir hutbe irâd etti ki, o
zamana kadar Bursalılar öyle bir hutbeyi hiç işitmemişlerdi.
Bursalılar, ancak bundan sonra Somuncu Baba’nın
çınarın yanında Bursa’ya dönerek, feyizli, bereketli bir şehir
büyüklüğünü anladılar. Somuncu Baba, hutbede; “Ba’zı
olması ve yeşil olarak kalması için duâ etti ve vedâlaşarak
âlimlerin, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrinde müşkilâtı, anlıyamadığı
ayrıldılar. Bursa’da bu çınarın bulunduğu bölgeye “Duâ çınarı”
kısımlar vardır. Onun için bu sûrenin tefsîrini yapalım”
denildi.
buyurarak, Fâtiha sûresinin, yirmi ana ilim üzerine yedi türlü
tefsîrini yaptı. Nice hikmetli sözler beyân eyledi ki, herkes
Bursa’dan ayrılan Somuncu Baba, bugünkü Aksaray iline
hayretinden şaşırıp kaldı. Başta Molla Fenârî hazretleri;
geldi. Burada ömrünün sonuna kadar İslâmiyeti yaymak,
“Somuncu Baba, önce bizim Fâtiha sûresinin tefsîrindeki
Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için uğraştı. Hem
müşkilimizi kerâmet göstererek halletti. Onun büyüklüğüne, bu
zâhirî, hem de bâtınî ilmi ile Aksaraylıların gönüllerinde
yedi çeşit tefsîr, âdil bir şâhiddir. Fâtiha’nın ilk tefsîrini
erişilmesi güç olan mümtaz bir mevkiye erişti. Artık ona
cemâatin hepsi anladı. İkinci tefsîrini bir kısmı anladı, üçüncü
Hâmid-i Aksarâyî denilmeğe başlandı. Hacı Bayram’ı Velî ile
tefsîri anlayanlar çok az idi. Dördüncü ve sonrakileri anlıyanlar
hacca gittiler. Dönüşlerinde, Hacı Bayram’ı kendisine halîfe,
içimizde yok idi” demekten kendini alamadı. Cum’a
vekîl ta’yin etti. İnsanları irşâd etmekle vazîfelendirdi.
namazından sonra bütün cemâat, Somuncu Baba’nın elini
öpmek, duâsını almak istedi. Cemâatin bu arzusunu
kıramayan Hâmid-i Velî hazretleri, kapıda durdu. Ulu Câmi’in
üç kapısından çıkan herkes; “Ben Somuncu Baba’nın elini
öpmekle şereflendim” diyordu. Somuncu Baba, yine kerâmet
göstererek, Allahü teâlânın izniyle her üç kapıda da aynı ânda
bulunarak cemâate elini öptürmüştü.
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri, birgün zirâatla uğraşan
talebelerinden birine bir miktar tohum verdi ve: “Bu tohumların
yarısını, tarlanızın bir kısmına sizin için, yarısını da tarlanızın
bir kısmına bizim için ekiniz” buyurdular. Talebe tohumları ekti.
Ekinlerin yetiştiği mevsimde tarlaya gittiler. Talebenin
tarlasında fevkalâde güzel yetişmiş bir ekin vardı. Diğerinde
hiç ekin bitmemişti. Hâmid-i Velî, talebesine dönerek; “Bu
Namazdan sonra evine giden Hâmid-i Velî’ye, Molla Fenârî;
tarlalardan hangisi bizim, hangisi sizindir?” buyurunca, talebe
“Efendim! Bu günlerde Fâtiha sûresinin tefsîrini yapmak
son derece utandı ve kendi tarlasını göstererek; “Bu tarla
istiyordum. Fakat ba’zı anlıyamadığım yerler var idi. Bu
sizindir efendim” dedi. O da, ekinlere bakarak; “Biz âhıret için
hutbenizle, bilemediğimiz yerleri îzâh etmiş oldunuz.
çalışıyorduk. Acaba hangi günahımızdan dolayı dünyâmız
Medresede hizmetimiz karşılığında kazandığımız beşbin akçe
ma’mûr olmaya başladı?” deyip, üzüntüsünü dile getirdi.
paramız vardır. Şüphesiz helâldir. Kabûl buyurursanız bunları
Hocasının müteessir olduğunu gören talebe, hakîkati
size hediye etmek istiyorum” dedi. O, kabûl etmedi. Bunun
söyleyerek üzüntüsünü giderdi.
üzerine Molla Fenârî, Somuncu Baba’ya; “Talebeniz olmakla
şereflenmek istiyorum” deyince, Somuncu Baba ona teveccüh
ederek duâlarda bulundu. Molla Fenârî’nin, Somuncu
Baba’dan aldığı feyz ile yazdığı tefsîrini bütün âlimler çok
beğenmiş, asırlarca mu’teber bir tefsîr olduğunu
açıklamışlardır.
Yine birgün, yaşlı bir kadın huzûruna gelip; “Efendim! Benim
bir ineğim vardı. Sabahleyin sığırtmaca ineği teslim ettim,
fakat akşam ineğim dönmedi. Çok aradım, ineği bulamadım.
Ne olur derdime çâre olunuz” diye yalvardı. Kadının bu
üzüntüsüne dayanamayan Hâmid-i Velî; “Sen burada bekle.
Biz etrâfı bir araştıralım, bulursak getiririz” buyurdu. Dışarı
Somuncu Baba, durumunun anlaşılması üzerine; “Sırrımız faş
çıkıp, sağa sola araştırma yapmadan, hep bir istikâmette gitti.
oldu, herkes tarafından anlaşıldı” diyerek, Bursa’dan gitmek
Kadın da onu gizliden ta’kibe başladı. Hâmid-i Velî, bugünkü
istedi. Bir sabah erkenden. Gavas Paşa Medresesi’nden
türbesinin bulunduğu yere geldi. Orada ineğin otlamakta
birkaç talebeyi yanına alarak yola çıktı. Somuncu Baba’nın
olduğunu görerek; “Ey mübârek hayvan! Niçin diğer
Bursa’yı terketmekte olduğunu işiten Molla Fenârî, koşarak bir
hayvanlardan geri kaldın da bizi buraya kadar yordun?”
çınarın yanında arkasından yetişti. Gitmeyip Bursa’da kalması
deyince, inek lisâna gelip; “Bugün yavruma süt verecek kadar
için çok yalvardı, ricalarda bulundu ise de kabûl ettiremedi.
karnımı doyuramamıştım. Onun için burada otluyordum” dedi.
Sonunda, Bursalılara duâ etmesini istedi. Somuncu Baba, bu
Bu konuşmaları işiten kadın, Hâmid-i Aksarâyî’nin derecesinin
üstünlüğünü anladı. Onu ençok sevenler arasında oldu.
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri, 815 (m. 1412) senesinde, birgün
Televvün irişür âna,
dostları ve talebeleriyle helâlleşti. İki rek’at namaz kıldıktan
Gehî bedr-ü-hilâl olmaz.
sonra, uzun uzun duâ etti. Sonra Kelime-i şehâdet getirerek
vefât etti. Cenâze namazını Hacı Bayram-ı Velî kıldırdı. Geriye
Bizim bahçedeki güller,
iki erkek çocuk bırakarak, bugünkü türbesinin olduğu yere
Dururlar taze, solmazlar,
defnedildi. Türbesi Aksaray kabristanının ortalarındadır. 1400
Hazân olup dökülmezler,
(m. 1980) senesinden i’tibâren, Aksaraylı Şahin Başer Bey’in
Kış mevsimi bahar olmaz.
gayretleriyle türbesi yeniden onarılarak bugünkü hâle
gelmiştir. Somuncu Baba’nın çilehânesini ve türbesini ziyâret
edenler, rûhâniyetinden fevkalâde feyz ve bereketlere
kavuştuklarını, dünyâyı unuttuklarını söylemişlerdir. Onu
vesile ederek Allahü teâlâya yapılan duâların kabûl olduğunu
da bildirmişlerdir.
Hâmid-i Aksarâyî hazretlerini çok sevenlerden biri şöyle
anlattı: “Aksaray’da me’mûr olarak vazîfe yapıyordum. Bir üst
makama terfim ihtilaflı idi. Şeyh Hâmid-i Velî hazretlerine
gittim. Türbesini ziyâret ederek, ona durumumu anlattım.
Çilehânesinde iki rek’at namaz kıldıktan sonra eve geldim.
Gece rü’yâmda Hâmid-i Velî’yi gördüm. Bana buyurdu ki:
“Evlâdım, hiç üzülme, üst makama geçeceksin. Biz evliyâ
kullar, senin o makama geçtikten sonra, istifâ edip, serbest
olarak İslâmiyete hizmet etmeni, Allahü teâlânın emir ve
Şerbeti aşk için içtik,
Feragat mülküne göçtük,
Yanıp aşkınla tutuştuk,
Bize tahrûk-ü-târ olmaz.
İrelden Şems’in nûruna,
Vücûdun zerreden katre
Ne katre, ayn-ı bahr oldu.
Ona çukur kenar olmaz.
Bırak ey Hâmidâ vârı
Görem dersen sen ol yân,
Görecek ol tecellâyı,
Ondan üstün kemâl olmaz.
***
yasaklarını insanlara bildirmeni arzu ediyoruz” buyurdu.
Hakîkaten, kısa bir zaman sonra bir üst makama geçme emri
Senden dolu iki cihan,
geldi ve istifâmı vererek İslâmiyete hizmet etmeye çalıştım.”
Oldum Zuhurunda nihân.
Ger bulmayam seni ayan,
Hâmid-i Aksarâyî hazretlerinin okuduğu kasideler,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Aksaraylıların dillerinde dolaşmaktadır. Bunlardan ba’zıları
şöyledir:
Şol gün ki mîzân kurula,
Hak huzûrunda durula,
Biz ol âşık yiğitleriz,
Hizmetçi nâra sürüle,
Akıl, rüşd bize yâr olmaz.
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Mey-i aşk ile sermestiz,
Bizler asla sarhoş olmaz.
Ağlarım işte zar ile,
Eyvah kaldım eller ile,
Diriyiz dâim ölmeyiz,
Tanışmadım sen yâr ile,
Karanlıkta hiç kalmayız,
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Çürüyüp toprak olmayız,
Bize gece gündüz olmaz.
Hâmidî’nin gözü yaşı,
Doldurur dağ ile taşı,
Bizim illerde ay ve gün,
Bilmem nidem garîb başı,
Sebat üzre durur dâim.
Yâ Rab n’ola hâlim benim?
Hâmid-i Aksarâyî hazretleri hakkında yazılan ba’zı kasideler
de şöyledir:
Geldi Hâmid çü verdi Rûm’a ziya
HAMZA KARAMÂNÎ (Hamza Mahmûd)
Ölü kalbi diriltip etti ihya.
Hacı Bayram’a ândan oldu nazar,
Fâtih Sultan Mehmed Hân devri tefsîr âlimlerinden. İsmi,
Her kim âna erişti buldu rehâ.
Hamza bin Mahmûd el-Karamânî’dir. Lakabı Nûreddîn’dir.
Kaynaklarda doğum târihi bildirilmeyen Karamânî, 871 (m.
Sa’îd-i nûr cezbesiyle sunup,
1468) yılında vefât etti.
Câm-ı aşkı içirdi verdi safa.
Pertev-i nûr cezbesiyle ol er,
Asrının âlimlerinden, tefsîr, hadîs ve diğer dînî ilimleri tahsil
Ölü kalbi diriltip etti ihya.
etti. Din bilgileri ve fen bilgilerinin her birinde yüksek
derecelere erişti. İlminin çokluğu ile temayüz ederek
Bursa’dadır şimdi iki gözlü fırının,
akranlarından öne geçti, ömrünü, ders okutup talebe
Bismillah diyerek hamuru yoğurun,
yetiştirerek, fetvâ vererek, kitap yazarak geçirdi. Karaman’da
Elin değdikçe bereketlenir hamurun,
müderrislik ve müftîlik vazîfesinde bulundu.
Piştikçe lezzetlenir o güzel somunun.
Allâme Kâdı Beydâvî’nin “Envâr-üt-Tenzîl” adındaki tefsîrine
Küfelere koyarak yüklenirsin sırtına,
haşiye yazdı. Haşiyesine “Takşîr-üt-Tefsîr” adını verdi. Bu
Ulu Câmi önünden inersin sahaflara
haşiye, âlimler arasında makbûl tutulmuştur. Karaman’da
Somunlar, mü’minler! dersin Bursa halkına,
vefât etti, oraya defnedildi.
Âhıreti düşünüp yersin helâl lokma.
Fâtiha’yı yedi tefsîr edip açarsın,
Ulu Câmi içinde hikmetler saçarsın,
Hacı Bayram-ı Velî’nin de hocasısın,
Ârif-i billahsın, kutubsun, evliyâsın.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 81
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 120
3) El-Fevâid-ül-Behiyye sh. 69
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 74
4) Keşf-üz-zünûn sh. 190
2) Tâc-üt-Tevârih cild-2, sh. 425
3) Nefehât-ül-üns sh. 683
4) Aşıkpaşazâde Târihi sh. 201
5) Semerât-ül-fuâd sh. 7
HASEN BİN ABDÜRRAHMÂN ES-SEKKÂF
Tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Abdürrahmân esSekkâf olup, Yemen diyârında bulunan Terim beldesinde
yaşamıştır. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 813 (m. 1410)
6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1008
senesinde Terim beldesinde vefât etti. Zamanındaki evliyânın
büyüklerinden olan Hasen Sekkâfın baba ve dedeleri de
7) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 54
8) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 72
kendisi gibi âlim ve evliyâ zâtlar idi.
Hasen Sekkâf zamanında bulunan büyük âlimlerin derslerinde
uzun müddet geçti. Hasen Sekkâf hazretleri vefât etti. Hanımı
bulundu. Babası da büyük âlimlerden olduğu için, kısa
da o zât ile evlendi. Senelerce önce söylediği söz, böylece
zamanda yetişip meşhûr oldu. İsmi, her tarafta söylenmeye
gerçekleşmiş oldu.
başlandı. Herkes tarafından sevilirdi. Çok kerâmetleri
görülmüştür.
Hasen Sekkâfın talebelerinden Abdürrahmân el Hatîb şöyle
anlatır: “Ben Hasen Sekkâfın sohbetlerinde ilk bulunduğum
Büyüklük ve evliyâlık hâlleri ve kerâmetleri, daha çocuk yaşta
zamanlar, konuşmalarda geçen ba’zı mevzûları
iken kendisinde görülmeye başlanan Hasen Sekkâfın, bir
anlıyamazdım. Hattâ bir ara dersleri bırakmayı bile düşündüm.
menkıbesi şöyle anlatılır: “Hasen Sekkâf çocuk iken,
Nasıl olsa birşey anlıyamıyorum, en iyisi ömrümü
arkadaşları ile birlikte ormana gitmişlerdi. Ormanda farkında
harcamıyayım dedim. Bu düşünceler içinde iken, bir akşam
olmadan yollarını kaybedip, köylerinden uzaklaştılar. Bütün
sohbette bana; “Bir sıkıntınız mı vardır? Kalbinizde olanları
uğraşmalarına rağmen yollarını bulamadılar. Yanlarında
lütfen bana söyleyin, çekinmeyin” dedi. Ben de düşündüklerimi
bulunan azıkları da bitmişti. Açlık ve susuzluktan adım
ona arz ettim. Bunun üzerine bana; “Kalbinize böyle
atamıyacak hâle gelip, bir yere çöktüler. Ba’zıları ayağa
düşünceler geldiğinde bize haber verin. Kendi başınıza karar
kalkamıyorlardı. Yürüyebilecek durumda olanlar da, diğerlerini
vermeyin. Kendi kendine karar veren helak olur” buyurdu. Ben
bırakıp gidemiyorlardı. Bu sırada Hasen bin Abdürrahmân, bir
de tövbe ettim. Hâlimi düzeltmeye, kalbimi toparlamaya
ara arkadaşlarının bulunduğu yerden kayboldu. Biraz sonra
çalıştım. Bundan sonra sohbetleri bana zor ve ağır gelmedi.
elinde bir tepsi hurma ile geri geldi. Çocuklar, onun hurmaları
Konuştuğu mes’eleleri çabuk kavramaya başladım.”
nereden getirdiğini anlıyamadılar. Hurmaları yiyen çocuklar,
yürüyebilecek duruma geldiklerinde; “Şimdi de yolu
Yine Abdürrahmân el-Hatîb anlatır: “Bir sene hac mevsiminde,
çıkartamayız. Ne yapacağız?” diye endişelenmeye başladılar.
gönlüme hacca gitmek arzusu geldi ve bu arzu bende çok
Bunun üzerine Hasen Sekkâf; “Benim arkamdan gelin,
şiddetlendi. Bu sırada, tanımadığım bir şahıs yanıma geldi.
inşâallah köyümüze kolaylıkla ulaşırız” dedi. Çocuklar kabûl
Seccadesini yere serdi. “Bunun üzerine gel” dedi. Ben de
edip onun arkasına düştüler, bir zaman sonra köylerine
seccadenin üzerine geldim. Bir ânda kendimi Mekke-i
ulaştılar. Çocuklar, o kadar uzak mesafeyi, bu kadar kısa
mükerremede buldum. Hac vazîfelerini yerine getirmeye
zamanda nasıl yürüyebildiklerini anlayamadılar.”
başladım. Arafat’ta vakfeye durduğumda, kalabalık arasında
hocam Hasen Sekkâf’ı gördüm. Benim gelişim, aniden ve hiç
Hasen bin Abdürrahmân’ın, bir kimseye sekiz altın borcu
anlıyamadığım bir şekilde olduğundan, hocama haber
vardı. Birgün, alacaklı olan kimse alacağını istedi. O ânda da
verememiştim. Bunun için kendisini orada görünce mahcub
Hasen Sekkâf’ın sâdece beş altını vardı. O da kızkardeşi
oldum ve hiç bir şey söyleyemedim. Kendimi ondan gizledim.
Zeyneb’de emânet olarak duruyordu. Ondan beş altını aldı. Bir
Beni görmesin diye başka tarafa gittim. Hac vazîfesini
kese içinde getirip, alacaklıya verdi. Alacaklı, verilen altınları
bitirdikten sonra, kendi kendime; “Ben şimdi buradan Terim
saydı. Kesenin içinde sekiz altın vardı. Tamam olduğunu
beldesine nasıl gideceğim? Aradaki mesafe çok fazla” diyerek
söyleyip gitti.
endişelenmeye başladığımda, yine, hacca gelmeme vesile
olan zâtı gördüm. Seccadesini yere serip, bana; “Haydi gel”
Rivâyet edilir ki, birgün Hasen Sekkâfın evine kardeşinin oğlu
dedi. Seccadenin üzerine geldim. Allahü teâlânın izni ile, yine
Muhammed gelmişti. Bir müddet sohbetten sonra, Hasen
bir ânda memleketime geldim.
Sekkâf kalkıp hanımının bulunduğu odaya geçerek, hanımına;
“Haydi, zevcin için yemek hazırla dedi. Hanımı hayretle;
Hocamın yanına vardığımda, beni görür görmez tebessüm
“Benim zevcim ne demek? Benim zevcim sensin. Niçin başka
edip; “Ey hacı! Haccın mübârek olsun. Gel bize hacdan anlat!”
bir zevcim varmış gibi söylüyorsun?” deyince, Hasen Sekkâf
buyurdu. Ben çok mahcub bir hâlde durdum ve hiç bir şey
hazretleri buyurdu ki: “Benim vefâtımdan sonra sen, bu
konuşamadım. Benim mahcubiyetimi anlayıp, kendisi
(kardeşim oğlu Muhammed ismindeki) zât ile evlenirsin.”
konuşmaya, sohbete devam etti. Ben daha sonra gizlice
Hanımı birşey demeyip sustu. Bu hâdiseden sonra, aradan
araştırdım. Hocam o sene zâhiren hacca gitmemişti.
Terîm’den ayrılmamıştı. Fakat ben de kendisini orada
gördüğüme göre, anladım ki, hocam kerâmet olarak her iki
yerde de bulunmuştu ve insanlar da bunu farkedememişlerdi.
1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 399
Birgün hocamız ile yalnız olarak başbaşa kaldığımızda, hacca
nasıl gidip geldiğimi kendisine anlattım. “Peki sen Arafat’ta
niçin bizden saklandın?” dedi. Ben de sebebini arzettim.
Bunun üzerine bana buyurdu ki: “Seni Terîm’den Mekke’ye ve
oradan da geri Terîm’e getiren şahıs bizim halîfelerimizden idi.
Seni çok sevdiğimiz için onu biz gönderdik. O seccadeyi de
ona biz vermiştik.” Sonra bir seccade çıkardı. Baktım, bizim
giderken ve gelirken üzerinde bulunduğumuz seccade idi.
Bütün bunları, hocamın kerâmetleri olduğunu anladım.”
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf, birgün, evliyâdan
Muhammed bin Hakem ismindeki bir zâtın kabrini ziyâret
etmişti. Yanında da talebelerinden Abdullah bin Muhammed
isminde birisi vardı. Bu talebe Hasen bin Abdurrahmân’dan,
Muhammed bin Hakem’in rûhâniyetinin kabrinden kendilerine
keşfolmasını, gösterilmesini istedi. O da kabûl etti. Bu sırada,
Muhammed bin Hakem’in kabrinden güneş misâli bir nûr çıktı.
Bu nûrun heybeti ile aklı başından giden talebe, bayılarak yere
düştü. Evine götürüldü. Üç gün o hâlde kaldı. Üçüncü gün
Hasen Sekkâf hazretleri o talebenin evine gitti. Şifâ için ba’zı
âyet-i kerîmeler okuyup duâ etti. O talebe, bundan sonra
kendine gelebildi.
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf hazretleri, sıcak bir yaz
günü sabahı, talebelerinden Ali bin Sa’îd er-Rahîle ile Terîm’in
dışında bulunan kabristanı ziyârete gitmişlerdi. Öğleye yakın
zamana kadar orada kaldılar. Dönüşlerinde hava çok sıcak idi.
Yerde bulunan kumlar kızmıştı. Kızgın kumların harareti
insanın yüzüne vuruyor, baygınlık veriyordu. Ali bin Sa’îd,
fazla sıcağın harareti ile bayılıp düşecek gibi oldu. Yürümeye
takati kalmamıştı. Hocasına da birşey söyleyemiyordu. Onun
bu hâlini anlayan Hasen Sekkâf; “Ayağını, benim ayağımı
koyduğum yere koy. İzlerime basarak yürü” buyurdu. Bundan
sonra o şekilde yürüyen talebe, hiç sıcaklık hissetmedi.
Hasen bin Abdürrahmân es-Sekkâf hazretlerinin bunlar gibi
daha nice kerâmetleri vardır. Çok talebe yetiştirdi. Birçok
kimsenin hidâyete kavuşmasına, doğru yolu bulmasına vesile
oldu.
HASEN ÇELEBİ
Kelâm, usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Hasen
Çelebi bin Muhammed Şah bin Hamza bin Muhammed bin
Muhammed’dir. Anadolu’da yetiştiği için Rûmî nisbetiyle
anılmaktadır. Lakabı Bedreddîn olup, İbn-i Fenârî diye
tanınmaktadır. Meşhûr âlim Molla Fenârî’nin torunlarındandır.
840 (m. 1436) senesinde doğdu. 886 (m. 1481) senesinde
Bursa’da vefât etti.
Zamanındaki meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Molla
Fahreddîn, Molla Ali Tûsî ve Molla Hüsrev bu âlimlerdendir.
Kelâm, me’ânî, Arabca, usûl-i fıkıh ve aklî ilimlerde büyük âlim
olana kadar, ilim öğrenmeye devam etti. Bu âlimlerle beraber,
babasından da ilim öğrendi. Hattâ, ençok babasından istifâde
ettiği söylenir. Edirne’de Halebiyye Medresesi’nde müderris
iken, amcasının oğlu Ali Fenârî, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın
kadıaskeri idi. Ondan; Mısır’a gidip, “Mugn-il-Lebîb” kitabını
Magribli bir âlimden okumak için Sultan’dan izin istemesini rica
etti. Mısır’da bulunan bir âlimin, Mugn-il-Lebîb kitabını çok iyi
bildiğini duymuştu. Hasen Çelebi, Telvîh kitabına bir haşiye
yazmıştı. Fâtih henüz hayatta iken, kitabını Fâtih’in oğlu İkinci
Bâyezîd’e atfetmişti. Bu yüzden Fâtih, Hasen Çelebi’ye biraz
kırgın idi. Mısır’a gitmek için izin isteyince; “Madem ki, o kadar
aklına koydu, o hâlde gitsin” diye izin verdi. Müderrisliği
bırakıp, talebeliği istemesine şaşırmıştı.
Hasen Çelebi, Fâtih Sultan Mehmed’den izin alınca, Mısır’a
gitti. Mugn-il-Lebîb kitabının tamâmını Magribli o âlimden
yazdı. Daha sonra yazdıklarını bu âlimin huzûrunda baştan
sona okudu. Kitapta gerekli düzeltmeleri ve incelemeleri
yaptılar. Magribli âlim, bu kitabın baş tarafına, Hasen Çelebi
için icâzet yazdı. Yine Mısır’da İbn-i Hacer’in bir talebesinden
Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Sahîh-i Buhârî’yi okutmak ve hadîs-i
şerîf öğretmek için icâzet aldı. 870 (m. 1465) senesinde
Şam’a gitti. Buradan Hicaz’a giden kâfile ile hacca gitti. Birkaç
defa Kâhire’ye gittiği de bildirilmektedir.
Tekrar Anadolu’ya dönünce, Mısır’da yazdığı Mugn-il-Lebîb
Hâşiyetü alel-Mutavvel, 3-Hâşiye-tü alâ hâşiyet-il-Keşşâf li,
şerhini Sultan Mehmed Hân’a gönderdi. Sultan, bu kitabı
seyyîd Şerîf, 4-Hâşiyetü alâ şerh-il-Mevâkıf, 5-Hâşiyet-üt-
inceleyince çok beğendi. Hasen Çelebi’ye olan kırgınlığı geçti,
telvîh, 6-Ta’lîkatü alâ dürer-il-hukkâm.
ilmini takdîr ederek, İznik Medresesi’nin müderrisliğini ona
verdi. Daha sonra da Sahn-ı semân medreselerinden birine
müderris ta’yin etti. Hasen Çelebi, medresenin bir odasında
kalırdı. Beş vakit namazı câmide kılardı. Medresede dersini
bitirdikten sonra, Kâdızâde’nin medresesine gider, onu ziyâret
ederdi. Ertesi gün de Kâdızâde onun yanına gelirdi. Birbirlerini
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 213
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 324, 325
çok severlerdi. Bu ziyâretleri devamlı yaparlar ve her işlerinde
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 204,
yardımlaşırlardı. Sultan Bâyezîd Hân’ın padişahlığı
205
zamanında, günlük seksen akçe maaşla Bursa Medresesi’ne
müderris olarak ta’yin edildi, ölünceye kadar burada yaşadı.
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 64
Âlim, fazilet sahibi, sâlih bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Sert
5) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 127
elbise giyer, alçak gönüllülüğünden hayvana binmezdi. Miskin
ve fakirleri, Allah adamlarını severdi. Tasavvuf ehli âlimlerle
6) Et-Tabakât-üs-seniyye cild-3, sh. 109, 110, 111
sohbet ederdi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmişti.
7) Keşf-üz-zünûn sh. 350, 474, 496, 1199, 1479, 1891, 2022
Medresede iken yardımcısı olan Seyyid Çelebi anlatır: “Birgün
seher vakti beni istedi. Odasının kapısında şiddetli şekilde
ağlama sesleri duydum. Bu duruma çok şaşırdım. Başına
büyük bir musibet geldiğini zannettim. Kapıyı çaldım, içeri girip
selâm verdim. Oturmamı emretti. Ben de oturdum ve
ağlamasının sebebini sordum. “Gecenin üçte birinden sonra,
üzülmek için bir sebep bulamıyorum diye hatırıma geldi” dedi.
Bununla ne demek istediğini sordum. “Üç aydır bize dünyalık
bir zarar gelmedi. Âlimler demişlerdir ki: “Dünyâ malından
zarar görmeyen âhıretten zarar ediyor demektir. Çünkü zarar
âhırete yönelince, dünyalık şeyleri terkeder.” Bunun için,
HASEN EBRİKÂN
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Mahlûf bin Mes’ûd
bin Sa’d el-Müzîlî er-Râşidî olup, künyesi Ebû Ali’dir. Doğum
târihi ve yeri bilinmemektedir. Teni esmer olduğu için, o
beldenin lisânında Ebrikân denilmiştir. 807 (m. 1404) senesi
Şevval ayının sonlarında Cezayir’in Tilmsân bölgesinde vefât
etti.
âhıret işlerinde zarar ediyorum korkusuyla ağladım” diye
cevap verdi. O ânda hizmetçilerden biri içeri girdi. Çok
Hasen Ebrikân, büyük âlim Masnûdî İbni Merzûk el-Hafîd’den
üzgündü. Hizmetçiye üzüntüsünün sebebini sordu. Hizmetçi
ilim öğrendi. Babasının vefâtından sonra, başka beldelere gitti.
şöyle cevap verdi: “Bana filân işi görmemi emretmiştiniz. Ben
Oralarda uzun müddet kaldı. Tahsilinin çoğunu Câbiye’de,
de sizin beyaz katırınıza bindim. Yolda katır düştü, öldü.”
Abdürrahmân Vaglisî ve talebesi olan âlimlerden tamamladı.
Hasen Çelebi bunu duyunca; “Allahü teâlâya hamd olsun.
Anadolu’da Ebû Abdullah Merrâkû-şî’den de ilim öğrendi.
Bana dünyâ zararı verdi” diye hamd etti. “Bu haberi bana sen
müjdeledin ey hizmetçi (köle)! Ben de seni Allah rızâsı için
Hasen Ebrikân, hac farizasını yerine getirmek için Mekke-i
azâd ettim” dedi.
mükerremeye gitti. Mekke’de beş sene kaldı. Hasen Ebrikân
Mekke’den dönünce, Tilmsân’a yerleşti. Burada İbrâhim
Hasen Çelebi, birçok eser yazdı. Bunlar âlimler arasında
Masmûdî ile görüştü. Yahyâ Metgari’nin yanında ilim tahsil
makbûl ve mu’teber tutulurdu. Kitapları, talebe ve
etti. Hasen Ebrikân, Hûfi’nin ferâiz kitabını Îsâ Emziyâ’nın
müderrislerin elinden düşmezdi. Ba’zıları şunlardır: 1-Şerhu
yanında okudu. Bu ferâiz kitabı üzerinde ba’zı açıklamalar
Sadr-uş-şerî’ai sânî li vikâyet-ir-rivâye fî mesâil-il-hidâye, 2-
yaptı. Ferâiz, hesâb ve fıkıh ilimlerinde söz sahibi oldu. İbn-i
yeri ve yatağı hazırladıktan sonra, Hasen Ebrikân’dan oraya
Mâlik’in Elfiye’sini güzel bir şekilde okudu. Bunu okurken,
geçmesini istediler. O da onların bu sözüne muvafakat
Mekûdî’nin Elfiye şerhini mütâlâa etmekle yetindi.
ederek, hazırladıkları geniş odaya ve yumuşak yatağa, onların
yardımı ile geçti. Çünkü, kendi başına geçebilecek durumda
Hasen Ebrikân’ın nakilleri sağlam, anlayışı çok yüksek idi.
değildi. O gece orada kaldı. Ertesi gün çoluk-çocuğuna ve
Gelişigüzel söylemezdi. Anlattıklarını karıştırmazdı. İlme ve
akrabalarına üzülerek; “Beni eski odama ve sert yatağıma
ilim sahiblerine çok hürmet ederdi. O ders okuturken, kimse
götürün. Çünkü dün gece, nefsim yatağın yumuşaklığını
konuşmazdı. Talebelerin hiçbiri sağa-sola bakmazdı.
hissetti. Ömrümün sonunda beni, hayâtım boyunca
Kendisinden Tensî, Ali Tâlûtî ve üvey kardeşi Sünûsî ve birçok
kendisinden kaçtığım dünyâ evine koydunuz” dedi. Bunun
âlim ilim öğrendi. Büyük âlim Sünûsî, Hasen Ebrikân’ın
üzerine onu hemen eski odasına götürdüler ve sert yatağa
yanında kalıp, ondan çok istifâde etti.
yatırdılar.
Kardeşi Sünûsî, onun hakkında şöyle demektedir; “Çok âlim
Hasen Ebrikân’ın vera’ı da çoktu. O, günahlardan çok
ve evliyâ gördüm. Fakat, hocam ve ağabeyim Hasen Ebrikân
sakınırdı. Yakınlarından birisinin haramlardan sakınma
gibisini görmedim. O, Allahü teâlânın rızâsının olduğu işlerde
husûsunda gevşek davrandığı haberi ona ulaşınca; “Kur’ân-ı
kınayanın kınamasından korkmazdı. Gülmez, sâdece
kerîm okuyan, Allahü teâlânın ve Resûlullahın ( aleyhisselâm )
tebessüm ederdi. Müslümanlara çok merhametli ve şefkatli idi.
emirlerini dinliyen kimseden günah sâdır olması çok garip ve
Onların sevinmesi ile sevinir, üzülmesi ile üzülürdü. Allahü
şaşılacak bir iştir” buyurdu.
teâlâyı devamlı zikreder, bu husûsta asla gevşeklik
göstermezdi. Büyük-küçük herkes, ona hürmet ederdi. İbn-i
Hasen Ebrikân, akşam ile yatsı arasını ihyâ ederdi. Buna hiç
Mâlik’in Elfiye’sini ve İbn-i Hâcib’in muhtasarını okuturken,
ara vermeden ve gevşeklik göstermeden devam ederdi.
derslerinde ben de bulundum. O, dersi, dinliyenler
Allahü teâlâyı zikre, özellikle Kur’ân-ı kerîm okumaya çok
anlayıncaya kadar anlatırdı. Önce mes’eleyi ana hatlarıyla
önem verirdi. O, sâdece Kur’ân-ı kerîmi okumakla yetinmez,
anlatırdı. Sonra o mes’ele ile alâkalı olarak şerhlerden nakiller
aynı zamanda Kur’ân-ı kerîmi yazarak da bir senede hatim
yapardı. Sonra kendi söyleyecekleri varsa onları söyler, sonra
ederdi. Bu hâline, vefâtına kadar devam etti.
meşhûr kaynak ve geniş kitaplardan nakiller yapardı. Böylece
mes’elenin anlaşılmasını ve tahkîkini te’min etmiş olurdu.
Hasen bin Mahlûf, mes’eleler hakkında derinlemesine tetkik
Onun derslerine büyük âlimler gelirdi. Onun nakillerini ve
ve tahkîk yapmadan konuşmazdı. Hattâ birçok âlim, o zaman
zekâsını takdîr ederlerdi. Muhammed bin Abbâs, Muhammed
onun fıkıh ilmindeki bu tetkik ve tahkîkini başkasında
bin Accâr, Süleymân Buzeydî ve birçok âlim bunlardandır.”
görmediklerini söylemişlerdir. O, mes’eleyi iyice tetkik
etmedikçe, ne bir sözü tasdîk eder, ne de gelişigüzel bir söz
Hasen Ebrikân, ana-babasına ve akrabâlarına çok iyilik
söylerdi.
ederdi. Annesine hürmeti çok ileri seviyeye ulaşmıştı. Annesi
vefât ettikten sonra, onun eşyâlarını sakladı. Bu husûsta şöyle
Zamanının âlimlerinden Muhammed bin Abbâs onun
buyurdu: “Hayır ve bereketi, ancak ana-babaya ve hocaya
meclisine gelip, ilmî mes’eleler üzerindeki tahkîkini ve tetkikini
iyilikte gördüm.” O bununla, Allahü teâlânın ebeveyne itaat
görünce, çok beğenip, onun büyük bir âlim ve kâmil bir zât
etme emrini de yerine getirmiş oluyordu.
olduğunu söyledi, ibâdet, tâat ve vilâyet sahibleri onun yanına
gelmiş olsalar, onun hâllerini kabûl ederlerdi. Çünkü onlar, onu
Hasen Ebrikân’ın zühdü pekçok idi. Çok az bir yemekle
bu husûslarda kendilerinden daha üstün bulurlardı. Sultan ve
yetinirdi. Gündüzleri oruç tutar, geceleri ibâdet ederdi. Gece
makam sahibi kimseler ona gelmiş olsalardı, Allahü teâlânın
ve gündüz çok az uyurdu. Sâdece ölüm hastalığında yatağa
ona lütfettiği heybet ve yüksekliği görerek, kendilerini onun
yatmıştır. Vefâtına yakın, çocukları, akrabaları, hem yeri dar,
yanında pek küçük görürlerdi.
hem de yattığı yatak sert olduğu için, ona geniş bir yer ve
yumuşak bir yatak yapmaya karar verdiler. Karar verdikleri
Birgün büyük âlim Muhammed bin Abbâs, Hûncî’nin “Cemel”
bir ifâde ile; “Bu köy, kıyâmete kadar asla ma’mûr olmaz” dedi.
adlı eserini okuturken, Hasen Ebrikân’ın hizmetinde
Ben Hasen Ebrikân’a doğru baktım. “Doğru söylüyor” buyurdu.
bulunanlardan birisi bir mes’ele sormaya geldi. Bunun üzerine
Muhammed bin Abbâs ona; “Biz bunları Hasen Ebrikân’dan
İbrâhim bin Reddân isminde, büyüklerden bir zât şöyle anlattı:
soruyoruz, ondan öğreniyoruz” diyerek, Hasen Ebrikân’ı çok
“Hacca giderken, yolda birkaç kişi bineğimi elimden almak
güzel vasfeyledi.
istiyorlardı. Hâlbuki binek bana çok lâzımdı. Binek olmadan
yola devam etmem çok zordu. Bunun üzerine, hocam Hasen
Sünûsî yanına girince, ona tebessüm eder ve ona; “Allahü
Ebrikân’dan yardım istedim. O ânda hocamı karşımda
teâlâ seni müttekî âlimlerden eylesin” diye duâ ederdi.
gördüm. Elimden bineğimi almak istiyenlere yüksek sesle
bağırdı. Onlar korkarak, bineğimi almaktan vazgeçtiler.
Hasen Ebrikân’ın pekçok kerâmetleri görülmüştür. Bunlardan
Hocam, bir süre benimle Hicaz istikâmetine doğru yolculuk
bir kısmını, büyük âlim Sünûsî ile kardeşi Ali nakletmiştir.
yaptı. Sonra bir ânda gözden kayboldu.”
Menkıbelerinden ba’zıları şunlardır:
Ahmed bin Ya’kûb isminde bir zât şöyle anlattı: “Sultan beni
Hasen Ebrikân, birgün sahrada abdest alıyordu. Bu sırada
hapsetmişti. Bunun üzerine ben duâlarımda, hocam Hasen
büyük bir aslan ona doğru geldi ve yakınında bir yere çöktü.
Ebrikân’dan yardım istiyordum. Bir gece rü’yâmda Hasen
Hasen Ebrikân abdestini bitirince, aslana doğru yönelip; “...
Ebrikân’ı gördüm. Yanıma gelip, beni hapishâneden çıkardı.
Bak ki, şekil verenlerin en güzeli olan Allahın şânı ne kadar
Benimle beraber Sultan Ebû Fâris’in yanına gitti. Sultan’ın
yücedir” meâlindeki Mü’minûn sûresi ondördüncü âyet-i
yanında ba’zı kimseler vardı. Ben onları tanıyordum. Hasen
kerîmesinin son kısmını üç defa okudu. Aslan, onun
Ebrikân, Sultân’a; “Senin bununla ne işin var? Onu serbest
karşısında, hayasından başını eğen birisi gibi duruyordu.
bırak” deyince, Sultan; “Onu serbest bıraktım” dedi. Uykudan
Sonra aslan, kalkıp oradan ayrıldı.
uyanınca, yanımda bulunan arkadaşıma; “Bugün ben
Sa’îd bin Abdülhamîd Asnûnî şöyle anlattı: “Sıcak bir günde,
hocam Hasen Ebrikân’ın huzûruna girmiştim. Büyük bir
yorgunluk içerisinde görünüyordu. Vücûdunda terler vardı.
Bana; “Şu içerisinde bulunduğum yorgunluk niçindir biliyor
musun?” dedi. Ben; “Bilmiyorum” dedim. Bunun üzerine bana;
“Az önce burada oturuyordum. O sırada şeytan asıl sûretinde
yanımıza girdi. Ben ona doğru kalkınca, önümden kaçmaya
başladı. Ben, ezân-ı Muhammedî okuyarak onu kovalıyordum.
Bir müddet onu kovaladım. Sonra kayboldu. Onun için bu
hâldeyim” dedi.
Sünûsî anlatır: “Hocam, ağabeyim Hasen Ebrikân ile beraber
şark taraflarından geliyorduk. Yolda, Cum’a isminde bir köye
rastladık. Harabe bir hâlde idi. Halkı Tilmsân’a yerleşmişlerdi.
Hatırımdan, bu köyü ta’mir edip yeniden kurmak geçti. Allahü
teâlânın bu belde ahâlisini azâbla nasıl cezalandırdığını görüp
ibret almak için köye girdik. Bu sırada bize doğru gelen bir
kedi gördüm. Yakınımıza gelip oturdu. Bitkin bir hâli vardı. Bu
arada ben kendi kendime; acaba bu köy tekrar ma’mûr hâle
gelir mi? diye düşünürken, o kedi başını kaldırdı, gayet güzel
çıkıyorum” dedim. O da; “Nasıl biliyorsun?” diye sordu. Ben;
“Hocam Hasen Ebrikân beni serbest bıraktı” deyip, rü’yâmı
ona anlattım. Aradan birkaç saat geçtikten sonra, ismimle
çağırıldım ve Sultan’ın yanına çıkarıldım. Onu rü’yâda
gördüğüm şekilde buldum. Yanında rü’yâda, gördüğüm
kimseler vardı. Sultan bana; “Dün gece gördüğüm rü’yâmda,
hocam Hasen Ebrikân seni serbest bıraktı. Selâmetle git”
dedi. Sâlimen ve hocamın bereketiyle hapis hayâtından
kurtulmuş oldum.”
Önde gelen talebelerinden Ahmed Hüseynî şöyle anlattı:
“Hocam Hasen Ebrikân’ı tanımadan önce, servetim ve malım
çok idi. Birgün Sultan Abdülvâhid bana, hem para cezası
verdi. Hem de hapis edilmemi emretti. Hiçbir suçum yoktu. O
zaman ben Hasen Ebrikân’ı tanımıyordum. Çünkü daha o
sıralar, Hasen Ebrikân meşhûr olmamıştı. Ancak, dâmâdım
âlim birisi olup, onun meclisine devam eder ve yanında ders
okurdu. Onun için, benim durumumu Hasen Ebrikân’a arz etti.
Bundan sonrasını dâmâdım şöyle anlattı: “Hasen Ebrikân,
kayınpederimin işinin üzerinde durdu. Büyük câmiye gitti.
Orada, ders veren ve Sultan’ın imamlığını yapan zâtla
görüştü. Ona kayınpederimin durumunu anlatıp, Sultân’a
söyleyip, onun hapisten çıkarılmasını istedi. Bunun üzerine
bana bağırdı. Ağzı bozuk birisi idi. Bana; “Sultan seni
Sultan’ın İmâmı olan zât, Hasen Ebrikân’a; “Efendim! Sultan
çağırıyor. Sen ise gidiyorsun” dedi. Ben hemen korkarak
sert birisidir. Ancak böyle bir teklifi, zât-ı âlinizin ismini
döndüm. Sultan bana; “Seni Allah için serbest bıraktım. Bunu
söyliyerek yaparsam daha münâsip olur” dedi. O zaman
Allahü teâlâdan bil” dedi. Sonra yanındakilere dönüp; “Bunu
Hasen Ebrikân ona; “Nasıl istersen öyle yap” dedi. Bunun
niçin serbest bıraktığımı biliyor musunuz?” dedi. Onlar; “Hayır
üzerine o zât, o gün Sultan’ın yanına girdi ve şöyle dedi:
bilmiyoruz” dediler. Bunun üzerine Sultan kolunu açtı.
“Burada sâlih bir zât var. Hüseynî denen şahsı, Allah için
Kolundan, kınında bulunan çok sağlam ve keskin bir bıçak
serbest bırakman için beni sana gönderdi” dedi. Sultan ona;
çıkardı ve bize gösterdi; “Eğer Allahü teâlânın lütuf ve ihsânı
“O zât kimdir?” diye sordu. Sultan’ın İmâmı şöyle cevap verdi:
olmasa idi. Şimdi ben aranızda yoktum” dedi ve bunu şöyle
“O, sâlih birisidir. Ona Hasen Ebrikân denir” deyince, Sultan;
açıkladı: “Cum’a namazında secdeye vardığımda, bu bıçak
“Şu Zir kapısında oturan zâtı mı diyorsun?” dedi. İmâm olan
kolumdaki kınından çıktı. Sanki birisi, onu kolumdaki kınından
zât; “Evet, odur” dedi. Fakat Sultan; “Ona saçları adedince
çıkarmış, boynumu ve bütün damarlanmı kesmek için onu
dayak attırmaya ve beşyüz dinar ceza almaya yemîn ettim”
bana doğru çevirmişti. Fakat bu sırada Allahü teâlâ, lütuf ve
dedi. Sultân’ın İmâmı bunları duyunca, böyle bir işe
ihsânı ile onu benden çevirdi. Allahü teâlâ o ânda kalbime,
karıştığından dolayı çok pişman oldu. Sonra Sultân’ın
hapisteki o şahıs ve o sâlih zâtın onun hakkında ricada
yanından çıktı. Hüseynî, beyaz, ince tabiatlı bir zât idi. Bir tek
bulunduğu hâlde, ona yine işkence yaptırmakta inâd etmem
sopaya bile dayanamaz diye düşünen İmâm, durumu Hasen
sebebi ile bu bıçağın kınından çıktığını ilham etti. Ben o
Ebrikân’a arzetti. Hasen Ebrikân buna çok üzüldü. Durumu,
sırada, Allahü teâlânın beni ölümden kurtardığı için, şükür
Allahü teâlâya havale etti. Sonra küçük bir kağıda birşeyler
olarak, namazdan sonra hapisteki kişiyi salıvereceğime ve
yazıp bana verdi ve; “Bunu kayınpederine götür ver. Dövmek
ondan herhangi birşey almamaya yemîn ettim.” Bunları duyan
için çıkardıkları zaman, onu yanında bulundurmasını, mümkün
meclistekiler, Sultân’ı ölümden kurtardığı için Allahü teâlâya
ise ağzına almasını söyle” buyurdu. Gidip durumu
hamd ettiler.
kayınpederime anlattım ve o kâğıdı verdim.”
