STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ ‹Ç‹NDEK‹LER 2
advertisement
STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ STRATEJ‹K ÖNGÖRÜ DERG‹S‹ Y›l: 5 Say›: 14 2009 JOURNAL OF STRATEGIC INSIGHT Year: 5 Number: 14 2009 SAYI: 14 2009 ‹Ç‹NDEK‹LER 2. Baflkandan TASAM Baflkan› Süleyman fiENSOY 3. Çin, Afrika’da Ne Yap›yor? Yal›n ALPAY Sahibi / Publisher TASAM Ad›na Baflkan Süleyman fiENSOY Editör / Editor Caner SANCAKTAR 19. Güney Afrika’n›n Uluslararas› Politikadaki Yeri ve Güney Afrika D›fl Politikas› Mehmet ÖZKAN 37. Sömürgecilik Faktörü ve Hint Toplumu Mehmet YILMAZATA Genel Yay›n Direktörü / General Publication Director ‹hsan TOY Yay›n Kurulu / Editorial Board Prof. Dr. Hasret ÇOMAK Prof. Dr. Mehmet ZELKA Prof. Dr. Ferruh ERTÜRK Prof. Dr. Vasilis FOUSKAS Prof. Dr. Bülent GÖKAY Prof. Dr. Hasan SELÇUK Prof. Dr. Bülent ARAS Prof. Dr. Vural ALTIN Doç.Dr. Atilla AKKOYUNLU Doç. Dr. Ahmet KAVAS Dr. Abdullah ÖZKAN Dr. Necmi DAYDAY Dr. Engin SELÇUK 49. ABD’nin Küreselleflme ve ‹flbirli¤ine Yaklafl›m›: Bill Clinton (1993-2000) ve George W. Bush(2000-2008) Dönemleri ‹skender KARAKAYA 58. Avrupa Bütünleflmesinin Düflünsel Temelleri – 2: Düflünürler ve Projeler Emre YILDIRIM 86. Bulgaristan Türklerinin Tarihsel Süreç ‹çerisinde Dönüflümü, AB Üyelik Süreci ve Türk Az›nl›¤a Etkileri Kader ÖZLEM 105. Tarihi Gerçekler Ifl›¤›nda Ermeni ‹ddialar› Ö¤r. Gör. Fettah TURAN Hakemli Dergi Yönetim Merkezi Balaturka Binası, Akçin Sokak, Nu.3, Fener-Balat, 34087 ‹STANBUL Tel: 0 212 635 61 51 Fax: 0 212 532 58 82 Web Sayfas›: www.tasam.org www.mead.org.tr E-Posta: editors@tasam.org Abone Ücreti Y›ll›k 35 YTL Abone ‹letiflim ve Reklam E-Posta: reklam@tasam.org 0 212 635 61 51 Grafik Tasar›m CrEaTiCa / Ahmet TEC‹K Renk Ayr›m› GraPHiCa (0212 631 25 64 Pbx.) Bask› .............. 112. Sun Tzu’dan Clausewitz’e Savafl Anlay›fl›nda De¤iflim Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK 126. Ortaö¤retim Kurumlar›nda Hedef ve Uygulamalar Dr. Cengiz fi‹MfiEK 131. Bat› Enerji Güvenli¤i ve Türkiye Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER 140. Postmodernism O¤uzhan KÖSE 145. Küreselleflme, Kapitalizm ve Büyük Ortado¤u Projesi Caner SANCAKTAR baflkandan Süleyman fiENSOY De¤erli okuyucular; Dinamik bir düşünce kuruluşu olan Türk Asya Stratejik Araştırmalar Merkezi (TASAM) insanımızın ve insanlığın yararı için konjonktürü sürekli yakından izleyip her boyutunu derinlemesine değerlendirerek ulaştığı objektif bilgi ve orijinal fikirler ile medeniyet perspektifinde stratejik vizyon ve hayati projeler geliştiren, uygulayan ve paylaşan ‘bilimsel’ bir araştırma merkezidir. TASAM’ın amacı; Türkiye’nin küresel ve bölgesel bazlı uluslararası ilişkileri yanı sıra tarihi, kültürel, siyasi, hukuki, ekonomik, sosyolojik, etnik ve jeopolitik yapısı ile ilgili sorunlara ve açılımlara yönelik bilimsel araştırmalar, yorumlar, öngörüler, toplantılar ve projeler gerçekleştirerek, etkin çözüm ve özgün model alternatifleri üretmektir. Bu amaç doğrultusunda TASAM tarafından yayınlanmakta olan Stratejik Öngörü dergisi; yerel, bölgesel ve uluslararası meseleleri disiplinler arası bir bakış açısıyla ele alan ve analiz eden bir stratejik araştırmalar dergisidir. 2 Hakemli dergi olarak yayın hayatını devam ettiren Stratejik Öngörü, bilim insanları ve araştırmacıların bilimsel çalışmalarını yayınlayarak hem karar alıcılara ve diğer ihtiyaç sahiplerine gerçekçi, dinamik, yaratıcı ve etkin çözüm önerileri sunmayı, hem de bilim adamları ve araştırmacılar için ortak bir etkileşim ve tartışma platformu oluşturmayı amaçlamaktadır. Ayrıca Stratejik Öngörü, sosyal bilimlerin değişik disiplinlerinde eğitim görmekte olan üniversite öğrencilerine ciddi bir kaynak teşkil etmektedir. Bu vesileyle dergimizin nihai amacı, ülkemizin ve toplumumuzun bir bütün olarak entelektüel gelişimine katkı sağlamaktır. TASAM’ın hazırlayıp yayınladığı Stratejik Öngörü dergisinin 14. Sayısını yayınlamaktan dolayı onur ve mutluluk duyuyoruz. Dergimizin 13. sayısının ana konusu ekonomi olarak belirlenmişti. 14. sayı serbest içeriğe sahip olmakla birlikte, daha çok uluslararası politikaya odaklanılmıştır. Bu bağlamda dergide Çin, Güney Afrika, Hindistan, Amerikan dış politikası, Avrupa bütünleşme süreci, Ermeni iddiaları, Batı enerji güvenliği, uluslararası politikada savaş olgusu, küreselleşme ve Büyük Ortadoğu Projesi, Bulgaristan Türkleri’nin durumu ile ilgili toplam 12 makale yer almaktadır. Dergimizin 14. sayısının konuyla ilgilenen bilim insanları, araştırmacılar, öğrenciler karar alıcılar ve okuyucularımız için faydalı olmasını diler, saygılarımı sunarım. STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY* Çin Afrika’da Ne Yap›yor ÖZET Dünyan›n yeni yükselen gücü Çin, yükseliflini sa¤layan stratejisinde önemli de¤ifliklikler gerçeklefltiriyor. Ucuz üretim merkezi olarak dünya üretimini bir anda arz yönünde yukar› do¤ru sürükleyen Çin, flimdi üretim ve yat›r›m stratejisinde d›fla aç›lan bir yap›lanmaya gidiyor. Bu süreç hem Çin’in dünya siyaset sistemindeki a¤›rl›¤›n› artt›rmas›n›, hem de Çin’de biriken zenginli¤in, ülke içerisinde enflasyonist bask› yapmadan d›fl yat›r›mlarda kullan›lmas›n› hedefleyen bir siyasetin ürünüdür. Birleflmifl Milletler’de 53 ülkeyle temsil edilen Afrika k›tas› hem uluslararas› siyasi kararlar›n al›nmas›nda çok etkili bir bölge hem de dünyan›n yeni ucuz üretim sahas› olma ihtimalini bar›nd›ran bir enerji ve maden yata¤›d›r. Bu nedenle Çin aç›s›ndan Afrika k›tas› gerek siyasi bir manevra alan› olarak, gerek de bar›nd›rd›¤› müthifl enerji kaynaklar› ve ekonomik üretim avantajlar› ba¤lam›nda oldukça önemli bir co¤rafi bölge haline gelmektedir. Çin bu ba¤lamda Afrika’ya büyük oranda yat›r›mlar ve yard›mlar gerçeklefltirmektedir. Bu süreç dünyadaki siyasi yap›y› ve üretim süreçlerini do¤rudan etkileyecek bir geliflmeye iflaret etmektedir. ABSTRACT The universe’s shining new power China, is rapidly expanding and evolving its strategy. The world’s cheap goods hub is pulling all trade to its direction, with its production and investment strategy China is opening to the world. This will add more power to China globally, and China’s ever enlarging wealth will be used globally to lay off pressure from its own inflation. Africa is represented with 53 member states within the United Nations, it can determine decisions, and it is becoming the new hub in the production of cheap goods, it also holds vast reserves of energy and minerals. Due to this reason Africa is a very important continent for China; it holds political decision making powers and vast energy and mineral reserves and also production advantages within its sphere in the region. China is the biggest investor and also foreign aid to the region. We can see that in the near future this will globally change political and production structures. 1,3 milyarlık dev bir nüfusa sahip olan Çin Halk Cumhuriyeti’nin 2007 yılındaki gayri safi milli hâsılası (GSMH) 3,6 trilyon dolar olarak gerçekleşti. Yani 1978 yılında yalnızca 156 milyar dolar olan Çin GSMH’sı, aradan geçen otuz yıl zarfında, yaklaşık olarak her yıl yüzde 10’luk inanılması zor bir büyüme oranı tutturarak yaklaşık 23 kat büyüdü. Böylece son rakamlara göre Çin artık ABD, Japonya ve Almanya’nın ardından dünyanın en büyük dördüncü ekonomisi olmayı başardı. Çin, 2008 yılının ikinci çeyreğinde de yüzde 12’lik bir büyüme oranı yakaladı. Eğer bu hızını korursa, 2009 yılının başında Çin, Almanya’yı da geride bırakarak dünyanın en büyük üçüncü ekonomisi haline gelecek. Çin, son otuz yıldaki büyük ekonomik gelişim süreci boyunca farklı ekonomik stratejiler izlemeyi tercih etmiştir. Son yıllarda Çin, Batı’nın yavaş ya* vaş terk etmeye başladığı kitlesel sanayi üretiminin yeni yuvası şeklinde algılanıyordu. Sanayi üretimi Batı’da demokrasinin gelişmesiyle birlikte giderek pahalılaşmıştı. Zira demokratik haklarını iyi kullanan Batı işçileri, uzun yıllar süren çabaları sonucu yorucu, riskli ve itibarı düşük sanayi işçiliği karşılığında oldukça yüksek ücretler almayı başarmışlardı. Bu süreçte Batı ülkelerinde biriken yoğun sermayenin fiyat ve ücretleri arttırması da pek etkiliydi. Yine Batılı ülkelerde biriken aşırı sermaye, kira ve arsa fiyatlarını da çok yukarılara çekmişti. Buna alınan vergilerin de ağır yükü eklendiğinde, yirmi birinci yüzyılda Batı’nın artık sanayi imalatını kendi toprakları üzerinde değil, demokratikleşmesini henüz tamamlamamış ve bu nedenle sendikalar biçiminde örgütlenemeyen, siyasi partiler aracılığıyla kendi çıkarlarını yeterince savunamayan işçilerin yaşadığı ülke toprakları Afrika Enstitüsü Direktörü ve Türkiye İhracatçılar Meclisi Afrika Çalışmaları Koordinatörü 3 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY 4 üzerinde sürdürmeyi seçti. Kendi toprakları üzerinde Ar-Ge’ye ve hizmet sektörüne ağırlık veren Batılı ülkeler, know-how, tasarım, içerik oluşturma ve yönetim bilgilerini kendi öz merkezlerinde üretmeye devam ederek, katma değeri yüksek olan süreci kendi ellerinde tuttular ve katma değeri düşük ve zahmetli olan kitlesel üretimi fason olarak gelişmekte olan ülkelere taşıdılar. Böylece aynı ürünün tamamen aynı şekilde fakat daha ucuz işçilik, daha düşük vergiler, sübvanse edilmiş enerji maliyetleri ve daha az sağlık sigortası giderleriyle üretilmesinin önü açıldı. Çin de geçtiğimiz yıllarda, dünyanın yeni üretim yönteminin ana merkez üssü oldu. Birçok Batılı şirket, geliştirdikleri, tasarladıkları, marka değeri kattıkları ve nasıl yapılacağını A’dan Z’ye belirledikleri ürünlerin üretiliş aşamasını Çin’e ve Uzak Doğu’daki diğer ülkelere kaydırdı. Ünlü danışmanlık şirketi Boston Danışmanlık Ekibi’nin (Boston Consulting Group – BCG) yaptığı hesaplamalara göre, Çin’e fason üretim yaptırmak bir imalatçı için ürünleri imal edip sevk etmek de dâhil olmak üzere teslimata kadar toplam maliyetlerde yüzde 25 ila 50 oranında tasarruf sağlamaktadır. Çin’de ki işgücü maliyetleri gelişmiş ülkelere kıyasla on beş ila otuz kat daha avantajlı konumdadır. Bu sayede maliyetler ABD’nin on beşte biri ile otuzda biri seviyelerine düşmektedir. Bundan başka Çin sermaye yatırımlarında önemli avantajlar sağlamaktadır. Çin’de fabrika inşasıyla makine teçhizat imalatı ABD’den yüzde 70 daha ucuza yapılabilmektedir. Buna göre örneğin ABD’de inşaatı ve makine teçhizatı 50 milyon dolara mal olacak bir fabrikanın eşdeğeri Çin’de 15 milyon dolara kurulabilmektedir.1 Gelişmiş olan zengin ülkelerde egemen olan yüksek işgücü ücretlerinden tasarruf etmek amacıyla imalat süreçlerinde haliyle büyük ölçüde robotlardan ve otomasyondan yararlanılmaktadır. Oysa Çin’de egemen olan çok düşük işgücü ücretleri, bu pahalı makineler yerine işgücünü ikame etmeyi daha ekonomik kılmaktadır. Zira demokratikleşmede oldukça gerilerde bulunan Çin’de işçi ücretlerini yükseltebilecek sendikal haklar bulunmamaktadır. İnsanlar haklarını kendileri talep edememektedirler. Bu durum işçi ücretlerinin ülke yöneticilerince tek taraflı olarak görece düşük belirlenebilmesine olanak tanımaktadır.2 Buna bir de olağanüstü yüksek nüfus eklenince (Çin’de nüfusu bir milyonun üzerinde olan 160’dan fazla şehir vardır), işçi ücretleri bir türlü yükselme şansı bulamamaktadır. IMF’nin verilerine göre Çin’in 2006 yılında kişi başına yıllık geliri yalnızca 2001 dolardır. Yani Çin, 180 dünya ülkesi arasında gelir sıralamasında ancak 107. sıradadır.3 Bu durumu bir fırsat olarak gören gelişmiş ülke merkezli çok uluslu şirketler, imalat süreçlerini yeniden düzenleyerek, maliyetleri inanılmaz düşürebilecek daha emek-yoğun iş süreçleri geliştirmiştir. Örneğin önemli bir elektrikli ev gereçleri üreticisi Çin’deki fabrikalarında taşıyıcı bantları bile kullanmadan üretim yapabilmektedir. ABD’de vasıflı bir makine işçisinin aylık ücreti 3.000–4.000 dolar arasında iken, Çin’deki bir fabrika işçisinin ortalama aylık ücreti 150 dolar civarında seyretmektedir. Ücretlerin ucuzluğunun yanı sıra, sağlık hizmetleri arzının sınırlılığı ve gelişmemiş demokrasi yüzünden yanlış tedavi ve uygulamalara dava açılmaması nedeniyle Çin’de sağlık sigortası da oldukça ucuzdur. Sağlık sigortası giderlerinin azaltılması, istihdamın daha kolay arttırılması anlamına gelmektedir. Yine pek çok firma malzeme tedarik maliyetlerinde de yüzde 20 ila yüzde 30 arasında tasarruf sağlayabildiklerini bildirmektedir. Tüm bunların üzerine, Çin’deki üretiminizin bir bölümünü Çin pazarına satılması durumunda, bu pazarın büyüklüğü nedeniyle elde edilebilecek büyük ölçekte üretim ekonomileri de haliyle çok ciddi maliyet tasarrufları sağlamaktadır. Son olarak bunlara bir de hükümet teşvikleri ek- The Boston Consulting Group (2006) Organizing for Global Advantage in China, India, and Other Rapidly Developing Economies Haggard, S. (1990) Pathways from the Pheriphery: The Politics of Growth in the Newly Industrializing Countries, Cornell University Press, Ithaca, New York 3 International Monetary Fund (2007) World Economic Outlook Database, April 2007 1 2 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY lendiğinde, Çin’e sanayi üretimi yatırımı yapmak pek çok gelişmiş ülke şirketi için inanılmaz cazip bir alternatif haline dönüşmektedir. UNCTAD’ın (United Nations Conference on Trade and Development – Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Kongresi) raporuna göre Çin, dünyadaki en çok tercih edilen yatırım bölgesidir.4 Ancak Çin son birkaç yıldır, kendisinin yalnızca bir yatırım merkezi olmadığını gösteren bir hareketlenme içerisindedir. Çin, küresel siyaset ve ekonomisinde artık ülke dışından sermaye alan bir ülke olmaktan çıkıp, ülke dışına sermaye akıtan bir görünüme bürünmektedir. Çin 2007 yılında yurt dışına 22,5 milyar dolarlık bir yatırım gerçekleştirmiştir.5 Yani Çin’de yapısal bir değişim söz konusudur. Artık Çin, kendisinden daha maliyet avantajlı olan yerlere sermaye akıtmaya çalışmaktadır. Çin geçtiğimiz birkaç yıl içinde dışarıya en fazla sermaye ihraç eden ülkeler sıralamasında oldukça önemli bir yol kat etmiştir. Çin’in döviz rezervleri 2008 yılının Haziran ayı itibarıyla 1,76 trilyon dolardır. Resmi rakamlara göre her yıl 30.000’in üzerinde Çinli firma, dış pazarlara oldukça büyük yatırımlar yapmaktadırlar. Fortune dergisinin 1995’te yayınlamış olduğu “500 Büyük Firma” listesinde yalnızca 3 Çinli firma bulunuyorken, bu sayı 1999’da 5’e, 2003’te ise 11’e yükselmiş, 2006 yılında ise bu sayı 20’ye ulaşmıştır. Bu istatistik her 3 yılda bir yaklaşık yüzde 100’lük bir artışı göstermektedir. Yani birçok büyük Çin firması giderek çok uluslu şirket stratejilerini benimsemektedir. Çin ucuz üretici ve taşeron olmaktan süratle patronluğa terfi etmektedir. Bu durum Çin’in artık kendisine özgü fason üretimcilik modelini terk etmeye başladığını ve gelişmiş Batı ülkeleri örneğini benimsemek yönünde önemli adımlar attığını göstermektedir. Çinli liderler bir sonraki kuşakta artık iç çamaşırının da, uçak kanatlarının da Çin’de tasarlanmasını istemekte ve önümüzdeki yılların planını Çinli yetkililer bu arzu bağlamında tasarlamaktadır. Freidman’a göre, önümüzdeki otuz yıl içinde “Çin’de satılmıştır”dan “Çin’de yapılmıştır”a, oradan “Çin’de tasarlanmıştır”a, oradan da “Çin’de hayal edilmiştir”e geçilecektir.6 Çin’in bu dönüşümü gerçekleştirebilmesi için kendisinden daha ucuza üretim yapabilecek, daha ucuz işgücü sağlayabilecek, ücretsiz arsa sağlayabilecek bölgelere ihtiya- cı vardır. Bu bölge tanımına en yakın bölge Alt Sahara adı verilen, Afrika’nın Akdeniz ülkelerinin güneyindeki coğrafyadır. İşte Çin’in Afrika’ya ve özellikle de Afrika’nın Alt Sahara denilen bölgesine giderek artan ilgisi ve eylemlerinin başlıca nedenlerinden birisi özetle bu ekonomik dönüşümdür. Çin’in Afrika’ya yönelik ilgisinin diğer bileşenleri ise şöyle sıralanabilir: Çin’in son 20 yılda yaşadığı yıllık ortalama yüzde 9 oranındaki ekonomik büyümeye bağlı olarak artan enerji ihtiyacını karşılayabilmek7; Afrika ülkelerinden petrol gibi enerji ve hammadde sağlamanın yanı sıra, aynı zamanda bu kıtanın pazarlarında Çin ürünlerini satabilmek ve siyasi açıdan, Birleşmiş Milletler’de Güvenlik Konseyi ayrıcalığı ile birlikte onlarca oya sahip Afrika ülkelerinin desteğini sağlayarak önemli bir blok oluşturmak. Çin’in yurt dışında yatırımlar gerçekleştirme arzusunun çok önemli bir diğer nedeni Çin’de biriken devasa döviz rezervleridir. Çin’in döviz rezervleri 1978 yılında yalnızca 167 milyon dolar iken bugün bu rezerv Haziran 2008 tarihinde 1,76 milyar doları aşmış durumdadır. Çin’in dış ticaret hacmi ise bundan 20 yıl önce yalnızca 20,6 milyar dolar iken, bugün bu rakam 1,9 trilyon dolar seviyesindedir. Yani 20 yılda tam 95 katlık bir artış söz konusudur. Çin’in döviz rezervlerindeki yalnızca Ocak 2008’den Haziran 2008’e kadar yaşanan artış tam 280 milyar dolardır. Yani bu durum, Çin’in her saat döviz rezervlerine 100 milyon dolar eklemesi anlamına gelmektedir. Çin’in dış borç yükü ise, sahip olduğu döviz rezervinin yalnızca yüzde 20’sine denk geliyor. Özetle Çin’in ihtiyacı olandan çok daha fazla bir döviz rezervine sahip olduğu görülmektedir. Ancak bu durum Çin ekonomisine sekte vurabilecek bir riski de içinde barındırmaktadır. Zira eğer bu aşırı döviz rezervi eritilmezse, Çin’deki aşırı döviz bolluğu nedeniyle, iç piyasadaki ücretler ve fiyatlar kaçınılmaz olarak büyük bir artış gösterecektir. Bu durum ise doğal olarak enflasyon olarak göstergelere yansıyacaktır. Bu durum hem Çin’in iç ekonomik dengelerini alt üst edecek, hem de Çin’in en büyük avantajlarından birisi olan ucuz üretimin önünü kesecektir. Dolayısıyla Çin’in, sahip olduğu bu devasa döviz rezervinin bir kısmını vakit kaybetmeden yurt dışına at- UNCTAD (2008) World Investment Report 2008, UN, New York and Geneva, s.33 Ibid. s.255 6 Freidman, T.L. (2006) Yirmi Birinci Yüzyılın Kısa Tarihi, Dünya Düzdür, (Çev. Cinemre, L.) Boyner Yayınları, s.121 7 Ata, İlkay (2008) “Çin-Afrika İlişkileri: Üçüncü Dünyanın İşbirliği” Stratejik Analiz, No.99, s.63 4 5 5 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY ması gerekiyor. Bunun en iyi yollarından birisi ise, Çin’in siyasi olarak da egemenlik kurabilmesi ve kendi üretimini daha da gelişkin hale getirebilmesi için, keşfedilmemiş enerji alanlarına doğrudan yatırımlar gerçekleştirmektir. Kısacası, Çin’in hem siyasi hem de ekonomik göstergeleri, şiddetle Çin’in küresel yatırımlar yapmasını şart koşmaktadır. 6 Bugün Türkiye’de Çin’in Afrika’da gerçekleştirmek istediği eylem planı üzerine pek bir çalışma bulunmuyor. Ancak şunu söylemek gerekli ki, dünyada da henüz bu konu üzerinde geniş bir araştırma gerçekleştirilmiş değil. Mohan ve Power’ın deyişiyle özellikle ABD başta olmak üzere, dünyada Çin ve Afrika ilişkileri üzerine oldukça yoksul ve rakamlara dayanmayan bir akademik dünyaya sahibiz.8 Bununla birlikte son yıllarda Çin’in Afrika’ya yönelik olarak gerçekleştirdiği büyük bir eylem dizisine şahit oluyoruz. Bunu yalnızca rakamsal göstergelere bakarak bile anlamak mümkün. Çin, yalnızca Sahra Altı Afrika ülkeleri ile 2001–2005 yıllarında 300’den fazla anlaşma ve kontrat imzalamıştır. Petrol sektörüne olan özel ilgisi ve işbirliğini genişletmekle birlikte Çin, son yıllarda tarım, balıkçılık, tekstil, enerji ve diğer sanayi alanlarında 800’den fazla projenin gerçekleştirilmesinde rol almıştır.9 Afrika ülkelerinden Çin’e yapılan ihracat 2001 ve 2006 yılları arasında her yıl yüzde 40 oranında artmıştır.10 Çin bölge ile kurduğu ilişkiler çerçevesinde uygun ve vadeli krediler vermekte, elverişli ticaret koşulları politikası yürütmekte, ilişkilerin daha da güçlenmesi ve genişlemesi için devamlı yüksek düzeyde görüşmeler gerçekleştirmektedir. Tüm Afrika ülkeleriyle ticaret yapan Çin, 34 ülkeyle yatırımların korunması, 14 ülkeyle de çifte vergilendirmenin kaldırılmasına yönelik anlaşma imzalamıştır. Çin’in Afrika ülkeleri ile ticaret hacmi 2007 yılında 73,31 milyar dolara ulaşmıştır. Böylece 1990’lı yıllardan bu yana Çin ile Afrika arasındaki ticaret yüzde 700 oranında büyümüş- tür. Bu süreçte özellikle 2000’li yılların büyük bir ağırlığı vardır. Zira Afrika ülkeleri ile Çin arasındaki ticaret hacmi 2002 yılı ile 2003 arasında ikiye katlanarak 18,5 milyar dolara yükselmiş, 2005 yılında 39,7 milyar olmuştur. 2007 yılına gelindiğinde ise bu miktar yüzde 40 artmıştır.11 Bu son gelişmeyle birlikte Çin, ABD ve Fransa’nın ardından Afrika ülkeleri ile en çok ticaret yapan ülke konumuna gelmiştir.12 Çin Başbakanı Wen Jiabao Çin-Afrika ticaretinin 2010 yılına gelindiğinde 100 milyar doları bulacağını öngörmektedir.13 Yine Çin geçtiğimiz yılın Mayıs ayında uzaya Nijerya’nın ilk telekomünikasyon uydusunu fırlatmıştır.14 Çin bu uydunun yalnızca tasarlanmasında ve inşasında yardım etmekle kalmamış, aynı zamanda uydunun yapılması için gereken fonu da Nijerya’ya kredi olarak sağlamıştır.15 Çin gerçekleştirmiş olduğu bu ekonomik girişimlerin bir düzensiz eylemler dizisi olmadığını da 2006 yılında açıkladığı “Çin’in Afrika Politikası” belgesi ile ortaya koymuştur.16 Yine bunun yanı sıra Çin 2006 yılının Kasım ayında 53 Afrika ülkesinden 48’inin siyasi liderlerinin katılımı ile bir Çin-Afrika Forumu düzenlemiştir. Çin İhracat-İthalat Bankası’nın (Çin Eximbank’ı) 2006 yılında, Afrika kıtasına yönelik olarak 19,8 milyar dolarlık ihracat kredisi vermiştir.17 Bu sistematik Afrika çıkarmasına tüm hızıyla devam eden Çin Mayıs 2007’de Şangay Afrika Gelişme Bankası’nın yıllık toplantısına ev sahipliği yaptı ve burada 20 milyar dolarlık yeni bir borç ve yatırım anlaşmaları kamuoyuna duyurdu. Yine Afrika’daki Çin yatırımlarının ilerleyişi 2007 yılının Eylül ayında Katanga’da gerçekleştirilen yardım paketi ile 5 milyar dolarlık yatırımın açıklanması ve aynı yılın Kasım ayında Güney Afrika’daki lider bankalardan birisinin yüzde 20’sinin satın alınması ile sürdü.18 2006 yılına göre yüzde 176 artan Af- 8 Mohan, Giler & Power, Marcus (2008) “New African Choices? The Politics of Chinese Engagement” Review of African Political Economy, Vol. 35 No.1, s.24 9 İsmayilov, Rafik (2007) “Sahra Altı Afrika’nın Gelişme Özellikleri ve Fırsatlar” II. International Turkish-African Congress, Tasam, Istanbul, s.74 10 Aning, Kwesi & Lecoutre, Delphine (2008) “China’s Ventures in Africa”, African Security Review, Vol.17, No.1, Mart, ss.39–52 11 Hanson, Stephanie (2008) “China, Africa and Oil” Council on Foreign Relations, 6 Haziran – http://www.cfr.org/publication/9557/china_africa_and_oil.html. 12 Blas, Javier & Green, Matthew (2008) “Feeding an Insatiable Apetite” Financial Times, Special Report Africa-China Trade, 24 Ocak 13 Morgan, Matthew (2008) “China-Africa When the Going Gets Tough” African Business, No.346, s.60 14 “China-Africa Trade Surging”(2008) China Daily, 28 Ağustos http://www.china.org.cn/international/2008-08/28/content_16348140.htm 15 Yeardley, Jim (2007) “Snubbed by US, China Finds New Space Partners”, New York Times, 24 Mayıs 16 http://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx/t230615.htm. 17 Wang, Jian-Ye (2007) “What Drives China’s Growing Role in Africa?” African Department of IMF, IMF 18 Alden, Chris (2008) “China and Africa: A New Development Partnership” Strategic Analysis, Vol.32, No.2, s.298 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY rika’daki Çin yatırımları 2007 yılında 1 milyar doları aştı.19 Ve Çin Kara kıtadaki yatırımcılarını korumak için, 29 Afrika ülkesiyle yatırım koruma anlaşmaları imzaladı. Bugün 48 Afrika ülkesinde Çinli girişimciler ticaret, imalat, kaynak geliştirme, ulaştırma, tarım ve tarımsal ürün işleme gibi pek çok operasyon gerçekleştiriyorlar. Çin bu esnada, Kara Kıtayı en yüksek devlet adamı düzeyinde sık sık ziyaret etmeyi de ihmal etmiyor. Çin Dışişleri Bakanı 2006 yılının Ocak ayında Batı Afrika’daydı. Aynı yılın Nisan ayında Çin Devlet Başkanı Nijerya, Fas ve Kenya’ya ziyaretlerde bulundu. Haziran ayında ise bu kez Çin Başbakanı sahnedeydi ve Başbakan bu ay içerisinde tam yedi Afrika ülkesinde temaslar gerçekleştirdi. Daha son ziyaretinden bir yıl geçmeden, Çin Devlet Başkanı Hu Jinato 2007’nin başında yeniden Afrika’ya geldi ve kıtadaki sekiz ülkeye (Kamerun, Liberya, Zambiya, Namibya, Güney Afrika, Mozambik, Sudan ve Seyşeller) uğradı. Bu son üç yıl içerisinde Hu’nun Afrika’ya gerçekleştirdiği üçüncü ziyaretti.20 Çin Cumhurbaşkanı 2007’nin Şubat ayında sekiz Afrika ülkesine düzenlediği ziyaret dizisinde milyarlarca dolarlık yardım kredisi dağıttı ve indirimli yeni krediler ile gerçekleştirilecek yeni yatırımların müjdesini verdi. Yine Pekin’deki 2006 yılında gerçekleştirilen FOCAC toplantısında vaat edilen Afrika’da 2009 yılına kadar açılacak olan beş ticari ve ekonomik işbirliği alanına yatırım yapacak Çinli firmaları cesaretlendirmek için 5 milyar dolar tutarındaki Çin-Afrika Gelişim Fonu sağlandı. Çin’in Afrika’ya olan bu yoğun ilgisi Afrika’nın ekonomik göstergelerinde olumlu değişikliklere olanak verdi.21 Çin sayesinde Afrika kıtası mamul ürünleri çok daha ucuza satın alabilirken, kendi ihraç ettiği malları da daha pahalıya satabilme imkânı buldu.22 Afrika kıtasının 2007 yılında yaşadığı 5,9’luk ekonomik büyümesinde Çin tarafından yapılan ekonomik yardımlar ve yatırımlar önemli rol oynadı. Çin İle Afrika İlişkilerinin Kısa Tarihi Çin ile Afrika’nın ilişkileri M.Ö. 206’dan M.S. 220 19 yılına değin hüküm süren Han Hanedanı dönemine kadar geri götürülebilinir. Bununla birlikte iki bölge arasındaki ticaret özellikle 960–1279 yılları arasındaki Tang Hanedanı sırasında gelişmiştir.23 Çin ve Afrika arasındaki bu ilişki, Afrika ve Avrupa arasında kurulmuş olan yağma, savaş ve yıkım ve daha sonra gelişecek olan köle ticareti ilişkisinden farklı olarak her iki bölgenin de kazanç sağlaması üzerine kuruluydu.24 Böylece milattan önce başlayan ilişkiler 20. Yüzyıla gelindiğinde de değişik biçimler alarak sürdürüldü.25 Çin ile Afrika ülkeleri arasındaki ilişkiler tarafların kendi içlerinde yaşadıkları değişimlerden ziyade uluslararası ortamın etkileri ile şekillenmişlerdir. Bu bağlamda, tarafların Soğuk Savaş döneminde ve günümüzde geliştirdikleri ilişkiler dikkat çekicidir. Benzer tarihi deneyimleri olan Afrika ülkeleri ve Çin, 1950’li yıllarda “ulusal özgürlük ve bağımsızlık” temeline oturan bir ilişki geliştirmiştir. Bu nedenle bugünkü Çin-Afrika ilişkilerinin izini 1950’li yıllardan itibaren sürmek daha işlevsel olacaktır. Zira Çin ile Afrika arasındaki önemli ilişkiler, ilk kez tam da Çin’in iki kutuplu dünya düzenindeki soğuk savaş ortamında, müttefik devletlerle birlikte olmayıp, aynı zamanda Moskova’dan da uzak duran devletleri kendi liderliği altında toplamaya çalıştığı sırada gelişti.26 İki bölge arasındaki bağlar, 1950 yılından 1970’lerin başlarına değin sürecek olan devrimci Çin dış politikası ve bağımsızlık adına verilen anti sömürgeci mücadeleler sırasında eskiye oranla daha belirgin bir hal almıştır. Bu dönemde Çin’in vurgusu Güney-Güney yardımlaşması üzerineydi ve Çin, kendisi ile Afrika devletleri arasındaki benzerlikleri ön plana çıkarmaya çalışıyordu. Çin Halk Cumhuriyeti’nin Afrika hakkındaki diplomasisi 1950’lerde öncelikle Tayvan’ın uluslararası düzeyde tanınmaması ve kıtadaki Batı ve Rus nüfuzu arasında kendisine de bir yer bulmak üzerine kuruluydu. Çin’in 1950’ler ve 1960’larda Birleşik Devletler’le ve 1960’lar ile 1970’lerde de Sovyetler Birliği’yle cepheleşmesi özellikle önemliydi. Bu süreçte özellikle iki an tarihi öneme sahiptir: Bunların “China-Africa Trade Surging”(2008) China Daily, 28 Ağustos http://www.china.org.cn/international/2008– 08/28/content_16.348.140.htm 20 Harsh V. Pant (2008) “China in Africa: The Push Continues But All’s Not Well”, Defence & Security Analysis Vol.24, No.1, pp.33 21 Muekalia, Domingos Jardo (2004) “Africa and China’s Strategic Partnership”, African Security Review, Vol.13, No.1 22 Collier, Paul (2008) “Five Steps to Sustainable Governance in Africa” Council on Foreign Relations, www.cfr.org /publication/16638/five_steps_to_sustainable_governance_in_africa.html 23 Wu, Yuan (2007) China in Africa, China International Press, Beijing 24 Anderson, Sam E. (1996) The Black Holocaust for Beginners, Readers and Writers Press, New York 25 Yu, George, T. (1965) “Sino-African Relations: A Survey” Asian Survey, Vol:5, No:7, pp.321–332; Ismael, Tareq Y. (1971) “The People’s Republic of China and Africa” The Journal of Modern African Studies, Vol:9, No:4, pp.507–529 26 Snow, P. (1998) The Star Raft: China’s Encounter with Africa, Cornell University Press, Ithaca 7 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY ilki, 1955 Nisan’ında Endonezya’nın Bandung kentinde yapılan Asya-Afrika Konferansı’dır. Çin, 1954 yılında Hindistan ile anlaşmaya vardığı “Barış İçinde Yaşamanın Beş İlkesi”27ni 1955 yılında Türkiye’nin de aralarında bulunduğu 29 Asya ve Afrika ülkesinin28 katılımıyla gerçekleşen Bandung Konferansı’na taşımıştır. Konferans, gelişmekte olan güney ülkelerinin ekonomik ve kültürel işbirliği anlaşması ile sonuçlanmış ve bu ülkelerin dayanışmasının sembolü haline gelmiştir. Bununla birlikte bu durum, Bandung konferansı sırasında Afrika’nın Çin için büyük önem taşıdığı anlamına gelmemektedir zira Çin’in Afrika’daki girişiminin daha sonra bu denli büyüyeceğini o dönemde kimse tahmin etmemişti. 8 İkinci önemli gelişme ise 1957’de kurulan ve aynı yıl ilk konferansı gerçekleştirilen Afro-Asyalı Halkların Birlik Organizasyonu (Afro-Asian People’s Solidarity Organization - AAPSO) dur. Afro-Asya birliği özellikle Çin – Afrika ilişkilerinin gelişmesi adına önemli bir siyasi taban sağlayan bağımsızlık mücadeleleri potasında ilerlemiştir.29 Böylece Bandung Afro-Asya ilişkilerinin siyasi bir simgesi haline gelmiş oldu.30 Oluşturulan Bandung ruhunun baş kurumu da AAPSO idi ve kurumun sekreterliği de Kahire’ye kuruldu. Bu organizasyonlar “üçüncü dünyacılık” ve Bağlaşık Olmayan Hareket’in meyveleriydi. 1960’ların başında Sovyetler ile Çin arasındaki ideolojik ayrım, Afro-Asya birliği ile bağlaşık olmayan ülkelere ilişkin çeşitli organizasyonlar üzerindeki baskınlık çekişmesine dönüştü. Çin’in istekleri sık sık inatçı ve etkin bir biçimde bu organizasyonlarla çatışıyordu ve Çin bunlar üzerinde engin bir kontrol da elde edemiyordu.31 Çin bu dönemde 27 Afrika ülkelerinin bağımsızlık hareketlerine para ve silah yardımında bulunmuş, Başbakan Zhou Enlai 14 Aralık 1963’ten 4 Şubat 1964’e kadar Afrika ülkelerine siyasi ziyaretler gerçekleştirmiştir. 1963 yılındaki ziyaret, aynı zamanda bir Çin başbakanının ilk Afrika ziyaretidir. Zhou Enlai, bu turunda “yoksul dostlar” arasında karşılıklı ekonomik yardımlaşmayı savunup, “büyük ve güçlü” ülkelerin, zayıf ve güçsüz ülkelere dayattığı zorbalığa savaş açarak “Güney-Güney” kavramının ilk işaretlerini vermişti.32 Zhou Enlai, kendisinin “yoksulun, yoksula yardım etmesi” olarak adlandırdığı, Afrika’nın emperyalizme karşı mücadelelerine Çin’in verdiği desteği defalarca dile getirdi ve hem Washington’la, hem de Moskova ile bir ideolojik savaş içerisine girdiğini açık bir şekilde açıklamış oldu.33 Mao ile Zhou Enlai’nin döneminde işbirliği ile yardım sağlamak ilkelerine dayalı siyasi ideoloji üzerine güçlü bir vurgu vardı. Çin Afrika’ya sağlayacağı yardımlar ve gerçekleştirmeyi planladığı işbirlikleri aracılığıyla Batı ve Kuzey dünyasına yani “birinci dünya” ülkelerine güç gösterisi yapıyor, Afrika ülkeleri ile bir birliktelik sağlayarak, soğuk savaşın döneminin süper güçlerine ve zengin Kuzey ekonomilerine karşı “üçüncü dünya” ülkelerinin liderliğine soyunuyordu. Pekin, Çin ve Afrika’nın uygarlığın beşiği olduğunu iddia ediyor, iki bölgenin de “gelişen dünyaya ait olduğunu” ve aynı ortak düşmanlara sahip olduğunu ve sonuç olarak da ortak stratejik ilgileri bulunduğunu ve majör uluslar arası konularda bakış açılarının paydaş olduğunu ileri sürüyordu. Pekin aynı zamanda bu iddiaları sonucu, Çin ve Afrika’nın birbirine destek olması gerektiğini ve önemli küresel meselelerde yakın bir işbirliği içinde olmaları gerektiğini öneriyordu.34 “Barış İçinde Yaşamanın Beş İlkesi” Çin ve Hindistan arasında 1954 yılında yapılan bir seri anlaşmanın uluslararası ilişkilerde sembolikleşmiş ismidir. Çin hükümetinin Tibet’in kontrolünü tamamen ele geçirmesi Hindistan’la birtakım sınır sorunlarına yol açmıştır. Taraflar, sorunların daha ciddi bir hale gelmemesi için masaya oturmuştur. Yapılan anlaşmalar sonucu şu kararlar alınmıştır: tarafların ülke egemenliklerine saygı duyulması, karşılıklı saldırmazlık, birbirinin içişlerine karışmama, eşitlik ve karşılıklı fayda, barış içinde yaşama. 28 Burma, Sri Lanka, Hindistan, Endonezya, Pakistan, Afganistan, Kamboçya, Çin, Mısır, Etiyopya, Gana, İran, Irak, Japonya, Ürdün, Laos, Lübnan, Liberya, Libya, Nepal, Filipinler, Suudi Arabistan, Sudan, Suriye, Tayland, Türkiye, Demokratik Vietnam Cumhuriyeti, Güney Vietnam ve Yemen. 29 Tjonneland, E.; Brandtzaeg, B.; Kolas, A. & le Pere, G. (2006) “China in Africa: Implications for Norwegian Foreign and Development Policies”, Chr. Michelsen Institute, CMI Reports No.15, CMI, Bergen, s.75 30 Larkin, B. (1971) China and Africa, 1949–70: the Foreign Policy of the People’s Republic of China, University of California Press, Berkeley, s.28 31 Neuhauser, C. (1968) Third World Politics: China and the Afro-Asian People’s Solidarity Organization, Harvard University Press, Cambridge 32 Snow, P. (1995) “China and Africa: Consensus and Camouflage” içinde, Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, (ed.) Robinson, T.W. & Shambaugh, D., Clarendon, Londra, pp.283-321 33 Adie, W.A.C. (1964) “Chou En-Lai on Safari” The China’s Quarterly, No:18 (Nisan-Mayıs), pp.174–194 34 Mohan, Giler & Power, Marcus (2008) “New African Choices? The Politics of Chinese Engagement” Review of African Political Economy, Vol. 35 No.1, p.27 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY Bununla birlikte 1960’lı yılların ortalarının Çin ile Afrika ülkeleri arasında önemli anlaşmazlıklar doğurduğunu da belirtmek gerekir. Zira Çin, zaman zaman hoşlanmadıkları bazı Afrika liderlerini şiddet yoluyla ortadan kaldırmaya çalışmış, Kamerun ve Nijerya gibi bazı Afrika ülkesinde meşru hükümetlere karşı ayaklanmaları ve yeraltı hareketlerini desteklemiştir. Çin’in bu gibi eylemleri nedeniyle 1965 yılında Burundi, Benin, Orta Afrika Cumhuriyeti, Gana ve Tunus Çin’le diplomatik ilişkilerini kesmiş, Kenya ise Çin’in diplomatlarını sınır dışı etmişti.35 Çin Afrika’daki bu gelişmelerin ardından, kıtada yeniden saygınlık kazanabilmek için çeşitli yardımlar sağlamaya başlamıştır. Çin’in yardım verme yöntemi kendisine özgü tarihsel özellikler taşıyordu. Genellikle bağış şeklinde verilen yardımlar, doğası gereği katı bir şekilde iki taraflı kazanç ilkesi gözetilerek yapılıyordu ve yalnızca ilişkinin hem bağış yapan, hem de yardımı alan taraf için ortak bir yarar sağlaması amaçlanıyordu. Dahası Çinli yardım memurları Batılı meslektaşlarının yaptığı gibi “suit otel odalarında yan gelip yatmıyor ve yeni masraflar çıkarmıyorlardı”.36 Gerçekleştirilen Çin yardımları Afrika “gelişmesinin” hafif sanayi, ulaşım, tarım, su kontrolü ve sulama, kamu sağlığı, enerji, iletişim, spor, kültürel tesisler ve ağır sanayi gibi çeşitli sektörlere aktarılıyordu.37 1960’ların sonuna doğru 600 milyon doların üzerinde bir maliyete sahip olan dev Tanzanya-Zambiya demiryolu (1967–1975) 15.000 Çinli işçinin yardımıyla inşa edilmiş ve Sino-Afrika birlikteliği için önemli bir sembol olmuştur. Bu destek 1970’li yıllarda bağımsızlığını yeni kazanan bu ülkelere gönderilen doktor, mühendis ve öğretmenlerle devam etmiştir. Sonuç olarak, ilişkilerin belirleyici etkeni “ideoloji” olmuş, bu dönemde Çin’in Afrika ülkeleriyle yakınlaşması “kendisi gibi Batı sömürgeciliğinin sıkıntısını yaşamış olan ülkelerle dayanışma” çerçevesinde gelişmiştir.38 Bununla birlikte Çin Kültürel Devrimi’nin karışıklıkları Çin Halk Cumhuriyeti’nin dış politikada izlediği hırslı politikayı sekteye uğratmıştır. Örneğin Angola’da Çin Portekiz emperyalizmine şiddetle karşı çıkıyor olsa da, Angola’nın özgürlük hareketine hiçbir belirgin destek vermemişti. Yine Angola’nın Özgürleşmesi İçin Halk Hareketi (Popular Movement for the Liberation of Angola – MPLA) ile olan ilişkiler, Hareketin Sovyetlere yaklaşması sonucu 1960’ların sonu ile 1970’lerin başı sırasında bozuldu. Bunun üzerine Çin Angola’nın Tam Bağımsızlığı için Ulusal Birlik’e (The National Union for the Total Independence of Angola – UNITA) verdiği desteği arttırdı ve hatta Sovyetler Birliği’nin Angola üzerindeki kontrolünü azaltmak için ABD ile ortak girişimler bile gerçekleştirdi.39 Çin 1970’lerin sonunda ve 1980’lerin başında yeniden MPLA’ya destek vermeye başladı. Böylece bu tarihten itibaren Çin’in Afrika’nın özgürlük hareketlerine verdiği destek büyük ölçüde Çin’in jeopolitik ilgisi ve değişik ulusalcı gruplar arasında salınması şeklinde gerçekleşmeye başladı ve belli bir uyum ya da süreklilik arz etmekten uzaklaştı. Afrika ülkelerinin birçoğunun 1970’li yıllara doğru bağımsızlıklarını kazanması ve Çin’in Deng Xiaoping liderliğinde başlayan ekonomik kalkınma hareketine odaklanmış olması, 1980’li yıllarda ilişkilerin durgunlaşmasına neden olmuştur. Yine Çin’deki kültürel devrim 1970’lerde yara almaya başladıkça, Çin dış politikası da güçlü ideolojik yapısını kaybetmeye başlamıştır.40 Bu nedenlerden ötürü Afrika’ya gerçekleştirilen toplam Çin yardımları 1976 yılından 1982 yılına gelindiğinde 100,9 milyon dolardan 13,8 milyon dolara gerilemişti.41 Ancak yardımlar gerilerken, iki bölge arasındaki ticaret ilerlemiştir. Çin ve Afrika arasındaki ticaret 1976 ile 1988 yılları arasında 300 milyon dolardan 2,2 milyar dolara yükselmiştir.42 Bunun nedeni Mao sonrası dönemde Çinli liderler ekonomik modernizasyona ve yabancı pazarlara, teknolojiye ve sermayeye erişmeyi en üst seviyeye çıkarmaya Altuğ, Yılmaz (1995) Çin Sorunu, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, s.182 Snow, P. (1998) The Star Raft: China’s Encounter with Africa, Cornell University Press, Ithaca, s.146 37 Eadie, G.A. & Grizzell, D.M. (1979) “China’s Foreign Aid 1975–78” The China’s Quarterly, No:77, pp.217–234 38 Ata, İlkay (2008) “Çin-Afrika İlişkileri: Üçüncü Dünyanın İşbirliği” Stratejik Analiz, No.99, s.62 39 Jackson, S.F. (1995) “China’s Third World Foreign Policy: The Case of Angola and Mozambique, 1961–93” The China Quarterly, No.142, pp.388–422; MPLA ile UNITA Angola Bağımsızlık Savaşı süresince (1961–1975) birbirleriyle savaşan iki siyasi parti idi. Bu iki parti 1975 ile 2002 yılları arasında iç savaş bağlamında savaşmaya devam ettiler. 