Buradan ayrıldıktan sonra, dâmâdım ile beraber Hasen
Ben de o kâğıdı sakladım. Başıma gelecekleri beklemeye
Ebrikân’ın yanına gittik. Onu, Kassârîn kabristanında bulduk.
başladım. O gün ve gece, bana dokunmadılar. Ertesi gün,
Cum’a namazından dönüşte oraya uğramıştı. Âdeti üzere
Cum’a idi. Sabah güneş doğunca, beni dövmek için hücreden
Cum’a namazlarını Ecâdir denilen yerde kılardı. Dâmâdımı
çıkardılar. Çıkarken Hasen Ebrikân’ın göndermiş olduğu
görünce; “Ne haber, o işiniz nasıl oldu?” diye sordu. Daha
kâğıdı kayışımın arasına gizledim. Sonra beni bağlayıp
beni tanımıyordu. Dâmâdım; “Efendim! Allahü teâlâ hacetimizi
dövmek için avluya çıkardılar. Tam bana vuracakları sırada,
yerine getirdi. İşte hapiste bulunan kayınpederim bu zât idi.
sultan’ın sarayından; “Onu hücresine götürünüz” diye bir ses
Allahü teâlâ onu oradan kurtardı” dedi. Ben de olanları Hasen
duydum. Gardiyanlar hemen beni hücreme geri götürdüler.
Ebrikân’a anlattım. Bu haber üzerine o, Allahü teâlâya hamd
Ben hücremde büyük bir azâbın bekleyişi içinde idim. Malımı,
etti. Kıbleye dönüp, Allahü teâlâya şükür için secdeye vardı.
çoluk-çocuğumu ve herşeyimi unutmuştum. Sultan, Cum’a
Secdede, ikindi ezanı okununcaya kadar kaldı. Hasen
namazını kılıncaya kadar hücremde kaldım. Ben böyle
Ebrikân’ın yüksek hâllerini ve ondaki bereketi gördükten
heyecanla beklerken, beni dışarı çıkardılar. Korku içerisinde
sonra, devamlı onunla beraber oldum. Ondan hiç ayrılmadım.”
çıktım, işkence etmek için çıkardıklarına hiç şüphem yoktu.
Beni doğruca Sultân’ın huzûruna götürdüler. Sultan bana;
Abdürrahmân bin Tûmert anlattı: “Yüzümde bir hastalık
“Evine emniyetle gidebilirsin, işkence korkun olmasın.
meydana gelmişti. Aradan epeyce bir zaman geçtiği hâlde, bu
Üzerinde herhangi bir borcun da yoktur” dedi. Bundan dolayı
hastalıktan kurtulamamıştım. Hastalık ilerliyordu. Artık
çok sevindim. Geri dönüp huzûrundan çıkarken, Sultân’ın
hastalığın iyileşmiyeceğine kanâat getirmiştim. Cum’a günü
birşeyler söylediğini işittim. Fakat bana söylediğini
Hasen Ebrikân ile karşılaştım. Ecâdir’de Cum’a namazını
anlıyamamıştım. Tam dışarı çıkarken, Sultân’ın veziri kızarak
kılmış, bineğine binmiş bir hâlde evine doğru gidiyordu.
Hemen onun yanına vardım ve selâm verdim. Ona hâlimi
Ancak biz oraya gideceğimiz zaman, o yılan sakinleşir ve
arzettim. Bunun üzerine Hasen Ebrikân yüzüme bakıp,
hiçbirimize zarar vermezdi.”
yüzümün fecî durumunu gördü. Mübârek tükürüğü ile yüzümü
sıvazladı. Yüzümdeki yaralar derhâl iyileşti ve hastalıktan
Hasen Ebrikân’ın yakınlarından birisi şöyle anlattı: Birgün,
hiçbir eser kalmadı.”
Hasen Ebrikân’ın huzûrunda ders okuyorduk. Bu sırada
Sultan Ahmed oraya geldi. Hasen Ebrikân ile görüşecekti,
Komşu ülkenin Sultânı Umâre Zedâlî, Sultan Ahmed’in
önce vezîri. Hesen Ebrikân’ın huzûruna girdi. Bizim ders
topraklarına saldırarak eziyet ve sıkıntı veriyordu. Sultan
okuduğumuzu gördü. Fakat Hasen Ebrikân’ın heybetinden
Ahmed, daha önceleri bu durumdan birkaç defa Hasen
onun yanına yaklaşamadı. Arkada durup kaldı. Sultan da
Ebrikân’a şikâyette bulunmuştu. Yine birgün Sultan Ahmed,
mescidin kapısında bekliyordu. Hasen Ebrikân onların
Hasen Ebrikân’ı ziyâret etmek için yanına gitmişti. Hasen
geldiğini gördüğü hâlde, dersi yarıda kesmedi. Hattâ onlardan
Ebrikân, ona ne hâlde olduğunu sordu ve; “O adam ile alâkalı
tarafa bile dönmedi. Sultan ile vezir uzun müddet bekleyip,
bir şey duydun mu?” dedi. Sultan Ahmed, duymadığını
onun dersi kesmiyeceğini anlayınca, sessizce dönüp gittiler.
söyledi. Hasen Ebrikân bir müddet bekledikten sonra, Sultan
Ahmed’e; “Şimdi gidebilirsin. Allahü teâlâ hacetini giderdi”
Yine Ramazân-ı şerîf ayında Hasen Ebrikân’ın yanında Sahîh-
dedi. Sultan Ahmed evine gidince, birisi gelip, yapılan
i Müslim’i okurken, Sultan Ahmed, Hasen Ebrikân’ı ziyârete
muharebede Umâre Zedâlî’nin başının kesildiği haberini verdi.
gelmişti. Ben Sultân’ı görünce, edeben ayağa kalkmak
istedim. Bu sırada Hasen Ebrikân bana; “Hadîs-i şerîfi kesme”
Muhammed Câmî şöyle anlattı: “Hacca gitmek için gemiye
diye bağırdı. Hasen Ebrikân yerinden hiç kıpırdamadı. Sultan
binmiştim. Fakat gemi kaptanı yolcularını yan yolda indirdi.
ona doğru yaklaşıp elini öptü. Onun karşısına oturdu. Ders
Ben bu duruma çok üzülmüştüm. Uyku ile uyanık bir hâlde
bitinceye kadar Hasen Ebrikân onunla konuşmadı.”
iken, rü’yâmda Hasen Ebrikân’ı gördüm. Bana; “Sabret, Allahü
teâlâ senden bu sıkıntıyı giderecektir” dedi. Dediği gibi oldu ve
Ahmed bin Hâlid Ya’kûbî şöyle anlattı: “Birgün Sultan Ebû
rahata kavuştum. Kısa bir zamanda Mekke’ye vardım.”
Muhammed İbni Ebî Taşfin ile beraber Hasen Ebrikân’ı
ziyârete gittik. Sultan, Hasen Ebrikân için, içerisinde pekçok
Allahü teâlâ, Hasen Ebrikân’a insanların bâtınlarındaki
mal bulunan bir bohçayı bir kenara bırakmıştı. Benim ondan
hâllerini gösterirdi. O şöyle derdi: “Ba’zısı var ki, yanıma
haberim yoktu. Çünkü bohçayı Hasen Ebrikân’dan çekindiği
domuz sûretinde girer. Yüzü ve dişleri domuzunkinden
için, eline vermeye cesâret edememişti. Biz oradan ayrıldıktan
farksızdır. Ba’zısı yahudi sûretinde girer. Müslümanlara
sonra, Hasen Ebrikân bohçayı görmüş. Sultan onu unuttu
benzer tarafı, sâdece sarığıdır. Allahü teâlâdan hüsn-i hatime,
zannederek, arkamızdan birisiyle gönderdi. Gönderdiği kişi,
dünyâ ve âhırette affetmesini dilerim.”
durumu yanıma gelip bana anlattı. Benim haberim olmadığı
için, bilmiyorum diyerek Sultan’a sordum. Sultan; “Evet. Onu
Kendisi şöyle anlatır: “Babam ve dedem, sâlih ve evliyâdan
bilerek, Hasen Ebrikân’ın onunla dilediğini yapması veya
idiler. Daha sabî, ya’nî küçük yaşlarda iken diğer çocuklarla
istediği yere dağıtması için bırakmıştım” dedi. Bunun üzerine
oynardım. Oyun oynarken ba’zan avret mahallerimiz açılırdı.
ben, Hasen Ebrikân’ın yanına gittim ve durumu anlattım.
Ben bu hâlde dedem Sa’îd’in kabrinin yanına uğradığım
Hasen Ebrikân bana; “Vallahi, bunu ne kabûl ederim, ne de
zaman, dedemin kabrinden, benim hâlimi hoş görmediğini,
başkalarına dağıtırım. Sultana söyle, onu istediği yere
bana kızdığını işitirdim.”
dağıtsın” dedi.
Yine kendisi şöyle anlatır: “Babamın bir bahçesi vardı. Ne
Hasen Ebrikân’ın ihlâsı bütün hareketlerinde görülürdü.
gece, ne gündüz, hiçbir hırsızın oraya girmeye gücü yetmezdi.
Kendisi şöyle anlatır: “Bir şahısla dostluğumuz vardı. Arasıra
Hırsız oraya gireceği zaman, karşısına bir yılan çıkar, hırsız
onun dükkânına gider, bir süre otururdum. Bir Ramazân-ı şerîf
canını kurtarmaktan başka birşey düşünmez ve kaçardı.
bayramı idi. Bayram günü onun yanına uğramadım. Sonra
yanına vardığımda bana; “Bayramlarda âdet olduğu üzere, sizi
yemek için bekledim. Fakat siz gelmeyince onları dağıttım”
vazîfesini çok güzel yapardı. Adâletinden herkes memnun ve
dedi. Onun bu sözünü duyduktan sonra, bir daha dükkânına
râzı idi. Adâleti, övülecek mertebede idi. Yumuşak huylu ve
gitmedim. Çünkü ben onunla Allahü teâlânın rızâsı için
İslâmiyete çok bağlı idi. Dînin emirlerine ve yasaklarına
arkadaş olmuştum. Fakat o, benim dostluğumu, fakirlerin
uymaya çok dikkat ederdi. Haramlardan, şüpheli şeylerden
zenginlerden birşeyler faydalanabilmek için olan dostluklardan
şiddetle kaçınan, vera’ ve takvâ sahibi bir zât idi. Hüsn-i hat
zannetmişti. Bu sebeble, niyeti hâlis olmadığı için ondan
san’atında çok mehâretli idi. Âlimler arasında kıymetli olarak
ayrıldım.”
bilinen, medreselerde talebelere okutulan bir çok değerli
kitapları kendi yazısıyla çoğaltmıştır. O zaman matbaa
olmadığı için, kitaplar hattâtlar tarafından yazılırdı. Kitapların
1) Târih-ül-halef cild-2, sh. 138
2) El-Bustân sh. 74
yazılmasında değişik yazı şekilleri kullanılırdı. Kufi, sülüs,
nesih, ta’lîk, rik’a gibi yazı çeşitleri, hat san’atında kullanılan
yazılardır. Hasen Samsûnî’nin, “Sıhâh-ı Cevherî” isimli lügat
kitabını kendi eliyle yazarak, Fâtih Sultan Mehmed’e hediye
ettiği rivâyet edilir.
Âlim, fazilet sahibi, fakirleri ve miskinleri seven, onlara yardım
HASEN ES-SAMSÛNÎ (Hasen bin Abdüssamed)
eden bir kimseydi. Tasavvuf büyüklerini ve tasavvuf yolunda
bulunanları severdi. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında yaşayan fıkıh, kelâm ve
Hâşiyetü alel Mutavvel, 2-Ta’lîkatü alet-Tavdîh: Usûl-i fıkha âit
usûl âlimlerinden. İsmi, Hasen bin Abdüssamed es-
bir eserdir. 3-Hâşiyetü alâ Şerh-il-Adûd, 4-Havâşin alâ şerh-il-
Samsûnî'dir. Karadeniz sahilindeki Samsun şehrine nisbetle
muhtasar li Seyyîd Şerîf.
Samsûnî denildi. Kaynaklarda doğum târihi bildirilmeyen
Samsûnî, 891 (m. 1486) yılında vefât etti.
Önce Kur’ân-ı kerîm okumasını ve Arabcayı öğrendi.
Anadolu’daki âlimlerden ilim tahsil ederek, bilgisini arttırdı.
Bundan sonra, daha fazla bilgi sahibi olmak maksadıyle
İstanbul’a geldi. Molla Hüsrev hazretlerine talebe oldu. Molla
Hüsrev’in yanında uzun müddet talebelik yaptı. Onun yanında
aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Ya’nî zamanının fen bilgilerini
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 236
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 179
3) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 4
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 61
öğrendiği gibi, aynı zamanda dînî ilimleri (tefsîr, hadîs, fıkıh,
kelâm gibi) usulleriyle beraber öğrenerek icâzet aldı. Bir
5) Keşf-üz-zünûn sh. 476, 499, 1856, 1893
medreseye müderris olarak ta’yin edildi. Burada bir müddet
talebe yetiştirdi. Daha sonra İstanbul’daki Osmanlı
medreselerinin büyüklerinden olan Sahn-ı Semân
Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Buradaki
vazîfesinden alınarak, Fâtih Sultan Mehmed’e hoca oldu.
Sultan Fâtih’e dînî ilimleri ve zamanının fen bilgilerini öğretti.
Hâce-i sultânîlikten kadı-askerliğe getirildi. Bir müdded
kadıaskerlik vazîfesinde bulunduktan sonra, ikinci defa Sahn-ı
Semân müderrisliğine ta’yin olundu. Burada medrese
talebelerine dersler okutarak, onların iyi yetişmelerine çalıştı.
Medresedeki vazîfesinden, İstanbul kadılığına getirildi. Kâdılık
HASEN HOCA
Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişen velîlerden. İsmi,
Hasen Hoca bin Yûsuf’tur. Balıkesir şehrinde doğdu. Doğum
târihi kaynaklarda bildirilmemektedir. 846 (m. 1442) senesinde
hacdan dönerken, Kudüs’te vefât etti.
Bursa’da medfûn bulunan Seyyid Buhârî veya Emîr Sultan
Bursa’da olup, Deveciler mezarlığı yanındaki medresenin
adıyla meşhûr olan Şeyh Ârif-i billah Seyyid Muhammed bin
avlusundadır.
Ali Hüseynî’nin sohbetlerinde yetişti. Emîr Sultan’ın yanında
yüksek derecelere ve hâllere kavuştu. Emîr Buhârî vefât
İlk tahsilini, zamanının âlimlerinden olan babası Alâeddîn
edince, onun yerine irşâd vazîfesine başladı.
Esved’den yaptı. Daha sonra büyük âlim Molla Fenârî ile
beraber Cemâleddîn Aksarâyî’den ilim tahsil etti. Cemâleddîn
Şöyle anlatılır. Emîr Sultan vefât etmeden önce ağır hasta
Aksarâyî, zaman zaman gizlice talebelerin odalarını teftiş
iken, talebeleri ve sevenleri kendinden sonra irşâd vazîfesi için
ederdi. Bir defasında, teftiş esnasında Hasen Paşa’yı sedire
bir kimseyi vazîfelendirilmesini istediler. O da; “Cenâb-ı
yaslanmış kitap okurken, Mola Şemseddîn Fenârî’yi de diz
Hakkın emr-i vâki olup ben vefât ettiğimde, filân kimseye gidin.
çökmüş, bir kitabı mütâlâa edip, ona haşiyeler yazarken
O kimi gösterirse, o irşâd makamına geçsin” dedi. Emîr Sultan
gördü. Bu hâdiseden, Molla Şemseddîn Fenârî’nin daha
vefât edince, bu zâtın yanına gittiler. Durumu bildirdiler. O zât
büyük âlim olacağını anladı. Gerçekten de öyle oldu.
bunları yanından kovdu. İkinci defa gittiler ve Emîr Sultan’ın
vasıyyeti olduğunu, bunun için rahatsız ettiklerini söylediler.
Hasen Paşa bir ara devlet işlerinde de çalıştı. Sarf ilmine
Bu zât, Emîr Sultan hazretlerinin vasıyyetini kabûl etti. Yanına
(Arabca fiil çekimlerine) âit “Merâh” adlı kitaba güzel bir şerh
gelenlere; “Arş-ı a’lâya bakınız” dedi. Hepbirden baktılar. O
yazdı. Ayrıca nahiv ilmine (Arabca dil bilgisi kaidelerine) dâir
kimsenin kerâmetiyle, Arş’da Seyyid Emîr Buhârî’yi oturuyor
“Misbâh” isimli kitabı da şerhederek, “İftitâh” adını verdi.
gördüler. Yanında da Hasen Hoca oturuyordu. Bu işâretten
Emîr Sultan’ın yerine Hasen Hoca’nın irşâd makamına
geçeceğini anladılar. Hasen Hoca, böylece Emîr Sultan’dan
sonra halîfe olarak irşâd makamına geçti, insanlara Allahü
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 55
teâlânın dînini, din ve dünyâ saadetini öğretti.
Hasen Hoca, âlim ve ârif bir zât idi. Takvâ ve vera’ sahibi olup,
günahlardan çok sakınan temiz bir kimse idi. Zühd sahibi idi.
HATÎBÎ (Hasen bin Ali)
Ömrünü Allahü teâlâya ibâdet ve tâatle geçirdi. Tasavvufa dâir
“Mezîl-üş-Şükûk” adında bir eseri vardır.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Hasen bin Ali Hasen es-Serahsî elEbyürdî’dir. Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Hüsâmeddîn’dir.
761 (m. 1360) senesinde Ebyürd’da doğdu. 816 (m. 1413)
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 223
2) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 471
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 132
senesinde Yemen’de Tâ’iz şehrinde vefât etti.
Dedeleri, Serahs’dan gelip Ebyürd’a yerleşmişti. Ebyürd’da
doğup büyüdü. O ve babası hatîb olarak bilinirlerdi. Bunun için
ona Hatîbi denildi. Daha küçük yaşta zamanının âlimlerinden
ilim tahsiline başladı. Babası, onun aklî ilimlerle uğraşmayıp,
din ilimlerine öncelik vermesini, daha sonra da aklî ilimleri
öğrenmesini arzu ederdi. Din ilimlerini öğrendikten sonra, aklî
ilimleri öğrenmesine de müsâade etti. Şark’ta yetişen İslâm
HASEN PAŞA (Hasen bin Alâeddîn Esved)
âlimlerinin büyüklerinden olan Sa’düddîn Teftâzânî
hazretlerinin derslerine devam etti. Bu büyük âlimden çok
Yıldırım Bâyezîd Hân zamanında yetişen Osmanlı âlim ve
istifâde etti. 783 (m. 1381) senesinde Bağdad’a gitti. Orada
devlet adamlarından. Kaynaklarda doğum târihi ile, doğum ve
Şihâbüddîn Ahmed el-Kürdî’den fıkıh ilmine dâir Hâvî ve
vefât yerleri bildirilmemektedir. Mevlânâ Alâeddîn Esved’in
Gâyet-ül-Kusvâ kitaplarını okudu. Yine orada Şemsüddîn
büyük oğludur. 841 (m. 1437) senesinde vefât etti. Kabri
Kirmânî’nin derslerine devam etti. Bağdad’da bulunduğu süre
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 120
içinde, bu iki âlim ve daha başkalarından ders alarak bilgisini
arttırdı. 793 (m. 1391) senesinde Horasan üzerinden hacca
gitmek istedi. Fakat ba’zı sebeplerle hacca gitmesi mümkün
olmayarak, orada ikâmet etti. Horasan’da, Nûreddîn
Abdurrahmân bin Efdalüddîn el-İsferâînî’den hadîs kitaplarının
en kıymetlilerinden olan “Sahîh-i Müslim”i okudu. Bir ara
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 514
5) Keşf-üz-zünûn sh. 833, 1716
6) İnbâ-ül-gumr cild-2, sh. 24
Horasan’dan ayrıldıysa da, tekrar geri döndü. Buradan
Kazvîn’e gitti. Orada Şerefüddîn Kazvînî’den ilim öğrendi.
Nûreddîn Şalkânî’nin sohbetlerinde bulundu. Bu zât, keşf ve
kerâmet sahibi olup, tasavvuf büyüklerinden biri idi. Ahmed
HAYÂLÎ (Şemseddîn Ahmed bin Mûsâ İznikî)
bin Ebi’l-Fedâil Nasrullah Muhammed Kazvînî’den de hadîs-i
şerîf ilimlerini tahsil etti. Horasandan İsfahan’a gitti. Orada
Osmanlı Devletinde, Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinde
Mahmûd Râşibânî’den matematikle ilgili ilimleri, astronomi
yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi,
ilmine âit “Tezkire” kitabını okudu. İsfehan’dan Buhâra’ya
Ahmed bin Mûsâ er-Rûmî olup, İzniklidir. Doğum târihi kesin
geçti. Şemseddîn Muhammed bin Celâlüddîn el-Hâfızî’den
olarak belli değildir. “Molla Hayalî” mahlası ile meşhûr oldu.
“Buhârî” hadîs kitabının baş tarafından bir miktar okudu.
Lakabı Şemseddîn’dir. Kendisine “Hayalî” mahlasının
Buhâra’dan da Semerkand’a ve Türkistan’a gitti. Bu şehirlerde
verilmesini tarihçi Âlî, “Künh-ül-Ahbâr”ın tab’ edilmemiş
bulunan âlimlerle görüşüp, onlardan da istifâde etti.
kısmında şöyle anlatır: “İnceden inceye mütâlaaya ve
Semerkand ve Türkistan civarındaki başka şehirlere de gitti.
nazikâne takrire (ders vermeye) mâlik olması sebebiyle,
Âlimlerden istifâde etmek için birçok şehri gezdi. Buralardaki
“Hayalî” diye meşhûr olmuştur.” 886 (m. 1481) senesi
âlimlerden ilim tahsil etti. İlimde akranlarından çok ileri gitti.
civarında, 33 yaşında iken İznik’te vefât etti.
784 (m. 1382) ve 814 (m. 1411) senelerinde iki defa hacca
Babası kadı idi. İlk tahsilini babasında tamamladı. Devrinin
gitti. Son haccında, Harem-i şerîf civarında bir müddet ikâmet
meşhûr âlimlerinden Hocazâde derecesinde büyük bir âlim
etti. Buradan da Yemen şehirlerinden olan Zebîd’e gitti. Zebîd
olarak temayüz etti. Sonra, Bursa Sultâniyye’sinde müderris
ileri gelenleri tarafından, ona iyi muâmele gösterildi. Zebîd
olan Hızır Bey’in huzûruna gidip, talebesi oldu. Ayrıca
şehrinden Ta’iz şehrine gitti. Burada 816 (m. 1413) yılında
derslerinde onun muavini (yardımcısı) idi. Aklî ilimlerdeki
hastalandı. Hastalıktan kurtulamayarak bir müddet sonra vefât
anlayışı o kadar yüksekti ki, akranları arasında parmakla
etti. Cenâze namazına çok kalabalık bir insan topluluğu
gösterilirdi. Zekâsı çok keskin olup, en ince mes’eleleri bile
katıldı.
hemen kavrardı. İlimlerin inceliklerini kavramada, asrının
âlimlerinin en büyükleri arasında yer aldı. Çok ders okur, az
Süyûtî “Bugye”sinde Hatîbi için şöyle der: “Aklî ilimlerde büyük
yemek yerdi. Hep ilim ve ibâdetle meşgûl olup, bir ân bu
âlim idi. Mekke’ye, oradan Yemen’e gitti. Ba’zı medreselerde
hâllerinden ayrılmazdı. Yirmidört saatte bir defa yemek yerdi.
müderrislik vazîfesinde bulundu. “Rebî’ul-Cinân fil-Me’anî vel-
En az ile iktifa ederdi. Son derece zayıf olduğundan, baş ve
Beyân” adlı bir kitap yazdı. Dînine çok bağlı, çok hayır ve
işâret parmakları ile pazusunu kavrardı. “Gece gündüz
hasenat yapan zühd sahibi bir kimse idi.” Kâdı Beydâvî’nin
ibâdetten geri kalmazdı. Günde bir öğün idi. Saydıysan
“Metâli’ul-Envâr” kitabı üzerine yazdığı şerhi çok kıymetlidir.
yediği.” beyti onun hakkında söylenmiştir. Önce Filibe
Medresesi’ne günde otuz akçe ile müderris olarak ta’yin edildi.
Hac dönüşünden sonra, İbn-i Hatîb’in (Hatîbzâde’nin) vefâtı ile
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-3, sh. 250
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 109
boşalan İznik Medresesi’ne ta’yini yapıldı ve maaşı arttırılıp
130 akçeye çıkarıldı. Hanefî fıkhında büyük bir âlim olan
Hayalî, nahiv ilminde de yed-i tûlâ sahibi idi, çok derin bilgiye
sahipti. Bu ilmi tahsîl için Mısır’a dahî gitmişti. Kelâm, fıkıh ve
Hayâlî durumdan haberdâr olup, Mahmûd Paşa’ya bir mektûp
usûl ilimlerinde kıymetli eserlere haşiyeler yazdı.
yazdı ve içine bir şiirini koydu. Bu şiirinde, Hacı
Hasenzâde’nin, bu derece büyük bir âlim olmadığını
Tasavvufta, Zeyniyye koluna bağlı olan Hayalî, tasavvuf
bildiriyordu. Mahmûd Paşa mektûbu okuduğunda, “Molla
ma’rifetlerine, hocası Şeyh Abdürrahîm Merzifonî vâsıtası ile
Hayalî, Hacı Hasenzâde’nin hâline vâkıf değildir. O, bu
kavuştu. Bu zât, ona Edirne’de Yeni Câmi’de (Câmii Cedîd’de)
müderrisliğe lâyıktır” dedi. Bu târihte, İznik Medresesi
Kelime-i tevhîdi söylemek vazîfesini vermişti. Şeyh
müderrisi Hatîbzâde vefât etmişti. Ölüm haberi İstanbul’a
Abdürrahîm, Zeyneddîn Hafi hazretlerinin yoluna mensûptu.
geldiğinde, Vezîr Mahmûd Paşa, bu büyük âlimin ölümünü
“Zeyniyye” adı verilen onun bu yolu, Zeyneddîn hazretlerinin
pâdişâha arz etti. Pâdişâh büyük âlimin vefâtı sebebiyle çok
baş halîfesi Abdüllatîf Kudsî’nin Bursa’ya gelip, talebe
üzüldü ve; “Yerine, onun gibi yüksek bir âlim bulunup ta’yin
yetiştirmekle vazîfelendirilmesinden sonra yayıldı.
edilsin!” diye Mahmûd Paşa’ya emir verdi. O mecliste,
Bursa’da yetişen büyük âlimlerin çoğu bu yolu seçmişlerdi.
(Zeynîler, Bursa’nın doğusunda bir yerdir ki, Zeyneddîn Hafi
hazretlerinin baş halîfesi Abdüllatîf Kudsî Bursa’ya geldiği
zaman, buraya yerleşmişti. Vefâtından sonra da buraya defn
olundu. Mahalleye, bu yola mensûp zâtların meskeni ve
husûsî kabristanı hükmüne girmiş olduğundan “Zeynîler” ismi
verilmişti. Bu yolun mensûplarının hepsinin kabirleri, belirli bir
geometrik şekli andırır biçimdedir. Molla Fenârî ile Hayâlî
hazretlerinin mezar taşlarının da bu biçimde olması, onların da
Zeyniyye yoluna mensûp olduklarını göstermektedir.
Hayâlî’nin kabrini bugünkü ma’mûr şekliyle yaptıran, Sultan
İkinci Abdülhamîd Hân’ın yakınlarından Hacı Ali Efendi’dir.
Demir parmaklıkla çevrili lahdin alt yan taşlarında, ta’mirle ilgili
bilgi verilmektedir. Zeynîler kabristanının bitişiğinde, Zeynîler
Câmii de vardır.)
Belgratlı Muhtesibzâde Mehmed Efendi tarafından, onyedinci
asır sonlarında Osmanlı Türkçesine çevrilen ve şimdi Topkapı
Sarayı Müzesi Hazîne Kütüphânesinde 1263 numarada kayıtlı
resimli “Şakâyık-ı Nu’mâniyye” tercümesinde, Molla Hayâlî
şöyle anlatılır: “Mevlânâ Hayalî, büyük bir âlim, ilmiyle âmil,
takvâ, zühd ve vera’ sahibi bir zât olup, kadızâde (kadı oğlu)
idi. Ba’zı ilimleri babasından okudu. Ondan sonra, o târihte
Bursa’da Sultâniyye Medresesi’nde müderris bulunan
Mevlânâ Hızır Bey’in hizmetine girip, onun talebesi olmuştur.
Daha sonra Hızır Bey, onun kızı ile evlenerek dâmâdı oldu. O
sırada Gelibolu kadılığını, Hacı Hasenzâde adında bir zât
yürütüyordu. Sultan Fâtih’in vezîr-i a’zamı Mahmûd Paşa,
Gelibolu kadısı için; “Fazilet sahibi büyük âlimlerdendir” diye
pâdişâha arzedip, Bursa Muradiye Medresesi’ne müderris
olarak ta’yin edilmesini teklif etti. Pâdişâh da bunu kabûl edip,
ta’yini tasdik ettikten sonra onu Bursa’ya gönderdi. Molla
Mahmûd Paşa’nın hatırına Molla Hayâlî geldi. Durumu
pâdişâha arz edip, onun hakkında bilgi verdi. Sultan Fâtih de;
“Molla Hayalî, o kimse değil midir ki, “Şerh-i Akâid”e yazdığı
hâşiyesiyle. İsmini duyurmuştur?” dediğinde, vezîr: “Evet,
Pâdişâhım! O kimsedir” diye cevap verdi. Bunun üzerine
Pâdişâh’ın; “Ben bilirim ki o kimse, bu medreseye lâyıktır”
demesi üzerine, 130 akçe maaş ile, bu medresedeki
müderrislik vazîfesini Molla Hayâlî’ye vermeyi kararlaştırdılar.
Molla Hayâlî de, Filibe’den İstanbul’a gelip, Pâdişâh ile de
konuştu, İznik Medresesi’ne ta’yin edildiği kendisine
bildirilince; “Ben hacca niyet ettim. İnşâallah geldiğimde kabûl
ederim” dedi vezîr Mahmûd Paşa; “Şimdi, önce varıp
medresede bir müddet ders okutunuz, sonra Sultân’ın izni ile
gidersiniz” diye teklif ettiğinde, Molla Hayalî; “Eğer Sultan
Mehmed Hân saltanatını ve Mahmûd Paşa da vezirliğini
verse, hacdan bu sene de caymam, mutlaka haccımı yaparım”
dedi. Mahmûd Paşa durumu Pâdişâha arzettiğinde; “Niçin
sıkıştırmadın?” diye sordu. Vezîr; “Sıkıştırdım. Fakat,
vezirliğini dahî versen, hacdan vazgeçmem dedi” diye cevap
verdi. Saltanat ile ilgili söylediği sözlerini Pâdişâha söylemedi.
Sultan Fâtih Hân, bu duruma üzülüp; “Madem öyledir, hacdan
dönünce bu medresede talebeye ders okutsun! Hacdan
geldikten sonra Molla Hayalî, medresedeki bütün hizmetleri
yürütsün!” diye emir verdi. Molla Hayalî, hacca gidip dönünce,
mezkûr medresede müderris oldu. Çok geçmeden, daha 33
yaşında iken vefât etti.”
Huzûrunda iki sene kalıp, ondan istifâde eden Mevlânâ
Gıyâseddîn diyor ki: İznik’te, iki sene onun yanında kaldım.
Onun dâima hüzünlü ve sükût eder bir vaziyette, ibâdetle ve
ilimden ince mes’eleleri mütâlâa ile meşgûl olur hâlde
görürdüm. Ancak ilimden bahsedildiği zaman konuşur ve
gülerdi. Devrinin meşhûr âlimlerinden Hocazâde ile bir câmide
Hayâlî’nin bizzat kendisinin eli ile yazdığı eserler de vardır.
buluşmuş, onunla ilmî bir konuda uzun bir mübâheseye
Bunlardan “Telvîh” adındaki eserin kenarına yazdığı ilâveler
başlamış ve ona galip gelmişti. Ömründe hiçbir mübâhesede
ile, Hayâlî’nin kendi hattı ile yazdığı “Beydâvî Tefsîri” böyledir.
(ilmî münâzarada) mağlup olmamış bulunan Hocazâde, onun
vefâtından sonra dedi ki: “Hayâlî vefât edinceye kadar,
Kendisinin Arabca, Farsça ve Türkçe olmak üzere üç dilde
münâzara ilmindeki üstünlüğünden, onunla hiçbir yerde karşı
söylediği şiirlerden, bu dillere tam vâkıf olduğu
karşıya gelmeye cesâretim kalmamıştı. Yatağımda, hayâlimde
anlaşılmaktadır:
hep onu görürdüm.”
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır: 1- Şerh-i Akâid
haşiyesi: “Akâid-i Nesefiyye”nin şerhine yaptığı çok güzel bir
haşiyedir. Molla Hayâlî’yi meşhûr eden bu hâşiyesidir. Bu
zamanın âlimleri, şerh ve haşiyeleri ile kendilerini tanıtırlardı.
O, bu eserini gayet veciz ve i’câz üzere yazmıştır. Zamanının
zekî talebeleri, kelâm dersinin imtihanını, bu kitabı okuyarak
“Devr-i râhında silsile-i zülfü dîr gören,
Cem’ oldu kevrî teselsül devri cümleten.”
Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın:
“Hattın haddîn yüzünü tuttu, nitekim ey can!
Mısrâına, asrının diğer şâirleri gibi:
verirlerdi. Hayâlî’nin bu şerhi, medrese talebesi elinde
asırlarca bir ders kitabı olmuştur. Bu haşiye, yalnız talebe
“Saf saf siyah zengî etrâf-ı Rûmu yeksan.”
arasında değil, havvâs ya’nî yüksek âlimler arasında da pek
makbûl ve mu’teberdi. Bu eseri mütâlâa edenler, medh ve
Mısrasıyla bir nazire söylemiş ve bunu tamamlamıştır.
şerhe ihtiyâç duyulmaksızın bunun kıymetini takdîr ederlerdi.
Sultan Murâd Hân’ın vefât târihi üzerine, Hayâlî de şöyle
2- Hâşiye-i Tecrîd haşiyesi: “Şerh-i Tecrîd-i kelâm” haşiyesinin
söylemişti:
baş kısımlarına yazılan haşiyedir.
“Şeh-i Gazi Murâd bin Muhammed,
3-Şerh-i Kasîde-i nûniyye: İstanbul’un ilk kadısı ve âlimlerin
Ki, cümle Rûm-ü-Şâm olmuş idi, ram,
büyüklerinden Hızır Bey Çelebi’nin akâid ilmine dâir yazdığı
Güzer kıldı cihandan âna târih,
“Kasîde-i nûniyye”sine şerh yazmıştır. Hızır Bey, Hayâlî’nin
Mülk-i eshâb-ı Cennetde makam.”
hocası ve dâmâdıdır. Büyük bir âlim olarak yetişince,
hocasının manzûm eserini şerh ederken çok dikkat göstermiş
ve faydalı bilgiler ilâve etmiştir. Bu yönü ile “Kasîde-i nûniyye”
ne kadar meşhûr ise, bu şerhi de o kadar mühim görülmüştür.
4- Şerh-i Adûd haşiyesi: Kelâm ilmine dâir manzûm olarak
yazılan “Akâid-i Adûdiyye” adındaki eserin şerhine yazdığı
hâşiyesidir.
5- Şerh-i Mekâsıd için olan Ta’likası.
6- Vikâye haşiyesi: “Şerh-i Vikâyet-ir-rivâye fî mesâil-il-Hidâye”
Hayâlî’nin ölümü çok teessür uyandırmış ve bu büyük âlime,
nice şâirler mısra ve beyitleriyle üzüntülerini dile getirmişlerdir.
Nitekim Kandî, Hayalî’nin vefâtı üzerine bir târih düşmüş ve;
“Sözü dilde, hayâli gözde kaldı”
demiştir.. Bundan başka, şu beyit de onun eseri için
söylenmiştir:
“Hayâlî’nin hayâlini hayâl etmez müderrisler,
Hayâli de hayâl etmez, Hayâlî’nin hayâlini.”
adındaki esere yazdığı haşiyedir.
7- Şadr-uş-Şerî’a haşiyesi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 187
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 343, 344
3) El-Fevâid-ül-behiyye (Lüknevî) sh. 43
senesinde Ba’lebek’e gitti. Burada Alâeddîn bin Berdes,
Burhâneddîn bin Murahhil ve diğer âlimlerden ilim öğrendi. O
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 158
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 972, 1014
sene hacca gitti. Mekke ve Medine’deki âlimlerin derslerinde
bulundu. Kâhire’ye gitti. Orada büyük âlim İbn-i Hacer
Askalânî’nin derslerine uzun zaman devam etti. İbn-i
hacer’den; Ta’cîl-ül-Menfaa, Ta’lîk-ut-Ta’lîk, İsâbe ve diğer
eserlerini okudu. İbn-i Hacer’den çok istifâde etti. Ba’zı
eserlerini de bizzat yazdı. Kahire’de ayrıca, Muhib bin
Nasrullah Makrizî, İbn-i Furât ve daha başka âlimlerden de
okudu.
HAYDARÎ (Muhammed bin Muhammed)
Ziyâret maksadıyla Kudüs’e de gitti. Orada Şihâbüddîn bin
Hadîs, usûl, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi,
Reslân, Cemâleddîn bin Cemâ’a, Takıyyüddîn Ebû Bekr
Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Haydar bin
Kalkaşendî’den dersler aldı. Dimyat’da Şemseddîn bin
Süleymân bin Dâvûd bin Fellâh Zebîdî Dımeşkî’dir. Aslen
Fakîh’den ve daha başka âlimlerden okudu. Burhâneddîn
Belkâ’dan olup, büyük dedesine nisbeten Haydarî adıyla
Halebî, Hâfız Kâbâbî, Tedmirî gibi büyük âlimlerden icâzet
meşhûr oldu. Lakabı Kutbüddîn, künyesi Ebü’l-Hayr’dır. 821
(diploma) aldı. İlk vazîfe olarak Dımeşk’da Dâr-ül-Hadîs-il-
(m. 1428) senesinde Dımeşk köylerinden Beyt-ül-Lihyâ’da
Eşrefiyye’de ders verdi. Aynı zamanda buranın baş
veya Beyt-ül-makdîs’te doğdu. 894 (m. 1489)’de Kâhire’de
müderrisliğinde bulundu. Beyt-ül-mâl vekâletinde, Şafiî
vefât etti.
kadılığında ve sır kâtipliği vazîfelerinde de bulundu. Şam
vilâyetinin birçok işleri onun sayesinde düzene girdi. Bu
Annesinin himâyesinde yetim olarak büyüdü. Annesi
sayede makamı yükseldi, malları çoğaldı. Birkaç defa
Takıyyüddîn Ebî Bekr bin Ali Harîrî’nin kız kardeşi idi. Kur’ân-ı
Kâhire’ye gitti. Kâhire’de sultan tarafından çok iyi karşılandı.
kerîm okumasını eş-Şümûs el-Ezreî, İbn-i Kaysûn ve İbn-i
İkramlara kavuştu. Hattâ ikâmet etmesi için sarayında ona yer
Neccâr’ın yanında öğrendi. Tenbîh, Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-
bile verdi.
ün-nahv kitaplarını, İbn-i Hâcib’in muhtasarını ezberledi.
Tenbîh kitabını Mısır’daki Hanefî kadılarının huzûrunda okudu.
Hakîkî müslümanların yoluna uymayan bozuk inanışlı
836 (m. 1432) senesinde Diyarbakır’a gitti. Tenbîh kitabını,
kimseleri sevmezdi. Onlarla dâima mücâdele ederdi.
büyük âlimlerin hepsine okuduğu da söylenir. Muhib bin
Öğrendiği hadîs-i şerîfleri rivâyet ederdi. Şemseddîn Sehâvî
Nasrullah’ın yanında, Dımeşk’da Tenbîh kitabının başından bir
876 (m. 1471) senesinde ondan hadîs dinlediğini söyler.
miktar okudu. Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe’nin derslerinde
Ravda Câmii’nde hatîblik vazîfesine getirildi. Ayrıca
bulundu. Yahyâ el-Kabâbî, Burhâneddîn bin Murahhil el-Ba’lî
memleketinde hadîs-i şerîf rivâyet etti. Ders okuttu, çok talebe
ve Alâeddîn bin Sayrafî’den fıkıh ilmi öğrendi. Alâeddîn bin
yetiştirdi. Ba’zı câmilerde hatîblik ve vâ’izlik yaptı. Şam’da
Sayrafî’den usûl-i fıkıh ilmi de okudu. Kendisi; “Ben diğer
Gazâliyye, Azrâviyye medreselerinde müderrislik vazîfesinde
âlimlerden ziyâde, Sayrafî’nin derslerinden daha çok istifâde
bulundu. Garîblere, yoksullara, onların niyetlerine bakmadan
ettim” derdi. Şemseddîn Muhammed Busravî ve Alâeddîn
çok ihsânlarda bulunurdu. Evinin yanında bir medrese
Kâbunî’den nahiv ilmi öğrendi. Kendi kendine hadîs-i şerîf
yaptırdı. Ayrıca Karâfe’de İmâm-ı Şafiî’nin yakınında bir türbe
öğrenmeye gayret etti. Kendi memleketinin âlimlerinden ve
yaptırdı. Çok çeşitli ilimlerde âlim bir kimse idi. Hattâ îbn-i
başka şehirlerden oraya gelenlerden hadîs-i şerîf dinledi.
Hacer’in vasıyyetinde belirttiği ileri gelen on kişiden biri idi. Bir
Memleketinin büyük âlimi Hâfız İbn-i Nâsırûddîn’den, yanında
müddet sonra kendisi kadılıktan ayrıldı. Vefât ettiğinde kendi
uzun müddet bulunarak çok istifâde etti, icâzet aldı.
yaptırdığı türbesine defnedildi.
Necmeddîn bin Fehd’in derslerinde de uzun zaman bulundu.
İkiyüz âlimden ders aldığı bildirilmektedir. 843 (m. 1439)
Yazdığı kıymetli eserlerden bir kısmı şunlardır:
1-Şerh-ut-tenbîh: Tenbîh kitabı Şîrâzî’nin olup, fıkıh usûlüne
bir miktar ilim öğrendi. Daha sonra Molla Muhammed
dâirdir. Bu kitabına mecmâ’ul-Uşşâk adını verdi. 2-El-İktisâb fî
Yegân’ın yanına gitti. Bu zâtın sohbetlerinde ve hizmetinde
telhisi kütüb-il-ensâb, 3-El-Lafz-ül-mükerrem bi Hasâis-in-
bulundu. Burada fazileti, güzel ahlâkı ve ilmi ile meşhûr oldu.
Nebiyy-il-a’zam, 4-Şerhu Elfiyet-il-Irâkî: Hadîs ilmine dâirdir.
O zaman Kastamonu beyi Candaroğlu İsmâil Bey idi.
Bu kitaba Süûd-ül-merâkî adını verdi. 5-Tabakât-üş-Şâfiiyye,
Taşköprü kasabasında Muzafferiyye Medresesi’ni yaptırmıştı.
6-El-Berk-ül-Lemû’ li Keşf-il-hadîs-il-mevdû, 7-Er-Ravd-un-
Molla Yegân’dan bu medreseye bir talebesini müderris olarak
nadr fî hâl-il-Hızır, 8- Zehr-ur-Riyâd, 9-El-Livâ-ül-Ma’lem fî
göndermesini istemişti. Muhammed Molla Yegân’da,
mevâtın-is-salât alen-Nebî, 10-Bugyet-ül-mübtegî bi ta’yîni
Muzafferiyye Medresesi’ne Molla Hayreddîn Halîl’i müderris
kavl-ir-ravdati yenbegî, 11-Tahrîr-ut-tefâsîl fî rivâyet-il-
olarak gönderdi. İsmâil Bey, Hayreddîn Halîl’e günde 30 akçe
Mürselîn, 12-Tuhfet-ül-habâib bin-nehyi an salât-ir-regâib, 13-
maaş tahsis etti. Ayrıca Küre’de çıkarılan bakır ma’deninden
Takvîm-ül-Esl, 14-Es-Safâ bi tahrîr-iş-Şifâ, 15-El-Menhel-ül-
de 50 (elli) akçelik tahsisat ayırdı. Hayreddîn Halîl, burada bir
Câr-il-mücerred min Feth-il-bârî.
müddet rahat ve huzûr içinde talebe yetiştirdi. Fâtih Sultan
Mehmed Hân, Candaroğulları beyliğini Osmanlı topraklarına
katınca, Küre’den kendisine tahsis edilen 50 akçe kesildi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 237
2) El-A’lâm cild-7, sh. 51
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 118
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 215, 216
Fâtih, İstanbul’da Sahn-ı Semân medreselerini yaptırınca,
Hayreddîn Halîl’i bir tavsiye üzerine bu medreselerden birine
müderris olarak ta’yin etti. Fakat o, bu vazîfeyi kabûl etmedi.
Fâtih Sultan Mehmed Hân da, Hayreddîn Halîl’i Taşköprü’deki
Muzafferiyye Medresesi müderrisliğinden azletti. Bundan
maksadı, Molla Halîl’e İstanbul’da Sahn-ı Semân
Medresesi’nin müderrisliğini kabûl ettirmekti. Maddî bakımdan
sıkıntıya düşmesine rağmen, vazîfe istemedi. Taşköprü ileri
gelenleri, Molla Halîl’in sıkıntıdan dolayı İstanbul’a gitmek için
yola çıkamadığını zannettiler. Kendi aralarında onbin akçe
HAYREDDÎN HALÎL BİN KÂSIM
toplayıp getirdiler. Bununla yol ihtiyâcını giderirsin demek
istediler. Fakat o, bunların hiçbirini kabûl etmedi. “Bana Allahü
Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanı Osmanlı âlimlerinden.
teâlâdan başkasından birşey istemek uygun değildir” dedi.
Değerli âlimler yetiştiren meşhûr Taşköprüzâde ailesinin
büyüklerinden. Bu aile, Cengiz’in İslâm ülkelerini istilâsıyla
Daha sonra Küre kasabası halkı Taşköprü’ye geldiler. Bir hayli
Anadolu’ya gelmiş ve Kastamonu’ya yerleşmiştir. Bu aileden
yalvardıktan sonra, Hayreddîn Halîl’i kasabalarına götürdüler.
Hayreddîn Halîl bin Kâsım, Taşköprü Medresesi’ne müderris
Burada her Cum’a günü va’z ve nasihat ederdi. İnsanlara,
ta’yin edilince, bu aileye Taşköprüzâde ailesi denilmiştir.
Allahü teâlânın dînini öğretirdi. Vefât edinceye kadar burada
Hayreddîn Halîl’in doğum yeri ve târihi kaynaklarda
kaldı. Cenâzesi, va’z ettiği câminin avlusuna defnedildi.
bildirilmemektedir. 879 (m. 1475) senesinde Kastamonu’nun
Küre kasabasında vefât etti. Burada bulunan, Hızır Efendi’nin
Molla Hayreddîn Halîl, kırk sene Taşköprü’de Muzafferiyye
yaptırdığı câminin avlusuna defnedildi.
Medresesi’nde müderrislik yaptı Belagat, usûl, tefsîr, hadîs ve
fıkıh ilimlerinde büyük bir âlim idi. İslâmiyete çok bağlı ve vera’
Önce memleketinde ilim öğrenmeye başladı. Daha sonra
sahibi idi. Temiz kalbli olup, temiz giyinirdi. Faydasız işlerden,
Bursa’ya gitti. Bir müddet Molla İbn-i Beşîr’den ilim öğrendi.
gıybetten, dedikodudan ve boş sözlerden uzak dururdu.