40 Harding, H. (1995) “China’s Co-operative Behaviour”, (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London, pp.375–400 41 Snow, P. (1995) “China and Africa: Consensus and Camouflage” (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London, s.306 42 Ibid, s.318 35 36 9 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY 10 öncelik vermeye başlamış olmalarıdır.43 Böylece Çin’in Afrika siyaseti Maocu ilhamlı devrim desteğinden ziyade, Çin Halk Cumhuriyeti ekonomisini güçlendirecek yeni ticari bağlar aramaya dönüşmüştür. Bu siyasete istinaden Çin’in 1983 yılından itibaren Afrika’ya sağladığı yardım yeniden arttırılmış ve yıllık ortalaması 200 milyon dolar civarında gerçekleşmeye başlamıştır.44 leştirilen ve kalıcı bir Çin-Afrika İşbirliği Forumu (Forum on China-Africa Co-operation – FOCAC) kurulmasına yol açan bir konferans izledi. İlk gerçekleştirildiği yıldan bu yana Çin ile Afrika ülkeleri arasındaki diyalogu ve işbirliğini güçlendiren başlıca araç haline gelen FOCAC’ın diğer toplantıları 2003 yılında Etiyopya’nın Addis Ababa kentinde, 2006 yılında da yedinden Pekin’de gerçekleştirildi. Çin ve Afrika ülkeleri arasındaki ilişkilerde 1990’ların sonlarına gelindiğinde yeni bir dönem başlamıştır. Sovyet Bloğunun yıkılmasıyla birlikte Çin, dünyayı rakipsiz kalan bir hegemonik güç olan ABD tarafından tehdit edilen bir yer olarak algılamaya başladı. Böylece bir küresel güç olabilmek için zorunlu olan enerji kaynaklarının güvenlik altına alınması konusu 1990’ların ortalarından itibaren Çin dış siyaseti için anahtar bir güdü haline geldi.45 Bu durum da, Çin için Afrika’yı uluslararası sistemde tek güç egemenliğine karşı çıkabilmek yolunda önemli bir potansiyel kaynak sağlayıcı haline getirdi.46 Kısacası, Çin açılma ve reform süreci ile dikkat çekici bir ekonomik büyüme sağlamakla kalmamış, dış politikasında “karşı durma”dan, “işbirliği”ne, “izolasyon”dan “uluslararası ortamla bütünleşme” çizgisine kaymıştır. Çin’in Afrika politikası, soğuk savaş ideolojisinden, daha klasik bir ekonomik ilgiye dönüşmüştür. Çin’in 1960’lar ile 1980’ler arasında dış politikası büyük oranda “ideolojikti”. Bugün ise Çin’in dış politikası “değişken, farklılaştırılmış ve proaktif”tir.48 Yeni stratejisi ile Çin, kaynak diplomasisi yanı sıra “yumuşak güç”ün çeşitli biçimlerini kullanmaktadır.49 Kültürel ve akademik paylaşım ve arttırılmasına çabalanan kamusal ilişkiler, sağlanan dış yardım, yatırımlar yumuşak gücün başlıca araçlarıdır.50 Bu yeni strateji, Afrika ülkeleri açısından, Soğuk Savaş döneminin sona ermesinden bu yana ilk defa yardım ve yatırım alabilmek adına birden çok seçenek yaratan bir süreç oluşturdu. Bu ekonomik ilgi hammaddelere erişim, yatırımlar aracılığıyla nüfuz alanları kurma, ticaret ve askeri yardımlar şeklinde yaşama geçmektedir. Sino-Afrikan51 ilişkilerindeki 1949’dan beri yaşanan değişim, Çin’in cepheleşme anlayışının yardımlaşma anlayışına, devrim anlayışının ekonomik gelişme anlayışına ve yalıtılmışlık anlayışının uluslararası dünya ile bütünleşme anlayışına dönüşmesi bağlamında incelenmelidir.52 Son dönemde Çin’in nefes kesici ekonomik gelişmesi sonucu artan petrol ihtiyacı, bazı araştırmacılar tarafından Çin Devlet Başkanı Jiang Zemin’in 1996 yılındaki Afrika ziyareti diplomatik ve ekonomik açılımlar bağlamında altı değişik Afrika ülkesiyle 23 ekonomik ve teknik işbirliği anlaşmalarına imza attı. Yine aynı zamanda uzun dönem Sino-Afrika işbirliği bağlamında 5 maddelik bir öneri ortaya koydu. Bu öneriye göre iki bölge arasındaki içten dostluğun arttırılması adına tüm ilişkiler eşitlik, egemenliğe saygı duymak ve birbirinin işlerine müdahalede bulunmamak, ortak çıkar bağlamında birlikte gelişme, küresel meselelerde arttırılmış bilgi paylaşımı ve işbirliği ve son olarak da adil ve dürüst bir uluslararası ekonomik ve siyasi düzen peşinde koşmak maddelerine dayandırılmalıydı.47 Bu beş maddelik öneriyi 2000 yılının Kasım ayında Pekin’de Afrikalı ve Çinli bakanlar tarafından gerçek- 43 Harding, H. (1995) “China’s Co-operative Behaviour”, (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London, pp.375–400 44 Snow, P. (1995) “China and Africa: Consensus and Camouflage” (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London, s.311 45 Zhao, S. (2007) “China’s Geostrategic Thrust: Patterns of Engagement” (ed. Le Pere, G.) China in Africa: Mercantilist Predator of Partner in Development?, Institute for Global Dialogue and South Africa Institute for International Affairs, pp.33-53 46 Taylor, I. (1998) “China’s Foreign Policy Towards Africa in the 1990s’ ” The Journal of Modern African Studies, Vol:36, No.3, pp.443–460 47 Shi Weisan (1996) “Sino African Economic Cooperation: New Dimensions” Chinafrica, No.20, pp.5–7 48 Zhao, S. (2007) “China’s Geostrategic Thrust: Patterns of Engagement” (ed. Le Pere, G.) China in Africa: Mercantilist Predator of Partner in Development?, Institute for Global Dialogue and South Africa Institute for International Affairs, pp.33-53 49 Alden, C. (2005) “China in Africa” Survival, Vol:47, No.3, pp.147–164 50 Kurlantzick, Joshua (2007) Charm Offensive: How China’s Soft Power is Transforming the World, Yale University Press, New Heaven 51 Sino-Afrikan ilişkileri deyimi, literatürde Çin ve Afrika arasındaki siyasi, ekonomik ve kültürel bağları imgeleyen bir kısaltma olarak kullanılmaktadır. 52 Muekalia, D.J. (2004) “Africa and China’s Strategic Partnership” African Security Review, Vol:13, No:1, s.7 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY Çin’in Afrika’daki rolünü açık bir şekilde bir kaynak kapışması hareketi olarak nitelendirilmesine neden olmaktadır.53 Çin’in Afrika Stratejisinin En Önemli Aracı: FOCAC Çin ve Afrika ülkeleri arasında devam eden stratejik işbirliği 2000 yılında kurulan ve 48 Afrika ülkesinin katılımıyla 2006 yılında 3. Zirvesi düzenlenen Çin-Afrika İşbirliği Forumu (FOCAC) aracılığıyla sürmektedir. Çin 2006 yılında düzenlediği bu Afrika zirvesiyle resmi Afrika stratejisini açıklamış ve Çin’de 2006 yılı, Afrika yılı ilan edilmiştir. Pekin’de yapılan Çin-Afrika Forumu’na, Afrika kıtasından aralarında 35 devlet başkanı, 6 başbakan, 1 başbakan yardımcısı, çok sayıda bakan ve üst düzey bürokrat olan yaklaşık 1.800 kişi katılmıştır. Çinli ve Afrikalı binin üzerinde işadamının da katıldığı zirveyi, büyük çoğunluğu Afrikalı olan beş yüze yakın gazeteci izlemiştir.54 Çin-Afrika İşbirliği Forumu’nun (FOCAC) ilk yaşama geçirilişi 2000 yılında Çin Devlet Başkanı Jiang Zemin’in girişimi ile gerçekleştirilmiştir. Bu sayede Çin ile Afrika ülkeleri arasındaki ilişkilerde yeni bir sayfa açılarak siyasi eşitlik, karşılıklı güven ve fayda ile kültürel değişim ilkelerine dayanan bir çeşit stratejik ortaklık kurulması amaçlanmıştır.55 2000 yılındaki ilk FOCAC toplantısına 44 Afrika ülkesinin temsilcileri katılmıştır ve görüşmeler sonrasında taraflar Pekin Deklarasyonu ve ÇinAfrika Ekonomik ve Sosyal Kalkınma İşbirliği’ni ilan etmişlerdir. Taraflar kurulan ilişkilerin beyanı olan bildirge ile Çin ve Afrika’nın ortak kalkınmasını sağlamak amacıyla ekonomi, ticaret, finans, tarım, tıbbi bakım ve halk sağlığı, bilim ve teknoloji, kültür, eğitim, insan kaynakları gelişimi ve gerekli görülen diğer alanlarda gayretli bir biçimde işbirliği ve dayanışma içinde olacaklarını açıklamışlardır. Belirlenen amaçlar doğrultusunda yapılan anlaşmalar da Ekonomik ve Sosyal İşbirliği anlaşmasıyla somut olarak ele alınmıştır. FOCAC toplantısının ikincisi 2003 yılında Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa Eylem Planı’nın (2004–2006) kabulü ile sonlanmıştır. Planda Pekin Deklarasyonu ile belirlenen ekonomik, ticari, siyasi ve sosyal hedeflerin uygulanmasına dair kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı düzenlemeler yapılmıştır. FOCAC’ın üçüncü zirve toplantısı yine Pekin’de 4 Kasım 2006 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Bu Zirvedeki şovların gösterişliliği, iki bölge arasındaki birleşme bağlarının giderek derinleştiğini işaret etmektedir. Dünya, Çinli ve Afrikalı liderlerin daha da derinleşen ekonomik ve siyasi bağlarını Çinli akrobatik ekibinin, Afrikalı davul performansçılarının, Pekin opera sanatçılarının ve Afrika savanalarının panaromik turistik posterlerinin eşliğinde büyük bir hayranlıkla izledi. Görüşen delegeler, üç yıllık bir plan çerçevesinde ticari ve siyasi bağları bir stratejik ortaklık şeklinde gerçekleştirmek konusunda anlaşmaya vardılar. Bunun yanı sıra, borç verme ve ekonomik yardımda bulunma, alt yapı çalışmaları, teknoloji transferi, enerji kaynaklarının geliştirilmesi, finans ve sosyal güvenlik konularını kapsayan anlaşmalar imzalandı.56 Afrika’ya tarımsal gelişim sağlamak adına teknik yardım ve yatırım, Afrikalılar için gerçekleştirilen öğretim programlarının genişletilmesi ve kıta adına sağlık ve eğitim hizmetlerinin desteklenmesi vaatleri verildi. Yine bundan başka Çin, 5 milyar dolarlık borç ve kredi açacağını, 2009 yılına değin Afrika’ya gerçekleştireceği gelişme yardımını iki katına çıkaracağını ve 2010 yılına kadar da ticaret hacminin 100 milyar dolara çıkaracağını duyurdu. Söz konusu zirve sırasında Çin- Klare, M. & Volman, D. (2006) “America, China & the Scramble for Africa’s Oil” Review of African Political Economy, No:108, pp.297–309; Financial Times (2006) “Africa Oil and Gas: Africa’s Oilfields Have Become An Important Battleground of Influence”, 1 March 54 Oba, Ali Engin (2008) “Çok Boyutlu Türk Dış Politikası ve Afrika”, Stratejik Analiz, No.99, s.28 55 Muekalia, Domingos Jardo (2004) “Africa and China’s Strategic Partnership”, African Security Review, Vol.13, No.1 56 Alden, Chris (2008) “China and Africa: A New Development Partnership” Strategic Analysis, Vol.32, No.2, s.297 53 11 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY li ve Afrikalı işadamları ile hükümet çalışanları 2 milyar dolar tutarında bir dizi anlaşmalar imzaladı. Bazı anlamlarda 2006’da Pekin’de yapılan FOCAC buluşması Çin ile Afrika arasındaki son birlikteliğin sonunu işaret ediyor ve geçmişten nitelik olarak farklı bir gelişimi imliyordu.57 Aynı yılın Ocak ayında Çin, Çin’in Afrika Projesi adlı bir kitap yayınladı.58 Kitap, Çin’in dış politikada müdahaleci olmayan geleneksel politikasını ve iç politikada da Çin’in bölünmez bütünlüğünü savunmayı sürdüren bir iddiaya sahipti. Bununla birlikte ticaret, yatırım ve ekonomik işbirliği olgularının, Çin’in dünya ile bütünleşmesi açısından taşıdığı baskın bir şekilde vurguluyordu. Yine Afrika ülkeleri ile geliştirilecek ilişkilerde gerçekleştirilecek yardımlara ilişkin olarak kitapta önemli bir vurgu yapılmıştı. 12 FOCAC’ın ortaya koyduklarını kısaca şöyle özetleyebiliriz: Zirvenin kurulmasını takip eden altı yıl içinde Çinli ve Afrikalı liderler karşılıklı 180 ziyarette bulunmuş, bu ziyaretlerin 140’ı Afrikalı yöneticiler tarafından gerçekleştirilmiştir. Çin, FOCAC çerçevesinde 2000 yılından bugüne kadar 31 Afrika ülkesine 1,38 milyar dolar değerinde borç vermiştir ve bu ülkelerden yaptığı ithalatın çoğunu gümrük vergisinden muaf tutmuştur. 2000 yılında yapılan bir anlaşma ile de Afrika ülkelerinin Çin’e olan borçları derece derece silinmektedir. Çin’in bu ülkelere yaptığı ekonomik yardımın miktarı 2006 yılına kadar 5,74 milyar dolar olurken, 2006 yılında gerçekleştirilen FOCAC zirvesinde 5 milyar dolarlık yardım anlaşmaları imzalanmıştır.59 2006 yılı sonunda Çin’in Afrika ülkelerinde geliştirdiği sosyal projelerin sayısı 900’ü bulmuş, 18 bin Afrikalı öğrenciye hükümet bursu verilmiştir. Bu ülkelere gönderilen sağlık görevlilerin sayısı 16 bini bulurken, hizmet verdikleri Afrikalı vatandaş sayısı 240 milyon olmuştur. Bunların yanısıra, Afrika ülkelerindeki BM barış gücü operasyonlarında 3 bin Çinli asker görev yapmıştır. Addis Ababa’da 2003 yılında gerçekleştirilen FOCAC zirvesinde yapılan anlaşma çerçevesinde Çin çeşitli alanlarda 10 bin Afrikalıyı da profesyonel olarak yetiştirmiştir. Çin-Afrika Ekonomik İlişkilerinde Petrolün Rolü Çin’in küresel dış politikası Çin devletinin Afrika devletleri ile etkileşimini doğrudan etkiliyor. Geçmişte Çin firmaları ve Çin devletinin sözünden pek dışarı çıkamazlardı. Bugün ise Çinli firmaların Çin devletinin belirlediği politikalardan göreceli olarak daha özerk davranabildiklerini görüyoruz. Fakat hala Çin Komünist Partisi ile büyük uluslar arası Çinli firmalar arasında güçlü bağlar bulunuyor. Bununla birlikte Afrika’da sayılarını hızla arttıran göreceli olarak küçük Çinli firmaların Çin devletinin belirlediği gündemden, bu gündemden cesaret almalarına karşın daha bağımsız olduklarını görüyoruz.60 Bugün Afrika’daki Çin şirketlerinin sayısı 800 civarındadır.61 Üstelik Çin’e iş yapmaya giden Afrikalı girişimcilerin sayısı da gün geçtikçe artmaktadır.62 Afrika’da son dönemde gündeme getirilen yeni kamu ihalelerinin yüzde 50’sini Çin menşeli şirketler almaktadır. Yine Çin’e bağlı kamu şirketleri, Afrika’nın 13 ülkesinde maden çıkarmaktadır. Çin petrol şirketleri, Angola, Çad, Fil Dişi Sahilleri, Gabon, Kenya, Moritanya, Nijer, Nijerya, Libya, Somali, Sudan ve Cezayir gibi ülkelerle petrol anlaşmaları yapmıştır. Çin Ulusal Petrol Şirketi, 2008 yılından itibaren üretim gerçekleştirecek olan Nijerya’daki bir petrol bölgesinin yüzde 45’lik hissesini satın almıştır. Yine Çin Ulusal Petrol Şirketi, Büyük Nil Petrol firması ile birlikte Sudan’da 8 milyar doların üzerinde bir yatırım gerçekleştirdi.63 Bundan başka, Çin Angola hükümetine 2 milyar dolarlık bir yardım paketi sağlayarak çeşitli petrol bölgelerini satın almak için kendisine avantaj sağladı. Çin şirketleri finansal piyasalarla da oldukça ilgilenmektedir. Çin Sanayi ve Ticaret Bankası, 2007 yılında Güney Afrika’nın en büyük bankası olan Standart Bank’ın yüzde 20 hissesini 5,5 milyar dolara satın almıştır.64 Her gün trafiğe on dört binden fazla yeni aracın katıldığı Çin’de kömürle çalışan büyük santralleri de ülkenin ihtiyacını karşılayamadığı için petrol kullanan daha küçük santraller her geçen gün artmaktadır.65 Bu durum Çin’i en büyük petrol tüketi- Alden, C. (2006) “China-Africa Relations: the End of the Beginning” (eds. Draper, P. & Le Pere, G.) Enter the Dragon: Towards a Free Trade Agreement Between China and the Southern Africa Customs Union, Institute for Global Dialogue, pp.137–153 58 People’s Republic of China (PRC) (2006) China’s African Policy, http://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx/t230615.htm 59 Taylor, Darron (2007) “Chinese Aid Flows to Africa”, VOA News, 8 Mayıs 60 Mohan, Giler & Power, Marcus (2008) “New African Choices? The Politics of Chinese Engagement” Review of African Political Economy, Vol. 35 No.1, s.25 61 Wallis, William (2008) “Drawing Contours of a New World Order” Financial Times, Special Report Africa-China Trade, 24 Ocak 62 “Fairly Looking upon Sino-African Relations” (2006) People’s Daily Online, 16 Mayıs 63 Blair, David (2005) “Oil-Hungry China Takes Sudan Under Its Wings” The Telegraph, 23 Nisan 64 Wallis, William (2008) “Drawing Contours of a New World Order” Financial Times, Special Report Africa-China Trade, 24 Ocak 65 Alpay, Yalın & Ertürk, Yavuz M. (2006) Çin Ülke Analizi, Türkiye İhracatçılar Meclisi, İstanbul, s.29 57 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY cilerinden biri haline getirmektedir. Çin ile Afrika ülkeleri arasındaki ticaretin en önemli bileşenlerinden birisi petroldür. Zira Afrika ülkelerinden Çin’e yapılan ihracatın yüzde 85’i petrol zengini ülkeler Angola, Ekvator Gine, Nijerya, Kongo Cumhuriyeti ve Sudan tarafından gerçekleştirilmektedir. İhracatta petrolü bakır ve elmas ile işlenmiş yiyecek ve ev tüketim malzemeleri gibi ürünler izlemektedir.66 Afrika gerçekten dünya petrol üretiminde oldukça önemli bir yer taşımaktadır. Dünyada varlığı kanıtlanmış petrol rezervlerinin 2007 yılındaki dağılımında Afrika kıtası dünya piyasasına sunduğu 15,6 milyon ton tutan 117,5 milyar varil petrol ile dünya petrol üretiminin yüzde 9,5’ine sahip durumdadır.67 Kıtada bilinen rezervler konusunda en önde gelen iki ülke sırasıyla Libya ve Nijerya’dır. Libya, 2007 yılı verilerine göre dünya üzerinde bilinen petrol rezervlerinin yüzde 3,3’üne, Nijerya ise yüzde 2,9’una sahiptir. Ancak ilerleyen yıllarda Afrika’nın dünya üzerindeki bilinen petrol rezervlerindeki payının daha da artması beklenmektedir. Zira 1997 yılında, Afrika’nın bilinen petrol rezervleri dünya rezervlerinin yüzde 7’sine, 1987 ise yüzde 6,4’üne sahipti.68 Bunun nedeni Afrika’nın henüz çoğu petrol bölgesinin keşfedilmemiş durumda olmasından kaynaklanmaktadır. Afrika kıtası yabancı yatırım aldıkça ve petrol arama çalışmaları sürdükçe, Afrika kıtasının dünya petrol rezervleri içindeki yüzdesi yükselecektir. Afrika kıtasının 2007 yılındaki petrol üretimi ise 488,5 milyon tonluk petrol üretimiyle toplam dünya petrol üretiminin yüzde 12,5’i olarak gelişti. Bu rakam 2006 yılına oranla yüzde 3,2’lik bir artışı ifade etmektedir.69 Bununla birlikte Afrika kıtası, dünya petrol tüketiminde yalnızca 138,2 milyon tonla yüzde 3,5 oranında kalmaktadır.70 Oysa dünyadaki en büyük petrol tüketimini yüzde 23,9’la ABD, hemen ardından da yüzde 9,3’lük oranla Çin ger- çekleştirmektedir.71 Dahası The International Energy Agency’nin (IEA) öngörüsüne göre 2006 yılında günlük 3,5 milyon varil petrol ihraç eden Çin, 2030 yılına gelindiğinde günlük 13,1 milyon varil petrol ihraç edecektir.72 Yine zira Çin’in enerji tüketiminin de 2002 ile 2025 yılları arasında % 153 artacağı öngörülüyor.73 Bu durum da elbette, Çin’in petrol almak için Afrika’yı oldukça önemsemesine yol açmaktadır. Ancak şimdilik Afrika ülkelerinde yapılan günlük petrol üretiminin yüzde 95’i Batılı petrol şirketlerinin kontrolündedir. Dahası, 2006 yılında Afrika’nın yaptığı petrol ihracatının yüzde 33’ü ABD, yüzde 36’sı AB ülkeleri tarafından satın alınırken, Çin’in payı yalnızca yüzde 9 olmuştur.74 Bununla birlikte Çin’in petrol ihtiyacının yaklaşık yüzde 30’unu Afrika kıtası karşılamaktadır.75 Dünya Bankası verilerine göre Çin, 2005 yılında Afrika’dan yaptığı petrol ithalatının yarısını Angola’dan gerçekleştirmiştir. Mart 2004’te imzalanmış bir anlaşmaya göre Çin, Angola’dan günde 10 bin varil petrol almaktadır. Aynı anlaşma ile Çin, Angola’ya petrol altyapısının geliştirilmesinde kullanılmak üzere 2 milyar dolarlık bir kredi sağlamıştır. Bu kaynağın yüzde 70’i Çinli firmalara, kalan yüzde 30’u ise yerel alt yüklenicilere kullandırılmaktadır. Çin’in petrol ithalatının yüzde 7’sini Sudan karşılamakta ve Sudan toplam üretiminin yüzde 80’ini Çin’e ihraç etmektedir. Çin Ulusal Petrol Şirketi, 1999 yılından bu yana ülkedeki rafineri ve boru hatları için 3 milyar dolarlık yatırım yapmıştır ve halen Sudan’daki petrol yataklarını elinde bulunduran Büyük Nil Petrol İşletmeleri Şirketi’nin yüzde 41 hissesine sahiptir. Ham petrolün yüzde 30’unu Afrika’dan alan Çin’e ait CNPC adlı petrol şirketi, Sudan’ın petrol üretiminin yüzde 70’ini kontrol etmektedir.76 Dikkat çekici bir başka nokta, Çin’in Sudan’daki petrol borularının korunması için ülkeye dört bin asker göndermiş olmasıdır.77 Ocak 2006’da Çin Ulusal Offshore Petrol Şirketi, Nijer- 66 Pan, Ester (2006) “China, Africa and Oil” Council on Foreign Relations, 3 Mayıs – http://www.cfr.org/publication/10586/china_africa_and _oil.html. 67 BP (2008) BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2008, s.6 68 Ibid. s.7 69 Ibid. s.9 70 Ibid. s.11, 12 71 Ibid. s.11 72 Hanson, Stephanie (2008) “China, Africa and Oil” Council on Foreign Relations, 6 Haziran – http://www.cfr.org/publication/9557/china_africa_and_oil.html. 73 Klare, M. & Volman, D. (2006) “America, China & the Scramble for Africa’s Oil” Review of African Political Economy, No.108, pp.297–309 74 Ata, İlkay (2008) “Çin-Afrika İlişkileri: Üçüncü Dünyanın İşbirliği” Stratejik Analiz, No.99, s.66 75 Morgan, Matthew (2008) “China-Africa When the Going Gets Tough” African Business, No.346, s.60 76 Mahony, Honor (2008) “China’s Policies With ‘Oppressive’ African States Knocked by MEPs” EU Observer, 24 Nisan 77 Altınbaş, Deniz (2008) “Fransa’nın Agresif Afrika Politikaları” Stratejik Analiz, No.99, s.59 13 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY ya’nın petrol ve doğalgaz yataklarına 2,27 milyar dolarlık bir yatırım yapmıştır ve 2,25 milyarlık ek yatırım taahhüt etmiştir. Temmuz 2005’te ise CNPC’nin bir kolu olan Petro-China, Nijerya Ulusal Petrol Şirketi ile günlük 30 bin varil petrol alımına yönelik 800 milyon dolarlık bir anlaşma yapmıştır. Yine Çin Ulusal Petrokimya Şirketi, Gabon’un petrol yataklarına büyük miktarlarda yatırım yapmıştır ve 2002 yılından itibaren Çin bu ülkeden petrol almaktadır. Çin’in Afrika’daki Varlığının Batı’daki İzdüşümü 14 Çin’in Afrika’nın başta petrol olmak üzere doğal kaynaklarına gösterdiği ilgi ve Afrika ülkelerine yaptığı yardımlar, gerçekleştirdiği altyapı projeleri ve bu ülkelere, siyasal rejimlerine bakmaksızın verdiği krediler, başta ABD olmak üzere diğer Batılı ülkelerin Afrika rejimlerine yönelik politikaları etkilemektedir. Batı’nın modernite projesi ile birlikte uygulamaya başladığı dünyayı Batılılaştırma, onu, Batı’nın geçirdiği tikel evreleri yeniden geçirmeye ikna etme ve zaman zaman zorlama çabası, Çin’in, Afrika kıtasındaki alternatif yayılış biçimiyle karşılaşınca çeşitli plan değişikliklerinin önü açılmış oldu. Pekin’de 2000 yılında gerçekleştirilen ilk Çin Afrika İşbirliği İçin Forum (Forum for China Africa Cooperation – FOCAC) ile Çin, izlediği Afrika’ya yardım hususunda “koşul yok” siyasetiyle Afrika çevrelerinde takdir toplarken, Batı çevrelerinde tartışma yarattı. Çin’in bu yaklaşımının ardında Çin dış politikasının, ekonomik ilişkiler kurmak istediği ülkelerin iş içlerine karışmamak üzerine kurgulanmış olması vardı. Çin Dış İşleri Bakan Yardımcısı Zhou Wenzhong’un 2004 yılında özetlediği üzere Çin için geçerli olan motto “İş, iştir. Biz siyaseti işten ayırmaya çalışıyoruz”78 önermesidir. Çin Afrika’da, Avrupa’dan farklı olarak, şartlar koşmamakta, kendi değerleri olduğunu iddia ettiği bir dizi kuralı dayatmamaktadır. Çin’e göre, uluslararası ilişkilerde temel kural “kimsenin işine karışmamak”tır. Çin, Batı tipi demokrasinin Afrika’ya uymadığını, Kenya’da seçim sonrası yaşanan şiddet olaylarını örnek göstererek açıklamaktadır. 79Çin yardımı, Afrikalı hükümetlerin danışmanlığında doğrudan pro- jelere odaklıdır ve kâr paylaşımı ile “ortak çıkar” üzerine kuruludur.80 Elbette bu durum klasik Batı yaklaşımı ile doğrudan karşıt bir yaklaşımı ifade etmektedir. Zira Çin alternatifi ortaya çıkana değin, Dünya Bankası ve Uluslar arası Para Fonu (IMF) gibi Batılı bağışçılar ve kurumlar, önceliklerini Afrika hükümetlerine etkin bir şekilde dayatmayı başarıyorlardı. Ancak Çin’in “koşulsuz destek” hareketi ile birlikte, Batı’nın çeşitli siyasi dayatmaları ve demokratikleşmeyi şart koşarak hibe ve kredi vermesi olguları güç kaybeden yaklaşımlara dönüştüler. Bu durum ABD ve eski sömürgeci ülkeleri Afrika’ya yönelik yeni politikalar üretmeye sevk etmektedir. Başta ABD olmak üzere Batılı ülkeler Çin’in Afrika ülkeleri ile geliştirdiği ilişkilere eleştirel yaklaşmaktadır. Çin’in Afrika ülkelerindeki enerji kaynaklarını ele geçirmek için bu ülkelerin geleceğini hiçe saydığını öne süren bu eleştiriler, insan hakları, demokrasi ve silah satımı konularında yoğunlaşmaktadır.81 Avrupa’nın bu konudaki ilk tepkileri parlamento aracılığıyla verilmeye başlanmıştır. Avrupa Parlamentosunda bir grup milletvekili Çin’in Afrika’daki “politikasız yalnızca ticaret” yöntemini eleştiren bir karar yayınlamıştır. Kararda, Afrika’daki yatırımlarını hiçbir şarta bağlamadığı için baskıcı rejimlerin insan hakları ihlallerine destek verdiği iddia edilen Çin’e yönelik silah ambargosunun sürdürülmesi gerektiği savunulmaktadır. Hatta Sudan’daki çatışmalarda Çin’in payının bulunduğu bile ileri sürülmektedir. Çin’in uzun bir süredir Sudan’ın kaos bölgesi Darfur’a barış gücü operasyonu düzenlemesi ve Sudan’ın petrol ihracatına engel getirilmesine yönelik BM girişimlerinde olumsuz oy kullanması ve Zimbabve’deki Robert Mugabe yönetimi ile iş anlaşmaları yapması, Batılı ülkeler tarafından “demokratik olmayan hükümetlerin desteklenmesi” şeklinde eleştirilmiştir. Çin Dışişleri Bakan Yardımcısı Zhou Wenzhong ise “ülkelerin içişlerine karışmama” ilkesini benimsediklerini vurgulayarak, “Batı, hazır olmadıkları halde bu ülkelere piyasa ekonomisi ve çok partili demokratik sistem dayatmaya çalışmaktadır. Batı’nın daha önce bize yönelik olarak da kullanmaya çalıştığı ambargolara karşıyız” demiştir.82 Çin’in bu yak- “China in Africa” (2004) The New York Times, 8 Ağustos Batı Demokrasisi Afrika’ya Uymadı” (2008) AB Haber, 14 Ocak 80 Alden, Chris (2008) “China and Africa: A New Development Partnership” Strategic Analysis, Vol.32, No.2, s.299 81 Thompson, Drew (2005) “China’s Soft Power in Africa: From the ‘Bejing Consensus’ to Health Diplomacy” China Brief, Vol.5, No.21 82 Lyman, Princeton N. (2005) “China’s Rising Role in Africa” Council of Foreign Relations, 21 Temmuz 78 79 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY laşımının AB’nin mali yardımları reformlara bağlayan yöntemini zayıflattığını ileri süren parlamenterler, AB’nin Çin’in Afrika’daki varlığına karşılık vermesi gerektiğini ileri sürmektedirler.83 Bu bağlamda İngiliz hükümeti tarafından, tanınmış kişilerin oluşturduğu Afrika Komisyonu’na bir rapor hazırlattırılmıştır. Hepimizin Çıkarına başlığını taşıyan ve kamuoyunda “Blair Raporu” olarak da anılan Mart 2005 tarihli bu rapor, Afrika’ya yönelik yeni bir bakış ile kıtada barış ve güvenlik başta olmak üzere önceliklerin sıralanmasından sonra, yapılması gerekenleri ele almaktadır. Raporda, Afrika’nın sorunlarının üstesinden gelmesi, 21. Yüzyılda layık olduğu konuma getirilmesi için dünya ülkeleri ortak bir çabaya davet edilmektedir.84 Çin’in seçilmiş Afrika ülkelerine yardım vermesine devam etmesine karşın, bugünün vurgusu hükümetin ödediği faiz oranları ile sağlanan resmi borçlara ve Çin ile Afrikalı şirketler arasında ortaklık ya da ortak girişimler geliştirmeye yönelmiştir. Bu süreç bazı araştırmacılar tarafından Çin’in Afrika’ya olan ilgisinin anti sömürgeci içerikle donatılmış bir “Güney-Güney işbirliği” biçiminden ziyade Afrika’yla daha önce kurulan uluslar arası ilişkilerden farksız olan hegemonik bir “Kuzey-Güney ilişkisi” olduğu şeklinde değerlendirilmektedir.85 Benzer bir değerlendirmeyi de Britanya’nın şimdiki Adalet, o dönemdeki Dış İşleri Bakanı olan Jack Straw, 2006 yılının Şubat ayında Nijerya’ya gerçekleştirdiği ziyareti sırasında, İngiltere 150 yıl önce Afrika’ya ne yapıyorduysa, bugün Çin Afrika’da aynısını yapıyor diyerek dile getirmişti.86 Bu gibi görüşlerin küresel egemenlik kazanması tehlikesine karşı Çin Başbakanı Wen Jiabao neo-sömürgeciliğin şapkasının asla Çin’in başını süslemeyeceğini bildirerek, asıl Çin’in 110 yılı aşkın bir süredir sömürgeci saldırganlığın kurbanı olduğunu dile getirdi ve Çin ulusunun sömürgeci egemenliğinden çekmenin ne demek olduğunu ve sömürgecilikle savaşmanın gerekliliğini çok iyi bildiğini ekledi.87 Bunun ardından Çin Devlet Başkanı Hu Jinato 2007’nin Şubat ayında çeşitli Afrika ülkelerine gerçekleştirdiği ziyarette Çin’in sömürgeci niyetleri olduğunu kesin bir dille yalanlayarak, Afrika’nın kendi kendisini idare etmesini desteklediğini açıkladı.88 Bu söylemler aracılığıyla Çin, Afrika’yı ekonomik ve siyasi olarak kontrol etmek, kısacası bölgeyi sömürmek niyetinde olmadığını duyurmayı amaçlamaktadır. Afrika ülkelerinin Çin’i algılayış biçimleri ise, Afrika’nın Batıyı algılayış biçiminden önemli bir şekilde ayrılmaktadır. Afrikalı siyasi liderler Batı’nın sağladığı yardımların Afrika ülkelerinin yönetim biçimine karışmaları ve insan haklarının iyileştirilmesi gibi koşullara bağlı olarak verilmesini nahoş ve “yeni sömürgecilik” olarak tanımlamakta ve bu tavrı, kendi ülkelerine Batı değerlerinin dayatılması olarak algılamaktadırlar.89 Çin’in sömürgeci bir geçmişinin olmayışı ve Afrika ülkelerini kalkınma sürecinde yoldaş olarak görmesi bu ülkelerin Çin’e bakış açısını şekillendiren etkenlerdir. Afrika ülkeleri Çin’i başta Fransa, Birleşik Krallık ve ABD olmak üzere kendilerini hayal kırıklığına uğratan kıtanın geleneksel kalkınma ortakları olan sömürgeci güçlerden farklı olarak, kıta için sermaye ve yatırım kaynağı bir ortak olarak değerlendirmektedir.90 Bu bağlamda Çin ile geliştirilen işbirliğine bağlı olarak 2005 ve 2006 yıllarında yıllık ortalama yüzde 5,4 oranındaki büyüme, Afrika ülkelerini Çin ile ilişkilerinde daha da cesaretlendirmiştir. Afrika kıtası aynı büyüme eğilimini 2007 yılı ve 2008 yılının ilk yarısında da sürdürmüştür. Çin’in bu ülkelere Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası’nın (WB) aksine koşulsuz ve faizsiz veya cüzi miktarlarda faizlerle borç vermesi, bu uluslar için yalnızca ekonomik bir büyüme sağlamakta kalmamış, aynı zamanda siyasi cesaret de kazandırmıştır. Bununla birlikte Çin ile Afrika arasındaki ilişkileri her türlü zorluktan arınmış bir ilişki türü olarak nitelemek de doğru değil. 2007 yılı boyunca iki bölge arasındaki ilişkilerin daha yakın olmasını engelleyen pek çok gelişme oldu. Bunlara örnek olarak Mahony, Honor (2008) “China’s Policies With ‘Oppressive’ African States Knocked by MEPs” EU Observer, 24 Nisan Our Common Interest (2005) Report of the Commission for Africa, March 85 Marks, S. (2006) “China in Africa – the New Imperialism: Globalization and Development: Learning from Debates in China”, Globalizations, Vol.3, No:3, pp.377–391; Alden, C. (2005) “Leveraging the Dragon: Toward ‘An Africa That Can Say No’, Eafrica (The Electronic Journal of Governance and Innovation / SAIIA), 1 March; Snow, P. (1995) “China and Africa: Consensus and Camouflage” içinde, Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, (ed.) Robinson, T.W. & Shambaugh, D., Clarendon, Londra, s.321 86 Mohan, Giler & Power, Marcus (2008) “New African Choices? The Politics of Chinese Engagement” Review of African Political Economy, Vol. 35 No.1, s.23 87 Ibid. s.24 88 Alden, Chris (2008) “China and Africa: A New Development Partnership” Strategic Analysis, Vol.32, No.2, s.298 89 Harsh V. Pant (2008) “China in Africa: The Push Continues But All’s Not Well”, Defence & Security Analysis Vol.24, No.1, s.36 90 Aning, Kwesi & Lecoutre, Delphine (2008) “China’s Ventures in Africa”, African Security Review, Vol.17, No.1, Mart, ss.39–52 83 84 15 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY Çin Devlet Başkanı Hu’nun Zambiya’nın Copperbelt bölgesine gerçekleştireceği ziyareti, yerli halkın protestolarından çekinerek iptal etmesi, Angola hükümetinin değeri milyon dolarlarla ölçülen Lobito’daki petrol rafinerisini ıslah etme projesini aniden Çin’den geri alması ve Güney Etiyopya’da dokuz Çinli petrol işçisinin isyancılar tarafından öldürülmesi verilebilir. 16 Çin ve Afrika arasında meydana gelebilecek bir başka sorun ise Çin’in Afrika’ya ihraç ettiği ürünlerin, Afrika ülkelerinde bazı olumsuzluklara yol açması konusudur. Zira Afrika’nın ucuz Çin ürünlerini ithal etmesi sonucu pek çok Afrikalının yaşam standartları yükselmiştir ancak henüz çok zayıf olan Afrika imalat sanayisi de bundan olumsuz yönde etkilenmektedir. Örneğin Çin tekstil ihracatı nedeniyle 250 bin Nijeryalı tekstil işçisi işten çıkarılmıştır. Ancak tekrarlamakta da yarar var ki, bu olumsuzluğa karşın, ucuz ihracat, Nijerya’daki pek çok Nijeryalının da yaşam standartlarını yükseltmiştir.91 Bu konuda eleştirilerini kamuoyu ile paylaşan bir lider de Zambiya’nın 2006 seçimlerindeki devlet başkanı adaylarından birisi olan Michael Sata’dır. Sata Çinlileri “yatırımcılar değil, kâr sağlayıcılar” olarak nitelemiş ve eğer seçimleri kazanırsa Çin için oldukça hassas bir konu olan Tayvan meselesini öne çıkararak, Tayvan’ın bağımsızlığını tanıyacağını açıklamıştır. Bu durum Afrika’nın bazı kırsallarında Çin’e şüpheyle bakıldığını ve çeşitli işçilerin Çin’e kızgın olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte şunu da eklemek gerekir ki, Zambiya’daki 2006 seçimini kazanan lider Sata değil, Levy Mwanawasa olmuştur ve Sata’nın iddialarını da tamamen reddetmiştir. Gerçek şu ki, 2006 yılında Çin Zambiya’ya 300 milyon dolarlık yatırım yapmış, 10 bin Zambiyalıya istihdam sağlamış ve Zambiya’nın son beş yıldır tutturmuş olduğu yüzde 5’lik büyümeye önemli bir katkıda bulunmuştur. Mwanawasa’nın oylamada, oyların yüzde 60’ını alması da, Zambiya’da da sonuçta Çin’e çoğunluğun sıcak baktığını göstermektedir. Mwanawasa’nın ölümünün ardından göreve gelen Rupiah Banda da Mwanawasa’nın Çin’e yakın olan politikasını sürdürmeye devam etmiştir.92 Çin Dışişleri Bakanı Yang Jiechi’nin Mwanawasa’nın cenazesine katıldığını hatırlarsak, Çin’in de bölgeye ne ka- dar büyük bir önem atfettiğini daha iyi algılamak mümkün olacaktır. Sonuç Afrika kıtası şimdiye değin taşıdığı tüm zenginlikleri gerek beşeri, gerek hammadde olarak sınırları dışına, kendisini zenginleştiremeden bırakmak zorunda kalıyordu. Oysa bugün değişen üretim, tüketim ve pazarlama biçimleri, değişen işbirliği kavramı artık tek taraflı kazananlara izin vermeyen bir yapıya sürükleniyor. Yeni yüzyıldaki iş ve ortaklık gerçekleştirme biçimi hem ekonomik hem de siyasi olarak karşılıklı kazanma ilkesi çerçevesinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle artık Afrika ile kurulacak ilişkilerin tek taraflı kazanç ilkesine değil, iki taraflı kazanç ilkesine göre inşa edilmesi gerekmektedir. AB ve ABD’nin Afrika ülkeleri ile geçmişte kurmuş olduğu ilişkilerin Afrikalı zihinlerde bırakmış olduğu kolektif anılar, Kara Kıtanın bu bölgelere yaklaşımına belirgin bir ket vurmaktadır. Dahası AB ile ABD’nin Afrika’ya gerçekleştirdiği yatırım ve yardımları çeşitli demokratikleşme koşullarına bağlı olarak sağlaması, Afrika’da, Afrika ülkelerinin iç işlerine müdahale olarak algılanmakta ve “yeni sömürgecilik” olarak tanımlanmaktadır. Bu nedenle Afrika kıtası, kolektif hafızasında, kötü bir geçmiş barındırmayan bölgelerle işbirliği yapmaya daha yakın durmaktadır. Kıtanın sahip olduğu kaynaklar ise, dünyanın her bölgesini, Kara Kıta ile iş yapmaya yöneltmektedir. Bu nedenle kıta ile sorunsuz geçmişleri bulunan bölgeler önemli bir avantaj elde etmektedirler. Çin bugün bu boşluğu oldukça iyi bir şekilde değerlendirmekte ve kendi elinde aşırı bir şekilde biriken döviz rezervlerini, Kara Kıta’da yatırımlar şeklinde yönetmektedir. Bu durum hem Afrika’nın dünya ekonomisine yeni bir aktör olarak katılabilmesine izin vermekte, hem de Çin’in bugüne kadar taşımış olduğu ucuz üreticilik vasfını, ondan yeni yüzyılda devralmasına olanak sağlamaktadır. Çin ise, dünya sisteminde önemli bir güç olmak yolunda hem üretim biçimini değiştirerek, hem de siyasi güç kazanarak yenilikçi adımlar atmış olmaktadır. Bu iki bölge arasındaki işbirliğinin dünya dengelerini yakın zamanda belli bir değişime zorlayacağını söylemek artık mümkündür. Morgan, Matthew (2008) “China-Africa When the Going Gets Tough” African Business, No.346, s.60 Anonim (2008) “Who Will Carry on Levy’s Legacy?” NewAfrican, No.477, ss.56–58; Anonim (2008) “Levy Mwanawasa, Architect of Zambia’s Economic Transformation”, African Business, No.346, s.48, 49 91 92 Ç‹N AFR‹KA’DA NE YAPIYOR Yal›n ALPAY KAYNAKÇA Adie, W.A.C. (1964) “Chou En-Lai on Safari” The China’s Quarterly, No:18 (Nisan-Mayıs) Alden, C. (2005) “China in Africa” Survival, Vol:47, No.3 Alden, C. (2005) “Leveraging the Dragon: Toward ‘An Africa That Can Say No’, Eafrica (The Electronic Journal of Governance and Innovation / SAIIA), 1 March Alden, C. (2006) “China-Africa Relations: the End of the Beginning” (eds. Draper, P. & Le Pere, G.) Enter the Dragon: Towards a Free Trade Agreement Between China and the Southern Africa Customs Union, Institute for Global Dialogue Alden, Chris (2008) “China and Africa: A New Development Partnership” Strategic Analysis, Vol.32, No.2 Alpay, Yalın & Ertürk, Yavuz M. (2006) Çin Ülke Analizi, Türkiye İhracatçılar Meclisi, İstanbul Altınbaş, Deniz (2008) “Fransa’nın Agresif Afrika Politikaları” Stratejik Analiz, No.99 elds Have Become An Important Battleground of Influence”, Financial Times 1 March Ata, İlkay (2008) “Çin-Afrika İlişkileri: Üçüncü Dünyanın İşbirliği” Stratejik Analiz, No.99 Blair, David (2005) “Oil-Hungry China Takes Sudan Under Its Wings” The Telegraph, 23 Nisan Blas, Javier & Green, Matthew (2008) “Feeding an Insatiable Apetite” Financial Times, Special Report Africa-China Trade, 24 Ocak BP (2008) BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2008 Collier, Paul (2008) “Five Steps to Sustainable Governance in Africa” Council on Foreign Relations, www.cfr.org /publication/16638/five_steps_to_sustainable_governance_in_africa.html Eadie, G.A. & Grizzell, D.M. (1979) “China’s Foreign Aid 1975–78” The China’s Quarterly, No:77 Freidman, T.L. (2006) Yirmi Birinci Yüzyılın Kısa Tarihi, Dünya Düzdür, (Çev. Cinemre, L.) Boyner Yayınları 17 Altuğ, Yılmaz (1995) Çin Sorunu, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul Anderson, Sam E. (1996) The Black Holocaust for Beginners, Readers and Writers Press, New York Aning, Kwesi & Lecoutre, Delphine (2008) “China’s Ventures in Africa”, African Security Review, Vol.17, No.1, Mart Anonim (2004) “China in Africa” The New York Times, 8 Ağustos Anonim (2006) “Fairly Looking upon Sino-African Relations” People’s Daily Online, 16 Mayıs Anonim (2008) “Batı Demokrasisi Afrika’ya Uymadı” AB Haber, 14 Ocak Anonim (2008) “China-Africa Trade Surging” China Daily, 28 Ağustos http://www.china.org.cn/international/2008-08/28/content_16348140.htm Anonim (2008) “Levy Mwanawasa, Architect of Zambia’s Economic Transformation”, African Business, No.346 Anonim (2008) “Who Will Carry on Levy’s Legacy?” NewAfrican, No.477 Anonim (2006) “Africa Oil and Gas: Africa’s Oilfi- Haggard, S. (1990) Pathways from the Pheriphery: The Politics of Growth in the Newly Industrializing Countries, Cornell University Press, Ithaca, New York Hanson, Stephanie (2008) “China, Africa and Oil” Council on Foreign Relations, 6 Haziran http://www.cfr.org/publication/9557/china_africa_and_oil.html. Harding, H. (1995) “China’s Co-operative Behaviour”, (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London Harsh V. Pant (2008) “China in Africa: The Push Continues But All’s Not Well”, Defence & Security Analysis Vol.24, No.1 http://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx/t230615.htm. International Monetary Fund (2007) World Economic Outlook Database, April 2007 Ismael, Tareq Y. (1971) “The People’s Republic of China and Africa” The Journal of Modern African Studies, Vol:9, No:4 İsmayilov, Rafik (2007) “Sahra Altı Afrika’nın Gelişme Özellikleri ve Fırsatlar” II. International Turkish- STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Yal›n ALPAY African Congress, Tasam, Istanbul http://www.fmprc.gov.cn/eng/zxxx/t230615.htm Jackson, S.F. (1995) “China’s Third World Foreign Policy: The Case of Angola and Mozambique, 1961–93” The China Quarterly, No.142 Shi Weisan (1996) “Sino African Economic Cooperation: New Dimensions” Chinafrica, No.20 Klare, M. & Volman, D. (2006) “America, China & the Scramble for Africa’s Oil” Review of African Political Economy, No:108 Snow, P. (1995) “China and Africa: Consensus and Camouflage” (ed. Robinson, T.W. & Shambaugh, D.) Chinese Foreign Policy: Theory and Practice, Clarendon, London Komisyon (2005) Our Common Interest, Report of the Commission for Africa, March Snow, P. (1998) The Star Raft: China’s Encounter with Africa, Cornell University Press, Ithaca Kurlantzick, Joshua (2007) Charm Offensive: How China’s Soft Power is Transforming the World, Yale University Press, New Heaven Taylor, Darron (2007) “Chinese Aid Flows to Africa”, VOA News, 8 Mayıs Larkin, B. (1971) China and Africa, 1949–70: the Foreign Policy of the People’s Republic of China, University of California Press, Berkeley Lyman, Princeton N. (2005) “China’s Rising Role in Africa” Council of Foreign Relations, 21 Temmuz Mahony, Honor (2008) “China’s Policies With ‘Oppressive’ African States Knocked by MEPs” EU Observer, 24 Nisan 18 Marks, S. (2006) “China in Africa - the New Imperialism: Globalization and Development: Learning from Debates in China”, Globalizations, Vol.3, No:3 Mohan, Giler & Power, Marcus (2008) “New African Choices? The Politics of Chinese Engagement” Review of African Political Economy, Vol. 35 No.1, p.27 Morgan, Matthew (2008) “China-Africa When the Going Gets Tough” African Business, No.346 Muekalia, Domingos Jardo (2004) “Africa and China’s Strategic Partnership”, African Security Review, Vol.13, No.1 Neuhauser, C. (1968) Third World Politics: China and the Afro-Asian People’s Solidarity Organization, Harvard University Press, Cambridge Oba, Ali Engin (2008) “Çok Boyutlu Türk Dış Politikası ve Afrika”, Stratejik Analiz, No.99 Pan, Ester (2006) “China, Africa and Oil” Council 3 Mayıs on Foreign Relations, http://www.cfr.org/publication/10586/china_africa_and _oil.html. People’s Republic of China (PRC) (2006) China’s African Policy, Taylor, I. (1998) “China’s Foreign Policy Towards Africa in the 1990s’ “ The Journal of Modern African Studies, Vol:36, No.3 The Boston Consulting Group (2006) Organizing for Global Advantage in China, India, and Other Rapidly Developing Economies Thompson, Drew (2005) “China’s Soft Power in Africa: From the ‘Bejing Consensus’ to Health Diplomacy” China Brief, Vol.5, No.21 Tjonneland, E.; Brandtzaeg, B.; Kolas, A. & le Pere, G. (2006) “China in Africa: Implications for Norwegian Foreign and Development Policies”, Chr. Michelsen Institute, CMI Reports No.15, CMI, Bergen UNCTAD (2008) World Investment Report 2008, UN, New York and Geneva Wallis, William (2008) “Drawing Contours of a New World Order” Financial Times, Special Report Africa-China Trade, 24 Ocak Wang, Jian-Ye (2007) “What Drives China’s Growing Role in Africa?” African Department of IMF, IMF Wu, Yuan (2007) China in Africa, China International Press, Beijing Yeardley, Jim (2007) “Snubbed by US, China Finds New Space Partners”, New York Times, 24 Mayıs Yu, George, T. (1965) “Sino-African Relations: A Survey” Asian Survey, Vol:5, No:7 Zhao, S. (2007) “China’s Geostrategic Thrust: Patterns of Engagement” (ed. Le Pere, G.) China in Africa: Mercantilist Predator of Partner in Development?, Institute for Global Dialogue and South Africa Institute for International Affairs STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN* Güney Afrika’n›n Uluslararas› Politikadaki Yeri ve Güney Afrika D›fl Politikas› ÖZET Bu makaleye konu olan ülke Güney Afrika Cumhuriyeti, yaklafl›k 43 milyon nüfusu ve dünyan›n en geliflmifl yirmi ekonomisinden birisine sahip olmas› durumuyla, hem Afrika hem de Dünya siyasetinde ciddi bir konuma sahiptir. Bu ba¤lamda Güney Afrika’n›n uluslararas› politikadaki yeri ve kendi d›fl politikas›na genel bir bak›fl, Güney Afrika Cumhuriyeti’ni daha iyi ve do¤ru tan›ma amac›n› tafl›maktad›r. Bu amaçla makalede, önce ülkenin tarihsel geliflimi, ard›ndan da Güney Afrika’n›n di¤er ülkelerle ve özellikle Türkiye ile iliflkileri incelenmifl, farkl› dönemlerdeki d›fl politikalar› analiz edilmifltir. ABSTRACT The Republic of South Africa that is subject of this article has a serious position within both in Africa and world because of its population with 43 million people and developed economy that is one of the most developed twenty economy of the world. Within this context, focusing on South Africa’s position in international politics and its foreign politics aims to cognize South Africa correctly and better. With this purpose, firstly, historical development of the country, and then, South Africa’s relations with other countries and especially with Turkey are examined, and its foreign policies in different periods are analyzed in the article. Giriş Yaklaşık 43 milyon nüfusu ve dünyanın en gelişmiş yirmi ekonomisinden birisine sahip olan Güney Afrika Cumhuriyeti, günümüz Afrika siyasetinde olduğu kadar dünya siyasetinde de adından sıkça söz ettirmektedir.1 Sadece Afrika’ya yönelik dış kaynaklı projelerde değil, aynı zamanda Afrika devletlerinin kendi sorunlarına kendilerinin çözüm bulması gerektiği fikri çerçevesinde Afrika’daki güvenlik, kıtlık, açlık, yoksulluk, AIDS, demokratikleşme ve bölgeselleşme konularında fikir, proje ve çözüm üretmeye çalışan Afrika merkezli yönelimlerin de merkezinde Güney Afrika Cumhuriyeti bulunmaktadır. Tarihi anlamda Afrika kıtası için gerçek bir köprü vazifesi görmüş olan Güney Afrika, günümüzde bu köprü rolünü ekonomik, siyasi ve sosyal anlamda hala sürdürmekte ve bu yöndeki * rolünü her geçen gün arttırmaktadır. Bu makale ülkemizde adı son yıllarda sıkça duyulmaya başlanan fakat hakkında derli toplu bilgi ve yorum eksikliğinin hala hat safhada olduğu Güney Afrika Cumhuriyeti’nin dış politikası üzerine genel bir bakış ve değerlendirme amacı taşımaktadır. İlk bölümde tarihi gelişim açısından Apartheid2 dönemi dış politikası üzerinde durulacaktır ki bu dönem Güney Afrika’nın sonraki dönemlerdeki dış politika gelişiminde etkili olmuştur. İkinci bölümde genel olarak Güney Afrika dış politikasının temel eğilimleri ve dönemlendirmesi yapılacaktır. Üçüncü bölüm daha çok pratik örneklendirmelerle günümüz Güney Afrika dış politikasını mercek altına alacaktır. Bu bölümde Güney Afrika’nın Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Avrupa Birliği (AB) ile ilişkilerinin yanında son yıllarda sıkça konuşulan GüneyGüney diyaloğu çerçevesinde Güney Afrika’nın Linköpings Üniversitesi (İsveç) Uluslararası İlişkiler ve Avrupa Çalışmaları programı Yüksek Lisans Öğrencisi. 