Bursa’dan Edirne’ye gitti. Burada Molla Hüsrev’in kardeşinden
Mescidde çok Kur’ân-ı kerîm okur ve i’tikâf yapardı. Çok nafile
ilim öğrendi. Fahreddîn Acemî’den de tefsîr ve hadîs ilimlerini
namaz kılar ve devamlı oruç tutardı.
tahsil etti. Edirne’den Bursa’ya geldi. Sultâniyye Medresesi
müderrisi olan Şemseddîn Fenârî’nin oğlu Yûsuf Bâlî’den de
Abdurrahîm Merzifonî’nin talebelerinden Ali ismindeki bir
Hevârî, Mekke ve Medine’yi ziyâret etti. Buralarda bir süre
kimse anlatır: “Abdurrahîm Merzifonî ile beraber,
ikâmet etti. Sonra namaz kılmak arzusu ile Beyt-i Makdîs’e
Bizanslılardan izin alarak İstanbul’a gitmiştik, İstanbul henüz
gitti. Oradan da Şam’a geçti. Şam’da Benî Ümeyye Câmii’nde
fethedilmemişti. Hocam, İstanbul’da Ayasofya’da bulunan
ders okuttu. Seyahatleri sırasında birçok vahşî hayvanlar
ba’zı papazlarla görüşüp konuştular. Bunlardan kırk tanesi
yanına gelir ve ona hiç zarar vermezlerdi. Daha sonra
müslüman oldu. Lâkin müslüman olduklarını gizlerlerdi.
Vehrân’a gidip yerleşti. Kendisine ilim öğrenmek için gelenlere
İstanbul fethedildiğinde onlardan altı kişi yaşıyordu. Şeyh
ilim ve ahlâk öğretti.
Abdurrahîm İstanbul’dan dönerken, Taşköprü’ye uğradı.
“Burada vera’ sahibi, dînin emirlerine çok bağlı bir müderris
Muhammed Hevârî; velî, sâlih, ârif ve zâhid bir zât idi. Devlet
vardır. Ziyâretine gitmek lâzımdır” dedi. Sonra ziyâretine gitti.
adamlarıyla görüşmezdi. İlim meclislerinde Allahü teâlânın
Bir müddet görüştüler, sohbet ettiler. Daha sonra Şeyh
rahmetinin çok olduğunu söyler, îmân sahiblerini saadetle
Abdurrahîm veda edip ayrıldı”. Bu zâtın, Abdurrahmân
müjdelerdi.
Erzincânî olduğu da söylenir.
Şöyle anlatılır: “Hevârad beldesinin yakınında Heza isimli bir
Hoca-zâde’den nakledilir: Mevlânâ Hayreddîn Halîl, Bursa’da
yer vardı. Orada Seyyid Süleymân isimli bir âlim yaşıyordu. Bu
Sultâniyye Medresesi’nde görevli iken, dersleri çok güzel ve
âlim, durumunu anlatan ve ba’zı suâlleri bulunan yetmiş
tatlı anlatırdı. Ben bile ders saatini bekler, onun anlatışını
satırlık bir mektûp yazdı ve Muhammed Hevârî hazretlerine
dinlemekten zevk alırdım. Eğer yaşı benden çok genç
biri ile gönderdi. Gönderdiği kişiye; “Sakın mektûbun cevâbını
olmasaydı, ondan ders almak isterdim.”
almadan gelme” dedi. O kişi gidip mektûbu Muhammed
Hevârî’ye verdi. Muhammed Hevârî, mektûbu getirene; “Bu
mektûbun sahibi sen misin, yoksa getirici misin?” diye sordu.
O kişi birşey anlamadı. Hevârî tekrar sorunca; “Ben mektûbu
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 139,
getirenim. Mektûp Seyyid Süleymân’ındır” diye cevap verdi.
140
Muhammed Hevârî, mektûbu hiç açmadan, sorulan suallere
2) Künh-ül-ahbâr sh. 151
satırı satırına cevap verdi.”
Abdülhamîd el-Asnûnî şöyle anlatır: “Muhammed Hevârî,
Vehrân beldesinde idi. Ben de onu ziyârete gittim. Selâm verip
huzûruna girdim Selâmımı aldı. Ben de edeble yanına
HEVÂRÎ
oturdum. Benden başka yanlarında birkaç kişi daha vardı.
Oradakilerden bir zat, Muhammed Hevârî’ye bir suâl sordu. O
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi,
da; “Senin bu suâlinin cevâbını, çocuğu olmayan İbn-i Merzûk
Muhammed bin Ömer el-Hevârî olup, künyesi Ebû
versin” buyurdu. Ben bu duruma çok şaşırdım. Zîrâ ben İbn-i
Abdullah’tır. 751 (m. 1350) senesinde Magrâve’de doğdu. 843
Merzûk’u tanırdım ve iki tane çocuğu vardı. Durumu İbn-i
(m. 1439) senesinde Cezayir’in Vehrân şehrinde vefât etti.
Merzûk’a haber vermek istedim. Tilmsân’daki Şeyh Hasen
hazretlerinin yanına gittim. Durumu ona arz ettim. O da bana;
Muhammed el-Hevârî, Bâce’de ilim öğrenmeye başladı. Daha
“Kimseye hiçbir şey söyleme. Sendeki bir sırdır. Onu sakla ve
sonra Fas’a giderek, orada ikâmet etti. Fas’ta Mûsâ
sahibine söyle” buyurdu Ben İbn-i Merzûk’un yanına gitmek
Abdûsî’den, Kubâb ve Bicâye’de Ahmed bin Haris ve
istedim. Hava çok sıcaktı, öğle namazını kılmak ve biraz
Abdurrahmân Vaglisî’den ilim öğrendi. Mısır’da el-Irâkî ile
serinlemek için Munşar Medresesi’ne girdim. O sırada
görüştü. Ondan ilim öğrendi. Garbta ve şarkta birçok
arkadan İbn-i Merzûk girdi ve bana; şeyh Muhammed
memleketleri dolaştı.
hazretleri ne dedi?” diye sordu ben de durumu ona anlattım. O
da; “Beni evlâdlardan kurtaran Allahü teâlâya hamd ederim”
dedi. Daha sonra onun iki evlâdı vefât etti.
Seyyid Ali Tâlûtî şöyle anlatır: Sultan Ahmed halîfe olduğu
izin istedi. Hasen bin Mahlûf da içeri girmesine izin verdi. O
zaman Sultan Ebû Fâris askerleriyle ona karşi savaşmak için
zât Hasen bin Mahlûf’a yazılı bir kâğıdı okudu. O kâğıtta şöyle
yola çıkmıştı. Sultan Ahmed, hemen Hasen bin Mahlûf
yazıyordu: “Muhammed Hevârî büyük bir evliyâ olup, kutubluk
hazretlerinin yanına gitti ve; “Efendim! Sizin de bildiğiniz gibi,
makamına yükselmiştir. Onun zamanın kutbu olduğunu, falan
Sultan Ebû Fâris ordusuyla buraya geliyor. Ben üç şey
falan kimseler tasdik etmiştir.” Ben bu kimsenin okuduklarına
üzerinde sizinle istişâre etmeğe geldim. Ben onu karşılamaya
çok hayret ettim. Zîrâ bütün söyledikleri, Muhammed
çıkayım mı? Yoksa burada, o gelene kadar bekliyeyim mi?
Hevârî’de mevcûddu.”
Veya Hüney’ne giderek bir gemiye binip Endülüs’e mi
gideyim? Bu durum hakkında siz ne buyurursunuz?” diye suâl
Muhammed Hevârî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları
etti. Hasen bin Mahlûf da; “Sultânım, ben sana ne
şunlardır: 1- Es-Sehv vet-Tenbîh, 2-Et-Teshîl, 3-Et-Tibyân, 4-
söyliyeceğimi bilmiyorum. Fakat sen, bu müşkilâtını kendi
Tabsırat-üs-Sâil
yazın ile yaz, mühürle. Biz onu Muhammed Hevârî
hazretlerine gönderelim. O size gereken cevâbı verir ve yol
gösterir” dedi. Bunun üzerine Sultan, hemen denileni yaptı.
Hasen bin Mahlûf da mektûbu bir talebesiyle, Muhammed
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 95
Hevârî’ye gönderdi. O talebe, sonra olanları şöyle anlattı:
2) El-A’lâm cild-6, sh. 314
“Muhammed Hevârî hazretlerinin yanına vardığım zaman,
3) Ta’rîf-ül-halef cild-1, sh. 174
daha ben birşey söylemeden ve mektûbu görmeden buyurdu
ki: “Sultânın bizim nasihatlerimize ihtiyâcı yoktur. Sultân’ın
4) El-Bustân sh. 228
yanından gelenlerin de nasihatlerimize ihtiyâcı yoktur. Bunun
üzerine ben; Sultânın yanından gelmiyorum. Bu mektûbu size
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 303
getirmemi Hasen bin Mahlûf hazretleri emretti” dedim.
Muhammed Hevarî, hocamın ismini işitince çok sevindi ve;
“Git söyle, sevinsin ve hiçbir yere gitmesin. Zîrâ ne o
hayâtında Sultan Ebû Fâris’i görecek, ne de Sultan Ebû Fâris
onu görecek” dedi. Ben hemen oradan ayrıldım. Hocamın
yanına geldim. Durumu arz etmek isteyince; “Sendeki bir
sırdır. Onu sahibi gelene kadar sakla. O sırrı ancak sahibine
verirsin” buyurdu. Hocam ikindi namazından sonra beni
Sultân’ın yanına gönderdi. Ben Sultân’a Muhammed Hevârî
hazretlerinin söylediklerini söyledim. Sultan çok sevindi.
HEVÂRÎ
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ömer bin
Muhammed bin Ebî Bekr bin Muhammed el-Husûsî el-Kâhiri
olup, lakabı Esîrüddîn’dir. 760 (m. 1369) senesinde Kâhire’de
doğdu. 843 (m. 1439) senesi Safer ayının onunda, Dımeşk’da
vefât etti.
Sultan, müjdeyi verdiğim için bana yirmi dînâr para verdi ve;
“Eğer Allahü teâlâ bu belâyı benden def ederse, Hasen bin
Hevârî, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Babasından, İbn-i
Mahlûf’a yüz dînâr vereceğim” diye adakta bulundu. Sultan
Mülâkkîn, el-Belkînî ve el-Ebnâsî’den fıkıh ilmini, Bedrüddîn
Ebû Fâris yola çıkıp Neşvis dağının eteklerine geldiği zaman,
bin Ebi’l-Bekâ, Şihâbüddîn en-Nihriri el-Mâlikî, el-Kanber,
adamları onu kötülediler ve yanından ayrıldılar Bunun üzerine
İzzüddîn İbni Cemâ’a’dan usûl ilmini öğrendi. El-Belkînî,
Sultan Ebû Fâris, Tunus’a gitti. Bayram günü vefât etti. Halk
Seyfüddîn es-Seyrâmî ve Hasen Medresesi’nde kalan Şirin el-
bayram namazı kılmak için evinden çıktığı zaman, Sultan Ebû
Acemî’nin derslerini dinledi. Dımeşk kadısı Şihâbüddîn el-
Fâris’in ölmüş olduğu haberini aldılar.
Kuraşî’den tefsîr ilmini öğrendi. Arab dili ve edebiyatının
inceliklerini; Muhibbüddîn bin Hişâm, el-Gamârî, Abdüllatîf el-
Yine Ali Tâlûtî şöyle anlatır: “Birgün ben Hasen bin Mahlûfun
yanında oturuyordum. O sırada bir zât geldi. İçeri girmek için
Akfâsî, Şemsüddîn es-Süyûtî’den öğrendi. Behâüddîn Ebi’lBekâ es-Sübkî, ed-Diyâ el-Karmî, İbn-i Sâig el-Hanefî et-
Tenûhî, İbn-i Mülâkkîn, el-Belkînî, el-Irâkî el-Heysemî, İbn-i
hanımını ve çocuklarını onunla gönderdi, işlerini Heysemî’den
Haldûn’dan hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu.
başkasına emânet etmezdi.
Hevârî, daha küçük yaşta iken babası ile birlikte hacca gitti.
Heysemî Mısır’da; Ebü’l-Feth el-Midumî’den, İbn-i Mülûk’dan,
Daha sonraları birçok beldeleri dolaştı. Birçok kere Dımeşk’a
İbn-i Katruvan’dan, Şam’da; İbn-i Hibbân, İbn-i Hamevî, İbn-i
uğradı, İskenderiyye’deki Veyâkî Medresesi’nde ders okuttu
Kayyım ez-Ziyâiyye ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve
ve idârecilik yaptı. Birçok ilimlerde söz sahibi olan Hevârî çok
rivâyette bulundu.
sayıda talebe yetiştirdi. Çok rahatsız olmasına rağmen,
Dımeşk’a gidip Behâüddîn bin Hicâ’nın sohbetinde bulundu.
Heysemî; takvâ sahibi, zâhid, ibâdet etmekten ve hocasına
hizmet etmekten usanmayan, ilimde ikbâl sahibi, günlük
Hevârî el-Husûsî, fazilet sahibi, nükteli konuşan bir zât idi.
işlerde insanlarla tartışmaktan ve münâkaşa etmekten
Nazım ve nesir hâlinde eserler yazdı. Bin beyit hâlindeki
kaçınan, hadîs ilmini ve hadîs âlimlerini çok seven, yumuşak
şiirine, “El-İrtidâ fî Şürût-il-kadâ ve uhrâ fil-usûl” adını verdi.
huylu, hadîs-i şerîf yazmaktan usanmayan, çok hayır yapan
Fıkıh ilmine dâir birçok açıklamaları vardır.
bir zât idi. Hocası Zeynüddîn Irâkî’nin vefâtından sonra, onun
yolunu devam ettirdi.
Ebü’l-Hasen Heysemî, hadîs ilmine dâir birçok eser yazdı.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 91
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 256
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 194
Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Tertîb-üs-sikât İbn-i Hibbân, 2Tahrîb-ül-bagıyye fî tertîbi ehâdîs-il-Hilye, 3- Mecmâ’ulBahreyn ez-Zevâid-il-Mu’cemeyn, 4- Maksâd-ül-a’lâ fî zevâid-i
Ebî Ya’lâ el-Mevsilî. 5-Zevâid-i İbn-i Mâce fî kütüb-ül-hamse,
6- Mevârid-üz-zemân ilâ zevâid-i İbn-i Hibban, 7- Gâyet-ülmaksâd fî zevâid-i Ahmed, 8- Mu’cem-üz-zevâid Menbe’ulfevâid: En önemli eseridir. Bu eserinde; Ebû Ya’lâ’nın
müsnedinde, Bezzar’ın müsnedinde, Ahmed bin Hanbel’in
HEYSEMÎ
müsnedinde, Taberânî’de ve Kütüb-üs-sitte’de bulunmayan
sahih hadîs-i şerîfleri toplamış ve tertîb etmiştir. Bu eserden
Hadîs âlimi. İsmi, Ali bin Ebî Bekr bin Süleymân el-
ba’zı bölümler:
Heysemî’dir. Künyesi Ebü’l-Hasen olup, lakabı Nûrüddîn’dir.
735 (m. 1335) senesi Receb ayında doğdu. 807 (m. 1405)
Heysemî, Rebî bin Hırâs’dan şöyle rivâyet etti: “Abdullah bin
senesi Ramazan ayının yirmidokuzuncu gecesi vefât etti.
Abbâs ( radıyallahü anh ), Hazreti Mu’âviye’nin huzûruna
Ertesi gün Kâhire’de Berkukiye kapısı dışına defnedildi.
girmek için müsâade istedi. Kureyş büyükleri, Hazreti
Mu’âviye’nin yanında bulunuyorlardı. Sağında Sa’îd bin As (
Heysemî, daha küçük yaşta iken, kısa sürede Kur’ân-ı kerîmi
radıyallahü anh ) oturuyordu. Hazreti Mu’âviye; “Yâ Sa’îd! İbn-i
ezberledi. Zeynüddîn Irâkî’nin sohbetlerinde bulundu. İbn-i
Abbâs’a cevap veremeyeceği sorular soracağım” dedi. O da;
Baba, Takıyyüddîn Sübkî, İbn-i Şâhid-ül-Ceyş’den ilim
İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) gibi bir zât mı senin sorularını
öğrendi. Zeynüddîn Irâkî onu çok sever, gerek yolculukta,
cevaplıyamıyacak?” diye karşılık verdi. İbn-i Abbâs (
gerek yolculuk hâricinde onu yanından hiç ayırmazdı. Hattâ
radıyallahü anh ) içeri girip oturduğu zaman, Hazreti Mu’âviye
hacca giderken bile beraberinde götürdü. Heysemî,
ona; “Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” diye
Zeynüddîn Irâkî ile; Kâhire, Haremeyn, Kudüs, Dımeşk,
sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle cevap verdi:
Ba’lebek, Haleb, Humus, Hama, Trablus gibi yerlere gitti.
“Ebû Bekr’e ( radıyallahü anh ) Allahü teâlâ rahmet eylesin.
Zeynüddîn Irâkî, kızını Heysemî ile evlendirdi. Zeynüddîn
Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, Kur’ân-ı kerîmi okur, gece
Irâkî, ona çok güveniyordu. Dımeşk’a göç ettiği zaman,
ibâdet eder, gündüz oruç tutardı. Allahü teâlâdan çok korkardı.
Dînini çok iyi bilirdi. Bâtıla meyletmekten berî idi. Herkese
iyiliği emrederdi. Her hâle şükrederdi. Sabah-akşam Allahü
verdi: “Allahü teâlâ Abbâs’a da rahmet eylesin. Beni yaratan
teâlâyı zikrederdi. Halkın menfaati için kendisini feda ederdi.
Allaha yemîn ederim ki, o, Resûlullahın ( aleyhisselâm )
Takvâ, kanâat, zühd, iffet, iyilik ve ihtiyâtta, Allah rızâsı için
babasının kardeşidir. Allah dostunun gözbebeği idi. Amcaların
aza kanâatte, arkadaşlarından üstün idi. Kıyâmete kadar
efendisi idi. Bütün işlerde ileri görüşlü idi. İlmin süsüydü. Onu,
hâinlerin sevmediği kimseyi, Allahü teâlâ onun yerine ta’yin
görgüsü ve bilgisi yerinde olan Abdülmuttalib yetiştirdi.
etti.” Hazreti Mu’âviye; “Ömer ( radıyallahü anh ) hakkında ne
Kureyş’in askerlerinin en üstünü idi.” Böylece Hazreti
dersin?” diye sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle
Mu’âviyenin bütün sorularını gayet güzel cevaplandırdı.
cevap verdi: “Ömer’e ( radıyallahü anh ) Allahü teâlâ rahmet
eylesin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, İslâmın dostu idi.
İbn-i Abbâs şöyle anlatır: “Peygamber efendimiz (
Yetimlerin ve zayıfların gerçek koruyucusu idi. Halkın kalesi,
aleyhisselâm ), amcası Hazreti Hamza’nın katili Vahşî bin
insanların yardımcısı idi. İyi insanlar, onun etrâfında toplanırdı.
Harb’i İslâmiyete da’vet etti. Vahşî bin Harb, Peygamber
Kötü söz karşısında vakûr idi. Gerek sıkıntı, gerekse bolluk
efendimizin huzûruna geldi ve; “Yâ Muhammed! Sen beni
içinde olduğu zaman, Allahü teâlâya şükr ederdi. Ülkeler feth
nasıl İslama da’vet ediyorsun? Hâlbuki sen, adam öldürenin,
edip, dîn-i İslâmı hâkim kılıncaya, Allahü teâlânın ism-i şerîfi,
şirk koşanın, zinâ yapanın azâba uğrayacağını, Cehennemde
ülkelerde, yaylalarda, dağlarda ve köylerde anılıncaya kadar,
ebedî kalacağını söylüyorsun. Ben bunların hepsini yaptım.
Ömer ( radıyallahü anh ) vazîfesini sabırla yerine getirdi. Her
Bana da kurtuluş yolu var mı?” diye sordu. Bunun üzerine;
ân Allahü teâlâyı zikr ederdi. Kıyâmete kadar hâinlerin buğz
“Ancak tövbe eden ve îmân edip de sâlih amel işliyen kimseler
ettiği kimseyi, Allahü teâlâ onun yerine ta’yin etti.” Hazreti
müstesnadır. Çünkü bunların kötülüklerini Allah iyiliğe çevirir.
Mu’âviye sonra; “Osman bin Affân hakkında ne dersin?” diye
Allah Gafûr’dur, Rahîm’dir” meâlindeki, Furkan sûresi
sordu. O da; “Allahü teâlâ Osman’a ( radıyallahü anh ) rahmet
yetmişinci âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Vahşî bin Harb; “Yâ
etsin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, İslama çok bağlı idi.
Muhammed! “Ancak tövbe eden ve îmân edip de sâlih amel
Çok sabırlı bir asker idi. Geceleri Allahü teâlâyı zikr etmek için
işliyenler” hükmü çok ağırdır. Belki ben bunu yapamıyacağım”
uykusuz kalır ve gözyaşı dökerdi. Ömrünü iyilik yapmakla
dedi. Bunun üzerine; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez.
geçirmiştir. Peygamber efendimizin iki kızını alarak dâmâdı
Dilediği kimselerin şirkten, ya’nî imansızlıktan başka
olmuştur. Kıyâmete kadar kötülerin küfrettiği kimseyi, Allahü
günahlarını affeder” meâlindeki, Nisa sûresi kırksekizinci âyet-
teâlâ onun yerine ta’yin etti” diye cevap verdi. Yine Hazreti
i kerîmesi nâzil oldu.
Mu’âviye; “Ali bin Ebî Tâlib ( radıyallahü anh ) hakkında ne
dersin?” diye sorunca, İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şu
cevâbı verdi: “Allahü teâlâ Ali’ye ( radıyallahü anh ) rahmet
eylesin. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, o, hidâyet sancağı idi.
Gece karanlığında şeref aydınlığı idi. Herkese öğüt verirdi.
Takvâ denizi, akıl küpü idi. Şüpheli yollardan çok sakınırdı.
Hac ve sa’y yapanın en üstünü idi. Peygamberler ve
Muhammed Mustafâ ( aleyhisselâm ) müstesna, dünyânın en
büyük hatîbi idi. Kadınların en hayırlısının kocası idi. Gözlerim
onun gibisini görmedi. İki Peygamber torununun babası idi.
Allahü teâlânın ve kullarının la’neti, kıyâmete kadar, ona la’net
edenlere olsun.” Daha sonra Hazreti Mu’âviye ona; “Talhâ ve
Zübeyr (r.anhüm) hakkında ne dersin?” diye sordu. O da;
“Allahü teâlâ her ikisine de rahmet etsin. Rabbime yemîn
ederim ki, her ikisi de, iffetli, müslüman, madden ve ma’nen
temiz, şehîd, âlim idiler” dedi. Hazreti Mu’âviye; “Abbâs (
radıyallahü anh ) hakkında ne dersin?” deyince, o, şu cevâbı
Vahşî bin Harb; “Yâ Muhammed! Anlıyorum ki, bu da Allahü
teâlânın dilemesine bağlıdır. Beni affedip etmiyeceğini
bilmiyorum. Bundan başka birşey yok mu?” diye sorunca; “Ey
(günah işlemekle) nefslerine karşı haddi aşmış kullarım!
Allahın rahmetinden (sizi bağışlamasından) ümid kesmeyiniz.
Çünkü Allah (şirk ve küfürden başka, dilediği kimselerden)
bütün günahları mağfiret buyurur. Şühpesiz ki o, çok
bağışlayıcı ve merhametlidir” meâlindeki, Zümer sûresi
elliüçüncü âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Vahşî bin Harb, bu âyet-i
kerîmeyi dinleyince; “Şimdi tamam!” diyerek müslüman oldu.
Orada bulunan Eshâb-ı Kirâm: “Yâ Resûlallah! Vahşî’nin nail
olduğuna biz de nail olduk değil mi?” diye sordular.
Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm );
“Evet, bu bütün mü’minler içindir” buyurdu.
Hazreti Fâtıma’nın, babasının hâline ağlaması: “Peygamber
bineğinden indirdin?” diye çıkışınca, Ebû Süfyân; “Hayır,
efendimiz ( aleyhisselâm ), bir gazâdan dönmüştü. Mescide
vallahi O, ne sihirbaz, ne de yalancıdır” diye karşılık verdi.”
girdi ve iki rek’at namaz kıldı. Her gazâdan döndükten sonra
böyle yapar, sonra, önce kızı Fâtıma’ya ( radıyallahü anha ),
Iyas bin Mu’âz’ın müslüman oluşu: “Abdüleşheloğullarından
daha sonra da hanımlarına uğrardı. Yine âdeti üzere namaz
bir grup Mekke’ye geldi. Aralarında Iyas bin Mu’âz da vardı.
kıldıktan sonra, Hazreti Fâtıma’ya uğradı. Hazreti Fâtıma,
Hazrec kabilesine karşı, Kureyş’le anlaşma yapmak için
babasını ağlıyarak kapıda karşıladı. Resûl-i ekrem (
gelmişlerdi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), onların geldiğini
aleyhisselâm ) ona; “Niçin ağlıyorsun?” buyurdu. Hazreti
haber alınca yanlarına gitti ve onlara; “Sizi, aradığınızdan
Fâtıma da; “Yâ babacığım! Seni rengin solmuş, elbisen
daha hayırlısına da’vet edeyim mi?” buyurdu. Onlar; “O
eskimiş bir vaziyette gördüm de onun için ağlıyorum” dedi.
nedir?” diye sordular. Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm
Bunun üzerine Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Ey Fâtıma!
); “Ben, Allahü teâlânın Resûlü ve elçisiyim. Allahü teâlâ, beni
Ağlama, Allahü teâlâ babanı bir vazîfe ile görevlendirdi.
kullarına gönderdi. Kullarını kendisine ibâdet etmek, O’na
İstenilse de, istenilmese de, dünyâ üzerinde insanın
hiçbir şekilde şirk koşmamak üzere Allahü teâlâya îmâna
yaşayabildiği her yere bu din yayılacaktır. Benim vazîfem de
da’vet ediyorum. Allahü teâlâ bana bir kitap indiriyor” buyurdu.
bunu te’min için çalışmaktır” buyurdu.
Sonra onlara İslâmiyeti anlattı ve Kur’ân-ı kerîm okudu. En
gençleri olan Iyas bin Mu’âz; “Ey kavmim! Vallahi bu,
Temîm-i Dârî şöyle rivâyet etti: “Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm
aradığımız şeyden daha hayırlıdır” dedi. Bu söz üzerine Ebü’l-
), birgün şöyle buyurdu: “Bu din, gece ve gündüzün hüküm
Heysem, yerden bir avuç toprak alarak Iyas bin Mu’âz’ın
sürdüğü her yere mutlaka ulaşacaktır. Allahü teâlâ, bu dînin
yüzüne attı ve; “Sen bize karışma, biz başka şey için geldik”
şerefle veya zorla girmediği hiçbir şehir ve köy
dedi. Iyas bin Mu’âz sustu. Server-i âlem de oradan ayrıldı.
bırakmayacaktır. Allahü teâlâ, orada İslâm dînini ve
Abdüleşheloğulları da Medine’ye döndüler. Çok geçmeden
müslümanları muzaffer, küfrü de zelîl ve hakîr kılacaktır.” Ben
Evs ile Hazrec arasında savaş yapıldı. Savaştan sonra Iyas
bunu kendi ailem içinde müşâhede ettim. Ailemden müslüman
bin Mu’âz vefât etti. Vefâtını, kavminden birisi şöyle anlattı:
olanlar, hayra ve şerefe kavuştu. Küfürde ısrar edenler ise,
Iyas bin Mu’âz ölürken, Kelime-i tevhîd ve Tekbîr getiriyordu.
zelîl ve hakîr kaldılar.”
Allahü teâlâyı tesbih ve tenzih ediyordu. Akrabâları da onun
söylediklerini dinliyordu. Onun müslüman olarak öldüğünde
Hazreti Mu’âviye şöyle anlattı: “Birgün Babam Ebû Süfyân,
şüpheleri yoktu. Mekke’deki toplantıda, Allahü teâlânın
binek hayvanının terkisine hanımı Hind’i alarak kırlara doğru
Resûlünün sözlerini duyunca, İslâmiyete ısınmış ve müslüman
çıktı. Ben de, onların önünde, eşeğimin üzerinde gidiyordum.
olmuştu.”
O zaman çocuktum. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm )
sesini işittik. Ebû Süfyân bana; “Mu’âviye, sen in de,
Râbi’a bin Ubbâd şöyle anlatır: “Ben genç yaşta iken, babamla
Muhammed binsin” dedi. Eşeğimden indim. Resûl-i ekrem (
beraber Mina’da bulunuyorduk. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm
aleyhisselâm ) bindi. Biraz önümüzden gitti. Sonra bize
), Arab kabilelerinin konakladıkları yerlerde duruyor ve onlara;
dönerek; “Yâ Ebâ Süfyân bin Harb, yâ Hind bin Utbe! Nefsim
“Ey falan oğulları! Ben Allahü teâlânın size gönderdiği
yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, birgün
elçisiyim. Size Allahü teâlâya kul olmanızı, O’na hiç birşeyi
mutlaka öleceksiniz. Sonra dirileceksiniz. İyilik eden Cennete,
ortak yapmamanızı, O’nun dışında kulluk ettiğiniz bu putları
kötülük yapanlar Cehenneme girecekler. Ben size hakkı
terketmenizi, bana îmân edip, tasdik etmenizi, Allahü teâlânın
söylüyorum. Siz ilk uyarılanlarsınız” buyurdu. Sonra da;
bana vazîfe olarak tevdi ettiği dîni tebliğ edinceye kadar beni
Fussilet sûresi birinci âyet-i kerîmesinden, onbirinci âyet-i
korumanızı emrediyorum” buyuruyordu. Arkasında ise,
kerîmesine kadar okudular. Ebû Süfyân; “Bitirdin mi yâ
kurnaz, saçlarını ikiye ayırmış, şaşı ve Aden kumaşından
Muhammed?” dedi. Resûl-i ekrem de; “Evet” buyurdu. Sonra
güzel bir elbise giymiş bir adam vardı. Resûl-i ekrem (
Resûl-i ekrem bineğinden indi. Ben, tekrar bindim. Hind bin
aleyhisselâm ) sözünü bitirdiği zaman, o; “Ey falan oğulları! Bu
Utbe, Ebû Süfyân’a döndü ve; “Bu sihirbaz için mi oğlumu
adam, Lât ve Uzza’yı, cin dostlarınızı terke, kendi getirdiği
dalâlete da’vet ediyor. O’na uymayın. O’nu dinlemeyin”
“Tamam, oradan gidelim” buyurdu. Hemen yola çıktık. Yolda
diyordu. Babama: “Babacığım, onu ta’kib edip de,
Mühânân denilen iki kişiye rastladık. Resûl-i ekrem onları
söylediklerine karşı çıkan kimdir, öğrenelim” dedim. Babam
çağırdı ve onlara İslâmiyeti anlattı. Onlar da müslüman
da; “Bu, amcası Ebû Leheb’dir” dedi.”
oldular. Sonra Resûl-i ekrem onlara isimlerini sordu. Onlar;
“Biz Mühânânız, iki sevimsiz kimseyiz” deyince, Resûl-i ekrem
Hazreti Ali şöyle anlattı: “Önce en yakın akrabalarını (Allahın
( aleyhisselâm ); “Siz iki sevimli kimsesiniz” buyurarak,
dînine da’vet ederek, kendilerine öğüd ver de, Cehennem
Medine’ye gelmelerini emretti.”
azâbı ile) korkut” meâlindeki, Şuarâ sûresi ikiyüzondördüncü
âyet-i kerîmesi nâzil olunca, Resûl-i ekrem beni yanına
“Amcası Ebû Tâlib vefât ettiği zaman, Resûl-i ekrem Taiflileri
çağırarak; “Ey Ali! Bir koyun budu al ve yemek yap. Sonra da
İslama da’vet etmek için, yaya olarak Taife gitti. Onlar da’vetini
Hâşimoğulları sülâlesini de yemeğe da’vet et” buyurdu. Gelen
kabûl etmediler. Çocuklar, mübârek bedenini taşladılar.
misâfirler kırk kişi civârındaydı. Resûl-i ekrem onları yemeğe
Mübârek ayakları kanadı. Geri dönerken, bir ağaç gölgesinde
buyur etti ve yemeği ortalarına koydu. Aralarında bir kuzuyu
istirahat edip, iki rek’at namaz kıldıktan sonra şöyle duâ etti:
tek başına yiyecek olanlar bulunmasına rağmen yiyip
“Allahım, ben kuvvetimin azlığını, insanların beni hakîr
doydular. Sonra süt dolu bir maşrapa geldi. Hepsi kanıncaya
görmesini sana arz ediyorum. Sen, ey en çok merhametli
kadar sütten içtiler. Sonra içlerinden biri; “Böyle bir sihir
olan! Senin verdiğin sıhhat ve afiyet, benim için en büyük
görmedik” dedi. Bunu söyleyen, Resûl-i ekremin (
ni’mettir. Gazâbına uğramaktan, ona düçâr olmaktan,
aleyhisselâm ) amcası Ebû Leheb idi. Resûl-i ekrem, bana
karanlıkları aydınlatan, dünyâ ve âhıreti nizâma koyan zâtına
yine; “Yâ Ali! Bir koyun budu ile yemek yap. Bir bakraç da süt
sığınırım. Ancak senin rızânı taleb ederim. Tâ ki, sen râzı ol.
hazırla” buyurdu. Ben ertesi gün de söylenilenleri hazırladım.
Güç ve kuvvet ancak senindir.”
Yine Hâşimoğullarını da’vet ettik. İlk gün gibi, gelenler, et
yemeğinden yediler ve sütten içtiler. Yemek ve süt, o kadar
Ebû Ümâme anlatır: “Resûl-i ekrem beni kendi kavmime
kişiye yetti ve arttı bile. İçlerinde biri yine; “Bugüne kadar
gönderdi. Onları Allahü teâlâya îmân etmeye da’vet ediyor,
Böyle büyük bir sihir görmedik” dedi. Resûl-i ekrem bana; “Yâ
İslâm dîninin esâslarını onlara arz ediyordum. Kavmimin
Ali! Bir koyun butu ile bir tencere yemek yap. Bir bakraç da süt
yanına, develerini sularken ve sütlerini sağıp içerken vardım.
hazırla” buyurdu. Ben yine emredileni yaptım. Sonra bana;
Beni görünce; “Hoşgeldin yâ Ebâ Ümâme! Duyduk ki, sen de
“Yâ Ali! Bana Hâşimoğullarını topla!” buyurdu. Onları
Muhammed’in dînine girmişsin” dediler. Ben onlara; “Ben
çağırdım. Onlar hazırlanan yemekten yediler ve sütten içtiler.
Allaha ve Resûlüne îmân ettim. Resûl-i ekrem beni, size
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) onlara; “Hanginiz, benim tebliğ
İslâmiyeti anlatmak için gönderdi” dedim. Sonra onlar, orada
ettiğim dîni yaymada bana yardım edecek?” buyurdu. Bütün
bir çanak yemek getirip, yemeğe başladılar. Bana da; “Buyur
topluluk, ben dâhil susuyorduk. Server-i âlem sözünü
ye” dediler. Ben de; “Yazıklar olsun size! Ben size bu
tekrarladı. Bunun üzerine ben; “Ben yardım ederim yâ
yediğinizi haram kılanın yanından geldim. Ancak bu, size,
Resûlallah” dedim. O da; “Sen mi yâ Ali? Sen mi yâ Ali?”
Allahü teâlânın emrettiği şekilde kesildiği zaman helâldir”
buyurdu. Ben, o zamanlar sülâlemin en çelimsiziydim.
dedim. “Onun söylediği nedir?” diye sorduklarında, onlara;
“Size şunlar haram kılındı: (Eti yenen hayvanlardan
Heysemî, İbn-i Sa’d’ın şöyle bildirdiğini naklediyor:
boğazlanmaksızın ölen) ölü hayvan, akmış kan, domuz eti,
“Babamdan duydum, şöyle anlattı: Resûl-i ekrem (
Allahdan başkası adına boğazlanan hayvan, bir de henüz
aleyhisselâm ), Medine’ye hicretleri sırasında, Ebû Bekr ile
ölmemiş iken yetişip kesmediğiniz boğulmuş, vurulmuş,
beraber bana geldiler. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ),
yuvarlanmış, başka bir hayvan tarafından boynuzlanmış,
Medine’ye en kısa yoldan gitmek istiyordu. Ben, Server-i
canavar tarafından parçalanmış hayvanlar, dikili taşlar
âleme ( aleyhisselâm ); “Bu yol Rakûbe’den giden yoldur.
üzerinde (câhiliyet devrinde taşlar için) kesilenler, fal okları ile
Fakat bu yolda Mühânân denilen iki hırsız vardır. İsterseniz bu
kısmet aramanız. İşte bunlar yoldan çıkıştır. Bugün kâfirler,
yoldan gidebiliriz” dedim. Fahr-i âlem ( aleyhisselâm );
dîninizi söndürebilmekten ümidlerini kestiler. Artık onlardan
korkmayın. Yalnız benden korkun. Bugün sizin için dîninizi
Bizans İmparatoru’na elçi olarak gönderdiği Dıhye-i Kelbî
kemâle erdirdim, üzerinizdeki ni’metimi tamamladım ve size
şunları anlattı: “Resûl-i ekrem benimle. Bizans İmparatoru’na
din olarak İslâmı ihtiyâr ettim. Her kim son derece açlık
bir mektûp gönderdi. Yanına girdiğim zaman, Resûl-i ekremin
hâlinde çaresiz kalırsa, günâha meyil kastı olmaksızın, canını
mektûbunu ona verdim. İmparator’un yanında kızıl suratlı,
kurtaracak kadar haram etlerden yiyebilir. Çünkü Allah çok
yumuk gözlü, uzun kafalı bir yeğeni vardı. “Allahın elçisi
bağışlayıcıdır, çok merhametlidir” meâlindeki, Mâide sûresi
Muhammed’den, Rum ülkesinin sahibi İmparator Herakl’e...”
üçüncü âyet-i kerîmesini okudum ve onlara İslâm dînini
cümlesiyle başlayan mektûp okununca, İmparatorun yeğeni
anlatmaya başladım. Onlar kabûl etmediler. Ben de onlara;
kızgınca soluyarak: “Bugün bu okunmaz” dedi. Kayser;
“Yazıklar olsun size! Bari bana içecek az bir su verin. Çok
“Niçin?” diye sorunca, o; “Bir kere, önce kendi ismini yazmış.
susadım” dedim. Onlar bana su vermeyerek; “Seni
Sonra Rum ülkesinin sahibi diye yazmış da Rumların kralı
susuzluktan ölüme terk edeceğiz” dediler. Başımda bulunan
yazmamış” dedi. Kayser ona hiç aldırmayarak, okumalarını
sarığı katlayıp, yastık yaptım. Başımın altına koyup, kızgın
emretti. Mektûbun tamâmının okunması bitince, İmparatorun
kumlar üzerinde yatıp uyudum. Uykumda birisi bana, cam
yanında bulunanlar ayrıldılar. Beni yanına çağırıp, müsteşarı
kase içinde, insanların tatmadığı bir şerbet getirdi. Onu bana
olan patriğe haber verdi. Patrik gelince, durumu ona anlattı ve
verdi. O şerbeti içtim, içer içmez de uyandım. O andan sonra
mektûbu okuttu. Mektûbu dinleyen Patrik; “İşte beklediğimiz
ne susadım, ne de susuzluk diye birşey hissettim.”
ve Îsâ aleyhisselâmın bize müjdelediği Peygamber” dedi.
İmparator ona; “O hâlde şimdi ne yapmalıyız?” diye sorunca;
Misver bin Mahreme şöyle anlatır: “Resûl-i ekrem (
“Seni bilmem, ben O’nu tasdik edip, O’na tâbi olacağım”
aleyhisselâm ), Eshâbının yanına geldi ve onlara; “Allahü
cevâbını verdi. Heraklius; “Ben senin dediğin şeyi çok iyi
teâlâ, beni bütün insanlığa rahmet olarak gönderdi, İslâmiyeti
biliyorum. Fakat O’na tâbi, müslüman olmaya gücüm yetmez.
yaymak için bana yardımcı olun. Benim sizi da’vet ettiğim
Çünkü hem hükümdârlığım gider, hem de beni öldürürler”
şeyin aynısına da’vet ettiği zaman, Îsâ aleyhisselâma karşı
dedi. Bunun üzerine yanlarından ayrıldık. Heraklius, Hazreti
ihtilâfa düşen havariler gibi birbirinize düşmeyin. Îsâ
Peygamber ( aleyhisselâm ) hakkında araştırmaya başladı.
aleyhisselâma uzak olanlar onu fenâ tanıdılar. Bu husûsu Îsâ
Şam vâlisine emir verip, Peygamber efendimizin soyundan bir
aleyhisselâm, Allahü teâlâya şikâyet etti. Bunun üzerine
kişiyi muhakkak bulmalarını emretti. Bu arada kendisinin dostu
Allahü teâlâ, havarilere da’vet için gidecekleri kavmin dili ile
olan ve İbrânice bilen Roma’daki bir âlime de mektûp yazıp bu
konuşma kabiliyeti verdi. Bu hâdise üzerine Îsâ aleyhisselâm,
mes’eleyi sordu. Roma’daki dostundan, bahsettiği zâtın âhır
havarilerine; “Bu, Allahü teâlânın sizden istediği bir iştir. Bunu
zaman peygamberi olduğunu bildiren bir mektûp geldi. Bu
hemen yerine getirin” dedi” buyurdu. Bunun üzerine Eshâb-ı
arada Şam vâlisi, ticâret için Şam’a gelen bir Kureyş kervanını
Kirâm; “Yâ Resûlallah! Biz sana her husûsta yardımcı
buldu. Kervanda Ebû Süfyân da vardı. Şam vâlisi, Ebû
olacağız! Bizi istediğin yere gönder!” dediler. Bundan sonra,
Süfyân’ı Heraklius’a gönderdi. Heraklius, Ebû Süfyân’a; “Sizin
Eshâb-ı Kirâmdan Abdullah bin Huzeyfe’yi İran Kisrâsı’na;
memleketinizde peygamberlik da’vâsı ile ortaya çıkan kimdir?
Salit bin Amr’ı, Yemâme Vâlisi Hevze bin Ali’ye; Âlâ bin el-
Bana anlat?” dedi. Ebû Süfyân; “Genç birisi!” dedi. Heraklius:
Hadramî’yi, Hacer Vâlisi Münzir bin Savi’ye; Amr bin Âs’ı,
“Aranızdaki soyu nasıldır?” diye sordu. Ebû Süfyân; “O,
Umman Meliki Cündeyoğulları Ceyfer ve Abbad’a; Dıhye-i
zamanın en iyi soylusudur. Soy bakımından en seçkinimizdir”
Kelbî’yi, Bizans Kayseri’ne; Amr bin Umeyyet-üd-Damrî’yi,
dedi. Kayser; “Nasıl, doğru birisi midir?” diye sorunca, Ebû
Habeş Hükümdârı Necâşiye; Hâtıb bin Ebî Belte’a’yı
Süfyân; “Yalan söylediği görülmemiştir” dedi. Kayser; “İşte bir
İskenderiyye Hükümdârı Mukavkıs’a; Şücâ bin Vehb’i de,
peygamberlik alâmeti. O’nun dînine girdikten sonra,
Gassan Hükümdârı Haris bin Ebî Şemir’e gönderdi. Bu
beğenmiyerek veya kızarak dîninden dönen kimse var mı?”
elçilerden birisi hâriç, hepsi Resûl-i ekrem hayatta iken geri
diye sordu. Ebû Süfyân; “Hayır, yoktur!” dedi. Kayser yine; “Bu
dönmüşlerdi.”
da peygamberliğinin alâmetidir” dedikten sonra;
“Arkadaşlarının arasında savaşırken, cepheyi terk ettiği olur
mu?” diye sordu. Ebû Süfyân; “Hayır, savaştan korkmaz. Bir
kere O bizi yendi, bir kere de biz O’nu yendik” dedi. Heraklius;
önce söylediğim sözler, sizlerin dîninize olan bağlılığınızı
“İşte peygamberliğinin delîllerinden biri daha!” dedi. Bu
ölçmek içindi. Dîninize bağlılığınızı ve beni sevindiren
konuşma sona erince, beni tekrar yanına aldı ve bana;
davranışlarınızı gözlerimle gördüm” dedi. Daha sonra
“Efendine söyle, ben onun gerçek peygamber olduğunu
hıristiyan Arablardan birini çağıran Heraklius ona; “Bana
biliyorum. Fakat saltanatımı terk edemem” dedi. Patrik ise,
Arabcayı iyi bilen ve sır saklayan birisini bul. Onunla şu
daha önceleri her Pazar kilisede toplanan halka va’z ve
Peygamberin mektûbuna cevap vereyim” dedi. Beni çağırdılar.
nasihatte bulunuyordu. Fakat sonraları Pazar günleri halkın
Heraklius bana, kürek kemiği üzerine yazılmış bir mektûp
önüne çıkmamağa başladı. Ben onun evine gidip geliyordum.
verdi ve bana; “Bu mektûbu O’na götür! O’nun sözlerini
Bana birçok şeyler soruyordu. Yine bir Pazar Patrik va’z
dikkatle dinle! Sana söyliyeceği üç şeyi iyi ezberle. Dikkat et!
vermeye gitmeyince, halk; “Ya bizim yanımıza gel veya biz
Bana gönderdiği mektûptan hiç bahsedecek mi? Mektûbumu
gelip seni öldüreceğiz!. Biz bu Arab geldiğinden beri hâlini hiç
dinleyince, geceyi hatırlıyacak mı? iyice bak, O’nun sırtında
beğenmiyoruz” diye haber göndererek, tehdid ettiler. Patrik
seni şüpheye düşürecek birşeyler var mı?” dedi. Ben mektûbu
bana; “Bu mektûbu al, efendine git ve O’na selâmımı söyle!
alarak yola koyuldum. Tebük’e geldim. Resûl-i ekrem bir su
Allahtan başka ilâh olmadığına ve Muhammed’in Allahın
başında Eshâb-ı Kirâmla oturuyordu. Oradakilere; “Sizin
Peygamberi olduğuna şehâdet ettiğimi O’na haber ver. Ben
efendiniz nerededir?” diye sordum. Onlar da Resûl-i ekremi
O’na îmân ettim, O’nu tasdik ettim ve O’na tâbi oldum. Fakat
gösterdiler. O’nun yanına vardım ve mektûbu O’na verdim.
bu adamlar bunu inkâr ettiler. Gördüklerini O’na anlat!” dedi ve
Mektûbu alıp koynuna koydu.
dışarı çıktı. Halk, hemen patriği öldürdü.”