1 Yazar bu yazının materyallerini topladığı Güney Afrika’da bulunduğu üç yıl boyunca desteklerini ve dostluklarını esirgemeyen Prof. Mustafa Aykaç, Serhat, Faik, Yüksel, Durmuş, Efe, Veysi, Edward, Harith ve eski Francinetta yeni Asiye’ye teşekkür etmektedir. Aynı şekilde yazım süresince İsveç Enstitüsü’nün sağladığı finansal destek için minnettardır. 2 Güney Afrika’da 1948-1994 yılları arasında hüküm süren ve ırk ayrımcılığına dayalı siyasi sistem. 19 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN Hindistan ve Brezilya ile ilişkilerine kısaca değinilecektir. Türkiye’nin Güney Afrika ile ilişkilerini son yıllarda hızla geliştirdiği dikkate alınarak, TürkiyeGüney Afrika ilişkilerinin de tarihsel açıdan genel bir çerçevesi çizilecektir. Sonuç bölümünde ise genel bir değerlendirmeye yer verilecektir. 1. Tarihi Gelişim ve Genel Çerçeve 20 Güney Afrika Cumhuriyeti, I. ve II. Dünya Savaşlarına asker göndermiş ve ittifak güçleriyle beraber savaşmıştır. Ayrıca Güney Afrika, II. Dünya Savaşı sonrası Kore’ye asker gönderen ülkeler arasında da yer almıştır. Güney Afrika iki savaş arası dönemde kurulan Milletler Cemiyeti’nin kurucu üyesidir. 1927 yılında Dışişleri Bakanlığı’nı kurmuş ve belli başlı Avrupa başkentlerinde ve ABD’de temsilcilikler açmıştır. Güney Afrika, Milletler Cemiyeti’nde olduğu gibi, Birleşmiş Milletler’in (BM) kuruluşunda da kurucu üye olarak yer almıştır. Bahsedilen her iki uluslararası örgütün önsözünün yazımı ise Güney Afrika’da değişik dönemlerde başbakanlık yapmış olan General Jan Smuts’a aittir. 1950’lere kadar Jan Smuts’la uluslararası alanda etkili olan Güney Afrika, daha sonra Apartheid rejiminin kurulmasından sonra ırkçı bir devlet olarak dünya siyasetinde adını duyuracaktır. Güney Afrika’nın yetiştirdiği sayılı devlet adamlarından biri olan Jan Smuts, I. Dünya Savaşı sırasında İngiltere’de kurulan savaş kabinesinde de görev yapmıştır. Ayrıca Commonwealth olarak da bilinen İngiliz Milletler Topluluğu’nun kurulmasına da öncülük eden Jan Smuts, Apartheid öncesi dönemde Güney Afrika’nın uluslararası yüzünü temsil eder. 1860’lardan sonra keşfedilmeye başlanan yeraltı madenleri Güney Afrika’nın sosyal ve siyasi hayatında olduğu kadar dış politikasında da önemli bir dönüm noktasını temsil eder. Elmas ilk olarak 1867 yılında bugünkü Cape Town şehrinin kuzeyinde keşfedilmesine rağmen, 1869-1870’lere kadar Güney Afrika’ya ciddi bir nüfus göçü olmamıştır. Bu tarihlerde aniden bir kaç bini aşan hazine avcıları özellikle Avrupa’dan elmasın bulunduğu bölgeye göç etmişlerdir (Beinart, 2001:27). Elmas endüstrisi bir anda ülkenin en büyük ticari geliri haline gelmiş, bu durum özellikle İngilizlerin ilgisini arttırmıştır. 1886 yılında, bugün Johannesburg olarak adlandırılan şehirde yüksek miktarda altının bulunmasıyla elmasın önemi öncesine göre azalmış ve Güney Afrika tarihi yeni bir döneme girmiştir. İlk başlarda özellikle teknolojinin yetersizliğinden dolayı sıkıntılar yaşayan altın sektörü buna rağmen kısa sürede büyümüştür. 1887 yılında sadece 80 bin poundluk bir sektör olan altın sektörü, 1895’te 8 milyon pounda yükselmiş ve dünya altın üretiminin 1/5’ini üretmeye başlamıştır. 19. yüzyılın sonuna doğru ise bu rakam 60 milyon poundu aşmıştır. Daha çok Avrupalının yatırım yaptığı bir sektör olan madenciliğin gelişmesiyle yerel siyah halkın hayatında da ciddi değişmeler olmuştur. Çevre ülkelerden de olmak üzere yüz binden fazla kişi altın madenlerinde çalışmaya başlamış ve Avrupalıların akın etmesi sonucu Johannesburg bu bölgedeki en büyük şehir haline gelmiştir. Bu tarihten sonra yeraltı madenleri Güney Afrika ekonomisinin ana kaynağını oluşturmuş ve hala oluşturmaya devam etmektedir (Wilson, 2001:102). Dolayısıyla Güney Afrika’nın Apartheid öncesi dönemde uluslararası alandaki yerini tanımlamada ülkenin sahip olduğu yeraltı kaynakları etkili rol oynamıştır. 1. 1. Apartheid Dönemi Dış Politikası (19481994) 1948-1994 arası dönemi kapsayan Apartheid süresince Güney Afrika Cumhuriyeti’nin dış politikasına hakim olan anlayış tek kelimeyle “güvenlik arayışı” olarak ifade edilebilir (Geldenhuys, 1978:2). Ulusal Parti’nin iktidara geldiği 1948 yılından itibaren ırkçı uygulamalara başlayan Güney Afrika, dünya siyasetinden her geçen gün soyutlanmış ve dışlanmıştır. 1961 yılında İngiliz Milletler Topluluğu’ndan ayrılan Güney Afrika, daha sonra Afrika kıtasında bağımsızlık hareketlerinin hız kazanmasıyla beraber bütün dost ülkelerini kaybetmiş ve etrafı düşmanlarla çevrili bir ada haline gelmiştir. Güney Afrika, 1960’larda yumuşama politikası adı altında Afrika kıtasında meşruiyet ve dost bulma girişimlerinde bulunmuş fakat bu girişim başarılı olmamıştır (Barber/Barrat, 1990). GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN 1960`lar Apartheid rejimi için ekonomik ve iç siyaset açısından altın yıllardı denilebilir. Apartheid rejimi gerek kurumlarıyla ve gerekse toplumsal desteğiyle kendini sağlamlaştırmış, sahip olduğu altın rezervleri ise ekonomik alanda ciddi bir büyümeye yol açmıştı. Her ne kadar 1960 Martında meydana gelen ve onlarca kişinin hayatını kaybettiği Sharpeville olaylarından sonra, birçok yabancı yatırımcı yatırımlarını çekse de, dönemin devlet başkanları Hendrik Werwoerd ve BJ Vorster aldıkları sıkı önlemler sonucu bu yatırımların ülkeye geri dönmesini sağladılar. 1960’lı yıllar Güney Afrika’sı yabancı yatırımın cazibe merkeziydi; çünkü genellikle %15-20 arası geri dönüşüm getiren yatırımlar dönemin şartlarına göre çok iyi görülüyordu. Bunun en önemli göstergesi 1963-1972 arasında Güney Afrika’daki yabancı yatırımın daha önceki döneme göre iki katından fazla artmasıydı. 1960’lar aynı zamanda Güney Afrika’ya yoğun beyaz nüfusun göç ettiği yıllardı. Ülke, özellikle İngiltere ve Portekiz olmak üzere dünyanın her tarafından beyaz insan göçü aldı ve bunun sonucunda ülkedeki beyaz nüfus yaklaşık %50 oranında arttı. 1970’lerin ortaları Apartheid için artık içeride ve dışarıda zor günlerin başladığı dönemdir. Bir tarafta Steve Biko’nun Siyah Bilinçlenme Hareketi her geçen gün yayılıyor, diğer tarafta ise yeni yetişen yüzlerce siyah genci Apartheid rejimine karşı mücadele için çeşitli yollar buluyordu. Özellikle bu gençliğin birçoğu dönemin önde gelen Apartheid karşıtı hareket olan Afrika Ulusal Kongresine (African National Congress-ANC) katılıyor ve çeşitli sabotaj ve bombalamalarla Apartheid rejimine zarar vermeye çalışıyorlardı. Aynı şekilde ülke içindeki bu gelişmelere paralel olarak, Güney Afrika’nın sınır komşusu eski sömürgeler konumunu kaybediyor yerine Apartheid karşıtı olan yönetimler iş başına geliyordu. Özellikle 1974 yılında Portekiz’in Mozambik ve Angola sömürgelerinden çekilme kararı almasıyla birlikte Güney Afrika sınırları daha güvensiz olmaya başladı (Barber, 1999:210). 1974 yılına kadar Güney Afrika’nın komşuları genellikle beyaz sömürge devletleri tarafından yönetildiği için Apartheid hükümeti kendini güvende hissediyordu. 1974 yılında Mozambik ve Angola’nın bağımsızlığına, 1980 yılında Zimbabwe’nin de katılmasıyla durum Apartheid rejimi için daha tehlikeli bir hal aldı. Özellikle BM tarafından idaresi Güney Afrika`ya verilen fakat BM’nin 3 bu durumu 1969 yılında iptal etmesine rağmen hala Güney Afrika’nın kontrolünde bulunan bugünkü Namibya bölgesinin güvenliği Angola’nın bağımsız olmasından sonra çok daha zordu (Singhan ve Hune, 1986:8). Bu çerçevede Güney Afrika, Angola’yı 1975 yılında işgal etti, fakat Kübalı askerlerin Angola’nın yardımına gelmesi sonucu Güney Afrika geri çekilmek zorunda kaldı. Aynı şekilde Zimbabwe’nin bağımsızlığından sonra Güney Afrika yer yer Zimbabwe’ye müdahale etti. Özellikle ANC üyelerinin yakalanması ya da saldırılarının önlenmesini amaçlayan bu müdahaleler daha sonraki yıllarda Mozambik ve diğer sınır ülkelerine doğru genişletildi. 1970’ler ayrıca Apartheid rejiminin uluslararası arenada ciddi eleştirilere maruz kalarak dışlanmaya başladığı dönemdir. BM Genel Kurulu 1973 yılında aldığı bir kararla Apartheid rejimini “insanlığa karşı suçlu” ilan etti. Aynı şekilde 1977 yılında BM Güvenlik Konseyi ise daha önce kararlaştırılmış olan Güney Afrika’ya yönelik silah satış yasağını zorunlu ilan etti.3 Aynı dönemde OPEC üyelerinin Güney Afrika’ya petrol ambargosu uygulamasından dolayı Güney Afrika petrol için hem daha fazla ödemeye hem de sadece İran’dan almaya zorlandı. 1979 İran Devrimi’ne kadar süren bu durum Güney Afrika’nın ekonomisini daha da kötüleştirdi. 1970’lerin ikinci yarısından itibaren eskiden olduğu gibi yabancı yatırım ülkeye gelmemeye ve uluslararası ambargolar sonucunda zaten ülkede var olan yatırımlar ülke dışına çıkmaya başladı. 1974 yılında Portekiz’in sömürgelerine bağımsızlık vermesinden sonra kendini daha da yalnız hisseden Apartheid Güney Afrika’sı, bölgedeki ülkelerle ekonomik yardım vaadi ile ilişki kurmak istemiş fakat bu da istenilen sonucu getirmemiştir. Bunda başarılı olamayan Güney Afrika, çevresindeki “düşman” devletlerdeki hükümet karşıtı örgütleri desteklemiş ve bölgede istikrarsızlık yaratarak yaşamını sürdürmeye çalışmıştır. Bu dönemde, ANC etrafında toplanan Apartheid karşıtı kesimler ise dünya çapında etkili kampanyalar yürütmüş ve dünyanın her tarafında temsilcilikler açmıştır. 1980’ler Apartheid rejimi için artık zorlu yıllardı. Bir taraftan içeride ANC ve diğer muhalefet etkisini artırıyor, diğer taraftan ise uluslararası ticari ve siyasi ambargolarla ülke izole ediliyordu (Hanlon, 1990). İç muhalefetin artmasına yönelik olarak Birleşmiş Milletler’in Apartheid rejimine yönelik tüm kararlarının bir listesi için bkz. www.anc.org.za/un/un-chron.html 21 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN P.W. Botha liderliğindeki Apartheid rejimi 1982 yılında çeşitli ırkların temsil edildiği üçlü meclisi kurarak muhalefeti azaltmaya çalıştı, fakat bu ülkeye barışçıl bir durum getirmekten ziyade şiddet olaylarının artmasıyla sonuçlandı. Olayların artması sonucu 1983 yılında Apartheid rejimi olağanüstü hal ilan etmek zorunda kaldı. Olağanüstü hal ilanına tepkiler uluslararası alanda daha da arttı ve bu daha çok izolasyon getirdi. 1980’lerde rejimi uygulayanlar artık büyük bir çıkmaza girmişti. İç ve dış baskılar Apartheid hükümetini yıldırdı ve sertlik yanlısı P.W. Botha sağlık durumunun da etkisiyle istifa etmek zorunda kaldı (Alden, 1996:270-272). Onun yerine yeniliklere daha çok açık olmasıyla bilinen F.W. De Klerk devlet başkanı seçildi. 22 Apartheid döneminde yıllarca bakanlık yapmış olan fakat reformlara açık bir eğilim gösteren De Klerk’in devlet başkanı seçilmesi Apartheid rejimi için sonun başlangıcıydı. De Klerk`in Ağustos 1989 yılında göreve gelmesinden sonra Apartheid hükümeti ve tutuklu bulunan ANC liderleri çeşitli görüşme yolları aradılar. 11 Şubat 1990 tarihinde De Klerk`in yaklaşık 27 yıldır hapiste olan Nelson Mandela’yı serbest bırakması Güney Afrika siyasi hayatında önemli bir dönüm noktası oldu. İlk olarak 1990 Haziranında Mandela ve De Klerk resmi olarak bir araya gelerek ülkenin geleceğini tartıştı. Her iki taraf da görüşmelere şüpheyle yaklaşmakta fakat karşılıklı bir güven ortamının oluşması için tavizler vermekteydiler. Bu çerçevede 1990 Ağustos ayında Mandela ANC’nin silahlı mücadeleyi bıraktığını açıkladı, De Klerk ise Apartheid rejimi yasalarını tek tek kaldırmaya başladı. 1990’larda Güney Afrika’daki Apartheid iktidarının iç siyasette açılımlar yapması ülkeye karşı izolasyon uygulayan ülkeler tarafından yanıtsız kalmadı. 1991 yılında ABD Kongresi, 1992 yılında ise o zamanki adıyla Avrupa Topluluğu ve birçok diğer devletler Apartheid rejimine karşı uygulanan ekonomik ve siyasi ambargoyu kaldırdı ve yeniden diplomatik ilişkileri başlattı. BM ise gelişmelere daha şüpheyle yaklaşıp 1993 yılı sonuna kadar uyguladığı ambargoyu kaldırmadı. 1980’lerle beraber BM’den ve diğer bütün örgütlerden dışlanmış olan Güney Afrika, gitgide bölgedeki etkisini kaybetmiştir. 1980’lerin sonlarında Güney Afrika’nın uluslararası alandan dışlanması öyle bir hal almıştır ki ANC’nin uluslararası alandaki temsilci sayısı, Güney Afrika hükümetinin büyük elçiliklerinden daha fazla hale gelmiştir. Afganistan savaşıyla başlayan SSCB’nin çöküş süreci aynı zamanda Güney Afrika’daki Apartheid rejiminin çöküşünün de başlangıcını temsil eder. Uluslararası baskı ve iç çekişmelere dayanamayan Apartheid rejimi, nihayet 1990’ların başında çözülmeye başlamış; 27 Nisan 1994’te yapılan ve siyahların ilk kez oy kullandığı genel seçimle de sandığa gömülmüştür. Güney Afrika tarihinde 27 Nisan 1994`te gerçekleşen ilk demokratik seçim sonuçları 6 Mayıs 1994`te açıklandı. Buna göre oyların %62,6’sını alan ANC seçimden zaferle çıktı. Yedi partinin meclise girdiği 1994 seçimlerinde %5`den fazla oy alan her parti kurulacak olan Ulusal Birlik Hükümetinde (Government of National Unity-GNU) yer almaya hak kazanıyordu. Özgür bir ortamda geçen Güney Afrika’nın ilk demokratik seçimleri sonucunda Nelson Mandela 9 Mayıs 1994’te oy birliğiyle Güney Afrika’nın ilk siyahî devlet başkanı seçildi. Thabo Mbeki ve Apartheid rejiminin son Devlet Başkanı De Klerk ise devlet başkanı yardımcılığına getirildiler. Güney Afrika’nın yaşadığı dönüşümün dünya siyaseti açısından ne kadar önemli ve de yakında takip edildiğinin en iyi göstergesi Nelson Mandela’nın yemin törenine gösterilen yoğun katılımdır. 10 Mayıs 1994 tarihinde başkent Pretoria`da düzenlenen yemin törenine yaklaşık 140 ülkeden devlet başkanı ve başbakan düzeyinde katılım gerçekleşmiştir. 2. Apartheid Sonrası Güney Afrika Dış Politikası Apartheid rejiminin 1994 yılında sona ermesinin ardından Güney Afrika’ya uluslararası toplum tarafından uygulanan ambargolar kalkmış ve Güney Afrika uluslararası topluma tekrar katılmıştır. 1990 yılında yurtdışında sadece 30 temsilciliği bulunan Güney Afrika, Apartheid rejimin sona ermesiyle beraber tam anlamıyla kitlesel bir değişim/dönüşüm yasamıştır. Mayıs 1994 ile Aralık 1994 arasında Birleşmiş Milletler, Güney Afrika Gümrük Birliği (Southern Africa Costum Union-SACU), Afrika Birliği Örgütü ve İngiliz Milletler Topluluğu’nun da aralarında bulunduğu 16 uluslararası örgüte yeni/yeniden üye olmuştur. 1995 yılında yurtdışında 43 temsilciliği bulunan Pretoria’nın yurtdışı temsilciliği sayısı 2003 yılında 177’ye yükselmiştir. Aynı tarihte Güney Afrika’da bulunan yabancı misyon temsilciliği sayısı ise 139’dur (Leoka, 2003). GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN Aynı şekilde Güney Afrika 1994-2000 yılları arasında 70 uluslararası antlaşma imzalamış ve 40’tan fazla hükümetler arası kuruluşa katılmıştır (Nel/Taylor/van der Westhuizen, 2000:1). 2003-2004 yılları arasında Afrika Birliği’nin ilk dönem başkanlığını yapan Güney Afrika, aynı zamanda Bağlantısızlar Hareketi’nin de dönem başkanlığını üstlenmiştir. Devlet başkanı olduğu dönemde bir anlamda Nelson Mandela’nın şahsıyla bütünleşen Güney Afrika dış politikası, Mandela sonrası dönemde de tutarlı ve temelleri olan bir eğilim göstermeye başlamış olup bu yönde yol almaktadır (Nathan, 2005). 2. 1. Dış Politikada Temel Eğilimler Güney Afrika dış politikasının temel ilkesi insan hakları ve demokrasiyi ilerletmek, siyasi, ekonomik ve kültürel olarak Afrika’nın yeniden dünya siyasetinde yer almasını sağlamaktır. Bu temel felsefe, hem Mandela’nın devlet başkanı seçilmeden önce kaleme aldığı ve Güney Afrika dış politikasını ahlaki bir temele oturtan makalesinde (Mandela, 1993), hem de daha sonraki yıllarda Güney Afrika dışişleri bakanlığının yaptığı yayınlarda aynen yer almıştır (DFA, 2004:18). Her ne kadar bu ilkelerin idealizeden biraz daha realiteye indirilerek dönüşüme uğradığı birçok yerde vurgulanmaya başlamışsa da, bu ilkeler hala Güney Afrika dış politikasının temel direğini oluşturmaktadır denilebilir. Yukarıda Güney Afrika’nın, Afrika’yı dünya siyasetinde öne çıkarma uğraşının bir dış politika felsefesi olarak ilan ettiğinden bahsedilmişti. Bu çerçevede Devlet Başkanı Thabo Mbeki’nin 1996 yılında açıkladığı ve her geçen gün popülerlik kazanan Afrika Rönesansı tezi, Landsberg ve Hlophe’ye (1999) göre Güney Afrika dış politikasının bir başka temel direğini oluşturmaktadır. Ayrıca Güney Afrika, hazırlanmasında etkin şekilde rol aldığı Afrika’nın Kalkınması İçin Yeni İşbirliği (New Partnership for Africa`s Development-NEPAD) adlı ekonomik kalkınma programı yoluyla Afrika kıtasındaki geri kalmışlık ve yoksulluğu azaltmayı hedeflemektedir. Aynı şekilde kurulmasına öncülük ettiği Afrika Birliği ile demokrasi ve insan haklarını kıtada yaygın kılma ve Afrika’nın kendi sorunlarına kendisinin çözüm bulması ilkesinin hayata geçirilmesini kolaylaştıracak yeni mekanizmaların hem kurulmasına öncülük etmekte hem de kurulmuş olanlarını desteklemektedir. Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika kıtasındaki problemli olan tüm alanlarda aracılık yapma ve gerek- tiğinde barış gücü gönderme konusunda isteklidir. Güney Afrika, Burundi, Kongo, Komoros Adaları ve Fildişi Sahilleri gibi birçok ülkede yaşanan problemlerin çözümüne ya öncülük etmiş ya da katkıda bulunmuştur (Barber, 2005:1089). Güney Afrika, Güney-Güney koalisyonunun gelişmesi için elinden geleni yapmakta ve bu çerçevede girişimlerde bulunmaktadır. Güney Afrika’nın 2003 yılında başlatmış olduğu Hindistan-Brezilya-Güney Afrika Diyalog Forumu (IBSA Dialogue Forum) bunların başında gelmektedir (Özkan, 2004). Güney Afrika’nın dış politikasına dair en büyük eleştiri Zimbabwe’ye yönelik dış politika yaklaşımı dolayısıyladır. Güney Afrika’nın “sessiz diplomasi” (quite diplomacy) adını verdiği Zimbabwe dış politikası, temel olarak, Zimbabwe’yi dışlamadan ülkedeki krizin çözümüne katkıda bulunmayı hedefler (Lodge, 2005). Güney Afrika, bu çerçevede Zimbabwe’deki iktidar ve muhalefeti bir araya getirerek ülkedeki soruna ortak bir çözüm bulunmasını önermektedir. Güney Afrika’nın bu politikada şimdiye kadar pek başarılı olmadığı ortada ise de, Zimbabwe’yi dışlamanın sahara-altı bölgesindeki ekonomik gelişmeleri olumsuz etkileyeceği korkusu, Güney Afrika’nın Zimbabwe politikasında belirleyici olmaktadır. Zimbabwe, Afrika kıtasının güneyinin Güney Afrika Cumhuriyeti’nden sonra ikinci büyük potansiyel ekonomik gücüdür. Fakat Devlet Başkanı Robert Mugabe’nin özellikle 2000 sonrasında izlediği politikalar yüzünden bugün ülkenin ekonomisi içinden çıkılmaz bir hal almıştır. 2. 2. 1994 Sonrası Güney Afrika Dış Politikası Genel olarak, 1994 sonrası Güney Afrika dış politikasını üç döneme ayırmakta yarar vardır: Mandela Dönemi (1994-1999), I. Mbeki Dönemi (19992004) ve II. Mbeki Dönemi olarak adlandırılabilecek olan dönem (2004-günümüz). Bu sınıflandırmada en temel ölçüt devlet başkanlarıdır. Thabo Mbeki döneminin iki ayrı dönem olarak incelenmesinin sebebi, her ne kadar aynı kişi devlet başkanlığı görevini yürütse de bazı yapısal ve fikri dönüşümlerdir. Daha sonraki bölümlerde vurgulanacağı gibi Mbeki ilk dönem devlet başkanlığı döneminde daha çok kendi aklından geçen Güney Afrika dış politikasına hem yapısal hem de fikri hazırlık yapmış, ikinci döneminde ise daha aktif, hareketli ve öncü bir politika izlemeyi hem Afrika hem de dünya siyasetinde kendisine ana hedef seçmiştir. 23 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN 2. 2. 1 Mandela Dönemi (1994-1999) ve ANC’nin İlk Dış Politika Deneyimi 24 Nelson Mandela’nın devlet başkanı olduğu ve Mandela dönemi olarak adlandırabileceğimiz 1994–1999 arası dönem, kısaca Güney Afrika toplumu için uzlaşma, dönüşüm ve demokratik bir ortama adapte olma süreci olarak tanımlanabilir. Nelson Mandela’nın kendisi bu süreçte örnek bir rol oynamış, barış ve uzlaşmanın sembolü olmuştur. Bu süreçte uzlaşmacı bir ortam yaratmaya yönelik olarak yapılan en önemli gelişme Apartheid dönemindeki ağır suçları araştırmak için kurulan uzlaşma komisyonudur. Örneği daha önce Şili ve Sierra Leone`de de görülen Gerçekler ve Gerçeklerle Barışma Komisyonu (the Truth and Reconciliation Commission- TRC) Nobel barış ödülü sahibi Baş Pisikopos Desmond Tutu’nun başkanlığında 1996 yılında kurulmuş ve 2001 yılına kadar çeşitli faaliyetlerde bulunmuştur. TRC’nin temel görevi 1960 ile 1994 yılları arasında Güney Afrika’da meydana gelen insan hakları ihlallerini araştırmak ve suç işleyenlerin eğer itiraf ederlerse genel aftan yararlandırılmasını sağlamaktı (Lodge, 2002:177). Çalışmalarını bir rapor halinde yayımlayan TRC, Apartheid döneminde kendilerine karşı suç islenenler için tazminat ödenmesi önerisinde bulundu ve bu çerçevede hükümet ilk tazminat ödemelerini 2003 yılı kasım ayında yaklaşık kişi başına 4600 dolar ödeyerek başlatmış oldu. TRC’nin temel görevi gizli kalmış suçları ortaya çıkararak Güney Afrika’da devam etmekte olan genel uzlaşma ortamına katkıda bulunmaktı. Mandela dönemi iç uzlaşının sağlanması kadar Güney Afrika dış politikası için de kilit bir döneme işaret eder. Bu dönemde uygulanan başarılı dış politikalar kadar, yapılan hatalar daha sonra Güney Afrika dış politikasına yön vermeye devam etmiştir. ANC iktidarı, bu dönemde genel olarak idealist ve insani değerleri öne çıkaran bir dış politika izlemek istemiştir. Bu dönemin dış politikası Mandela’nın şahsıyla bütünleşmiştir. Mandela döneminden akıllarda kalan bir kaç önemli dış politika hatası ise hala Güney Afrika dış politikasının psikolojik arka planını oluşturmaktadır. 1995–96 yıllarında Nijerya’daki askeri hükümetle ilişkilerde takip edilen yanlış stratejiler bugün Güney Afrika’nın Zimbabwe ile ilişkilerinde neden bu kadar çekingen ve dikkatli bir yönelim sergilemeye çalıştığının temel açıklamasıdır. Güney Afrika, 1995 yılında Nijerya’daki askeri rejimi tanımamak ve hat- ta mümkün olduğunca dışlamak istedi. Bununla da yetinmeyerek, Nijerya’nın İngiliz Milletler Topluluğu gibi bazı uluslararası örgütlerdeki üyeliğinin askıya alınması için yoğun bir kampanya yürüttü (Black, 2003). Fakat tüm bu çabalar başarısız sonuçlandığı gibi Güney Afrika’nın da kıtada itibar kaybetmesine yol açtı (Oliver/Geldenhuys, 1997:372). Bazı Afrika devletleri, Güney Afrika’nın bu dış politika anlayışını Güney Afrika’nın kıtada hegemon ve tek belirleyici olma isteğine yordu. Güney Afrika’nın Mandela dönemindeki ikinci başarısız dış politika yaklaşımı, Lesotho’da 1998 yılında askerlerin darbe tehdidine karşı Güney Afrika’nın bir nevi tek yanlı olarak oraya aceleyle bir grup asker göndermesiydi. Bu tek taraflı hareket sahra altında bulunan devletler tarafından protesto edildiği gibi tıpkı Nijerya olayında olduğu gibi Güney Afrika’nın hegemon gibi davrandığı yorumlarına yol açtı (Makoa, 1999). Aynı şekilde 199698’de Kongo’da meydana gelen iç çatışmalar sonrası, Güney Afrika tıpkı Lesotho örneğinde olduğu gibi tek yanlı olarak hareket etmek istedi. Bölgede bulunan çok uluslu örgütlere danışmadan hareket etme isteği, Güney Afrika tarihinde Mandela dönemi olarak tanımlayabileceğimiz zaman periyodunun temel özelliği oldu. Aslında Güney Afrika’nın 1994–1999 yılları arasında tek yanlı ve biraz da aceleci bir tavırla hareket etmesinin arkasında yatan temel sebep sadece Mandela’nın kişisel yaklaşımıyla açıklanamaz. Bu dönemin dış politika yaklaşımının temel psikolojik arka planını 1994 yılında Ruanda’da meydana gelen katliam oluşturmuştur. Ruanda’daki olaylara sadece uluslararası güçler değil, tüm Afrika devletleri de seyirci kalmıştır. Bu olaya seyirci kalmanın ezikliğini duyan Güney Afrika Cumhuriyeti, böyle bir olayın bir daha yaşanma ihtimalini akılda tutarak patlak veren tüm krizlere erken müdahale etme yoluna gitti. Genel olarak Mandela dönemine, dengeden uzak ve olaylara tepki merkezli bir dış politika anlayışının hâkim olduğunu söylemek mümkündür. Deklare edilen dış politika ilkelerini uygulama konusunda Mandela döneminin dış politikası genel olarak başarılı olmuştur, fakat dönem sonuna doğru bu dönemde yaşanan tecrübeler idealizmden realizme kayışı simgeleyen bazı anlayış değişikliklerine yol açmıştır. Özellikle deklare ettiği insan hakları ve demokrasiyi önceleme yaklaşımının başkalarının da katılımıyla olabileceğini ve tek ba- GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN şına bunların şampiyonu olunamayacağını anlayan Güney Afrika, Mbeki’nin göreve gelmesiyle beraber bu yönde adımlar atacak ve hareket alanını daha çok çokuluslu bir arenaya kaydıracaktır. Mandela döneminde insan haklarına yönelik en büyük test Güney Afrika’nın Çin’i mi yoksa Tayvan’ı mi tanıyacağı konusundaki tartışmalarda yaşanmıştır. Apartheid döneminden bu yana Güney Afrika’nın Tayvan ile çok ciddi ticari ve siyasi ilişkileri vardı. Mandela devlet başkanı seçildikten sonra dünyanın yükselen gücü Çin’in tanınması ve diplomatik ilişkilerin geliştirilmesi bir ihtiyaçtan öteye bir zorunluluk halini almıştı. Başlangıçta Mandela hükümeti hem Çin’i hem de Tayvan’ı tanımayı planlarken, Çin tanımanın ya kendisini ya da Tayvan’ı tanıyarak mümkün olacağını söyledi ve Tayvan’ın tanındığı bir süreçte kendisinin diplomatik ilişkilere girme niyetinin olmadığını açıkça ilan etti. Öte yandan Tayvan hükümeti, iktidar partisi ANC’nin 1994 seçim kampanyasındaki masraflarının bir kısmını finanse etmiş ve bu durum Mandela hükümeti için işi daha da zorlaştırmıştı. Belli bir süre çekinme ve tartışmalardan sonra Güney Afrika Çin’i tanıdı. Bu karar, ekonomik ilişkilerin yerine göre insan haklarından daha önce geldiğini vurgulaması açısından Mandela hükümetine ders oldu. Mandela hükümeti döneminde dış politika sürecini etkileyen bir diğer önemli etken de dışişleri bürokrasisinin tamamen Apartheid döneminden devralınmasıydı (Schraeder, 2001). ANC’nin kendi elemanlarının görevlere yerleştirilmesi, onların tecrübe kazanması ve koskoca bir devleti yönetmek için psikolojik alışkanlık kazanılması Mandela döneminin ilk dönemlerini meşgul etmiş ve bu durum hükümetin çok da tutarlı ve uzun dönemli plan yapmasını engellemiştir. Belki de bu durum dış politikanın Mandela’nın şahsında bütünleşmesinde de etkili olmuş olabilir. Aynı şekilde Mandela’nın uluslararası alanda bir “seküler saint (aziz)” olarak kabul edilmesi, saygı duyulması ve sözünün dinlenilmesi hem dışişleri bürokrasisinin hem de diğer ilgili bakanları yer yer devre dışı ya da ikincil konuma itilmesine sebep olmuştur. Bu dönemde hem bürokratik dönüşüm hem de Mandela’nın şahsi meşruiyet ve popülerliği dışişlerindeki etkili planlama birimlerini dış politika yapımında etkisiz ya da daha az etkili bir hale getirmiştir. İyisi ve kötüsüyle Mandela dönemine genel bir bakış bize şunları gösterecektir: İlk olarak; devlet kurumlarının dönüşümü ve yeniden oluşturulması süreci ülke içinde yaşanan dönüşüme paralel gitmiş ve temel gündem ülkede iç barışın sağlanması olmuştur. İkinci olarak; Güney Afrika Cumhuriyeti ilan ettiği temel ilkeleri gerçek hayatta test etmiş ve hem ilkelerin içeriği konusunda hem de bu ilkelerin hangi çerçevede uygulanması gerektiği konusunda dersler çıkartacak şekilde bazı olumsuz tecrübeler yaşamıştır. Son olarak; tüm bunların yanında Mandela’nın uluslararası konumu ve duruşu bir Güney Afrika dış politikasından çok, bir Mandela dış politikası oluşmasına yol açmış ve böylece çok kişiselleşmiş fakat az kurumsallaşmış bir dış politika ortaya çıkmıştır. 2. 2. 2. I. Mbeki Dönemi (1999-2004) ve Dış Politikanın Yeniden Yapılandırılması Thabo Mbeki’nin devlet başkanı seçildiği 1999 yılından bugüne kadar ise Güney Afrika siyasal sistemi uzlaşmanın ötesinde Apartheid döneminden kalan köklü ekonomik ve sosyal sorunlara çözüm arayışı içerisindedir. Mandela’nın aktif siyaseti bırakmasından sonra iktidara gelen Thabo Mbeki, kendisinden önce yapılan hataları tekrar yapmamak ve tutarlı bir dış politika yaklaşımının temellerini atmak için işe koyuldu (Alden/Le Pere, 2003:15). I. Mbeki dönemi olarak adlandıracağımız ve Mbeki’nin başkanlığının birinci dönemini ifade iden 1999-2004 yılları, Güney Afrika dış politikası için telafi dönemi olarak tanımlanabilir. Güney Afrika bu dönemde temel olarak iki strateji izledi: Birincisi, Afrika kıtasında cereyan eden gelişmelere tepki vermede ve müdahalede yapılan önceki hataların tahrip ettiği psikolojik yıkımı düzeltmek; ikincisi ise, hem Afrika kıtasında hem de sahra altı bölgesindeki birleşme ve bütünleşme hareketlerine mümkün olduğunca hız vermek. Thabo Mbeki, Mandela döneminde devlet başkanı yardımcısı olarak sistemin hem açıklarını hem de hatalarını yakından görebilmişti. Hatta 1997 sonrasında Mandela açıkça Güney Afrika’nın de facto devlet başkanının Mbeki olduğunu belirtmiş ve yetkilerini artık ona devretmeye başladığını söylemiştir. Mbeki 1963 yılında öğrenci olarak sürgüne gittiği İngiltere’den ülkeye döndüğü 1990 yılına kadar dışarıda yaşamıştır. Apartheid karşıtı mücadelenin uluslararası ayağında kilit roller üstlenmiş ve ANC adına BM ve diğer birçok kurum ve kuruluşta konuşmalar yapmıştır. Mbeki gerek dış politika bilgisi gerekse deneyimi açısından ANC üyeleri arasında parmakla gösterilebilecek bir kaç kişiden birisidir. Mbeki’nin bu geçmişi onun iktidara geldik- 25 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN ten sonra uyguladığı yönetim anlayışına da yansımıştır. Kendisi dış politikaya birinci derecede önem vermiş, bizzat müdahil olmuş ve yön vermiştir. Onun dönemini yakında inceleyenler, Mbeki’nin dış politika konularında hem dışişleri bakanlığını hem de parlamentodaki dışişleri komisyonunu by-pass ettiğini öne sürmektedirler. Burada vurgulamak istediğimiz onun bu kurumlarla ne kadar yakın ilişki içinde çalışıp çalışmadığı değil, Mbeki’nin dış ilişkilere özel bir ilgisinin olduğu ve bu konuda kendisini temel karar alıcı olarak gördüğünü belirtmektir. 26 Yukarıda belirtildiği gibi birinci döneminde Mbeki kendisince kurguladığı büyük projelere alt yapı hazırlamıştır. Bu alt yapı psikolojik, fikirsel ve kurumsal olarak adlandırılabilir. Psikolojik olarak Mbeki, Mandela döneminde başlatılan ve daha çok Apartheid döneminin ekonomik anlamda bıraktığı kötü mirası silmek için yürütülen projeleri en üst seviyede desteklemiş ve bunların ilk meyveleri görülmeye başlanmıştır. Siyahların Ekonomik Kalkın(dırıl)ması (Black Economic Empowerment - BEE), ve siyahlara öncelik tanıyan işe alımlar ve siyahların sahip ya da ortağı olduğu şirketlerin devletten daha kolay yatırım kredisi alabilmeleri gibi düzenlemeler Apartheid rejiminin geride bıraktığı ekonomik dengesizliği gidermeye yönelik çalışmalardan sadece bazılarıdır. Bu tür projelerle devlet kendi zengin elitini yaratmış ve yaptığı açılımlara iş dünyasının desteğini sağlamaya çalışmıştır. Bu, psikolojik anlamda güven vermesinin yanında ülkede hala süren iç dönüşüm için de güven verici olmuştur. Ülke de hala ekonomiyi beyazlar, siyasi gücü ise siyahlar elde tutmaktadırlar. Fikirsel açıdan Mbeki Güney Afrika’yı, Afrika ve dünyada yeniden tanımlama çabasına girmiştir. Kendisinin daha önce seslendirdiği Afrika Rönesansı projesi Mbeki’nin devlet başkanı seçilmesinden sonra gündemden hiç düşmeyen konuların başında gelmektedir (Vale/Maseko, 1998). Afrika Rönesansı fikri çerçevesinde Afrika da yeni bir kimliğin oluşturulması ve buna Güney Afrika’nın öncülük etmesi yanında Afrika’nın ekonomik, siyasi ve sosyal anlamda yeniden yapılandırılması konuları da tartışmaya açılmıştır. Afrikalıların Afrikalı olmaktan gurur duymaları gerektiği ve bunun bir ayrıcalık olduğu temelli bu yaklaşım, 1970’lerde Güney Afrika’nın yetiştirdiği fakat Apartheid rejimine genç yaşta kurban giden Steve Biko’nun fikirleriyle benzerlik göstermektedir. Aynı şekilde Biko da artık Afrikalıların kendilerini siyah olmaktan dolayı negatif (self-negation) olarak görmekten vazgeçip onunla gurur duymaları gerektiği fikrini öne sürmekteydi (Biko, 1987). Mbeki’nin birinci döneminde kurumsal anlamda yapılan dönüşümler iki kademelidir. İlk olarak ülke içindeki kurumsal dönüşüm hemen hemen sağlanmış ve kurumlar arası yer yer ortaya çıkan uyumsuzluklar giderilmiştir. Buna paralel olarak Apartheid döneminden kalan kurumsal yapılar tamamıyla yeni insan kaynağıyla doldurulmuş ve bu ANC’nin tüm devlet kurumlarını fikirsel ve fiziksel olarak kontrol etmesini sağlamıştır. Kurumsal dönüşümde ikinci kademe daha çok kıtasal ve uluslararası düzeydedir. Yukarıda da belirtildiği gibi yıllardan beri var olan fakat artık yeniden yapılandırılması gereken Afrika Birliği Örgütü, Afrika Birliği adıyla yeniden yapılandırılmıştır. Afrika Birliği yapısal örgütlenmesinde AB’yi model almış ve bu çerçevede parlamento, konsey, komisyon vb. birçok yeni kurumu bünyesine katmıştır (Magliveras/Naldi, 2002). Afrika Birliği oluşumundaki fikirsel ve kurumsal temeli bir kaç diğer devlet başkanıyla beraber Mbeki atmıştır. Aynı şekilde Afrika Birliği’yle birlikte kıtada var olan bölgesel örgütlenmeler de sistemin içine bir birlik halinde çekilmiştir. Bölgesel örgütlenmeler Afrika Birliği yapısının doğal parçası kabul edilmiş ve iç diyalog mekanizmaları devreye sokulmuştur. Bir diğer yapılanma da Afrika’nın ekonomik kalkınmasıyla ilgilidir. Yukarıda da belirtildiği gibi NEPAD, Afrika kıtasının ekonomik kalkınma planı olarak ortaya çıkmış ve 2001 yılında kabul edilmiştir. Bu kalkınma planı Avrupa ve ABD tarafından da sıcak karşılanmış ve finansal destek sözü vermişlerdir. Bu plana göre ekonomik kalkınma ve iyi yönetişim (good governance) ilkesi birbiriyle bağlantılanmış ve Afrika kıtasında iyi yönetim ilkesinin yaygınlaştırılması ekonomik kalkınma için öncelikli şart olarak belirlenmiştir. Demokratikleşme ve insan haklarına gerekli önemin verilmesi ise bunların yanında ayrıca vurgulanmıştır (Ket, 2002). Mbeki’nin birinci devlet başkanlığı döneminde Afrika kıtasındaki yapısal dönüşümlere paralel olarak, Mbeki’nin çok sözünü ettiği Güney-Güney diyaloğu konusunda da bazı kurumsal yapılanmalar meydana gelmiştir. İlgili bölümde detaylı olarak bahsedilecek olan bu gelişmelerden en önemlisi 2003 yılında Hindistan ve Brezilya ile girişilen ve gelişmekle olan ülkelerin dünya siyasetinde pazar- GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN lık gücünü arttırmayı planlayan Hindistan-Brezilya-Güney Afrika Diyalog Forumu’nun (IBSA Dialogue Forum) kurulması olmuştur. Bu tür diyalog ve işbirliği kurumları çerçevesinde Mbeki Güney Afrika’nın uluslararası siyasetteki etkisini arttırmak için küresel düzeyde kurumsal yapılanmaya girişmiştir. Güney Afrika’nın 2002 yılında Afrika Birliği’nin yeni bir isim ve yapı ile ortaya çıkmasında ve NEPAD adlı kıtasal bir ekonomik gelişme programının hazırlanmasında ortaya koyduğu çaba çok uluslu örgütlere verdiği önemin bazı göstergeleriydi. I. Mbeki döneminde, Güney Afrika dış politikasının bir diğer amacı da mümkün olduğunca ikili ilişkileri geliştirmekti. Biraz bu çerçeveyle ilişkili olarak, Güney Afrika, uluslararası toplumun Zimbabwe ile ilişkilerini kesmesi veya azaltmasına yönelik telkinlerine rağmen, Zimbabwe ile ilişkilerinde bir değişikliğe gitmedi, hatta Zimbabwe ile ilişkilerde ilerleme görüldü. Ve en önemlisi, çökmekte olan Zimbabwe ekonomisini verdiği ekonomik destekle ayakta tutmaya çalıştı. Sessiz diplomasi olarak ifade edilen Güney Afrika’nın Zimbabwe dış politikasının temel hedefi, Zimbabwe’deki iktidar ve muhalefeti bir araya getirerek derinleşen soruna beraber bir çözüm bulmalarına yardımcı olmaktı. Ancak bu konuda şu ana kadar ciddi bir gelişme olmadığı belirtilmelidir (van Wyk, 2002). ANC iktidarının Zimbabwe’yi dışlayıcı bir politika izlememesinin temel nedeninin Robert Mugabe iktidarının Apartheid döneminde ANC’ye yaptığı yardımlar ve bir nevi iki ülke lideri arasındaki yakın arkadaşlık ilişkisi olduğu söylenebilir. Her ne kadar ekonomik sebepler nedeniyle böyle bir dış politika izlendiği söylense de, doğruluk payı olmakla beraber, yıllardır süren tarihsel ilişkiler hala Afrika siyasetinin vazgeçilmez öğesidir. Güney Afrika Cumhuriyeti’nin 2000’de Mozambik’te meydana gelen sel felaketinde yardıma koşan ilk ülke olması ve Kongo’da zaman zaman meydana gelen krizlere bölgesel örgütler üzerinden müdahale etmek istemesi, ANC iktidarının bu dönem boyunca Afrikalı devletler gözünde kendi kredibilitesini yeniden sağlamaya ve daha dikkatli bir dış politika izlemeye yönelik bazı adımları olarak görülebilir (Hamill/Lee, 2001:53). Yukarıda da belirtildiği gibi I. Mbeki döneminin temel dış politika özelliği daha dikkatli ve bir o kadar da çekingen tavırların dış politikaya yansımış olmasıdır. Genel olarak Mbeki’nin birinci dönemine bakınca şunlar görülebilir: İlk olarak, ülke içi barış ve uzlaşı konusunda belli bir aşamaya gelinmiş ve bu ülkenin psikolojik gücünü pekiştirmiştir. İkinci olarak, fikirsel anlamda Mbeki’nin sıkça dillendirdiği Afrika Rönesansı artık sade bir fikirden öte bir söylem halini almış, uygulanan politikaların altyapısını oluşturmuştur. Son olarak, Güney Afrika uluslararası alandaki etkinliğini arttırmak için hem kıtasal hem de küresel düzeyde yeni bir yapılanma sürecine girmiştir. Bu yapılanma sürecindeki temel amaç Mandela döneminden çıkarılan dersler sonucu, uygulanacak olan yeni politikaların hem meşruiyetini arttırmak hem de kabul edilebilirliğini kolaylaştırmak için uluslararası örgütleri dış politika yapımında temel arena olarak kullanmaktır. Bu açıdan bakılınca Mbeki’nin ilk devlet başkanlığı dönemi bir sıçramadan çok hazırlık dönemi mahiyeti taşımaktadır. 2. 2. 3. II. Mbeki Dönemi (2004 sonrası): Aktivizm, Beklentiler ve Gelecek II. Mbeki Dönemi olarak adlandırdığımız 2004 sonrasında, Güney Afrika’nın daha önceki dönemlerde edindiği tecrübeyle beraber daha tutarlı ve kapsayıcı bir dış politika izlemesi genel olarak beklenmekteydi. Bu dönemin özellikle Güney Afrika’nın çok taraflı örgütleri kendi dış politika dinamikleri içerisinde en fazla ve akıllıca kullandığı bir dönem olarak kendini göstermesi ve Pretoria’nın izleyeceği politikalara uluslararası ve kıtasal meşruiyet sağlaması ayrıca beklentiler arasındaydı. Bu çerçevede Güney Afrika hükümeti kendi dış politika amaçlarını çok taraflı örgütler vasıtasıyla uygulamayı en akıllı yol olarak görmekte ve bu şekilde zamanın, siyasal değişim ve dönüşümlerin “yavaş” aktığı Afrika’da tarihi hızlandırmaya çalışmaktadır. Mbeki’nin ikinci devlet başkanlığı dönemi halen devam eden bir süreç olduğu için yapılan yorum ve değerlendirmelerin de kapsayıcı olmaktan uzak olabileceği dikkate alınmalıdır. Nihayetinde halen yapılmakta olan bir süreç olduğu için burada yapılan yorumların bir ön değerlendirme mahiyeti taşıyacağı belirtilmelidir. Güney Afrika’nın genel olarak dış politikası bu dönemde Afrika kıtasındaki güvenlik sorunları ve çatışma çözümüne yoğunlaşmış gözükmektedir. Kuşkusuz bu çatışma ve sorunların kökleri daha önceki dönemlere kadar gitmesine rağmen, nihai 27 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN olarak sorunların çözüme kavuşturulması çabası bu dönemde daha çok öne çıkmıştır. 28 Fildişi Sahilleri 1999 yılından beri kuzey-güney bölgesi arasında yaşanan derin ve siyasi bölünmeler sebebiyle Afrika kıtasında zaten yeterince var olan sorunlara bir yenisini daha da eklemişti. İlk önce eski sömürgeci devlet Fransa’nın arabuluculuğuyla olaya bir çözüm bulunmaya çalışıldıysa da bu görüşmeler sonrası yapılandırılan süreç ve yapılan anlaşma en nihayetinde Kasım 2004 yılında çökmüş ve barış için umutlar azalmıştı. İşte tam bu noktada Afrika’daki etkinliği nedeniyle barışı yeniden yeşertebileceğine inanılan Güney Afrika Devlet Başkanı Thabo Mbeki, Afrika Birliği’nin isteğiyle arabuluculuk rolüne soyunmuştur. Kısa süre zarfında uzun ve yoğun görüşmeler sonucu Mbeki çatışan tarafları bir araya getirmeye çalışmış ve bir çözüm için çabalamıştır. Bu çabaların bir sonucu olarak en nihayetinde taraflar 2 Nisan 2005 tarihinde bir çözüm için Güney Afrika’nın başkenti Pretoria’da toplanmıştır. Genelde Güney Afrika’nın özelde ise Mbeki’nin ön taslağını hazırladığı barış metni 6 Nisan 2005 tarihinde taraflar tarafından kabul edilmiş ve barış umutları yeniden yeşermiştir. Pretoria Anlaşması olarak adlandırılan bu süreç daha sonra Mayıs 2005 tarihinde imzalanan ve tarafların silahsızlanmalarını öngören anlaşmayla devam etmiştir (Özkan, 2006). Her ne kadar bu süreç içerisinde tekrar gelgitler olsa da ilk önce 30 Ekim 2005 tarihinde yapılması planlan genel seçimler, BM’nin de tavsiyesiyle bir yıl ileriye alınmıştır. Bir yıl sonra yapılan seçimler sonucu ülke göreceli olarak barış sürecine girmiş ve Afrika’daki birinci derecede problemli olan bölgelerden birisi olma konumundan çıkmıştır. Aynı şekilde Burundi’de yaşanan barış süreci de birçok açıdan Güney Afrika’nın olaya müdahil olmasının bir ürünüdür. 1999 yılında Mandela’nın girişimleriyle başlayan, daha sonra onun adına dönemin Devlet Başkanı Yardımcısı Jacob Zuma tarafından devam ettirilen barış süreci Kasım 2003 tarihinde anlaşmayla sonuçlanmıştır. Güney Afrika Burundi barış sürecine sadece tarafların görüşmelerini sağlama konusunda değil aynı zamanda 2003 yılında Burundi’ye gönderilen Afrika Birliği barış gücüne askeri katkı yaparak da sürece katkıda bulunmuştur. Burundi’deki devlet görevlilerinin korunması Güney Afrika’dan gelen askeri personel tarafından sağlanmış ve bu da sürece Güney Afrika’nın sadece diplomatik değil, askeri ola- rak da fiilen dâhil olması açısından ilginç bir örneklik teşkil etmiştir. En nihayetinde Ağustos 2005 yılında Burundi’de genel seçimler yapılmış ve ülke yeni bir sürece girmiştir. 26 Ağustos 2005 tarihinde Pierre Nkurunziza’nın devlet başkanı olarak yemin etmesinden sonra ülke göreceli olarak barış ortamına girmiş ve iç işlerini normalleştirmiştir (Bentley/Southall, 2005). “Afrika’nın sorunlarına Afrika’nın kendisinin çözüm bulması ilkesi” çerçevesinde 1996 yılından beri Orta Afrika’nın kanayan yarası olan Kongo’daki iç çatışma, sürtüşme ve güç mücadelesine Güney Afrika ilk başlarda müdahil olsa da, bu durum, asli değil arızi olmuştur. Bunun en temel sebebi, olayın bir iç çatışmadan çıkıp bir bölgesel savaş mahiyetine dönüşme noktasına gelmesi ve özellikle Zimbabwe Devlet Başkanı Robert Mugabe’nın başını çektiği grupla Güney Afrika’nın açıkça karşı karşıya gelmek istememesidir. Fakat zaman geçtikçe Güney Afrika’nın olaya dahili arızi olmaktan çıkıp asli olmaya başlamıştır. Özellikle 2002 sonrası Güney Afrika kendi dışişleri bakanı vasıtasıyla olayı yakından takip etmiş ve duruma müdahil olmaya başlamıştır (Kabemba, 2007). Daha sonraları çeşitli düzeylerde yapılan hem bölgesel hem de BM gibi küresel girişimler en nihayetinde Kongo’da barışın önünü açmıştır. 2006 yılında yapılan seçimler sonrası ülke göreceli olarak bir barış sürecine girmiş olup, bu süreçte Güney Afrika, Afrika kıtasında ana rolü oynayan devletlerden birisi olmuştur. Aynı şekilde son yıllarda Darfur’da devam eden çatışmalara bir çözüm bulunması için Güney Afrika yoğun bir diplomasi yürütmektedir. Güney Afrika bu sorunun bir an evvel çözüme kavuşturulması için gerek G-8 gibi küresel forumlarda gerekse kıtada yürütülen barış girişimlerinde barış için çalışmaktadır. Afrika Birliği’nin Darfur Bölgesi’ne yerleştirmiş olduğu barış gücüne Güney Afrika hem askeri personel hem de gerekli teçhizat açısından destekte bulunmuştur. Aynı şekilde Darfur Barış Gücü’nün finansal ve gerekli askeri malzeme ihtiyacının karşılanması için hem AB hem de diğer ülkeler nezdinde girişimlere öncülük etmiştir. Güney Afrika Mbeki’nin ikinci devlet başkanlığı döneminde Afrika’nın dünya siyasetinde daha etkili bir rol oynaması için çalışmaktadır. Bunun en temel şartının da Afrika’nın öncelikle kendi sorunlarını çözmesi ve kıtada demokratikleşmenin yolunu açmanın gerektiğini her seferinde vurgulamıştır. GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN Kıtaya yabancı yatırımcının gelmesinin ancak kıtadaki barışın sağlanmasıyla mümkün olacağını ta başından beri farkında olan Mbeki, bu çerçevede Afrika’ya yönelik her türlü girişimde aktif rol oynamaktadır. Tüm bunlarla beraber son yıllarda, özellikle de 2005 yılından beri Güney Afrika’nın Afrika kıtasında ve küresel düzlemde oynamaya çalıştığı aktif rolde bazı iç işlerinden kaynaklanan sebeplerden dolayı bir yavaşlama olduğunu söylemek mümkündür. Güney Afrika iç siyasi hayatını son iki yıldır en çok meşgul eden konu üst düzeydeki siyasilerin yolsuzluklara karıştıkları iddiasıdır. Bu konuda en iyi örnek eski Devlet Başkan Yardımcısı Jacob Zuma’nın Ekonomik İşler Danışmanı Shebir Sheik ile “genel bir yolsuzluk ilişkisi” içinde olduğuna dair Durban mahkemesinin 2005 yılında vermiş olduğu karardır. Sheik mahkeme tarafından suçlu bulunmuş ve 15 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. Mahkemenin Sheik ile ilgili kararından hemen sonra Devlet Başkanı Thabo Mbeki, Zuma’yı devlet bakan yardımcılığı görevinden almıştır. Şu an itibariyle Zuma’nın suçlandığı yolsuzluk ve cinsel taciz davalarında yargılama bitmiş olup Zuma her ikisinden de suçsuz bulunmuştur. Bu yargılamalar Güney Afrika siyasi hayatının Apartheid sonrası dönemdeki en önemli siyasi davaları olarak değerlendirilmektedir. Özellikle şu anki Devlet Başkanı Thabo Mbeki`den sonra kimin devlet başkanı olacağı sorusu bu davalardan çıkacak sonuçla doğrudan bağlantılıdır.4 Normal şartlarda iktidar partisi olan ANC’nin başkan yardımcısının, genel başkanın görev süresinin dolmasından sonra onun yerine başkan seçilmesi ANC gelenekleri içerisindedir ve bu çerçevede Jacob Zuma’nın ilk olarak ANC genel başkanı daha sonra da otomatik olarak 2009 yılındaki seçimlerde devlet başkanı adayı olması bekleniyordu. Zuma’nın yolsuzluk suçlaması sonrası görevinden alınması ve sonrasında ülke içindeki yönetici elit arasındaki başlayan çatlama her geçen gün büyümektedir. Zuma’nın suçlamalardan kendini 2006 yılında mahkeme kararıyla temizlemiş olması durumu normal haline döndürmemiş aksine bu durum ciddi bir güç mücadelesine dönüşmüştür. Güney Afrika siyasi hayatı üçlü ittifak (the tripartite alliance) denilen bir yapının önderliğinde şekillenmektedir. Apartheid rejiminin sona ermesinden 4 sonra gayri resmi olarak ülkeyi üçlü bir yapı yönetmektedir. ANC, Güney Afrika Komünist Partisi (South African Communist Party-SACP) ve Güney Afrika Sendikaları Birliği (Congress of South African Trade Unions-COSATU) örgütlerini içeren bu üçlü ittifakın temelleri, her ne kadar 1990’ların başında resmiyet kazanmış olsa da, 1985 yılında COSATU’nun kurulmasına kadar gitmektedir. Habib ve Taylor`a (2001:219) göre temel olarak Apartheid rejimine karşı muhalefeti genişletmek ve işçi sınıfının çıkarlarının hükümet düzeyinde temsil edilmesini sağlamak amacıyla kurulan bu ittifak, Güney Afrika’nın demokratik bir yapıya kavuşmasından sonra ANC şemsiyesi altında seçimlere katılarak iktidar olmuştur. İttifakın küçük ortakları olan COSATU ve SACP, bazen ANC’nin karar almada daha etkin olduğunu söyleyerek kendilerine çok fazla danışmadığından şikâyet etse de şu ana kadar üçlü ittifak yaşamını sürdürmüştür (Lodge, 1999). Devlet Başkanı Thabo Mbeki’nin yardımcısı Jacob Zuma’yı 2005’te yolsuzluk yaptığı gerekçesiyle görevden almasından sonra COSATU açıkça Zuma tarafını desteklemiş ve bu ittifak içinde bir çatlak olarak değerlendirilmiştir. Aynı şekilde üçlü ittifakın üyesi olan SACP, Zuma’yı destekleyen açıklamalar yapmış ve Mbeki’nin kararını eleştirmiştir. ANC Gençlik Kolları da Zuma’yı açıkça desteklemekte ve devlet başkanı yardımcılığı görevine tekrar getirilmesini istemektedir. Üçlü ittifakın geleceğinin Jacob Zuma’nın siyasi hayatıyla yakından alakalı olduğu vurgulanmalıdır. Bu olay, uzun vadeli etkileri ve muhalefet üretebilme potansiyeli açısından dikkatle izlenmektedir. Eğer Zuma olayı üçlü ittifak içinden bir muhalefet üretmezse, şu andan göründüğü kadarıyla önümüzdeki on yılda Güney Afrika siyasetinin temel konusu hangi partinin seçimleri kazanacağı değil, kimin ANC liderliğinde ülkeyi yöneteceği meselesidir. İşte bu çerçevede, Aralık 2007 yılında yapılacak olan ANC Genel Başkanlığı seçimleri Güney Afrika’nın geleceğiyle doğrudan bağlantılıdır. Bu nedenle de hem hükümet hem de Mbeki’nin kendisi son yıllarda önceliği ülke içine vermiş görünüyor. Mbeki’nin kendisi teamüllerin dışına çıkarak 2007 Aralık ayında yapılacak olan ANC Genel Başkanlık seçimlerinde kendisi tekrar aday olmuştur. Şu an itibariyle Zuma ve Mbeki ile beraber popüler bir eski siyasetçi-yeni işadamı olan Tokyo Sexwale de adaylığını ilan edenler arasındadır. Güney Afrika’da yasal düzenleme gereği bir kişi en fazla iki defa devlet başkanı seçilebilir. Mbeki 2004 yılında ikinci kez devlet başkanı seçilmiş olup, 2009 yılında görev süresi dolacaktır. 29 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN Genel olarak Mbeki’nin ikinci dönem devlet başkanlığına bakılınca ilk yıllarında hem kıtasal hem de küresel düzeyde Afrika’nın dünya gündemine taşınması için aktif bir politikanın izlendiğini söylemekle beraber son yıllarda bu durumda bir azalmadan ziyade bir yavaşlamanın olduğunu söylemek yukarıda bahsedilen iç sebeplerden dolayı mümkündür. Her şeye rağmen Güney Afrika’nın, Afrika kıtasında uluslararası güçler tarafından en çok güvenilen ve fikri ciddiye alına bir devlet olduğu, bu durumun ise arızi olduğu özellikle vurgulanmasında fayda vardır. 3. Küresel Düzlemde Güney Afrika 30 Güney Afrika’nın Afrika kıtasında iş yapılabilecek bir partner olarak uluslararası alanda en çok güvenilen devlet olduğu yukarıda vurgulanmıştı. Bu çerçevede Güney Afrika’nın dünya siyasetinde aktif konumda olan bir kaç güçle ilişkilerinin bir örneklem olarak gösterilmesinin Türk okuyucusu açısından yararlı olacağı kanısıyla bu bölümde Güney Afrika’nın sırasıyla ABD ve AB ile ilişkileri ele alınacaktır. Daha sonra Güney-Güney diyalogu ve Güney Afrika’nın bu olaya bakışı çerçevesinde Pretoria’nın Hindistan ve Brezilya ile olan ilişkilerine değinilecek ve son olarak da Güney Afrika-Türkiye ilişkilerinden kısaca bahsedilecektir. 3. 1. Güney Afrika - ABD İlişkileri Güney Afrika’nın ABD ile ilişkileri tarihi derinliklere sahiptir. ABD 1799 yılından beri Güney Afrika’da resmi temsilcisi olan bir devlettir. Bugün ABD’nin başkent Pretoria’da bir büyükelçiliği, Cape Town, Johannesburg ve Durban’da ise konsoloslukları vardır. Bununla beraber ABD ve Güney Afrika’nın sivil toplum örgütleri düzeyinde de birçok bağlantısı bulunmaktadır. Sivil toplum örgütleri düzeyinde özellikle misyoner kuruluşların bölgeye gelmesinden sonra başlayan ilişkiler her geçen gün artmaktadır. 1970 ile 1990 yılları arasında Güney Afrika ile ABD arasındaki ilişkiler, özellikle ırkçı Apartheid rejimi sonucu en alt düzeye inmiş ve bozulmuştu. Fakat 1994 yılında Apartheid rejiminin yıkılmasını takiben ilişkiler tekrar gelişmiş ve Güney Afrika, ABD’nın Afrika kıtasında güvendiği birkaç partner ülkeden birisi haline gelmiştir. Her ne kadar bazı uluslararası konularda farklı düşseler de, Güney Afrika- ABD ilişkileri bozulmaktan uzaktır. Örneğin, Irak konusunda ortaya çıkan farklı yaklaşım, ilişkilerin genel seyri üzerinde herhangi bir etki yapmaktan uzaktır. Mandela’nın Irak İşgali öncesi ABD Başkanı George W. Bush’u “düşünme özürlüsü” olarak suçlaması, Mandela’nın şahsi görüşü olarak değerlendirilmiş ve hükümetler düzeyinde dikkate alınmamıştır. ABD, Güney Afrika’yı Afrika kıtasında güvenilebilecek partner ülkelerden birisi olarak görmekte ve işbirliğini, bölgesel kalkınma ve güvenlikten küresel terörizme karşı mücadeleye kadar geliştirmektedir (Lake/Whitman, 2006). Teröre karşı işbirliği, AIDS ile mücadele ve askeri ilişkiler, Güney Afrika Cumhuriyeti ile ABD arasında ilişkilerin en iyi olduğu alanlar olarak tanımlanabilir. Yakın gelecekte ilişkilerde herhangi bir sorun beklenmemekle beraber, Güney Afrika, ABD ile ilişkilerini her zaman belli bir mesafede tutmaya özen göstermektedir. 3. 2. Güney Afrika- AB İlişkileri 1994 yılında ANC’nin iktidara gelmesinden sonra Güney Afrika-AB ilişkileri kısa sürede ciddi bir ilerleme kaydetti ve zamanla bu ilişkiler olgunlaştı. Özellikle savunma sanayindeki ilişkiler bunda kilit rol oynadı ve Avrupa silah sisteminin birçoğunu Güney Afrika satın aldı. Bu gelişme Güney Afrika özelinde tüm sahra altı Afrika’ya teknoloji transferine yardımcı oldu ve hassas olan bu endüstride uzmanlaşmayı sağladı. Uluslararası kamuoyu gibi, Afrika’nın sorunlarını genellikle insani yardım çerçevesinden gören AB de son yıllarda bu görüşünü değiştirmeye başlamıştır. “Büyüme için yardım” fikrini daha çok desteklemeye başlayan AB, Haziran 2006’da aldığı bir kararla gelişmekte olan ülkelere destek için ayrılan bütçeyi 2010 itibariyle %50 artırma, 2015 itibariyle de iki katına çıkarma kararı almıştır. Aynı karar çerçevesinde AB, bu harcamaların en az yarısının Afrika’ya yönlendirilmesi konusunda da ilke kararı almıştır. AB özelde Güney Afrika ile genelde ise sahra altı Afrika ülkeleri ile ekonomik ilişkilerini geliştirmek için 1999 yılının Ekim ayında Ticaret, Gelişme ve İşbirliği Antlaşması imzalamıştır (Lee, 2002). Bu anlaşma temel olarak iki bölümden oluşmaktadır: Birincisi, AB ile Güney Afrika arasında bir serbest ticaret bölgesi kurmak; ikincisi ise AB’nin Gelişme ve Yeniden Yapılanma programı çerçevesinde Güney Afrika’ya ekonomik yardımda bulunmak. Bu GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN anlaşma çerçevesinde hayata geçirilecek olan ekonomik yardım, daha çok demokrasi, insan hakları ve bölgesel birleşme konularındaki çalışmalara destek vermek amacını taşımaktadır. Genel olarak bakıldığında Güney Afrika-AB ilişkileri son 10 yılda hem ilerleme kaydetmiş hem de olgunlaşmıştır. Taşımacılıktan silah sanayisine, ekonomik ilişkilerden siyasi ilişkilere kadar uzanan bu ilişkiler yumağı her geçen gün ilerlemeye devam etmektedir. 3. 3. Güney Afrika ve Güney-Güney Diyaloğu Güney Afrika’nın Güney-Güney diyaloğunu geliştirme çabalarının kökleri 1998 yılında Güney Afrika’da düzenlenen Bağlantısızlar Hareketi (Non-Allignment Movement- NAM) toplantısında başlatılan sürece kadar gider. Yıllardır hep “sağırlar diyaloğu” olarak adlandırılan NAM’ın bu toplantısına ilk defa G-7 ülkeleri ve diğer kalkınmış ülkeler Güney Afrika tarafından davet edilmiştir. Bu hem GüneyGüney diyaloğunun konsolidasyonu açısından hem de Kuzey-Güney diyalog yollarının aranması açısından NAM tarihinde bir ilktir. Güney Afrika bu çabalarını 2000 yılında Havana’da yapılan NAM toplantısında da devam ettirmiş ve dönem başkanı olmanın verdiği güçle Thabo Mbeki NAM üyelerinin yapıcı ve barışı amaçlayan bir şekilde diğer kuzey ülkeleriyle ilişkiye girmesi gerektiği fikrini öne çıkarmıştır (Landsberg, 2006:7). Güney Afrika, dış politika yapımında Brezilya, Mısır, Hindistan, Cezayir, Nijerya ve Çin gibi ülkeleri stratejik partner olarak tanımlamış olup GüneyGüney diyaloğunun geliştirilmesi çerçevesinde bu devletlerle ilişkilerini geliştirmektedir. Bunun ilk adımı olarak Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) Doha görüşmelerinde Güney Afrika, özellikle Brezilya ve Hindistan’la beraber hareket etmiştir. Afrika’ya yönelik konularda ise Cezayir ve Nijerya, Güney Afrika’nın doğal partnerleri olmuştur. Bu tür yakınlaşmalar DTÖ’nün 2003 yılında Cancun-Meksika’da yapılan görüşmelerinde G20+ denilen gayri resmi bir gruplaşmaya yol açmıştır (Narlikar/Tussie, 2004). Bu gruplaşmanın liderliğini Güney Afrika ile birlikte Hindistan ve Brezilya yapmıştır. Hindistan ve Brezilya ile olan bu yakınlaşma dünya siyasetinde yeni bir örgütlenme tipi olarak görülen Hindistan-Brezilya-Güney Afrika Diyalog Forumu’nun (IBSA Dialogue Forum) oluşumuyla sonuçlanmıştır. IBSA, üç farklı kıtadan uluslararası politikada benzer güce sahip üç ülkenin uluslararası arena- da bazı konularda ortak hareket etmeye yönelik bir örgütlenmesi olarak bir ilktir. IBSA’nın temel amacı ekonomik ilişkilerin bu ülkeler arasında geliştirilmesi ve karşılıklı işbirliğinin arttırılmasıdır. Bu çerçevede Üçlü-İşbirliği Komisyonu (Tri-lateral Commission) denilen ve üç ülke arasındaki koordinasyonu sağlamak için bir alt kurum 2003 yılında kurulmuş olup çalışmalarına devam etmektedir (Nafey 2005). IBSA örgütlenmesinin asıl amacı ekonomik ilişkileri geliştirmek olsa da, yayımladıkları deklarasyonlarla ilgi alanlarının sadece ekonomiyle kısıtlanmadığını göstermişlerdir. Uluslararası güvenlikten terörizme, BM Güvenlik Konseyinde reform yapılmasından Filistin-İsrail barışına kadar birçok uluslararası konu gündem maddeleri arasında yer almaktadır. IBSA’nın uluslararası alandaki gücü temel olarak hiç şüphesiz aralarındaki koordinasyonun sağlıklı işlemesine bağlı olmakla beraber, uzun vadede dünya siyasetini etkileyebilme kapasitesi açısında ilginç bir örgütlenme olup izlenmeye değer görülmektedir (Özkan, 2007). Güney Afrika, Güney-Güney diyaloğuna getirmeye çalıştığı yeni dinamizm sonucu kendisini yer yer Güney-Kuzey diyaloğu içinde Güney’in liderlerinden birisi olarak görmektedir. G-8 toplantılarına davet edilen bir kaç gelişmiş ülkeden birisi olması dolayısıyla da uluslararası toplum nezdinde Afrika’nın temsilcisiymiş gibi kabul görmekte ve kendisi de zımni olarak bu rolü sahiplenmektedir. Ayrıca bazı sosyal etkenler de Güney Afrika’nın Güney-Güney diyaloğuna yönelik dış politika yapımını etkilemektedir. Tarihsel anlamda Güney Afrika, Malezya ve Hindistan’dan göç eden birçok Müslüman nüfusa ev sahipliği yapmıştır. Ülkeye gelişleri 17. yüzyıla dayanan Malay Müslümanlar ile ülkeye gelişleri 19. yüzyılın sonuna dayanan Hint Müslümanların ülkedeki varlığı halen Güney Afrika’nın iç ve dış siyasetinde etkili olabilmektedir. Özellikle Güney Afrika Müslümanlarının Filistin halkına duyduğu yakınlık, Güney Afrika’nın Filistin sorununa daha yakın ilgi göstermesine yol açmıştır. Ayrıca Hindistan’la ilişkileri son derece iyi olan Güney Afrika, İran ile de ilişkilerinde çok ciddi ilerleme kaydetmiştir. Güney Afrika, Güney-Güney ya da Güney-Kuzey diyalogları çerçevesinde dış politikasını kurarken daha çok ekonomi merkezli bir anlayışla hareket etmektedir. Dolayısıyla gelişmekte olan ülkelerle 31 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN ilişkileri önemsemektedir. Güney Afrika Cumhuriyeti, bu ülkelerle ilişkilerini başka etkenler (dini, kültürel vb.) nedeniyle değil, bu ülkeler ekonomik olarak güçlü oldukları için geliştirmektedir. 3. 4. Güney Afrika - Türkiye İlişkileri Türkiye’nin Güney Afrika ile ilişkileri son zamanlara kadar Türk dış politikasının en problemli alanlarından birini teşkil etmekteydi. Diplomatik ilişkiler 12 Ekim 1992 yılında imzalanan anlaşmayla başlasa da, aslında Türkiye’nin Güney Afrika ile ilişkileri 19. yüzyıla kadar uzanır. 32 Osmanlı Devleti’nin Güney Afrika ile ilk ilişkileri 1861 yılında Roubaix’in Güney Afrika’ya onursal elçi olarak atanmasına kadar uzanır. Daha sonra onursal elçiliklerin atanmasına devam edilmekle birlikte, 1862 yılında Cape Town’daki Müslümanların talebi üzerine, Osmanlı Devleti’nin Cape Town’a bir Müslüman âlim göndermesi, iki ülke arasındaki ilişkileri olumlu yönde etkiler. Ebubekir Efendi Güney Afrika’nın kültürel ve dini hayatına ciddi katkılarda bulunmuştur (Argun, 2000 ve Uçar, 2000). Geldiği zaman Cape Town’daki Müslüman âlimler arasındaki çekişmeleri çözmüş, İslam’ın yanlış anlaşılan noktalarını izah etmiş ve Bloomfontain, Johannesburg, Kimberly ve Cape Town’da İslami okullar açarak Güney Afrika’da İslami bir kültür hayatının gelişmesine katkıda bulunmuştur. Dönemin padişahı Addulaziz’e Güney Afrika hakkında raporlar bile yazmış olan Ebubekir Efendi, Güney Afrika’dan evlenmiş ve daha sonra 1880 yılında Güney Afrika’da vefat etmiştir. Halen mezarı Cape Town’dadır. “Efendi” soyadı halen Cape bölgesinde yaygın kullanılan soyadlarından birisidir. Ebubekir Efendi’nin soyundan gelen birçok kişi halen Güney Afrika’da yaşamaktadır. Osmanlı Devleti’nin Güney Afrika ile ilişkileri, 1899-1902 yılları arasındaki Anglo-Boer Savaşı’na gözlemci olarak asker göndermesi ve daha sonra da Mehmet Remzi Bey’in ilk Osmanlı konsolosu olarak gönderilmesiyle daha da gelişmiştir. Fakat dönemin şartlarından dolayı, özellikle de Birinci Dünya Savaşı hazırlıkları sebebiyle Osmanlı Devleti elçiliğini kapatmak zorunda kalmıştır. 1914 yılında konsolos olarak atanan ve sadece altı ay görev yapan Mehmet Remzi Bey’in görevi bıraktıktan sonra ülkeyi terk etmesine izin verilmemiş ve kendisi savaş esiri olarak tutulmuştur. Esir olarak tutulduğu sırada 1916 yılında Johannesburg’da vefat etmiş, o dönemde Osmanlı Devleti’nin ekono- mik sıkıntıları sebebiyle naaşı Türkiye’ye götürülememiştir. Halen Mehmet Remzi Bey’in naaşı Johannesburg Braamfontein Mezarlığı’nda bulunmaktadır. Ölümünden sonra ailesi Cape Town’a yerleşmiş ve 1950’lere kadar bir sigorta şirketini çalıştırmışlardır. Maalesef sonrasıyla alakalı bilgilere Güney Afrika arşivlerinde ulaşılamamıştır (Orakçı, 2005). Apartheid rejiminin yıkılmasından sonra dünyaya açılan Güney Afrika, bunun bir sonucu olarak Türkiye ile de diplomatik ilişkiler kurmuştur. 1993 yılında hem Pretoria’da hem de Ankara’da karşılıklı elçilikler açılmasına rağmen, Türkiye-Güney Afrika ilişkileri aynı yıl Nelson Mandela’nın Atatürk Barış Ödülü’nü reddetmesinin gölgesinde kalmıştır. Güney Afrika’nın 1997-2001 yılları arasında Türkiye büyükelçiliğini yapan ve aynı zamanda şu ana kadar son dönem Türkiye-Güney Afrika ilişkileri üzerine yazılmış tek kitabın yazarı olan Tom Wheeler’e (2005) göre ise, Mandela’nın ödülü reddetmesi başından beri yanlış ele alındı. 1993 yılında Dünya Ekonomik Forum’una katılan dönemin Başbakanı Süleyman Demirel ile Nelson Mandela bir görüşme yapmış, görüşme sırasında Mandela Atatürk’ten övgüyle söz etmiş ve Atatürk’ün kendi bağımsızlık hareketleri için örnek olduğunu belirtmiştir. Mandela’ya Atatürk Barış Ödülü verilmesi fikri bu konuşmadan sonra Demirel’in aklından geçmiştir. Bu konuşma sonrasında Mandela ile hiçbir ön görüşme yapmadan Nelson Mandela’nın adı dünya kamuoyuna ödül verilecek kişi olarak duyurulmuştur. Mandela’nın kendisi bile bu ödüle layık görüldüğünü medyadan öğrenmiştir. Temel olarak Mandela’nın bu ödülü reddetmesinin arkasında 1980’lerin sonlarında bölücü terör örgütü ile ANC’nin Avrupa başkentleri üzerinden kurdukları yakın ilişkiler yatmaktadır. Şu an Güney Afrika’yı yöneten kişilerin birçoğu 1980’lerde Avrupa’da sürgünde yaşamaktaydı. Apartheid karşıtı mücadeleyi dünya çapında yaymaya çalışırken SSCB ile de çok yakın ilişkiler kurup sosyalist eğilimli bir hareket olan ANC ile terör örgütü arasında SSCB üzerinden kurulmuş bir ideoloji birliği de oluşmuştur. Bu sebeple Güney Afrika, Kürt sorunu konusunda Türkiye’yi temel suçlu olarak görmekte ve ikili ilişkileri geliştirmenin önündeki en büyük engel olmaktadır. Son bir kaç yıla kadar ödülün reddedilmesi meselesi Türkiye-Güney Afrika ilişkilerinin gelişmesinin GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN önündeki en büyük engel olmuştur. Bununla beraber Güney Afrika’nın Türkiye’ye silah satışını 1995 yılında Kürt sorununu sebep göstererek yasaklaması ilişkileri en alt düzeye indirmiştir. Türkiye, Güney Afrika’yı kırmızı listeye eklemiş ve ilişkiler sanki hiç yokmuş gibi bir havaya bürünmüştür. Türkiye-Güney Afrika ilişkileri 2002 yılında Ahmet Necdet Sezer’in Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Toplantısı için Johannesburg’a gitmesinin ardından yeni bir sürece girmiştir. 2003 yılında Güney Afrika Devlet Başkanı Yardımcısı Jacob Zuma Türkiye’yi ziyaret etmiş, buna karşılık Mart 2005 yılında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan başkanlığındaki geniş katılımlı bir heyet Güney Afrika’ya resmi ziyarette bulunmuştur. Özellikle Başbakan Erdoğan’ın ziyaretinden sonra enerji ve ticari anlamda çeşitli anlaşmalar imzalanmış ve ilişkilerin iyi bir seviyeye çıkarılması için altyapı oluşturulmuştur. Ciddi ekonomik potansiyele sahip olan Güney Afrika’da resmi rakamlara göre 1500 civarında Türk yaşamaktadır. Ayrıca Güney Afrika battaniye sektörünün büyük bir kısmını Türk sanayiciler kontrol etmektedirler. Sesli ve Ahlesa gibi Türkiye menşeli battaniye fabrikaları bu konuda öncü rolü oynamaktadırlar. Ayrıca araba galericiliği, plastik parçaları ithalatı ve kömür ticaretiyle uğraşan Türk şirketleri de vardır. Eğitim faaliyetleri açısından ise ikisi Johannesburg, biri Durban biri de Cape Town da olmak üzere Gülen cemaatine ait dört Türk okulu faaliyettedir. Ayrıca Johannesburg’ta faaliyet gösteren ve Türk özel girişimcilerin önderlik ederek açtıkları Language Center International (LCI) adını taşıyan bir dil okulu da hem Türkiye’den giden öğrencilerin hem de başka ülkelerden gelen öğrencilerin dil öğrenmelerine yardımcı olmaktadır. Güney Afrika üniversitelerinde lisans düzeyinde eğitim gören Türk öğrenci sayısı son derece az ya da hiç yoktur. Bununla beraber mastır düzeyinde eğitim gören otuz civarında öğrenci vardır. Genellikle teknik bilimler ağırlıklı olup, sosyal bilimler öğrencilerinin sayısı çok azdır. Türkiye ile Güney Afrika arasında Türkiye’nin Pretoria Büyükelçiliği tarafından bile az bilinen fakat aslında son derece önemli olan doğal bir bilgi paylaşım süreci yaşanmıştır. 1980’lerde Orta Doğu Teknik Üniversitesi ve İstanbul Üniversitesi’nin maden mühendisliği bölümleri Güney Afrika’daki çeşitli üniversitelerle işbirliği ve öğrenci değişimi anlaşmaları imzalamışlardır. Bu süreç sonucu Tür- kiye’den birçok maden mühendisi gerek yüksek öğrenim gerekse tecrübe açısından olsun Güney Afrika’da eğitim almışlardır. Bunların birçoğu Türkiye’ye geri dönmemiş olup madencilik sektörünün son derece gelişmiş olduğu Güney Afrika’da çeşitli şirketlerde yüksek derecelerde çalışmaktadırlar. Aynı şekilde bu süreç sonucu gidenlerin bir kısmı da oradaki üniversitelerin maden bölümlerinde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadırlar. Bu şekilde oraya göç etmiş Türk kökenli maden mühendisleri oradaki topluma son derece entegre olmuş olup orada yasayan diğer Türklerle ilişkileri çok düşük düzeydedir. Bu durum Türk kökenli mühendislerin varlığından, sayısından ve etkilerinden elçilik dâhil kimsenin yeteri kadar bilgi sahibi olamamasına yol açmaktadır. Madencilik konusunda hem uzman hem de bilgi eksikliğinin hat safhada olduğu Türkiye’nin Güney Afrika’da bulunan bu tür yetişmiş beyinleriyle yakından ilgilenmesi ve geriye doğru hem bilgi hem de beyin akışını ihtiyaca göre sağlaması gerekir. Güney Afrika, Afrika kıtasına girişin hemen hemen tek kapısıdır denilebilir. Ekonomiden siyasete, kültürel ilişkilerden sosyal konulara kadar her alanda Güney Afrika Cumhuriyeti, Afrika’nın incisidir. Eğer Türkiye Afrika kıtasıyla ilişkilerini geliştirmek istiyor ve gerek Kıbrıs gerekse 2008-2009 Güvenlik Konseyi adaylığı gibi uluslararası konular için BM’de destek istiyorsa bu tartışmasız bir şekilde Güney Afrika ile ilişkileri iyileştirmekten geçmektedir. İsrail hariç tutulursa Türkiye, Ortadoğu’da Güney Afrika’nın en büyük ticari ortağıdır. Güney Afrika, Türkiye’yi Orta Asya ve Doğu Avrupa’ya bir açılım kapısı olarak görmekte ve bu çerçevede ilişkileri geliştirmek istemektedir. Fakat Güney Afrika bu talebi açıkça dillendirmemekte ve hatta ilişkileri geliştirmek istemiyormuş gibi bir izlenim vermektedir. Türkiye tarafı ilişkilerin geliştirilmesinde çok daha istekli olduğunu açıkça ifade etmiştir (Aydın, 2003). Karşılıklı ilişkilerin geliştirilmesi ve sağlıklı bir düzleme çekilmesi için Türkiye’nin Kürt sorunu konusunda Güney Afrika’ya yönelik olarak bir doğru bilgilendirme kampanyası yürütmesi en karlı başlangıç olabilir. Her iki tarafta da karşılıklı bilgi/belge azlığının hat safhada olduğu dikkate alınırsa üniversitelerin karşılıklı öğrenci ve akademik personel değişimi bu sorunu uzun vadeli çözecek en kalıcı yol olabilir. Güney Afrika’daki birçok kişinin zihninde çarpıcı bir paralellik bulunmaktadır: “Nasıl Güney Afri- 33 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN 34 ka’da beyazlar siyahlara zulmediyor ve haklarını reddediyor idiyse, aynı şekilde Türkiye’de de Türkler Kürtlere aynı muameleyi yapmakta ve haklarının reddetmektedirler.” Bu paralelliğin ne kadar tutarlı ya da tartışmalı olduğu ise hiç sorulmamaktadır. Bunun sebebi Güney Afrika`da Türkiye üzerine bilgi düzeyinin azlığıdır. Türkiye ile ilgili bilgi ve yorumlar genelde 1980’lerden kalan bilgilerden ibarettir. Bu sebeple Güney Afrika’daki genel kabul görmüş bu Türkiye fikrinin dışına çıkıp da Türkiye’yi ziyaret eden Güney Afrikalı üst düzey yetkililer genellikle şaşkınlıklarını gizlememektedirler, çünkü gördükleri Türkiye zihinlerinde olan geri kalmış ve baskıcı bir ülkeden ziyade son derece gelişmiş, modern ve dünyaya açılmış bir ülkedir. Zaten var olan negatif Türkiye imajının düzeltilmesini zorlaştıran bir konu da Güney Afrika’daki bazı televizyon kanallarının (örneğin e TV) “Gece Yarısı Ekspresi” filmini yılda en az üç defa göstermeleridir.5 Bu konu üzerine ciddiyetle gidilmeli ve Güney Afrika medyasında planlı bir Türkiye kampanyası yürütülmelidir. Güney Afrika’daki bazı araştırma kurumları Türkiye ile yapılacak bir öğretim üyesi değişim programına son yıllarda özellikle Tom Wheeler`in alt yapı çalışmaları sonucu pozitif yaklaşmaktadırlar. Temel sorun bunu kimin finanse edeceği ve nasıl programlanacağıdır. Türk Dışişlerinin bu konuda oradaki elçilikle birlikte proje üretmesi ve hatta ODTÜ ve Bilkent gibi İngilizce eğitim veren üniversitelerin seçmeli olarak Afrika siyaseti üzerine bir ders açmaları sonucu Güney Afrika’dan Afrika uzmanı bir öğretim üyesinin belli bir süreliğine getirilmesi çok da zor olmayacaktır. Aynı şekilde Türkiye’den bir Orta Doğu ve Türkiye uzmanı bir öğretim üyesinin oradaki bir araştırma kurumu ya da üniversitede misafir öğretim üyesi olarak bir süreliğine bulunması birçok şeyi beklendiğinden daha fazla kolaylaştırabilir. Her iki ülkede de en çok popüler olan spor futboldur. Türkiye’de futbol oynamış olan Moshe, Koushe, Madida gibi Güney Afrika kökenli futbolcular genel olarak Türkiye konusunda pozitif bir imaj vermektedirler, fakat bu çabaların çoğu bireysel düzeyde olup koordineden uzaktır. Bunların daha koordineli bir şekilde yapılması her iki ülke ilişkilerinin gelişmesi için daha kazançlı olacaktır. Aynı şekilde Türkiye’den bir büyük futbol kulübünün devre arasında kısa süreli de olsa Güney Afrika da kamp yapması, aynı şekilde Güney Afrika’nın en 5 popüler futbol kulüplerinden birisinin Türkiye’ye davet edilmesi karşılıklı sosyal düzeydeki yanlış anlamayı düzeltmek için ciddi katkı sağlayabilir. Sonuç Genel olarak 20. yüzyılda Güney Afrika dış politikasını kabaca üç döneme ayırmak mümkündür: 1948 yılında Ulusal Parti’nin iktidara gelmesiyle beraber Apartheid rejiminin resmileşmesine kadar Güney Afrika dış politikası, Jan Smuts ve diğer bazı liderlerin önderliğinde uluslararası alanda göreceli olarak belli bir konumda yer almıştır. Ülkenin sahip olduğu yeraltı zenginlikleri ve İngiltere gibi kolonyal güçlerin bunlara ilgisi Güney Afrika’yı olayların merkezinde olmasa bile önemli bir konumda tutmuştur. Apartheid rejiminin hayatiyetini sürdürdüğü 19481994 yılları arası genel olarak Pretoria’nın uluslararası arenadan dışlandığı, ambargoların uygulandığı ve uluslararası kuruluşlara üyeliklerinin iptal edildiği bir dönem olmuştur. Bu dönem ayrıca insan hakları ihlallerinin ve ırk ayrımcılığının hangi boyutlara ulaşabileceğini göstermesi açısından ibret verici bir dönem olmuştur. 1990’larla beraber uluslararası sistemde başlayan değişimler Güney Afrika’nın iç dinamikleriyle beraber birleşerek Apartheid rejimine son vermiştir. Apartheid sonrası Güney Afrika dış politikasını ise kabaca üç döneme ayırmak mümkündür: Nelson Mandela’nın ilk siyahi devlet başkanı olarak görev yaptığı 1994-1999 arası, insan hakları ve demokratikleşme vurgusunun öne çıktığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde yaşanan bazı tecrübeler 1999 yılında Mbeki’nin devlet başkanı olmasıyla yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Mbeki daha çok uluslararası örgütleri öne çıkaran bir dış politika için alt yapı hazırlıkları çerçevesinde Afrika kıtasında kurumsal bir yeniden yapılanmaya girişmiştir. 2004 yılında Mbeki’nin ikinci kez devlet başkanı seçilmesine kadar geçen dönem bir hazırlık, yenilenme ve yapılanma sürecidir. Mbeki, 2004 sonrası dönemde, birinci devlet başkanlığı döneminden devraldığı yapılanmayı dış politika yapımında etkin olarak kullanmıştır. Özellikle Güney Afrika’nın hegemonik ilişkilerine şüpheyle bakılan Afrika’da, Mbeki’nın uluslararası kurum ve örgütlenmeleri dış politikasını icra alanı Bunun ilginç bir yansıması yazarın Güney Afrika’da bulunduğu süre zarfında Türk olduğunu öğrenen bir kaç kişinin Türkiye’nin hala filmdeki gibi mi olduğu yönündeki sorularıdır. GÜNEY AFR‹KA’NIN ULUSLARARASI POL‹T‹KADAK‹ YER‹ VE GÜNEY AFR‹KA DIfi POL‹T‹KASI Mehmet ÖZKAN olarak seçmesi bir ihtiyaçtan çok zorunluluk haline gelmiştir. Barber, J. (1999), South Africa in the TwentiethCentury, Oxford: Blackwell Publishers. Güney Afrika, dünyanın kalkınmakta olan ülkelerinden birisi olup, uluslararası güçler tarafından Afrika’da en çok güvenilen ve iş yapılabilecek ülke konumundadır. Aynı şekilde Thabo Mbeki, güvenilebilir bir Afrikalı lider olmasının yanında fikrine saygı duyulan ve dikkate alınan bir devlet başkanıdır. Güney Afrika son yıllarda Güney-Güney diyaloğunu yeniden harekete geçirmekle kalmamış, Güney-Kuzey diyaloğunun geliştirilmesi konusunda da öncülük eden ülkelerden birisi olmuştur. Barber, J. (2005), “The New South Africa`s Foreign Policy: Principles and Practice”, International Affairs, 81(5). Güney Afrika, gerek Afrika kıtasındaki gerekse üçüncü dünyadaki bu öncü rolü açısından Afrika siyasetini anlamak isteyen herkes için yakından takip edilmesi gereken bir devlet olup, uzun vadede Afrika kıtasının kaderini yakından etkileyebilme kapasitesine sahiptir. Tarih boyunca Afrika kıtasına bir giriş kapısı olagelmiş olan Güney Afrika’nın, bundan sonra da bu rolü fazlasıyla ve de yerel dinamiklerin katılımıyla oynayacağı, uluslararası siyaset açısından gözle görülür bir biçimde ortadadır. Aynı şekilde tarih boyunca gerek negatif gerekse pozitif açıdan uluslararası siyasetin gündeminden düşmeyen Güney Afrika’nın, bundan sonra da Afrika’nın sesi olarak dünya siyasetinde kendine yer bulacağı öngörülmektedir. Kaynakça Alden, C. (1996), Apartheid’s Last Stand, The Rise and Fall of the South African Security State, London: Macmillan. Alden C./Le Pere, G. (2003), South Africa`s PostApartheid Foreign Policy-From Reconciliation to Revival?, Adelphi Paper 362, London: The International Institute for Strategic Studies. Argun, S. (2000), The Life and Contribution of the Osmanli Scholar, Abu Bakr Effendi, Towards Islamic Thought and Culture in South Africa,(Yayınlanmamış Master tezi), Rand Afrikaans Universitesi, Johannesburg. Aydın, A. K.