Sonra bana; “Sen nerelisin?” diye sordu “Tenûhluyum”
Sa’îd bin Ebû Râşid şöyle anlatır: “İhtiyârlığımda, Bizans
cevâbını verdim. “Atânız İbrâhim’in dini olan Hanif dîninden
İmparatoru Heraklius’un, elçi olarak Resûl-i ekreme (
misin?” diye sorunca; “Ben bir kavmin elçisiyim. Elçisi
aleyhisselâm ) gönderdiği Tenûhî’yi gördüm. Ondan
olduğum milletin yanına dönme dikçe dinlerini de
Heraklius’un Peygamberimize, Peygamberimizin de (
terketmeyeceğim” diye cevap verdim. Bunun üzerine Resûl-i
aleyhisselâm ) Heraklius’a gönderdiği mektûpları anlatmasını
ekrem ( aleyhisselâm ); “Sen sevdiklerine yol gösteremezsin.
istedim. O da şöyle anlattı: “Resûl-i ekremin, Dıhye-i Kelbî ile
Fakat Allahü teâlâ, dilediğini hidâyete kavuşturur ve onları
gönderdiği mektûbu okuyan Heraklius, din adamlarının ileri
bilir. Ey Tenûhlu kardeşim! Ben İran Kisrâ’sına bir mektûp
gelenlerini yanına çağırdı ve kapıları kapalı bir yerde onlara şu
yazdım. O onu parçaladı. Nefsim yed-i kudretinde olan Allahü
konuşmayı yaptı: “Bildiğiniz gibi, Arabistan’daki bir kişi
teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlâ onu ve mülkünü
peygamber olarak ortaya çıktı. Bana gönderdiği mektûpta, üç
çiğnetecektir. Sizin İmparatorunuza da bir mektûp yazdım. O,
şeyi kabûle da’vet ediyor. Dînine girmemizi teklif ediyor, bunu
mektûba cevap vermedi. Kralın, insanların rahatlarını te’min
kabûl etmezsek cizye vermemizi istiyor. Bunları yapmadığımız
ettiği müddetçe, onlar ona bağlı olacaklar” buyurdu. Kendi
takdîrde bizimle harb edeceğini bildiriyor. Allaha yemîn ederim
kendime; “Bu, bana tenbîh edilen üç şeyden birinin cevâbıdır”
ki, sizler de kendi kitaplarınızda okuduklarınızdan, O’nun şu
diyerek, bir ok ile bu sözleri kılıcımın üzerine yazdım. Sonra
anda bulunduğumuz toprakları alacağını biliyorsunuz! Gelin,
Resûl-i ekrem mektûbu okuması için Mu’âviye’ye ( radıyallahü
ya onun dînine girelim veya topraklarımızda sulh içinde
anh ) verdi. Mektûpta Heraklius; “Müttekîler için hazırlanmış
oturmamıza karşılık O’na cizye verelim.” Bu konuşma üzerine
olup, yeri ve göğü kaplayan Cennete beni çağırıyorsun.
oradakiler homurdanmaya başladılar. Bir kısmı salonu terk
Cehennem nerede?” diye yazmış. Bu söz üzerine Resûlullah (
etmek istedi ise de, kapılar kapalı olduğu için çıkamadılar.
aleyhisselâm ); “Sübhânallah! Peki gündüz olunca gece
İçlerinden biri; “Sen bizi, hıristıyanlığı küçük görmeye ve
nerededir?” buyurdu. Bu sözü de ok ile kılıcımın üzerine
Hicaz’dan gelen şu Bedevîye köle gibi olmaya mı
yazdım. Mektûbun okunması bitince, Resûl-i ekrem (
çağırıyorsun?” dedi. Kayser bu söz üzerine, onların bu
aleyhisselâm ) bana; “Hakkın var. Sen gerçekten bir elçisin.
vaziyette dışarı çıkmaları halinde fesat çıkaracaklarını ve
Eğer yanımızda sana hediye edebileceğimiz birşeyler olsaydı,
saltanatının elinden gideceğini anladı. Onlara; “Benim biraz
seni mükâfatlandırırım. Fakat şu anda biz seferdeyiz.
Yiyeceğimiz bile tükendi” buyurdu. Bu sırada orada
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 957 cild-2, sh. 1400
bulunanlardan birisi; “Ben onu mükâfatlandırabilirim” diyerek,
torbasından Safûriye işi bir elbise çıkararak, bana verdi. Ben
7) Brockelmann Sup-2, sh. 82
onun kim olduğunu sordum. Orada bulunanlar; “Osman bin
Affân” dediler. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bu misâfiri
kim ağırlayacak?” diye sorunca, Ensârdan bir zât; “Ben”
diyerek yerinden kalktı. Ben onu ta’kib ettim. Tam o meclisten
uzaklaşacağımız sırada, Hazreti Peygamber ( aleyhisselâm )
HİREVÎ (Muhammed bin Atâullah)
arkamdan; “Ey Tenûhlu!” diye seslendi. Ben de geri dönüp
Hadîs ve fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Atâullah bin
yanlarına kadar yürüdüm. Mübârek sırtlarından kaftanını
Muhammed olup, lakabı Şemsüddîn, künyesi Ebû Abdullah’tır.
çıkararak; “Buraya bak! işte sana sorulan burada” buyurdu.
Herat’ta doğduğu için nisbeti Hirevî’dir. 767 (m. 1365)’de
Sırtına baktım, iki kürek kemiğinin arasında yuvarlak bir mühür
doğdu, 829 (m. 1426) senesinde vefât etti.
vardı.”
Hirevî, aslen Rey şehrinden olup, meşhûr âlim Fahreddîn
Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) anlattı: “Resûl-i ekreme,
Râzî’nin soyundandır. Memleketinde Hanefî mezhebine göre
Peygamberliği bildirildiği zaman, Acem kisrâsı, Yemen Vâlisi
yetişti. Daha sonra Şafiî mezhebine geçti. Seyyîd Şerîf
Bâzân’a bir mektûp gönderip; “Senin hükmün altında olan
Cürcânî, Sa’düddîn Teftâzânî ve başka âlimlerin derslerine
topraklar üzerinde peygamber olduğunu iddia eden birisi
katılarak ilim tahsil etti. Timur Hân ile karşılaştı. Semerkand ve
ortaya çıkmış. O’na bu iddiasından vazgeçmesini bildir, yoksa
Herat’da bulundu. Anadolu’ya Osmanlı Devletine geldi.
oraya, O’nu ve milletini öldürecek bir ordu gönderirim” diye
Burada da bir müddet kalıp, 814 (m. 1411) senesinde Kudüs’e
yazmıştı. Bâzân’ın elçisi Resûl-i ekremin huzûruna geldi ve
gitti. O sene hacca giderek, aynı sene Kudüs’e geri döndü.
Kisrâ’nın bu sözlerini O’na nakletti. Resûlullah efendimiz (
Şam’a gidip, orada ikâmet etti. Orada şöhreti etrâfa yayıldı.
aleyhisselâm ) ona; “Beni, azîz ve celîl olan Allahü teâlâ
Talebeleri de onun Sahîh-i Buhârî ile Sahîh-i Müslim’i
göndermiştir. Eğer bu işi kendim için yapsaydım, bu da’vâdan
ezberlediğini, birçok ilimde, Şafiî ve Hanefî mezheblerinde
vazgeçerdim” buyurdu. Elçiler, o gün Medine’de kaldılar.
büyük âlim olduğunu etrâfa yaydılar. Bundan maksadları,
Ertesi gün Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Benim Rabbim,
Kudüs-Şam Vâlisi Nevruz ile Hirevî’nin buluşmalarını te’min
Kisrâ’yı öldürdü. Bugünden sonra Kisrâ yoktur. Kayser’i de
etmekti. Nevruz, Hirevî ile görüşünce, onun âlim bir kimse
öldürdü. Bugünden sonra, artık Kayser de yoktur” buyurdu.
olduğunu gördü. Şihâbüddîn bin el-Hâim’den sonra onu
Elçi, Resûl-i ekremin bu sözleri söylediği vakti, günü ve ayı
Salâhiyye’de müderris olarak vazîfelendirdi. Nevrûz’un
yazdı. Sonra Bâzân’ın yanına döndü. Hakîkaten Kisrâ ölmüş,
öldürülmesinden sonra, Müeyyed Kudüs’e Vâli olarak geldi. O
Rum Kayseri de öldürülmüştü.”
da Hirevî’nin ilim sahibi büyük bir âlim olduğunu anladı ve ona
çok hürmet gösterdi. Onu, Salâhiyye’deki müderrislik
vazîfesinde bıraktı.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 45
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5. sh. 200
3) El-A’lâm cild-4, sh. 266
Mısır’a gitmek için izin istedi. Sultan izin verince, 812 (m.
1409) yılında Kâhire’ye geldi. Sultan ona ikramlarda bulundu.
Çok iltifât etti. Hattâ sağ yanına oturttu, hediyeler verdi. Özel
olarak hazırlanmış olan bir eve yerleştirdi. Evine altınlar,
değerli kumaşlar gönderdi. Hergün için 200 (ikiyüz) dirhem
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 70
maaş bağladı. Devlet ileri gelenlerinden birçok kimseler de
Sultân’ın yaptığı gibi davrandılar. Onlar da çok ikramlarda
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 727
bulunup, hediyeler verdiler. Sahîh-i Müslim kitabını, hem
senetleriyle, hem metniyle, Sahîh-i Buhârî’yi de sâdece
metnen ezberledi. Hattâ senetleriyle beraber onikibin hadîs-i
Semerkand’da, Herat’ta ve daha başka şehirlerde çok hürmet
şerîf ezberlemişti. Melik Müeyyed ona bir ilim meclisi ta’yin
ve ikram gördü. Timur Hân onu büyük bilir, hürmet ederdi.
etti. Sahîh-i Müslim ve Sahîh-i Buhârî hadîs kitaplarını, bu
Onu sarayına çağırır, yapacağı işleri onunla istişâre ederdi.
hadîsleri rivâyet eden şahısların durumlarını çok iyi bilirdi.
Mühim işlerinde onu çağırarak, fikrini sorardı. Hattâ ona,
Kendisi ile Müslim arasındaki hadîs âlimlerini de iyi tanırdı.
Timur Hân’ın veziri diyenler bile oldu. Nasır zamanında
“Benimle Sahîh-i Müslim kitabının sahibi arasında yedi tane
Kudüs’e yerleşerek orada yaşadı.
râvî var. Bunların hepsi de Nişâbûr şehrindendirler” derdi.
Ba’zı âlimler ise, onun hakkında şöyle demiştir: “Büyük bir
Kâhire’de bir müddet ikâmet ettikten sonra, Kudüs’e gitti.
âlim olup, uzun boylu, beyaz sakallı, güzel görünüşlü idi.
Orada Salâhiyye müderrisliği vazîfesinin yanında, Kudüs ve
Yazdığı eserleri ilminin çokluğuna, bilgisinin derinliğine delâlet
Halîlurrahmân’a bakmakla görevlendirildi. 821 (m. 1418)
etmektedir. Hakîkatleri çekinmeden söylerdi. Taassubu
yılında sultanla buluştu. Sultan, önceden olduğu gibi ona çok
sevmezdi. Ba’zı kimseler onun hakkında çok dedikodu
ikramlarda bulundu. Hediyeler verdi. Devlet ileri gelenleri de
yaptıklarından hayâtı sıkıntılı geçti.”
aynı şekilde davrandılar. Az bir müddet sonra Celâlüddîn
Bülkînî’nin yerine bakmakla görevlendirildiyse de, sonradan
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Takrîb-ül-ahkâm, 2- Et-
bu görevinden ayrıldı. Müeyyed’in ölümünden sonra Kâhire’ye
Temhîs fî şerh-ıt-Telhîs lil-Câmi-il-kebîr: Hanefî fıkhına dâir bir
gitti. 827 (m. 1424) yılında Cemâlüddîn Yûsuf Kerkî’nin yerine
eserdir. 3- Şerhu Mesâbîh-is-sünne lil-Begavî, 4- Şerhu
sır kâtibi ta’yin edildi. Bu vazîfede de fazla kalmayıp, Şafiî
Müslim. Bu eserine Fadl-ül-mün’im adını vermiştir. 5- Şerhu
kadılığına getirildi.
Meşârık-ıl-envâr.
Kudüs’te Salâhiyye’de ders okutmaya devam etti. O sene
hacca gidip, tekrar Kudüs’e döndü. Kudüs’te kendini zühd ve
ibâdete verdi. Tasavvuf yolunda olanların yaşayışı gibi sâde
bir hayat yaşamaya başladı. Sultâna mektûp yazıp, oraya
gelmek istediğini bildirdi. Böylece sultâna nasihat vermek
istiyordu. Sultan ise, onun Kâhire’ye gelmesini uygun bulmadı.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 293
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 151, 155
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 189, 190
“Nasihatlerini mektûpla bildir. Eğer onlar gerçekten ders
alınacak doğru bilgiler ise, ondan sonra izin veririm” dedi.
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185, 186
Sultan Muhammed bin Atâullah, Hirevî’den mektûp beklerken,
onun ölüm haberi geldi.
5) El-A’lâm cild-6, sh. 269
Kâdı İbn-i Şühbe der ki: “Hirevî, me’anî ilminde mehâretli idi.
Bir çok metin kitaplarını ezberledi. Târihî hâdiseleri iyi bilirdi.
Hoş sohbet, heybetli ve güzel görünüşlü idi. Şihâbüddîn bin
Hacî’nin onu medhettiğini duydum. Onun Acem târihiyle ilgili
anlattığı şeylere hayret ederdi.”
Cemâleddîn Taymânî de şöyle der: “Zor ve anlaşılması güç
kitaptan îzâh ederdi. Sahîh-i Müslim’i şerh etti. Kudüs’te bir
medrese yaptırdı. Fakat medrese tamamlanmadan vefât etti.”
Bedreddîn Aynî’nin bildirdiğine göre, fazilet sahibi ve çeşitli
ilimlerde bilgi sahibi idi. Sa’düddîn Teftâzânî ve Seyyîd Şerîf
Cürcânî gibi zamanının büyük âlimlerinden ilim tahsil etti.
HIZIR ÇELEBİ (Hızır Bey)
Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Hızır Çelebi bin
Celâleddîn olup Sivrihisarlıdır. Nasreddîn Hoca’nın
torunlarındandır. Babası Celâleddîn Çelebi, Sivrihisar kadısı
idi. Sivrihisar, bugünkü Eskişehir’in ilçesi olabileceği gibi,
Akşehir yakınlarında o devirde büyükçe bir kasaba olan
bugünkü Sivrihisar köyü de olabilir. 810 (m. 1407) senesi
Rebî’ul-evvel ayının birinde doğdu. 863 (m. 1458) senesinde
Hızır Bey, İstanbul’un fethinde, ilk olarak İstanbul kadısı ve
İstanbul’da vefât etti. Vefâ ile Zeyrek arasında, Unkapanı’na
belediye başkanı olup, vefâtına kadar, ya’nî altı sene bu
giden cadde kenarında defnedildi.
makamda kaldı. Adâlet ve hakkaniyetle işleri yürütüp, meşhûr
oldu. İstanbul’da Hacı Kadın mescidini yaptırdı.
Küçük yaşta babasından ilim tahsîl etti. Daha sonra Molla
Yegân’a talebe olup, aklî ve naklî ilimleri tamamladı ve kızıyla
Hızır Bey’in ders halkasına, birçok âlim devam etti. İlim ve
evlenip dâmâdı oldu. İbn-i Cezerî’den kırâat ilmini öğrendi.
irfanından çok kimseler istifâde etti. İçlerinde, Mevlana
Muslihuddîn Kastalânî, Ali Arabî, Hocazâde ve Hayâlî gibi
Hızır Bey, zekâsının kuvveti ve çalışmasının çokluğu
meşhûr âlimler yetişti.
sebebiyle, birçok dînî ve fenni ilimlerde derin âlim oldu.
Memleketi olan Sivrihisar’da kadılık ve müderrislik yaptı.
Bursa müftîsi Ahmed Paşa, Sinân Paşa ve Bursa kadısı
Kimsenin bilemediği bilgileri bilmekte, Fenârî’den sonra eşi
Ya’kûb Paşa, Hızır Bey’in oğullarıdır. Üçü de; zekâları, ilim ve
yoktu.
irfanları ile temayüz etmiş üstün kimselerdir.
Fâtih Sultan Muhammed Hân’ın padişahlığının ilk senelerinde,
Hızır Bey’in güzel ahlâkı, zühd ve takvâsı da, ilmi gibi
Arabistan’dan bir zât gelip, çeşitli ilim ve fenlerden suâller
yüksekti. Arab, Fars ve Türk edebiyatında da geniş bilgi sahibi
sordu. Zamanının âlimleri tatmin edici cevaplar
olup, şairliği de vardı. Her üç dilde de kıymetli şiirler yazdı.
veremediklerinden, Fâtih’in canı sıkıldı. Bütün beyleri, paşaları
Akaide dâir meşhûr “Kasîde-i Nûniyye”yi nazmetti. “Kasîde-i
ve vezirleri topladı ve: “Ülkemde bu adama cevap verecek bir
Nûniyye”, talebesi Molla Hayâlî ve diğer âlimler tarafından
ilim adamımız yok mudur? Çabuk olun, araştırın ve bana
şerh olundu. “İcâletü leyletin el-leyleteyn” adında Arabca bir
derhâl müsbet bir cevap getirin!” dedi. Vatan topraklarını iyi
Kasîde-i Nûniyyesi ve diğer ba’zı eserleri daha vardır. Arabca,
bilen vezirler, düşündüler ve Sivrihisar Medresesi’nde görev
Farsça ve Türkçe şiirleri de olup, şu beyt onundur:
yapan Hızır Bey hatırlarına geldi ve Fâtih’e; “Sultânım!
Ülkemizde Hızır Bey adında değerli bir âlimimiz var, emir
Vermiş sabâ benefşeye peygâm-ı zülf-i yâr,
buyurursanız, haberci gönderip onu buraya çağıralım” dediler.
Ol lezzetin hevâsı dimâgındadır dahî.
Sultan hemen; “Durmayın, kim varsa derhâl da’vet edin,
gelsin” dedi. Bunun üzerine, Hızır Bey’i çağırmak üzere
Sivrihisar’a üç kişilik bir hey’et gönderdiler. Hızır Bey, bu
hey’etle İstanbul’a geldi. Hızır Bey, o zaman daha otuz
yaşlarında ve asker kıyâfetinde bulunduğundan, yaş ve
kıyâfeti, meşhûr âlimlere meydan okuyan zâtın alay
edercesine gülmesine sebep oldu. Ancak, onun sorduğu
bütün sorulara cevap verdi. Bundan sonra Hızır Bey suâle
başladı. O kimse cevap veremeyip, mağlup oldu ve şu i’tirâfı
yaptı: “Hızır Bey, İslâm âleminde benzeri pek az bulunan ilim
adamlarınızdan biridir. Kendisinde öylesine bir hafıza ve zekâ
var ki, karşısında durmak mümkün değildir.” Bu durum Fâtih
İstanbul’un Anadolu yakasında, Molla Hızır Bey’in geniş
arazisi bulunduğu için, buraya Kâdıköyü (Kadıköy) ismi
verilmiştir.
Çok sevdiği mübârek bir zâta hitaben yazdığı bir beytinde; “Ey
benim rûhumun dostu, senin cisminin (vücûdunun) gölgesi,
vefâtımdan sonra kabir toprağına bir düşse; kabirdeki
kemiklerim, zerrelerim selâmına cevap verirdi” demektedir.
Fârisî bir beytinde ise; “Aşk yetmişiki millet dışında kalan bir
hâldir. Âşıklara kalabalık hâli tatlı olmayıp, onlar yalnızlığı
isterler” demektedir.
Sultan Mehmed Hân’ı fevkalâde memnun ettiğinden, ona;
Ebced hesabıyla ilk târih düşüren şâir ünvanına da sahip olan
“Yüzümüzü ak eyledin, cenâb-ı Hak da iki cihanda senin
Hızır Bey, dünyâ çapında bir hâdise olan İstanbul’un fethi için
yüzünü ak eyleyip, ilmini ve fadlını arttırsın” dedi. Fâtih’in,
şöyle târih düşürdü:
Hızır Bey hakkındaki muhabbet ve teveccühü günden güne
arttı. Bursa’da ba’zı medreselerin müderrisliği kendisine verildi
“Feth-i İstanbul’a nusret bulmadılar evvelûn,
ve maaş bağlandı. Daha sonra Anadolu ve Rumeli’de ba’zı
Feth idüb Sultân Mehmed kıldı târih “Âhırûn”.
kadılıklarda bulundu.
Hızır Bey (Hızır Çelebi), adâleti ile ilgili hikâyeleri ile tanınır.
Câminin inşâatı başladı. Mısır’dan binbir zahmetle getirilmiş
Zamanında ilminin üstünlüğü, dindeki sebâtı, ahlâkındaki
olan sütunların yüksekliklerini kısa tutmuş, dolayısıyle
güzelliği ile meşhûr olan Hızır Bey, boyunun kısa olması
kubbenin yüksekliği de Ayasofya’dan alçak olmuştu. İnşâatın
dolayısı ile “İlim dağarcığı” adıyla anılırdı. Resûl-i ekremin (
bitmesine yakın ziyârete giden Fâtih Sultân Mehmed Hân,
aleyhisselâm ) mübârek hadîs-i şerîflerinde methedilen Fâtih
sütunların kasıtlı olarak küçültülüp, meşhûr Ayasofya’dan
Sultan Mehmed Hân, İstanbul’u alıp, halkını âdil idâresi ile
daha üstün bir binanın yapılmaması gayreti güdüldüğünü
şenlendirip şereflendirince, Hızır Bey’i şehre kadı ta’yin eyledi.
anladı. Bu hâle çok hiddetlendi. Hıristiyan mimarın
Kâdılar, bugünkü belediye reîslerinin yaptıkları işleri de
cezalandırılmasını emretti. Emîr yerine getirildi. Eli kesildi.
yaparlardı. Çünkü o zamanlar, nüfus ne kadar kalabalık olursa
Yüzlerce kilometreden binbir emekle gelen mermer sütunlar,
olsun, insanların mahkeme ile işleri pek az olurdu. Kimse
hıristiyan gayreti ile kısaltılmış, Sultân’ın emri ve iyi niyeti
kimseye kötülük düşünmez, komşu komşunun hakkına riâyet
ayaklar altına alınmıştı. Üstelik devletin kânun ve nizâmına
ederdi. Nitekim Fâtih’in, İstanbul’un fethinden önce tebdil-i
uymak karşılığında zımmîlik hakkı bahşedilmiş olmasına
kıyâfetle Edirne bedesteninde dolaşırken başından geçen
rağmen, böyle bir yola tevessül etmişti. Bir mîmâr için el,
hâdise meşhûrdur. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bir sabah vakti,
herşeyden daha fazla lüzumluydu. Ama mâlesef, düşünmeden
tebdîl-i kıyâfetle alışverişe çıktı. Yanında halk kıyâfetindeki
işlediği bir suça diyet olmuş, elsiz kalmıştı, iki çocuğu bir
vezirinden başka kimse yoktu. Girdiği dükkândan iki okka yağ
hanımı vardı. Müslümanların hâlini, Osmanlıların adâletini
istedi. Onu aldıktan sonra, beş okka da bal vermesini söyledi.
bilenler, “Bu işte bir acelelik var, müslümanlar bu işi yapanı
Dükkân sahibi; “Efendim, ben siftahımı yaptım, balı da
suçlu bulurlar, hele onların âdil kadıları, pâdişâhın bile
komşudan alın, o da siftah etsin” dedi. Öbür dükkâna gittiler.
gözünün yaşına bakmaz cezasını verirler” dediler. Hıristiyan
Oradan da ikinci birşey alamadılar. Böyle kaç dükkânı
mimar pek inanmadıysa da, ısrarlar karşısında dayanamayıp
dolaştılar, hiçbirinden ikinci birşey alamadılar. Hızır Bey,
kadıya gitmeye karar verdi. İşte onun için, Hızır Bey’in
komşunun değil hakkına, komşuya karşı ihsâna bu kadar
huzûrunda bulunmaktaydı. Bütün bunları, âdil Osmanlı’nın âdil
riayetkar olan böyle bir milletin kadısı idi.
kadısına tek tek anlattı. Hızır Bey, tam bir sükûnetle hâdiseyi
dinledi. Daha sonra soruşturup, mes’eleye vâkıf oldu.
Hızır Bey, İstanbul kadısı ve belediye başkanı olarak vazîfeye
Şâhidlerle beraber, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ı,
başladıktan bir müddet sonra, bir hıristiyan mîmâr geldi. Hızır
İmparatorların, kralların, beylerin taht ve mülkleri, iki dudağı
Bey’i buldu. Kâdı efendiye hâlini arzedip, pâdişâh Fâtih Sultan
arasından çıkacak bir çift söze bağlı olan Osmanlı pâdişâhını
Mehmed Hân’dan şikâyetçi olduğunu söyledi. O zamanlar,
mahkemeye da’vet etti. Bildirilen saatte mahkeme teşkil edildi.
Avrupa ülkelerinde değil kralı mahkemeye vermek, aleyhinde
Fâtih Sultan Mehmed Hân da o sırada teşrîf etti. Eli kesilen
konuşmak bile, bir insanın kendi hayâtından olmasından
hıristiyan mîmâr ayakta duruyor, ürkek ürkek etrâfını
başka bir ma’nâya gelmezdi. O günlerde, İspanya’da
seyrediyordu. Böyle bir mahkemeyi ilk defa görüyordu. Çünkü
hıristiyanlar, binlerce müslümanı; kadın, ihtiyâr, çocuk
onların bildiği, güçlü olanın hâkim olmasıydı ve gücü yetene
demeden kılıçtan geçirmekteydi. Bir hıristiyan ise, bir
herşey mübahtı. Köhne Bizans, zayıf olan herkesin ezildiği,
müslüman devletinde, o devletin kadısına, devletin pâdişâhını
güçsüzün elinden ekmeğini kapanın kahraman olduğu,
şikâyet edebilme hakkını kendisinde bulabiliyordu. Hızır Bey,
mahkemelerin değil suçluya ceza vermek, zulüm gören
hıristiyan mîmârı dinledi. Fâtih Sultan Mehmed Hân, bugünkü
ma’sûmu cezalandırdığı bir yerdi. Böyle bir toplumdan bir
Ayasofya Câmii’nden daha yüksek kubbeye ve daha üstün
kimse, Osmanlının âdil idâresini hayâl bile edemezdi. İstanbul
mimarî husûsiyetlere sahip bir câmi yaptırmak istemiş ve o
Fâtihi Sultan Mehmed Hân, mahkeme salonu olarak kullanılan
hıristiyan mimar da bu işe tâlib olmuştu. Ama bir hıristiyan
yere girince, baş köşede bulunan yere oturmak arzusuyla o
olarak, müslümanların, meşhûr Ayasofya kilisesinden daha
tarafa doğru yöneldi. Pâdişâhın bu hâlini gören kadı Hızır Bey,
üstün husûsiyetleri hâiz bir esere sahip olmalarına gönlü râzı
hiç çekinmeden; “Oturma begüm!... Hasmınla yüzleşmek
olmamıştı. Bu gayesini gerçekleştirebilmek için de, böyle bir
üzere, mahkeme huzûrunda ayakta dur!” dedi. Sultan, sözü
câmiyi kendisinin yapabileceğini söyleyerek işe tâlib oldu.
ikiletmeden söylenilen yere geçti. Mahkemenin pâdişâhı Hızır
Bey’di. Çünkü Hızır Bey’in şahsında, İslâmiyetin âdil hükümleri
Hızır Beyin yazmış olduğu “Kâside-i Nûniyye”nin tercümesi
karşısında bulunmaktaydı. Hızır Bey; “Sen, Murâd oğlu
şöyledir:
Mehmed! Bu zımmînin elini kestirdin mi?” deyip söze başladı.
Mahkeme neticesinde; “Sen, Murâd oğlu Mehmed! Mahkeme
Vasıfları ve şânı yüce, hükmü her türlü adâletsizlikten
edilmeden bu zımmînin elini kestirdiğin için kısas olunacaksın!
münezzeh olan Allahü teâlâya hamd olsun. O’nun dînini
Senin elin de onunki gibi kesilecek! Eğer zımmîyi râzı
bildiren Peygamberimiz Muhammed Mustafâ’nın üzerine ve
edebilirsen, ölünceye kadar onun ve çoluk-çocuğunun
bulutlar bol yağmurları ile çayırları suladığı müddetçe,
maişetini te’min etmek karşılığında elini kesilmekten
Peygamberin Ehl-i beytine, Eshâbına selâm olsun.
kurtarabilirsin!” dedi. Herkesle birlikte Pâdişâh da tam bir
sükûnet içerisinde kararı dinledi. Hıristiyan mîmâr, bu ulvî
karar karşısında daha fazla dayanamadı. Ağlayarak
Pâdişâh’ın ellerine kapandı, ölünceye kadar maişetini te’min
etmek karşılığında anlaştılar. Zâlimleri bile ağlatacak böyle bir
adâletin, ancak hak bir dînin mensûpları tarafından icra
edilebileceğini düşünen hıristiyan mîmâr, aile efradı ile birlikte
müslüman olmakla şereflendi. O da yüce İslâm dininin
yayılması için gayret eden kimseler arasına katıldı. Bu
mahkemeden birkaç gün sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân,
kadı Hızır Bey’i ziyâret’ etti. Mahkeme esnasında gösterdiği
adâlete teşekkür edip; “Eğer bana, bir suçlu gibi değil de, bir
pâdişâh gibi muâmele etseydin, seni şu kılıcımla parçalardım”
Bu kaside, İslâm akaidi olup, büyük günahkâr olan birisine
âittir. Ben bu kasideyi, ihsân ve adâlet sahibi olan Allahü
teâlâdan, kıyâmet günü mükâfatını görmek üzere hazırladım.
Allahü teâlâ Vâcib-ül-vücûd’dür. Bütün varlıklar ve asıl
elemanlar, bu dünyâyı yapan ve onu düzenleyen, ezelî olan
Allahü teâlânın varlığına şehâdet ederler. Allahü teâlânın
zâtının, varlıklarla ortak hiçbir yönü yoktur. Allahü teâlâ
herşeyi kuşatmıştır. Fakat, Allahü teâlâ mekândan ve
zamandan münezzehtir. Allahü teâlâ diridir. O herşeyi işitir,
herşeyi görür, herşeyi bilir. Allahü teâlâ, kelâm ve kudret
sahibidir. Fakat bu kelâmı, telaffuz edilen bir ses değildir.
dedi. Hızır Bey de, pâdişâha mahkeme esnasındaki hâl ve
Hiçbir şey Allahü teâlânın irâdesi dışına çıkamaz. Mü’minler,
hareketleri için teşekkür ettikten sonra; “Eğer padişahlığına
Allahü teâlâyı Cennette göreceklerdir. İnsanın fiillerinin ve bu
güvenip, dînin emri olan hükmüme karşı gelseydin, seni bu
fiillerinden doğduğu zannedilen işlerin yaratıcısı Allahü
arslanlara parçalattırırdım” dedi ve paltosunun iki eteğini çekti.
teâlâdır. Gerçekte insanları iyi yola sevk eden ve onları
Bakanlar, Hızır Bey’in eteği altındaki iki arslanın sert
dalâlete uğratan yine O’dur.
bakışlarını gördüler. “Böyle sultana, böyle kadı” demekten
kendilerini alamadılar.
Allahü teâlâ, hidâyet ile bizlere peygamberler göndermiştir. Bu
peygamberlerine mu’cizeler vermiştir. Hazreti Muhammed (
Osmanlı’nın adâleti, etrâfa öyle bir yayıldı ki, bütün hıristiyan
aleyhisselâm ) bütün peygamberlerden daha üstündür. O’nun
kavimler, Osmanlı’nın teb’ası olma şerefine kavuşabilmek için
mu’cizelerinden birisi, Osman bin Affân’ın ( radıyallahü anh )
birbirleriyle yarış ettiler. Bunun en açık delîllerinden biri de,
şehîd edileceğini bildirmesidir. Ayın ikiye bölünmesi, mi’râca
Amerika’nın Utan bölgesinde yaşayan Normanlar’a âit kilise
çıkması, Bedr savaşında düşmanın gözüne çakıl atılmış
defterinde yazılı olan şu duâdır: “Yâ Rabbî! Osmanlının
olması, Uhud savaşında İbn-i Nu’mân’ın gözünü yerine
gücünü kuvvetini arttır ki, gelip bizi de kurtarsın... Bize din
yerleştirmesi O’nun mu’cizelerindendir. En büyük mu’cizesi
hürriyeti versin... Can ve mal emniyetimizi sağlasın... Âmin...”
Kur’ân-ı kerîmdir. İnanmıyanlar, bütün zihnî güçlerini
Ukrayna’da yaşayan Normanlar, dindaşları olan Rusların
harcamalarına rağmen, Kur’ân-ı kerîmin en kısa bir sûresinin
baskılarına dayanamayıp böyle duâ etmişler, bu duâlarını da
benzerini bile getirmekten âciz kalmışlardır. Resûl-i ekremin (
âdetleri üzere kilise defterine yazmışlar ve hicrî onüçüncü
aleyhisselâm ) mi’râcı tamamen uyanık olduğu hâlde, rûh ve
asırda (m. 1800’lü yıllarda) Amerika’ya göçerken, bu defteri de
beden beraber olarak vukû’ bulmuştur. Bu husûs, Kur’ân-ı
beraberlerinde götürmüşler. Bugün bu defter, adı geçen
kerîmde âyet-i kerîmeler ile ve Peygamberimizin (
sayfası açılmış olarak, Amerika’nın Utah bölgesindeki bir
aleyhisselâm ) hadîs-i şerîfleri ile sabit olmuştur.
Norman kilisesinde teşhir edilmektedir.
Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği din, bütün dinleri
Sultan İkinci Murâd Hân devri Osmanlı âlimlerinden.
nesheder. İcmâ’ ile sabittir ki, Peygamberler yalan ve ahlâka
Babasının adı Abdüllatîfdir. Usûl ve kelâm ilimlerini iyi bilirdi.
aykırı olarak belirtilen şeyleri yapmaktan beridirler.
Aslen Menteşeoğulları (Muğla) vilâyetindendir. Doğum târihi
Peygamberler meleklerden üstündür. Evliyânın gösterdiği
ve yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 853 (m. 1449)
kerâmetler haktır.
senesinde Balat kasabasında vefât etti. Balat (şimdiki Aydın)
ili, Söke ilçesi Akkoy bucağına bağlı bir köydü. Eski Miletos
Peygamberlerden sonra insanların en üstünü hazret-i Ebû
kalıntıları üzerine kurulmuştur. Büyük Menderes nehrinin ağzı
Bekr’dir. Çünkü o, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği
yakınındadır.
herşeye inanmakta akranlarını geride bırakmıştı. Hazreti Ebû
Bekr’den sonra Hazreti Ömer-ül-Fâruk gelir. Zîrâ o, dînin
İlk tahsilini memleketinde yaptı. Oranın âlimlerinden ba’zı dinî
yayılışında Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en çok yardım
ilimleri de tahsil ettikten sonra Mısır’a gitti. Onbeş sene orada
edenlerdendir. Hazreti Ömer-ül-Fâruk’tan sonra, âlimlerin
kalarak, yüksek tahsilini tamamladı. Molla Ali Tûsî’nin
icmâ’ı ile Hazreti Osman’ın üstünlüğü için en ufak bir şüphe
Anadolu’ya geldiğini duyunca, o da Anadolu’ya geldi. Ba’zı ilim
yoktur. Hazreti Osman’dan sonra Hazreti Ali gelir ki, soy
meclislerinde Ali Tûsî ile ilmî sohbetlerde bulundu. Daha sonra
olarak Peygamberimize ( aleyhisselâm ) en yakın olup,
Balat Medresesi’nde günlük onbeş akçe maaş ile müderris
dâmâdları arasında özel bir yere sahipti. Allahü teâlânın
ta’yin edildi. Sultan Murâd Hân Bursa’ya bir medrese
Peygamberinin ( aleyhisselâm ) bütün arkadaşları hakkında
yaptırınca, bu medreseye elli akçe yevmiye ile Hızır Şâh’ı
ancak güzel ve saygılı sözler sarfet ve kötüleyicinin onlara
müderris ta’yin etmek istedi. Hızır Şah, yeni yapılan bu güzel
karşı yönelttiği kötülüklerden sakın! Peygamberin bütün
medreseyi ve elli akçe yevmiye maaşı kabûl etmedi. “Ben
arkadaşları, din uğruna cömertçe canlanın verdiler ve İslâm
onbeş akçe ile iyi geçiniyorum. Kanâat ile yaşıyorum. Daha
dîninin en iyi destekçileri oldular.
fazla olursa gönlüm huzûrsuz olur. Âhırette onbeş akçe yerine
elli akçenin hesabını vermek ağır olur” diyerek mazeretini
Ey Allahım! Beni onların sevgisinden asla mahrûm etme!
bildirdi.
“Âmin” diyen, îmânın her türlü nefyinden ma’sûm olsun!
Yeryüzü Nisan yağmuru altında yeşillendikçe, beni hayırla
Hızır Şah’ın Balat’ta bir bahçesi vardı. Talebelerinin dersini
anan, ebedî olarak sevincin pırıltısını muhafaza etsin!
bitirdikten sonra, lâzım olan eşyasını, elbisesini alır,
merkebine biner, eline de bir kitap alır, okuya okuya
bahçesine giderdi. Bahçeden gelirken de, yine kitap okuyarak
1) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2047
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî, Efendi) sh. 111
3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 290
gelirdi. Böylece zamanını değerlendirmiş, boşa geçirmemiş
olurdu. Devamlı ilim ve ibâdetle meşgûl olurdu. Kanâat sahibi
olup, az bir dünyalıkla geçinirdi. Herkese tevâzu gösterir ve iyi
muâmele ederdi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmiş idi.
Dervîş Muhammed ve Zeynüddîn Muhammed adında iki oğlu
vardı. Küçük oğlu Zeynüddîn Muhammed, Anadolu’da ba’zı
4) Hadikât-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 85
yerlerde kadılık yaptı. Kâdı iken genç yaşta vefât etti.
5) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 277
Yazdığı kıymetli eserlerden birkaçı şunlardır: 1- Şerh-ülmekâsıd li Sa’düddîn Teftâzânî: Kelâm ilmine âit bir eserdir. 2Ta’likâ alâ şerh-ıt-tenkîh, 3-Ta’likâ alâ şerh-ıl-mevâkıf: Seyyîd
Şerîf Cürcânî’nin kelâm ilmine dâir eserine yazdığı ta’liklerdir.
4- Şerhu Tecrîd-il-kelâm.
HIZIR ŞÂH MENTEŞEVÎ
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 101
ders verebileceğini bildirdiyse de, Sultan seferle meşgûl
olduğundan, gerektiği gibi onunla ilgilenemedi. Onu Kestelli
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 115
3) Keşf-üz-zünûn sh. 351, 497, 899, 1894
kadılığına ta’yin etti. Daha sonra seferden dönünce, Bursa’da
Esediyye Medresesi’ne müderris ta’yin etti. Bu medresede altı
sene ilim öğretti. Burada Şerh-i Mevâkıfı ezberledi. Daha
sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân tahta geçince, Bursa’dan
İstanbul’a geldi. Fâtih, onu kendisine hoca ta’yin etti. Ondan,
sarfla ilgili “İzzi” adlı eseri okudu. Sultân’a son derece yakın
HOCA-ZÂDE
olması, ba’zı kimselerin hased etmesine sebep oldu. Hattâ
Fâtih Sultan Mehmed Hân Edirne’de bulunduğu sırada, Vezîr
Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Mustafa bin Yûsuf bin
Mahmûd Paşa, Hoca-zâde’nin kadıasker olmak istediğini
Sâlih, künyesi Hoca-zâde’dir. Bursa’da doğdu. Doğum târihi
Sultân’a bildirdi. Sultan da; “Bizi sohbetinden mahrûm etmek
bilinmemektedir. 893 (m. 1488) senesinde Bursa’da vefât etti.
mi istiyor?” diyerek üzüldü. Ancak, daha sonra onu Edirne’ye
Bursa’da Emîr Buhârî Türbesi civarında medfûndur. Babası,
kadıasker olarak ta’yin etti.
ticâretle meşgûl olan büyük servet sahibi bir tüccâr idi. Ailesi
ve çocukları son derece bolluk ve refah içindeydi. Hoca-zâde,
Hoca-zâde’nin babasına, oğlunun kadıasker olduğu haberi
babasının mesleğini terk edip ilim öğrenmeğe yöneldi.
ulaşınca önce inanmadı. Daha sonra haber yaygınlaşınca
inandı. Diğer oğullarıyla birlikte oğlunu ziyâret etmek için,
Babası bu isteğine râzı olmadı. Bu yüzden babasının
Bursa’dan Edirne’ye gitmek üzere yola çıktı. Babasının
gözünden düştü. Kardeşleri bolluk ve ni’metler içerisinde
gelmekte olduğu haberini duyan Hoca-zâde, babasını
yaşadığı hâlde, Hoca-zâde sıkıntı ve yokluk içinde ilim
âlimlerden ve Edirne eşrafından bir toplulukla karşıladı. Baba-
tahsiline devam etti. Kitap almağa bile parası yoktu. Babası
oğul kucaklaştılar. Babası Hoca-zâde’den özür dileyip eski
ona hiç yardım etmiyordu. Birgün Emîr Sultan hazretlerinin
kusurlarının affını isteyince; “Olsun, siz öyle yapmasaydınız,
talebelerinden Şeyh Velî Şemsüddîn’nin sohbetinde, Hoca-
biz böyle olmazdık” diyerek, babasına güzel muâmelede
zâde’nin babası Hoca Yûsuf diğer oğullarıyla birlikte
bulundu. Babası için çok güzel bir ziyâfet hazırladı. Ziyâfet
bulunuyordu. Şeyh Velî Şemsüddîn hazretleri, diğer
sofrasının baş tarafına babasıyla beraber oturdu. Diğer ileri
oğullarının güzel giyimli ve sevinçli, Mustafa adındaki oğlunun
gelenler ve âlimler rütbelerine göre oturunca, kardeşlerine
sefil giyimli ve üzüntülü olduğunu görüp, Hoca Yûsuf’a;
sofrada yer kalmayıp, fakirlik ve ihtiyâç hâlinde olmadıkları
“Bunlar kimdir?” diye sordu. Hoca Yûsuf; “Bunların hepsi
hâlde, hizmetçilerle birlikte ayakta kaldılar. Bu vesileyle, ilim
benim oğullarımdır” dedi. Şeyh Şemsüddîn; “Bu oğulların
ehline verilen önem ortaya konulmuş oldu.
sevinçli, bu oğlun neden üzüntülü?” diye sorunca, babası; “O
benim istediğim ticâret yolunu terk edip, kendi isteğine gittiği
Daha sonra Fâtih Sultan Mehmed tarafından Bursa Sultaniye
için gözümden düştü” dedi. Şeyh Şemsüddîn, elbette bu
Medresesi’ne, daha sonra da İstanbul’daki Sahn-ı Semân
çocuğun yaptığı doğrudur diye nasihat ettiyse de, Hoca Yûsuf
Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi, İstanbul’da Fâtih
kabûl etmedi. Babası gittikten sonra, Şeyh Şemsüddîn Hoca-
Sultan Mehmed’in emriyle “Tehâfüt-ül-felâsife” adlı eseri
zâde’yi yanına çağırıp; “Bu perişan hâline bakıp ilim yolundan
yazdı. Sonra Edirne kadılığı ve İstanbul müftîliği yaptı. İznik
ayrılma, çünkü doğrusu senin yaptığındır. Babanın düşündüğü
müftîliğine ve müderrisliğine ta’yin edildi. Fâtih Sultan
doğru değildir” diye teselli edip, nasihat etti. Hoca-zâde birçok
Mehmed vefât edinceye kadar İznik’de kaldı. Sultan İkinci
sıkıntılar içerisinde ilim tahsiline devam etti. Hoca-zâde, Kâdı
Bâyezîd tahta geçince, İstanbul’a geldi. Bursa Sultaniye
Ayasoluğ’dan usûl, me’ânî ve beyân ilimlerini okudu ve onun
Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada iki ayağı ve
hizmetinde bulundu. Daha sonra Hızır Bey bin Celâl’in
sağ eli felç oldu. Sol eliyle yazı yazabiliyordu. Bu hâlde, Sultan
hizmetinde yetişip, ondan aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Hızır
İkinci Bâyezîd’in emriyle “Şerh-i Mevâkıf adlı esere bir haşiye
Bey bin Celâl onu Sultan Murâd Hân’a gönderip, medresede
yazdı.
İlme rağbeti fevkalâde olup, ilim öğrenmek için, gençliğinde
6) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 497 cild-2, sh. 1139, 1892
servet ni’metinden mahrûm olmağı göze aldığı gibi, sonraları
da, bir makamda bulunmaktan daha çok müderrislikle iftihar
7) Brockelmann Sup-2, sh. 322
ederdi. Belki ilim öğrenmek ve öğretmeğe engel olur
düşüncesiyle, mevki ve makamı zorla kabûl ederdi.
Molla Ali Tûsî, Acem diyarına gittiği zaman, Ali Kuşçu ile
karşılaştı. Ali Tûsî, Ali Kuşcu’ya; “Nereye gidiyorsun?” dedi. O
da; “Rum diyarına gidiyorum” dedi. Ali Tûsî ona; “Orada Hocazâde ile olan münâsebetine dikkat et” dedi. Ali Kuşçu
HOCENDÎ
İstanbul’a geldiği zaman, Hoca-zâde’nin de içinde bulunduğu
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin
âlimler onu karşıladılar. Ali Kuşçu sohbet sırasında, denizde
Muhammed bin Muhammed bin Muhammed’dir. Künyesi, Ebû
görmüş olduğu med-cezîr hâdisesini anlattı. Hoca-zâde, med-
Tâhir olup lakabı Celâlüddîn’dir. El-Ehâvî nisbetiyle bilinir. 719
cezîr hâdisesinin sebebini açıkladı. Sohbet devam etti. Konu,
(m. 1319) senesinde Türkistan’da bulunan Hocend’de doğdu.
Timur Hân’ın huzûrunda Seyyîd Şerîf Cürcânî ile Sa’deddîn
802 (m. 1400) senesinde Medîne-i münevverede vefât etti.
Teftâzânî’nin karşılıklı münâzarasına gelince, Ali Kuşçu,
Orada Uhûd şehîdlerinin bulunduğu yerde, kendi eliyle kazdığı
Teftâzânî tarafını tercih etti. Hoca-zâde ise; “Ben bu konuyu
kabre defn edildi.
tahkîk ettim, Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin haklı olduğu kanâatine
vardım” dedi. Ali Kuşçu, Hoca-zâde’nin yazdığı husûsları
Hocendî’nin annesinin adı Sâfiyye’dir. Annesine, doğumundan
mütâlâa etti.
bir kaç gece önce, bir erkek çocuğu olacağı ve isminin Ahmed
olacağı rü’yâsında müjdelendi. Babasının yanında büyüdü.
Molla Abdürrahmân bin Müeyyed, Celâlüddîn ed-Devânî’nin
Altı-yedi yaşlarına geldiği zaman, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi.
hizmetine kavuşunca, Celâlüddîn ed-Devânî ona; “Hangi
Babası onu, Şam’ın ileri gelen âlimlerinden Mevlânâ
hediye ile geldin?” dedi. O da; “Hoca-zâde’nin Tehâfüt-ül-
Ziyâüddîn’in emrine verdi. Mevlânâ Ziyâüddîn’den; fıkıh,
felâsife adlı kitabıyla geldim” dedi. Celâlüddîn ed-Devânî o
Arabca, sarf, nahiv, ferâiz ilimlerini tahsil etti. Daha sonra
kitabı mütâlâa etti ve dedi ki: “Bu konuda bir kitap yazmak
Alâüddîn Burhan el-Hocendî’nin yanında uzun zaman kalıp,
benim fikrimde vardı. Eğer bu kitabı görmeden o kitabı
ondan da; sarf, nahiv, ferâiz ilmiyle ilgili eserleri okudu.
yazsaydım, bu kitabın yanında sönük kalırdı.”
Evhâdüddîn el-Münzirî’den; cebir, sarf, Arabca, arûz okudu.
Hoca-zâde’nin, Tehâfüt-ül-felâsife” adlı meşhûr eserinden
başka, Hâşiye-i Şerh-i Mevâkıf, Hâşiye-i Şerh-i Hidâyet-ülhikme, Şerhu Tevâli-ül-envâr, Şerh-ül-İzzi fit-Tasrîf, Hâşiyetü
alet-Telvîh fil-usûl gibi birçok kıymetli eserleri de vardır.
Annesinin dayısı olan Seyfeddîn el-Hüsâmi’den; onun “Dîvân”
adlı eserini, ayrıca tıbla ilgili Zübdetü muhtasar-ül-Kânun ve
Makâmât-ı Harîriyye adlı eserleri okudu. Hocend’deki diğer
âlimlerden de ilim öğrendi.
Semerkand’a gidip, Allâme Şems-ül-Eimme bin Hamîdüddîn
ez-Zerendî’nin derslerinde bulunup, ondan istifâde etti.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 290
2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi sh. 145
Zamanındaki Semerkand’ın meşhûr âlimlerinin ve din
büyüklerinin sohbetlerinde bulundu. Orada medfûn bulunan
İbn-i Abbâs, Ebû Mensûr Mâtüridî gibi zâtların kabirlerini
ziyâret edip bereketlendi.
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 354
Birçok büyük zevatın şereflendirdiği Buhârâ’ya gidip, Hân
4) Fevâid-ül-behiyye sh. 214
Medresesi’nde Sadr-üş-Şerîa ile karşılaşıp, onun sohbetinde
bulundu ve ondan istifâde etti. Buhârâ’da; Seyfüddîn el-
5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 433
Azir’den kelâm, Alâüddîn el-Gâverî’den hadîs ilmi tahsil etti.
Sonra Kerbelâ’da Resûlullahın ( aleyhisselâm ) torunu Hazreti
Buhârâ’da bir sene kalıp, orada; Ebü’l-Hafs el-Kebîr, Şems-ül-
Hüseyn’in kabrini ziyâret edip, Medâin denilen yere giderek,
Eimme Halvânî, Kerderî, Hâfizüddîn Kebîr, Ebû İshak
Selmân-ı Fârisî ve Huzeyfe el-Yemânî’nin kabirlerini ziyâret
Kelâbâdî gibi zâtları da ziyâret etti. Daha sonra Harezm’e
etti. Oradan Medîne-i münevvereye gelerek, Resûlullah
gidip, orada onbir sene ikâmet edip, Tenkiyye Medresesi’nde;
efendimizin ( aleyhisselâm ) yakınında bir yere yerleşti.
fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl, ferâiz gibi ilimleri tahsil etti.
Medîne-i münevverede kırk yıl kaldı. O zaman içerisinde ders
okuttu ve fetvâ vermekle meşgûl olup, emr-i ma’rûf ve nehy-i
Sonra Saray-Berke’ye giderek, Behâ-ül-Hatabî’nin sohbetinde
münker ile insanları hak yola sevk etti. Ondan; Kâdı
bulunup, birçok zâtların kabirlerini ziyâret etti. Türkistan’daki
Şerefüddîn Ali bin Muhammed bin Yûsuf ez-Zerendî,
Aksaray’a gidip, orada Kutb-ür-Râzî ile karşılaştı. Hâfızüddîn
Şerefüddîn Ebü’l-Feth el-Merâgî gibi birçok zâtlar ilim tahsil
ve Sa’düddîn Teftâzânî ile karşılaşıp, ilmî mütâlâalarda
etti.
bulundu.
İbn-i Hacer Askalânî onun hakkında; “O, Medîne-i
Kırım ve Kefe’ye gidip, orada Ebü’l-Vefâ Osman el-Magribî eş-
münevverede kırk sene insanlara Allahü teâlânın dinini,
Şâzilî ile karşılaşıp, onun sohbetiyle şereflendi. Ondan feyz
hakîkati öğretmeye çalıştı, insanlar ondan dinlerini ve çeşitli
alıp, istifâde etti. Kırım’da iki sene kadar ikâmet etti. Buradan
ilimleri öğrendiler ve çok istifâde ettiler” dedi.
Dımeşk’a gidip, Şihâbüddîn İbn-üs-Serrâc, Behâüddîn Ebü’lBekâ, Hüsâm-ül-Mısrî, Seyyid Hasen el-Kaşgarî gibi zâtlarla
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfi
karşılaşıp, onlarla sohbetlerde bulundu. Hicaz’a gidip, hac
yakınlarında bulunan büyük zâtlardan birisi, Resûlullahı (
farizasını yerine getirip, Peygamber efendimizin (
aleyhisselâm ) rü’yâda gördü. Resûlullah efendimiz! “Filâna
aleyhisselâm ) Kabr-i şerîfini ziyâret ettikten sonra, Medîne-i
söyle, buradan ayrılıp yola çıkmasın. Bana çok salevât-ı şerîfe
münevverede yerleşmeye karar verdi.
okuyor” buyurdu. O zât, Hocendî’ye gelerek rü’yâsını haber
verdi ve salevât-ı şerîfe okuyup okumadığını sordu. Hocendî
Fakat daha sonra Kudüs’e gidip, birbuçuk ay kaldı. Kerîmiyye
de, çokça salevât-ı şerîfe okuduğunu bildirdi ve oradan
Medresesi’nde Alâüddîn Hâfız’ın hadîs derslerinde bulunup,
ayrılmadı.
orada Sahîh-i Buhârî’yi okudu. Tekrar Dımeşk’a gelip, hacca
giden kimselerle birlikte Hicaz’a gitmek üzere yola çıktı. Hac
Hocendî, ölümünden birkaç ay önce Medîne-i münevvereden
ibâdetini yapıp, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâret
göç etmeyi düşünmüştü. Birgün rü’yâsında, Resûlullah
ettikten sonra, Medîne-i münevverede mücavir olarak kalıp
efendimiz ( aleyhisselâm ) yanına gelerek; “Benim
kalmama husûsunda tereddüt etmişti. Rü’yâsında, yolculuğa
komşuluğumdan ayrılıyor musun?” buyurdu. Bunun üzerine
çıkması husûsunda işâret edildi. Bağdad’a gitmek üzere yola
korkarak uykusundan uyandı. Oradan ayrılmamak üzere kendi
çıktı. Hazret-i Ali’nin kabrini ve İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin
kendine söz verdi. Oradan vefâtına kadar ayrılmadı.
kabrini ziyâret etti. Meşhed’de dört ay süreyle ikâmet edip,
oradaki âlimlerle ilmî müzâkerelerde bulundu. Nihâyet
Birçok kıymetli eserler yazdı. Eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1-
Bağdad’a vardı. Müstensıriyye denilen yerde dörtbuçuk sene
Şerhu Kasîdet-ül-Bürde, 2- Şerh-ül-Erba’în en-Nevevî, 3-
kalarak, orada ilim öğretmekle, fetvâ vermekle ve ilmî
Risâletün fî ilm-il-kelâm, 4- Firdevs-ül-Mücâhidîn, 5- El-Envâr-
müzakerelerle meşgûl oldu. Birçok kişilere ilim öğretti. Bu
üt-tefridiyye fil-Erba’în-it-tevhîdiyye.
arada Abdürrahmân el-İsferâînî’nin hizmetinde bulundu.
Sohbetinden istifâde edip, zikir meclisinde bulundu. Hâlid el
Kürdistânî’nin huzûrunda bulunup, ma’nevî kemâlât
derecelerine ulaştı. Hâlid el-Kürdistânî ona; insanları iyiliğe
sevk etmek, hayrı tavsiye edip, kötülüklerden sakındırma
husûsunda icâzet verdi.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 153
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 194
3) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1265, 1366
coşturuyordu. Müslümanlar, Allaha ve Peygambere inandıkları
hâlde, neden bu âyet-i kerîmede “Allaha ve Peygamberine
4) El-A’lâm cild-1, sh. 225
îmân ediniz” diye emrediliyordu. Acaba bunun hikmeti neydi?
Sultan, Hüsâmeddîn’e dönerek; “Sen bu husûsta ne dersin?”
diye sordu. O da; “Sultânım, bunun hikmetini demindenberi
davullar, “Düm düm devam edin, devam edin” diye
açıklıyorlar. Ya’nî, Allaha ve Peygambere îmânınızda devamlı
olunuz demektir” diye cevap verdi. Bu cevap, Sultân’ın çok
HÜSÂMEDDÎN HÜSEYN BİN HASEN
hoşuna gitti ve ona iltifâtlarda bulundu.
Fâtih Sultan Muhammed zamanında yaşamış âlimlerden.
Hüsâmeddîn Hüseyn, birgün Sultân’ın elini öpüyordu. (Anne-
Aslen İran’ın Tebrîz şehrindendir. Doğum târihi
babanın, âlimlerin ve adâletli sultanların elleri öpülür.) Sultan,
bilinmemektedir. 880 (m. 1475) senesinde vefât etti. Kabri
her zamanki âdetinin aksine, elinin ayasını uzattı ve bununla
Edirne’de Şihâbeddîn Câmii avlusundadır.
ne kasdettiğini sordu. O da; “Ayasofya Medresesi
müderrisliğini” diye cevap verdi. Ya’nî, çok dindar olan
Hüsâmeddîn Hüseyn’in hayâtı hakkında fazla ma’lûmât
Hüsâmeddîn Sultân’ın elini öpünce, aya ve sûfi birleşmiş oldu.
yoktur. Tahsili ve yetişmesi husûsunda kaynaklarda fazla bilgi
Sultân’ın bu nüktesini keskin zekâsıyla hemen anladı. Fâtih de
verilmemektedir. Âlim ve bildikleriyle amel eden sâlih bir zât
onu Ayasofya Medresesi müderrisliğine ta’yin etti.
idi. İslâmiyetin emir ve yasaklarına son derece riâyet eder,
haramlardan ve şüpheli şeylerden uzak dururdu.
Hüsâmeddîn Hüseyn, dünyâ işlerine hiç ehemmiyet vermez,
devamlı kitaplarla ve ilimle meşgûl olurdu. Medreseye bile
Temiz ve güzel ahlâklı idi. İnsanların arasına fazla karışmaz,
hangi yollardan gidip geldiğine pek dikkat etmezdi. Hattâ bir
dâima ilimle ve kitaplarla meşgûl olurdu. Zamanını ilim ve
seferinde yanlışlıkla Molla Arabî’nin medresesine girmişti. O
ibâdetle geçirirdi. Bir kitabı alır, başdan sonuna kadar okur ve
anda Molla Arabî oturduğu yerde talebelere ders anlatıyordu.
kitaplara haşiyeler yazardı.
Hüsâmeddîn’in yanlışlıkla içeri girdiğini görünce, ona
hürmeten ayağa kalkmıştı. Kitaplara çok düşkün olduğundan,
Önceleri ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra
maaşından para biriktirir, kitap alırdı. Bu sebeple
Fâtih Sultan Muhammed Hân tarafından Fâtih Câmii civarında
kütüphânesinde pekçok kitabı vardı.
yaptırılan Sahn-ı semân medreselerinden Akdeniz cihetindeki
(Marmara tarafındaki) Çifte Başkurşunlu Medrese’ye müderris
olarak ta’yin edildi. Fâtih Sultan Muhammed onu çok sever ve
sayardı. Fâtih, ara sıra Eyyûb Sultan hazretlerini ziyârete
giderdi. Eyyûb semtine giden yol, Hüsâmeddîn Hüseyn’in evi
önünden geçerdi. Fâtih buradan geçerken, yola çıkar, Fâtih’e
1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 210
2) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 111
selâm verir ve şerbet ikram ederdi. Fâtih de onun temiz
kalbliliğine inandığından şerbeti içerdi. Bu hareketinden
memnun olur, ona hediyeler verirdi.
Bir defasında Fâtih, cihâda gidiyordu. Âlimler de Sultân’ı
HÜSÂMEDDÎN PÂRİSÂ BELHÎ
uğurluyorlardı. Âlimler arasında, Nisa sûresinin; “Ey îmân
İslâm âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. Hâce Alâüddîn-i
edenler! Allaha, Peygamberine îmân ediniz...” meâlindeki 136.
Attâr’ın yüksek talebelerinden ve halîfelerindendir. İsmi,
âyet-i kerîmesinin tefsîri hakkında sohbet oluyordu. Bir tarafta
Hüsâmeddîn Pârisâ Belhî olup, Mevlânâ Hüsâmeddîn de
ise, mehter takımı olanca haşmetiyle marş çalıyordu.
denir.
Gülbanklar gümbür gümbür etrâfı inletiyor, askerleri
Hâl tercümesi hakkında fazla bilgi bulunmayan Hüsâmeddîn
Mevlânâ Hüsâmeddîn Pârisâ Belhî buyurdu ki: “Yemeğe ve
Pârisâ, dokuzuncu asrın ikinci yarısında vefât etti. Kabri Belh
her hayırlı işe başlarken Besmele okumak lâzımdır. Terk
şehrindedir.
olunmamalıdır. Her hayırlı işe Besmele ile başlamak, gafleti
giderip, Allahü teâlâyı hatırlamaya vesîledir.”
Hâce Hüsâmeddîn, önceleri Şâh-ı Nakşibend Behâüddîn-i
Buhârî hazretlerinin talebelerinden idi. Şâh-ı Nakşibend,
bunun ma’nevî terbiye ve yetişmesini Hâce Alâüddîn-i Attâr’a
havale etti. O da bundan sonra Alâüddîn-i Attâr’ın derslerine
devam etti. O büyük zâtın huzûr ve sohbetinde bulunmakla
kemâle gelip, zamanının evliyâsından oldu.
1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 78
2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 143
Dînimizin emir ve yasaklarına riâyet etmekte son derece
gayretli ve titiz idi. Haramlardan çok sakınmakla birlikte,
şüphelileri de terkederdi. Tam vera’ ve takvâ üzere idi.
Teheccüd, işrak ve duhâ namazlarını hiç terketmezdi. Çok
kerâmetleri görülmüştür.
Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri şöyle anlatır: “Bir zaman
hocam Ya’kûb-i Çerhî’nin sohbetinde bulunmak üzere yanına
gidiyordum. Belh şehrinde Hüsâmeddîn Pârisâ’ya rastladım.
Ben o zaman daha bu yolun başında idim. Bana; “Şayet bu
HÜSEYNÎ (Hamza bin Ahmed)
Kırâat, târih ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Hamza bin
Ahmed bin Ali bin Muhammed bin Ali bin Abbâs Hüseynî’dir.
Lakabı Şerîf İzzüddîn’dir. 818 (m. 1415) senesi Şevval ayında
Dımeşk’da doğdu. 874 (m. 1469) senesi Rebî’ul-âhır ayında
Kudüs’te vefât etti.
yolda ba’zı kimseleri terbiye etmeniz, yetiştirmeniz îcâb
Dimeşk’da temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimleri
ederse veya ba’zı kimseler bunun için size müracaat
öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bundan sonra Esnevî’nin
ederlerse, şunları hiç unutmayın: İnsanlar bu yolda çok kısa
“Tenbîh” ve “Tashîh”ini, “Minhâc”, “Elfiyet-ül-hadîs”, “Elfiyet-
zamanda elde ettiklerini, başka yollarda, çok uzun zamanda
ün-nahv” ve “Eş-Şâtıbiyye” kitaplarını okuyup, ezberledi. Bu
ve çok uğraşmakla ele geçiremezler. Onun için bu yolu
kitapları Alâüddîn Buhârî, Takıyyüddîn bin Kâdı Şühbe’nin
bilmeniz lâzımdır...” deyip, bu yolun husûsiyetlerini uzun uzun
huzûrunda okudu. Kâdı Şühbe’den ve babası Bedrüddîn’den
anlattı.
fıkıh ilmi öğrendi. Yine el-Mahyevî el-Kabâbî el-Mısrî’den de
Oradan ayrılıp Taşkend’e geldiğimde, bu yolda bulunmak
arzusunda olan ba’zı kimseler yanıma gelerek, bu yolun
husûsiyetlerini anlatmamı istediler. Ben de, Hâce
Hüsâmeddîn’in bana anlattıklarını onlara anlattım. Böylece,
Belh şehrinde Hâce Hüsâmeddîn’in bana bu yolun
husûsiyetlerini anlatmasındaki hikmet meydana çıkmış oldu.
Bu hâlin, onun bir kerâmeti olduğunu anladım.”
Yine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri anlatır: “Hüsâmeddîn
Pârisâ ( radıyallahü anh ), zamanını öyle değerlendirirdi ki, hiç
bir ânını boşa geçirmezdi. Sabah namazından ikindiye kadar
insanlara nasihat eder, onların suâllerine cevap verirdi. İkindi
namazından sonra husûsî odasına çekilir, sabaha kadar
ibâdet ve tâat ile meşgûl olurdu.”
ilim tahsil etti. Bedrüddîn bin Zühre’nin derslerine devam etti.
Kur’ân-ı kerîmin okunuş şekillerini ve usûllerini öğreten kırâat
ilmini öğrendi. Yedi tane meşhûr kırâat âlimi vardır. Bu yedi
âlimin hepsi değişik okuma usûlleri bildirmiştir. Bu kırâatler
mütevâtir ve meşhûrdur. Bunun dışındaki kırâatler “Şaz kırâat”
adını alırlar. Bunlara i’tibâr edilmez. Bu yedi âlimin rivâyet
ettiği kırâatlere “Kırâat-i seb’a” denilmektedir. Hüseynî, Kur’ânı kerîmi “Gâfır” (bir adı da Mü’min’dir) sûresine kadar kırâat-i
seb’aya göre, Şihâbüddîn bin Kaysûn’dan okudu. Yine Kur’ânı kerîmin tamâmını, ayrı ayrı kırâatlere göre, İbn-i Neccâr ve
İbn-i Salefden okudu. Nahiv ilmini, memleketinde Alâüddîn
Kâbûnî’den, Mekke’de; Kâdı Abdülkâdir ve daha başka
âlimlerden öğrendi. Sarf (Arabca fiil çekimleri) ve mantık ilmini
Yûsuf Rûmî’den, usûl-i fıkıh ilmini de Şirvânî’den öğrendi. İbn-i
Nâsıruddîn, Şihâb bin Nâzır ve kendi memleketinin
âlimlerinden hadîs-i şerîf dinledi. İlim öğrenmek maksadıyla
Dârimî’nin Müsned’inden, içinde müselsel hadîslerin
defalarca Kâhire’ye gitti. Kâhire’de bir çok âlimden ilim öğrendi
bulunduğu bir cüz’ü, ayn harfine kadar Ali bin Ahmed bin
ve hadîs-i şerîf dinledi. Şemseddîn Sehâvî diyor ki: “Ba’zı
İsmâil el-Fevî’den okudu. Ebû Hafs İbni Emîle’den, İbn-i
âlimlerden hadîs-i şerîf dinlerken, bana arkadaşlık yaptı. Onun
Sem’ûn’un “Emâlî” adlı eserini ve diğer eserleri okudu. Ebû
okumasını ben de dinledim. Yine onunla Dimeşk’da
Bekr Kalkaşandî’den de hadîs-i şerîf işitti. “Raşf-ül-müdâm fî
karşılaştım. Birkaç defa hacca gitti. Ba’zı seferlerinde Harem-i
vasf-il-hammâm” ve “Keşf-ül-kunâ” fî vasf-il-vedâ’” adlı iki
şerîfte mücavir olarak kaldı. Kâdılık vekâletinde bulunup,
eseri ve şiirleri vardır. Bir beytinin tercümesi şöyledir:
Imâdiyye Medresesi’nde ders okuttu. Benî Ümeyye Câmii’nde
de görev yaptı. Velevî bin Kâdı Iclûn’un kızı ile evlendi. Fazilet
“Ayrılıkla tehdit ettikleri zaman, kalbim, zifirî bir karanlık içinde
sahibi ve birçok ilimde âlim idi. Mütevâzî, yumuşak huylu,
feryâd edip inlemeye başladı. Göz bebeğim, göz yaşlarımla
herkesle iyi geçinen, çok akıllı bir kimse idi.”
ıslanıyor, eriyip, su olup akan ciğerim gibi.”
Kudüs’e gidip orada hastalandı. 874 (m. 1469) senesinde
tâ’ûn (veba) hastalığından vefât etti. Şeyh Balad ve
Şihâbüddîn bin el-Hâim’in kabirleri arasında bir yere
defnedildi. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Dimeşk’da da
gıyaben cenâze namazı kılındı.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “El-İzâh alâ tahrîr-it-tenbîh lin-
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 176
2) El-A’lâm cild-5, sh. 7
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 738
Nevevî”, “Tabakât-ün-nühât vel-lügaviyyîn”, “Zeylü alâ
müştebeh-in-nisbe”, “Bakâyâ-el-Habâyâ”, “Habâyâ-ez-Zevâyâ
liz-Zerkeşî”, “El-Müntehâ fî vefeyâti İbn-i Nühâ”, “Fedâilü Beytil-makdîs”, “El-Evâil”, “Ez-Zeylü alâ Tabakât-ı İbn-i Kâdı
İBN-İ AMMÂR
Şühbe”.
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
Ammâr bin Muhammed bin Ahmed el-Kâhirî el-Mısrî olup,
künyesi Ebû Yâser ve Ebû Şâkir’dir. Lakabı Şemseddîn olup,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4 sh. 77
daha çok İbn-i Ammâr diye tanınır. 768 (m. 1367) senesi
Cemâzil-âhır ayının yirmisine rastlayan Cumartesi günü, ikindi
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 163
3) El-A’lâm cild-2, sh. 276
4) Keşf-üz-zünûn sh. 490, 699, 1101
ezanı okunurken Mısır’da Kâhire’de doğdu. Doğumu, 758 (m.
1357) veya 767 (m. 1365) senesi olarak da rivâyet edilmiştir.
844 (m. 1441) senesi Zilhicce ayının 14. Cumartesi günü,
Kâhire’de vefât etti.
Babasının yanında ve himâyesinde büyüyüp yetişen İbn-i
Ammâr, önce Kur’ân-ı kerîmi, daha sonra; Umde, Şâtıbiyye,
Elfiyet-ül-hadîs ve Elfiyet-ün-nahv, Risâlet-ül-fer’ıyye,
İBN-İ AFÎF
Muhtasar-ı İbn-i Hâcib ve bunlar gibi daha başka kitapları
ezberledi. Ezberlediklerini; Takıyyüddîn Abdürrahmân bin
Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed
Bağdadî, İbn-i Merzûk, Sadruddîn Münâvî, Ziyâüddîn Afifi,
bin İbrâhim Ca’fer en-Nablûsî’dir. İbn-i Afif ismiyle tanınmıştır.
Nasrullah el-Kinânî, Bülkînî, Gamârî ve Nûreddîn ed-Demîri
752 (m. 1351) senesinde doğdu, 813 (m. 1410)’de vefât etti.
gibi âlimlere okudu. Karâfe’de meşhûr bir zaviyenin sahibi
Meydûmî’den, ilim aldı. 775 (m. 1373) senesinde İbn-i
olan Veliyyüddîn Abdullah el-Cebertî’den icâzet (diploma) aldı.
Talâiyye’den bir miktar hadîs-i şerîf işitti. Ebü’l-Hasen
Fıkıh ilmini Ebû Abdullah İbni Arafe’den öğrendi. İlim
Hâcib, Gâyet-ül-ilhâm fî şerhi Umdet-ül-İslâm, Kâfi fî şerh-ıl-
öğrenmek maksadıyla, İskenderiyye ve başka yerlere gitti.
mugnî li İbn-i Hişâm, Müntehe-el-merâm.
Tenûhî, Süveydâvî, Tâcüddîn İbn-ül-Fasîh, İbn-ül-Mülakkın,
Muhibbüddîn bin Hişâm ve daha başka âlimlerden okudu.
Hadîs, usûl, fıkıh, sarf ve nahiv gibi ilimlerde yüksek âlim oldu.
Tasavvuf yoluna da intisâb edip, Muhammed Mugayribî ve
Ebû Abdullah Muhammed ed-Dekkâlî’den feyz aldı.
Zamanında bulunan âlimlerin ve evliyânın önde gelenlerinden
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 232
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 74
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 254
oldu.
İlim tahsilini tamamlayıp müderris olan İbn-i Ammâr, çeşitli
yerlerde talebelere ders vermeye başladı. Câmii Tûlûn,
4) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 203
5) El-A’lâm cild-6, sh. 311
Müslimiyye, kubbet-üs-Sâlih, Berkûkiyye, Zâviye-i Cebertî ve
daha başka medreselerde talebe okuttu. Bir müddet Amr bin
6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 194
As ( radıyallahü anh ) Câmii civarında kaldı. Mısırlılar
kendisinden çok istifâde ettiler. Şemseddîn-i Medenî’den
7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 364, cild-2, sh. 574, 614
sonra bir müddet kadılık yaptı. 785 (m. 1383) senesinde
hacca gitti. Kudüs’de bulunan Beyt-ül-makdîs’i de ziyâret etti.
8) Keşf-üz-zünûn sh. 407, 1170, 1288, 1754
İbn-i Ammâr ( radıyallahü anh ); güzel ahlâk sahibi, herkesle
iyi geçinen, herkese yumuşaklık ve kolaylık gösteren bir zât
idi. Sâlihleri, hakîkî İslâm âlimlerini çok severdi. İ’tikâdı düzgün
olup, Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında idi. Sözleri hâl ve
hareketleri ile devamlı olarak emr-i ma’rûf ve nehy-i münker
yapardı. Her ân Allahü teâlâya yönelmiş vaziyette idi. Çok duâ
ve niyazda bulunurdu. Birçok güzel huyları kendisinde
toplamış olan yüksek bir zât idi.
Kâdılık yaptığı müddetçe, hiçbir kimseden hiçbir hediye ve
başka birşey kabûl etmedi. Bir hüküm verdiği zaman, o hükmü
mutlaka yerine getirirdi. Bunu yaparken büyük ve küçük
ayırımı yapmazdı.
844 (m. 1441) senesi Zilhicce ayının ondördüncü günü olan
Cumartesi günü Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazı Bâb-ünnasr’da kılındı. Cenâze namazını İbn-i Hacer-i Askalânî
kıldırdı. Cenâze namazı; çok kalabalık bir cemâat tarafından
kılındı. Gökay türbesine defnedildi.
İbn-i Ammâr hazretlerinin yazmış olduğu kıymetli eserlerden
ba’zılarının isimleri şunlardır: Ahkâm, zevâl-ül-mâni’ an şerhi
cem’ul-cevâmi’, Şerhu Elfiyet-ül-Irâkî, Şerhu muhtasarı İbn-i
İBN-İ ARABŞAH
Târih lügat, sarf, nahiv, hadîs, edebî ilimler ve Hanefî mezhebi
fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin
İbrâhim bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü’l-Abbâs olup, lakabı
Şihâbüddîn’dir. “İbn-i Arabşah” veya “Acemî” diye meşhûr
oldu. 791 (m. 1389) senesinde Dımeşk’da doğdu. 854 (m.
1451) senesinde Kâhire’de vefât etti ve oraya defn edildi.
Birçok diyarları dolaşıp, devlet adamlarıyla ve âlimlerle
karşılaşmış olan İbn-i Arabşah, doğum yeri olan Dımeşk’da
büyüdü. Orada Zeynüddîn Ömer bin el-Lebân el-Makrî’den
Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Timur Hân, Şam’ı alınca, İbn-i
Arabşah’ı, annesini, kardeşlerini ve kız kardeşinin oğlu olan
Abdürrahmân bin İbrâhim bin Havlan ile birlikte Semerkand’a
gönderdi. O sırada Semerkand, fethedilen memleketlerden
getirilen tanınmış âlim, tabîb, fakîh ve san’atkârlar ile dolu idi.
Burada, İbn-i Arabşah, yetişip ilim tahsîl etmesi için bir zemin
bulmuştu.
İbn-i Arabşah, bir yandan Farsça, Türkçe ve Moğol yazısını
öğrenirken, diğer tarafdan İdgutemur Medresesi’nde Seyyîd
Şerîf Cürcânî hazretlerinin derslerine devam etti. Onun
münzevî bir hayat yaşadı ve eser yazmakla meşgûl oldu. Kâdı
talebelerinden olan Mevlânâ Hâcî’den sarf ve nahiv,
Şihâbüddîn Hanbelî’den Sahîh-i Müslim’i okudu.
Şemsüddîn Muhammed. El-Cezerî’den hadîs ve kırâat ilmini
tahsîl etti. Muhammed el-Buhârî, Hüsâmüddîn el-Vâ’iz,
İbn-i Arabşah, 832 (m. 1428) senesinde Hicaz’dan Dımeşk’a
Ahmed-ül-Kasîr’den de çeşitli ilimleri öğrendi. Âlim Urban
dönen Mevlânâ Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed el-
Edhemî ile görüşerek, ondan Farsça ve Moğol dillerini
Buhârî’ye talebe olup, ondan; tasavvuf, fıkıh, usûl, me’ânî,
öğrendi. Sonra tahsilini tamamlamak gayesiyle, Mâverâünnehr
beyân ve diğer ilimleri öğrendi. Vefâtına kadar hocasından
ve Çin sınırına kadar uzanan Türkistan seyahatinde;
ayrılmadı. 841 (m. 1438) senesinde hocasının vefâtı üzerine,
Burhânüddîn Endekânî, Kâdı Celâlüddîn es-Sirâmî gibi birçok
hac vecîbesini yerine getirmek üzere Hicaz’a, oradan da
âlimle karşılaşıp, sohbetlerinde bulundu ve onlardan istifâde
Mısır’a gidip, bir daha vatanına dönmemek üzere Kâhire’ye
etti. Sonra Harezm’e giderek Nûrullah ve Ahmed bin Şems-ül-
yerleşti. Kısa zamanda buranın âlimleri ve şâirleriyle yakınlık
eimme’den ilim tahsîl etti. Türkistan’da bulunan “Deşt” denilen
peyda edip, Sultan Melik ez-Zâhir Çakmak’la tanıştı. Sultan
beldeye giderek, orada Behâüddîn ez-Zâhir ve Mevlânâ
ona iyi muâmelede bulunup, iltifât etti. Orada bulunan âlimlerle
Hâfızüddîn Muhammed bin Nâsırüddîn el-Bezâzî’den usûl
ve şâirlerle münâzarada bulundu. Yüksek ilmi, ince zekâsı ile
ilmini ve fıkıh ilmini öğrendi. Orada dört yıl kadar kalıp;
etrâfındakilere doğruyu anlatmaktan geri durmadı. Bu sebeple
Şerefüddîn, Muhammed-ül-Bulgarî gibi âlimlerin sohbetlerinde
onu çekemiyenler çoğaldı. Onu çekemiyenlerden Burhânüddîn
bulundu. Kırım’a gidip, orada edîb ve Şâir Abdülmecîd ile
el-Bâunî’nin şikâyetleri üzerine hapse atıldı. Üzüntüsünden
görüştükten sonra, Karadeniz üzerinden Osmanlı pây-i tahtı
hastalanan İbn-i Arabşah, hapishânede beş gün kaldı.
Edirne’ye geldi. Sultan Çelebi Mehmed’in sarayına girerek,
Hapisten tahliye edildikten oniki gün sonra vefât etti.
birçok ikram ve iltifâta kavuştu. İznik Medresesi
müderrislerinden olup, Karaman ve Mısır’da ilim tahsîl etmiş,
tasavvuf mantık ve diğer aklî ilimlerde mütehassıs olan büyük
âlim Molla Şemsüddîn bin Hamza el-Fenârî ve Burhânüddîn
Haydar el-Havafi gibi âlimlerden ilim tahsîl etti.
İbn-i Arabşah; âlim, faziletli, tevâzu ve iffet sahibi bir zât idi. O,
nesir ve şiirde, lügat ilminde, güzel yazı yazmada, tatlı ve beliğ
söz söyleme husûsunda zamanının bir tanesi idi. Onun
sohbetinde bulunan, çok feyz ve lezzet alırdı. Arabca, Farsça
ve Türkçeyi çok iyi bilirdi. Bu sebeple, ona Arab, Fars ve Türk
İbn-i Arabşah Edirne’de bulunduğu zaman, Ebü’l-Leys-i
dillerinin meliki denirdi. Yazmış olduğu eserlerin hemen
Semerkandî hazretlerinin tefsîrini Arabcadan Türkçeye,
hemen hepsini manzûm olarak yazmıştı. Onun beyitlerinden
“Câmi’ul-Hikâyât ve Lâmi-ur-Rivâyât” adlı eseri Farscadan
ikisinin tercümesi:
Türkçeye tercüme etti. Edebiyattaki kudreti, ifâdede gösterdiği
incelik ve birkaç yabancı dili bilmesi sebebiyle, Sultan Çelebi
Mehmed Hân’ın iltifâtına kavuşup, Dîvân-ı Hümâyûn’da vazîfe
aldı. Sultan Çelebi Mehmed’in husûsî kâtipliğini yapıp, civar
devlet başkanlarına mektûplar yazdı. Bu arada Burhânüddîn
Haydar’dan Miftâh-ül-ulûm adlı eseri okumaya devam etti. 824
İstediğin gibi yaşa bu dünyâda,
Şan ile şöhret ile ulaş her murada.
Hayat ipi dâim durur askıda,
Ölümün hedefidir, koparılır birgün.
(m. 1421) senesinde Sultan Çelebi Mehmed’in vefât etmesi
İbn-i Arabşah’ın; fıkıh, târih, tefsîr, ahlâk, sarf, nahiv ilimlerine
üzerine, on sene müddetle kaldığı Osmanlı ülkesinden
dâir birçok eserleri vardır. Bu eserlerinden ba’zıları şunlardır:
vatanına dönmeye karar verip, ayrıldı. 825 (m. 1422)
1-Ukûd-ün-nasîha, 2-Mir’ât-ül-âdâb: Me’ânî ve beyân ilminin
senesinde Haleb’e gelerek, orada üç sene kaldı. Daha sonra
esaslarını anlatan 2000 beyitlik manzûm bir eserdir. 3-Hitâb-
esas memleketi olan Dımeşk’a gitti. Memleketine vardığında,
ül-İhâb-in-Nakîb ve cevâb eş-Şihâb-üs-Sâhib, 4-Maraznâme,
eski hemşehrilerinden onu tanıyan az kalmıştı. Hemşehrileri
5-Câmi’ul-Hikâyât tercümesi, 6-Ebü’l-Leys tefsîri tercümesi, 7-
tarafından yabancı gibi karşılandığı için “Acemî” denilmiştir.
Ta’bîr-ül-Kâdirî tercümesi, 8-Tercümân-üt-terâcim bi
Mescid-ül-Kasab’ın bir odasında, çok az kimse ile görüşerek
müntehel-Arab fî Lügat-it-Türk vel-Acem vel-Arab: Lügat
ilmine dâirdir. 9-Acâib-ül-Mahdûr fî Nevâib-üt-Temûr: Timur
Hân’ın yaşadığı dönemdeki târihe dâirdir. 10-Te’lîf-üt-Tâhir fî
İbni Sa’d bin Bezzâl, İbn-i Hârûn el-Ken’ânî, İbn-i İmrân bin el-
Şeyh-il-Mâlik ez-Zâhir Ebî Sa’îd Çakmak: Mısır Sultânı Melik
Cübâb, İbn-i Süleymân en-Nabtî el-Fâsî, Ahmed bin Abdullah
ez-Zâhir’in zamanını anlatan ve onu medh eden bir eserdir.
bin Muhammed er-Rasâfî’den hadîs-i şerîf dinledi. Aklî ve
11-Fakîhat-ül-Hulefâ ve Mufâkahât ez-zürafâ: Ahlâka dâir
naklî ilimlerde Ustün bir dereceye yükseldi. Magrib’de fetvâ
yazılmış bir eserdir. 12-Ikd-ül-Ferîd fî ilm-it-tevhîd, 13-Gürret-
mercii (kendisine danışılan, fetvâ istenen) zât oldu. İlim
üs-siyer fî Düvel-it-Türki vet-Tatar.
öğretmekte herkesten öne geçti. Ders okutmaktan usanmazdı.
Kuvvetli îmân sahibi olup, talebeye çok ihsân ve iyilikte
bulunurdu, icâzet (diploma) verdiklerinin icâzetnamelerine;
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 122
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-2, sh. 126, 131
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 280, 284
4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 73
“Allahü teâlâ, beni ve bu diploma sahibini fâideli ilim ehlinden
eylesin” diye yazdırırdı. Vefâtından sonra, orada onun gibisi
görülmedi.
Çok talebe yetiştirdi. Seyyîd Şerîf, Ebü’l-Fadl es-Silâvî, Kâdı
Ebû Mehdî Îsâ el-Gabrinî el-İmâm-ül-Ebî, El-Hâfız el-Berzelî,
İbn-ül-Hatîb el-Kastînî, İmâm İbn-ül-Merzûk el-Hafîd, Ebü’tTayyib İbni Alvân, Kâdı Ebû Abdullah el-Kaleşânî ve oğlu Kâdı
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 397, 714, cild-2, sh. 1128, 1152,
Ebû Abdullah el-Kaleşânî, el-Hâc Ebü’l-Abbâs Kalkaşandî ve
1198, 1646
oğlu Kâdı Ebü’l-Abbâs, Kâdı Ebû Mehdî Îsâ el-Vânûgî, Ebû
Abdullah Muhammed bin Ömer el-Vânûgî, Kâdı Ebü’l-Abbâs
6) Ahwardt. Verzechniss der arabische Handschriften cild-6,
Ahmed, Şeyh Ebû Abdullah bin Kalıl, Hâfız Ebü’l-Kâsım el-
sh. 16 cild 7, sh. 377
Abdûsî el-Fâsî, İbn-i İkâb el-Cüzâmî, Ebü’l-Abbâs Ahmed elBesîlî, Kâdı Ebû Yûsuf Ya’kûb Zagbî, Emîr Ebû Abdullah
7) Brockelmann Sup-2, sh. 24
8) De Slane, Catalogue des manuscrits arabes sh. 342
9) Mintana, Catalogue of arabic manuscripts sh. 488, 914
Muhammed el-Hafsî, İbn-üs-Sultan Ebi’l-Abbas, Kâdı Ebü’lKâsım bin Nâcî, Ebû Yahyâ bin Akîbe el-Kâfsî, Edîb Ebû
Abdullah bin Ca’l, Seyyîd eş-Şerîf es-Sakalî et-Tabîb, el-İmâm
eş-Şerîf Acîsî, Müftî Ebû Abdullah Muhammed ez-Zeydûnî ve
bunlar gibi daha birçok talebe yetiştirdi. Magrib âlimlerinin
çoğu, onun veya talebelerinin talebeleridir.
İbn-i Cezerî, Tabakât-ül-Kurrâ kitabında onun hakkında; “O,
İBN-İ ARAFE (Muhammed bin Muhammed)
Tunus’un hatîbi, âlimi, imâmı idi. Birçok ilim dalında
mütehassıs oldu. Fıkıh, nahiv, tefsîr ve başka ilimlerde üstün
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed
dereceye yükseldi. Magrib diyarında ondan faziletli bir zât
bin Muhammed bin Arafe el-Vergamî et-Tûnusî olup, künyesi
görmedim” demektedir.
Ebû Abdullah’tır, İbn-i Arafe diye meşhûr oldu. 716 (m. 1316)
senesi Receb ayının yirmiyedisinde Tunus’ta doğdu. 803 (m.
Salâh el-Ekfehesî onun hakkında; “İbn-i Arafe, fıkıh öğrendi.
1401) senesi Cemâzil-âhır ayının yirmidördünde, Tunus’ta
Usûl ve fürû’, Arab dili ve edebiyatı, me’ânî, beyân, ferâiz,
vefât etti.
matematik, kırâat ilimlerinde üstün dereceye yükseldi. Vera’,
zühd ve takvâda zamanında onun gibisi yoktu, ilim ile meşgûl
İbn-i Arafe; fıkıh, usûl, kelâm, mantık, beyân ve başka
oldu. Talebe yetiştirdi. İnsanlar, akın akın onun ilim meclisine
ilimlerde âlim idi. Fıkıh ilmini; Kâdı Ebû Abdullah bin
koştular ve çok istifâde ettiler. Magrib’de, onun gibi ilimleri
Abdüsselâm el-Hevârîden öğrendi. Usûl ve kırâat ilimlerini;
kendinde toplamış birisi yoktu. Yakın-uzak her yerden fetvâ
Ebû Abdullah Muhammed bin Muhammed bin Hasen İbni
sormaya gelirlerdi” demektedir.
selâme el-Ensârî’den okudu. Babası ve Ebû Abdullah el-Iylî
Şey Ebû Abdullah er-Rasâ’ ise onun hakkında; “O, Şeyh-ül-
4) El-Bustân sh. 190
İslâm, allâme bir zât olup, babası da âlim, kâmil, sâlih birisi idi.
Oğluna ders verdi ve duâda bulundu. Medîne-i münevverede
vefât ettiği gece dahî, teheccüd namazından sonra oğluna duâ
etti.
Babası, teheccüd namazını kıldıktan sonra, Resûlullahın (
aleyhisselâm ) üzerine salât ve selâm getirir ve sonra da; “Yâ
Resûlallah! Muhammed bin Arafe’yi himâyende bulundur”
5) Neyl-ül-ibtihâc sh. 274
6) El-A’lâm cild-7, sh. 43
7) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1246, 1582, 1626
8) Brockelmann Gal-2, sh. 247 sup-2, sh. 347
derdi. Bu duâ sebebiyle, İbn-i Arafe’nin üzerinde bereket
alâmetleri zâhir oldu. Babası gönül ehli bir zât idi. Hatîb
Veliyyullah Halîlî Mekkî ile görüşüp, sohbetlerinde bulundu.
Oğlu için de duâ istedi” demektedir.
İBN-İ BÂRİZÎ (Muhammed bin Muhammed)
İbn-i Arafe, çok ibâdet ederdi. Namaz, oruç, hac ve zekât gibi
Hadîs, nahiv ve edebiyat âlimlerinin büyüklerinden. İsmi,
ibâdetlerin edeblerine dahî uymayı kendine vazîfe bilirdi. 750
Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Osman bin
(m. 1349) senesinde, Büyük Câmi’de İmâm ve hatîb oldu. 773
Muhammed bin Abdürrahîm bin İbrâhim bin Hibetullah bin
(m. 1371) senesine kadar bu vazîfede kaldı, ömründe,
Müsellim Ensârî el-Kâhirî’dir. Bağdad’daki Bâb-ı Ebrîz’e
namazına mâni olacak hiçbir özrü olmadı. Çok hac etti. Dünyâ
nisbeten Bârizî denilmiş ve bu isimle meşhûr olmuştur. 786
ve âhıret hayırlarını cem’ etmiş (toplamış) idi. Her zaman,
(m. 1385) senesinde, Zilhicce ayının onbirinde Hama’da
önceki âlimlerden bahseder, delîllerini Selef-i sâlihînden
doğdu. 856 (m. 1452) senesi Safer ayının onaltısında
getirirdi.
Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazına gelenler çok
kalabalıktı. Zamanın sultânı, devletin ileri gelenleri, kadılar ve
Talebesi İmâm Ubey şöyle demektedir: “Bizim hocamızda,
âlimler cenâze namazında hazır oldular. İmâm-ı Şafiî’nin
küçüklüğünden beri sûret ve kemâlin güzelliği vardı. Allahü
yakınındaki, babasının türbesine defnedildi. Böyle bir âlimin
teâlâdan çok korkardı. Ömrü boyunca “Yâ Rabbî! İslâm dîni
vefâtına herkes çok üzüldü. Vefât ettiğinde, yerini tutacak âlim
üzere rûhumu al” diye duâ etti. Sevdiklerinden birine birşey
yok gibi idi.
verip; “Bunu evlâdına götür, îmân ile vefâtım için duâ etsin.
Ümid ediyorum ki, Allahü teâlâ çocukların duâsını kabûl eder”
Hama’da babasının yanında büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi
buyururdu.”
ezberledi. Babasıyle beraber Kâhire’ye gitti. Memleketine
dönünce, fıkıh ilmine âit olan Umde ve Temyiz kitaplarını
İbn-i Arafe, çok eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-
ezberledi. Ebû Amr, Şemseddîn bin Zevîga ve Şemseddîn bin
El-Muhtasar-ül-kebîr (Mâlikî mezhebi fıkhına dâir), 2-El-
Kuvnisî’den ders okudu. Nahiv ilmini Şerefüddîn Muhammed
Muhtasar-üş-Şâmil, 3-Muhtasar-ül-fevâid, 4-El-Mebsût, (Fıkha
Antâkî’den okudu. Babası Haleb kadısı olunca, oğlunu da
dâir yedi cild), 5-Et-Turûk-ül-Vâdiha fî amel-il-münâsaha, 6-El-
beraberinde götürdü. Babası Haleb’de, onu büyük âlim Hâfız
Hudûd, 7-El-Hidâyet-ül-kâfiye.
Bürhâneddîn’in derslerine gönderdi. Burada da Telhis kitabını
ezberledi. 815 (m. 1412) yılında, yine babasıyle beraber
Kâhire’ye gittiler. Orada Veliyyüddîn Irâkî’den fıkıh ve hadîs,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 285
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 242
İzzeddîn bin Cemâ’a’dan da fıkıh ve usûl-i fıkıh dersleri aldı.
Beydâvî’nin Minhâc’ını ve Temyiz kitabını okudu. Akâid,
beyân ve me’ânî ilimlerinde İzzeddîn bin Cemâ’a’dan çok
istifâde etti. Tavâli’ul-Envâr, Şerh-ül-mekâsıd ve Mutavvel
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 38
kitaplarını okudu.
İbn-i Edîb’in talebelerinden, Bisâtî ve Alâüddîn Buhârî’den aklî
Güleryüzlü, tatlı sözlü olup, hayır işlemede acele ederdi.
ilimleri öğrendi. Alâüddîn Buhârî’nin derslerine uzun müddet
Kimseye sıkıntı vermezdi. Hattâ bir kimse malını alıp kullansa,
devam etti ve ondan çok istifâde etti. Onun yanında, “El-
yese, ona bile kızmazdı. Kusurunu görmemezlikten gelir, daha
Hâviy-üs-sagîr” kitabını, me’ânî, beyân ve tefsîr okudu. Sır
sonra ona ihsânlarda bulunurdu. Zâlim ve inadcı bir kimse,
kâtibi oluncaya kadar ondan ayrılmadı. Zeynüddîn bin Sâig,
haksız yere gâlib gelmeye, tahakküm etmeye kalkışsa, o
Yahyâ Acîbî, İzzeddîn Kudûsî’den ba’zı kitapları okudu.
zaman halîm (yumuşak huylu) kimselerin kızdığı gibi kızardı.