(2003), “Turkey and South Africa: Towards the Second Decade”, Perceptions: Journal of International Affairs, 8(1). Barber J/Barrat J. (1990), South Africa’s Foreign Policy, The Search For Status and Security 19451988, Cambridge: Cambridge University Press, 1990. Beinart, W. (2001), Twentieth-Century South Africa, 2. Baskı, Oxford: Oxford University Press. Bentley, KA/ Southall, R.(2005), An African Peace Process, Mandela, South Africa and Burundi, HSRC Press: Cape Town. Biko, S. (1987), I Write What I Like, A. Stubbs (ed), Oxford: Heinemann Educational Books. Black, D. R. (2003), “The New South Africa Confronts Abacha`s Regime: The Politics of Human Rights in a Seminal Relationship”, Commonwealth & Comparative Politics, 41(2). BM`nin Apartheid rejimine yönelik kararları, www.anc.org.za/un/un-chron.html Department of Foreign Affairs –DFA, (2004), Strategic Review, Pretoria: DFA. Geldenhuys, D. (1978), South Africa`s Search For Security Since the Second World War, Occasional paper, Braamfontein: SAIIA. Habib, A./Taylor R. (2001), “Political Alliances and Parliamentary Opposition in Post-Apartheid South Africa”, R. Southall (der), Opposition and Democracy in South Africa, London: Frank Cass. Hamill J./Lee, L.(2001), “A Middle Power Paradox? South African Diplomacy in the Post-Apartheid Era”, International Relations, 15(4). Hanlon, J. (der) (1990), South Africa The Sanctions Report: Documents and Statistics, London: The Commonwealth Secretariat. Kabemba, C.(2007), “South Africa in DRC: Renaissance or neo-imperialism?”, S.Buhlungu, J.Daniel, R.Southall & J. Lutchman (der.), State of the Nation: South Africa 2007 içinde, Cape Town: HSRC Press. Keet, D.(2002), The New Partnership for Africa`s Development; ‘Unity and Integration within Africa’? or ‘Integration of Africa into the Global Economy’?, Occasional Paper no 35, Institute for Global Dialogue, Braamfontein. Lake, A./Whitman C.T. (2006), (Başk), More than Humanitarianism: A Strategic US Approach to- 35 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet ÖZKAN ward Africa, Independent Task Force Report No. 56, New York: Council on Foreign Relations. Landsberg L./Hlophe, D. (1999), The African Renaissance as a Modern South African Foreign Policy Strategy, www.ceri-sciences-po.org. Landsberg, C. (2006), New Powers for Global Change? South Africa’s Global Strategy and Status, FES Briefing Paper 16, FES Johannesburg. Lee, M.C.(2002), “The European Union- South Africa Free Trade Agreement: In Whose Interest?”, Journal of Contemporary African Studies, 20(1). Leoka, T. (2003), “South Africa`s Foreign Ties: Missions”, South African Yearbook of International Affairs 2002/03 içinde, Johannesburg: South African Institute of International Afairs. Lodge, T. (1999), “Policy Processes within the African National Congress and the Tripartite Alliance”, Politikon, 26(1). Lodge, T. (2002), Politics in South Africa, From Mandela to Mbeki, Cape Town: David Philip Publishers. 36 Lodge, T.(2005), “Quite Diplomacy in Zimbabwe: A Case Study of South Africa in Africa”, paper presented at Wits Interdisciplinary Research Seminar, Wits University, Johannesburg, Güney Afrika, 23 Mayıs. Magliveras, K.D./Naldi, GN. (2002), “The African Union- A New Dawn for Africa?”, The International and Comparative Law Quarterly, 51(2). Makoa, F. K. (1999), “Foreign Military Intervention in Lesotho’s Election Dispute: Whose Project?”, Strategic Review for Southern Africa, 11 (1). Mandela, N. (1993), “South Africa`s Future Foreign Policy”, Foreign Affairs, 72 (5). Nafey, A. (2005), “IBSA Forum: The Rise of ‘New’ Non-Alignment”, India Quarterly, 61(1). Narlikar, A./Tussie, D.(2004), “The G20 at the Cancun Ministerial: Developing Countries and Their Evolving Coalitions in the WTO”, The World Economy, 27(7). Nathan, L. (2005), “Consistency and Inconsistencies in South African Foreign Policy”, International Affairs, 81(2). Nel, P/Taylor, I./van der Westhuizen, J. (2000), “Reformist Initiatives and South Africa`s Multilate- ral Diplomacy: A Framework for Understanding”, P. Nel, I. Taylor ve J. Van der Westhuizen (Der), South Africa`s Multilateral Diplomacy and Global Change: the Limits to Reformism içinde, Aldershot:Ashgate. Oliver G./Geldenhuys, D. (1997), “South Africa`s Foreign Policy: From Idealism to Pragmatism”, Business & The Contemporary World, 9(2). Orakçı, S.(2005), The Ottoman Presence in South Africa, (Hazirlanmakta olan master tezi), University of Johannesburg, Güney Afrika. Özkan, M. (2004), “Küreselleşmeye Karşı Global Bölgeselleşme”, Anlayış 15. Özkan, M.2006), “Regional Security and Global World Order: The Case of South Africa in Africa”, Research Journal of International Studies, 5. Özkan, M. (2007), “Economic Development and Global South: What role for IBSA Dialogue Forum?”, konferans tebliği, AEGIS European Conference on African Studies, African Studies Center, Leiden Üniversitesi, Hollanda, 11-14 Temmuz. Schraeder,P.J. (2001), “South Africa`s Foreign Policy, From International pariah to Leader of the African Renaissance”, The Round Table, 359. Singham, A.W. ve Hune, S. (1986), Namibian Independence, A Global Responsibility, Westport: Lawrence Hill and Company. Uçar, A.(2000), 140 Yıllik Miras: Güney Afrika`da Osmanlılar, İstanbul: Tez Yayınları. Vale P./Maseko, S. (1998), “South Africa and the African Renaissance”, International Affairs, 74(2). van Wyk, J.K. (2002), “Saga Continues... The Zimbabwe Issue in South Africa`s Foreign Policy”, Alternatives: Turkish Journal of International Relations, 1(4). Wheeler, T.(2005), Turkey and South Africa: Development of Relations 1860-2005, SAIIA Reports 47, Johannesburg: South African Institute of International Affairs. Wilson, F. (2001), “Minerals and Migrants: How the Mining Industry has Shaped South Africa”, Daedalus, 130(1). STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA* Sömürgecilik Faktörü ve Hint Toplumu ÖZET Bu küçük çal›flman›n amac›, sömürge karfl›t› hareketle ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl Hindistan’›n toplumsal ve siyasal kimli¤inin sömürgecilik sisteminden ne flekilde etkilendi¤inin izah edilmesidir. Bu ba¤lamda Hindistan’›n 3. Dünya ve sömürgecilik kavramlar›n›n içerisinde nas›l bir rol ald›¤›n›, Türk ‹nk›lâb› taraf›ndan nas›l etkilendi¤ini ve bu geliflmelerin devrim karakteri tafl›y›p tafl›mad›¤›n› tetkik edilecektir. Sonuç olarak bu makale, Hint toplumunun, geleneksel de¤erler ile sömürgecilik alg›lay›fl›n›n bir sentezinden ibaret oldu¤unu savunmaktad›r. ABSTRACT This paper will investigate in which way India having gained its independence through an ant colonial struggle has been shaped through colonial patterns in the development of its own political identity. It will be analyzed in which way India within the terminology of third world and colonialism as been influenced by the Turkish reform movement, furthermore if it is appropriate to evaluate those developments as revolution. In conclusion this paper portrays Indian society as the outcome of a synthesis between traditional values and its own conception of colonialism. 1. Hindistan ve Sömürgeciliğin Getirdiği Toplumsal Değişim İngiliz “Şarki Hindistan Kumpanyası’nın (East India Company)” sömürge hakimiyeti kökleri, Babürlülerin kurucusu Babür Şah’a kadar uzanan ve bir Türk hükümdar ailesi tarafından yönetilen Moğul Devleti’nden 1764 senesinden sonra Bengal bölgesinin devlet gelirlerinin idaresine el koymasıyla başladı.1 Önce Kumpanya tarafından dolaylı olarak yönetilen Hindistan’da yavaş yavaş İngiliz hükümetinin desteğiyle doğrudan İngiliz hâkimiyeti kuruldu. Birbirinden bağımsız emirliklerin yanında Hindistan için topyekûn olarak idari görevini üstlenen, yüksek makamları tamamen İngilizler tarafından işgal edilen “Hindistan İdari Teşkilati (India Civil Service)” oluşturuldu.2 İngiliz idari teşkilatının emri altında alt kademeleri çoğu Hintlilerden ibaret olan bir bürokratik teşkilat oluşturuldu ve böylece sömürge idaresi, haklarını korumaya çalışan soylu mahacir ailelerin yanında varlığını İngiltere’ye borçlu olan yeni bir yerel “or- * ta memur sınıfı” oluşturdu. Ancak batılı eğitim prensipleri doğrultusunda eğitilen o zümreden çıkan yetiştirilmiş kimi kalifiyeli kişiler daha sonra bağımsızlık hareketinin düşüncelerini benimseyeceklerdi. İngiliz idaresine karşı yapılan meşhur 1857 “Sepoy Ayaklanması” daha çok geleneksel elitler tarafından desteklendi ve Hindistan’ın doğrudan doğruya İngiliz İmparatorluğuna bağlanmasına sebep olacaktı. Hukuki olarak Kraliçe Viktorya 1876 tarihinde Hindistan İmparatoriçesi tahtına getirildi ve Hindistan Kralı Muavini (Viceroy of India) tarafından temsil edilecekti. Hint bağımsızlık hareketinin esas kıvılcımı geleneksel muhafazakâr İngiliz karşıtı zümreler tarafından değil, batılı düşünceleri kabul etmeye hazır olan yeni bir nesil tarafından atılacaktı.3 İngiliz dilini Hindistan’da resmi idari dili yapmak ve İngiliz eğitim kurumlarının açılması bu gelişmenin önayakı idi. Eklenmelidir ki, öncelikle eğitim almış bu zümrelerin tesis ettiği içtimai ve fikri değişimi toplumsal devamlılık bakımından ne bir yeni başlangıç, ne de bir devrimi teşkil etmiyordu. İngiliz eği- İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâbı Enstitüsü Doktora Öğrencisi Ainsley T Embree./ Friedrich Wilhelm, (ed.): “Indien.Geschichte des Subkontinents von der Induskultur bis zum Beginn der englischen Herrschaft”, Fischer Weltgeschichte C. 17,-1.basım,Frankfurt/Main :Fischer Bücherei Gmbh, 1967, s. 302 2 Ainsley T. Embree, / Friedrich Wilhelm,: a.g.e., s. 303 3 Lucien Bianco (ed.):“Das Moderne Asien“ ”, Fischer Weltgeschichte C. 33,-1.basım, Frankfurt/Main :Fischer Bücherei Gmbh, 1969,s. 15 1 37 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA timi almış olan, hatta İngiltere’de en iyi eğitim kurumlarından faydalanacak olan bu şahıslar, daha sonra idari pozisyonlara veya toplumu derinden etkileyecek makamlara (gazeteciler, avukatlar v.b.) sahip olacaklardı. Ancak onların küçümsenmeyecek bir kısmı, Hindistan’ın köklü, geçmişi yüzlerce yıl gerisine giden soylu ve bazen pek varlıklı olan ailelere mensuptu ve bunlar henüz, geleneklerini ve kültürlerini bir tarafa atmamışlardı. 38 Sosyal ve toplumsal değişimlerin kökü temel olarak sömürge politikasına karşı yürütülen hareketlerde aranmalıdır. Yine de İngiliz sömürgeciliğinin Hint yarımadasında bütün unsurların olumsuz tepkisini çektiğini söylemek mümkün değildir. Kimi Hintli entelektüeller, Batı karşısındaki yenilgi kendi kültürlerinin çağın ihtiyaçlarını karşılayamadığının göstergesiydi. Bu nedenle kendi örf ve adetlerinin yanında paralel olarak İngiliz kültürü ve sosyal yaşam tarzını benimsenmeye başladılar. Esas itibariyle birçok Hint milliyetçi önderleri de İngiliz kültürünü modern yaşamın gereği olarak benimsemişlerdi. Ancak sömürgecilik idaresinde en üst makamların onlara kapalı kaldığını görünce İngiliz yönetim sistemini eleştirmeyi başladılar.4 İngiltere’nin Hindistan politikası klasik sömürgeciliğin birçok özelliği taşırken yerel elitlerin çok geniş işbirliğine dayandırılmıştı. Bu durum İngiltere’nin öbür sömürgeleri için de geçerli olmakla beraber Hindistan’da daha fazla göze batıyordu, çünkü Hindistan’ın birçok emirlikleri sadece görsel değil, fiiliyatta yerel yöneticiler tarafından doğrudan doğruya yönetiliyordu. Elbette hepsinin yanında birer İngiliz komiser veya başka bir deyimiyle ‘danışmanı’ bulunuyordu ve mezkûr devletlerin dış politik veya askeri özgürlüğü yoktu, ancak yerel elitleri için İngiliz hâkimiyeti maddi yönünden şüphesiz karlı idi. İngiltere’nin yerel hükümdarları o kadar kollamasının sebebi sadece siyasi ve iktisadi çıkarlarda değil, aynı zamanda İngilizlerin Hindistan’ı bir dünya medeniyeti olarak kabul ettiğinde yatmaktaydı.5 Hindistan’daki sosyal tabakanın üst gruplarına mensup Hindu veyahut Müslüman şahıslarının İngiltere ile işbirliği içinde bulunmalarından dolayı sadece milliyetçi duygular değil, aynı zamanda kalıplaşmış, geleneksel Hindistan kültürü ve hayat 4 5 6 7 8 tarzına karşı tepkiler de yükselmeye başladı. Üstelik 3. Dünya’nın birçok özgürlük hareketlerinde Batı’dan gelen milliyetçilik kavramı siyasi bir faktör olarak sömürgeci devletiyle olan münasebetleri ve özellikle eğitim politikasının sayesinde ortaya çıkmıştı. Ancak Hindistan’daki toplumsal yapının Avrupa’dan çok farklı olduğunu unutmamalıdır. Genel olarak Hindistan toplumu geleneksel taşra-şehirli olarak ayırt edilebilirdi.6 İngilizler taşrada geleneksel toprak eşrafına mensup, kendi hâkimiyetini dayandırabilecek bir üst grubu oluşturmayı başardılar. Klasik ekonomik büyüme stratejilerin bölgesel yapıyla bağdaşmamasından dolayı taşra eşrafının mali gücü zamanla azaldı ve sonuç olarak liberal İngiliz eğitimi almış olan mensupları umduğunu bulamayınca tepkilerini milliyetçi hareketlerde İngiliz yönetimin karşısına yöneldiler.7 Orta seviyeli çiftçiler ise esasında çiftçilerin hayat standardı yükseltmek maksadıyla ve verimliliği arttırmak maksadıyla İngilizlerce oluşturulan ‘ özel mülkiyet sisteminin (raiytwari) sayesinde fakirleştiler.8 1858 senesinde Osmanlı Devletinde kabul edilen Arazi Kanunamesiyle benzerlikler mevcuttur. Kanunun kendisi değil, kanunun uygulanması küçük çiftçileri güç durumda bıraktı. Osmanlı Devletinde toprakların tapulaştırmanın sayesinde toprak ağalığı hukuklaşırken, Hindistan’da toprağa bağlı borç sorunu ortaya çıktı. İdari bakımından Hindistan Büyük Britanya’nın üst hâkimiyetinin altında hem geleneksel hem de modern batılı yönetim tarzlarını bağdaştırmaya çalışan bir toplumu olarak görünebilir. Fiiliyatta Hindistan’da Hukuki sistem İngiliz Common Law tarafından esinlemiş olan Colonial Law’a dayanmaktaydı, idare tarzı batılı bir üst hâkimiyetinin kontrolü altında hizmet eden İngiliz sömürge memurları ile yerel hükümdarlarının yönettiği, İngiltere’den atanan Kral Muavini’nin (Vice Roy of India) kontrolü altında, İngiliz çıkarlarına hizmet eden bir yönetim teşkil edildi. Liberal batılı idare tarzını Hindistanlı elitlere öğreten ancak aynı zamanda Hint kültürünün varlığını kabul eden İngilizler kendilerine göre bir “Hindistan imajını” yarattılar. Hindistan’ı İngiliz İmparatorluğunun “incisi” olarak kabul eden İngilizler, esa- Jacques Dupuis: « Histoire del´Hinde »,1- basim, Paris : Payot,1963, s- 261 Lucien Bianco (ed.):a.g.e. s. 33 Ravinder Kumar,: “Essays in the Social History of Modern India”,2. basim, Calcutta: Oxford University Press, 1986, s. 3 Ravinder Kumar, a.g.e., s.5 Ravinder Kumar, a.g.e., s. 7 SÖMÜRGEC‹L‹K FAKTÖRÜ VE H‹NT TOPLUMU Mehmet YILMAZATA sında var olan toplumsal gerçekleri kendi ideallerine göre yorumlayıp istenmeden Hint toplumunun değişmesine veçhile oldu. Çünkü Hintliler İngilizlerin sayesinde modern millet kavramını keşfettiler.9 Batı tarzı modern eğitim almış olan Hintliler hem kendi kültürlerini hem de yabancı eğitimi eleştirisel olarak göz önüne aldıklarında, Batı’nın Hindistan imajını değerlendirerek kendi benliklerini yeniden keşfedip ihya etmeye çalışabildiler. Geleneksel çevrelerden kendilerini Hindu dininin ve yaşam tarzının köhneleşmiş halinden, katı kast sisteminden ayırt etmeye çalışan, sosyal değişiklikleri arayan ve geri kalmışlığın sebebini kalıplaşmış Hindu dini kültüründe arayan çevreler Hint milliyetçi düşüncesine katkıda bulundular.10 Hindistan milli düşüncesine Hindu din faktörü kalkınca, Hint nüfusunun önemli bir kısmını teşkil eden (20. yy. başlarında 600 milyon Hintliden yaklaşık 150 milyonu) Müslümanlar haliyle ayrı bir konuma düştüler. Hindistan’da farklı dil ve kavimleriyle her ne kadar ortak bir kültürel geçmişi mevcut olsa da Müslümanlar için, Hindu dininin kimlik öğesi olarak Hint milliyetçiliğine katma girişimleri kabul edilmez bir durumu teşkil etti.11 Önce ortak bağımsızlık hareketi dâhilinde kendi konumlarını sağlamlaştırmaya çalışan Hindistanlı Müslümanlar, Panislamizm faktörü tarafından da etkilenip, nihayet Muhammed Ali Cinnah’in efsanevi liderliğinde meşhur şair Muhammed Ali İkbal’in fikir babalığını yaptığı “Müslüman Anayurdu olarak Pakistan’ı kurma” düşüncesini çare olarak benimseyeceklerdi.12 2. Kast Sistemi Faktörü ve Sosyal Statiği Temel sorun, batılı standartların toplumsal ve iktisadi olarak farklı olan Hint kültürüne dayatılmasında yatmaktaydı. Avrupa’da veyahut gelişmemiş sömürge bölgelerinde Avrupalı yerleşimcilerin yerleştirilmesinden dolayı (Güney Afrika, Avustralya v.s.) problemsiz işleyen piyasa ekonomisi Hindistan’daki yaşam ve iktisadi biçimini dramatik olarak değiştirdi. Eklenmelidir ki, kast sistemi münasebetiyle İngiliz hâkimiyetinden evvel de en düşük hayat standardıyla yaşayan “dokunulmazlıkların” du9 rumu da fazla değişmemişti. Sömürgeciler tarafından kurulan sağlık ve eğitim kuruluşlarından çok küçük bir nüfus faydalanmakla beraber, genel olarak iktisadi dengeler nüfusun büyük kesimi için altüst olmuştur. Kast sistemi bazı Hintliler tarafından sömürge zamanında İngilizlerin kast karşıtı propagandasının sonucu olarak eleştirilmişti.13 Hint milli hareketinin buna ehemmiyet vermesinin bir sebebi şüphesiz kendi hareketlerine meşruiyet arayışında yatmaktaydı. Bu konuda da Hint kast sistemi karşıtı çevrelerin, Batılı düşüncelerin ve bilhassa Hıristiyan dini felsefesinin etkisi altında olduğu dikkate şayandır. Hindistanlı kast karşıtı hareket ne kadar yerel hedefleri takip etmiş olsa da, yine yabancı düşüncelerden ilham almıştı. Modern Hindistan’daki sosyal algılayış geleneğinin sömürge kültürüyle bir sentez oluşturduğu söylenebilir. Bir taraftan batılı sosyal adalet kavramı mecvut iken, öbür tarafta binlerce yıllık bir geçmişe sahip özgün bir yüksek kültür kendini yeniden tarif etmeyi başladı. Sorun kast sisteminde yatmaktaydı. İngilizlerin kast sistemini çok fazla dokunmamaları gayet mantıklıydı. İngiltere prensip olarak kendi kanunlarına veyahut ‘medeni değerlerine’ karşı gelmemek kaydıyla yerel hayat tarzlara mümkün mertebede müdahale etmemek için özen gösterirdi. Kast sistemi, örneğin feodal sistem gibi sadece iktisadi bir varlık olmadığından, dini bir arka plana sahip olduğundan belirli bir kutsiyet ve kabullenme karakteri taşımaktadır. Bundan dolayı, toplumun değişik kesimlerinin sefalet içinde yaşamaları kabul edilebilir gibi görünüyordu. Bu durum, Hindistan’daki sosyal gelişmeleri halen ciddi bir biçimde yavaşlatılıyor. Ancak kast sistemi yine de, Hint reformcular için, kendi benliklerini yeniden şekillendirirken önemli bir dönüm noktasıydı. 3. Üçüncü Dünya Kavramı ve Sömürgecilik Tartışmaları Üçüncü Dünya kavramı ilk defa olarak 1952 senesinde kullanılmaya başlanıp, genellikle gelir seviyesi düşük olan, gelişmekte olan ülkeleri tarif etmektedir. Umumiyetle komünist ülkeler ikinci dün- Bernard S Cohn,. :” Colonialism and its Forms of Knowledge-The British in India”,1.basım,Princeton: Princeton University Press, 1996, s. 73 10 Lucien Bianco, (ed.):: a.g.e.: s. 16 11 Ahmad,Aziz.:“Islamic Modernism in India and Pakistan“,1.basım,London: Macmillan,1967, s. 65 12 Mohammed Sadiq,:“The Turkish Revolution and the Indian Freedom Movement“,1.basım,Lahore: South Asia Books,1983, s. 45 13 G.A. Oddie: Social Protest in India-British protestant Missionaries and Social Reforms 1850-1900,South Asia Books/Dhawan Printing Works, New Delhi 1978, s. 69 39 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA ya olarak, batılı sanayi devletleri birinci dünya olarak tarif etmekteydi.14 Özelliklerin arasında hayat standardının düşüklüğü, yüksek nüfus büyüme oranı, ağırlıkta tarıma bağlı olması, teknoloji ile bilim transferi için gelişmiş ülkelere bağlı olması, ayrıca çoğu zaman sanayileşme oranının (buna son zamanlarda bilim teknolojiye sahip olma durumu da eklenebilir) düşük olması yer almaktadır. Bu noktada 1960’lerden itibaren tartışılmaya başlanan, günümüzde tekrar alevlenen sömürgecilik tartışmalarına değinmekte fayda vardır. Sömürge politikası yanlı çevreler, sömürgeciliğin koloni sahibi devletler için faydalı olduğunu kabullenmekle beraber, getirilen medeniyetin ve modern kuruluşların sayesinde sömürgeleştirilen bölgelerin de faydalandığını belirtiyorlardı.15 Buna karşın Frantz Fanon gibi sömürge karşıtı aydınlar ise, bunun hiçbir geçerliliğinin olamayacağı, zira sömürge devletlerinin toplumsal altyapıyı bozduğu, meydana gelen ekonomik ve içtimai hasarın parayla biçilmez olduğunu, bir nevi bugün 3. Dünyada mevcut olan sorunların çoğunlukla sömürgecilikten kaynaklandığını savundular. 40 Bununla beraber sömürgecilik gerçeği ve sömürgeciliğe karşı yürütülen hareketler yeni milli kimliklerin oluşturulmasında önemli bir rol oynadı.16 Çelişki gibi görünse de, sömürgecilik olmasaydı, Üçüncü Dünya olarak adlandırılan bölgelerde kimlik oluşumu ve toplumların algılayışı çok farklı olurdu. Hatta yeni bir milli kimliği oluşturulacak olan kimi kültürel öğeler ve gelenekleri, gerçek ehemmiyetini ancak sömürgecilik karşıtı söylemleriyle kazandı veyahut bu bağlamda ortaya çıktı. Özellikle milli devlet ve milliyetçilik kavramları, sömürge bölgelerine ancak batılı sömürge devletleriyle temas vasıtasıyla yerleşti. Örneğin; Afrika’daki milliyetçi hareketleri veya tüm Afrika’yı dayanışma ve sömürge karşıtı mücadelede birleştirmeyi öngören Panafrikanizm kesin olarak batılı modellerden esinlendi. Hindistan milliyetçiliği de bugünkü anlamında ancak Batı ile kıyasıyla ortaya çıktı: Hindistan binlerce yıllık bir geleneğe sahipti, ancak Hindistan’ı birleşik bir milli devleti olarak görme eğilimi modern 14 bir kavramdır. Şüphesiz, Üçüncü Dünyada bağımsızlık hareketlerinde önemli bir yer kazanan Marksizm de sonuç olarak ancak batı düşünce sistemiyle oluşturulan temasla bölgeye ulaştı. Buna karşın son zamanlarda bazı çevreler, sömürgeciliğin olumsuz yönlerini kabullenmekle beraber geçmiş zaman dilimini dikkate alarak onu işlevsel olmayan modern devlet ve rejimler için sorumlu olamayacağını, bugünkü sorunların modern 3. Dünya devletlerinin kendi sorumluluk sahasında olduğunu vurguluyor. Modernliğin ve medeniyetin ne olduğu sorunsalı da gelişmekte olan toplumlar için kimlik bakımından son derecede ehemmiyet taşımaktadır. Toplum medeniyeti batılı-sömürgeci bir kavramı olarak reddedecek mi, yoksa bir şekilde kendi gelişim ihtiyaçları ile bağdaşabilir mi? Hindistan örneği bize, bağımsızlık savaşı sonrasında batılı kavramların modern devlet felsefesi ve uygulamasında etkin olduğunu göstermektedir. 4. Toplumsal ve İktisadi Değişimler Hindistan’da iktisadi ve toplumsal olarak batılı standartlara göre oturtturulmuş bir sosyal-iktisadi düzenin mevcudiyetinden dolayı İngiltere’nin iktisadi müdahaleleri toplumun değişmesine sebep oldu: topraksız kalanlar, sanatlarından geçinemeyip farklı bir geçim kaynağı aramak zorunda kalanlar nihayet direnmeye başladılar. Umumi itibarıyla Marksist teorilerin doğrultusunda bu toplumsal değişimi kapitalist sömürge sisteminin istenmeyen bir yan etkisi olarak değerlendirilip, sömürgeci devleti (Hindistan örneğinde İngiltere) sadece sermayenin aleti olarak görülmektedir. Hâlbuki kendi çıkarlarını gerektiğinde sermaye çevrelerden bağımsız olarak oluşturabilen bir devlet, köklü bir idare sistemi kurup yöresel halkla daimi işbirliği ağları de kurabilir.17 Sonuç itibariyle modern Hint metropolleri (Bombay, Kalkutta) büyümeleri İngiliz sömürge sistemine borçludur.18 Ancak, o metropollerde yaşayan toplum sosyolojik bakımından şaşırtıcı biçimde geleneksel öğelerini taşımayı devam etmekle beraber (kast sistemi orada en belirgin faktörü) yine yapısal olarak geleneksel Hint toplumlarının yerleşim gelenekleriyle Philipp Mc Michael: Development and Social Change-A Global Perspective,Pine Forge Press,Thousand Oaks,2000, s. 21 Margary Perham: Bilanz des Kolonialismus,Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1963, s. 118 16 Arif Dirlik: Rethinking Colonialism.Globalization,Postcolonialism and the Nation,Interventions,Volume 4 issue 3,Routledge,London 2002, s. 429 17 Frederick Cooper: Colonialism in Question-Theory,Knowledge,History,University of California Press,Berkeley,2005,s.51 18 Kumar, a.g.e. S.9 15 SÖMÜRGEC‹L‹K FAKTÖRÜ VE H‹NT TOPLUMU Mehmet YILMAZATA bağdaşmamaktadır. O konuda toplumun ekonomik yapısı itibarıyla batılı sanayi devletlere ayak uydurmasına rağmen (tüccar burjuvası, eğitimci/memur sınıfı ve işçiler) gelir dağılımın uçta olduğu, yani bir nevi sömürgecilik sisteminin mirasının devam ettiği söylenebilir. Elbette sömürgecilikten evvel gelir dağılımın eşit olduğu iddia edilemez, ayrıca bazı geleneksel nüfus sahibi zümrelerin maddi gücünü kaybetmelerine rağmen kast sisteminden dolayı alt grupların yükseldiği pek görülmemiştir. Aynı zamanda sömürgecilikten kaynaklanan, toplumsal değişimin başka ve çok önemli bir göstergesi olan göç görüngüsü Hint toplumu üzerinde derin izler bırakmıştır ki bu durum başka sömürge bölgeleri için de geçerliliğini korumaktadır. Sömürgecilik ekonomisi izah edildiği gibi geleneksel iktisadi altyapıyı altüst edip birçok insanların yeni iktisadi merkezlere göç edilmesini sağladı. Hammadde veya yarı hammadde ürünleri sanayi üretimi için İngiltere’ye (veya başka ülke örneklerinde ilgili sömürge sahibi ülkeye) gider, hazır ürün olarak tekrar sömürge piyasasına ithal olunurdu. Hatta bu hammadde akışı olmasaydı, kapitalizminin veya sanayi devriminin bu şekilde meydana gelemeyeceği belirtilmektedir.19 Hindistan, yerel dokumacılık ve kumaş sektörünün kırılması ve İngiliz sanayi sistemine bağlanmasıyla klasik sömürge ekonomi örneğini teşkil eder. İç göç hareketlerin yanında dış göçler de sömürgecilikten kaynaklanan toplumsal değişimin ayrılmaz bir parçasıdır. Hindistan’da Avustralya/Yeni Zelanda veya Güney Afrika’daki gibi çok yoğun bir yabancı yerleşimci akımı meydana gelmedi. Gelenler daha çok idari memurlar ve tüccarlar ile askeri personel idi. Ancak Hintliler daha iyi bir gelir bulmak maksadıyla sömürge ülkesinin başka topraklarına yoğun olarak göç ettiler: Güney Afrika, Uganda ve Guyana bu yüzden Hintliler için yurt olmaya başladı. Sömürgecilik çağının son çeyreğinde (yani 1950’lerden itibaren) ve sömürge hâkimiyeti fiilen sona erdikten sonra sömürge topraklarından sömürge sahibi ülkeye göç eden insan kitleleri de sömürgeciliğin toplumsal bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Bu göç, artık eski sömürge sahibi ülkelerin toplumsal değişimine sebep ol19 maktadır. En güzel örneği Pakistan’dan ve Hindistan’dan 1950’lerden itibaren iktisadi sebeplerden dolayı Büyük Britanya’ya göç eden göçmenlerdir. Başka bir örnek olarak, Cezayir Bağımsızlık Savaşı esnasında Fransa’nın saflarında yer alan Cezayirli askerlerin (“les harkis”/harkiler) ve ailelerinin 1962 senesinden sonra Fransa’ya sığınmaları gösterilebilir. Harkilerin durumu, normal Cezayirli işçilerin aksine başından beri Fransız vatandaşlığına sahip olmalarına rağmen uzun yıllar boyunca hem sosyal hem iktisadi olarak tatmin edici değildi. Ancak son yıllarda Fransa resmi olarak onlara karşı bir vefa borcu olduğunu tanımaya başladı. Örneğin 2001 senesinde anılarına bir hatıra pulu çıkartıldı ve 1994 ve 2005 yıllarında kendileri için sosyal yönünden fayda getirmek maksadıyla özel kanunlar çıkartıldı. Sömürgeciliğin iktisadi yönünü incelediğimizde Hindistan’da 18. y.y.’ın ikinci yarısından itibaren yerel tüccarların İngilizlerle yakın ilişki içine girdikleri görünmektedir. Aynı zamanda İngiliz sömürge politikası nedeniyle Hindistan İngiltere’ye karşı gittikçe dış ticaret açığı vermeye başladı. Hindistan’daki yerel tekstil sanayi İngiltere’deki sanayi devriminden evvel de küçülmeye başladı. Bunun sebebi yine sömürgeciliğin getirdiği toplumsal değişimde yatmaktadır. Moğol aristokrasisi iktidardan düşerken, onların iktisadi talepleri de azalmaya başladı.20 Sanayileşme sayesinde İngiliz tekstilleri 19. y.y.’ın ilk yarısında ucuzlarken, Hindistan piyasası İngiliz ürünlerin baskısı karşısında tutunamayıp yerel dokumacılık sektörü çöktü. Sektörde çalışmış olan kişiler mecburen yeni ticaret merkezlerine akın edip orada genellikle daha düşük gelir seviyesinde olan işlerde çalışmaya mecbur kaldı. Hindistan’daki birçok altyapı çalışmaları (kanalların, demiryolların v.s. inşası) tamamen İngiliz sanayinin ve özellikle dokumacılık sektörün taleplerine göre yapıldı. Klasik sömürge iktisadi sistemi kurulmuştu.21 Sömürgecilik ekonomisi, tarımdaki geleneksel toprak işletme sistemin yerine Roma hukukuna göre düzenlemiş olan tapulu özel mülkiyet yapısı getirdi. Çiftçiler borçlarını ödeyebilmek için mecbur kaldığından kredi veren tefeciler ortaya çıktı. Daha evvel sosyal statüsü düşük olan krediciler sadece Ania Loomba: “Colonialism/Postcolonialism”,1. basım, London :Routledge 1998, s. 4 Claude Alvares: Decolonizing History-Technology and Culture in India, China and the West 1492 to the Present Day,Other India Press, 3. baskı, Goa 1997, s.146 21 Claude Alvares, a.g.e.: 153 20 41 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA çiftçinin ihtiyaçlarını karşılayıp belirli bir pay alabilirken, İngiliz hukuku onlara kanunen yetki verip çiftçiler üzerinde hâkimiyet kurmaya imkân verdi. Bunun sebebi, vergilerin toplanmasının sömürge idaresi için mülkiyet haklarının oluşturulmasıyla daha kolay olması idi.22 İdare üstelik üretilecek mahsulleri da etkileyebildi. Böylece sömürge iktisadinin ihtiyaçlarına göre ekilen, halen üçüncü dünya için belirgin bir gösterge olan “cash crop” olgusu ortaya çıktı. Sonuç olarak tarımda çalışan toplumsal kesim üretimini ona göre değiştirmeye mecbur kalıp, daha evvel sürdürülen hayat tarzını terk etmek zorunda kaldı. Küçük toprak sahibi olan ve kendi ihtiyaçlarına göre üretim yapan çiftçilerin yerine, borç tehlikesi karşısında kalan, daima ürettikleri mahsullerin dünya piyasasındaki fiyatlarına göre hareket etmeye mecbur kalan kitleler oluştu. Toprak sorunu ancak 1960’lardan itibaren geniş kredi programlarıyla çözülmeye başladı: üretim hızla artmaya başladı.23 42 Hindistan toplumu bu gelişmelere karşı kayıtsız kalmadı. 1850’lerden itibaren Hindistan’da oluşturulmaya başlanan sanayi tesisleri içerisine giren yerel sermayedarlar da mevcuttu. İngiliz ürünlerini boykot eden ve yerel ürünlerin satılmasını öneren “swadeshi” boykot hareketi ortaya çıktı. Bu hareket sadece sanayi ile sınırlı kalmayıp Hint yerel bankaları sigorta şirketleri ihtiva ettiğinden bilinçli bir yerel tüccar sınıfı oluşturma girişimi olarak değerlendirilebilir.24 Bu tarihlerde meydana gelen benzer boykot hareketlerinin birbirinden etkiledikleri kesindir. Umumiyetle bu hareketler sömürge veya yabancı sermayeye karşı yönelikti. Örnek olarak 1897’deki Japon karşıtı Çin boykot hareketi, 1899 yılındaki İngiliz tekellerine karşı İran’daki tütün boykotu eklenebilir.25 1908 yılında Bosna’nın ilhakına tepki olarak Osmanlı Devletinde başlatılan boykot hareketi de bu gruba girer. Önemli olan, ilgili toplumlarda bir kamuoyu ve siyasal bilinç oluşturma ve geniş kitlelere yayma girişimidir.26 1930’larda Gandi tarafından Hindistan’da örgütlenen barışçıl bağımsız ha22 reketi bu girişimlerin devamı olarak değerlendirilebilir. Bu bağlamda özellikle İngiliz tuz tekellerine karşı başlatılan boykot hareketi ün kazanmıştır.27 5. Geleneksel Toplum, Din Faktörü ve Kültürel Kimlik Sosyal değişim doğal olarak fikri yenilikleri ihtiva ederken, din ve toplum algılayışının özellikle Hindistan’da çok ehemmiyetli olduğunu belirtmelidir. Orta Doğu coğrafyasında olduğu gibi bir sekülerleşme süresinden geçmeyen Hindistan’da din faktörü iki grubu çok belirgin olarak ayırt etmektedir: Müslümanlar ve Hindular. Bu ayırım eninde sonunda iki farklı siyasi zeminlerin, hatta iki farklı devletin kurulmasına yol açacaktı. Üstelik din algılayışı Hindistan toplumunda Hindular arasında da farklı olup, pek karma ve karmaşık bir inanç sistemi teşkil eden Hinduizm dâhilinde bile oldukça karışık idi. Din aynı zamanda sosyal ilişkilerin ve toplumsal davranışların zeminini teşkil ettiğinden dini algılayış veya bunun kamusal alanına yönelik yansıması, din algılayışının değişimi toplumsal değişim anlamına geliyordu. Hindistan’da tam olarak modernizmden ve değişimden bahsedebilmek için din tarafından şekillenen belirli dogmaların ve sosyal davranışlarının değişmesi gerekiyor.28 Ancak ne İngiliz zamanında ne de bağımsızlıktan sonra Hindistan veya Pakistan’da geleneksel toplum algılayışı tamamen değişmedi. Değişimden ziyade eski ve yeni toplumsal mekanizmalar paralel olarak görülmeye başlandı. Örnek olarak bir taraftan büyük şehirlerin eğitilmiş insanları batılı standartta bir hayat tarzı sürerken, çağdaş hukuki normların kabulü de hâkim iken, az gelişmiş bölgelerde geleneksel davranışların ve sosyal normların hâkimiyeti devam etmektedir. Hatta gelişmiş bölgelerde ekonomik olarak üst-sınıf, alt-sınıf farkı bu paralel hayat tarzını merkezlerde bile gayet belirgin olarak ortaya sermektedir. Aynı zamanda gelenek, teknolojik gelişmelerin sayesinde tamamen arka plana itilmeyip, toplumsal davranışlarda bir sentez rolünü almış durumundadır. Hindistan’da kast sistemi Claude Alvares, a.g.e.: 155 Claude Alvares, a.g.e.: 193 24 Claude Alvares, a.g.e.: 183 25 Y. Doğan Çetinkaya, 1908 Osmanlı Boykotu-Bir Toplumsal Hareketin Analizi. İletişim Yayınları. 1. baskı: İstanbul, İletişim Yayınları. 2004, s. 67 26 Mehmet Yılmazata, Avrupa Devletlerin bloklaşma sürecinde 1908/1909 Bosna-Hersek’in ilhak krizi, yayınlanmamış Yük. Lis. Tezi, Marmara Üniversitesi 2006, s. 137. 27 Claude Alvares, a.g.e : 188 28 Enola Elo: Modernism in India The Journal of Religion,Vol 5.,No.3,(Mayıs 1925)Chicago,University of Chicago Press,1925,s. 240 23 SÖMÜRGEC‹L‹K FAKTÖRÜ VE H‹NT TOPLUMU Mehmet YILMAZATA ailevi ilişkilerde, güncel ve iktisadi hayatta dahi kanunen men olmasına rağmen varlığını muhafaza etmektedir. İnanç gereği bireyler, toplumdaki konumlarını kabullenip mevcut durumunu kabul ve muhafaza ediyorlar.29 Teknolojik bakımından çok iddialı bir konumda olan Hindistan örneği, teknolojik gelişmelerin toplumsal değişmesini her zaman etkilenmediğini göstermektedir. Çünkü Hindistan’daki toplumun düşünce sistemi geleneksel toplumun temel taşlarını muhafaza ediyor ve binaenaleyh modern öğeleri barındırabilir. Hindistan’daki ikilemin sebebi sadece geleneksel toplumun bazı öğelerinin ve özellikle düşünce yapısının muhafazası değildir. Batılı hukuk sistemi ve çağdaş eğitim sistemi geleneksel hayat tarzıyla birleştiğinde toplumsal bir kopukluk meydana geldi. Geleneksel düşünce sistemin devamından dolayı teknolojik gelişmeleri sadece uygulama seviyesinde kalıyor. Modern teknik alet ve iletişim teknolojinin kullanımı, çağdaş ve eleştirisel bir düşünce yapısını beraberinde getirmemektedir. Modern iletişim ve üretim araçları, toplumun sadece teknik vasıtaları haline geliyor, entelektüel bir esin kaynağı olamıyor. her iki taraf için tatmin edici bir durum görünmüyordu ve Müslümanlar kendileri belirli alanlarda ikinci sınıf vatandaş olarak görmekteydi.30 Doğal olarak, Hindistan ve Pakistan arasındaki silahlı çatışmalar ve savaşlar bu durumun çözümünü geciktirdi. Genel olarak kişilerin kendilerini özellikle dini gruplarına ait olarak algılanması geleneksel toplumun işaretidir. Yine de Hindistan’da yaşayan Müslümanlar için bu algılayış sadece sosyokültürel gelişmelerden ibaret değildir. Bağımsızlık ve Hindistan-Pakistan ayrılımı Müslümanlık öğesinin toplumsal bir faktörü olarak daha belirgin olmasının sebeplerindendir.31 Hindistan’daki Müslümanların tavrı tarihi geçmişleriyle de izah edilebilir. Birçok yerlerde hâkim bir konumda olan Müslümanlar 1948 senesinden sonra Hindistan Cumhuriyeti’nde kendilerini azınlık pozisyonunda buldular.32 Bu durum, onlar için hem eski zamanları idealize etme hem de kendi içlerine kapanma sebep oldu. Hindistan’daki Müslümanların tamamen ezilmiş 43 Batılı düşünceler de İngiliz zamanından beri yaygınlaştırıldığından, toplumda bu ikilem gayet açıkça ortaya çıkıyor. Bir tarafta çağdaş hukuki normlar ve teknolojik gelişmeler mevcutken, öbür tarafta geleneksel toplumsal yapı varlığını başarıyla muhafaza etmektedir. Geleneksel toplumun en önemli öğelerinden olan din algılayışı ve bu algılayışın toplumsal değişimi ne kadar etkilediği sorunu da modern Hindistan için ehemmiyet taşımaktadır. Nitekim Hinduların ve Müslümanların birbirlerini değerlendirmesi de bu sorunun içerisinde yer almaktadır. Mesele tabii ki devletin kuruluş felsefesiyle alakadardır: Pakistan Müslüman anayurdu olarak kurulmuş iken, Hindistan ana unsuru olarak Hinduları barındırmakla beraber kalabalık Müslüman nüfusu sayesinde laik idare sistemini benimsedi. Mesele sadece Müslümanların kendilerini ne kadar Hindistan’a bağlı hissettikleri ve kendilerini ne kadar eşit olarak gördüklerinden ibaret değildir. Aynı zamanda, Hinduların onları ne kadar Hindistan’a bağlı eşit vatandaş olarak kabul ettikleri önemli bir faktördür. En azından 1980’lere kadar 29 durumda olduğu izlenimi de doğru değildir. Ancak, Kuzey ile Güney arasında belirgin farklar mevcuttur: Güney Hindistan’daki Müslümanlar nispeten içe kapanık ve çoğunluk toplumuna uzak iken, Kuzey Hindistan’daki Müslümanlar iktisadi ve siyasi hayata gittikçe başarıyla iştirak etmeye başladılar.33 Kesinlikle belirtilmelidir, kanuni bir ayrımcılık de mevcut değildir. Tam aksine, Hindistan anayasası bütün vatandaşları eşit görmektedir. Bu görüngü, Müslümanların tarihi konumlarıyla izah edilebilir. Kuzeyde çoğu olarak veya Hindularla Enola Elo: a.g.e., s. 241 Imtiaz Ahmad(ed.): Modernization and Social Change among Muslims in India,Manohar Publications,New Delhi 1983, s. 9 31 İmtiaz Ahmad(ed.). a.g.e.,s.80 32 A.S. Ahmed: Discovering Islam.Making Sense of Muslim History and Society.,Routledge,1. baskı, London 2001, s.165 33 A.S. Ahmed: a.g.e.,s. 168 30 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA benzer sayılarda devletlerde yaşarken, Güney Hindistan’daki Müslümanlar işgalci olarak gelip azınlık olarak Hindu çoğunluğu üzerinde hüküm sürdüler. Son yıllarda iki toplum arasındaki yaklaşımdan dolayı ayırımcı faktörler azalmakla beraber yine de varlığını korumaktadır. İşin ilginç tarafı, Hindu-Müslüman ayırımı sömürge zamanından ziyade bağımsızlıktan sonra daha toplumsal önem kazanmış görünüyor. Bundan dolayı Hindu, Müslüman ilişkileri sömürge mirasından fazla güncel siyasi olaylardan esinlenmiş görünmektedir. Sömürge mirasının ekonomik ve düşünce yapısı ve yeni iktisadi gereksinimleri Hint toplumunda yine izleri bırakıp bazen de geleneksel aile ve benzer sosyal kurumların gevşemesine yol açtı. Kısacası, sosyolojik tabiriyle bireyin yalnızlaşması söz konusu olmaktadır. Ama her şeye rağmen modern çağın iletişim araçları, kanuni düzenlemeleri ve ekonomik gelişmeleri geleneksel Hindistan toplumunun en önemli unsuru olan kast sistemini bertaraf edemedi. 