Takıyyüddîn Makrizî’den Buhârî ve diğer hadîs cüz’lerini
Özellikle edebiyat, nahiv, me’âni, beyân, arûz ilimlerinde çok
okudu. Şam’a gelmeden, Cemâleddîn bin Şerâihî’den hadîs-i
mahir idi. Çok ince ma’nalı şiir söyler, güzel ve edebî yazı
şerîf dinledi. Şihâbüddîn Ahmed bin Mûsâ Metbâlî, Nûreddîn
yazardı.
Şalkâmî, İbn-i Cezerî, Vâsıtî, Yûnus Vâhî ve bunlar ayarındaki
âlimlerden icâzet aldı. Edebiyat ilimleriyle de meşgûl oldu.
Birkaç defa hacca gitti. 850 (m. 1446) senesinde hacca
Hattâ bu husûsta bir hayli mahir idi. Şiirde ve nesirde yed-i
gittiğinde, talebelerini, fakirleri, âlimleri de beraberinde
tûlâ sahibi idi. Bu sebepden, babası onun Kâhire’de sır
götürdü. Kâfilede tam dörtyüz kişi vardı. Bunların hepsinin
kâtibliği vekîlliğine getirilmesini te’min etti. Babasının
ihtiyâçlarına te’min etti. Çok zayıf olduğu hâlde, haccın
vefâtından sonra, bu vazîfeden ayrıldı. On ay kadar Harbiye
sünnetlerinin, vâciblerinin, farzlarının tamâmını yerine getirdi.
nâzırlığı görevinde bulundu. 831 (m. 1427) senesinde Şam’da
Âdet olduğu üzere, Mekke ve Medine ahâlisine de çok
sır kâtibi olunca, ilim ile meşgûl olmak için daha çok zamanı
ikramlarda bulundu. İnsanlar, ondan çok hayır ve iyilikler
oldu. Şihâbüddîn bin Hamza’nın yerine kadılık vazîfesine
gördüler.
getirildi. Hocası Alâüddîn Buhârî ve talebeleri, kadılık
yapmaktan çok çekinirlerdi. O da onlara; “Ben, Şam’da kadı
olduğum şu zamanda, insanlar canlarından ve mallarından
emîndirler. Kimseden zarar görmezler, zulme uğramazlar”
derdi. Burada da fazla kalmadı. Kâhire’de iki sene sır kâtibliği
yaptı. Tekrar Şam’a döndü. Şam’da Sirâcüddîn Humûsî’nin
yerine kadılık yaptı. Emevî Câmii’nde de hatîblik yapardı.
Sultan Zâhir tahta geçince, onu Kâhire’de sır kâtibi yaptı.
Birkaç kerre ayrıldıysa da sonra tekrar bu vazîfeye getirildi.
Şemseddîn Sehâvî anlatır: “Mekke” de bir miktar hadîs-i şerîf
rivâyet etti. Kâhire’de de hadîs-i şerîf rivâyet etti. Âlimler
ondan çok hadîs-i şerîf dinlediler. Ben de çok şeyler okudum
ve onun şiirlerinden yazdım. Hocamız İbn-i Hacer de onun
sözlerini dinledi.”
“İ’tirâdât alâ şerhi bedî’iyye İbn-i Hucce” adlı bir eseri olduğu
bildirilmektedir.
Ölünceye kadar bu vazîfede kaldı. Bu vazîfede iken, Dimyat
kadılığını da vekâleten idâre etti.
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 236
Çeşitli dînî ve fennî ilimlerde mütehassıs, büyük bir âlim idi.
Çok zekî, akıllı, iyi idâre kabiliyetine sahip idi. Ağırbaşlı,
cömert ve herkesle iyi geçinirdi. Ahlâkı ve huyu güzel olup,
çok mütevâzî idi. Fazilet sahiblerini, âlimleri sever, onlara çok
ikramda bulunurdu, özellikle garîb kimselere çok yardım
İBN-İ BİNT-İL-AKSARÂYÎ
ederdi.
Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Yezîd
Kıymetli kitapları elde etme husûsunda çok gayret gösterirdi.
bin Muhammed es-Serâî el-Acemî el-Kâhirî olup, künyesi
Bunları elde etmek için, her fedâkârlığa katlanırdı.
Ebü’s-Se’âdât’dır. İbn-i Bint-il-Aksarâyî diye bilinir. Babası
Kitaplarından faydalanmak isteyenlere, emânet olarak verirdi.
Mevlânâzâde’dir. Bedrüddîn Mahmûd ve Emîr Yahyâ’nın
Talebelerine çok ihsânlarda bulunur, onları çok severdi. Aylık
babaları, Şemsüddîn el-Aksarâyî’nin torunudur. 790 (m. 1388)
veya yıllık olarak maaş verirdi.
senesi Zilhicce ayının yirmiyedisinde, Kâhire’de doğdu. 859
(m. 1455) senesi Zilhicce ayının dördüncü Cum’a günü ikindi
namazı vaktinde Harem-i şerîfte vefât etti. Kâ’be-i muazzama
859 (m. 1455) senesinde çıktığı hac yolculuğunda, Mekke-i
kapısı önünde cenâze namazı kılınıp, Benî Ziya kabristanında,
mükerreme yakınında hastalandı. Çok meşakkat ve acı
Muallâ denilen yere defnedildi. Cenâze namazında kalabalık
çekmesine rağmen, acele etti. Diğer hacılardan önce Mekke-i
bir cemâat hazır bulundu.
mükerremeye vardı. Kudüm tavafını ve sa’yini yaptı. Vefât
ettiği güne kadar ihramını çıkarmadı.
İbn-i bint-il-Aksarâyî daha küçük iken, babası vefât etti. Anne
tarafından dedesinin himâyesinde büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ve
İbn-i bint-il-Aksarâyî, güzel ahlâk sahibi, heybetli, çok saygı
birçok ilim kitabını ezberledi. Dayısı Bedrüddîn’den fıkıh ve
gören ve sevilen bir zât idi. Çok ibâdet eder, tanıdık veya
Arabî ilimleri öğrendi. Hidâye, Kâri-i Serrâc ile de Kenz
tanımadık herkese ikramda bulunurdu.
kitabının tamâmını okudu. İbn-ül-Fenârî’den Telhîs’i,
Muhammed bin Ahmed bin Abbâd bin Melikdâd’dan usûl
İbn-i Hatîb, Nâsırıyye târihinde İbn-i bint-il-Aksarâyî’nin
ilimlerini okudu. Arabî ilimleri ve sarfı Ebû Abdullah
babasını anlatırken şöyle dedi: “O, Aksarâyî’nin kızından bir
Muhammed bin Ahmed bin Muhammed’den öğrenip,
çocuk bırakıp vefât etti. İbn-i bint-il-Aksarâyî büyüdü, fıkıh ve
huzûrunda Teshîl’i okudu ve yazdığı eserlerden de Şerh-ül-
diğer ilimleri öğrendi. İmamlık vazîfesi yaptı. Onunla Haleb’de
Hazreciyye, Şerh-ül-Bürde ve Hûd sûresinin tefsîrini okudu.
karşılaştığımda, faziletli, şekli ve ahlâkı güzel bir kişi olarak
Onunla birlikte İskenderiyye’ye gitti. İzzüddîn Cemâ’a’nın
gördüm”
dokuz sene kadar derslerine devam ettiğinden, istifâdesi çok
oldu ve çok ilim öğrendi. Aksarâyî, dersi ta’kib ve çalışkanlığı
ve hizmetinin çokluğu sebebiyle hocası tarafından çok sevildi.
Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Ta’lîk alel-Keşşâf, 2- Haşiye
alel-Hidâye.
Fen ilimlerini İbn-ül-Mecdî’den, kırâat ilmini Ebî Amr’dan
öğrendi. İbn-i Ebi’l-Mecd ve İbn-ül-Küveyk, Tagrîbermiş
Türkmânî’nin ve başkalarının hadîs-i şerîf derslerini ta’kib etti.
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 29
Zeynüddîn el-Merâgî, Kemâlüddîn bin Hayr. Tâcüddîn bin
Tûnusî ve başkalarından icâzet (diploma) aldı. İbn-i Merzûk,
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 115
kendi hattıyla (yazısıyla) onu medhedip okuttuğunu, okutma
selâhiyyetini verdiğini bildirdi. Ayrıca İbn-i Cemâ’a ve Serrâc
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 201
da ona talebe yetiştirme izni verdiler. Aksarâyî, beldenin
meşhûr âlimlerinden oldu. İbn-i bint-il-Aksarayî, dayısı
4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 235 cild-2, sh. 2038
Bedrüddîn’den sonra Müeyyidiyye Medresesi’nde tefsîr okuttu.
Şemsüddîn Tefhenî’den sonra da Sargatmuşiyye
Medresesi’nde hadîs ve fıkıh dersleri verdi. Mârdânî
Câmii’nde fıkıh öğretti.
İbn-i bint-il-Aksarâyî, çok hacca gitti, ilk haccı 815 (m. 1412)
senesinde oldu. Mekke-i mükerremede mücavir olarak kaldı.
Orada İbn-ül-Cezerî’nin hadîs derslerini dinledi. Daha sonra
İskenderiyye, Dımeşk, Haleb, Âmid ve başka yerlere gidip,
oralardaki âlimlerle görüştü. 828 (m. 1425) senesinde Kıbrıs’ın
fethi için giden orduda bulundu. Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti.
İbn-i bint-il-Aksarâyî, hadîs-i şerîf okuttu ve talebe yetiştirdi.
İstifâde etmek için çok kimseler ona koştu. Eşrefiyye
İBN-İ BÜLKÎNÎ
Tefsîr, hadîs ve Şafiî Mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi,
Abdürrahmân bin Rislân bin Nâsir İbni Sâlih el-Kâhirî’dir.
Künyesi Ebü’l-Fadl, lakabı Celâleddîn’dir. İbn-i Bülkînî ismi ile
tanınmıştır. 763 (m. 1362) senesinde Kâhire’de doğdu. 824
(m. 1421)’de Kâhire’de vefât etti. Babası âlim bir zât olup, ilim
tahsiline babasından ders alarak başladı. Babası ona önce
Kur’ân-ı kerîmi ezberletti. Bundan sonra da ilimde ba’zı mühim
metinleri ezberledi. Sarf ve nahiv ilminde Muhtasar-ı İbn-i
Câmii’nde imamlık yaptı. İbâdet ve ders vermekle meşgûl
Hacîb’i, İbn-i Mâlik’in Elfiye’sini ve diğer ba’zı metinleri
oldu.
ezberledi. Bundan sonra babası ona fıkıh dersleri verdi. Hadîs
ilminde de babasından ders alıp, Kütüb-üs-sitte denilen altı
daha yetişmemiştir. İffet sahibi, güzel yüzlü, nâzik, güzel
meşhûr sahih hadîs kitabının büyük bir bölümünü, İmâm-ı
konuşan, zekî, hafızası kuvvetli bir âlim idi. Babasının
Beyhekî’nin Sünen-i Kübrâ’sını Şeyh Ali bin Eyyûb’den okudu.
vefâtından sonra meşhûr oldu. Zamanında, fetvâ verme
Ders aldığı hocaları; başta babası Hâfız Behâ Abdullah İbni
husûsunda en başta gelen âlimlerden idi. Sohbeti aranan,
Muhammed bin Halîl, Zeynüddîn Ebü’l-Hasen Ali bin
kitabeti sür’atli olan ve pekçok fetvâ vermiş olan bir zât idi. Bu
Muhammed ve diğer âlimlerdir.
bakımlardan, ondan sonra onun gibi bir âlim yetişmemiştir.”
İbn-i Bülkînî, babasının kadılığa ta’yini sebebiyle, onunla
İbn-i Bülkînî, ömrünün son zamanlarında Dımeşk’da
birlikte daha küçük yaşta iken Dımeşk’a gitti. Son derece
bulunduğu sırada, o bölgeler Tatar istilâsına uğramış,
keskin bir zekâya ve üstün bir kavrayış gücüne sâhib idi.
Dımeşk’a kadar yaklaşmışlardı. Bu sebeble İbn-i Bülkînî,
Hâfızası kuvvetli olup, dersleri kısa zamanda kavrardı.
Kâhire’ye gitmek üzere Dımeşk’dan ayrıldı. Bu yolculuğu
Dımeşk’da zamanının meşhûr âlimlerinden ilim öğrenip icâzet
sırasında hastalandı. Kâhire’ye sedye içinde ve bitkin bir hâlde
almıştır. Ders aldığı hocalarından bir kısmı da şu zâtlardır İbn-i
girdi Birgün sonra da vefât etti. Cenâze namazı, Hâkim
Emile, Salâhaddîn bin Ebî Amr, Bedreddîn bin el-Hebl,
Câmii’nde büyük kalabalık tarafından kılındı. Tabutu, kalabalık
Şihâbüddîn bin Necm, Necmeddîn bin es-Sûkî, Zeyneddîn bin
sebebiyle parmak uçlarında taşındı. Tefsîr, fıkıh ve diğer
Nakîbî, Şihâbüddîn Ahmed bin Abdulkerîm el-Baglî,
ilimlerde pekçok eser yazmış olup, bir kısmı şunlardır:
Şemseddîn Muhammed bin Muhammed Abdülmün’im elHarrânî, Hâfız İmâd bin Kesîr, Ebû Bekr İbn-ül-Muhîb, Zeyn-
1- Tefsîr, 2- Mecâlis-ül-va’z, 3- El-İfhâm limâ fî Sahîh-il-Buhârî
ül-Irâkî, Tâcüddîn Sübkî, Ayrıca annesi tarafından dedesi olan
min-el-İbhâm, 4- Münâsebât-ı Ebvâb-ı terâcim-il-Buhârî, 5-
Behâeddîn bin Ukay’den de icâzet almıştır. Daha sonra
Beyân-ül-kebâir ves-Segâir, 6- Nehr-ül-hayât, 7- Hâvâşin aler-
Haleb’e gitti. Defalarca kadılık vazîfesi yaptı. Babası ona,
ravda. Son üç eseri, Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtivâ
fetvâ ve ders vermesi için izin, icâzet verdi.
etmektedir.
İlim öğrenmeye karşı büyük bir gayret sahibi idi. Bilemediği bir
ilmî mes’ele işitince, o mes’eleyi iyice öğreninceye ve
ezberleyinceye kadar istirahatini ve uykusunu terkederdi. İlme
karşı bu kadar sevgi ve gayretine rağmen, hicrî 778 (m. 1376)
senesinde hacca gittiğinde, ilimde ilerlemek niyetiyle zemzem
içip, duâ etti. Hacdan döndükten sonra ilimde iyice derinleşip,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 160
2) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 438
3) Zeyli Tabakât-il-huffâz sh. 282
mehâret kazandı. Babasının vefâtından sonra, Berkukiyye
Medresesi’nde ve İbn-i Tûlûn Câmii’nde tefsîr dersleri
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 166
vermeye başladı. Her Cum’a günü, babasının âdeti üzere
kendi medresesinde sohbet meclisi kurardı. Mecliste Kur’ân-ı
5) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 106
kerîm ve tefsîr okunurdu. Begavî tefsîrinden ders verir,
dinleyenler not alırdı. Tefsîr dersi verirken, tefsîr ilminin bütün
6) El-A’lâm cild-3, sh. 320
inceliklerinden bahseder, dinleyenler hayret içinde kalırdı.
Haşabiyye Medresesi’nde, Câmi-i Amr’da, Hurûbiyye,
Beştîliyye, Cühiyye ve Hicâziyye medreselerinde, İbn-i Tûlûn
Câmii’nde fıkıh dersleri, Eşrefiyye Medresesi’nde de hadîs
İBN-İ ÇAKMAK (Muhammed bin Çakmak)
dersleri vermiştir. Derslerde, önce kendisi dersi talebeye okur,
izah ederdi.
Mısır’da yetişen İslâm âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
Çakmak Emîr Nâsıruddîn Ebü’l-Me’âlî bin Zâhir’dir. Mısır
Takıyy-ül-Mukrizî onun hakkında şöyle demiştir. “Ondan sonra
fıkıh, usûl-i fıkıh, tefsîr, hadîs ve Arabcada onun gibi bir âlim
sultanlarından Emîr Çakmak’ın oğlu olup, Çerkesdir. 826 (m.
1422) senesinde Kâhire’de doğdu. 847 (m. 1444) senesinde,
İbn-i Çakmak, 847 (m. 1444) senesinde rahatsızlandı.
Zilhicce ayının onikisinde, Cumartesi günü vefât etti.
Rahatsızlığı o senenin yarısına kadar devam etti. Şevval
Amcasının türbesine defnedildi.
ayında ise, durumu iyice ciddileşti. Rahatsızlığı günden güne
arttı. Yemekten ve içmekten kesildi. Ana-babası hayatta iken
Önce Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. Kur’ân-ı kerîmi ve
vefât etti.
ba’zı kıymetli kitabları ezberledi. Kalbinde, ilme ve âlimlere
karşı büyük bir sevgi vardı. Bu sevgi, âlimlere yaklaşmasına
ve onlardan ilim öğrenmesine vesile oldu. Dînî ilimleri
öğrenmekle meşgûl oldu. Fıkıh, ferâiz, tefsîr, hadîs, usûl,
mantık ve Arabî ilimleri öğrendi. Çok zekî ve anlayışlı
olduğundan, kısa zamanda bu ilimlerde büyük âlim oldu.
1) El-A’lâm cild-6, sh. 73
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 210
Hattâ, zamanının âlimlerinin ileri gelenlerinden oldu. Babası
sultan olunca, şöhreti daha da fazlalaştı. Bir müddet sonra
devlet işleriyle meşgûl oldu. Fakat, ilimden aldığı zevki başka
hiçbir şeyde bulamadığı için, ilme olan sevgisi zamanla iyice
fazlalaştı ve kendini tamamen ilme verdi. Vaktinin çoğunu
ilimle meşgûl olmak sûretiyle geçirirdi. Bir gün, Şemseddîn
İBN-İ CEMÂ’A (Muhammed bin Ebî Bekr)
Sehâvî’nin hocasının yanında hadîs ilimlerini ve metinlerini; bir
gün, Sa’deddîn Deyrî’nin yanında tefsîr ve fıkıh okur, bir gün
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. Usûl, hadîs
de Râfiyecî’den diğer ilimleri öğrenirdi. Babası sultan olmadan
kelâm, Arab dili ve edebiyatı ve diğer ilimlerde de büyük âlim
önce ve sultan olduktan sonra, daha bir çok âlimden ilim
idi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Abdülazîz bin
öğrendi. Bununla beraber, dünyâ işleriyle de ilgilenirdi. At
Muhammed bin İbrâhim bin Sa’dullah bin Cemâ’a olup, aslen
üzerinde harb ta’limleri yapardı. Çok akıllı, işlerinde tedbir
Hama’dandır. Babası gibi İbn-i Cemâ’a adıyle meşhûr oldu.
sahibi olup, herkesi iyi idâre ederdi. Çok mütevâzî, hoşsohbet
749 (m. 1349) senesinde Kızıldeniz kenarındaki Yenba
olan bir kimse idi. Herkese çok iyilik eder, kimseyi incitmek
şehrinde doğdu. 819 (m. 1416) senesinde Cemâzil-âhır
istemezdi. Bid’at sahiblerini, özellikle Eshâb-ı Kirâmı
ayında Kâhire’de veba hastalığından vefât etti.
sevmeyenleri sevmez, onlara çok sert davranırdı. Büyük
âlimlerle sohbet eder, onlardan istifâde ederdi. Âlimlerle
aralarında zaman zaman ilmî konuşmalar olurdu. Onun evi
fazilet sahiblerinin, âlimlerin toplanma yeri idi. Şerefeddîn
Tenûhî, onun yanında ilim öğrendi. Yanında; Şam
âlimlerinden İbn-i Tahân, İbn-i Berdes ve İbn-i Nâzir es-Sâhibe
de bulunurdu. Bu âlimlerden, kendisi de ilim öğrenirdi.
Zeynüddîn Kâsım el-Hanefî, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin
müsnedini ona rivâyet etti.
Küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı. Zamanının büyük
âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ayda Kur’ân-ı kerîmi ezberledi.
Hergün iki hizb ezberlerdi. Sadreddîn Meydûmî ve dedesi
İzzeddîn’den, Ebi’l-Ferec bin Kâri, Nâsıruddîn Harâvî ve
Kalânisî’den ilim öğrendi. Ba’zı müsned ve mu’cem kitaplarını
dinledi. Aklî ilimlere meraklı idi. Naklî ve aklî ilimlerle meşgûl
olarak büyüdü, ilim öğrendiği meşhûr âlimlerden ba’zıları
şunlardır: Serrâc Hindî, Ziyâeddîn Kırmî, Muhib Nâzır-ül-Ceyş,
Rükneddîn Kırmî, Alâeddîn Seyrâmî, Cârullah Hattâbî, İbn-i
Şemseddîn Sehâvî; “Büyük âlim olan hocamız İbn-i Hacer
Haldûn, Halâvî, Tâceddîn Sübkî ve kardeşi Behâeddîn,
Askalânî, Muhammed bin Çakmak’ı medhederdi” demektedir.
Sirâcüddîn Bülkînî. Alâeddîn bin Sagîr et-Tayyib.
Aynî onun hakkında diyor ki: “Büyük bir şöhreti vardı. Herkes
ona hürmet ederdi. Birçok insan onun yanına gelir giderdi.
Özellikle Şâfiîler ve Hanefî’ler, Cum’a günleri iki-üç defa
gelirlerdi.”
Mısır ve Şam âlimlerinden pekçokları ona icâzet verdiler.
Pekçok ilimde büyük âlim idi. Fıkıh, tefsîr, hadîs, usûl-i fıkıh,
usûl-i hadîs, cedel, hılâf, nahiv, sarf, me’ânî, beyân, bedî’,
mantık, astronomi, tıb, kimya ve daha başka ilimleri ve
san’atları bilirdi. “Dav-üş-Şems” adlı risalesinde; “Otuz kadar
ilim biliyorum ki, zamanımdaki insanlar, onların adını bile
Tebyîn: İmâm-ı Nevevî’nin Erba’în kitabının şerhidir. 15-
bilmez” dediği rivâyet edilir. İsmi ve şöhreti her tarafa yayıldı.
Lüm’at-ül-envâr, 16- Gâyet-ül-emânî fî ilm-il-me’anî, 17- El-
Doğuda ve batıda pekçok şehirden onun ilminden istifâde
Câmi’: Tıb ilmine dâir bir eserdir. 18- Şerhu alel-Kavâid-il-
etmek için gelirlerdi. Vefât ettiğinde, talebeleri içinde, ilmî
kübrâ, 19- Hâşiyetü alâ şerhu minhâc-il-Beydâvî, 20- Şerhu
bakımdan onun gibi âlim bir zât yok gibiydi, ömrünün
Muhtasarı İbn-i Hâcib, 21- Hâşiyetü alâ metn-il-minhâc, 22-
sonlarında, daha fazla ibâdetle meşgûl olmaya başladı. Kötü
Hâşiyetü alel-Adûd, 23-Hâşiyetü alel-Elfiye, 24- Hâşiyetü alet-
ve çirkin şeylerden çok uzak durur, dilini muhafaza etmeye
Tavdîh li İbn-i Hişâm, 25- Hâşiyetü alâ şerh-ış-Şâfiiyye, 26-
çok gayret ederdi. Her türlü ilimle meşgûl oldu. Ok atmasını,
Muhtasar-ut-Telhîs, 27- Şerhu ulûm-il-hadîs li İbn-i Salâh, 28-
mızrak ve kılıç kullanmasını ve tıb ilmini de iyi bilirdi. Aklî ve
Tahrîcü ehâdîs-ir-Râfi’i, 29- Şerh-ül-Menhel, 30- Kasd-ut-
naklî ilimlerde Mısır diyârında parmakla, gösterilen
temâm fî ahkâm-il-hamâm, 31-El-Envâr fit-tıb, 32- El-Üsüs fî
âlimlerdendi. Mısır âlimlerinin hepsi, onun talebesi
sınâ’at-it-debbûs, 33- Felek-us-subh fî ahkâm-ir-remh, 34-
yerindeydiler. İbn-i Cemâ’a’dan sayılamayacak kadar âlim
Hulâsat-ül-kavâid.
ders aldı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: İbn-i Hümâm, İbn-i
Hacer, Zeynüddîn Rıdvan, Seftî, İbn-i Aksarâyî, Takıyyüddîn
Fâsî, Kayâtî, İbn-i Mûsâ Merrâkûşî, Burhâneddîn bin Haccâc
Ebnâsî, Alemüddîn Bülkînî, Televânî ve daha birçokları,
Talebelerine çok iyi davranır ve aralarında fark gözetmezdi.
Onlara ikramlarda bulunurdu. Devamlı abdestli olurdu.
İnsanlık îcâbı abdesti bozulsa, hemen abdest alırdı. Tevâzu
sahibi olup, halkın arasına karışırdı. Uzak bir yere gideceği
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 111
2) El-A’lâm cild-6, sh. 56
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 171
4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 548
zaman, merkebe binerdi. Giyiminde orta hâlli davranırdı. Ömrü
boyunca hiç evlenmedi. Yanında üvey annesi vardı. Üvey
5) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 139
annesine çok iyilik ve ihsânlarda bulunurdu. Uzakta olan
talebeleri ile irtibâtı kesmezdi. Sempatik ve şakacı bir kimse
6) Bugyet-ül-vuat cild-1, sh. 63
idi.
7) İnbâ-ül-gumr cild-3, sh. 115
İbn-i Hacer şöyle der: “Ben, 790 (m. 1388) senesinden
vefâtına kadar İbn-i Cemâ’a’nın derslerine devam ettim. Beni
çok sever, ben de ona çok hürmet ederdim. Ona “İmâm-ül-
8) Keşf-üz-zünûn sh. 91, 118, 124, 169, 196, 202, 478, 577,
596, 718, 929, 1089, 1290
eimme” derdim.”
İbn-i Cemâ’a, dînî ve fennî ilimlerde ve hattâ o zamana âit
çeşitli san’atlara dâir pekçok kitap yazmıştır. Yazdığı eserlerin
sayısının bin (1000) civarında olduğu bildirilmektedir.
Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Dav-üş-Şems fî ahvâl-in-nefs:
Bu kitabında, kendi hayâtını anlatmaktadır. 2- Şerhu Cem’ılcevâmi’, 3- l’ânet-ül-insân alâ ahkâm-is-sultân, 4- El-Emniye fî
ilm-il-fürûsiyye, 5- El-Müsellesü fil-Lügati, 6-En-Necm-ül-lâmi’,
7- Şerhu manzûme: Bu esere üç ayrı şerh yazmıştır. 8- Dercül-me’âlî fî şerhu Bed-il-emâlî, 9- El-Kevkeb-ül-vikâd fî şerh-ıli’tikâd, 10-Tahrir-ül-ahkâm fî tedbîri ehl-il-İslâm, 11- Şerhu
Mutevvel: Bu esere üç ayrı şerhi vardır. 12- Müntehâbü
nüzhet-il-elbâ, 13- Muhtasaru sîret-in-Nebeviyye, 14- Et-
İBN-İ CEZERÎ (Şemseddîn Muhammed bin Muhammed)
Kırâat âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin
Muhammed bin Muhammed bin Ali bin Yûsuf el-Cezerî, edDımeşkî, eş-Şîrâzî’dir. Şafiî mezhebinde büyük bir fıkıh âlimi
idi. “İbn-i Cezerî” diye meşhûr oldu. Ailesi, “Cezerî” nisbeti ile
tanınırdı. Künyesi, Ebü’l-Hayr idi. Cezire, Musul’un yakınında
bir beldedir. Lakabı Şemseddîn idi. 751 (m. 1350) senesi
Ramazan ayının onbeşinde, teravih namazından sonra
Şam’da dünyâya geldi. Mensûp olduğu aileden çok âlim
yetişti. Herbirisi, zamanının bir tanesi idi. Çeşitli dînî ilimlerde
verdi. Sonra Âdiliyye Medresesi’nin başmüderrisliğini yaptı.
büyük bir âlim olarak yetişen Şemseddîn Muhammed Cezerî,
Daha sonra da Eşrefiyye’deki Dâr-ül-hadîs’in başmüderrislik
“Şeyh Cezerî” diye de tanınırdı. Osmanlı Sultânı Yıldırım
makamına getirildi. Şeyh İbn-i Seyâr’dan sonra, Ümm-i Sâlih
Bâyezîd ve Timur Hân’dan çok iltifât gördü. Çok kitap yazdı.
türbesi yanındaki medresenin idâreciliğine getirildi. Bu tedrisât
Timur Hân, Ankara Savaşı’ndan sonra onu Mâverâün-nehr’e
dönemlerinde, birçok âlim huzûruna gelip ondan ilim tahsil
götürdü. Bu diyarda onun ilminden çok istifâde ettiler. Onun
etmişlerdir. Şihâb bin Hacı bunlardan birisi olup, dedi ki: “O,
“Hısn-ül-hasîn” adındaki duâ kitabı, Arabca ve Farsça şerhleri
çok güzel ders verirdi.”
ile basılmış olup, çok kıymetlidir. Kırâat ilmine dâir eserleri de
kıymetli ve pek meşhûrdur. 833 (m. 1429) senesi Rebî’ul-
Emîr Kutlu Bey ile araları açıldığından, birkaç kerre Mısır’a
evvel ayının beşinci günü Cum’a namazı vaktinde Şîrâz’da
gidip geldi. Emîr Berkûk tarafından Şihâb-i Hasâbî’den sonra
vefât etti. Orada kendisinin yaptırdığı mezarına defnedildi.
Tûte Câmii hatîbliğine ta’yin edildi. İbn-i Burhan bin
Cemâ’a’dan sonra Selâhiyyet-ül-Kudsiyye Medresesi’nin
İbn-i Cezerî’nin doğumu hakkında şöyle anlatılır: Babası
müderrisliğine ta’yin edildi. 797 (m. 1394) senesi başlarına
Muhammed Cezerî, tüccâr idi. Kırk senelik evli olduğu hâlde
kadar bu vazîfede kaldı. Emîr Kutlu Bey ile aralarındaki ihtilâf
çocuğu olmamıştı. Bir sene hacca gitti. Mekke-i mükerreme’de
yüzünden, bu vazîfesinden alınıp, Şam’da yaptırılan
Zemzem kuyusunun başına varınca, Allahü teâlâdan âlim
medresenin kırâat müderrisliğine ta’yin edildi. Orada bir
olacak bir erkek evlâd ihsân etmesini duâ ve niyaz ederek,
müddet ders okuttu. Birçok kimseler, ondan Kur’ân-ı kerîmi
Zemzem suyundan içti. Hacdan döndükten bir müddet sonra,
kırâat eylediler. Bir ara Şam Kâdılığına da getirildi.
bu evlâdı dünyâya geldi.
İbn-i Cezerî, 798 (m. 1395)’de Mısır’dan ayrılıp
Şeyh Cezerî daha 14 yaşında iken, 764 (m. 1362) senesinde
İskenderiyye’den bir gemiye binerek, deniz yolu ile
Kur’ân-ı kerîmin tamâmını hıfzetti, ezberledi. Ertesi sene,
Anadolu’ya, Bursa’ya geldi. O zaman, Osmanlı pâdişâhı
Kur’ân-ı kerîmin hatmi ile namaz kılmak şerefine kavuştu. Bir
Sultan Yıldırım Bâyezîd Hân idi. Âdil ve âbid bir zât olan
müddet hadîs ilmine çalıştıkdan sonra, Kur’ân-ı kerîmin
Sultan Bâyezîd’in ilme ve âlimlere çok hürmeti ve derin
muhtelif kırâat usûllerini tahsile başladı. Ba’zı meşâyıh ve
saygısı vardı. Ona çok ikram ve ihsânlarda bulundu. Onun
âlimlere kırâatini arz etti. 768 (m. 1366) senesinde kırâat
yanında birkaç sene kaldı. Bu zâtın geldiği, kısa zamanda her
ilminde “Kırâat-ı Seb’a”yı öğrendi. Aynı sene içinde hac
yerde duyuldu. Bursadan ve diğer şehirlerden birçok kimseler,
ibâdetini yapmak için Mekke-i mükerremeye ve oradan da
ondan “Kırâat-i aşere”yi tahsil edip, bu ilimde yetiştiler. O,
Kâhire’ye gitti. Oradaki kırâat âlimlerinden de “Kırâat-ı aşere”,
kırâat ve hadîs ilmini Anadolu’ya yaydı. Çok kimseler onun
“İsnâ-i aşere” ve “Selâs-i aşere”yi elde etti. Bu kırâat
ilminden faydalandılar. 805 (m. 1402) yılında Timur ile Yıldırım
usûllerinde pek mahir oldu. Sonra Şam’a gidip, Dimyâtî’nin,
Bâyezîd Hân arasında vukû’ bulan Ankara Savaşı’ndan sonra,
Aberkûhî’nin ve Esnevî’nin talebelerinden ve İrkûmî’den
Timur Hân Bursa’ya kadar geldi. O da, ilme ve âlimlere çok
hadîs-i şerîf dinleyip, Esnevî ve başka âlimlerden fıkıh ilmini
değer verirdi. İbn-i Cezerî hazretlerini alıp, Mâverâün-nehr’e
okudu. Sonra tekrar Mısır’a gidip, orada usûl, fıkıh, me’ânî ve
götürdü. Kaş şehrinde kaldı. Sonra Semerkand’a gitti. Her
beyân ilimlerini kaynaklarından tahsîl ettikten sonra
şehirde çok sayıda talebe, ondan kırâat dersi aldılar.
İskenderiyye’ye geçti. Orada İbn-i Abdüsselâm’ın talebelerinin
Semerkand’da ders okuttuğu sırada, büyük âlim Seyyîd Şerîf
derslerinde bulunup, onlardan hadîs-i şerîf dinledi. Çok
Cürcânî hazretleri ile buluştu.
âlimden ilim tahsil etti. 774 (m. 1373) yılında, Şeyhülislâm
Ebü’l-Fidâ İsmâil bin Kesîr, fetvâ verebilmesi için ona izin
807 (m. 1404) senesinde Timur Hân vefât edince,
verdi. 778 (m. 1376) yılında Şeyh Ziyâüddîn ve 785 (m.
Mâverâünnehr’den çıkıp, Herat şehrine geldi. Sonra Yezd’e,
1383)’de de Şeyhülislâm Bülkînî tarafından fetvâ vermeye
oradan İsfehan’a, sonra da Şîrâz’a geldi. Her şehirde, her
me’zûn kılındı. Sonra Kur’ân-ı kerîm okutmakla meşgûl oldu.
memlekette ilim tâlibleri, isteklileri. Şeyh Cezerî’den, Kur’ân-ı
Önce Şam’da Benî Ümeyye Câmii’nde iki sene kırâat dersi
kerîmin kırâatinden kimisi “Kırâat-ı seb’a”yı kimisi de “Kırâat-ı
aşere”yi öğrendiler. Kırâat ve hadîs ilimlerini her yere yaydı.
şereflenenlere imrenerek, gıbta ile baktılar. Onun ölümü ile,
Sonra Şîrâz Vâlisi Sultan Pir Muhammed tarafından, arzusu
İslâm âleminde kırâat ilminin bir binası harâb oldu.
hilâfına olarak, Şîrâz ve etrâfının kadılığına ta’yin edildi.
Eserleri çok kıymetlidir. Başlıcaları şunlardır:
Timuroğullarının hâkim olduğu birçok beldede kadılık yaptı.
Sonra hacca gitmek niyetiyle bu görevinden ayrılıp, Basra’ya
1- Kitâb-ün-neşr fil-kırâat-il-aşr: Bin beyitlik manzûm bir
geldi. Oradan Yenbu’ya gidip, bir müddet ikâmet etti. Nihâyet
eserdir, İstanbul Nûruosmâniye Kütüphânesi 97 numarada
823 (m. 1420) yılının Rebî’ul-evvel ayında Medîne-i
mevcûttur, iki cilddir. 2-Tahbîr-üt-teysîr fil-kırâat: Bu eser,
münevvereye geldi. Sonra da Mekke-i mükerremeye geçti.
Dânî’nin, Kur’ân-ı kerîmin kırâatına dâir “Teysîr” ismindeki
Çok kimseler yanına gelip, onun ilminden istifâde ettiler. Hac
eserinin şerhidir. Nûruosmâniye Kütüphânesi 60 numarada
farizasını îfâ ettikten sonra, bir müddet daha bu mübârek
mevcûttur. 3- Tayyibet-ün-neşr fil-kırâat-il-aşr: Kur’ân-ı kerîmin
beldelerde kaldı. Medîne-i münevverede kaldığı sıralarda,
“Kırâat-i aşere”, ya’nî on türlü kırâati hakkında tanzim edilip,
Şeyh-i Haremeyn Azîzüddîn Muhterem de, ondan kırâat ilmini
799 (m. 1396) senesi Şa’bân ayında tamamlanmış bulunan ve
okudu. O yıllarda Kur’ân-ı kerîmin kırâati, ya’nî okunması
bin beyitten meydana gelen manzûm bir eserdir. 1282 (m.
üzerinde, iki cildlik “Kitâb-ül-beşer fî kırâat-il-aşer” adındaki
1865) ve 1307 (m. 1889) senelerinde Kâhire’de neşredilmiştir.
eserini te’lîf etti. Bu eserini ihtisar edip, kısaltıp, “Takrib” adını
4- Ed-Dürret-ül-mudiyye fî kırâat-il-eimmet-is-selâset-il-
verdi. Ayrıca “Tahrîb-üt-teysîr fil-kırâat-il-aşere”, “Tabakât-ül-
merdıyye: Üç büyük kırâat âlimine göre Kur’ân-ı kerîmin
kurrâ” ve “Tevârîh-ül-kurrâ” kitaplarını yazdı.
kırâatinden bahseden ve 241 (ikiyüzkırkbir) beyitten meydana
gelen bir manzûme olup, “Tavîl” veznindedir. 823 (m. 1420)’de
Belde-i Haremeyn’de birkaç sene kaldıktan sonra, Şîrâz’a
tamamlanmış, 1285 (m. 1868) ve 1308 (m. 1890) senelerinde
döndü. Bir müddet sonra da Şam’a geldi. Kâhire’de
Kâhire’de basılmıştır. 5- Gâyet-ül-mehere fiz-ziyâdet-il-aşere:
kalabilmesi için kendisine izin verildi. Orada kalıp, Sultan Eşref
Kur’ân-ı kerîmin kırâatine dâir bir manzûmedir. Ayasofya
ile çok sohbetlerde bulundu. Kendisine pekçok ikram ve
Kütüphânesi 39 numarada mevcûttur. 6- Müncid-ül-
iltifâtlarda bulunan Sultan, onu, Kâhire’de Kur’ân-ı kerîmin
mukarrebîn ve mürşid-üt-tâlibîn: Kur’ân-ı kerîmin kırâat
kırâatini ve hadîs-i şerîf okutup öğretmesi için yaptırdığı
usûllerinin ehemmiyetini anlatan bir eserdir. Yedi fasıl üzerine
medreseye ta’yin etti. Bundan önce Kâtib Müeyyed bu vazîfeyi
tertîb edilmiştir. 7- Et-Temhîd fil-ilm-it-tecvîd: Kur’ân-ı kerîmin
yürütüyordu. Onun Kâhire’ye gelişinde, Kâtib Müeyyed vefât
tecvidine dâir bir eser olup, 769 (m. 1367) senesinde
etmişti. Şeyh Cezerî, bir müddet sonra, hacılarla beraber
tamamlanmıştır. 8- El-Mukaddimet-ül-Cezeriyye fit-tecvîd:
Mekke’ye gitti. Hacdan sonra deniz yolu ile Yemen’e gitti.
Kur’ân-ı kerîmin kırâati hakkında, “Racaz” vezninde 110
Orada kendisinden birçok âlim kırâat öğrendi. Yemen vâlisi
(yüzon) beyitlik manzûm bir eserdir. 1282 (m. 1865) ve 1307
çok ikram ve ihsânlarda bulundu. Orada ticâret yaptı ve çok
(m. 1889) senelerinde Kâhire’de neşredilmiştir. 9-Kifâyet-ül-
miktarda mal ile Mekke’ye döndü. Tekrar hac farizasını îfâ
ma’î fî tefsîr-i âyet-i (Yâ ardubla’î) Hûd sûresi 46. âyet-i
edip, oradan Şam’a geldi. Oradan da Basra’ya gelip, Şîrâz’a
kerîmesinin ezbere okuma tarzları hakkında bir risaledir. 10-
geçti. Vefâtına kadar burada kaldı. 833 (m. 1429) senesi
Gâyet-ün-nihâye fî tabakât-il-kurrâ: Meşhûr kırâat âlimlerinin
Rebî’ul-evvel ayının başında, Cum’a günü öğle vaktinde,
hâl tercümelerini ve kırâatlerinin hangi yollardan geldiğini
Eskâfiyyîn çarşısında bulunan evinde vefât etti ve burada
anlatan bir eserdir. “Nihâyet-üt-dirâyât” kitabının ihtisârı,
kendisinin bina ettirdiği medresesine defnedildi. Cenâze
kısaltılmışı olup, 3 cild hâlinde neşredilmiştir, ilk iki cildi metin,
namazında, görülmemiş bir kalabalık vardı. Eşraftan,
üçüncü cildi fihristtir. 12- Mukaddimetü ilm-il-hadîs: Hadîs
âlimlerden ve halktan çok kimseler taşıyıp, tabutuna
usûlü ilmine dâir bir eserdir. 13- El-Hidâye ilâ me’âlim-ir-
dokunmak şerefine kavuşmak için adetâ yarış ettiler. Bu
rivâye: Kur’ân-ı kerîmin kırâat tarzının, okuyanlar tarafından
hizmete ve şerefe kavuşamayan, ya’nî onun tabutunun
ağızdan ağıza geçmesi hakkında, “Racaz” vezninde yazılmış
taşınmasında bulunamıyanlar, bu hizmet ve son vazîfe ile
370 (ücyüzyetmiş) beyitten ibâret manzûm bir eserdir. 14Akd-ül-le’âlî fil-ehâdîs-il-müselseleti bil-avâlî: Nâkil, mahdûd
ve müselsel hadîslere dâir bir eserdir. 808 (m. 1405)
Hidâyetün ilâ ulûm-id-dirâyet Manzûm bir eserdir. 53- El-
senesinde Şîrâz’da tamamlanmıştır. 15- Er-Risâlet-ül-
Mevlîd-ül-kebîr Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını
beyâniyye fî hakk-ı Ebeveyn-in-Nebî: Resûlullah efendimizin (
anlatan bir eserdir. Şeyh İbn-i Cezerî’nin, Ebü’l-Feth
aleyhisselâm ) anne ve babasının müslüman olduklarını isbât
Muhammed Ekber, Ebü’l-Hayr Muhammed Asgar, Ebû Bekr
etmek için yazılmış bir risaledir. Berlin Kütüphânesi 10343
Ahmed, Ebü’l-Bekâ İsmâil, Ebü’l-Fadl İshak adlarında beş
numarada mevcuttur. 16- Zât-üş-Şifâ fî sîret-il-Mustafâ ve min
oğlu ile; Fatıma, Âişe ve Selmâ adlarında üç kerîmesi (kızı)
ba’dihî minel Hulefâ: Şîrâz hükümdârı Pîr Muhammed’in talebi
vardı. Hepsi Kur’ân-ı kerîmi tecvîd üzere okurlar ve hadîs-i
üzerine. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ile dört
şerîf ezberlerlerdi. Ne güzel bir temel ve kök ki, ondan böyle
halîfesinin (r.anhüm) hayatlarını anlatan ve sonunda, Yıldırım
faydalı ve güzel dallar yetişmişti. Ne mutlu o çocuklara ki,
Bâyezîd Hân devrinin İstanbul’un, muhasarasına kadar olan
böyle bir babaya sahip oldular. Ne güzel bir ocak ki,
târihi hakkında bir zübdeyi (özeti) ihtivâ eden, “Racaz”
içindekilerin hepsi büyük insanlardır. Böyle meşhûr ve faziletli
vezninde bir manzûme olup, 798 (m. 30 Eylül 1396) senesi
zâtların yetiştiği ev ne kadar şereflidir. Allahü teâlâ
Zilhicce ayında tamamlanmıştır. 17- El-Hısn-ül-hasîn min
cümlesinden râzı olsun!
kelâmi Seyyid-il-mürselîn: Duâ olarak okunan hadîs-i şerîfleri
bildiren bir eser olup, çok kıymetlidir. 1279 (m. 1862) ve 1315
Hısn-ül-hasîn kitabından ba’zı bölümler:
(m. 1897) senelerinde Kâhire’de 1328 (m. 1910)’de Cezayir’de
neşredilmiştir. 18-El-Mukaddime fimâ alâ kâri-il-Kur’ân en
Duânın kabûl olması için, Peygamberleri “Aleyhimüsselâm” ve
Ya’leme, 19- Muhtâr-un-nâsih bil-edillet-is-sahîha fil-mevâ’ız:
sâlih kulları vesile etmelidir. “Sahîh-i Buhârî”deki hadîs-i
Ahlâk ile ilgili hadîs-i şerîflerden meydana gelen bir va’z
şerîflerde böyle bildirildi.
kitabıdır. 20- Ez-Zahr-ül-fâih: Çeşitli va’z ve nasihatlerini ihtivâ
eden bir eseridir. 1305 (m. 1887) ve 1310 (m. 1892)
Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Hayvanı kaçan kimse; Ey Allahın
senelerinde Kâhire’de basılmıştır. 21- El-İsâbe fil-avâzim-il-
kulları! Bana yardım ediniz. Allahü teâlâ da size merhamet
kitâbe: Tahrir, yazma san’atı ile ilgili küçük bir risaledir. 22- El-
eylesin, desin!” buyurdu. Bir hadîs-i şerîfte; “Korkulu yerde, üç
İbâne fil-umreti minel-civâne, 23- El-İclâlü vet-ta’zîm fî
kerre; Ey Allahın Kulları! Bana yardım ediniz! demeli!”
makâm-ı İbrâhim, 24- Erba’îne fîl-hadîs, 25- Esn-el-matâlib fî
buyuruldu. Bu duâ tecrübe edilmiş, neticesi görülmüştür. Bir
menâkıb-il-İmâm-ı Ali bin Ebî Tâlib (Kerremallahü vecheh),
hadîs-i şerîfte; “Bir şeyden zarar gören, abdest alıp iki rek’at
26- Usûl-ül-kırâat, 27-El-İ’tirâz-ıl-mübdî li vehm-it-Tâc el-Kindî,
namaz kılsın! Sonra Yâ Rabbî! Senden istiyorum. Senin
28- El-İ’lâm fî ahkâm-il-idgâm, 29- El-Elgâz Kasîdet-ül-
âlemlere rahmet olan Peygamberin Muhammed aleyhisselâmı
hemziyye fil-kırâat, 30- El-Evleviyye fî ehâdîs-il-evveliyye, 31-
vesile ederek sana yalvarıyorum. Yâ Muhammed! Dileğimi
El-Bidâye fî ulûm-ir-rivâye, 32- El-Beyân fî hatt-ı Osman, 33-
kabûl etmesi için Rabbime seni vesile ediyorum. Yâ Rabbî!