1920’lerde umulan bu gelişmenin meydana gelmemesi bahsedilen sosyal ikilemin derinleşmesine yol açtı.34 44 6. Hindistan’ın Algılayış Meselesi ve Devrim Sorunu Hindistan milli hareketinin birçok evreden geçip, başta tam bağımsızlıktan ziyade iç politikada daha fazla muhtariyet (Home Rule) istediğini, ancak 1930’lu yıllarda istiklal hareketine dönüştüğünü söylemekte yarar vardır. Hint örneğini az gelişmiş ülkelerden farklı kılan başka bir faktör ise sosyal değişimlerin siyasi yansımalarının sadece elit kısımlarına değil, aynı zamanda alt tabakalarına yansıtmasıydı. Milliyetçi Hint hareketi esin kaynağını elitlerden almakla beraber esas gücünü taşrada buldu.35 Gandi’nin politikasının önemli bir unsuru ve onun kabiliyetini gösteren bir nokta ise, değişik sosyal grupların tepkisini sezip o tepkiyi klasik sınıfsal çıkarlar doğrultusundan ziyade ortak bir milli harekette birleştirebilme vasfıydı. Gandi aynı zamanda Hint kadınının rolünü ihya etmeyi önemsedi. Ne var ki, modern anlamda kadın haklarına yönelik ilk girişimi yine sömürgeci devletiyle temasıyla ortaya çıkmıştır. İngilizler kendi hâkimiyetlerini medeniyet yayma görevi olarak meşrulaştırmayı çalıştılar. En 34 35 36 37 Enola Elo:a.g.e., s. 242 Kumar, a.g.e s. 17 Oddie, a.g.e., s. 79 Enola Elo: a.g.e ,s. 244 popüler örneği İngiliz yönetiminin, kocası ölmüş olan kadınların kocasıyla beraber yakılmak suretiyle ölüme gönderilme (sepu) geleneğine karşı mücadelesidir. Ayrıca, erken yaşta evlendirme eğilimlere karşı ilk protestolar İngiliz misyonerler tarafından ortaya atıldı.36 Buna rağmen bu girişimler sosyal veya ekonomik tepki veren bir ihtilalci karakteri almayıp, daha çok geleneksel-milliyetçi unsurlarını İngilizlere karşı birleştirdi. Karizmatik lideri Gandi tarafından arzulanan, kast sistemini bertaraf eden, toplumu daha çok eşit kılabilen idealist felsefesini rağmen hiç bir zaman işlevsel olmadı.37 Hindistan’ın cumhurbaşkanı Nehru ve halefiler 1960’lı yıllarından itibaren sergiledikleri sosyalizme yaklaşma eğilimi de fiiliyatta ülkeye şişirilmiş bir bürokratik sistemi ve işlevsel olmayan bir devletçi ekonomiyi getirmekten başka bir sonuç vermedi. Olumlu bir gelişmesi ise, topraksız olan borçlanmış çiftçilere devlet kredilerinin aktarılmasıydı. Sonuç olarak Hint toplumu hem geleneğini, hem sömürgeciliğin mirasını yansıtan bir karışım olarak tarif edilebilir. Resmi dil ve eğitim dili olarak Hintçenin yanında İngilizcenin de kullanılması ise Hint milletinin kendini tarif etmesi ve algılaması bakımından son derecede önemlidir. Birçok yerel dillerin konuşulduğu Hint toplumunun pratik bir çözüm olarak İngilizce’yi zaruretten dolayı benimsediğini söylemesi yetersiz görünmektedir. Zira dilin kullanımı, o dilin kültürüne bir yakınlığı de beraberinde getirdiği şüphesizdir. Yine de Hint kültürünün geleneksel öğeleriyle sosyal hayatının birçok alanlarında baskın olma gerçeği, Hint toplumunu örneğin İngiltere’nin Afrika’daki eski sömürge bölgelerinden farklı kılmaktadır. Bir taraftan batılı ve yerli geleneklerin sentezi söz konusu iken, öbür tarafta güçlü bir benlik duygusu her zaman Hindistan’da varlığını korumuştur. Ancak bu durum bile, Hint toplumunu her şeye rağmen bir sömürge sonrası toplum (post-colonial society) olmaktan çıkarmamaktadır. Sömürge iktisadi sisteminin bazı yeni sınıf ve gelir dağılımı mekanizmalarını getirmesine rağmen geleneksel elitler varlığını sürdürebildiler. Devletin yapısı askeri, hukuki ve eğitim sistemlerinde birçok İngiliz geleneklerini muhafaza etmektedir. Çünkü sömürgecilikte umumiyetle sömürge SÖMÜRGEC‹L‹K FAKTÖRÜ VE H‹NT TOPLUMU Mehmet YILMAZATA kültürünün birçok yönleri yerel kültürün yerine konuluyor. Bunun en bariz örneği dildir. Öncede Hintli üst sınıfı ile iletişiminde Fars dilini kullanmaya devam eden İngilizler, 1850’ler den itibaren Hindistan’ı kendi kültürel seviyesine çekebilmek için İngiliz dilini resmi olarak kullanmaya başladılar ve kimi zamanlarda iç otonomi veya bağımsızlık yanlısı Hint reformcular tarafından bile desteklendiler. Çünkü İngiliz kültürü veya sömürge kültürü ilerici ve medeni olarak algılanmaktaydı.38 Bu şekilde bağımsızlık hareketlerinin önemli bir yönü daima yerel kültürün ihyası olmuştur. Frantz Fanon bu nedenle, sömürülmüş toplumların yerel kültürel yapısını yok etmekle veya aşağılanmakla kendi benliğinin kaybettirildiğini iddia etmekteydi.39 Bu yönden sosyal değişim veya devrim eski sömürge toplumları için aynı zamanda kendi kültürlerinin yeniden değerlendirmesiydi. Bunun pek kolay olmadığını göstermek için Hindistan yine en iyi örneğini teşkil etmektedir. Bağımsız bir Cumhuriyet olan Hindistan, resmi dil olan Hintçenin yanında İngilizceyi de kullanıp okul müfredatını umumiyetle İngiliz geleneğine göre ayarlamaktadır. Hindistan, bu şekilde resmiyette kullanılması imkânsız olan onlarca yerel dil ve şivelerin yerine bir ortak dil ihtiyacını karşılamayı çalışmaktadır. Aynı zamanda okullarda geleneksel tarih ve kültür de öğretilmiyor değildir. Ancak dil yönünden sömürge dilinin devamı modern Hint toplumunun ister istemez sömürge mirasını yaşattığını göstermektedir. Hatta toplumun kendisi değişip o kültür öğesini artık kendi iradesiyle seçtiği söylenebilir. Toplumsal elitlerin bir kısmı da İngiliz medeniyet tekeline karşı çıkıp İngiliz bilim ve teknolojiyi dışlanmadan ilerici Hindu geleneklerine dayalı bir modernleşme modelini ortaya attılar.40 Muvaffık olmayışlarına rağmen bu durum, toplumun veya en azından elitlerin dinamizmini sömürgeciliğin altında da kaybetmediğini de göstermektedir. 7. Hilafet Hareketindeki Türk Devriminin Etkisi Osmanlı Devletindeki eğitim reformcularından etkilenmiş olan Hintli Müslümanlar benzer projeler 38 geliştirmeye başladılar. Hareketin iki kanadı mevcuttu: Biri ulema tarafından teşvik edildiği geleneksel hareket, öbürü ise Sir Syed Ahmad Han’ın başkanlığında, batılı eğitim metotları öngören Aligarh hareketiydi.41 Her iki hareket İngilizlere tepki olarak, Müslüman kültür ve kimliğini kuvvetlendirmek amacıyla tesis edildi. Hareket, yayınlarında sürekli Osmanlı Devletindeki gelişmeleri takip edip özellikle Hilafet makamının önemine dikkat çekti.42 Hilafet taraftarları, Birinci Dünya Savaşında dahi Osmanlı Devletine yakınlık besleyip, harp sonrası Osmanlı Devleti ve Hilafet makamı için olumsuz gelişmeleri tepkiyle izlediler. Hilafet hareketi, Hindistanlı Müslümanlar için aynı zamanda Hindistan milli bağımsızlık hareketi içerisinde ağırlık kazanmak için vesile oldu. Hindular ise ilk başta dayanışma içinde idiler. Aynı zamanda 1919 tarihinde İngiliz güvenlik güçleri tarafından işlenen Amritsar katliamına tepki olarak her iki toplum birbirine yaklaşmaya başladılar. Kurtuluş Savaşı süresince Mustafa Kemal, hem Müslümanlar hem de Hindular arasında kahraman olarak algılanmaya başladı.43 Gandi bizzat, Mustafa Kemal’in konuşmalarını yayınlayıp yorumladı. Türk Kurtuluş Savaşı Hindistan bağımsızlık hareketine ilham kaynağı haline gelmeye başladı. 17 Ekim 1919 tarihi Hilafet günü olarak benimsendi. Hilafet hareketi siyasi firka olarak 23/24 Kasım 1919 tarihinde Bütün Hindistan Hilafet Kongresi’nde bir araya geldi. Hindular da bu harekete iştirak ettiler ve Gandi bizzat 24 Kasım tarihli oturumda başkanlık yaptı.44 Akabinde oluşturulan Hilafet komitesi İngilizlere heyetler göndererek, Türk hudutlarının muhafazası ve İstanbul’un Türk kalması yönünde taleplerini dile getirdiler. Sevr Antlaşması’na tepki olarak mitingler yapıldı ve Gandi tarafından geliştirilen İngiliz hükümetini boykot etme girişimleri Hilafet hareketi tarafından 1920 ve 1921 senelerinde çeşitli kampanyalarla canlandırıldı.45 Ancak, Hindistan milli bağımsızlık hareketi içerisinde itilaflar devam etti. Ania Loomba: a.g.e, s. 22 Frantz Fanon: Dark skin white masks Pluto Press, New York, 1986, s. 118 40 Frederick Cooper, a.g.e,s.130 41 Gail Minault: The Khilafat Movement.Religious Symbolism and Political Mobilization in India,Columbia University Press,1.baskı, New York 1983, s. 14 42 A.C. Niemeijer: The Hilafat Movement in India 1919-1923,Martinus Nijhoff, La Haye 1972, s. 62 43 Gail Minault: a.g.e., s. 71 44 Mohammed Sadıq, a.g.e., s. 56 45 Gail Minault: a.g.e., s. 111 39 45 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA Hareketin dahilinde gittikçe Müslüman kadınların iştirak etmesi, değişikliklerin belirgin bir alametiydi. Doğal olarak elit tabakası söz konusuydu, ancak kadınların siyasi ve toplumsal hareketlere iştirak etmiş olması dikkate şayandır. Hareket temel olarak dini öğeler üzerinde kurulduğundan Arapların Türklerden ayrılışı önemli bir ideolojik sorun teşkil etmekteydi. Hilafet hareketi Osmanlı Devletinin tekrar canlandırılmayacağını fark etmeye başladıysa da bütün Müslümanların birliğine dair beyanatlarini sürdürmeyi devam etti.46Siyasi olaylar bu çizginin başarısızlığını ortaya serdikten sonra hareket temelinden yoksun kaldı. Hilafet hareketi Türk zaferinden ne kadar memnun olsa dahi, saltanatın ve hilafetin kaldırılması var oluş sebebini ortadan kaldırdı. İngiliz hükümetinin tepkisi de hareketi zayıflattı.47 Hilafetin kaldırılması Muhammet İkbal gibi bazı ileri gelen Müslüman aydınlar tarafından kabul edilmişse de Hindistan Müslümanlarının çoğu TBMM’nin bu kararını hoşnutsuzlukla izlediler.48 Türk devrimindeki laikleşme eğilimi de ilk başta Hintli Müslüman aydınları tarafından tepkiyle izlendi. Onlara göre batı menşei kanunların getirilmesi sadece şekilcilikten ibaretti.49 46 Yeni Türk devletinin Cumhuriyet sistemi ile idare edilmesi ise İkbal gibi düşünürler tarafından olumlu ve örnek alınabilecek bir hamle olarak değerlendiriliyor. Eleştirisel yaklaşımına rağmen İkbal, İslam dünyasında sadece Türkiye’nin siyasi ve entelektüel bağımsızlığını kendi gücüyle kazandığını kabul edip, Türkiye’yi bir ilham kaynağı olarak görmektedir.50 Ayrıca İkbal, Atatürk’ün her şeyden evvel siyasi bağımsızlığın kazanılması gerekli olduğu görüşünü de benimsedi. Yeni Türkiye ve lideri Atatürk, bazı görüş ayrılıklarına rağmen İkbal için örnek alınması gereken bir kahramandı. Sonuç olarak Hilafet hareketi Türkiye’deki olayları sempatiyle izlemekle, kurtuluş savaşını maddi, manevi ve hatta gönüllülerle desteklemekle beraber Türkiye’deki gelişmeler için daha çok manevi önem taşımaktaydı.51 Önemli olan, Hindistan’daki Müslümanların şuurlu bir grup olarak İngiliz hükü46 metine karşı hareket edip kendilerini Hinduların yanından ayrı bir grup olarak hissedip kimlik kazanmasıydı. Hareket Hindistanlı Müslümanlara belirgin bir siyasal benlik kazandırdı. Hilafet hareketi şüphesiz Pakistan’ın kurulmasına zemin hazırlayacak temellerinden biri olarak değerlendirilmelidir. Hindistan ve Türkiye mukayese edildiğinde her iki ülke farklı bir geçmişe sahipti, yine de yakın tarihin içinde her ikisinde benzer müesseselerin mevcut olduğu dikkat çekicidir. Bunlar, anayasal deneyimleri ile çok partili sisteme geçme başarısıdır. Bu konuda Hint profesörü Prof. Dr. Arşı Han, Hindistan’ın 1992 senesinde yerel yönetimlere anayasal statünün tanınması ile Atatürk tarafından 1930 yılında geliştirilen köy kanunu arasında benzerliklere atıfta bulunmaktadır.52 Her iki ülke laik olmakla beraber, bazı partilerin dini ana felsefe olarak kabul etmelerinden dolayı Hindistan’daki laikliğin uygulanması Türkiye’deki uygulama kadar belirgin değildir. Belki Hindistan’ın bu yöndeki tavrı, kendi siyasi ve içtimai geleneklerinin yanında kanunen açık bir laiklik tanımı yapmayan Anglosakson geleneğin devamıyla izah edilebilir. 8. Eğitim Eğitim sisteminin bağımsızlıktan sonra ne derece ve nasıl değiştiğini toplumsal değişimin ölçülerinden biri olarak kabul edilebilir. Eğitim görmüş kişilerin algılayış biçimi ile bu fertlerin sosyal hayata iştirakiyle Hint toplumunun seyrinin ne derecede değiştiği tetkik edilebilir. İngiliz dili en önemli eğitim aracını teşkil etmektedir. Bu bakımdan nüfusunun büyük bir kısmının ana dili olarak kullandığı Hint dilindeki dersleri de ek olarak okutulması önemli bir adım olarak değerlendirilebilir. Yine de örneğin 1960’larda ve 1970’lerde Hindistan’daki liselerde İngiliz dili derslerinden hariç sosyal derslerde okutulan konuların %11 tamamen batı menşei içerikleri ihtiva etmektedir.53 Buna karşın, sömürge hâkimiyeti esnasında meydana gelen olaylar ders müfredatının sadece %7 teşkil etmektedir ve bunların büyük bir kısım Gandi ve bağımsızlık mücadelesi ile sınırlıdır. Buna karşın Batı kültürünü ve İngiliz A.C. Niemeijer: a.g.e.,s. 97 Gail Minault: a.g.e., s. 169 48 A.C. Niemeijer: a.g.e.,s. 97 49 Fazlur Rahman: Muhammad Iqbal and Atatürk’s Reforms,Journal of Near Eastern Studies, Vol 143,No.2 Chicago University Press,Chicago 1984,s. 159 50 Fazlur Rahman: a.g.e.,s 161 51 A.C. Niemeijer: a.g.e.,s. 157 52 Özer Ozankaya: Dünya Düşünürleri Gözüyle Atatürk ve Cumhuriyeti.,Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları,2. basım, İstanbul 2000, s. 357 53 Joseph W. Elder: The Decolonization of Colonial Culture: The case of India, Comparative Education Review,Vol.15. No. 3,Papers from the Comparative and International Education Society Conference, San Diego: 1971, s.290 47 SÖMÜRGEC‹L‹K FAKTÖRÜ VE H‹NT TOPLUMU Mehmet YILMAZATA eğitim sistemini medeniyet gereği olarak savunmuş 19. yy. Hintli aydın Roy ders müfredatına dâhil edilmemiştir.54 Bu tutumdan, Hindistan’ın kendi eğitim sisteminde milli konulara ağırlık vermeye çalışıp, devam eden İngiliz kültürel ve hukuki mirasına rağmen kendi benliğini kuvvetlendirmeyi çalıştığını söyleyebiliriz. açısına göre kaliteli bir eğitim, ancak İngiliz diline vakıf olmakla alınabilir. Bundan dolayı modernleşmiş ve iyi eğitim alabilmiş elit tabaka, bu sistemin dışında kalanları geri kalmış bir kitle olarak görmektedir.57 Ancak eski sömürge devletinin kültürel ve eğitim altyapısını alabilmiş olanlar modern Hindistan’da bütün imkânlardan faydalanabilirler. Sosyal bilimlerde kullanılan ders kitaplarının içeriğinin %31’i ise sömürge öncesi Hindistan kültürel ve tarih yapısını anlatıyor. Hindistan’daki bazı sosyo-ekonomik sorunların sorumlusu olarak doğrudan batı ekonomik sistemi gösteriliyor ve Hint ekonomisinin kendi ihtiyaçlarını kendi gücünden karşılanması isteniyor. Hindistan’da o yıllarda benimsenmiş ve güçlü sosyalist / devletçi bir karakteri taşıyan “bağıtsızlık” ideolojisi bu değerlendirmeyi zorunlu kılıyordu. Ancak bu eleştirilere rağmen sömürge mirasının tasfiyesi hareketi yaşanmadı. Böylece Hindistan’da klasik anlamda bir devrimin yaşadığını söylemek yanlış görünüyor. İdari şekil olarak Hindistan, bağımsızlığını kazanmakla, eski emirlik sistemini lağvedilmekle ve Cumhuriyet idaresini benimsemekle şüphesiz bir değişiklik yaşadı. Ancak Hindistan’daki hukuk ile toplumsal dinamiklerin ciddi biçimde değiştirildiğini söylemek mümkün değildir. Hindistan’da en köklü eğitim kurumlarının sömürge zamanından kalma özelliği de bu durumu apaçık ortaya sermektedir. Kolej veya en itibarlı üniversiteler olsun, bilimin batı kökenli eğitim kurumlarında en iyi şekilde geliştirildiği inkâr edilmez bir gerçekdir. Aynı zamanda İngiltere veya ABD’de okumuş olan kişilerin iş piyasasında en gözde meslekleri elde edebildikleri söylenebilir. Hindistan’da yetişmiş olan ancak eğitimini yurt dışında devam eden genç akademisyenler, doktorlar ve mühendisler kimi zamanda deniz aşrı ülkelere yerleşmeyi (özellikle Avustralya ve ABD) tercih ediyorlar. Beyin göçü fenomeni gayet belirgindir. Hindistan’ın ve Hintli vatandaşların başarılarından bahsederken onların yapıtlarının Batı’da kabul edilmesi bir ölçüt olarak kabul edilip, nihayet Batı üstün olarak değilse en azından bir standart belirleyicisi olarak kabul görüyor. Batı, müfredatta içtimai ve teknik gelişmenin ölçütü olarak konumunu korumaktadır.55 Modern eğitim sisteminin Batı’yı üstün olarak görmesi veya bunu ima etmesi şüphesiz olumsuzdur. Bağımsızlık hareketlerinin çoğunda batılı eğitim almış kesimler sömürge sahibini protesto ettiler. Hindistan’da verilen eğitim bağımsızlıktan sonra sosyal alanlarda öz kültür değerlerine daha büyük bir saygı kazandırılmasına imkân verdi. Buna karşın teknik dallarda sömürge sisteminin skolâstik geleneği, yani bilgiyi geliştirmeden sadece aktarılması devam etmiş görünüyor. Hindistan’daki bilişim sektörünün bugünkü konumu bu durumu göz önüne sermektedir. Öbür tarafta sömürge zamanında temelleri atılan modern eğitim sisteminin kadınlara yönelik bakış açısının değiştirmesine yol açtığı, onların da eğitimde ve sosyal hayatta katılmasına yol açtığını inkâr edilmez bir gerçektir.56 Her ne kadar Hindistan okulları milli değerleri öne çıkartmaya çalışmışsa ve Batı’yı eleştirmişse de, Batı daima yakalanması gereken bir standart, örtülü de olsa üstün olarak kabul edilen bir varlık olmaya devam ediyor. Eğitim örneği, elit kesimlerin eğitilmemiş kitlelere yönelik bakış açısını göstermektedir. Elit bakış 54 55 56 57 Joseph W. Elder: a.g.e ,s.291 Joseph W. Elder ,a.g.e.,s.294 Enola Elo: a.g.e, s. 243 İmtiyaz Ahmad(ed.), s. 84 Sonuç Hindistan altmış seneden beri bağımsız bir Cumhuriyet ve bölgenin çok güçlü bir devleti olarak varlığını sürdürüp sürekli gelişmektedir. Güçlü bir milli şuur ve tarih bilincine sahip olmasına rağmen, sömürgecilik geleneği hem toplumsal, hem iktisadi olarak modern Hint toplumunu şekillendirmektedir. Örneğin, yerel kültür eğitim sistemde büyük bir yer tutmakla beraber, İngiliz dilinde eğitim yapan kurumlar daima mezunların statüsünü yükseltme şanslarını arttırmaktadır. Sömürge iktisadi sisteminin yeni sınıflar ve gelir dağılımı getirmiş olmasına rağmen geleneksel elitler varlıklarını sürdürebildiler. Geleneksel toplumun en belirgin göstergelerinden biri olan kast sistemi, dışlayıcı unsurları yasaklanmış olmasına rağmen etkisini sürdürmeye devam ediyor. Siyasi olarak Hindistan 1948 senesinde bağımsızlığını kazanabilmiştir. Eğitim ve ekonomik sahalarda büyük gelişmeler yaşandı. Ancak Hindistan devletinin kurucuları tarafından arzulanmış olan 47 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Mehmet YILMAZATA toplumsal değişim muvafık olamamıştır. İlgi çekici bir nokta; bugün var olan sorunların sadece sömürge zamanından değil, sömürge öncesi dönemden de miras kalmasıdır. Hindistan, geleneksel toplumu ile sömürge geleneğini içine katan, geleceğini çağın gereksinimlerine göre arayan bir devlet olarak algılanabilir. Ne öz benliğini, ne de sömürge yönetiminden gelen bazı geleneklerini inkâr etmemektedir. Toplumda, özellikle alt kesimde geleneksel öğeler ağır basmaktadır. Hindistan, İngiliz geleneklerinin bazı önemli öğelerini – örneğin kanunların oluşumunda veya parlamenter hükümet sistemi gibi – muhafaza etmeyi uygun ve gerekli görmüştür. 48 Hindistan, özgün yapısıyla sömürgeciliğin getirdiği sosyal ve ekonomik sonuçlarını güçlü kültürel kimliğinden dolayı sömürgeciliğe maruz kalan başka toplumlarına nazaran daha sıhhatli gibi görünüyor. Yine de Hindistan, Üçüncü Dünya toplumlarına has olan (gelir dağılımı, okuma yazma oranı v.s.) birçok sorunlarıyla karşı karşıyadır. Ancak, Hindistan için, bütün sorunlarını sömürgecilik geleneğine dayandırmak yerinde olmaz. Çünkü gelişmiş yerli kültürüyle ile sömürge mirasının birleşimi, bu durumu meydana getirdi. Öbür sömürge geçmişi yaşamış olan devletlere nazaran Hindistan’daki toplumsal değişim, sadece sömürge mirasına bağlı kalmayıp, kendi toplumsal yapı tarafından da şekillendirilmiştir. Yine de sömürge hâkimiyetinin bu toplumsal sürecini etkilediğini söylemek mümkündür ve sömürge karşıtı hareketi de sonuç olarak yabancı görüşlerle temasıyla ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı Hindistan’ın tam manasıyla devrim yaşadığını söylemek güçtür. Birçok olumsuz şartların varlığına rağmen bu durum Hindistan için aynı zamanda şans olarak algılanabilir: sömürge kompleksinden etkilenmeden, emin adımlarla geleceğe ümidiyle bakabilir. Kaynakça Kitaplar A.S. Ahmed: Discovering Islam.Making Sense of Muslim History and Society, Routledge,1. baskı, London2001 Aziz Ahmad: “Islamic Modernism in India and Pakistan“,1.basım,London: Macmillan,1967 Imtiaz Ahmad(ed.): Modernization and Social Change among Muslims in India,Manohar Publications, New Delhi 1983 Claude Alvares: Decolonizing History-Technology and Culture in India, China and the West 1492 to the Present Day, Other India Press, 3. baskı, Goa 1997 Lucien Bianco (ed.): “Das Moderne Asien”, Fischer Weltgeschichte C. 33,-1.basım,Frankfurt/Main: Fischer Bücherei Gmbh, 1969 Bernard S Cohn,. : “Colonialism and its Forms of Knowledge-The British in India”,1.basım, Princeton: Princeton University Press, 1996 Frederick Cooper: Colonialism in Question-Theory,Knowledge,History,Berkeley, University of California Press 2005 Y. Doğan Çetinkaya: 1908 Osmanlı Boykotu-Bir Toplumsal Hareketin Analizi. İletişim Yayınları. 1. baskı, İstanbul, İletişim Yayınları. 2004 Jacques Dupuis: “Histoire del´Hinde »,1- basim, Paris : Payot,1963 Ainsley T Embree./ Friedrich Wilhelm, (ed.): “Indien.Geschichte des Subkontinents von der Induskultur bis zum Beginn der englischen Herrschaft”, Fischer Weltgeschichte C. 17,-1.basım,Frankfurt/Main :Fischer Bücherei Gmbh, 1967 Frantz Fanon: Dark skin white masks Pluto Press,New York, 1986 Ravinder Kumar,: “Essays in the Social History of Modern India“,2. basim, Calcutta: Oxford University Press, 1986 Ania Loomba: “Colonialism/Postcolonialism”,1. basım, London :Routledge 1998 Philipp Mc Michael: Development and Social ChangeA Global Perspective,Pine Forge Press,Thousand Oaks,2000 Gail Minault: The Khilafat Movement.Religious Symbolism and Political Mobilization in India,Columbia University Press,1.baskı, New York 1983 A.C. Niemeijer: The Hilafat Movement in India 19191923,Martinus Nijhoff, La Haye 1972 G.A. Oddie: Social Protest in India-British protestant Missionaries and Social Reforms 1850-1900,South Asia Books/Dhawan Printing Works, New Delhi 1978 Özer Ozankaya: Dünya Düşünürleri Gözüyle Atatürk ve Cumhuriyeti.,Türkiye iş Bankası Kültür Yayınları,2. basım, İstanbul 2000 Margary Perham: Bilanz des Kolonialismus,Kohlhammer Verlag, Stuttgart 1963 Mohammed Sadiq,:“The Turkish Revolution and the Indian Freedom Movement“,1.basım,Lahore: South Asia Books,1983 Mehmet Yılmazata: Avrupa Devletlerin bloklaşma sürecinde 1908/1909 Bosna-Hersek’in ilhak krizi, yayınlanmamış Yük. Lis. Tezi, Marmara Üniversitesi 2006 Makaleler Arif Dirlik: Rethinking Colonialism.Globalization,Postcolonialism and the Nation,Interventions,Volume 4, Issue 3,Routledge,London 2002 Joseph W. Elder: The Decolonization of Colonial Culture: The case of India, Comparative Education Review,Vol.15. No. 3,Papers from the Comparative and International Education Society Conference,San Diego, 1971 Enola Elo: Modernism in India, The Journal of Religion,Vol 5.,No.3,(Mayıs 1925)Chicago,University of Chicago Press,1925 Fazlur Rahman: Muhammad Iqbal and Atatürk’s Reforms, Journal of Near Eastern Studies, Vol 143,No.2 Chicago University Press,Chicago 1984 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 ‹skender KARAKAYA* ABD’nin Küreselleflme ve ‹flbirli¤ine Yaklafl›m›: Bill Clinton (1993-2000) ve George W. Bush (2000-2008) Dönemleri ÖZET So¤uk Savafl’›n sona ermesi ile birlikte dünya yeni bir döneme girmifltir. Bu yeni dönemin bafl aktörü olan ABD’nin küreselleflme ve iflbirli¤ine olan yaklafl›m› So¤uk Savafl döneminden farkl›l›klar arz etmektedir. Bu makalede 1990’lar›n bafllamas› ile birlikte ABD’nin de¤iflen politikas› incelenmektedir. “So¤uk Savafl”’söyleminin yerini “Yeni Dünya Düzeni”nin ald›¤› bu zaman dilimi George Bush, Bill Clinton ve George W. Bush dönemleri göz önüne al›narak analiz edilmifltir. ABSTRACT With the end of the Cold War, the world entered the new term. USA as a dominant actor of this post-cold war period has many differences from before. In this article, with beginning of 1990’s, USA’s changing policy has been examined. This part of period in which Cold War has been replaced by “New World Order” is being analyzed with looking through the terms of George Bush, Bill Clinton and George W. Bush. 49 Giriş Küreselleşme tanımı ekonomiden, siyasete, kültürden, teknolojiye kadar her alandaki değişimi açıklayan bir kavram olarak günümüzde kullanılmaktadır. 1990’ların başlaması ve dünyayı ikiye bölen Soğuk Savaşın sona ermesi bu kavram üzerinde yeni tartışma alanları/soruları doğurmuş, farklı algılamalar meydana gelmesine neden olmuştur. Bu makalede 1990’lar ile birlikte ABD dış politikasında küreselleşme ve işbirliğine bakışın nasıl geliştiği/değiştiği açıklanmaya çalışılacaktır. Bill Clinton ve George W. Bush dönemleri bu kavramların en canlı tartışıldığı dönem olmuştur. Bu iki dönemin analizi yapılarak ABD’nin son 15 yılda bu kavramlara nasıl baktığı açıklanmaya çalışılacaktır. Soğuk Savaş sonrası ABD politikalarına geçmeden önce ABD’nin 1990’lara nasıl girdiğini açıklamak yerinde olacaktır. Bu süreç bize ABD politikalarının karşılaştırmalı analizini yapmada yardımcı olacaktır. * Soğuk Savaşın Sona Ermesi ve George Bush Döneminin Mirası Soğuk Savaşın bitmesiyle dünya yeni bir döneme girmiştir. Waltz’ın belirttiği gibi “Her savaş sonunda bir takım galipler ve mağluplar” ortaya çıkmaktadır.(WALTZ, 1979:8.9) ABD Soğuk Savaşı kazanmıştır. Ancak dünya belirsiz bir ortama doğru sürüklenmektedir. Bu ortamda ABD tarafından 1991’de ilan edilen, “Yeni Dünya Düzeni” olarak adlandırılan “Ulusal Güvenlik Strateji” belgesinde ABD’nin içinde bulunduğu belirsizlik ortamı ve kendine olan aşırı güveni görülmektedir.(WHİTE HOUSE, 1991:1-4) Bush, Kongre’de 1992’de yaptığı konuşmada “Yeni Dünya Düzeni” görüşünü şöyle açıklamaktadır: “Daha önce silahlı iki kutba bölünmüş olan dünyada artık tek ve üstün bir güç vardır: ABD. Dünya bunu hiçbir korku duymadan kabul ediyor. Çünkü gücümüze inanıyor. Bu konuda adil olacağımızı, kendimizi dizginleyeceğimize inanıyorlar. Doğru olan neyse onu yapacağımız konusunda bize inanıyorlar.”(BOSTANOĞLU, 1999:S.305) Ankara Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi iskenderkarakaya@hotmail.com STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 ‹skender KARAKAYA Dünyanın yeni güç merkezi yapısının tek kutup/çift kutup olacağı konusunda tartışmalar sürerken, “Yeni Dünya Düzeni” tartışmaları da o dönemde yapılmaya devam etmiştir. ABD’nin karar alıcılarına göre Yeni Dünya Düzeni ABD’nin önüne yeni fırsatlar sunmaktaydı: “Yeni dönem için güvenlik stratejilerini biçimlendirmek, bugün varlığını sürdüren olağanüstü eğilimlerin tahlil edilmesini gerektirmektedir. Neyin değiştiğini ve neyin değişmediğini açıkça görmeliyiz. Tarihin önümüze serdiği fırsatları ciddi biçimde değerlendirmeli ve devam eden tehlikeleri de göz ardı etmemeliyiz.”(WHİTE HOUSE, 1991) Öte yandan, 1992 stratejisinde ise oluşacak yeni düzende askeri alanda da bazı değişimlerin olacağı belirtilmiş, bu süreçte NATO’nun dönüşümü ve yeniden yapılanması önem kazanmıştır. Sovyet tehdidinin ortadan kalkmasıyla konvansiyonel alanda silahsızlanmaya gidilirken yeni “düşmanların” ABD çıkarlarına zarar vereceği ön görülmekteydi.(ERHAN, 2001:82) 50 1991 Ulusal Güvenlik Strateji Belgesinde ABD’nin özgür ve bağımsız bir ülke olacağını söylerken önceliklerini askeri, ekonomik, siyasal ve diğer alanlar olmak üzere dört ana bölümde toplamıştır. Askeri açıdan; “ABD ve müttefiklerinin güvenliğini tehdit edecek her türlü saldırıyı caydırmak, denetlenebilir silahların kontrollü anlaşmaları ile istikrarı sağlamak, kitle imha silahlarının düşmanların eline geçmesini önlemek” gibi hedefler belirlenmiştir. Ekonomik açıdan; “güçlü, müreffeh bir ülke olmak için ulusal ekonomiyi güçlendirmek, uluslararası pazarlara, enerji-maden kaynaklarına, okyanuslara ve uzaya açılmayı güvence altına almak, serbest ticarete dayanan açık ve genişleyen uluslararası ekonomiyi teşvik etmek” amaçlanmıştır. Siyasal açıdan ise; “SSCB’deki demokratik hareketleri desteklemek, demokratik değerlere ve bireysel haklara destek vermek, Batı Avrupa’nın bütünleşmesine destek vermek, NATO’nun dönüşümüne destek vermek, insan hakları ve bölgesel ihtilafların çözümünde etkin olmak” amaçlanmıştır. Ayrıca uluslararası terörizmle, kaçakçılıkla ve uyuşturucu ile mücadele hedeflenmiştir.(ERHAN, 2001;83-84) “Küresel istikrar” ve “karşılıklı bağımlılık” gibi kavramların kullanıldığı Wilsoncu bir idealizmin reel- politik ve pragmatizm ile birleştiği I. Irak Harekatı ABD’nin yeni on yılda karşılaştığı ilk sorun alanı/problemi olmuştur. Kuveyt’i işgal eden Saddam ordusunun uluslararası koalisyonla ve BM Güvenlik Konseyi kararları ile geri püskürtülmesi ABD’nin oluşacak yeni dünya düzeninde uluslararası toplumun jandarması olacağını gösteren bir adımdır. ABD’nin Bush döneminde Clinton’a bıraktığı miras ise Soğuk Savaş sonrası ABD’nin alacağı tutumun netleşmesi, kendi gücünü ve yeteneklerinin farkına varma sorunu, küreselleşme ve işbirliği gibi kavramlara nasıl bakacağı, tek süper güç olma psikolojisinin altını nasıl dolduracağı sorunsalı olmuştur. Bill Clinton bu hava içerisinde 1993’te ABD’nin yeni başkanı olmuştur. Bill Clinton Dönemi ABD Dış Politikası: Demokratik Açılımlar ve Küresel İşbirliği Soğuk Savaş sonrası dönemde Bill Clinton 1993 yılında ABD’nin başkanı oldu. Bu dönemde “demokrasilerin genişletilmesi” söylemi ABD dış politikasına hakim olmuştur.(KORKMAZ, 2006:106) Bu dönemde küreselleşmenin de ABD için itici güçlerden biri olduğunu söyleyebiliriz. Bir görüşe göre küreselleşme; “iktisadi, sosyal, siyasal bütün somut yapıların giderek birbirilerine eklemlendiği, siyasal sınırları kaldıran, serbest piyasa ve demokrasinin yaygınlaştığı dinamik bir süreç” olarak tanımlanmıştır. (ENGİN, 2001:186) Bu dönemde küreselleşmenin yanında dış politika uygulamalarında “soft power (yumuşak güç)” ve “hard power (sert güç)” ayrımına gidilmiştir. Yumu- ABD’N‹N KÜRESELLEfiME VE ‹fiB‹RL‹⁄‹NE YAKLAfiIMI ‹skender KARAKAYA şak güç kavramına göre “bir ülke dış politikasındaki amaçlarını ekonomik, kültürel, siyasal baskı araçlarını askeri güç kullanmadan diğer devletlere dayatabilir”. “Sert güç” kavramına göre ise ekonomik güç üzerinde yükselen askeri gücün siyasal gücü de sağlaması ile askeri önlemler öncelikli dış politika araçları olmuştur.(ARI, 2000:206) Üçüncü hedef olan demokrasinin gelişmesi konusunda ABD’nin çabaları, eski SSCB ülkelerinin serbest pazar, insan hakları ve hukukun üstünlüğü gibi değerlere uyumunu sağlamak yönünde olmuştur. Ayrıca bütün dünyada süren insan hakları ihlalleri hakkında raporlar yayınlanmış, bunların sona ermesi konusunda yardımlarda bulunulmuştur. Clinton, ABD’nin eski başkanlarından Woodrow Wilson’un liberal evrensellik ilkesi çerçevesinde gelişen ABD’nin liberal demokrasi ilkelerini bütün dünyaya yayacak bir politika benimsenmiştir. Başkan’ın Ulusal Güvenlik Danışmanı E. Leyk’in de belirttiği gibi “Woodrow Wilson’un izinden giden ABD Başkanları ister Demokrat ister Cumhuriyetçi olsun demokrasiyi, pazar ekonomisini genişletmek ABD’nin ulusal çıkarlarını korumaktadır. Çünkü bu değerler Amerikan’ın savunduğu değerleri yansıtmaktadır.”(KISSİNGER, 2002: 181-182) Ancak 1997 yılı geldiğinde ikinci kez başkan seçilen Clinton için en zor seçim, dış politik kararların seçimi çerçevesinde olmaktadır. ABD bu dönemde artık stratejisini uygularken “seçici” davranacağını açıkça ilan etmişti. Burada “yumuşak güç” unsurlarının “sert güç” unsurlarına oranla öncelikli kullanılacağı ilan edilmiştir. ABD uluslararası topluma işbirliği ve ortak hareket çağrısı yaparken gerektiği zaman tek başına hareket edileceğini de söylemekten çekinmemektedir.(WHITE HOUSE, 1996) 1996 yılında yayınlanan Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi (WHİTE HOUSE, 1996), 1991’de belirlenen hedeflere ulaşılmakta olduğunu ve daha önce belirlenen güvenlik önceliklerinden bir değişiklik olmadığını ortaya kondu.(ERHAN, 2001:84) Buna göre ABD’nin hedefleri üç temel noktada toplanıyordu: Birincisi, savaşmaya ve ülke dışına gönderilmeye her an hazır silahlı kuvvetle güvenliği sağlamak; ikincisi, ABD’nin iktisadi canlanmasını hızlandırmak; üçüncüsü ise, ülke dışında demokrasiyi teşvik etmek idi. İşbirliği çerçevesinde bakıldığında bu dönemde ABD’nin Orta Doğu Barış sürecinde etkin şekilde yer aldığı görülmektedir. İsrail-Filistin arasındaki barış görüşmeleri süreci, Balkanlar’da Dayton Anlaşması görüşmeleri, NATO’daki dönüşümün çerçevesinde Eski Doğu Bloğu ilkeleri ile yapılan “Barış için Ortaklık” girişimleri olmuştur. Küreselleşme ve işbirliği çabalarının arttırıldığı bu dönemde ABD’nin dünya ölçeğindeki çabaları etkili olmuştur. ABD’nin bütün dünyada refah ve güvenliği artırmak için GATT Uruguay turlarının tamamlanmasına çalışılmıştır. Bu çabaların sonunda Dünya Ticaret Örgütünün kurulması sağlanmıştır. AB’nin kurumsallaşması çabaların destek verilmiş, Asya Pasifik Ekonomik İşbirliğinin(APEC) oluşturulmasında çaba sarf edilmiştir. Clinton politikası ikinci döneminde(1997-2000) dört ana temel üzerine inşa edilmiştir: Birincisi, hükümet güvenlik yarışını bastırmaya ve Avrupa, Doğu Asya ve Orta Doğu’da önemli bir savaş riskini azaltmaya uğraşacaktı. İkinci olarak, düşük düzeyli tehditleri azaltmak için çaba sarf edilmeliydi. Üçüncüsü, Amerikan ekonomisinin başarısı için önemli bir bileşen olarak görülen açık dünya ekonomisinin gelişmesi için çalışılacaktı. Son olarak, insan hakları ihlallerinin önüne geçilmesi amaçlanarak demokrasinin gelişmesi teşvik edilecekti.(KISSINGER 2002:231) Güvenlik Tehdidinin Dönüşümü Sorunu 1997 yılında “Yeni bir Yüzyıl İçin Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi” yayınlandı. Buna göre küreselleşme dönemindeki tehditler tanımlanmaktaydı. Bazı devletlerin ABD’nin hayati çıkarlarına darbe vuracak “Bölgesel ya da Devlet Merkezli Tehditler” üretme kapasitesinde olabileceği belirtilmekteydi. Bu ülkelerin kimyasal, biyolojik ve nükleer silahlara ulaşma kapasitesi olduğuna dikkat çekilmiş, bu girişimlerin bölgesel istikrarsızlıklara neden olabileceği belirtilmiştir. Terörizm, uyuşturucu ticareti, silah kaçakçılığı, örgütlü suçlar, yasa dışı göç ve çevresel sorunlar, “Ulus-ötesi Tehditler” başlığı altında sıralanmıştır.(ERHAN, 2001:85) 1997’de tehditler sıralanırken bunların uluslararası nitelikte olmasına dikkat çekilmiş, hiçbir devletin 51 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 ‹skender KARAKAYA bununla tek başına mücadele etmesinin mümkün olmadığı belirtilerek küresel işbirliğinden söz edilmiştir. Bu noktada ABD’nin uluslararası örgütleri algılama sorusu da önem kazanmaktadır. ABD için bu dönemde uluslararası örgütler, uluslararası ortamı şekillendirmede birincil yöntem olmuştur. Diplomasi aygıtı, ilk savunma hattını oluşturmaktaydı. İkinci aşama ise ABD yardımlarının(ekonomik, siyasal vb) ulaştırılmasından oluşuyordu. Askeri seçenek ise son aşamada gündeme gelmekteydi. Bu bakımdan Clinton dönemi için uluslararası örgütlerin nasıl algılandığı sorusu, uluslararası örgütlerin “öncelikli tercih” olarak adlandırabileceğimiz bir kullanım biçimini içermekteydi.(WALT, 2000:10-15) 52 1998 yılında “Yeni Bir Yüzyıl İçin Ulusal Güvenlik Stratejisi” (WHİTE HOUSE, 1998) yayınlandı. Temel olarak üç kategoride toplanan “ABD çıkarları” tanımlandı.(WHİTE HOUSE, 1999:5-6) Birinci kategori “Yaşamsal Çıkarlar” başlığını taşıyordu. Bu çıkar algılaması doğrudan doğruya ABD’ye yönelik tehditleri içermekteydi. ABD şirketlerinin uluslararası pazarlardaki durumu da buna dahildi. ABD’nin müttefiklerinin güvenliğine, iktisadi çıkarlarına, alt-yapıya yönelik tehditler tek taraflı kuvvet kullanmakta dahil olmak üzere bertaraf edilecekti. İkinci kategoride “Önemli Ulusal Çıkarlar” açıklanmaktaydı. Haiti, Somali, Bosna, gibi ABD’nin Soğuk Savaş sonrası müdahale ettiği yerleri kapsayan bu görüşe göre ABD ya müttefikleri ya da tek başına “seçici” bir şekilde müdahale edecekti. Üçüncü kategori ise “İnsani ve Diğer Çıkarlar” başlığını taşıyordu. Doğal afetler, insan hakları ihlalleri, demokratikleşmenin desteklenmesi, ordunun sivil denetiminin sağlanması ve sürdürülebilir kalkınma amaçları ile ABD başka ülkelere müdahale edebilecekti.(ERHAN, 2001:86) Küresel Sorunlar ve Küresel Tehditler 1999 yılında yayınlanan “Yeni Bir Yüzyıl İçin Ulusal Güvenlik Stratejisi”, küreselleşme ve küresel sorunlar konusunda ABD için bir milat olmuştur. ABD artık bütün stratejisini küreselleşme üzerine dayandırmıştır.(WHİTE HOUSE, 1999:1) Küreselleşmenin neden bu kadar önemli olduğu, ABD’nin değerlerinin ne olduğu, ekonomik, iktisadi, siyasal ve kültürel anlamının ne olduğu açıklanmıştır. Bel- geye göre küreselleşme, getirdiği demokratik yönetim, serbest pazar ilkesi, hukukun üstünlüğü ve insan hakları ilkeleri ile ABD’nin çıkarlarına hizmet eden bir düzeni savunmaktadır. Soğuk Savaş bitmiştir ve birçok eski düşman (SSCB coğrafyası) ABD ile ortak işbirliği halindedir. Bu yeni fırsatlar ve imkanlar ABD için kullanılması gereken politik araçlardı.(ERHAN, 2001:87) Belgeye göre, dünyanın birçok yerinde etnik sorunlar ve bölgesel mücadeleler olmaktadır. Kitle imha silahları, uyuşturucu kaçakçılığı, yasa dışı göç sorunları sadece ABD’nin değil bütün devletlerin ortak sorunudur. Öte yandan belgede yer verilen diğer bir konu ise “ulusal füze savunması” konusu ile ilgilidir. ABD, dünyada “serseri devletler” tabirini Irak, İran ve Kuzey Kore için kullanmıştır. Dolayısı ile bunlardan ABD’ye gelebilecek saldırıya karşı önlem alınması gerekmektedir. Soğuk Savaş sırasında yapılan anlaşmalardan çekilmesi de gündeme gelmektedir.(WHİTE HOUSE, 1999:16; ERHAN, 2001:87) Bunun küresel ısınma, AIDS, Hepatic C, Ebola gibi insanlığı tehdit eden sağlık, sosyo-kültürel ve biyolojik tehlikelere de Clinton döneminde yer verilmiştir. Çevresel tehditler, salgın hastalıklar, iklim değişiklikleri, erozyonla mücadele, sanayileşmenin getirdiği kanser vb. hastalıklar bu dönemde ABD’nin çözüm aradığı sorunlardır. Ayrıca küresel ekonominin istikrarsızlığa girmesi durumunda bunun bir domino taşı etkisi yaparak dünya ekonomisini de etkileyeceği belirtilmektedir. Bu istikrarsızlık eninde sonunda ABD’yi vuracaktır. ABD, bunu önlemesi için gereken önlemleri almalıdır. ABD’nin Ekonomik ve Askeri Çıkarları Küreselleşmenin tanımlayıcısı ve savunucusu ABD, 1990’lar boyunca ABD ulusunun çıkarlarını korumak için gerek askeri gerekse de ekonomik olarak savunma mekanizmaları kurmuş bunları işletmiştir. Soğuk Savaş sonrası temel mücadele alanı “Amerikan temel değerlerinin korunması” üzerine olmuştur. Clinton “serseri devletler” denen ülkelerden gelecek tehditleri aynı zamanda ABD’nin temel değerlerine yönelik tehdit olarak algılamaktay- ABD’N‹N KÜRESELLEfiME VE ‹fiB‹RL‹⁄‹NE YAKLAfiIMI ‹skender KARAKAYA dı Bu, ABD’nin küresel ve ekonomik çıkarlarına zarar verebilirdi.(ERHAN, 2001;88) George W. Bush Dönemi Dış Politika: Amerikan İstisnacılığı Askeri anlamda ABD genellikle BM ile işbirliği yapmış, BM Barış Gücü Operasyonlarında yer almıştır. 1991 Irak, 1992 Somali, 1993-95 Bosna, 1996 Zaire ve Ruanda konularında BM ile işbirliği içerisinde olmuştur. 1996 Liberya, 1997 Arnavutluk, 1997 Kongo ve Gabon, 1998 Haiti’de ABD askerleri operasyonlara katılmıştır. 2000 yılında dünyada belirsizliğin hakim olduğu bir dönemde George W. Bush ABD Başkanı olmuştur. Bu dönemden itibaren ABD dış politikasında Clinton döneminden farklı olarak “realist” bir bakış açısının hakim olduğunu söyleyebiliriz. Bu bakımdan Bush’un politikası devrimci bir nitelik arz etmektedir.