Tezkiret-ül-ulemâ fî usûl-il-hadîs, 34- Et-Ta’rîf bil-mevlîd-iş-
O’nu bana şefaatçi et, desin!” buyuruldu. Her müslüman
şerîf, 35- Et-Takrib fî şerh-ıt-teysîr leh, 36-Et-Tekrîm fil-umreti
namaz kılarken (Esselâmü aleyhe eyyühen Nebiyyü!) diyerek
minet-Ten’îm, 37-Tekmiletü zeyl-it-takyîd li ma’rifeti rüvvât-is-
Resûlullaha seslenmektedir. Tevessüle inanmıyanlara cevap
sünen vel esânid, 38- Et-Tevcîhât fî usûl-il-kırâat, 39- El-
olarak yalnız bu yetişir. Evliyâya “Rabıta” yapmak, iyi
Cevhere fin-nahvi, 40- Haşiyetün alâ îzâh-ıl-me’ânî, 41- Ez-
göremiyen yaşlı kimsenin gözlük kullanmasına benzer. “Vesile
Zeylü alâ mir’ât-iz-zemân lin-Nevevî, 42-Şerhu minhâc-il-usûl-
arayınız!” âyet-i kerîmesi, Allahü teâlâdan feyz alabilmek için,
il-Beydâvî, 43- Ârif-üt-ta’rîf bil-mevlîd-iş-Şerîf leh, 44- El-Akd-
büyük âlim aramak lâzım olduğunu göstermektedir. Büyük
üs-Semîn fî elgâz-il-Kur’ân-il-mübîn, 45-Gâyet-ül-münî fî
âlim, Resûlullahın vârisidir.”
ziyâret-il-münî, 46-El-Kasd-ül-Ahmed fî ricali Müsned-i
Ahmed, 47- Elmaksad-ül-Ahmed fî hatmi Müsned-i Ahmed 48-
Müellif, Allahü teâlâya hamd ve Resûlullaha ( aleyhisselâm )
Muhtasarun fî târîh-i İslâm, 49- El-Müsned-ül-Ahmed fimâ
salât ve selâmdan sonra şöyle der: “İşbu Hasîn kitabı,
yeteallahü bi müsned-i Ahmed, 50- Mukaddimetün fil-hadîs,
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinden
51- En-Nihâye fî tabakât-il-kurrâ (Tabakât-ı Kübrâ), 52-
derlenmiştir. Mü’minler için yapılmış bir silâh, Resûl-i ekremin
( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinden meydana gelmiş
buyuruldu ki: “Kader, tedbir ile, sakınmakla değişmez. Fakat
kıymetli bir kitaptır. Bu kitap, mü’minler için nasihattir. Onları,
kabûl olan duâ, o belâ gelirken korur.” Duânın belâyı def
Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sahih hadîs-i
etmesi de, kaza ve kaderdir. Kalkan, oka siper olduğu gibi, su,
şerîflerinden seçtim. Bu kitap, her türlü şiddet ve sıkıntılara
yerden otun yetişmesine sebeb olduğu gibi, duâ da, Allahü
karşı güzel bir hazırlık ve kuvvettir. O, insan ve cinlerin
teâlânın merhametinin gelmesine sebebdir. Bir hadîs-i şerîfte;
şerlilerine karşı iyi bir kalkandır. Musibetlere ve zâlimlere
“Kazâ-i mu’allâkı hiçbir şey değiştiremez. Yalnız duâ değiştirir
karşı, bu kitabın içindeki, hedefine isâbet eden oklar gibi olan
ve ömrü yalnız; ihsân, iyilik arttırır” buyuruldu. Allahü teâlânın
duâları kendime kal’a edindim, onunla kendimi korudum.
takdîrinin, ya’nî kaderin Levh-i mahfûzda yazılması kazadır.
Bir kimseye takdîr edilen belâ kazâ-i mu’allâk ise, ya’nî o
Muhtasar (kısa) olmakla beraber, Allahü teâlâdan bu kitabı
kimsenin duâ etmesi de takdîr edilmiş ise, duâ eder; kabûl
faydalı kılmasını, onun vesilesi ile müslümanlardan belâ ve
olunca, belâyı önler. Ecel-i kazayı da, iyilik etmek geciktirir.
sıkıntıları gidermesini dilerim. Kitaba, ihtivâ ettiği mevzûlarla
Fakat Ecel-i müsemmâ değişmez. Ecel-i kaza; bir kimse, eğer
alâkalı bütün sahih hadîs-i şerîfler alınmıştır. Bu kitabımı
iyi iş yapar, yahut sadaka verir, hac ederse ömrü altmış sene,
tamamlayınca, bana öyle bir düşman musallat oldu ki, onu
bunları yapmazsa kırk sene diye takdîr edilmesi gibidir. Vakit
ancak Allahü teâlâ defedebilir. Onun için bu düşmandan
tamam olunca, eceli bir ân gecikmez. Birinin üç gün ömrü
kaçtım ve gizlendim. Hısn-ül-hasîn kitabını kendime kal’a
kalmış iken, akrabasını, Allah rızâsı için ziyâret etmesi ile,
edinerek, onu okumaya devam ettim. Onunla kendimi
ömrü otuz seneye uzar. Otuz sene ömrü olan kimse de.
korudum. Bunun üzerine rü’yâmda Resûlullah efendimizi (
Ekrabasını terk ettiği için, ömrü üç güne iner.)
aleyhisselâm ) gördüm. Ben sol taraflarında bulunuyordum.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) bana sanki; “Ne istiyorsun?”
Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Allahü teâlâ katında duâdan
diye buyuruyordu. Ben; “Ey Allahın Resûlü! Bana ve
daha kıymetli birşey yoktur.” Ya’nî sözle yapılan ibâdet
müslümanlara duâ buyur” diye arz ettim. Resûlullah efendimiz
çeşitlerinden, duâdan daha üstün birşey yoktur. Çünkü duâ
( aleyhisselâm ) mübârek ellerini kaldırıp, duâ buyurdular. Ben
eden, duâ ederken Allahü teâlâya hamd ve senada
Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek ellerine bakıyordum.
bulunmakta, O’na yalvarmaktadır.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) duâsını bitirince, ellerini
mübârek yüzlerine sürdüler. Ben o ânda uyandım. O gece
“Allahü teâlâ kendisinden istemiyene gazâb eder.” Ya’nî
Perşembe gecesi idi. Pazar gecesi o düşman benden kaçıp
kendisini Allahü teâlâya muhtaç görmiyerek, gerek söz ve
uzaklaştı. Allahü teâlâ, bu kitapta Resûl-i ekremden (
gerekse lisân-ı hâl ile istemiyene Allahü teâlâ gazâb eder.
aleyhisselâm ) bildirilen hadîs-i şerîflerin bereketi ile, benden
ve müslümanlardan sıkıntıyı giderip, rahata kavuştura.
“Duâ mü’minin silahıdır.” Ya’nî mü’min duâsı ile kendisinden
ve başkalarından belâyı def eder.
Duânın fazileti: Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Duâ
ibâdettir” diye buyurduktan sonra, şöyle devam etti: “Rabbiniz
“Duâ dînin direğidir.” Ya’nî duâ etmekle, kul, kulluğunu izhâr
buyurdu ki: Bana duâ edin, size karşılığını vereyim. Bana
etmektedir.
ibâdet etmekten büyüklenip, yüz çevirenler, muhakkak ki
küçülmüş kimseler olarak Cehenneme gireceklerdir.” (Mü’min-
“Duâ, Göklerin ve yerin nûrudur.” Ya’nî duâ, yerleri ve gökleri
60)
gaflet karanlığından kurtarıp, onları aydınlatıcıdır.
Hiçbir sakınma takdîri değiştirmez. Fakat duâ, inmiş ve
Kul duâ edince, Allahü teâlâ onun dileğini bu dünyâda aynı ile
inmemiş olan şeylere fâide verir. Belâ iner, onu duâ karşılar,
veya dileğinin yerine ondan daha güzelini karşılık olarak verir.
ikisi, kıyâmet gününe kadar mücâdele ederler. (Kazâ-i
Yahut büyük bir belâyı ondan def etmek sûretiyle verir. Bu
mu’allâk, Levh-i mahfûzda yazılıdır. Eğer o kimse, iyi amel
isteği ya hemen verir, veya geciktirerek verir. Yahut Allahü
yapıp, duâsı kabûl olursa, o kaza değişir. Hadîs-i şerîfte
teâlâ onun duâsını âhırete saklar. Ya’nî onun duâsına âhırette
bol karşılık verir veya onun günahlarından bir kısmını, o duâsı
teâlâyı an. Gizli olarak yaptığın kötülük için gizli, açıktan
sebebiyle af ve mağfiret buyurur. Hülâsa; Allahü teâlâ, iyi amel
yaptığın kötülük için açıktan tövbe et.”
yapanın ecrini asla zayi etmez.
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Âdemoğlunu, Allahü teâlâyı
Allahü teâlâ, hadîs-i kudsîde şöyle buyuruyor: “Ben, kulumun
anmaktan daha çok, Allahü teâlânın azâbından kurtaran bir
beni zannına göreyim.” Ya’nî kulum, benim onu affedeceğimi
amel yoktur” buyurunca, Eshâb-ı Kirâm; “Allah yolunda cihâd
ümîd ederse onu affederim. Resûlullah efendimiz (
da mı, Allahü teâlânın azâbından ondan daha kurtarıcı
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ bir kulunun
değildir?” diye sordular. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm );
Cehenneme gitmesini emretti. Cehennemin kenarına kadar
“Evet, Allah yolunda cihâd da... Fakat parçalanıncaya kadar
gelip durunca, o kul döndü ve; “Vallahi yâ Rabbî! Benim senin
kılıç ile dinsizlere karşı cihâd ederse müstesna.”
hakkındaki zannım gerçekten iyi idi” dedi. (Bunun üzerine)
Allahü teâlâ; “Onu geri çeviriniz. Muhakkak ki ben, kulumun
“Âdemoğlundan herkesin kalbinde iki mekân vardır. Birisinde
beni zannına göreyim” buyurdu.
melek, diğerinde şeytan vardır. Allahü teâlâyı andığı zaman,
bu, şeytanın hoşuna gitmez ve bir tarafa çekilir. O kimsenin
Yine bir hadîs-i kudsîde Allahü teâlâ şöyle buyurdu: “Kulum
kalbine birşey yapamaz. Allahü teâlâyı anmadığı zaman,
(ona merhamet eylemem, yardım etmem, muvaffak kılmam
gagasını onun kalbine koyar ve ona vesvese verir.”
için) beni anarsa, ben onunla beraberim.”
“Gâfil (alış-veriş ile ve başka işlerle meşgûl olmak sûretiyle
Hadîs-i şerîflerde;
Allahü teâlâyı anmaktan uzak kalan) kimseler arasında Allahü
teâlâyı ananlar, dinsizlerle muharebeden kaçan kimseler
“Rabbini anan ile anmıyan kimsenin durumu, diri ile ölünün
arasında sabredip muharebe eden kimseler mesabesindedir.”
durumu gibidir.”
“Bir kimse Allahü teâlâyı anmadan yürürse, üzerinde
“Kimi, şiddetli sıkıntı zamanlarında, Allahü teâlânın duâsını
noksanlık olarak yürümüştür. Bir kimse Allahü teâlâyı
kabûl etmesi sevindirirse, genişlik zamanında çok duâ etsin.”
anmadan yatağına girerse, üzerinde bir noksanlık olarak
yatağına girmiştir.”
En faziletli zikir: Hadîs-i şerîflerde buyurul’du ki: “Allahü teâlâyı
zikirden daha üstün bir sadaka yoktur.”
“Bir dağ (diğer) bir dağa (o mahalde bilinen) ismi ile
(hitabederek); “Ey falan! Sana Allahü teâlâyı zikreden (anan)
“Allahü teâlânın yollarda dolaşan melekleri vardır. Bunlar,
birisi uğradı mı?” diye seslenir. “Evet uğradı” derse, (soru
Allahü teâlâyı zikredenleri ararlar. Allahü teâlâyı zikreden
soran dağ, arkadaşı olan dağa böyle birisinin uğrayıp, onun
(anan) bir topluluğu görünce, birbirlerine seslenirler. Geliniz,
için böyle bir hayırlı hâlin hâsıl olmasından) sevinir. (Hattâ ona
işte aradığınız (burada) derler. Onları, dünyâ semâsına kadar
hâsıl olan fâidelerden, kendisine de birazcık ulaşmasını ümîd
kanatları ile kuşatırlar.”
eder. Böyle bir hâlin kendisinde hâsıl olmamasından dolayı da
üzülür.)”
“Allahü teâlâyı zikreden bir topluluk oturduğu zaman, melekler
onları kuşatırlar. Onları rahmet bürür. Onların üzerine sekînet
“Cennet ehli, sâdece dünyâda iken Allahü teâlâyı anmadan
iner. Allahü teâlâ onları, indinde bulunanlar arasında zikreder.”
geçirdikleri vakitlerine hasret çekerler, (niçin Allahü teâlâyı
anmadan o vakti geçirdik, diye) pişman olup, üzülürler.”
Mu’âz bin Cebel ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Birgün;
“Yâ Resûlallah! Bana nasîhat eyle” dedim. Bunun üzerine
Duâ âdabı: Duâ âdabından bir kısmı rükndür. Bunlar; Ehl-i
Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Gücün yettiği
sünnet i’tikâdında ve ihlâs sahibi olmaktır. Bir kısmı,
kadar takvâya sarıl. Her taşın ve ağacın yanında Allahü
haramlardan sakınmak gibi şartlardır. Bunların dışında
kalanların bir kısmı müstehablar ve mekrûhlardır. Diğer bir
ederken Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) bildirilen
kısmı da; yapılması, terkinden evlâ olanlardır.
sahîh duâları tercih etmek. Çünkü Peygamber efendimizden
bildirilen duâlar, başka duâlara hacet bırakmamıştır. 23-Güzel
Bu edebler ve şartlardan ba’zıları şunlardır: 1- Yemede,
ma’nâ ve maksadları veya Allahü teâlâya senayı ihtivâ eden
içmede, giyimde ve kazançta haramdan sakınmak. 2-İhlâslı
duâlarla duâ etmektir. 24- Duâ eden, önce kendisine, sonra
olmak. 3- Duâdan önce sâlih amel yapmak. Şiddetli sıkıntı
ana-babaya ve diğer mü’minlere duâ etmelidir. Allahü teâlâ,
zamanında yaptığı sâlih ameli zikretmek. 4-Kirlerden ve
İbrâhim aleyhisselâmın meâlen şöyle duâ ettiğini bildirdi: “Ey
pisliklerden temizlenmek. 5- Abdestli olmak ve kıbleye
Rabbimiz! Hesap kurulacağı kıyâmet günü, beni, ebeveynimi
yönelmek. 6- Rükû’ ve secdeli namaz kılmak. (Burada murâd,
ve bütün mü’minleri bağışla.” (İbrâhim-41). Nûh
kılınan namazdan sonra yapılacak duâdır.) 7- İki dizler üzerine
aleyhisselâmın duâsı, Kur’ân-ı kerîmde meâlen şöyle bildirildi:
oturmak. 8- Duânın başında ve sonunda önce Allahü teâlâya
“Ey Rabbim! Kâfirlerden hiç kimseyi yer yüzünde bırakma.”
hamd edip, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât okumak. 9-
(Nûh-28). 25- Eğer duâ eden İmâm ise, yalnız kendisine duâ
Ellerini açmak (ya’nî avuçlarını yummamak). 10- İki elleri
etmemelidir. 26- Allahü teâlâdan azîmle istemektir. 27- İstekle
kaldırmak. (Ya’nî elleri dizlerden uzaklaştırıp, semâya doğru
duâ etmelidir. 28- Duâyı kalbden yapmalıdır. Duâ yaparken
kaldırmak. Çünkü semâ, duânın kıblesidir.) 11-Elleri omuz
kalbi hazır bulundurmalıdır. (Ya’nî kalbi başka düşüncelerden
hizasına kadar kaldırmak. 12- Edeb üzere olmak (ya’nî
temizlemelidir.) 29-Allahü teâlânın, duâsını kabûl edeceğini
zâhiren, bâtınen, söz ve fiille edeb üzere olmak). 13- Huşû’
ümîd ederek duâ etmelidir. 30- Duâyı birkaç kere tekrar
üzere olmak. Denilir ki, huşû’ korku demektir. Zâhir odur ki,
etmelidir. Duâyı en az üç kere tekrar etmelidir. 31- Dînen
huşû’dan murâd, bâtının sükûnudur. Bâtının sükûn
uygun olmayan birşey için duâ etmemelidir. 32- Tahaccür
bulmasından, zâhirin sükûnu meydana gelir. Bunu şu hadîs-i
etmemeli. Ya’nî, Allahım beni af ve mağfiret et. Benden
şerîf te’yid etmektedir: Resûlullah ( aleyhisselâm ), sakalları
başkasını af ve mağfiret etme veya Allahım falancayı af ve
birbirine karışmış birisini görünce; “Kalbinde huşû’ olsa idi,
mağfiret etme dememelidir. 33- Bütün hacetlerini istemelidir.
a’zâlarında da huşû’ olurdu” buyurdu. Allahü teâlâ, Mü’minûn
34- Duâ eden ve dinliyen âmin demelidir. 35- Duâ ettikten
sûresinin ilk iki âyetinde meâlen: “Mü’minler muhakkak
sonra ellerini yüzüne sürmelidir. 36- Duâ ederken acele
kurtulacaktır. Onlar, namazları huşû’ ile kılanlardır” buyuruyor.
etmemelidir.
14-Bütün a’zâları tezellül ve hudû’ üzere olmak. Ya’nî bütün
a’zâların hudû’ (boyun eğme) ile beraber, sükûn üzere ve
En faziletli zikir, Kur’ân-ı kerîm okumaktır. Zikir, sâdece tehlîl,
hareketsiz olması. 15- Namazda duâ edenin, gözlerini semâya
tesbîh ve tekbîrden ibâret değildir. Allahü teâlânın beğendiği
kaldırmaması. 16- Allahü teâlâya, esmâ-i hüsnâsı ve yüce
ve râzı olduğu işleri yapan herkes zikretmiş olur.
sıfatları ile duâ etmek. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
“En güzel isimler, Allahü teâlânındır. O hâlde Allahü teâlâya
Âlimler buyurdular ki: “Kul, Resûlullahtan ( aleyhisselâm )
bu isimlerle duâ edin. Allahü teâlânın isimlerinde ilhâd edenleri
bildirilen zikirlere, sabah, akşam ve muhtelif hâllerde ve
ya’nî isimleri değiştirenleri terk edin. Onlar âhırette
vakitlerinde, gece veya gündüz devam ettiği zaman, Allahü
yaptıklarının cezasını çekeceklerdir” buyuruyor (A’râf-180).
teâlâyı çokça ananlardan olur.”
17- Duâda edebî sözlerle duâ yapmaya zorlanmamalıdır. 18Nâme yaparak duâ etmemek. 19- Peygamberleri (a.s) ve sâlih
Gece veya gündüz yahut bir namazın peşinden veya
kimseleri vesile ederek duâ etmek. Çünkü onlar, hem Allahü
bunlardan başka zamanlarda zikir edenlerin (Allahü teâlâyı
teâlâya ve hem de kullarına karşı hakları en kâmil şekilde
ananların), mümkün olduğu kadar aynı vakitlerde zikr edip,
yerine getirmektedir. 20- Duâ ederken sesi alçaltmak. Ya’nî
ihmâl etmemesi gerekir. Böylece, Allahü teâlâyı anmayı âdet
gizli olarak duâ etmektir. Gizli duâ etmek, Allahü teâlânın
hâline getirmiş olur.
katında makbûldür. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde meâlen;
“Rabbinizi, yalvararak, gizli ve sessiz çağırınız” buyuruyor
(A’râf-55). 21-Duâ ederken, günâhını i’tirâf etmek. 22- Duâ
Duânın kabûl olduğu vakitler:
Duânın, şu vakitlerde daha çok kabûl olacağı ümîd edilir.
Duânın kabûl olduğu yerler: Bunlar şerefli yerlerdir. Hasen-i
Kadir gecesi, Arafe günü, Ramazan ayında, Cum’a gecesi,
Basrî ( radıyallahü anh ), Mekke-i mükerreme ehline
Cum’a günü, gece yarısı, gecenin ikinci yarısında, gecenin ilk
gönderdiği mektûpta, Mekke-i mükerremede duânın kabûl
üçtebirinde, gecenin son üçtebirinde, seher vaktinde, Cum’a
olduğu yerleri şöyle bildirdi: “1- Tavafta, 2- Multezemde
saatinde (Bu saatin vakti İmâmın hutbede minbere oturması
(Hacer-i esved’in bulunduğu köşe ile Ka’be-i muazzamanın
ile Cum’a namazının eda edilmesine kadar olan zamandır
kapısı arasında), 3- Mizahın altında (altın oluk), 4- Ka’be-i
denilmiştir. Bu vakit hakkında çeşitli rivâyetler vardır. İmâm-ı
muazzamada ve onun içinde, 5- Zemzem kuyusunun yanında
Nevevî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Sahîh ve doğru olan,
otururken veya Zemzem suyunu içerken, 6- Safa ve Merve’de,
Sahîh-i Müslim’de Ebû Mûsâ el-Eş’arî’den rivâyet edilen
7- Safa ile Merve arasında, 8-Tavâf edip iki rek’at tavaf
hadîs-i şerîfte sabit olandır. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm )
namazı kıldıktan sonra, Makâm-ı İbrâhim’in arkasında, 9-
buyurdu ki: “(Duânın kabûl olduğu vakit) İmâmın minberde
Arafe günü Arafat’ta, 10- Bayram gecesi güneş doğuncaya
oturmasından, selâm vermesine kadar olan müddettir.”
kadar Müzdelife’de, 11- Minâ’da, 12- Şeytan taşlama ânında.”
Hülâsa; duânın kabûlünün ümîd edildiği vakit tam belirli
olmayıp, muhtelif vakitler arasında bulunmaktadır.) ezan ile
Duâları kabûl olanlar: Duâları kabûl olanlar şunlardır: 1-
ikâmet arasında, Allah yolunda cihâd için saf tutulduğu sırada,
Çaresiz ve muhtaç olan, 2- Mazlûmun duâsı, 3-Babanın
harb kızıştığı zaman, farz namazlardan sonra, secdelerde,
duâsı, Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i
(Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem (
şerîfte; “Üç duâ kabûl olur. Bunların kabûl olmasında şüphe
aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kulun Allahü teâlâya en yakın
yoktur. Bunlar; babanın duâsı, yolcunun duâsı ve mazlûmun
olduğu vakit, secde ettiği vakittir. O hâlde secdede iken çok
duâsıdır” buyuruldu. 4-Âdâletli devlet reîsinin duâsı, (Ebû
duâ ediniz.”) Kur’ân-ı kerîm okuduktan sonra (bilhassa hatim
Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Üç
ettikten sonra), Zemzem suyu içildiğinde, (İbn-i Abbâs’ın (
kimsenin duâsı red olunmaz, 1-Adâletli devlet reîsinin duâsı.
radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûlullah
2- İftar vakti oruçlunun duâsı. 3-Mazlûmun duâsı” buyuruldu.
efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Zemzem suyu ne için
5- Sâlih kimsenin duâsı, 6- İtaatkâr evlâdın ana-babasına
içildi ise, onun için olur. Eğer şifâ bulmak için içersen, Allahü
duâsı, 7- Yolcunun duâsı, 8- İftar vakti oruçlunun duâsı, 9-
teâlâ sana şifâ verir. Korunmak istiyerek onu içersen, Allahü
Müslümanın mü’min kardeşine gıyabında yaptığı duâ, (Böyle
teâlâ seni korur. Susuzluğunu gidermek için içersen, Allahü
bir duâ, riyadan uzak ve ihlâsa daha yakındır.) 10- Başkasına
teâlâ senin susuzluğunu giderir.” İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh
zulmü kastederek veya akrabası ile alâkayı kesmeye götüren
) Zemzem suyunu içerken; “Allahım senden fâideli ilim, bol
birşey ile duâ edilmediği veya “Duâ ettim de kabûl olmadı”
rızık ve her hastalıktan şifâ dilerim” derdi.) meyyitin yanına
demediği müddetçe, bir kimsenin yaptığı duâ kabûl olur.
gelindiği zaman, (Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki:
“Hastaya veya meyyitin yanına gittiğiniz zaman hayır
İbn-i Cezerî “Mevlîd” kitabında buyurdu ki: “Ebû Leheb rü’yâda
söyleyiniz. Çünkü melekler, sizin söylediklerinize âmin
görülüp, ne hâlde olduğu soruldukta, kabir azâbı çekiyorum.
derler.”) Horoz öttüğü vakit, (Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh
Ancak, her sene, Rebî’ul-evvel ayının onikinci geceleri,
) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte; “Horoz sesini duyduğunuz
azâbım hafifliyor, iki parmağım arasından çıkan serin suyu
zaman, Allahü teâlânın fadlından (lütuf ve ihsânından)
emerek ferahlıyorum. Bu gece Resûlullah dünyâya gelince,
isteyiniz. Şüphesiz horoz, meleği görmüştür” buyuruldu. İbn-i
Süveybe ismindeki câriyem bunu bana müjdelemişti. Ben de
Mâce ve İmâm-ı Ahmed’in rivâyet ettikleri hadîs-i şerîfte ise;
sevincimden bunu azâd etmiş ve ona süt annelik yapmasını
“Horoz sesini duyduğunuz zaman, Allahü teâlânın fadlından
emretmiştim. Bunun için bu gecelerde azâbım hafifliyor dedi.
isteyiniz. Şüphesiz horoz, meleği görmüştür. Merkep sesini
Âyet-i kerîme ile kötülenmiş olan Ebû Leheb gibi azgın bir
işittiğinizde, Allahü teâlâya sığınınız. Şüphesiz o, şeytanı
kâfirin azâbı hafifleyince, O yüce Peygamberin ümmetinden
görmüştür” buyuruldu.)
olan bir mü’min, bu gece sevinir, malını dağıtır, böylece
Peygamberine ( aleyhisselâm ) olan sevgisini gösterirse,
Allahü teâlâ ihsân ederek, onu Cennetine sokar.
İBN-İ DEMÂMÎNÎ (Muhammed bin Ebî Bekr)
Üstadım fetvâlarında diyor ki: Mevlîd cem’iyyeti yaparak,
Kur’ân-ı kerîm ve Mevlîd-in-Nebî okumak, sonra yiyecek ikram
Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Arab dili ve edebiyatını da
etmek, sonra dağılmak, sünneti hasenedir. Bunu yapana ve
çok iyi bilirdi. İsmi, Muhammed bin Ebî Bekr bin Ömer bin Ebî
orada bulunanlara sevâb verilir. “Yine Hâfız İbn-i Cezerî,
Bekr bin Muhammed bin Süleymân bin Ca’fer el-Kureşî’dir.
Beyhekî’den alarak diyor ki “Resûlullaha ( aleyhisselâm )
Lakabı Bedreddîn olup, İbn-i Demâmînî diye meşhûrdur. 763
Peygamber olduğu bildirildikten sonra, kendisi için akîka
(m. 1362) senesinde İskenderiyye’de doğdu. 827 (m. 1424)
kurbanı kesti. Hâlbuki, dünyâya geldiğinin yedinci günü,
senesinde, Hindistan’ın Kelbercâ şehrinde vefât etti.
dedesi Abdülmuttalib’in, kendisi için akîka kesmiş olduğunu
biliyordu. Akîkayı tekrar kesmek de caiz değildir, ikincisini,
kendisinin âlemlere rahmet olarak yaratılmış olduğuna şükür
olarak kestiği ve böyle yapmaları için, ümmetine örnek olmak
istediği anlaşılmaktadır. Nitekim, ümmetini teşvik için, kendine
salevât okuduğu çok görüldü, bunun için, müslümanların,
mevlîd gecelerinde toplanarak, mevlîd kasidesi okumaları, tatlı
şeyler yedirmeleri, hayrat ve hasenat yapmaları, böylece o
gecenin şükrünü yerine getirmeleri müstehâb oldu. “Sünen-i
İbn-i Mâce” şerhinde; haram, yasak şeyler karıştırmadan
mevlîd cem’iyyeti yapmanın sünnet-i hasene ve müstehâb
olduğu bildirildi.”
İskenderiyye’de; Behâeddîn bin Demâmînî, Abdülvehhâb
Karavî ve başka âlimlerden, Kâhire’de; Sirâcüddîn bin
Mülakkın, Mecdüddîn İsmâil Hanefî, Mekke’de; Kâdı Ebi’l-Fadl
Nevîri, İbn-i Haldûn ve daha pekçok âlimden ilim tahsil etti.
Kendi memleketinde de, zamanının büyük âlimlerinin
derslerine uzun zaman devam etti. Hâfızasının kuvveti ve bir
konuyu çabuk kavrama kabiliyeti ile, Arab dili ve edebiyatı ve
fıkıh ilminde kısa zamanda mahir oldu. İskenderiyye’de ba’zı
medreselerde ders verdi. Yine orada İbn-i Tûnusî’nin yerine
kadılık vekâletinde bulundu. Buradan Kâhire’ye geldi.
Kâhire’de kadılık yaptı. Ezher Câmii’nde nahiv okuttu. 800 (m.
1397) senesinde amcasının oğlu ile beraber Dımeşk’a, oradan
da hacca gitti. Medîne-i münevverede Peygamber efendimizi (
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 291
2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 204, 206
3) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 59
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 187, 188
5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 401, 408, 1017
6) Kıyâmet ve Ahıret sh. 289, 290
7) Keşf-üz-zünûn sh. 53, 114, 128, 150, 152, 200, 211, 277,
290, 295, 389, 421, 484, 520, 621, 669, 743, 1105, 1118,
1132, 1150, 1179, 1194, 1323, 1497, 1617, 1699, 1799, 1803,
1859, 1910, 1952, 2028, 2042,
8) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 88, 394, 399, cild-2, sh. 55
aleyhisselâm ) ziyâret etti. Hac ibâdetini yerine getirdikten
sonra, memleketi olan İskenderiyye’ye geri döndü. Burada
İskenderiyye Câmii’nde hatîblik vazîfesi yaptı. Ayrıca ticâretle
meşgûl olurdu. Bu sayede malları bir hayli çoğaldı. Ba’zı
hâdiseler yüzünden İskenderiyye’den ayrılıp Sa’îd beldesine,
buradan da Kâhire’ye gitti. Kâhire’de durumu iyileşti. Melik
Müeyyed tarafından iyi karşılandı. Mısır Mâlikî kadılığına
getirildi. 819 (m. 1416) senesi Şevval ayına kadar Kâhire’de
ikâmet etti. Aynı sene tekrar hacca gitti. Hac ibâdetini
yaptıktan sonra Yemen’e gitti. Yemen’de, Zebîd. Câmii’nde
ders verdi. Zeynüddîn Ubâde ondan ilim öğrenenlerdendir,
İbn-i Demâmînî, Zebîd’den deniz yoluyla Hindistan’a geçti.
Hindistan’da çok iyi karşılandı ve hürmet gördü. Burada
pekçok kimse İbn-i Demâmînî’den ilim öğrendiler. Vefât
edinceye kadar burada yaşadı. Zehirlenerek öldürüldüğü
söylenmektedir.
Edebiyat ile ilgili ilimlerde, şiir söylemede pek mahir idi. Hüsn-i
hat (güzel yazı yazma) san’atında da usta idi. Yazdığı
eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Tuhfet-ül-garîb fî haşiyeti
mugn-il-Lebîb, 2- Mesâbîh-ül-Câmi’, 3- Şerh-ut-Teshîl, 4Şerh-ül-Hazreciyye, 5-Cevâhir-ül-buhûr fil-arûz, 6-Nüzûl-ül-
gays, 7- El-Fevâkıh-ül-bedriyye, 8- Ayn-ül-hayât muhtasaru
için husûsî gayret ve i’tinâ gösterirdi. O da, çok çalışmakla
Hayât-il-hayvân lid-Demîri, 9- Feth-ur-Rabbânî fil-hadîs, 10-
babasının gayretlerini boşa çıkarmadı. Babasından ve
El-Uyûn-ül-gâmize, 11- Şems-ül-magrib, 12-Izhâr-ut-ta’lil-il-
Kemâleddîn-i Şüreyhî’den fıkıh öğrendi. Hamîdüddîn-i Rûmî,
mugallak, 13- Dîvân, 14- El-Menhel-üs-safî.
Alâüddîn bin Nakîb ve başka âlimlerin derslerine de devam
etti. Şemsüddîn bin Hatîb, Ebü’l-Hayr bin Alâî, Muhammed
ibn-ül-İmâd, İsmâil Kalkaşendî, Şihâbüddîn bin el-Mühendis,
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 115
2) El-A’lâm cild-6, sh. 57
3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 174, 175
Zeynüddîn el-Kıbâbî ve başka âlimler ile görüşüp
sohbetlerinde bulundu. Onlardan ilim öğrendi. Necmeddîn bin
Keşkek, Sadrüddîn bin İzz ve başka âlimlerden icâzet aldı.
Zamanında bulunan tasavvuf büyüklerinden Muhammed el
Kırımî, Abdullah el Bistâmî, Sa’düddîn el-Hindî, Ebû Bekr elMûsûlî gibi velîler ile görüştü.
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 181, 182
Dürer-ül-bihâr kitabının sahibi Şemsüddîn Ebû Abdullah
5) Neyl-ül-ibtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 287, 288
Muhammed el-Konevî hazretleri ile karşılaştı. Bunlar gibi daha
nice yüksek âlimlerin sohbetleriyle, zâhirî ve bâtınî ilimlerde
6) Bugyet-ül-vuât cild-1, sh. 66
kemâle geldi. İlim öğrenmek ve öğretmek arzusuyla; Şam,
Kâhire ve başka yerlerde bulundu. İlim hazînelerinden bir
7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 185
hazîne oldu. İlminin artması, kibirlenmesine, öğünmesine
sebep olmadı. Bilakis, ilmi arttıkça, tevâzusu ve hilmi
(yumuşaklığı) arttı. Muhammed aleyhisselâmın güzel ahlâkı ile
ahlaklanmış bir zât idi. Kendisi Hanefî mezhebi âlimlerinden
İBN-İ DEYRÎ (Sa’d bin Muhammed)
olmakla beraber, diğer mezheblerin fıkıh bilgilerini ve
mezhebler arasındaki farklı hükümlerin inceliklerini de iyi
Hanefî mezhebi fıkıh, tefsîr, kelâm âlimlerinin büyüklerinden.
bilirdi. Babası da yüksek âlim olduğu hâlde, kendisine sorulan
İsmi, Sa’d bin Muhammed bin Abdullah bin Sa’d bin Ebî Bekr
müşkil suâlleri cevaplandırması için oğluna havale ederdi.
bin Muslih bin Ebî Bekr bin Sa’d en-Nablusî el-Makdisî’dir.
Memleketinde bulunan Muazzamiyye, Çerkesiyye ve
Künyesi Ebü’s-Se’adât ve lakabı Sa’düddîn olup, İbn-i Deyrî
Mencekiyye medreselerinde ders verdi. İnsanlar onun
diye tanınmıştır.
derslerinden ve fetvâlarından pekçok istifâde etmişlerdir,
ilimde çok yükselip, sanki babasını geçti, ilki 788 (m. 1386)
768 (m. 1367) senesi Receb ayının 17. Salı günü Kudüs’de
senesinde olmak üzere, defalarca hacca gitti. Yine birçok defa
doğdu. Doğum senesinin 766 olduğu da bildirilmiştir. 867 (m.
Dımeşk ve Kâhire’ye gidip geldi. Babası Kâhire’de Hanefî
1462) senesi, Rebî’ul-âhır ayının 9. günü, Mısır’da bulunan
kadısı idi. Babasının vefâtından sonra, 827 (m. 1424)
Mısr-i kadîme’de vefât etti.
senesinde Kâhire’ye tekrar geldiğinde, burada,
Müeyyidiyye’de tasavvuf ve diğer ilimlerde ders vermesi için
İlim öğrenmeye, daha çocuk yaşta babasının huzûrunda
kendisine teklifte bulunuldu. Bundan başka, kadılık vazîfesi de
başlayan İbn-i Deyrî, Şeyh Hâfız ve başka zâtların dersîerine
kendisine verildi. İnsanlar, bu yüksek zâtın sözlerinden,
devam ederek, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Ayrıca, Ebü’l-
davranışlarından, fetvâlarından ve yaptığı güzel hizmetlerden
Berekât Abdullah en-Nesefî’nin, Kenz-üd-dakâik, İbn-i
çok istifâde ettiler. Bundan sonra, Fahriyye Medresesi,
Hacîb’in Muhtasar, Kâdı Iyâd’ın Meşârik isimli kitaplarını ve
Câmi’ul-Merdânî gibi yerlerde dersler verdi. Hanefî mezhebine
başka kıymetli kitapları da ezberledi.
dâir, unutulmuş ve anlaşılamıyan mes’eleler bu zâta suâl
Hâfızası o derecede kuvvetli idi ki, normal bir kitabı oniki
günde ezberliyebilirdi. Çok zekî idi. Babası, bunun yetişmesi
edilirdi. Kendisine vazîfe olarak verilen işi ve başka işleri,
gayet i’tinâ ve dikkat ile, sağlam olarak, iffet üzere ve çok
güzel bir şekilde yerine getirirdi. Bunun için herkes tarafından
İnsanları ibâdete teşvik etmekte ve müslümanların îmânlarını
sevilir, beğenilir ve takdîr edilirdi. Çok yüksek bir âlim,
bozmaya gayret edenleri reddetmekte çok gayretli ve şiddetli
mezhebini müdâfaa etmekte sağlam ve sarp bir dağ gibi olan
idi. Bu gayretinden dolayı, yapılan da’vetlere katılır, hazır
kıymetli bir zât idi. Yaşı ilerleyip ihtiyârlayınca dahî,
bulunanlara İslâmiyete uymaya teşvik edici, düşmanlığı
hafızasında ve hizmetlerinde bir aksama ve zayıflama
kötüleyici nasihatlerde bulunurdu. Hep iyi ve yüksek olarak
görülmedi, ilim ve fazilet sahibi zâtlar ile buluşup, ilmî
tanındı ve i’timâdı sarsıcı hiçbir hâli görülmedi, ilmi pekçok idi.
konularda sohbet etmeyi çok severdi. Yüksek bir anlayış ve
İlmini talebelerine öğrettiği gibi, ba’zı kıymetli kitaplar da
zekâya sahip idi. Bir şeyi anlatıyorsa, aksi isbât edilemiyecek
yazarak, daha sonra gelecek olanların istifâde etmelerine de
şekilde onun delîllerini getirir, mesnedsiz konuşmazdı, ilimde
vesîle oldu. Yazdığı eserlerden ba’zılarının isimlerini şöyle
çok ileri idi. Birçok hadîs-i şerîfi ezberlemiş idi. Konuşması
sıralayabiliriz: El-Kevâkib-ün-nîrât, Tekmiletü şerh-ül-Hidâye
gayet fasîh olup, tatlı dilli ve güleryüzlü idi. İslâmiyete uygun
lis-Serûcî, Şerh-ül-müsâyere, es-Sihâm-ül-mârika, Şerh-ül-
edebi, ahlâkı, yaşayışı ve kendini ilme vermesi ile; akranı olan
akâid, el-Habs fit-töhmeti, Nu’mâniyye ve kasîdetü
zâtların hemen hepsinden ileride olmuş, onların öncüsü
Muhammese fî medh-in-Nebî (aleyhisselâm). (Son iki eser
durumuna gelmişti. Herkesin gönlünü kazanmıştı. Âlim, câhil,
manzûm hâldedir.)
idâreci, hâsılı herkes tarafından sevilip sayılan, hürmet edilen
bir zât idi. Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden olan İbn-i Hümâm
Sa’düddîn İbn-i Deyrî hazretleri, saadet ve hizmet ile takriben
hazretleri, bir sene hacca gitmişti. Dönüşünde, şehre girer
bir asırlık ömür sürdükten sonra, 867 (m. 1462) senesi
girmez daha evine gitmeden, doğruca Müeyyidiyye
Rebî’ul-âhır ayında Mısr-i kadîme’de vefât edince, bir sal (taht-
Medresesı’ne giderek İbn-i Deyri hazretlerinin yanına geldi.
ı revân) ile ders okutmuş olduğu Müeyyidiyye’ye götürüldü.
Onu ziyâret etti. Ondan sonra evine gitti.
Orada yıkanıp kefenlendikten sonra, namazı kılındı.
Namazında; zamanın sultânı, kadılar, emirler, a’yân ve
Sa’düddîn İbn-i Deyri hazretleri, bulunduğu memlekette
eşraftan ileri gelenler ve diğer insanlardan çok kalabalık bir
tanındığı gibi, başka memleketlerde de tanınıp sevilmekte idi.
cemâat hazır bulundu. Cenâzesi, daha sonra Zâhir Hoşkadem
Memlûk sultanlarından Zâhir Çakmak’ın bir elçisi,
türbesine defn edildi. Vefâtı ile, onu tanıyanlar üzüntüye gark
Timûroğulları Sultânı Şahrûh bin Timur’a gelmişti. Şahrûh bu
oldular. Ondan sonra, Müeyyidiyye Medresesi’ndeki
elçiye, geldiği memlekette bulunan İbn-i Deyri’nin hâlini sordu.
vazîfesine oğlu Tâcüddîn Abdülvehhâb getirildi.
O da, iyi ve sıhhatte olduğunu haber verince, Şahrûh çok
sevinip, Allahü teâlâya hamd etti.
İbn-i Deyrî hazretlerinin talebeleri pekçok idi. Sözlerini
dinlemek, sohbetlerinde bulunabilmek için, çevre beldelerden
grup grup insanlar yanına gelirler, onun ilminden istifâde
etmek için can atarlardı.
Kendisi; “İnsanların yaşları ilerledikçe, umûmiyetle mizaçları,
sıcak kanlılıktan soğukluğa dönüşür” derdi. Hâlbuki kendisi
böyle olmadı. Kendisinde bir soğukluk meydana gelmedi. Yaşı
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 213
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 249
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 306
4) El-A’lâm cild-3, sh. 87
5) Fevâid-ül-behiyye sh. 78
hayli ilerlemiş olduğu hâlde, yanaklarının kırmızılığı dahî
kaybolmamıştı.
6) Keşf-üz-zünûn sh. 896, 1522, 1667
Kendisini seven dostları ile görüşür, dünyâya düşkün olan
uygunsuz kimseler ile zarûret olmadıkça bir araya gelmezdi.
Yapacağı işlerde, tanıdıkları ve dostları ile istişâre ederdi.
İBN-İ EHDEL (Hüseyn bin Abdürrahmân)
Hadîs, kelâm, târih ve Şafiî fıkıh âlimi. İsmi, Hüseyn bin
Mekke’de ikâmet etti. Ondan Burhan bin Zâhire ve İbn-i Fehd
Abdürrahmân bin Muhammed bin Ali bin Ebî Bekr bin Ali
gibi birçok âlim ilim öğrendiler.
Ehdel bin Ömer bin Muhammed bin Süleymân bin Ubeyd’dir.
Künyesi Ebû Muhammed, lakabı Bedrüddîn, nisbeti Hüseynî
Büyük bir âlim, fakîh ve müftî idi. Aklî ve naklî birçok ilimde
olup, seyyiddir. İbn-i Ehdel diye meşhûrdur. 779 (m. 1377)
çok bilgi sahibi idi. Peygamber efendimizin sünnetini
senesinde doğdu. 789 (m. 1387) târihinde doğduğunu
kuvvetlendirici ve bid’atlerin kökünü kazıyıcı idi. Tasavvuf
söyleyenler de vardır. 855 (m. 1451) senesi Muharrem ayının
yolunda bulunanları ve İbn-i Arabî’yi severdi. Çok hadîs-i şerîf
dokuzunda, sabahleyin Ebyât-ı Hüseyn’de vefât etti. Öğle
rivâyet etti. Ders okuttu, fetvâlar verdi. Ebyât-ı Hüseyn’de
namazından sonra cenâze namazı kılınarak, kendi yaptırdığı
fetvâ verme işi ona kalmıştı.
mescidin yanına defnedildi.
Kıymetli birçok eser yazan İbn-i Ehdel’in eserleri şunlardır: 1-
Doğum yeri olan Kahziyye, Yemen’de bir şehirdir. Burada
Miftâh-ül-Kâri li Câmi’ıl-Buhârî, 2- Keşf-ül-Gıtâ an hakâik-it-
büyüdü. Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Fıkıh ilmini öğrenmeye özel
tevhîd, 3-Akâid-ül-muvahhidîn, 4- Zikr-ül-eimmet-il-Eş’arîyyîn
gayret gösterirdi. Daha âkil baliğ olmadan, ilim öğrenmek için
ve men hâlefehüm minel-mübtedi’în vel-mulhidîn, 5- El-
Murâva’a’ya gitti. Fakîh Ali bin Adem Zeyla’î’den fıkıh ilmi
Lüm’at-ül-Mukni’a fî zikri fırâk-ıl-mübtedi’a: Bu kitabında,
öğrendi. Ondan “Hâvî” fıkıh kitabını okudu. Birçok fıkıh
doğru yoldan ayrılan 72 bozuk fırka hakkında ma’lûmat
kitaplarını mütâlâa etti. 798 (m. 1396) senesi Receb ayında,
vermektedir. 6- Er-Resâil-ül-mardiyye fî nasri mezheb-il-
Ebyât-ı Hüseyn’e gitti. Orada Muhammed bin İbrâhim el-Hırdî
Eş’ariyye, 7- Beyânü fesadı mezheb-il-haşeviyye, 8- Et-
ve Nûreddîn Ali bin Ebî Bekr el-Ezrak gibi büyük âlimlerden
Tenbîh alet-Taharrüz fir-rivâyât, 9- El-Kifâye fî tahsîn-ir-rivâye,
fıkıh ilmi öğrendi. Bilhassa bu zâtın derslerine çok zaman
10-Tabakât-ül-Eşâ’ire, 11- İddet-ül-mensûh minel-hadîs, 12-
devam ederek, ondan me’zûn oldu. Fetvâ verme icâzeti aldı.
Metâlibu ehl-il-Kurbe, 13- El-Kavl-ün-Nadr, 14-El-İşârât-ül-
Nûreddîn Ali bin Ebî Bekr, Yâfiî’den ilim öğrenen
Vecîze ilel-Meânîl-garize fî şerh-ıl-esmâ-il-husnâ, 15- Kitâb-ür-
âlimlerdendir. El-İmâm Muhammed bin Nûreddîn el-
ru’yeti, 16- Cevâbü mes’elet-il-kader: Bu kitabıyla Cebriye
Mevziî’den de ilim aldı. Buradan Zebîd şehrine gitti. Risâle-i
yolunda bulunanlara cevap vermiştir. 17- Beyânü hükm-iş-
Kuşeyrî’yi İbn-i Radâd’dan okudu. Ali bin Ömer el-Kureşî’den,
Şelh ven-nass alâ mürûkı İbn-i Arabî ve İbn-i Fârid ve
İbn-i Atâullah’ın “Letâif’ kitabını ve başka kitapları dinledi. Kâdı
etbâihimâ minel-mülhidîn, 18-Temhîd-ül-özr an-i’tizâri men
Cemâlüddîn Abdullah bin Muhammed Nâşirî ve onun
lem ya’rif hâlehüm minel-müteahhirîn, 19- El-Kasîde-ül-
babasının derslerine uzun zaman devam etti. Usûl-i fıkıh’da
Lâmiyye, 20- Muhtasaru târih-ıl-Yemen lil-Cündî 21- Tuhfet-
Cemâlüddîn’den “El-Lüm’a” kitabını okuyanlardandır. Yine
üz-Zemen fî târih-i sâdât-il-Yemen 22- Muhtasaru târîh-il-Yâfi’î
Fakîh Ebû Bekr el-Hâderi’den de ilim tahsil ederek, ondan çok
23- El-Mutrib lis-Sâmiîn fî hikâyât-is-sâlihîn, 24- El-Bâhir fî
şeyler öğrendi. Muhammed bin Zekeriyya’dan nahiv ilmi
menâkıb-iş-Şeyh Abdülkâdir.
öğrendi. Birçok âlimden kelâm ilmi tahsil etti. Birkaç kere
hacca gitti. Ba’zılarında, Mekke’de Harem-i şerîf civârında
ikâmet ederdi. Mekke’de; Cemâlüddîn bin Zâhire ve
Takıyyüddîn el-Fâsî’den, Medine’de; Zeynüddîn el-Merâgî ve
Ebû Hâmid el-Mutrî’den, Yemen’de; Mecdüddîn eş-Şîrâzî ve
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 15
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-3, sh. 145
İbn-i Cezerî’den hadîs-i şerîf dinledi. Hadîs, tefsîr, lügat,
divanlar ve tasavvuf kitaplarını okudu. Böylece; fıkıh, hadîs,
3) El-A’lâm cild-2, sh. 240
tefsîr, usûl ve edebiyat ilimlerinin ıstılâhlarını ya’nî bu ilimlerde
kullanılan terimleri ve Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği doğru
i’tikâdı iyice öğrendi. Tasavvufa dâir eserleri ve
tasavvufcuların kullandığı terimleri iyice inceledi. Bir müddet
İBN-İ EHI’L-MENÛFÎ
Mısır’da yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin
toplamış idi. Çok ibâdet ederdi. Geceleri teheccüd namazı
Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdülkâdir bin Osman
kılar, zikir ve tesbih ile meşgûl olurdu.
el-Menûfî el-Kâhirî olup, künyesi Ebû Muhammed ve Ebû
Ahmed’dir. İbn-i Ehı’l-Menûfî diye tanınır. 823 (m. 1420)
senesi Rebî’ul-evvel ayında Eski Mısır’da bulunan Menûf
şehrinde doğdu. Orada yetişti. 841 (m. 1437) senesi başında,
babası ve amcasının yanlarında ve himâyelerinde olarak
Kâhire’ye geldi. 889 (m. 1484) senesi Şa’bân ayının onuncu
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 180
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 25
günü, Çarşamba gecesi orada vefât etti. Ertesi günü Gökay
türbesine defn olundu.
İlim tahsiline, Kur’ân-ı kerîmi ezberliyerek başlayan İbn-i Ebi’l-
İBN-İ EMÎR HAC (Muhammed bin Muhammed)
Menûfî; fıkıh ilmine dâir Umde kitabını, usûl ve fürû’u fıkha
dâir Minhâc kitaplarını, hadîs ve nahiv ilimlerine âit elfiye
Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin
kitaplarını ve daha başka eserleri ezberledi. Ezberlediği bu
Muhammed bin Muhammed bin Hasan bin Ali bin Süleymân
kitapları; İbn-i Hacer-i Askalânî, Muhibbüddîn bin Nasrullah,
bin Ömer bin Muhammed el-Halebî’dir. “İbn-i Emîr Hac” ve
Sa’düddîn İbn-üd-Deyrî, Aynî, Alemüddîn Bülkînî ve başka
“İbn-ül-Müvakkıt” diye tanınırdı. Lakabı “Şemseddîn” idi. 825
âlimlere dinlettirdi. Çeşitli âlimlere dinletmek sûretiyle, böyle
(m. 1422) senesinde Haleb’de dünyâya geldi. Orada yetişip,
daha nice kitap okumuştur. Birçok âlimden ilim öğrenip; hadîs,
ilimle meşgûl oldu. Kur’ân-ı kerîmi, İbrâhim Küfrâvî ve daha
fıkıh, ferâiz, nahiv ve başka ilimlerde âlim oldu.
başka âlimlerden okuyup, ezberledi. Küçük yaşta ilim tahsiline
başladı. Birçok eserin, ya tamâmını veya onların birer
847 (m. 1443) senesinde hac yapmaya niyet etti. Hac
bölümünü ezberlemişti. Nevevî’nin dörtte birini, Ebû Leys
mevsiminden çok önce yola çıktı. Ramazân-ı şerîf ayının
Mukaddimesi, Muhtâr, Tasrîf-ül-İzzî Cürcâniyye, Ahîskesî’nin
başında Mekke-i mükerremeye vardı. Orada Ebû Ömer,
bir bölümü bunlardan ba’zılarıdır. Bunları, memleketinin
Şemseddîn Muhammed Geylânî, Takıyyüddîn bin Fehd gibi
âlimlerinden Nâsırıyye Câmii’nin Hatîbi’nin oğlu Hâfız
âlimler ile görüşüp sohbetlerinde bulundu. Hac vazîfelerini çok
Burhâneddîn Şihâbüddîn bin Ressam ve daha başkalarına arz
güzel şekilde eda edip, sonra Kâhire’ye döndü.
etti. Fıkıh ilmini Alâüddîn-i Malatî’den öğrendi. Nahiv, sarf,
Kâhire’de ilim ile meşgûl olmaya devam etti. Alemüddîn-i
Bülkînî’nin kadılığı zamanında onun kadı vekîlliğini yaptı. İlim
ile devamlı meşgûl olur, bundan hiç usanmazdı. Kitaplar çok
uzun da olsa, bıkmadan yazardı. Bizzat kendi eliyle, kendisi
ve başkaları için çok kitaplar yazmıştır. Meselâ İbn-i Hacer-i
Askalânî’nin İsâbe isimli dört cildlik eserini eli ile yazdı. Yine
İbn-i Hacer’in ( radıyallahü anh ) Feth-ül-bâri isimli eserini
birkaç defa, ayrı ayrı yazdı. Bir defasında, Kur’ân-ı kerîmi eli
ile yazdı. Bunlardan başka, ba’zı tefsîrden, ba’zı şerhler ve
me’ânî beyân ve mantık ilimlerini de, Alâüddîn-i Buhârî’nin
talebelerinden biri olan Zeyneddîn Âbdürrezzâk’dan tahsil
etmişti. Sonra Hama’ya gitti. Orada İbn-ül-Aşkâr’dan hadîs-i
şerîf dinledi. Buradan da, Kâhire’ye geçti. Orada Şeyh İbn-i
Hacer Askalânî’nin huzûrunda, Şemseddîn Sehâvî’nin ve
başkalarının kırâatini dinledi. Ayrıca İbn-i Hacer’den “Elfiye-i
Irâkî’nin şerhinden bir bölümünü ve başka eserleri okuyup
dinledi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini İbn-i Hümâm’dan okudu.
Her ilimde, emsalleri arasında çok yükseldi.
küçüklüğünde ezberlediği ba’zı risaleleri de bizzat kendi hattı
İbn-i Hümâm ve diğer âlimler, ders okutması husûsunda ona
(yazısı) ile yazarak çoğalttı.
izin verdiler. Birçok kimse, ondan okumaya başlayıp istifâde
İbn-i Ehı’l-Menûfî hazretleri, yaratılış olarak halim, selîm
yumuşak tabiatlı bir zât idi. Kin ve düşmanlık gibi çirkin
düşüncelerden uzak, saf ve temiz bir kalbe sahip idi. Yazı
yazması gibi, hâlleri de güzel idi. Birçok fazileti kendisinde
etti. Fetvâ da verirdi. Çok kıymetli eserleri vardır. 879 (m.
1474) senesi Receb ayında Haleb’de vefât etti.
Eserlerinin baslıcaları şunlardır: 1-Şerh-ül-muhtâr: İbn-i
Tayyibe adlı eserini, İbn-i Hacer-i Askalânî’nin Nûhbet-ül-
Mevdûd Mûsulî’nin Hanefî fıkhına dâir yazdığı eserin şerhidir.
fiker’ini, Elfiye, Minhâc adlı eserleri ve arûzda Hazreciyye,
2- Bugyet-ül-mühtedî fî şerhi minyet-il-musâllî ve gunyet-il-
cebr ilminde Muknî adlı eserleri ezberledi. Bu ezberlediklerini
mübtedî, 3- Dâ’ıyü menâr-il-beyân li Câmi’ıl-Mensekeyni bil-
Celâlüddîn el-Bülkînî ve Veliyyüddîn-i Irâkî gibi zâtların
Kur’ân, 4- Zahîret-ül-fakr fî tefsîr-is-sûret-il-asr, 5-Ehâsin-ül-
bulunduğu bir topluluğa arz etti. Minhâc adlı eseri,
mehâmil fî şerh-il-avâmil, 6-Et-Takrîr vet-tahbîr fî şerh-ıt-tahrîr.
Burhânüddîn Beycûrî ve Şemsüddîn Bûsîri’den okudu.
Şemsüddîn Bûsîrî’den ayrıca Elfiye ve şerhini okudu.
İbn-i Emîr Hac buyurdu ki: “Hocam İbn-i Hümâm; “Müctehid
Beycûri’den çok istifâde ederek öğrendiği fıkıh ilmini.
olmayanların, dört mezhebden birini taklîd etmesi lâzımdır”
Tantodaî’den de öğrenerek ilerletti. Ondan; Elfiye’yi, Câberiye
derdi.”
üzerine yazdıklarını ve Câmi’ul-muhtasarât’a yazdığı şerhi
okudu. Alâüddîn el-Buhârî’den el-Hâviy-üs-sagîr adlı eseri
dinledi. Burhânüddîn Ebnâsî’den fıkıh ve edebî ilimleri
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 274
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 211
öğrendi. Şerefüddîn es-Sübkî’nin fıkıh derslerinde bulundu ve
fıkıh usulüyle ilgili “Minhâc”ı okudu. Bedrüddîn en-Nisâbe’den
akaide dâir şerh-ül-Akâid adlı eserle birlikte, onun yazmış
olduğu eserleri, Sahîh-i Buhârî ve diğer hadîs-i şerîf kitaplarını
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 208
okudu. İbn-i Hızır, Alem-ül-Bülkînî, Alâüddîn Kalkaşendî ve
Menâvî’den fıkıh ilmi tahsîl etti. Menâvî’den Minhâc,
4) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 328
Mahallî’den Şerh-ül-Minhâc, Cem’ul-Cevâmi’ ve Bürde adlı
eserleri okudu. İbn-i Hacer el-Askalânî’den el-İcâle’yi okudu.
5) Keşf-üz-zünûn sh. 358, 729, 824, 1623, 1829, 1887
6) Fâideli Bilgiler sh. 86
İbn-i Bülkînî’nin başkanlık ettiği bir cemâat ona fetvâ ve ders
verme husûsunda izin verdi. Veliyüddîn Irâkî’den İbn-i Mâce’yi
ve Emâlî’nin bir kısmını okudu.
El-Bisâtî’nin tefsîr derslerini de dinleyen İbn-i Esed, esSerâc’dan Kâri-ül-Hidâye fî tefsîr-il-Begavî’yi okudu. Kayâtî,
İBN-İ ESED
İbn-i Hümâm el-Mahallî’den usûl okudu. Nizâmüddîn esSirâmî’den kelâm ilmini tahsil edib, Şerh-i Mevâkıftan bir
Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Esed bin
kısmını okudu. Şirvânî’den Şerh-ül-Akâid’i okudu. Abdüsselâm
Abdülvâhid bin eş-Şihâb Ebü’l-Abbâs bin Esedüddîn Ebü’l-
el-Bağdâdî’den mantık ve edebî ilimleri tahsil etti. Şemnî ve
Kuvve’dir. Nisbeti Emyûtî’dir. İbn-i Esed ismiyle meşhûr oldu.
Alâüddîn Sirâmî’den me’ânî ve beyân okudu. Aklî ilimlerin
Ebü’l-Fazl Muhammed el-Atâî’nin babasıdır. 808 (m. 1405)
çoğunu Kâfiyecî’den öğrendi. İbn-i Mecdî’den ferâiz ve hesab
senesinde Mısır’ın İskenderiyye şehrinde doğdu. 882 (m.
ilimlerini tahsil etti. Şeyh Midyen’den tasavvuf ilminin
1477) senesinde hac farizasını yerine getirdikten sonra,
inceliklerini alıp, Zeynüddîn es-Sâig’den güzel yazıyı öğrendi.
yolculuk esnasında, Mekke-i mükerreme ile Medîne-i
Kırâat ilmini Şihâbüddîn bin Nâim’den öğrenip, ondan
münevvere arasında bulunan ve Rabig denilen yerde vefât
Şâtıbiyye adlı eserle birlikte kırâat-i seb’ayı okudu. Mekke-i
etti. Yine Mekke ile Medine arasında bulunan Safra
mükerremede Zeynüddîn bin Ayyaş ve İbn-ül-Cezerî ile
vadisindeki Hadîde denilen yerde, Ahmed el-Kuravî el-
karşılaşıp, onlardan kırâat ilmini öğrendi.
Magribî’nin kabri yanına defn edildi. İskenderiyye’de doğan
İbn-i Esed, annesi ve babasıyla birlikte Kâhire’ye gidip, oraya
yerleşti. Orada Şemsüddîn en-Nahriri es-Sûdî’nin huzûrunda
Sehâvî diyor ki: “İbn-i Esed, üstadım İbn-i Hacer elAskalânî’den tam istifâde etti. Onun bütün rivâyetlerini ve
Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Bununla birlikte; Umde, Şâtıbiyye,
eserelerini okuttuğu derslerine devam etti. Ondan Feth-ul-
ed-Dımâsetü fil-Kırâat-is-selâseti lil-Câberî, İbn-i Cezerî’nin
bârî’nin ve diğer eserlerinin bir kısmını yazdı.”
İbn-i Hacer el-Askalânî onun hakkında; “O; İmâm, allâme,
Kala denilen yerde, birgün câminin kürsüsünde insanlara va’z
anlayış yönünden deniz gibi, fakihlerin iftihârı, ders okutanların
ve nasihat ederken, aniden rahatsızlanıp bayıldı. Herkes onun
önderi, usûl kâidelerini iyi bilen, âlimlerin en şereflisi,
vefât ettiğini zannetti. Onu oğlu, üzülerek sırtına alıp kürsüden
faziletlilerin bir tanesi, müslümanların müftîsi, kadıların en
indirdi. Sonra sıhhat bulup kendisine geldi. Konuşmasına
yükseğidir. Çok çalışkan ve gayretli olması sebebiyle ona
devam edip bitirdi. Bu derece ilim öğretmeye önem verirdi. Bu
Arabî ilimleri ve fıkıh ilmini öğretme husûsunda icâzet verdim.
hâdiseden bir ay kadar sonra, hac kâfilesiyle Mekke-i
O, benim sohbet ve ilim meclislerimde çok bulunup, istifâde
mükerremeye gitmek üzere yola çıktı. Mekke’ye varıp hac
etti” diyerek methetmiştir.
ibâdetini yerine getirdikten sonra, Medîne-i münevvereye
dönerken yolda vefât etti.
İlk zamanlar çocuk okutmakla vakit geçirdi. Daha sonra hüsn-i
kabûl görerek, çevresinde ilminden istifâde etmek üzere çok
İbn-i Esed hazretleri; İmâm, âlim, kırâat ilmindeki en ince
kimseler toplandı. Onun sohbetlerinden çok kimse istifâde etti.
mes’eleleri bilen, en zor sorulara cevap veren, ilmi ve ilim
Daha sonra Câmi’ul-Hâkim’de imamlık yaptı. Orada cemâate
ehlini seven, kendinden daha az ilmi olan kimselerden dahî
Sahîh-i Buhârî ve Tergîb adlı eserlerden ders anlattı.
ilim tahsîl eden bir zât idi. O, çok tevâzu sahibi, vazîfelerinde
Mısır’daki Zeyniyyet-ül-İstidariyye’de devamlı olarak İmâm
dikkatli ve herkese karşı iyi davranan, yaşayışında ve
olunca bu uygulamayı terk etti. Oraya göç etti ve yerleşti.
harcamalarında iktisâd (tasarruf) yapan, fâideli gördüğü her
Şefâtî’ye vekîl olarak kadılığa ta’yin edildi. Kâdılık görevine
kitabı alma husûsunda titizlik gösteren bir zât idi.
devamlı olarak verilmek istenince, kabûl etmedi. Bu yüzden
birçok sıkıntılarla karşılaştı. Daha sonraları ilmî yönüyle
Ömrünün tamâmını, ilim öğrenmek ve öğretmekte sarf eden
çevresinde kabûl görünce, Şeyh-ül-Afâsî’nin tavsiye ve
İbn-i Esed hazretlerinin; “Ganiyyet-üt-Tâlib fil-ameli bil-
teşvikiyle Berkûkiyye Medresesi’nde, el-Bekâî’nin teşvikiyle
Kevâkib” adlı eseri, “Ez-Zeyl-ül-Mütrif min el-Eşref’ adlı
Müeyyediyye Medresesi’nde kırâat ilmini okutmak üzere ta’yin
Aynî’nin târihine yazdığı zeyl ve kırâat ilmine dâir “Şâtıbiyye”
edildi. Cemâleddîn Kalkaşendî’nin tavsiye ve teşvikiyle es-
adlı esere yazdığı şerhi vardır.
Sebâkiyye Medresesi’nde kırâat ilmini okutmakla
görevlendirildi. Ayrıca Mısır’da, Kala denilen yerde hadîs ilmi
okutmakla görevlendirildi. Bu arada Emîr Özbek’e gidip
geliyor, onunla sohbet ediyordu. Emîr Özbek ez-Zâhirî
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 227
zamanında bir müddet imamlık vazîfesi de yaptı. Onun için
denilir ki: “Şafiî mezhebinde olduğu hâlde, sabah namazında
Kunût duâsı okumayı ve Besmele’yi açıktan okumayı, Hanefî
mezhebine uyarak terk etti.”
İBN-İ EŞKÂR (Muhammed bin Osman)
Sehâvî diyor ki: “O, çok defalar hacca gitmiştir. 846 (m. 1442)
Meşhûr hadîs âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi,
senesinde hac ibâdeti esnasında onunla karşılaştım. Ondan
Muhammed bin Osman bin Süleymân bin Resûl bin Emîr
hadîs ilmi okudum. Daha önce de Ebû Amr Medresesi’nde ve
Yûsuf bin Halîl bin Nûh el-Kerâdî’dir. Kerâd, Türkmen
İbn-i Kesîr Medresesi’nde ondan ilim öğrendim. Onun
kabilelerinden bir kabilenin ismidir, İbn-i Eşkâr adıyla
huzûrunda pekçok kitap ezberledim ve onunla mütâlâada
meşhûrdur. 780 (m. 1378) senesinde Kâhire’de Ergûn
bulundum. Onun ilminden istifâde edebilmek için, insanların
Zâviyesi’nde doğdu. Receb ayının onikisinde Salı günü, 863
koşarak geldiğini gördüm.” Ondan birçok kimseler ders alıp
(m. 1459) senesinde Kâhire’de vefât etti.
istifâde ettiler. Fıkıh, usûl, Arabca, sarf, nahiv ilimlerini
öğrendiler. Kırâat ilminde o derece faydalı oldu ki, parmakla
Babasının yanında büyüdü, iki sene Cemâleddîn İshak
gösterilirdi.
Eşkâr’ın derslerine devam etti. Bu zâtın hizmetinde bulunur,
çocuklarına bakardı. Aynı zamanda ilim öğrenirdi. Kur’ân-ı
kerîmi ve daha başka kitapları ezberledi. Zeynüddîn Irâkî’den
İBN-İ EZRAK
de ders aldı.
Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Ebî Bekr Ahmed
Hadîs-i şerîf dinledi. Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim hadîs
bin Halife el-Hemedânî el-Hüseynî el-Yemânî olup, künyesi
kitaplarını okudu. Yeşbek Zâhirî’nin yanında ilim öğrenirken,
Ebü’l-Hasen’dir. Lakabı Muvaffakuddîn ve Nûruddîn’dir. Aslen
hocası dâima abdestli bulunurdu. Eğer insanlık icâbı abdesti
İran’da bulunan Hemadân şehrindendir. Daha çok İbn-ül-
sıkışırsa, abdest alıp gelene kadar ders okunmazdı. 823
Ezrak diye tanınır. Kaynak eserlerde doğum târihi
senesinde İbn-i Cezerî’den ve daha pekçok âlimden icâzet
bulunamamıştır. 809 (m. 1407) senesinde, Ramazân-ı şerîf
(diploma) aldı. Seryâkûs’ta Nâsıriyye hânekâhı idâreciliği
ayının yirmibeşinde, Cumartesi günü Ebyât-ı Hüseyn isimli
yaptı. Müstaîn Billâh’ın hanımının kız kardeşiyle evlendi.
beldede vefât etti. Vefâtında seksen yaşlarında olduğu tahmin
Bundan dolayı ondan çok ikram gördü, şöhreti arttı, makamı
edilmektedir.
yükseldi. Nasır zamanında, Amr Câmii’ne bakmakla
vazîfelendirildi. Hacca gidinceye kadar bu vazîfede kaldı.
Ebyât-ı Hüseyn isimli beldede yetişen İbn-ül-Ezrak, Fakîh
Melik Müeyyed zamanında ise, başka bir vazîfe verildi.
Yahyâ el-Âmirî, İbrâhim bin Matîr ve başkalarından fıkıh
Müeyyed zamanında hacca gitti. Buradan Kudüs’e giderken
öğrendi. Dayısı Ebû Bekr bin İmrân’dan ferâiz okudu. Bundan
Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. Kudüs’ten Şam’a gitti. Şam’dan
sonra Yemen’de bulunan Zebîd beldesine göç etti. Orada,
tekrar Kâhire’ye geldi. Sultan Müeyyed onu sever ve sözünü
İmâm-ı Mâverdî’nin meşhûr Hâvî isimli fıkıh kitabını Ebû Bekr
dinlerdi. Sultâna olan yakınlığı sebebiyle, Mısır diyarının sır
ez-Zebîdî’den okudu. Ayrıca İbn-ül-Cellâd’ın derslerinde
kâtipliği vazîfesine getirildi. Bir müddet bu vazîfeyi yaptı.
bulunup, cebr ve başka ilimler okudu. Hacca gitti. Mekke-i
Buradan ayrılınca, Seryâkûs’taki hânekâhın idâreciliği
mükerremede Afîfüddîn Yâfi’î’den ilim aldı. Sonra Zebîd’e
vazîfesine getirildi. 842 (m. 1438) senesinde Nûreddîn bin
döndü.
Müflih’in vefâtından sonra, hastahâne idâreciliğine ta’yin
edildi. Emîr Zâhir Çakmak tahta geçtiğinde ise, askeriyyenin
işlerine bakmak vazîfesi verildi. Bu vazîfede iken tekrar hacca
gitti. Birkaç defa hânekâh, hastahâne ve askeri işlere
bakmakla görevlendirildi. Sonunda hânekâhdaki evine çekildi
ve burada vefât etti.
Dînine çok bağlı devlet büyüklerindendi. Ağırbaşlı, akıllı,
haşmet sahibi, vakûr idi. Herkesle iyi geçinir, müdârâ yapardı.
(Müdârâ; dîni korumak için dünyalık vermektir.) Servet sahibi
olmakla beraber, tutumlu idi. Yanında; fıkıh, usûl-i fıkıh,
Arabca, akâid ve başka ilimlere dâir kitaplar okunurdu.
İlim öğrenmek husûsundaki üstün gayretleri neticesinde kısa
zamanda yetişti. Fıkıh, ferâiz, riyâziyye, cebr, hesap ve başka
ilimlerde âlim oldu. Bilhassa fıkıh ilminde çok mahir idi.
Devamlı ilim ile meşgûl olur, çok kitap mütâlâa ederdi.
İlimde çok yükselip, zamanının büyük âlimlerinden olduktan
sonra ders ve fetvâ vermeye başlayan İbn-ül-Ezrak, elli sene
gibi uzun bir müddet bu hizmetini devam ettirdi. Onbeş sene
kadar doğup büyüdüğü Ebyât-ı Hüseyn beldesinde kaldı. Bir
müşkili olanlar, sohbetinde bulunmak istiyenler, yakın
beldelerden yanına geldikleri gibi; Zebîd, Aden ve San’â gibi
uzak beldelerden de gelenler olurdu. Bedrüddîn Hüseyn bin
Şemseddîn Sehâvî; “İbn-i Eşkâr ile çok beraber bulundum.
Abdürrahmân el-Ehdel, Ebü’l-Feth el-Merâgî ve Takıyyüddîn
Ondan Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını dinledim” demektedir.
bin Fehd gibi âlimler, İbn-ül-Ezrak’ın derslerine devam edip
ondan icâzet aldılar.
İbn-ül-Ezrak hazretleri, insanlarla meşgûl olmak, yakın ve
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-8, sh. 143
uzak beldelerden gelen kimselerin suâllerine cevap vermek ve
husûsî talebelerinin derslerini devam ettirmek gibi çok fazla
olan meşgûliyetleri arasında ba’zı kıymetli eserler de te’lîf
etmiş olup, bunlardan birkaçının ismi şöyledir: Nefâis-ül-
ahkâm, Muhtasar-ül-mühimmât lil-Esnevî, Tahkîk-ül-Vâfî bil-
Şemseddîn Garâkî, Şerîf Abdurrahmân Fâsî, Ebü’t-Tayyib
İzâh-ış-Şâfiî, Bugyet-ül-hâiz fî şerh-il-ferâiz.
Sehûnî, Şihâbüddîn bin Müsbit, Cemâleddîn Abdullah Uryânî
ve Ebû Hüreyre bin Nakkaş gibi âlimler de onun
hocalarındandır. Medine’de; Merâgî, İbn-i Mezru’,
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 200
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 44
3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 85
Abdürrahmân bin Ali Zerendî, Yemen’de; Mecdüddîn Lügavî,
Muvaffak Ali bin Ebî Bekr Ezrak ve daha başka âlimlerden ilim
tahsil etti. Yemen’e iki defa gitmişti. Pekçok âlim ona icâzet
verdi. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Irâkî, Heysemî. Ayrıca;
İbn-i Hacer Askalânî, İbn-i Zâhire, Şemseddîn Garâkî, İbn-i
Selâme ve İbn-i Cezerî’den fıkıh ilmi öğrendi. Bu âlimlerden
4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 727
de fıkıh ilmi okutmak ve fetvâ verme icâzeti aldı. Bu husûsta
çok yükseldi. Hadîs-i şerîf ilminde de mütehassıs idi. Çeşitli
5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 268
ilimlere dâir çok kitap yazdı.
6) Keşf-üz-zünûn sh. 1965
Devamlı olarak kıymetli kitapları mütâlâa eder, ders verir veya
kitap yazardı. Bununla beraber, ailesinin işlerini de ihmâl
etmezdi. Kâ’be-i muazzamayı çok tavaf eder, çok oruç tutardı.
Devamlı Zemzem suyu içerdi. Eğer Mekke hâricine çıkacak
İBN-İ FEHD (Muhammed bin Muhammed)
Şafiî mezhebi fıkıh ve târih âlimi. İsmi, Muhammed bin
Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin
Muhammed bin Abdullah bin Fehd’dir. Hâşimî sülâlesinden ve
hazret-i Ali evlâdındandır. Lakabı Takıyyüddîn, künyesi Ebü’lFadl olup, İbn-i Fehd adıyla meşhûrdur. 787 (m. 1385)
senesinde Mısır’da Sa’îd beldesinin Asfûn kasabasında
doğdu. 871 (m. 1466) senesi Rebî’ul-evvel ayının yedisinde,
Mekke’de Cumartesi sabahı vefât etti. İkindi namazından
sonra Kâ’be yakınında namazı kılınarak, Muallâ kabristanına
defnedildi.
İbn-i Fehd’in babası, annesine âit ba’zı malları almak için
Mısır’daki Asfûn kasabasına gitti. Orada evlendi, İbn-i Fehd bu
olursa, o zaman yanında Zemzem suyu taşırdı. Çocuklarına,
hısım ve akrabalarına çok iyilik ederdi. Temiz kalbli, tevâzu
sahibi idi. Yanına gelenlere çok iyilik ve ihsânlarda bulunurdu.
Pekçok kıymetli kitap yazdı. Bunların ba’zıları şunlardır, 1- Elİbâne mimmâ verede fil-Ci’râne, 2- İktitâf-ün-nûr bimâ verede
fî cebeli sûr, 3-Behcet-üd-dimâse fîmâ verede fî fadl-ilmesâcid-is-selâse, 4- Te’mîlu nihâyet-it-takrîb ve tekmîl-üttehzîb bimâ li tezhibi cemea fihi tehzîb-il-kemâl, 5- El-Cenne
bi-ezkâr-il-kitâb ves-Sünne, 6- Zeylü alâ tabakât-il-huffâz, 7Turûk-ül-İsâbe bimâ câe fis-Sahâbe, 8- Umdet-ül-müntehil ve
belâgat-ül-mürtehil, 9- El-Metâlib-üs-seniyye, 10- El-Envâr-ülbâhir-is-sâtı’ min sîreti zil-burhân-il-kâtı’, 11-Tuhfet-ül-ulemâ-iletkıyâ bimâ câe fî kısas-ıl-enbiyâ, 12- Tuhfet-ül-eşrâf bi
ma’rifet-i etrâf.
sebepten Asfûn’da doğdu. Sonra babasıyla 795 (m. 1393)
senesinde Mekke-i mükerremeye geldi. Mekke’de; Kur’ân-ı
kerîmi, Umde, Tenbîh, Elfıyet-ün-nahv ve Elfiyet-ül-hadîs
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 291
kitaplarını ve Hâvî kitabının bir kısmını ezberledi. Bu kitapları
bir grup âlimin huzûrunda okudu. Ebnâsî ve Cemâleddîn bin
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-9, sh. 281
Zahîre’den ilim tahsil etti. İlim öğrenmeye ilk olarak 804 (m.
1401) yılında başladı. Kendi memleketinin âlimlerinden ve
başka şehirlerden oraya gelen büyük âlimlerden çok hadîs-i
şerîf ve diğer ilimleri öğrendi. Çok sayıda âlimden ders aldı.
İbn-i Sadîk, Zeynüddîn Merâgî, Ebü’l-Yümn Taberî,
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 205
İBN-İ FEHD (Ömer bin Muhammed)
bin Muhammed bin Ahmed es-Sübkî, Hama’dan; İzzeddîn İbni
Hatîb-üd-Dehşe, Ba’lebek’ten; Tâceddîn bin Berdes,
Hadîs âlimi ve tarihçi. İsmi, Ömer bin Muhammed bin
Şemseddîn bin Yünûniyye, Zebîd’den (Yemen’den);
Muhammed bin Muhammed bin Abdullah bin Fehd el-Hâşimî
Mecdüddîn-i Lügavî, Nefs-ül-ulvî, Muvaffakuddîn Ali bin
el-Mekkî’dir. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup, “İbn-i Fehd” diye
Ahmed el-Hazrecî, Ahmed bin Ali bin Şaddâd, Te’az’dan;
meşhûr oldu. Lakabı Sirâcüddîn idi. 812 (m. 1409) senesi
Cemâleddîn bin Hayyât ve daha başka birçok beldenin
Cemâzil-âhır ayının sonlarında Mekke’de dünyâya geldi.
âlimlerinden icâzet aldı.
Küçük yaşta ilim tahsiline başladı, ilim öğrenmek için; Mısır,
Şam, Hama, Medine, Mekke ve daha birçok yerlere seyahatler
İlimle çok meşgûl oldu. Beldesinde az okudu. 835 (m. 1431)
yaptı. Hadîs ve târih ilimlerinde büyük bir âlim oldu. Şafiî
senesinin baharında Kâhire’ye gitti. Orada Rukb-ül-Mürî’nin
mezhebi fakîhlerindendir. 885 (m. 1480) senesi Ramazan
sohbetlerine devam etti. Buradan Medîne-i münevvereye
ayında Mekke’de vefât etti.
geldi. Orada üç gün kaldı. Fakat kimseden birşey işitmedi.
Kâhire’ye gelişi, bunu ta’kib eden Muharrem ayının
İsminin Ömer olmayıp, “Muhammed” olduğu da kaynaklarda
ondördüncü günü idi. Burada, Vâsıtî, Bedreddîn Hüseyn
zikredilmektedir, önce Kur’ân-ı kerîmi, sonra da babasının
Bûsayrî ve başka âlimlerden hadîs-i şerîf dinleyip derslerinde
hadîs ilmine dâir yazdığı bir kitabı ezberledi. Hanbelî âlimi
bulundu. Büyük âlim İbn-i Hacer Askalânî’den hiç ayrılmadı.
Hırakî’den ferâiz ilmini öğrenirken, okuduğu kitabı da
Ondan çok ilim tahsil edip, kendisini yetiştirdi. O senenin
ezberlemişti. Babası onu Şafiî âlimi olarak yetiştirdi. “Minhâc”
Ramazan’ında Kâhire’den ayrılıp Şam’a geldi. Gazze’de
kitabının ilk yarısını, İbn-i Mâlik’in “Elfi” adlı eserinin üçtebiri
Şemseddîn Memlûk-i Ayâsî’den, Halîlürrahmân’da
kadarını, Irâkî’nin “Elfiye” kitabının yarısını ezberledi, önce,
Şemseddîn-i Tedmüri’den, Kudüs’de Zeyneddîn-i Kabâbî’den,
onu babası okuttu. Mekke’deki birçok âlimin derslerinde onu
Remle’de İbn-i Rislân’dan çok hadîs-i şerîf dinledi. Hâfız İbn-i
hazır bulundurup, hadîs-i şerîf derslerini dinletti. Zeyneddîn
Nâsıruddîn’den faydalanıp, ondan çok ilim almıştır. Onunla
Ebû Bekr el-Merâgî, Zeyneddîn Abdürrahmân ez-Zerendî,
beraber memleketinden ayrılıp, Haleb’e gittiler. Bu zât, büyük
Cemâleddîn bin Zâhire, akrabası Kemâleddîn Ebü’l-Fadl
hadîs âlimi olup, yüksek faziletlerle süslenmişti. O, hem
Muhammed bin Ahmed, Ebü’l-Berekât, Zâhire bin Hüseyn,
seyyid, hem de şerîf idi. (Ya’nî Resûlullahın ( aleyhisselâm )
Fethuddîn Muhammed bin Muhammed bin Muhammed el-
mübârek nesebindendir.) Babası da yüksek bir âlim idi.
Mahsûnî, Zeyneddîn Muhammed bin Ahmed et-Taberî,
Abdullah bin Sulh eş-Şeybânî, Şemseddîn bin Muhibbullah el-
İlim ve yaş bakımından kendisinin akranı olan âlimlerden ve
Makdisî gibi âlimlerin derslerinde hazır bulundu. Mekke’de;
büyük âlimlerden de ilim tahsîl etti. Şemseddîn-i Sehâvî’nin
Veliyyüddîn Irâkî, İbn-i Selâme, İzzeddîn Muhammed bin Ali
bütün kitaplarını kendisinden okudu.
el-Kudsî, Abdürrahmân bin Tûlûbuğa, Şemseddîn Sami, İbn-i
Cezerî, Necmeddîn bin Had, Cemâleddîn Muhammed bin
İbn-i Fehd’den birçok âlim, çeşitli konulardaki hadîs-i şerîfleri
Hüseyn el-Kâzerûnî Şerâfüddîn Ebû Abdullah el-Fâsî, Tâhir
dinleyip öğrendiler. O, Ehl-i beytin faziletlerini bildiren hadîs-i
el-Hocendî gibi âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. Birçok beldenin
şerîfleri toplamıştı. Hadîs ilmini öğrenmek için uzun ve yorucu
âlimleri ona icâzet verdiler. Bunlar Şam’dan; Şihâbüddîn bin
seyahatlerinde, ondan birçok kimse hadîs-i şerîf dinledi. Şam,
Hacı Şihâbüddîn-i Hasbânî, Cemâleddîn bin Şerâyihî,
Haleb ve diğer şehirlerde birçok âlimden yazarak da hadîs-i
Abdülkâdir-i Ermevî, Kudüs’den; Burhâneddîn bin Ebû
şerîf almıştı. Ondan birçok âlimler, çeşitli meşhûr hadîs
Mahmûd, Bedreddîn Hasen bin Mûsâ el-Hibrâvî, Kâhire’den;
kitaplarını okudular ve hadîs-i şerîf rivâyet ettiler. Herkes onu
Şerefüddîn ilmi Küveyk, İzzeddîn bin Cemâ’a, Celâleddîn-i
medheder, överdi. Te’lîf ve tahric ettiği eserler çoktur.
Bülkînî, Cemâleddîn-i Hanbelî, Şemseddîn-i Bilâlî,
İskenderiyye’den; Bedreddîn bin Demâmînî, Tâceddîn bin
Tensî, Kemâleddîn bin Hayreddîn, Haleb’den; İzzeddîn elHâdırî, Humus’tan; Şemseddîn Muhammed bin Muhammed
Eserlerinin başlıcaları şunlardır: 1- İttihâf-ül-vera’ bi ahbâri
ümm-il-kurâ: Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin
doğumundan, müellifîn zamanına kadar cereyan eden
hadiseleri anlatır. 2- Bezl-ül-cehd fî men sümmiye bi “Fehd” ev
“İbn-i Fehd”, 3- Et-tebyîn bi terâcüm-it-taberiyyîn, 4- Tezkiret-
Ahmed bin Ömer bin Ali’nin, Hanbelî mezhebi fıkıh
ün-nâsî bi evlâd-i Ebî Abdullah-il-Fâsî, 5-Es-Sırr-üz-zâhiri bi
âlimlerinden; Alâüddîn Ali bin Muhammed Kemânî,
evlâd-i Ahmed-in Nüveyrî, 6- Nûr-ül-uyûn bimâ teferreka
Şemsüddîn Zerkeşî, Muhammed bin Abdullah el-Makdisî,
minel-fünûn, 7- El-meşârik-ül-münîrefi zikr-i Benî-Zahîre, 8-
Süleymân bin Ahmed Kenânî’nin huzûrunda okudu.
Kitâb-ül-müdellesîn, 9- Zeyl-i Târih-i Mekke: Takıyyüddîn-i
Fâsî’nin eserine zeyldir. 10- El-Lübâb fıl-elkâb.
İbn-i Furât, fıkıh ilmini; Kâdı Şerefüddîn bin Mensûr ve
Cemâlüddîn Malatî’den, nahiv ilmini Muhibbüddîn bin
Cemâlüddîn’den, hadîs ilmini Zeynüddîn Irâkî’den öğrendi.
Ayrıca; Şihâbüddîn bin Necmüddîn, Bedrüddîn bin Cûhî, İbn-i
1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 126, 130
2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 318
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 794
4) El-A’lâm cild-5, sh. 63
Umeyk, Şahtâbî, Beyânî, İbn-i Atâullah el Hanefî, Salâhüddîn
bin Ebû Ömer, İbn-i Beşâre, Ahmed bin Abdülkerîm el-Ba’lî,
İbrâhim bin Ahmed, Ahmed bin İbrâhim es-Sekenderi, Zitâvî,
Kirâtî, Safdî, Tâcüddîn Sübkî, Kirmânî Sûkî Menhecî, Ali bin
İbrâhim Seyhûnî’den icâzet (diploma) aldı. İcâzet aldığı
hocalarının sayısı ikiyüzotuz civarındadır.
Sehâvî, onun hakkında şöyle demektedir: “Ben İbn-i Furât’ın
yanında uzun müddet kaldım. Çok hadîs-i şerîf rivâyet etti.
Ben de onları yazdım. Elhamdülillah, ondan benim kadar çok
ilim öğrenen birini bilmiyorum.”
İBN-İ FURÂT
İbn-i Hacer-i Askalânî onun hakkında; “Şam ve Mısır’ın büyük
âlimleri ona icâzet (diploma) vermiştir. O, Mısır bölgesinin,
Hadîs, târih ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahîm
danışma merciidir” demiştir.
bin Muhammed bin Abdürrahîm bin Ali bin Hasen bin
Muhammed bin Abdülazîz olup, lakabı İzzüddîn’dir. 759 (m.
Bukâî de onun hakkında şöyle der: “O, asâlet sahibi, kadılığı
1358) senesinde Kâhire’de doğdu. 851 (m. 1448) senesi
övülmüş, mazbut ve âlimler yetiştirmiş bir ailedendir. Yazdığı
Zilhicce’nin onaltısında, Cumartesi günü vefât etti. Bâb-ün-
eserler, zekâsının keskinliğine delîldir.”
Nasr musallasında cenâze namazı kılındı. Sa’îd-üs-Suâdâ’da,
Sâfiyye mıntıkası denilen yere defn olundu.
İbn-i Furât; seçkin, fazilet sahibi, kendi hâlinde ve insanlardan
uzak kalan, sakin tabiatlı, ağır başlı, hadîs ilminde güvenilir,
İbn-i Furât, Kâhire’de büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi, sonra
doğru bir zât idi. Kendisine sorulan en zor mes’eleleri
Umde, Bidâye ve daha başka kitapları ezberledi. 771 (m.
çözümlerdi ve onları açıklardı. Talebeler, uzak beldelerden
1369) senesinde, bu ezberlediklerini, Hanefî mezhebi fıkıh
ondan ders almak için gelirlerdi. Ondan ders alanlar, çoluk-
âlimlerinden; Sirâcüddîn Hindî, Ekmelüddîn, Sadrüddîn
çocuğuna yetecek kadar nafaka yardımı yapmak istedikleri
Muhammed Hafîd, Alâüddîn Türkmânî, Şemsüddîn Trablusî,
zaman, bunu kabûl etmemiş; “Ben, ders verme karşılığı olarak
Ebû Bekr bin Tacir, Şemsüddîn Muhammed bin Sâig,
ücret almam” demiştir. 811 (m. 1408) senesinde Emîn
Muhammed bin Şükri’nin, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden;
Trablusî’nin yerine kadılık vekâletinde bulundu. 826 (m. 1423)
Ziyâüddîn bin Sâdullah, Kazvînî, Kelâî, Bülkînî, İbn-i Mülakkın,
senesinde hacca gitti.
Ebnâsî, Muhammed bin Ahmed Şâmî; Bedrüddîn Hasen bin
Alâüddîn Konevî, Sadrüddîn Münâvî, İsmâil bin Hızır,
İbn-i Furât, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-
Muhammed bin Ebü’l-Bekâ es-Sübkî’nin, Mâlikî mezhebi fıkıh
Tezkiret-ül-enâm fin-nehyi anil-kıyâm, 2-Nûhbet-ül-fevâid-il-
âlimlerinden; İbn-i Merzûk el-Kebîr, Şerefüddîn bin Asker el-
müstenticeti min kitabı Ikd-ül-kalâid fî halli kayd-is-serâid, 3-
Bağdâdî, Hamza bin Ali el-Hüseynî, Burhânüddîn Ahnâî,
Manzûmet-ül-fevâid.
Böylelikle feyz ve bereketine kavuştu. Sohbetlerine âşık oldu.
Hicaz’a hareketi sırasında, beraberinde bulunmak için izin
1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 212
2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-4, sh. 186
3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 562
4) Brockelmann sup-2, sh. 11
vermesini rica etti. Zeynüddîn Hafi, o günlerde ona annesinin
hastalığı sebebiyle izin vermeyip, Kudüs’te bıraktı. Hacdan
dönüp tekrar Kudüs’e gelince, bu defa Abdüllatîfi yanına alıp,
birlikte Horasan’a gittiler. Hocasının terbiye ve ta’limi ile
halvette bulundu. Daha sonra hocasının emri ile Cam şehrine
gidip, Şeyhülislâm Ahmed-i Nâmıkî Câmî’nin türbesinde kırk
günlük çilesini tamamladı. Ondan sonra, onun işâreti ve talebe
5) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 127 cild-2 sh. 11
yetiştirme vazîfesi ile Şam’a, Kudüs’e ve oradan da
Anadolu’ya geldi. Konya’ya uğradı. Burada medfûn olan üç
büyük velîyi ziyâret ederek, onların halleriyle hâllendi. Bu
durumu kendisi şöyle anlatır:
İBN-İ GÂNİM MAKDİSÎ (Abdüllatîf bin Abdürrahmân)
“Mevlânâ Celâleddîn’in türbesini ziyâret ettim. Kendimi üryan
gördüm. Sonra Şeyh Sadreddîn Konevî hazretlerini ziyâret
Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdüllatîf bin Abdürrahmân bin
Ahmed bin Ali bin Ahmed bin Gânim el-Bedr es-Sa’dî elAbbâdî el-Hazrecî el-Ensârî el-Makdisî’dir. İbn-i Benâne ve
İbn-i Gânim diye meşhûr oldu. 786 (m. 1384) senesi Receb-i
şerîf ayının yirmisinde, Cum’a gecesi Kudüs’de doğdu. 856
(m. 1452) senesi Rebî’ul-evvel ayı başında, Perşembe günü
Bursa’da vefât etti. Kendisine âit olan dergâhdaki kabrine
defnedildi. Kabri üzerine bir türbe yapıldı. Kabri ziyâret
mahallidir.
Abdüllatîf Makdisî, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra
babasından; sarf, nahiv, fıkıh, ferâiz, me’ânî, beyân, ilimlerini
okudu. Daha sonra Abdülazîz el-Fernevî’den aklî ilimleri tahsîl
etti. Nasr et-Tûnusî’den “Minhâc”ı okudu. 815 (m. 1412)
senesinde Magrib’e (Tunus’a) gidip, bir müddet orada ikâmet
etti. 817 (m. 1414) senesinde hacca gidip, tekrar oraya döndü.
Tunus’un meşhûr âlimlerinden olan İbrâhim el-Müserrâtî,
Muhammed el-Magribî, Abdürrahmân bin el-Bennâ, Şerîf Ebû
Yahyâ, Ebi’r-Rikâb, Ahmed bin Zagu, Fakîh Ya’kûb el-Ukbânî,
eyledim. Beni kendine çekti. Sonra da Şemseddîn Tebrîzî
hazretlerini ziyâret ettim. Orada duâ ve namazdan sonra
Bursa’ya azîmet ettim. Atımın üzerinde giderken, uyku
arasında bana; “Ehl-i ma’rifet sana muntazırdır
(beklemektedirler).” dendi. Şa’bân ayında Bursa’ya geldim.
Oradaki âlim ve âriflerle Ramazan’a kadar halvette kaldım.
Halvetteki ilk gecemde gaybdan bir ses duydum. “Bu,
Cennetten bir cemiyyettir (topluluktur). Dünyâda bir benzeri
yoktur” dendi.”
Abdüllatîf Makdisî’nin hocalarının silsilesi şöyle olup, Hazreti
Ali’ye ulaşmaktadır Abdüllatîf Makdisî, Zeynüddîn Hafi,
Abdürrah