(LEFFLER, 2004:10) Öte yandan askeri uluslararası örgütler yeni düzene uyum sağlamak için yeniden yapılandırılmıştır. NATO’nun 1991 Zirvesi ile “Yeni Strateji Konsepti” kabul edildi. NATO savunma örgütünden öte bir biçim alarak, üyelerinin çıkarlarını ilgilendiren konularda eşgüdümü sağlayan Atlantik ötesi bir forum haline dönüştürülmüştür. (ERHAN, 2001;89) 1999’da alınan karara göre NATO üyelerini sadece doğrudan saldırıya karşı değil, ayrıca etnik ve dinsel çatışmalar, bölgesel uyuşmazlıklar, insan hakları ihlalleri, kitle imha silahları, uluslararası terörizm, örgütlü suçlar gibi konularda da koruyacaktı. Ayrıca NATO-AB ilişkilerinin gelişmesi için AGSK’ya da vurgu yapılmıştır. Ekonomik anlamda ise ABD’nin “serseri devletler”e ya da ABD çıkarlarına uymayan devletlere karşı yaptırım uygulaması söz konusu olmuştur. Bunun yanında küreselleşmeye uyum sağlayamayan devletlere karşı yardımlar ve krediler söz konusu olmuştur. Salgın hastalıklar, fakirlik, açlık, örgütlü suçlar tarafından tehdit edilen ülkelere ulusal yardım yapmak, ABD’nin “ulusal çıkarlar” olarak gördüğü bir durum olmuştur.(ERHAN, 2001:90) ABD, “mali eşgüdümü sağlamak” ve “açık ticaret sistemini teşvik etmek” gibi refah ve kalkınma içerikli ekonomi politikaları da uygulamıştır. Mali eşgüdümün anlamı, özel sermayenin rahat hareket etmesi, küresel istikrarın sağlanması, uluslararası mali kurum ve piyasaların güçlenmesidir. Açık ticaret sistemini teşvik etmek ise, uluslararası ticaretin önündeki engellerin kaldırılmasını amaçlıyordu. Bunu gerçekleştirmek için ABD’nin kullandığı ekonomik kurumlar ise İMF, Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü, OECD ve APEC gibi uluslararası örgütler olmuştur. (ERHAN, 2001:91) Bu dönemde geleneksel ve dini Amerikan değerleri üzerinde durulmaya başlandı. ABD’nin dış politikada yeni bir ivme yakalama arzusu “Amerikan İstisnacılığı” adı verilen bir milliyetçilik politikasının uygulanmasının yolunu açtı. ABD’nin Neo-Con (yeni muhafazakâr) olarak nitelendirilen şahin kanadı bu politikanın savunuculuğuna soyunmuştur. Amerikan istisnacılığı dört bakımdan öne çıkmaktadır: Birincisi, ABD ile Avrupa’da olan egemenlik kavramı farklı kavramlardır. ABD’nin temel sorunu özgürlük misyonu görevini başkaları ile paylaşmasının imkansızlığıdır. İkinci nokta, ABD dış politikasının meşruiyetinin ulusal onaya bağlı olmasıdır. Üçüncü nokta, özgürlüğü yaymak, diğer uluslara ABD değerlerinin götürülmesi sorunudur. Dördüncü nokta ise, ABD için çok taraflılık geleneğinin kuvvetli olmadığı varsayımıdır.(KORKMAZ, 2006:122) 11 Eylül 2001: İkiz Kulelere Saldırı ve Bush Doktrini 11 Eylül 2001 günü New York’ta bulunan Dünya Ticaret Merkezine uçakla yapılan terörist saldırı ABD’nin 21.yy politikaları açısından dönüm noktasını oluşturmaktadır. Bu saldırının ardından yaklaşık bir yıl sonra ilan edilen Bush Doktrini, ABD’nin yeni düşmanını ve yeni küresel düzeni tanımlıyordu. ABD için yeni düşman “terörizm” idi. Bunun çözümü için “sert güç” unsuru ön plana çıkıyordu. Medeniyetler Çatışması ve Tarihin Sonu tezleri ile Soğuk Savaş sonrası döneme giren ABD, 11 Eylül sonrası “uluslararası terörizm”, “şer ekseni(Kuzey Kore, İran ve Irak)” gibi yeni düşman tanımlamaları ile yeni dönem politikalarını uygulamaya koymuştur. ABD’nin 2002’de Bush Doktrini ile ifade edilen politikaları, 1997’de kurulan Project for New Ameri- 53 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 ‹skender KARAKAYA can Century(PNAC) ekibi tarafından başlatılan yeni-muhafazakar bir anlayış içerisinde daha önce dile getirilmişti. Bu projeye imza atan kişiler ABD’nin tartışılmaz boyutlara ulaşan ulusal gücünün artık başka güç tarafından sınırlandırılmasının mümkün olmadığını dolayısı ile liberal ve realist görüşlerin anlamsız kaldığını söylemekteydi.(ERHAN, 2006:12) 20 Eylül 2002’de açıklanan “ABD Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi(UGS)” 9 bölümden oluşmaktaydı. UGS giriş bölümünde üç görev ön planda yer almaktadır. Buna göre: 1. Barışı savunmak için teröristler ve diktatörlerle savaşmak 2. Barışı korumak için büyük güçler ile iyi ilişkiler kurmak 3. Barışı yaymak için özgür ve açık toplumları her kıtada teşvik etmek(GADDIS, 2002:54-61) 54 Bush Döneminde altı çizilmesi gereken en önemli hususlardan birisi, artık rızaya dayalı “hegemon güç” perspektifinden vazgeçilerek “mutlak egemenliğin” kabul ettirilmesine dayanan yeni stratejik konsepte geçilmiştir.(ERHAN, 2006:11) 2002 belgesi, ABD’nin uluslararasıcılığını yansıtan, siyasi ve ekonomik özgürlükleri destekleyen, ortaya konan hedefler konusunda askeri güç kullanılmasından çekinilmeyeceğini belirten bir anlayış içermektedir. Belgede “terörizmle mücadele” konusu önem arz etmektedir. Belgede terör örgütlerinin liderlerini bulmak ve örgütlerin iletişim ağlarını ortadan kaldırmak hedeflerden biri iken, ABD dış politikası için diğer dönemlere nazaran en belirgin fark bu hedefleri gerçekleştirmek için uygulanacak yöntemlerdir. ABD için bu dönemde, Kitle İmha Silahlarına sahip olan ya da bunlara sahip olmak için uğraşan küresel terör örgütlerine karşı ulusal ve uluslararası bütün olanaklardan yararlanmak ilk hedeftir. Önleyici vuruş olarak adlandırılan bu yönteme göre, ABD kendi güvenliği için terör eylemi potansiyeli taşıyan örgütleri bulunduğu yerde yok etme hakkını kendinde görmektedir.(ÖKTEN, 2004:159) 2002 Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi üç unsuru ön plana çıkarmaktaydı: İlk olarak, ABD’nin “hege- monya”dan “mutlak kontrol”e geçtiği bir anlayış dile getirilmekteydi. ABD “çok taraflılığa karşı” pozisyon almaktaydı. Uluslararası Ceza Mahkemesinin statüsüne karşı çıkılmakta, Kyoto Protokolü reddedilmekteydi. İkinci olarak, tehdit geleneksel tehdit merkezli askeri savunma doktrininden olanakolasılık merkezli bir geçiş vurgulanmıştır. Önlemeden (prevention) ön-alma (pre-emption) anlayışı gelişmiştir. Üçüncü olarak, ABD mutlak doğrunun ve iyinin kendisi olduğunu görmekteydi. Dinsel bazı değerlere atıf yapılıyordu. ABD’nin kendi doğrularını evrensel olarak dayatmasının önü açılıyordu.(ERHAN, 2006:13) ABD’nin kendi içerisinde ön-alıcı vuruş konsepti tartışılmaktaydı. ABD Eski Dış İşleri Bakanı Kissinger’a göre: “ulus devletlerin temelindeki ulusal egemenlik kavramı ele alındığında önleyici vuruş tercihi ile ilgili bir tanımlama yapmaktadır. Terör örgütlerinin ulus devlet temelinde olmadıkları için bunlara karşı yapılacak önleyici vuruş eylemi, ulus devletin egemenliği sorununa zarar vermeyecektir. Zira ulusal egemenlik kavramını anlamsız yapan terör örgütlerinin kendisidir.”(KISSINGER, 2004:24) Öte yandan o dönem ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı olan Condoleezza Rice’a göre ön-alıcı vuruş “teröristlere ve haydut rejimlere engel olmak, büyük güçler arasındaki ilişkileri uyumlu hale getirmek ve dünyanın her yerinde refahı ve demokrasiyi geliştirmek” amaçlarına dayanmaktaydı.(HANLON, 2004:310) ABD’nin Bush Doktrini ile ifade ettiği genel siyaseti Clinton döneminde uygulanan stratejik ortaklık, küreselleşme, çok taraflı işbirliği politikalarından farklı olarak ön-alıcı vuruş stratejisine bir dönüşü göstermektedir. Mart 2003’te bu politikanın sonucu olarak ABD Irak’ı BM Güvenlik Konseyi Kararı olmadan koalisyon güçleri ile birlikte işgal etmiştir. ABD değerlerinin diğer ülkelere yayılması için Orta Doğu Bölgesini kapsayan “Büyük Orta Doğu” girişimi başlatılmıştır. 2006’da ABD’nin Ulusal Güvenlik Strateji Belgesi yayınlandı. Temel olarak 2002 Belgesi ile ilgili aynı yaklaşım vardır. Clinton’un stratejisinden farklı olarak geçmişle ilgili yapılanlarla ilgili mukayeseler vardır. Demokrasi konusunda tartışmalar devam etmiştir. Aradan geçen dört yıl zarfında değişime ABD’N‹N KÜRESELLEfiME VE ‹fiB‹RL‹⁄‹NE YAKLAfiIMI ‹skender KARAKAYA uğramış, 2002 belgesindeki “seçime indirgenmiş demokrasi anlayışından” kısmen vazgeçilmiştir. 9 Bölüm olarak ele alınan metinde 2002’de ilan edilen amaçlara ne oranda erişildiğinin mukayesesi yapılmıştır. OĞLU, 2006). Ayrıca “rough state (serseri devlet)” kavramı tekrar kullanılmıştır. Kitle İmha Silahı Üretme peşinde koşan İran’ın ABD için büyük bir tehdit olduğu belirtilmektedir. Kuzey Kore’nin nükleer faaliyetlerine de dikkat çekilmektedir. Yeni stratejideki 9 başlık şunlardı: “İnsanlık Onuru İçin Önde Gelen Emeller”; “Küresel Terörizmi Mağlup Etmek ve ABD ve Dostlarına Saldırıları Önlemek İçin İttifakları Kuvvetlendirme”; “Bölgesel İhtilafları Ortadan Kaldırmak İçin Başkalarıyla Çalışma”; “Düşmanlarımızın Bizi Dostlarımızı ve Müttefiklerimizi Kitle İmha Silahlarıyla Tehdit Etmelerini Önleme”; “Serbest Piyasalar ve Serbest Ticaret Yoluyla Yeni Bir Küresel Ekonomik Büyüme Çağını Ateşlemek”; “Toplumları Açarak ve Demokrasi İçin Altyapılar İnşa Ederek Gelişme Dairesini Genişletme”; “İşbirliği Eylemleri İçin Diğer Başlıca Küresel Güç Merkezleriyle Gündem Geliştirme”; “21.Yüzyılın Meydan Okumaları ve Fırsatlarını Karşılayacak Biçimde, ABD’nin Ulusal Güvenlik Kurumlarını Dönüştürme”; “Küreselleşmenin Getirdiği Fırsatlara ve Meydan Okumalara Hazırlanma”.(ERHAN, 2006:13) ABD’nin 2006 belgesi, Bush’un son dönemi olması nedeniyle “Batı”lı müttefikleri ve yeni ortaklarını ikna etme amacında olduğu görülmektedir. “Genişletilmiş Orta Doğu Girişimi”ne destek arayışı vardır. Ekonomik düzeyde, serbest ticaret bölgelerinin desteklenmesi önerisi ileri sürülmüştür. Korumacılık aşılması gereken bir hedef olarak görülmüştür. Sadece tek bir coğrafyaya olan yüksek düzeydeki petrol bağımlılığından endişe duyulmaktadır.(DEDEOĞLU, 2006) ABD’nin 11 Eylül’den sonra iki tercih arasında kaldığı görülmüştür. Birinci tercihe göre “korku yolu” olarak adlandırılan seçim ABD’yi izolasyonist bir politikaya sürükleyecektir. İkinci tercih ise “güven yolu” olarak isimlendirilmekteydi. Buna göre ABD liderlik yapma, adil ticaret ve serbest pazar gibi değerlerin savunucu olma idealini ön plana çıkarmaktaydı. ABD ikincisini seçmiştir. ABD ikinci yolu tercih etmekle birlikte özgürlük, tiranlığa karşı savaş ve refahın artması gibi hedeflerine ulaşmış, Kitle İmha Silahları ile mücadele için uluslararası işbirliğini önermektedir. Öte yandan ABD’nin geçmişten ders alması, doğabilecek tehditlerin(İran, Kuzey Kore vb.) olgunlaşmadan bertaraf edilmesi gerektiği üzerinde durulmuştur. “Küreselleşme” olgusunun 2006 belgesinde vurgulandığını görüyoruz. Dünya düzlemindeki genel dehşeti bertaraf etmek için Ulusal Füze Savunma Sisteminin geliştirilmesi, bölgesel istikrarsızlıkların etkin biçimde giderilmesi için NATO’nun müdahalesi, gerektiğinde Genişletilmiş Orta Doğu coğrafyasında yer alan ancak NATO üyesi olmayan ülkelerle de birlikte savunma önerilmektedir.(DEDE- 2006 belgesinin ideolojik ve kavramsal ana hatları net değildir. Ancak “rough state (serseri devlet)” tabiri ile ideolojik anlamda tiranlık içeren, despot rejimler belirtilmiştir. El Kaide başta olmak üzere terörist örgütlere dikkat çekilmektedir. Uganda’dan, Etiyopya’ya Nepal’den Eritre’ye kadar birçok sorunlu bölgede tehditler tanımlanmaktadır. Ayrıca Sudan’dan bahsedilmektedir. Kolombiya’daki Marksist-Komünist örgütlerden endişe duyan ABD, Kuzey Kore için de faturayı Rusya ve Çin’e çıkarmaktadır. Bunun sebebi bu iki devletin Kuzey Kore’ye verdiği destek içindir. İşbirliği konusunda öncelikler sıralanmıştır: Birinci sırada Kanada ve Meksika’nın yer aldığı “Batı yarıküre” yer almaktadır. Latin Amerika’da ciddi düşmanlar kazanmış olan ABD özellikle ekonomik işbirliği önceliğinden hareketle bu bölgeyi birinci sıraya taşımıştır. İkinci sırada ise Afrika vardır. Üçüncü sırada Orta Doğu yer almaktadır. Genişletilmiş Orta Doğu Girişimi çerçevesinde Suudi Arabistan ve Mısır “geleneksel müttefikler” olarak tanımlanmıştır. Dördüncü sırada Avrupa yer almaktadır. NATO bu anlamda çok önemlidir. ABD için “yaşamsal önem” olarak ifade edilmiştir. AB önemli bir oyuncu olarak görülmüştür. Beşinci sırada ise Rusya vardır. Soğuk Savaş’a dönüş korkusu ile Rusya’daki demokratik gelişimler desteklenmektedir. Altıncı başlıkta Orta ve Güney Asya, ABD için “yaşamsal bölge” olarak ifade edilmektedir.(DEDEOĞLU, 2006) Hindistan için “bölgesel güç” tanımı yapılmıştır. 55 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 ‹skender KARAKAYA Çin ise gelecekteki rakip olabileceği için geniş yer ayrılmıştır. Bu noktada Hindistan-Çin ilişkileri dengeleyici bir nokta olarak görülmektedir. Türkiye’nin adı belgede geçmemektedir. Bu bakımdan 2002 belgesinden fark yoktur. Ayrıca ABD’nin 2002’deki meşruiyet sağlayıcı unsurları Irak İşgalinden sonra saldırıya uğradığı için 2006’da temel söylem “insanlığın geleceği” eksenine oturtulmuştur. 2006 belgesi bir sıkışmışlığın ifadesidir. ABD artık süreci tek başına üstlenemeyeceğini itiraf etmekte, geçmişi sorgulamakta, bazı sorunların kendisine miras kaldığını ifade etmektedir. Kendisi ile işbirliği yapacaklar için hiçbir fedakarlıktan kaçınmayacağını söylemektedir. Demokrasinin teşvik edilmesi, “etkin demokratik” ideolojilerin hakim olmasını istemektedir. Bu istek Rusya ve Çin dışındaki ülkelerin tercih yapmasını söylemektedir. ABD’ye göre mücadele artık “ideolojik” temelde değil, “topyekûn mücadele” biçiminde olmaktadır.(DEDEOĞLU, 2006) 56 Son olarak 2006 belgesinin Bush Doktrini’nin değişimindeki etkiyi göstermesi bakımından önemlidir. 2002 belgesinde tek başına davranma konusunda daha fazla imaj varken, işbirliği, sorumluluk paylaşımı ve “dost-müttefik” göndermesi 2006 belgesinde vurgulanmıştır. Bu işbirliği için BM, NATO ve “Genişletilmiş Orta ve Kuzey Afrika Girişimi”nin rolünün arttırılması düşünülmektedir. Sonuç Soğuk Savaş sonrası dönem ABD için yeni fırsatlar yaratmıştır. ABD bu yeni dönemde kendisini “yeni dünya düzeni” için hazırlama faaliyetine girişmiştir. Başkan George Bush(1989-1993) döneminde Soğuk Savaş’ın strateji mantığının, askeriekonomik kurumlarının ve politik anlayışının bu yeni döneme uyum sağlama çabası içerisine girdiğini görmekteyiz. ABD’nin kendi güvenliğini korumak, savunduğu ulusal değerlerin dünya ölçeğinde zarar görmemesi için politikalar oluşturmak, Soğuk Savaş sonrası yeni tehditleri tanımlamak ve dünyanın geri kalanını kendi istediği biçimde dönüştürmek için 1990’lara başladığı herkesçe malumdur. Clinton(1993-2000) döneminde başlanılan demokrasi havariliği, küresel işbirliği anlayışı ve kü- reselleşme söylemi ABD’nin bu dönüşümü gerçekleştirirken “yumuşak güç” unsurlarını kullanacağının sinyallerini veriyordu. Yayınlanan Ulusal Strateji Belgelerinde temel amacın ABD’nin ulusal çıkarları olduğu bunları savunmak için değişik yöntemleri deneyeceği söylenmekteydi. Ancak güvenlik paradigmasının dönüşümü, askeri ve ekonomik çıkarları tanımlamada kullanılan kavramların yeni döneme uyarlanması sonucu ABD kendi içerisinde yaşadığı karmaşıklığı dünyanın geri kalanına da yansıtmıştır. Bölgesel sorunlar, güvenlik algılamaları, askeri stratejiler bundan etkilenmiştir. Soğuk Savaş’ta kullanılan yöntemler tamamen dışlanmasa da 1990’lar belirgin ölçüde uluslararası işbirliğini ve küreselleşme söylemlerini ortaya çıkaran dönem olmuştur. Clinton’un Soğuk Savaş sonrası ilk ABD Başkanı olması dolayısıyla dünya ile barışık, uluslararası meşruiyete her zaman önem veren, çok taraflılığı savunması ABD’nin bu dönemdeki belirgin politik anlayışını oluşturmuştur. Bu idealist görüş Woodrow Wilson’ın idealist geleneğinden gelen bir anlayış olmakla beraber Amerikan Ulusal Değerlerinin dünyaya pazarlandığı bir süreci ifade etmesi bakımından da önemlidir. Başkan George W. Bush, Clinton dönemindeki “idealist” havayı kıyasıya eleştirerek etkisinde kaldığı yeni muhafazakâr çevrenin yönlendirmesi ile “sert güç” kavramını öne çıkaran realist bir dış politika anlayışı izlemektedir. Bu anlayışın temel dayanağı ABD’nin Soğuk Savaş sonrası elde ettiği tartışmasız kıyaslanamayacak üstünlüğünü daha verimli ve daha etkili kullanma konusunda düğümlenmektedir. Bush Döneminde meydana gelen 11 Eylül saldırısı ardından ilan edilen Bush Doktrini ise yeni muhafazakarların belki daha esnek izleyebileceği dış politika sürecini “sert güç” ile tanımlayan, tek taraflı kararlar alan, geleneksel hukuku zorlayan, önleyici vuruş konseptini geliştiren ve uluslararası onay mekanizmalarını ikincil gören bir süreci başlatmıştır. Tehdit algılamalarındaki farklılık ve daha önce kullanılmayan söylemler Bush Döneminin özellikleridir. Bu dönemde artık yeni düşman “uluslararası terörizm”; “serseri devletler” ve bunların Kitle İmha Silahlarına sahip olma olasılığı idi. “Hegemonya”dan “mutlak egemenliğe” geçiş, arka planı Me- ABD’N‹N KÜRESELLEfiME VE ‹fiB‹RL‹⁄‹NE YAKLAfiIMI ‹skender KARAKAYA deniyetler Çatışması ve Tarihin Sonu gibi tezlere dayandırılan “ABD İstisnacılığı” denen bu milliyetçi söylem ABD’nin günümüzde de devam eden dış politika algılamasını oluşturmuştur. 2006 Ulusal Güvenlik Strateji Belgesinde ise geçmişle muhasebesini yapan ABD, politikalarındaki şiddet söylemlerini azaltmış, keskin tanımlarını yumuşatmış, tehdit alanlarını ve merkezlerini çoğaltmış, gelecek öngörüsünü netleştirmiş bir anlayışa gelmiştir. ABD için artık çözülemeyen, bazen prestij sorunu da olan meselelerde uluslararası kurumlar işin içine dahil edilmekte, sorumluluğun paylaşılma yoluna gidilmektedir. Bunun nedeni Bush’un ikinci başkanlık dönemi olmasına bağlansa da bizce temel sebep ABD’nin kendisi ile yaptığı muhasebe sonunda uygulanan politikaların gelecekte geri tepmesinden ve ABD karşıtlığının artmasından duyulan korkudan ileri gelmektedir. Bunun sonuçlarını zaman gösterecektir. Ancak görünen o ki; ABD için Soğuk Savaş sonrası küreselleşme söylemleri ile giden, yer yer “yumuşak güç” yer yer “sert güç” unsurlarının kullanıldığı 15 yıllık süreç, 21.yy.daki ABD politikalarının temel dayanağı olacaktır. KAYNAKÇA ARI, Tayyar (2000), Amerika’da Siyasal Yapı Lobiler ve Dış Politika (İstanbul: Alfa Yayınları) BRİNKLEY, Douglas(1997), “Democratic Enlargement: The Clinton Doctrine”, (New Haven:Yale University Pres), s.100-112. BOSTANOĞLU, Burcu(1999), Türkiye ABD İlişkilerinin Politikası, (Ankara: İmge Yayınları) DEDEOĞLU, Beril(2006) “ABD Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi Açıklandı – Şiddet sürdürülebilir bir strateji değil”, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=269937, 28 Ocak 2008. DEDEOĞLU, Beril(2006), “ABD Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi Açıklandı – ABD dostlarını yardıma çağırıyor!”, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=270232, 28 Ocak 2008. ENGİN, Ali (2001), “Ulus-Devlet ve Küreselleşmeye İlişkin Bazı Tartışmalar”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 25/2:185-192. ERHAN, Çağrı (2001), “ABD’nin Ulusal Güvenlik Anlayışı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 2001/1:78-92. ERHAN, Çağrı (2006), “Türkiye-Avrupa BirliğiABD: İlişkiler Nereye Gidiyor?”, Tepav Ortak Çalıştay Raporu:11-15. HANLON, Michael E.(2004), “The New National Security Strategy and Preemption”, İnternational Studies Review, Vol. 6. KİSSİNGER, Henry (2002), Amerikanın Dış Politikaya İhtiyacı Var mı ?(Ankara: METU Press). KİSSİNGER, Henry (2004), “Önleyici Vuruş Stratejisi ve Westfalya’nın Sonu” NPQ, 6/1. KORKMAZ, KÜRŞAT(2006), Soğuk Savaş Sonrası ABD Dış Politikasının Teorik Temelleri, (Yüksek Lisans Tezi,:Kırıkkale Üniversitesi). LEFFLER, Melvyn P.(2004), “Bush’un Dış Politikası”, Foreign Policy (Türkiye Baskısı) 2004/10:1016. LOTT, Eric (2003), “The First Boomer: Bill Clinton, George W. and Fictions of State”, 2003/2. ÖKTEN, Kaan H.(2004), ABD’nin Yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi: Kant’ın Radikal Bir Yorumu mu? (Ankara:Ümit Yayınları). WALT, Stephen (2000), “Clinton’ın Dış Politikasına Koşullu İki Övgü”, Avrasya Dosyası ABD Özel, 6/2. WALTZ, Kenneth.(1979), Theory of İnternational Politics (New York: Random House). THE WHİTE HOUSE (1991), “The National Security Strategy of the United States of America.” August 1991. THE WHİTE HOUSE (1996), “A National Security Strategy of United States of America,” 1996. THE WHİTE HOUSE (1997), “A National Security Strategy for A New Century,” May 1997. THE WHİTE HOUSE (1998), “A National Security Strategy for A New Century,” 1998. THE WHİTE HOUSE (1999), “A National Security Strategy for A New Century,” December 1999. THE WHİTE HOUSE(2002), “The National Security Strategy of The United States of America,” September 2002. THE WHİTE HOUSE(2006), “The National Security Strategy of The United States of America,” March 2006. 57 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM* Avrupa Bütünleflmesinin Düflünsel Temelleri 2: Düflünürler ve Projeler** ÖZET Bu makale, Avrupa bütünleflmesinin düflünsel temellerinin nerelerde, hangi düflünürler taraf›ndan, ne flekilde at›ld›¤› sorusuna cevap bulmaya çal›flmaktad›r. Bu ba¤lamda Avrupa’y› birlefltirmeyi amaçlayan düflünürlerin düflünceleri ve projeleri 13. yüzy›lda Dante Alighieri’den bafllayarak 20. yüzy›lda Coudenhove-Kalergi’ye gelene kadar aktar›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu do¤rultuda Avrupa’y› birleflmeye götüren tarihsel süreçte düflünürlerin etkileri ve özellikle üretilen projelerin Avrupa Birli¤i kurumlar›n›n (Parlamento, Komisyon vb.) ortaya ç›kmas›ndaki örnek rolleri gösterilmeye çal›fl›lm›flt›r. Böylece Avrupa Birli¤i’nin yaln›zca 2. Dünya Savafl›’ndan sonra flekillenmifl bir kurumsal yap› olmad›¤›n›, yüzy›llardan beri bu Avrupa’y› birlefltirme amac›yla düflüncelerini dile getiren ve somut projeler üreten düflünürlerin oldu¤unu yani ‘Avrupa Birli¤i’ fikrinin tarihin derinliklerinden geldi¤ini söylemek mümkündür. ABSTRACT 58 This essay is trying to find an answer to the question of where, by which thinkers, in which form was the intellectual foundations of Europen integration laid. In this context, from Dante Alighieri in 13th century up to Coudenhove-Kalergi in 20th century, the ideas and projects of thinkers who aimed at uniting Europe are explained. Thus, in the historical process that led Europe to unification, effects of thinkers and especially the project, in their roles in the appearence of Europen Union Institutions such as Council, Parliament etc. are mentioned. Lastly, this study concludes that European Union is not only a supra-national institution which was established after the Second World War , it’s origins as intellectual foundations and projects of thinkers can be find in Europe’s history. Giriş Avrupa hem bir kıt’a hem de bir kafadır. … Avrupa kafası üç tesirden doğmuştur: Yunan, Roma ve Hıristiyanlık. Peyami Safa Avrupa Birliği fikri kökleri Ortaçağ’a kadar uzanan çok eski bir öngörü. 18. yüzyıl ortalarına kadar esas olarak dinsel-ideolojik motivasyondan beslenen bu öngörü, bugün kendisini Avrupa Birliği projesinde somutlaştıran, politik, ekonomik ve kültürel birlik ideliyle Avrupa kıtası tarihinin en büyük tarihsel projesi olarak algılanmaktadır.1 Bu büyük tarihsel projeye örnek oluşturabilecek birçok proje sadece Avrupa özelinde olmamakla birlikte evren* sel barışı amaçlayanlarla birlikte tarihteki yerlerini almışlardır. Bu projeler hangileridir? Avrupa bütünleşmesine etkileri nelerdir? Bu çalışma bu sorulara cevap arayacaktır. Bütünleşme üzerine çalışanlar geleneksel olarak, daimi barış ile ilgili projelerin kökenini, 18. yüzyılın en önemli figürlerinden biri olan Kant’a kadar götürmektedir.2 Daimi barış projelerinden hareketle ama daha da geriye giderek, Avrupa’yı birleşmeye götüren süreçte hangi düşünürlerin hangi projelerinin, hangi kültürel süreçlerin etkili olduğu sorusundan yola çıktık, tarihin derinliklerine doğru bir yolculuğa başladık ve bu yolculuğumuzda 13. yüzyıla kadar geri gidebilme olanağını bulduk. 13. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı Doktora Öğrencisi Bu makale yazarın İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Ana Bilim Dalı’na verdiği yüksek lisans tezinin gözden geçirilmiş ve kısaltılmış bir versiyonudur. Makale iki bölümden oluşmaktadır. Makalenin birinci bölümü ‘‘Tarihsel Süreç’’ alt başlığı altında daha önce yayınlanmıştır. 1 Bilent Kaya, ‘‘Avrupa Entegrasyon Modelleri’’, Birikim: Avrupa Kavşağında Türkiye, No:128, Aralık 1999, s.52. 2 Ben Rosamond, Theories of European Integration, London, Macmillan, 2000, s.20. ** AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM yüzyıldan başlayarak kronolojik bir sıra izleyerek düşünürleri takip edebilme ve bu düşünürler vasıtasıyla yüzyıllar boyunca yaşanılan gelişmelerin, Avrupa’da yaşanılan değişimlerin izlerini sürebilme imkânına kavuştuk. Yaşanan olaylar, sıcaklığını yitirdikten sonra yavaş yavaş kendini tarihin derinliklerine doğru bırakırken diğer yandan da kişiler ve toplumlar üzerinde önemli izler bırakarak varlıklarını sürdürebilme şansına sahip olabilmektedirler. Avrupa özelinde de yaşanan olaylar aynı derin izleri bırakarak geçmişte kalmış fakat düşünceler ve eserler yoluyla nesilden nesile aktarılabilme imkânına kavuşmuştur. Avrupa’yı birliğe götüren olaylar ve olgular, düşünürlerin her birinde belli yönlerden benzerlikler barındırsa da kişiye özel algılama, açıklama yöntemleri ve dönemsel farklılıklar nedenleriyle farklı projelerin üretilmesi sonuçlarını doğurmuştur. 1. Erken Dönem Düşünürler ve Planlar 11. yüzyılın ortalarından Rönesans’a kadar, özellikle erken Orta Çağ boyunca, Avrupa ile ilgili ve bütünleşme özelinde çok az eser bulunmaktadır. Bu yüzden 12. ve 13. yüzyıllardaki ilk eserler, Avrupa fikrinin ‘kökenleri’ ve ‘doğuşu’ gibi nitelendirmelerle ifade edilmektedirler. Neden bu tarihlere kadar birlik veya bütünleşme doğrultusunda eserlere rastlanılmadığı sorusuna Rougemont, ilk defa İmparatorluktan ve Papalıktan farklı olarak, ulus olarak nitelendirilebilecek olgunun ortaya çıkmas sinyallerinin olduğu cevabını vermektedir. Bu oluşum da kendini Adil Philip’den başlayarak gösterecektir ama projelerin bazılarında seküler liderliklere önem verildiği halde bu erken dönem projelerinin tamamının, Hıristiyan ve özellikle Katolik barışını öngördüğünü, projelerin başarıya ulaşması için Katolik bir askeri gücün zaferi kazanmasını savunduğunu3 ekleyebiliriz. Dante Alighieri ve Evrensel Monarşi Fikri Batıda kilisenin güçlü olduğu Ortaçağda Papalar Hıristiyanlığı yalnız bir din olarak değil, insanların bütün işlerine uygulamak istenen bir düşünce olarak kabul etmiş ve kilise dünyevi alana müdahale etmeyi meşrulaştıracak tezler geliştirmiştir. Ortaçağı bu karanlıktan kurtaran Rönesans, Reform hareketlerinin rolünün yanı sıra kilisenin gücüne başkaldırmada İngiltere ve Fransa’da ulusal monarşilerin güçlenmesi de etkili olmuştur. Her iki ülkede de krallar feodal aristokrasiye karşı merkezi idareyi güçlendirmeye çalışmışlardır. Feodalite karşıtı bu gelişmenin yanı sıra krallar, papalık egemenliğine ve papalık piskoposlarına yapılan ödemelere karşı büyük tepki duyuyorlardı. Bütün bu gelişmeler ruhanilik karşıtı ve seküler otorite yanlısı siyasal düşüncenin gelişmesine neden olmuştur.4 Bu düşüncenin önde gelenlerinden biri de Dante Alighieri’dir. Avrupa’da bütünleşme ve işbirliğinin tarihçesini inceleyenler eski Roma dönemine kadar giderler. Avrupa’nın güneyi ile batısının önemli bölümlerini ve Kuzey Afrika ile Ortadoğu’yu bir araya getiren Roma İmparatorluğu, Almanya ve Avusturya’nın Ren ve Tuna vadilerini de sınırları içine alıyordu. Avrupa’nın kültürel bütünlüğüne büyük katkıları olan İmparatorluk daha ziyade bir Akdeniz İmparatorluğu niteliğini taşıyordu. Toplam nüfusu yetmiş milyon olarak tahmin edilen Roma İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra yerine Fransa, İspanya ve İngiltere’de küçük krallıklar, İtalya’nın kuzeyinde ve Almanya’da çok sayıda küçük devletler ortaya çıkmıştı. Roma İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Avrupa’nın karşılaştığı pek çok sorunun temelini Avrupa’da birliğin sağlanamamasına bağlayan Dante, Roma İmparatorluğu’nun yeniden kurulmasını bu sebeple destekliyordu.5 Roma’lı filozof ve ilahiyatçı Egidio Colonna (13. yüzyıl), Papa’nın konumunu tasvir ederken, O’nun tanrıya benzer bir durumu olduğunu, kozmik gücün kaynağı ve tüm prenslerin ve milletlerin yasal dayanağı olduğunu açıklar. Tıpkı ayın ışığını güneşten alması gibi İmparator’da gücünü Papa’dan almaktadır. Tüm yetki papadadır, öyle ki bir pagan prens bir hayduttan öte bir şey olamamaktadır ve bu yetki mülkiyet, miras ve evlilik gibi konularda da geçerlidir. Papa ile ayrı düşen bir ‘günahkâr’ hiçbir şey ifade etmemektedir. Sonraları İmparator, Papa’ya karşı gelerek, otoritesini kendi kontrolüne alacaktır. Padovalı Marsil’e göre, otoritenin meşruiyet kaynağı halktır ve bu yetkisini İmparatora devretmiştir. Böylece İmparator, yargı yetkisinin tamamını temsil etmektedir. Onun dışında hiçbir yetkili konum bulunmamaktadır. Kilise, ruhaniyetle, soyut kavramlarla ilgilenebilir ve ruhun aydın- 3 Istvan Kende, ‘‘The History of Peace: Concepts and Organizations from the Late Middle Ages to the 1870’s’’, Journal of Peace Research, Cilt.26, No:3, Ağustos 1989, s.234.. 4 Bihterin (Vural) Dinçkol, Mehmed Akad, Genel Kamu Hukuku, İstanbul, Der Yayınları, 2000, s.41. 5 Haluk Kabaalioğlu, Avrupa Birliği ve Kıbrıs, İstanbul, Yeditepe Üniversitesi Yayınları, 1998, s.22. 59 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM lanmasına hizmet edebilir fakat İmparator artık dünyayı kontrol etmektedir.6 Daha sonra bu iki gücün arasına üçüncü bir güç olarak Fransa kralı girecektir, kendisini daha sonra ‘Kendi Krallığının İmparatoru’ (emperor in his kingdom) olarak nitelendirecek olan ve Kutsal İmparatorluğun ve Papa’nın üstünlüğünü kabul etmeyi reddecek olan Adil Philip, İmparatorla ve 8. Boniface ile karşı karşıya gelecektir ve ilk defa ulus devletin egemenlik hakkının sembolü olacaktır. Dante’nin bu ‘drama’daki yeri neydi? Dante, Papa’ya, İmparatorluğa ve milletlere nasıl bakıyordu? 60 Geç Orta Çağ ile birlikte, artık kilisenin toplum üzerinde ve özellikle şehirlerdeki kontrol gücü eskisi gibi değildi ve yeni bir şehir düzeni ve uygarlık ortaya çıkmaya başlamıştı. Ortaçağın en önemli anti-papacı ve emperyalist eseri olarak kabul edilebilecek olan, Monarşi Ortaçağın bilinen ilk hukukçularından ve tüm Ortaçağ’ın en büyük şairi Dante Alighieri tarafından kaleme alınmıştı. Dante’ye göre, Papa otoritenin tek kaynağıydı. Onun otoritesine ve yetkilerine uymadan hiçbir liderin hareket etmesi düşünülemezdi. İmparatorun toplumsal olarak etki alanı olsa da hiçbir baron Papa’nın gücünü arkasında hissetmeden eylemde bulunamazdı ve Papa’nın gücü, kendi kişisel özelliklerine veya ölümlü olmasına bakılmaksızın mutlak ve değişmezdi. Özellikle, Roma halkını ve tüm dünyayı yönetmesi için tanrı tarafından görevlendirilmişti. İnsanlığın mutluluğu ve özgürlüğü için ‘‘Işığın ruhunu’’ elinde bulunduruyordu.7 Dante’nin, Monarşi’yi tahmini olarak 1311 yılında, İmparator 7. Henry’nin anısına yazdığı düşünülüyor. (Dante 46 yaşındaydı ve İlahi Komedi’nin sadece Inferno kısmını kaleme almıştı.) Çalışmasının en önemli paradoks’u, bir taraftan Roma’nın kontrolü altında, uluslar arasında federal bir birlik öngörürken, bir yandan Hıristiyan Birliği’ne övgüler yağdırması, diğer taraftan da ruhani olan ile ahlaki olan arasındaki ayrıma vurgu yaparken, nasyonalizmi ‘çok başlı bir canavar’a benzetmesidir.8 Dante’nin siyasal düşüncesini ortaya koyduğu Monarşi’de kilisenin iddialarını cevaplarken, siyasal bütünleşme özleminin yansıması olarak, papa-im6 parator ilişkisini ele almış ve Ortaçağdaki Roma İmparatorluğu’nun evrenselliğini savunarak barışın nasıl kurulacağını açıklamıştır. Kendi yurttaşı Machiavelli’nin ikiyüz yıl sonra yapacağı gibi İtalya’daki parçalanmışlıktan etkilenen ve siyasal düşüncesini barış üzerine yoğunlaştıran Dante, Monarşi’de, esas olarak papalıktan tamamen bağımsız, dünyayı kaplayan bir dünyevi düzeni savunurken, bu düzenin bir monarşi olması gerektiğini ileri sürer. Bu görüşünü ortaya koyarken de insanlığın amaçları üzerinde durur.9 Monarşi’de Dante, üç soru sormaktadır. İlk soru, İnsanlığın refahı için bir monark tarafından yönetilen bir dünya devletinin gerekli olup olmadığıdır. Aslında bu ilk sorunun içinde iki önemli alt başlık vardır. Bunlardan birincisi, ‘dünya devleti’ ikincisi de devletin yönetim şekli olarak ‘monarşi’dir. Dante, felsefi bir yöntemle ilk sorunun cevabını vererek, insanlığın ‘doğa’sı ve ‘amaç’ı gereği monarşiye ihtiyaç olduğunu açıklamaktadır. Birliğe vurgu yaparak, ‘‘Nerede birlik daha geniş çaplı ise, orada ‘iyi’ olacağını ve buna bağlı olarak birliğin küçülmesi durumunda ‘iyi’den uzaklaşılacağını’’ söylemektedir. Çünkü İnsanın ayırtedici özelliği mantığı ve anlama yetisidir ve bunu geliştirebilmek için hareket halinde olmalıdır, bunu izole edilmiş bir halde iken yapamaz. Tıpkı bireysel olarak mükemmel hale gelmesi, bilgeliğinin ve sağduyusunun kuvvetlenmesi için sessizliğe ve dinginliğe ihtiyacı olduğu gibi. Sonuç olarak, daha iyiye ulaşmak ve başarılı olabilmesi için karmaşanın olmadığı ve barışın tam olarak sağlandığı bir yapının olması gerekmektedir. Yani insanın bireysel ve kolektif olarak eni iyiye ulaşması için ‘‘barış en iyisidir.’’10 Dante, önerdiği dünya devletine neden ihtiyaç duyulduğu sorusuna bir başka argüman öne sürerek, pratik ve aynı zamanda ‘modern’ diyebileceğimiz bir cevap daha vermekteydi: devletler arasındaki sorunların savaşa gerek kalmaksızın çözümüne duyulan ihtiyaç: ‘‘Nerede bir anlaşmazlık var ise orada bir ‘yargı’ya ihtiyaç vardır’’ ve adalet ancak otoritenin verdiği kararın nihai olarak kabulüyle mümkün olabilir. Dante, tarih boyunca ortaya çıkan ve günümüzde de yaşanılan sorunları altıyüz yıl önce görebilmişti. Dante’nin düşündüğü devle- William Ebenstein, Great Political Thinkers: Plato to the Present, New York, Macmillan, 2004, s.247. Dante Alighieri, On World-Government or De Monarchia, Çev. Herbert W. Schneider, New York, Liberal Arts Press, 1957, s.108. 8 Denis de Rougemont, The Idea of Europe, Çev. Norbert Guterman, New York, Macmillan, 1966, s.57. 9 Dinçkol, Akad, a.g.e., s.42-44. 10 Ebenstein, a.g.e., s.247. 7 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM tin unsurları; dünyadan oluşan bir ülke, insanlıktan oluşan bir nüfus ve imparatorluktan ibaret bir hükümettir.11 Yönetim şekli olarak monarşiyi benimsemesini açıklamaya yine felsefi bir a priori ile başlamaktaydı: ‘‘Her şey düzeni elde etme üzerine kurulunca, işin doğası gereği bunları bir kişi elde edecek ve diğerleri de ona uymak zorunda kalacaktır.’’ Bireysel özelliklerin içinde, mutluluğa ulaşmak için akıl (reason) diğer tüm niteliklere yön vermektedir: ‘‘Eğer birlik ve barış herkesin iyiliği için talep ediliyorsa, bir kişinin diğerlerini yönlendirmesi gerekmektedir. Yönetmek ve yön vermek, düzeni sağlamak için herkesin başında birisine ihtiyaç vardır ve bu kişi monark veya imparatordur. Bunun sonucu olarak da Monarşi veya İmparatorluk dünyanın refahı için gerekli bir yönetim şeklidir.’’12 Dante’nin öngördüğü‘‘Evrensel İmparatorluk’’, devletin asıl amacı olduğunu düşündüğü barışı, özgür yaşamayı sağlama fikrinin eseridir. Zira Dante’ye göre insanlık ancak barış ve birlik içinde yaşadığında gayesine ulaşabilir. Bu nedenle de, dünyanın tek bir monarşi ile idare edilmesi gerektiğini ispatlamaya çalışır.13 Aristo’nun dediği gibi, insanlar bir araya gelerek siyasal toplumu oluştururlar. Aristo’nun insanları sosyal bir varlık olarak görmesi ve insanların gayelerine erişmek için bir araya gelmeleri görüşünden yararlanarak, bütün insanların birleşerek mutluluğa erişeceğini ifade eder. Bu iddiasını Aquino’lu Thomas’ın ‘‘Tanrı mutlak vahdeti temsil ettiğine göre, insanlar da ne kadar birleşirse o kadar Tanrı’ya yaklaşırlar’’ sözüyle tasdikleyen14 Dante’nin savunduğu evrensel monarşi, insanların birliği için ulus-üstü bir siyasal yapı oluşturmaktadır.15 Pierre Du Bois’dan İlk Proje Avrupa’da bütünleşme çalışmalarının ilk örneklerinden biri, Fransız hukukçu Pierre Du Bois’in 1306 yılında yazdığı De Recuperatione Sanctae Terrae isimli kitapta yer almıştır. Modern Avrupa Birliği kavramını içeren kitapların öncülerinden sayılan bu metin, Haçlı ruhuna uygun olan ‘‘Kutsal Topraklar’ın geri alınması’’ başlığını taşıyor olmasına rağmen, uluslar arası ilişkiler konusunda ka11 leme alınmış önemli bir eser olarak değerlendirilmektedir. Du Bois, kralın laik devletlerden oluşan bir Haçlı seferi organize etmesini istiyordu. Papa’nın, prensleri Toulouse’da yapılacak toplantıya çağırmasını öngören Du Bois, Fransa Kralı’nın denetiminde gerçekleştirilecek ve prenslerin de katılacağı bu toplantıda yeni bir haçlı seferinin düzenlenmesinden başka, oluşturulacak bir Konsey’in, Uluslararası Adalet Divanı rolü oynamasını öneriyordu. Du Bois, çağına göre modern sayılabilecek bu fikirlerine rağmen federalist olmaktan çok, Avrupa’da Fransız hegemonyasını sağlamak amacında idi.16 Pierre Du Bois, muhtemelen Coutances, Normandiya’da veya yakınlarında dünyaya geldi. Paris Üniversitesi’nde eğitim gördü ve St. Thomas Aquinas’ın vaazlarına katıldı. Kilise’nin doktrinlerini yaymak için görevlendirilen aynı zamanda Dante’nin de hocası olan Siger of Brabant’dan Aristoteles’nun Politika eseri üzerine dersler aldı. Fransa’da yaşanmakta olan devrimler sırasında hukuk üzerine kariyer yapma fırsatı buldu. O dönemde seküler hukuk, kilise hukuku üzerinde ciddi bir baskı kurmakta ve yavaş yavaş yaşanan değişimlerle beraber onun yerini almaktaydı. Yine de kilisenin taraftarları ciddi bir güç oluşturmaktaydı. Kral Adil Philip ve 7. Boniface arasındaki çekişme ona tarihi bir fırsat sundu ve kralın baş danışmanı olacak konuma gelmesine vesile oldu. Eserini kaleme aldığı 1306 yılından önce bilinmeyen bir sebeple fakat Fransa ile ilişkilerini koparmadan, Fransa’dan ayrılarak İngiltere’ye gittiğini ve İngiliz Kralı 1. Edward’ın hizmetine girdiğini görmekteyiz. 1306 yılında en önemli eseri olan ve tüm politik ve sosyal reformlarla ilgili düşüncelerini dile getirdiği kitabı kaleme aldı. Eserin temelinde Kral Edward’a gönderme yapmakta ve Kutsal Topraklar’ı geri alması için çağrıda bulunmaktaydı. Kutsal Topraklar’ı geri almak için hazırlanmış en iyi planları içeren eserinde, Papa’nın gücünü kırmaktan, Papalığın elinden imkânlarının alınarak seküler güçlere geçirilmesi ve Fransa Kralı’nın Hıristiyanlığın lideri haline getirilmesine kadar bir dizi reform çalışması bulunmaktaydı. Pierre Du Bois için de tıpkı Dante veya Padovalı Marsil gibi barış en öncelikli şeydir. Haçlı Sefe- Dinçkol, Akad, a.g.e., s.45. A.y. 13 M. Ali Ağaoğulları, Tanrı Devletinden Kral-Devlete, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 1991, s.221-222. 14 Mehmed Akad, Genel Kamu Hukuku, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1997, s.28. 15 Ağaoğulları, a.g.e., s.32. 16 Lord Gladwyn, The European Idea, London, The New English Library Limited, 1967, s.12-24. 12 61 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM ri’nin başarılı olabilmesi için, Hıristiyan milletlerin arasında barışın sağlanmış olması gerekmektedir. Dante’den farklı olarak monarşiye inanmamakta ve ‘Hıristiyan Cumhuriyeti’ni bir federasyona benzeterek bir Konsey tarafından yönetilmesini savunmaktadır: ‘‘Milletlerin farklılaşmasından beri, insanların tümünün uyacağı bir kişiye inanmıyorum, belki ruhani olarak insanların itaat edeceği bir tek prens olabilir ama daha fazlası olamaz.’’17 Du Bois, Kilise’de ciddi bir reform gerçekleştirilmeden de barışın tam olarak sağlanamayacağını düşünmekteydi. Papa’nın, Hıristiyanlar arasında birliğin sağlanabilmesi ve Kutsal Toprakları ele geçirmek için uluslararası toplumun organize edilmesi ve Konsey’in toplanabilmesi için insiyatif alması gerektiğini düşünüyordu. Ve bütün bunların üzerinde, aradaki uyuşmazlıkların halledileceği bir uluslar arası yargı kurumlarının olması gerektiğini söylemekteydi, bu doğrultuda da projeler geliştiren Du Bois, bağımsız prenslikler arasında bir ‘‘uluslararası adalet divanı’’ benzeri projeler hazırlamıştı. 62 Sultan Mehmet Han’ın komutasındaki Osmanlı orduları İstanbul’u fethederek Bizans’ın varlığına son verdiği gibi Ortaçağ’a son verip Yeniçağ’ın başlamasına yol açmıştı. 1459 yılında Papa Pius’un Haçlı Seferlerini övdüğünü de dikkate alan Marini, Türklere karşı koyabilmek için Hıristiyanların kendi aralarında barış tesis etmeleri gerektiğini vurguluyordu. Marini, Kral Podiebrad için hazırladığı planda, ‘‘Avrupalı hükümdarların kendi aralarında uyuşmazlıkların çözümünde kuvvet kullanmaktan vazgeçmeleri, dışarıdan bir saldırı karşısında ise karşılıklı yardımlaşma, destek ve sevgi sağlanmasını’’ öneriyordu.19 Kral George Podiebrad ve Antoine Marini Tarihe ‘‘Kral Podiebrad’ın Planı’’ olarak geçen ve aslında Marini’nin hazırladığı tasarı oldukça ilginçtir. Bu plana göre Congregatio adı verilen bir meclis toplanacak, bütün krallıklar bu meclis’te temsil edilecekti. Congregatio, en yüksek askeri merci olacak ve her devletin sağlaması gerekli asker miktarını belirleyecekti. Ayrıca bu silahlı kuvvetlere komuta edecek bir milletlerarası komuta konseyi ve başkomutan tayin etmek yetkisi de Congregatio’da olacaktı. Congregatio adı verilen Meclis’in ilk beş yıl Basel’de toplanması, daha sonra ise sırayla üye devletlerin başkentlerinde oturumların gerçekleştirilmesi öngörülmüştü. Congregatio’da prensler, milliyetlerine göre gruplaşmaktaydı. Tüm yasama, yürütme ve kısmen de yargı işlevlerini yerine getirmek, bütçeyi onaylamak, savaş ve barış konularını karara bağlamak yetkisi olan bu Meclis’in emrindeki ordu da her üye devletin öngörülen kotalara göre katılacağı bir güçten oluşacaktı. Ayrıca, Judicium adı verilen bir yargı organı, üye devletler arasındaki uyuşmazlıkları çözümlemekle görevlendirilecekti. Syndic adı verilen bir muhasip üye, her devletin gelirine göre ortak bütçeye yapacağı katkıyı belirleyecek ve mali katkıyı sağlamayan üye devlete karşı silahlı kuvvet kullanılacaktı. Avrupa’da bütünleşme çabaları tarihinde ilk bahis konusu olması gerekenlerden biri de Bohemya Kralı Çek asilzadesi George Podiebrad idi. Podiebrad planı, esası itibariyle danışmanlarından Antoine Marini tarafından hazırlanmıştır. Marini, 1461 yılında Roma’ya gitmiş, Avrupa’daki ortamı değerlendirmişti. Macar Kralı Varva’nın 1444’te ölümünden sonra bir boşluk ortaya çıkmış, 1453’te Fatih Bu plan bir ölçüde ilgi gördü. Polonya Kralı, 1462 yılında Hlohov’da imzalanan Polonya-Bohemya Savunma İttifak Antlaşması ile Podiebrad’ın planını kabul etti. Ayrıca Venedik’te, Fransa, Macaristan, Burgundy ve Bavyera ile görüşmeler devam ediyordu. Bazı tarihçiler tarafından Podiebrad’ın bu girişimlerinde Papa’yı görüşmelerin dışında bırakmakla büyük bir taktik hatası yaptığı savunul- Lange, ‘‘Bu projenin karakteristik özelliğinin’’ realist bir ruha sahip olması olduğunu dile getirmektedir. 18 Du Bois gayet ciddi ve yaşadığı dönemin politik gerçekliklerini analiz edebilen bir düşünürdü. Evrensel bir monarşinin imkânsız olduğunu görebilmekteydi ve problemlerin çözümü için bağımsız devletler arasında bir işbirliği olması gerektiğini ve uyuşmazlıkların çözümü için de bir uluslar arası adalet divanı olması gerektiğini dile getirmekteydi. Söylemlerinin karşılık bulmamasının nedeni, yaşadığı döneme göre çok realist bir yapısının olmasıdır. Realist yapısı yaşadığı döneme fazla gelmekteydi ve çok az insan onun gibi realist olmayı başarmıştı. 17 Chr. L. Lange, Historie de l’Internationalisme, (Christiania, 1919), Vol.I, chap.iv: ‘‘Les precurseurs de l’Internationalisme Moderne.’’ den aktaran Rogemont, a.g.e., s.64. 18 A.e., s.65. 19 Kabaalioğlu, a.g.e., s.23. AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM maktadır. Ancak plan Ortodoks Hıristiyanlarca benimsenmemişti. Planın din unsurundan ziyade vatandaşlık ilkesinden hareket eden ilk uluslararası örgütlenme projesi olduğu söylenmektedir. Daha sonra Avrupa’da Türklere karşı Avrupa devletlerini birleşmeye çağıran Kral Podiebrad, Papa’nın tepkisi nedeniyle kiliseden aforoz edildiği gibi, Vatikan’ın isteği üzerine Macar Kralı’nın Bohemya’ya saldırısı sonucu tahtından olur.20 Dönemin iki papası tarafından da sahip çıkılmamasına rağmen, Podiebrad’ın planı Avrupa tarihi açısından önemli noktalardan biri olarak dikkati çekmektedir. Planın en önemli özelliği, ulusal devletlerin veya prensliklerin kendi kendine hareket etme kabiliyetlerini engellemeden fakat bazı ulusal sınırlamalar da getirerek, kıta genelinde ilk defa bir federasyon sistemini öngörmesidir: ‘‘Yunanlıların kötü kaderi veya İstanbul ve diğer önemli toprakları kaybetmiş olmamıza rağmen, yine de zaferi amaçlıyorsak, kendimizi Hristiyanlığın koruyucusu olarak görüp ona göre bu onurla hareket etmek zorundayız. Bu yüzden aramızdaki savaşlara, uyuşmazlıklara ve hırslarımıza bir son verip bir arada hareket etmek durumundayız, ‘Kutsal Ruhu’ yeniden uyandırmalı ve tüm prenslerin, lordların, düşünürlerimizin anlaşması ile aramızda barışı, kardeşliği ve ittifakı kurarak, tanrıya olan saygımız doğrultusunda hareket etmeli ve kaderimizi, geleceğimizi kurtarmalıyız.’’21 Bu projenin, ilk üç bölümü, anlaşmaya taraf devletlerin aralarında savaşmamalarını, birbirlerine karşı düşmanlık beslememelerini ve herhangi bir üye ülkenin sınırları içerisinde gerçekleşecek bir olay durumunda birbirlerine yardım etmelerini öngörmekteydi. Dördüncü bölüm de, uluslararası adalet konusu ve işbirliği ile ilgili önemli konuları düzenlemekteydi: ‘‘(…) Dördüncü olarak, eğer bir veya birkaç anlaşmaya taraf olmayan devlet herhangi bir saldırıya maruz kalmadan, aramızdaki sevgi ve barış ortamını bozmaya kalkışır ve bize karşı düşmanca tavır takınmaya başlarsa, herhangi bir davet beklemeksizin Konsey elçilerini barışın tekrar temini için ilgili yerlere göndermesi gerekmektedir, ilgili duru20 21 22 23 24 mun barışçı yollarla çözülememesi durumunda da bütün üye devletlerden oluşturulacak bir güç, barışın sağlanması için harekete geçirilecektir.’’22 Federasyonun organları olan Adalet Divanı, Meclis ve ortak askeri gücün nasıl oluşturulacağı ve finanse edileceği de bu bölümde ele alınmaktadır: ‘‘(…) Ama barışın adil bir yargı düzeni olmadan mümkün olamayacağı gibi adalet olmadan barışın sağlanması da düşünülemez… İlk olarak bir genel kurulu oluşturmayı ve meclisi kendini nerede bulacaksa toplamayı, böylece adaletin her tarafa dağıtımını başarmalıyız. Bu kurulun oluşumu meclisin oluşumuna orantılı olarak, kişiler ve konumlarına göre olmalıdır… Yargıç ve yardımcıları hiçbir baskı veya etki altında kalmadan tamamen koşulların doğal sonuçlarına göre hareket etmeli ve kararlarını alabilmelidir. (…) Ve iyiniyetin simgesi olan bu antlaşma, Türklere karşı Hıristiyanlığın korunması ve savunulmasının başarılı olabilmesi ve Kutsal Roma Kilisesi ve Katolik mezhebinin zaferi ve onuru için, kaynakların ve güçlerimizin seferber edilmesinin bir teminatıdır. Bu hedefin gerçekleştirilebilmesi için kiliselere, krallara, prenslere ve lordlara gerekli yardımın yapılması, ihtiyaçlarının karşılanması gerekmektedir.’’23 Her ülkenin üzerine düşen sorumlulukları yerine getirmesine paralel olarak, projede belirtildiği üzere, Meclis’in hangi ülkede toplanacağına göre Meclis’in genel kurulu, bu ülkenin sorumluluklarını ve getirilerini bilen insanları tarafından idare edilecektir: ‘‘Biz, Fransa Kralı, diğer kralıklar Gaul, Almanya, İtalya ve İspanya krallıkları, birliğimize katılan her ülkeye Meclis’de eşit söz hakkını vermekteyiz, ama bazı ülkelerin farklı yönde tutum takınmaları gibi durumlarla karşılaştığımız zaman çoğunluğun kararı doğrultusunda hareket etmeyi ve çekincesi olan ülkeye karşı ortak tutum takınmayı da garanti altına almaktayız.’’24 Projenin son öngörülerinden biri de neden projenin sonuçlanamadığını ortaya koymaktadır: Tutarsız bir şekilde, kilisenin topladığı vergilerin Hıristiyanlığın koruyucusu olan bu Meclis’e tahsis edilmesini Papa’dan isteyen prenslerin isteklerinin 11. V. J. Lewis, ‘‘The Bohemian Project of 1464’’, New Commonwealth, No:1, 1933, s.10. Rogemont, a.g.e., s.69. A.y. A.y. A.y. 63 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM Louis tarafından kibarca reddedilmesinin ve Papa’nın da bunu desteklemesinin25 ardından Podiebrad’ın projesi bir anlam ifade edemez hale gelerek tarihe gömülmüş oldu. 2. ‘Savaş’ Problemi ve Ulus Devletin Yükselişi Siyaset bilimciler ve devlet adamlarına göre 16. yüzyılda üç büyük olay dünyanın ve uluslar arası ilişkilerin şeklini değiştirmeye başlamıştır. Bunlar; coğrafi keşifler ve kolonileşmenin başlangıcı, reform ve 5. Charles’in büyük imparatorluğunun çökmesidir. Bu üç büyük olayın etkileri Avrupa üzerinde çok çeşitli ve farklı boyutlarda hissedilecektir. Dönemin ileri gelen düşünürleri, Avrupa’yı hep var olarak kabul etmiştir. Avrupa’nın gerçekliği nefes alınan hava gibi görülmektedir. Düşünürler Avrupa’yı iyi tanımakta, Avrupa’da özgürce hareket etmekte, Avrupa hakkındaki fikirler, diyaloglar, polemikler devam etmektedir. Guillaume Postel, ‘‘Bir bütün olarak Avrupa’’ nitelendirmesiyle Avrupa’nın dünyanın merkezinde yer aldığını ve İspanyol ve Portekiz keşifleriyle daha da merkeze taşındığını ifade etmektedir. Avrupa’nın evrenselliğini, tartışılmaz konumunu tehdit eden tek şey Türklerdir. 64 Machiavelli’de Birlik Antikçağın devlet görüşünü, Rönesans’ın eğilimleri ile birleştiren ilk düşünür, Machiavelli’dir. Machiavelli, Ortaçağ ile bağlantıyı kesen, onun ahlak ve din anlayışının yerine politikayı etkisine alan yepyeni bir sistem getirmiştir. Bu yeni sistemin temeli zora dayanıyordu ve gerekçesi ve geçerliliği ise İtalyan Birliği’nin savunulmasıydı.26 Machiavelli, Tanrı Krallığı dışında, tamamen insan krallığına dayalı bir devlet arayışına girer. Modern ulus devlet fikrinin doğuşu Machiavelli ile başlar. İtalya’nın parçalanmış hali, kent devletlerinin savunmalarını paralı askerlere yaptırmaları, hele hele Pisa-Floransa savaşı sırasında paralı askerlerin ihaneti O’nu müthiş etkiler. Yine, bu savaş sırasında diplomat olarak Fransa’ya gittiğinde, İtalya’nın bir öz ordusu olmadığından, ciddiye alınmadığını ve aşağılandığını görür. O bundan hareketle ulusal bir ordu ve ulusal bir devlet fikri geliştirir.27 16. yüzyılda gerçekleştirilen tüm bu derin entelektüel faaliyetler arasında Avrupa’dan bir gerçeklik 25 (entity) olarak bahseden çok az esere rastlamaktayız. Sırada Machiavelli’nin (1469–1527) fazla bilinmeyen bir eserinden, Savaş Sanatı’ndan bir parça var, burada Aristotle tarafından yapılan Asya ve Avrupa karşılaştırılmasının geliştirilmiş bir versiyonu bulunmaktadır: ‘‘Avrupa’da birçok ünlü savaşçı vardır, ama Asya ve Afrika’da bunların sayıları çok azdır. Bunun sebebi Asya ve Afrika’da bir ya da iki monarşik yönetim bulunurken, çok az sayıda da cumhuriyet vardır. Avrupa’da ise aksine birçok krallık bulunmaktadır ama aynı zamanda birçok cumhuriyet de mevcuttur. İnsanlar ülkelerinde istihdam edilerek ve kendilerine fırsat verilerek daha güçlü ve mükemmel hale gelmekte ve yeteneklerini gösterebilme fırsatı bulabilmekte, kral, prens ya da devlet adamı olabilme fırsatını yakalayabilmektedirler, yani ne kadar çok devlet var ise o kadar fazla sayıda büyük adam yetiştirebilmek mümkündür. Devlet sayısının az olması durumunda da az sayıda adam yetişecektir.’’28 Jean Bodin’in Cumhuriyet’i Machiavelli’yi kıyasıya eleştiren ama aslında onun devamı sayılan Jean Bodin, 16. yüzyılın Fransa’da yetiştirdiği bir başka mutlakiyetçi düşünürdür. Eserleriyle birkaç amacı birden hedef almıştı: kralın mutlak iktidarını güçlendirmek ve onu ülkedeki karma yönetimin savunucularından kurtarmak, din kavgaları yüzünden bozulmaya yüz tutan Fransa’nın birliğini sağlamlaştırmak ve ona kalkınma yollarını göstermek, zamanın dini, siyasi kargaşalığı arasında kurtuluş yolunu gösterecek hukukun genel ilkelerini ortaya koymak ve siyasal bilimin temellerini atmak.29 Jean Bodin (1525–1596), 1566 yılında Paris’te basılan, Tarih Çalışmalarını Kolaylaştırmak için Yöntem adlı eserinde, insan ırkının tek bir bütünden meydana geldiğini söylemekte ve Avrupalıların başardığı ‘‘tüm insanlığı birbirine bağlayan ve evrensel bir paylaşmayı’’ mümkün kılan dünya ticaretine teşekkür etmektedir. Ama bu evrenselliğin sözde kalmaması için etkili bir şekilde üzerine düşülmesi gerekmektedir. Eğer bu gerçekleşmezse herhangi bir politik sonuç alınamaz ve kaçınılmaz olarak yine yerini devletlerarası bir anarşi ortamına bırakır: A.y. Akad, a.g.e., s.70. 27 Faruk Deniz, ‘‘Machiavelli: ‘‘Şeytan’’ mı, ‘‘İnsan’’ mı?’’, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:23-24, Mart 2000-Eylül 2001, s.116. 28 Niccolo Machiavelli, The Art of War, Çev. Peter Bondanella, Mark Musa, London, Penguin Books, 1995, s.48. 29 Akad, a.g.e., s.78. 26 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM ‘‘Dünya üzerindeki tüm krallıklar, imparatorluklar, tiranlıklar ve cumhuriyetler birbirlerine karşı uluslar hukuku veya otoritelerin meşruiyetleri açısından herhangi bir üstünlük olmaksızın birbirlerine bağlıdırlar. Böylece dünya büyük bir şehre benzemekte lı şey yer almıştır: ‘‘Cumhuriyetlerin doğru yönetimi.’’ İki temel felsefeye odaklanır: bir yanda egemenliğin kurumsallaştırılması, öte yandan uyumlu bir adaletin savunulması.31 Erasmus: İlk Avrupalı 65 ve tüm insanlık da bu şehrin sakinleri gibidir. Basit bir hukuka tabidirler ve hepsi aynı kandan gelmekte ve aynı gücün koruması altındadırlar. Bu gücün imparatorluğunun kendini sınırsızlığı, ulusları tek bir çatı altında bir arada tutmaktan yoksun bırakmaktadır. Bunun sonucu olarak da prensler silahlara ve anlaşmalara başvurmaktadır.’’30 Böylece tekrar aynı gerçeğe, devlet gerçeğine ve devletlerin bitmez tükenmek bilmeyen, umarsızca mücadeleleri gerçeğine dönmüş oluyoruz. Jean Bodin Cumhuriyet’de bununla ilgili olarak, bir prensin büyüklüğünden çok komşularının acizliği ve zararlarının, prensin gücünden çok ötekilerin zayıflığının önemli olduğunu söylemektedir. Kitaptaki düşünceler, kimi zaman tarihin seyrini izler, kimi zamanda evrensel hukuku sistemleştirir. Bodin, bütün girişimlerinde bütünleştirici bir düşünür olarak dikkat çeker. Ona göre, görkemli ve evrensel kozmik uyum çerçevesi içinde en dokunak30 Erasmus, tipik bir 16. yüzyıl insanı olarak, Avrupa ile ilgili her şeyi söylemesine rağmen, ‘Avrupa’dan bahsetmemektedir. Hollanda’da doğan, Brüksel’de, Paris’te ve İngiltere’de yaşayan, İsviçre’de, İtalya’da ve Almanya’da bulunan Erasmus için Lange, ‘‘Eğer bir anayurdu varsa orası Avrupa’dır.’’ demektedir. Erasmus gerçek bir Avrupalı olarak çağdaş lingua franca, Latinceyi, anadili Flamanca kadar iyi konuşabilmekteydi. (aynı zamanda Avrupa kültürüne Hollandalıların kendilerine özgü katkıları olarak tanımlanan ülkesinin insanlarının karakteristik özelliği olan toleranslı olmayı da kişiliğinde bulundurmaktaydı)32 Tüm hayatı ve eserlerine bakıldığı zaman ‘ilk Avrupalı’ olarak anılmayı hak ettiği görülebilmektedir. Querella pacis adlı eserinde, savaş, Avrupalı devletlerin durumu, Türkler ve yeni yeni hissedilmeye başlanan milliyetçilik ile ilgili görüşlerini bulmak mümkündür: A.y. ‘‘Jean Bodin’’, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Ed. Philippe Reynaud, Stephane Rials, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s.143. 32 Alan Bance, ‘‘The Idea of Europe: from Erasmus to ERASMUS’’, Journal of European Studies, No:22, Mart 1992, s.2. 31 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM (…) Bir İngiliz bir Fransızın ‘‘doğal düşmanı’’dır çünkü o Fransızdır, nehrin bu tarafında doğan birisi, bir İskoçtan nefret etmelidir çünkü o bir İskoçtur…bir Alman doğal olarak bir Fransızdan farklı düşünür…ne kadar saçma bir fikir ayrılığı! Bir yerin veya bölgenin ismi kalplerinizi kapatmak konusunda birbirinize uzaklığınızdan daha etkili olmaktadır, …bu nasıl olur, yerler, uzaklıklar fiziksel olarak insanları birbirinden ayırabilir ama düşüncelerini ayıramaz. … Ren nehri Almanları Fransızlardan ayırmıştır fakat aradaki güç Hıristiyanı Hıristiyandan ayıramaz, dağlar İspanyolları Fransızlardan ayırmıştır fakat bu ayrılık aynı kilisenin cemaati olmalarını sağlayan görünmez bağları koparmayı başaramamıştır, küçük bir deniz İngilizleri Fransızlardan ayırmış fakat aralarındaki doğal insani bağları koparmayı başaramamıştır ve hala karşılıklı olarak aynı dinin parçaları olmaları ve Yunan kültürüyle bağları devam etmektedir.’’33 66 Erasmus, 1530 yılında yazdığı ‘‘Türklerle Savaş ile ilgili Düşünceler’’inde kendini daha net ifade ederek, son tahlilde ulus-üstü bir güç fikrine gelmiştir, bu fikrini ancak Dante’nin ‘Monarşi’sinin etkisi altında düşünebilse de, gücün federal bir dengede olması gerektiğine inanmaktadır: ‘‘Bazıları evrensel monarşi fikrinden korkmakta, bazıları da bu fikri amaç edinmektedir… Emin olarak söyleyebilirim ki, tanrıyı doğru bir şekilde temsil edebilecek bir prens bulunabilmesi durumunda monarşi en iyi yönetim şeklidir. İnsanlar ve devletler bir Hıristiyan anlaşmasına varılarak bir araya getirilebilirlerse, en ideal yönetim şekline kavuşacaklardır.’’34 Erasmus, yöneticilerin, ulusların menfaatleri ve istekleri için yapılan savaşların kötü sonuçlarından sorumlu olduklarını söylemekteydi, yöneticiler insanları (özellikle savaşan askerleri) çok kötü bir duruma sokuyorlardı, eğer savaşı kazanırlarsa birer katil olacaklar, kaybederlerse de öleceklerdi. Bu nedenle Erasmus, siyasal sistemin savaşları engelleyecek şekilde olmasını savunuyordu; ülkelerin sınırları değişmemeli, bir monarkın ülkesinin bir kısmını veya tamamını bir başka monarka teslim etmesi gibi bir hakkı yoktu: ülke monarkın kişisel mülkü değildi. Bir barış propagandacısı ola33 rak Erasmus, ülkedeki herkesin barıştan konuşmasını, barışı savunmasını ve savaşı lanetlemesini istiyordu.35 Hugo Grotius: Barışın Hukuku 1583-1645 yılları arasında yaşamış ve doğal hukuk öğretisiyle ün kazanmış olan ünlü Hollandalı düşünür Hugo Grotius, daha onbir yaşındayken ‘ikinci erasmus’ olarak anılmaya başlanmıştı. Hukuk alanında, Descartes bilgi felsefesiyle modern düşünce açısından ne kadar önemliyse bir o kadar önemlidir Grotius. Descartes’ın bilgi alanında gerçekleştirdiği şeyi, hukuk alanında yapmıştır. Başka bir deyişle, nasıl ki modern felsefenin kurucusu olan Descartes, kuşku yoluyla bilgiyi teolojik-skolâstik felsefeden kurtararak özneden yola çıktıysa, aynı şekilde Grotius da hukuğu, Tanrı iradesi karşısında bağımsız ve nesnel bir kurum olarak öne sürmüştür. Hugo Grotius’a göre bütün insanlığı kapsayan ve değişmez nitelik taşıyan bazı tabii hukuk kuralları vardır. Bunların başında “pacta sunt servanda” yani söze bağlılık esası gelir. Grotius’a göre hukuk doğru aklın emridir. Matematik bilimi ile hukuk arasında bağlantılar da kuran Grotius, sosyal sözleşme görüşünü de ortaya koymuştur. Grotius doğal hukuktan hareket ederek hukuku kilise kurallarından arındırıp laik bir temel üzerine oturtmuştur. Böylece aydınlanma döneminde aklın kurallarına dayanan yasaların meşruiyetini temellendirmiştir. Ayrıca uluslararası hukukun kurucusu kabul edilmektedir. Gratius savaşlarda dahi belirli hukuk kurallarının uyulması zorunluluğunu ifade etmiş, modern savaş hukuku onun düşüncelerinden esinlenerek şekillendirilmiştir. Grotius, Batı entelektüel gelişiminin önemli köşe taşlarından biridir. Her ne kadar kendisi de zaman zaman otoriteryenizm savunusu yapmışsa da monarşi ve aristokrasilerin, demokrasilere doğru evrimine rasyonel doğal hukuk savunusuyla yapmış olduğu katkı inkâr edilemez, irsî bir aristokrasinin ve niteliksel eşitsizliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik çabaları önem taşımaktadır. Özgürlük, adalet ve barış müdafileri Grotius’a çok şey borçludur. Diğer taraftan uluslararası hukukta yeni ortaya çıkmakta olan ulus devlet sisteminin kuramsal altyapısının atılmasında da Grotius’un rol büyüktür.36 Desiderius Erasmus, The Complaint of Peace: translated from the Querela Pacis A.D.1521, London, The Open Court Publishing Co., 1917, s.55. 34 Rougemont, a.g.e., s.85. 35 Kende, a.g.m., s.235. 36 Yıldırım Torun, Hugo Grotius’un Hukuk ve Siyaset Felsefesi, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2005, s.1-6. AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM Grotius’un Avrupa bütünleşmesi açısından önemi özellikle yaşadığı dönemin konjonktürüne göre değerlendirildiği zaman daha da anlamlı hale gelmektedir. Alt başlık olarak verdiğimiz ‘‘savaş problemi’’ bu açıdan açıklayıcı bir nitelik kazanmaktadır. Grotius yaşadığı dönemde Avrupa savaşlarla kaynamaktaydı. Özellikle Hollanda’da yaşanan mezhep çatışmaları sırasında çok ciddi sıkıntılar yaşamıştır. Prens Maurice of Orange’ın bir diktatör haline geldiğini gören Hugo Grotius, Barnaveld ile birlikte Prens’e bir barış formülü sunmuşlardır. Bu öneriyi reddeden prens, reddetmekle kalmayıp Barnaveld’i idam etmiş, Grotius’u da ömür boyu hapse mahkûm etmiştir. Karısının yardımıyla hapisten kaçmayı başaran Grotius, Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde yaşamak zorunda kalmıştır. Bu sırada da Savaş ve Barış Hukuku’nu kaleme almıştır. İşte bu eser uluslar arası hukuk açısından ilk olma özelliğini taşımaktadır. Avrupa’nın böyle bir kitaba aslında çok ciddi ihtiyacı vardır. Çünkü o sırada Avrupa herhangi bir tolerans gösterilmeksizin birbirini katleden vahşileşmiş insanlarla dolu bir yer haline gelmiştir. A. C. Campbell, Grotius’un Savaş ve Barış Hukuku’na yazdığı girişe tarihi bir analizle başlamaktadır. Avrupa’nın tarihinden bahseden Campbell, özellikle Roma İmparatorluğu’na verdiği önemi şu sözlerle dile getirmektedir: ‘‘Batı İmparatorluğu’ndaki dağılmadan sonraki barbar krallıkların aralarındaki anlaşmazlıklardan sonra her şey Fransız Monarşi’sinin dominant etkisiyle bir son bulmuştur. Dünya Avrupa’da Pax Romana’nın Büyük Charles tarafından sağlanacağına inanmaya başlamıştır ama askeri güçlerin bir kez daha yeterli olamaması nedeniyle Kutsal Roma İmparatorluğu Antik Roma’nın ulaştığı noktaya ulaşmayı hiçbir zaman gerçekleştirememiştir. Böylece krallıklar ve pensler üzerinde aralarındaki anlaşmazlıklara bir son veren ve barış içerisinde yaşamalarını sağlayacak merkezi bir otorite yönetiminde evrensel bir monarşi hayali suya düşmüştür.’’37 Böyle bir ortamı hayal eden ama bir türlü gerçekleşmediğini gören Hugo Grotius, Savaş ve Barış 37 Hukuku’nda barışın gerekliliğini ve savaş olması durumunda bile bunun bir kurallar silsilesi içerisinde gerçekleşmesi gerektiğini, savaşın çeşitli kademelerinde (bir ülkeye girilmesi veya esir alınması gibi) nasıl eylemde bulunulması gerektiğini savaş hukuku adı altında savunur.38 Özellikle insan hakları ve mülkiyetin korunması gibi modern zamanların kavramlarıyla konuşan Grotius,39 3. kitapta Savaş döneminde hukukun ne kadar gerekli olduğunu anlatır ve ulusların hukukundan bahsederek bağımsız prensliklerin haklarının korunması için yapılması gerekenleri anlatır.40 Eserinde Avrupa bütünleşmesiyle ilgili herhangi bir proje geliştirmese de hukuka verdiği önem, insan hakları ve mülkiyet, savaç ve barış tanımlamaları ve barışa verdiği değer, prensliklerin haklarının korunması gibi düşünceleriyle modern hukuk biliminin kurucusu ve uluslararası ilişkiler içerisindeki önemli konumunun yanında Hugo Grotius, Avrupa bütünleşmesinin öncül düşünürlerinden biri olarak da anılmaktadır. 3. Türkler ve 17. yüzyıl ‘‘Büyük Projeler’’i 17. yüzyıl bir bakıma, Osmanlı İmparatorluğu’nun taraf olduğu değişik çatışmalar dolayısıyla, Doğu ile Batı, ‘‘müminler’’ ile ‘‘kâfirler’’, ‘‘medeni dünya’’ ile ‘‘barbar dünya’’ arasındaki gerilimin oldukça düzenli bir şekilde su yüzüne çıktığı dönemlerden biri olmuştur.41 Rönesans ve Reform’un da etkisiyle gelişen düşünceler ışığında 17. yüzyıl, hem felsefik hem de politik boyutta birçok projenin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Detaylı bir şekilde hazırlanan bu projeler, çok genel düzenlemeleri de içinde barındıracak şekilde yaşanmakta olan yüzyılın genel düşüncesi yapısı ve algılayış tarzı hakkında gerekli bilgileri bize vermektedir. Büyük ölçekli planların tamamı 17. yüzyılın anahtar kelimesi sayılabilecek olan düzenin yeniden sağlanmasına yönelikti. Dört plan da Hıristiyanların duygularını ifade edebilecek, derin bir din duygusu ve bugünkü kullanım şekliyle ‘ekümenik’ iddialara sahip zihinlerin ürünüydü. Barışın temini fikri, planların ana amaçlarından birini oluşturuyordu.42 Son olarak, projeler ortaya çıktıkları zaman- Hugo Grotius, The Law of War and Peace: Including The Law of Nature and Nations, Ed. A. C. Campbell, London, Verso Editions, 2005, s.2. 38 A.e., s.323-375. 39 A.e., s.73-85. 40 A.e., s.307-314. 41 Faruk Bilici, XIV. Louis ve İstanbul’un Fetih Tasarısı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004, s.2. 42 Rougemont, a.g.e., s.71-72. 67 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM larda hayata geçirilememiş olsalar da tarih içerisinde reel politikaların üretilebilmesine ve bugünün Avrupa Birliği kurumlarının inşası sürecinde insanların hayal güçlerine etki etmeyi başarabilmişlerdir. Planların tamamı, devletler üzerinde konumu olan bir Adalet divanı, bir Assemble ya da Avrupa Konseyi, kıta genelinde bir ekonomik hareket ve prenslerin kendi orduları yerine ortak bir ordu kurulmasını öngörmekteydi.43 Emeric Cruce: Söylevler Sadece Hıristiyan Avrupa ile sınırlı kalmayarak tüm dünyada bir birlik amaçlayan ilk planın yaratıcısı olan Emeric Cruce hakkında kaynaklarda çok fazla bilgiye rastlanmamaktadır. Emeric Cruce, 16. yüzyılın son çeyreğinde doğmuş ve 1648’de ölmüştür. Paris’te bazı okullarda öğretmenlik yapmış, matematik dersleri vermiş ve bazı çalışmalar kaleme almıştır. Alman akademisyenler, Emeric Cruce için ‘Paris’li küçük bir öğretmen’44 tabirini kullanırlar. 68 Bu belirsiz kişilik yine de Paris’te basılan ve Avrupa’nın tüm prenslerine gönderme cesaretini gösterdiği eserini kaleme almayı başarmıştır. Eserinin adı, Tüm Dünyada Barışın Sağlanması ve Serbest Ticaretin Yaygınlaştırılmasının Ne Anlama Geldiği ve Faydaları Üzerine Politik bir Deneme: Zamanımızın Prensleri ve Monarklarına’dır. Emeric Cruce 1623 tarihli ‘‘Nouveau Cynee’’ ya da ‘‘Söylevler’’ olarak bilinen kitabında Batı Avrupa’nın siyasal birliğini ve bunun sağlanmasının yollarını önermiştir. Önerisinin içerisinde en dikkat çekici konu, tüm dünyayı kapsayacak bir ticaret serbestîsinin yaratılmasıdır. Moğolistan’dan Fas’a, İran’dan İsveç’e kadar hemen her aktörün bu serbest ticaret oluşumuna dâhil olmasının uluslar arası barışa sağlayacağı katkı vurgulanmaktadır. Buna göre, Avrupa’nın tarafsız bir kentinde tüm hükümdar elçilerinin katılımı ile oluşacak bir daimi Meclis tasarlanmış ve Osmanlı Devleti de bu meclisin içinde gösterilerek Avrupa sınırları oldukça geniş tutulmuştur. Söz konusu öneri, siyasal bakımdan günümüzdeki Avrupa Konseyi’ne, ticaretin serbestleşmesi bakımından Dünya Ticaret Örgütü’ne benzemektedir. Ancak, barış ve serbest tica- 43 ret olgularının ilişkilendirilmesi, doğrudan Avrupa bütünleşmesine karşılık gelmektedir.45 Cruce, Devletler Assemblesi ya da Senatosu gibi bir şey hayal ediyordu ve bu Senato’nun, Venedik sınırları içerisinde olmasını düşünüyordu: ‘‘Bugün barışın imzalandığını ve tüm dünyaya duyurulduğunu farzedelim, İnsanların buna uyup uymadığını nasıl takip edebiliriz? Düşünceler değişebilir ve zamanla değişen devlet adamları kendinden öncekilerinin kararlarına uymayabilir… Sonuç olarak, bunu sağlayabilmemiz için bütün devletlerin temsilciliklerini açabilecekleri bir şehir seçilmeli ve devletler arasındaki problemlerin adil bir şekilde çözüme kavuşturulacağı bir genel kurul oluşturulmalıdır. Temsilciler yeri geldiği zaman ülkelerinin düşüncelerini dile getirmeli ve diğer devletler de herhangi bir önyargıya varmadan mevcut duruma göre bir karar çıkarmalıdır. (…) Çünkü pratik olarak en uygun yer ve dünyanın en önemli monarşileri Papalık, İki İmparatorluk ve İspanya Krallığı’na çok yakın ve Fransa, Tatarlar, Moskova, Polonya, İngiltere ve Danimarka’ya da fazla uzak değil.’’ 46 Özellikle ürünlerin ve insanların serbest dolaşımı konusu Cruce için çok önemliydi, projenin sonunda tekrar aynı konuyu ele almaktaydı: ‘‘Bunlar bütün monarşilerde barışın sağlamlaştırılmasının anlamlarıdır. Bu nokta kendi kendine hareket eden her devletin nasıl biraya gelmeleri ve güven içinde ticaret yapmaları ve ararlarında bir sorun çıktığı zaman birbirlerine karşı eyleme girişmeden konuyu genel kurula getirmeleri açısından çok önemlidir. Evrensel barış için önemli bir nokta da, adaletin yabancılara karşı da uygulanması, onlara zarar verilmesine izin verilmemesi ve böylece iş yapmak ya da zevk için onların da buralara gelebilmelerini sağlayabilmektir.’’47 Cruce, ticaret serbestîsinin tüm Avrupa ekonomik yaşamında yavaş yavaş yükselmekte olan ulusal korumacılıkla tam zıt kutuplarda yer aldığını açık bir şekilde görmekteydi: ‘‘…Bütün prenslerin ortak bir para standardında birleşmesi, herkesin herhangi bir zarar görmeden istediği yerde sözleşme A.y. Beril Dedeoğlu, ‘‘Avrupa Birliği Bütünleşme Süreci’’, Dünden Bugüne Avrupa Birliği, Ed. Beril Dedeoğlu, İstanbul, Boyut Kitapları, 200,.s.28. 45 A.y. 46 Emeric Cruce, The New Cyneas of Emeric Cruce, Philadelphia, Aleni Lane and Scott, 1909, s.11-19. 47 A.y. 44 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM yapabilmesi için gereklidir.’’48 Cruce’in tezi de bu amaç doğrultusunda ortaya atılan projeler gibi herhangi bir ilgi göremedi ama kendisi gibi yazanların çoğu unutulurken o unutulmadı. Kendinden sonra gelen çalışmaların birçoğuna öncülük yaparak, Genç Leibniz, Abbe de Saint Pierre, Rousseau, Kant, Saint-Simon, Proudhon, Hugo, Renan ve Coudenhove yoluyla Briand’a, Milletler Ligi’ne, Churchill’e, Hague Kongresi’ne ve günümüz sorunlarına kadar ulaştı. Sully’nin ‘‘Büyük Proje’’si Fransa kralı IV. Henry’nin ‘‘Büyük Proje’’si, modern tarih içerisinde Avrupa’nın federalleşmesi karakterli ilk pratik plandı. 1600’lerin Avrupa’sı uygar dünyaydı ve bu proje, düzenli ve barış içinde bir dünya için üretilmeye başlanan birçok proje arasında en önemli olanıydı. Dante Monarşi’de ateşli bir şekilde, gözden geçirilmiş ve idealize edilmiş bir Roma İmparatorluğu’nun Avrupa’nın birliği için temel ve garanti olacağını savunuyordu ama Dante’den Henry of Navarre’ye kadar, üçyüz yıl boyunca Roma İmparatorluğu’nun yeniden kurulması gerçekleşmedi ve bu vatansever şair birliğin ancak bağımsız devletler arası bir federasyonla gerçekleşeceğini hayal etti.49 Maximilian de Bethune, Baron de Rosny, Duc de Sully, 1560 yılında Kral 2. Francis’in öldüğü sene doğdu. Oniki yaşındayken bir kalvinist olarak çok büyük zorluklarla St. Bartholomew katliamından kurtulmayı başardı. Hemen ardından Henry of Navarre’ye katıldı ve gelecekteki Kralın maceralı yolculuklarında yer aldı, yanında savaştı, Arques ve Ivry’de çok şiddetli şekillerde yaralandı. 1596’da Sully, Konseye seçildi ve diğer konsey üyeleriyle birlikte maliye işleriyle ilgili olarak yetkilendirildi, böylece kariyeri Finans üzerine 1599’da başlamış oldu.50 Fransa Kralı IV. Henry’nin bakanlarından olan Duc de Sully tarafından hazırlanan ‘‘Büyük Avrupa Projesi’’, daha etkili olması için ‘‘Kral’ın Planı’’ olarak ortaya atılmıştır. İlk kez 1638’de açıklanan bu proje ile ilgili ayrıntılı bilgileri, Maximilian de Bethune (Baron de Rosny) olarak da anılan Duc de Sully’nin anılarından öğreniyoruz. ‘‘Memoires de sages et royales economies d’etat 48 domestiques, politiques, et militaires de Henry le Grand’’da Sully şu görüşlere yer vermektedir: ‘‘Status quo’nun korunmasıyla barış sağlanamayacağından, federasyon için ön hazırlık olarak Avrupa’nın temelden reorganizasyonu gerekiyordu. Devletler büyüklükleri ve milli kaynakları ile değişik güçte idiler ve aralarında bir kuvvet dengesi yoktu.’’51 Sully’e göre, Avrupa’da sınırlar çizilirken vatandaşlık dikkate alınmıyor, dini düşünce ve ibadet özgürlükleri korunmuyordu. Bu nedenle Avrupa’da siyasi bir denge oluşturulmalıydı. Tarihçiler Sully’nin ortaya attığı bu düzenlemelerin, Avrupa’da o dönemde baskın güç olan Habsburg’ların etkisini azaltmak amacı güttüğünü ifade etmektedirler. Tek bir devletin Avrupa’da baskın duruma gelmesini önleyebilmek için bölgedeki siyasi yapının değişmesi gerektiğini savunan Sully, İspanya ile Almanya arasındaki ittifakın bozulmasını, küçük İtalyan prensliklerinin birleşerek güçlü krallıklar haline gelmesini öneriyor ve diğer değişikliklerle Avrupa’da eşit onbeş siyasi birim ortaya çıkmasını istiyordu.52 Aslında, özünde bir ‘‘Protestanlar arası İttifak’’ öngörmekte olan bu proje, etkili olabilmek için Katolik prenslerin ve bizzat Papa’nın kendisinin de desteğini alma ihtiyacını duymaktaydı.53 Bu onbeş devletten altısı monarşi ile yönetiliyordu: Fransa, İspanya, Büyük Britanya, Danimarka, İsveç ve Lombardy. Üst düzey yöneticilerinin aristokratlar tarafından seçildiği altı devlet ayrı bir grupta ele alınmaktaydı: Venedik, Macaristan, Polonya, Bohemya, Papalık, İmparatorluk. Yöneticilerinin seçimle belirlendiği devletler ise İsviçre, Belçika, Alsace, Aşağı İspanya Birleşik Eyaletleri, İtalya ve Franche-Comte idi. Bu devletlerin yöneticileri ‘‘Yüksek Konsey’’ olarak toplanacak, ancak barış sorumluluğu altı ‘‘Bölgesel Konsey’’de olacaktı. Söz konusu bölgesel oluşumlar ise şu şekilde belirlenmişti:54 1. İsveç, Norveç, Danimarka ve Polonya, toplantı yeri: Danzig. 2. İmparatorluk, toplantı yeri: Nürümberg. A.y. The Great Design of Henry IV and The United States of Europe, Ed. Edward D. Mead, Boston, Ginn and Company, 1909, s.7. 50 Geoffrey Butler, ‘‘Sully’s Grand Design’’, Edinburg Review, England, y.y., 1919, s.263. 51 A.e., s.264. 52 Kabaalioğlu, a.g.e., s.24. 53 Rougemont, a.g.e., s.100-105. 54 Kabaalioğlu, a.g.e., s.25. 49 69 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM 3. Bohemya, Moravya, Silezya, Lozan ve Macaristan, toplantı yeri: Viyana. 4. Papalık, Venedik, Napoli, Sicilya, Lucca ve Floransa, toplantı yeri: Bologna. 5. Lombardy, Mantua, Montserrat, Piedmont, Savoy, İsviçre, Tirol ve müttefikleri, toplantı yeri: Konstanz. 6. Fransa, İspanya, Büyük Britanya, Birleşik Eyaletler, bu grup için belli bir toplantı merkezi öngörülmemişti. 70 Öngörülen ‘‘Genel Konsey’’, ‘‘toplamda kırk tecrübeli devlet adamından oluşacak şekilde, büyük devletlerden dörder temsilci, küçük devletlerden ise ikişer temsilci’’yi içinde barındıracaktı. ‘‘Genel Konsey’’ veya Senato sürekli toplantı halinde olacak, uluslararası ihtilafların çözümü ve savunma gibi konulardan sorumlu olacaktı. Genel Konsey, yerel sorunları ele alacak ‘‘bölgesel konsey’’leri oluşturacak ve mahalli konseylerde alınan kararlara karşı bir temyiz mercii görevini de üstlenecekti. İhtilaf çıkması halinde Hakem Mahkemesi’ni Genel Konsey seçecek ve Hakem Kararlarına uyulmaması halinde, yüzbin piyade, yirmibeş bin süvari ve yüzyirmi toptan oluşacak ‘‘Avrupa Ordusu’’ güç kullanabilecekti. Her devlet ‘‘Avrupa Ordusu’’na kendi insan gücü oranında katkıda bulunacaktı. Genel Konsey’e bağlı olarak kurulacak ‘‘Avrupa Ordusu’’, ilke olarak üye devletlere karşı kullanılmayacaktı. Bu silahlı gücün kullanılması öngörülen alan, ortak savunma ve ‘‘Avrupa’da genişleme amaçlı hareketler’’ olarak belirlenmişti. Bu ordunun komutanı da doğal olarak Avrupa’nın en güçlü kişisi olacaktı.55 Kendi arzuları ile Avrupa’yı terk etmeye yanaşmazlarsa Türklere karşı sürekli olarak savaş yapmak gerekecekti. Ama başka birçok projenin tersine, bu projede Türklerin şahıslarına ve mallarına hemen dokunulmuyordu; iki çözüm arasında seçim yapabilmeleri için kendilerine bir yıl süre veriliyordu: İstedikleri bir ülkeye göç etmek, ya da oturdukları ülkenin dinini kabul etmek. Bir önemli nokta da bu konfederasyon dâhilinde ticaret serbestîsinin ve sınırların kaldırılmasının öngörülmüş olmasıydı. Sully, küçük Avrupa Devlet55 lerinin bir ‘‘Avrupa Hıristiyan Birliği’’ oluşturmaları (l’ Association Chretiene d’ Europe) ve dini ihtilafların çözümü için her devletin üç mezhepten birini kabul etmesi gerektiğini belirtiyor, buradan da Katolik, Kalvinist ve Lutheran dışında hiçbir dine tolerans gösterilmeyeceği anlaşılıyordu. Bu projenin Sully’nin 1601’de elçi olarak gittiği İngiltere’de iyi karşılandığı söyleniyordu. Hatta Papa ile bile bir anlaşma imzalandı; Palatina, Bradenburg, Köln, Mainz gibi kimi Alman seçicileri, ayrıca Venedikliler ve Savoie Dükü projeyi kabul ettiler. Sadece muhtemelen Türklerden alınacak toprakları Fransa ile paylaşmak zorunda kalacağı korkusuyla, Avusturya hanedanlığı buna muhalefet etti.56 Sully, Bentham, Kant, Penn, Bellers, Rachel ve Saintard gibi birçok düşünürü etkiledi. Özellikle William Penn ve Abbe de Saint Pierre’in daha sonra hazırladığı Avrupa bütünleşme projelerinde Sully’nin ‘‘Büyük Projesi’nin etkileri görülür. 4. Henry’nin ölümünden sonra ayrıntıları açıklanan planın esas itibariyle Fransa’nın Avrupa’da daha güçlü bir duruma gelmesi amacıyla hazırlandığı anlaşılmıştır.57 7 Mayıs 1948’de Lahey Kongresi’nde önemli bir konuşma yapan Sir Winston Churchill, Sully’nin ‘‘Büyük Proje’sinden söz ederken, Sully’nin Kralı 4. Henry’i birleşik Avrupa fikrinin öncülerinden biri olarak nitelendirmiştir.58 William Penn’in Avrupa Devleti Avrupa bütünleşme projelerinde önemli bir yeri olan William Penn, Büyük İngiliz Amirali Penn’in oğlu ve Quaker mezhebi önde gelenlerindendi. Babası William Penn’i silahlar konusunda eğitim görmesi için Fransa’ya gönderdi. İngiltere’ye bir Quaker olarak dönen Penn, bu yüzden sayısız defa Londra Kulesi’nde hapsedilmiştir. William Penn, 1693’te An Essay Toward the Present and Future Peace of Europe isimli eseri kaleme aldı. Eserin alt başlığı ise Latince olarak ‘‘kutsanmışlar barışın mimarlarıdır, parlamenterlerin silahların kontrolünü ele geçirmesine izin verelim’’ gibi ifadeleri taşıyordu.59 Avrupa’da hâlihazır ve gelecek barışa ilişkin eserin yazarı Penn, daha sonra Kuzey Amerika’ya göç etmiş ve orada bugünkü Pennsylvania eyaletini kurmuştur. Pennsylvania’ya, Batı tarihinin bilinen en hoşgörülü, en demokratik ve barış te- A.y. Bilici, a.g.e., s.64. 57 Kabalioğlu, a.g.e., s.25. 58 Andrew Frances Boyd, Western Union, London, UNA’s Guide to European Recovery, 1948, s.29. 59 Trevor Salman, Building European Union: A documentary history and analysis, Ed. Trevor Salman, Sir William Nicoll, Manchester, Manchester University Press, 1997, s.3. 56 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM melli anayasasını hazırlamıştır.60 1701’de hükümetten ayrılarak ülkesi İngiltere’ye dönen Penn, 1718’de de ölmüştür. Penn’in yaşadığı ve eserini kaleme aldığı dönemde Avrupa’da durum şöyleydi: 14. Louis’in Palatinate’e karşı agresif davranışları, 1689’da İngiltere kralı 3. William önderliğinde ‘Büyük İttifak’ı doğurdu. Savaş hızla yayıldı, ‘‘Macaristan, Almanya, İrlanda ve denizlerde kanlı trajediler’’ sonuçlarını doğuran savaşla ilgili olarak, Pasifist bir Quaker olan Penn, Yeni Dünya’dan ‘‘Çok dikkatle davranılması gereken bir konuyu ele aldım, bu projenin sahibi benim, gerçekte, bu bir Avrupa Devleti için çağrıdır.’’ İfadeleriyle eserinin açılış kelimelerini kaleme alıyordu. Eserinin özelikle ilk bölümleri neden barışın gerekli olduğunu açıklamakta, barışı sağlayacak esas şeyin savaş değil adalet olduğunu savunmaktaydı. Esas amacın barışın sağlanması olduğunu belirten William Penn, barışı sağlamak için neler yapılması gerektiğini şöyle özetliyordu: ‘‘Barış adaletle sağlanır. Adalet devletin bir meyvasıdır, devlet ise toplumun bir ürünüdür. Toplum ise karşılıklı rıza ile oluşur. Barış, ülkeler arasındaki toprak ihtilafları nedeniyle bozulmaktadır. Devletlerin karşılıklı olarak çözemediği ihtilaflar, barışçı çözümler için Imperial ya da egemen Diet’e gönderilmelidir. Egemen devletler temsilcilerini Diet adı verilen bu meclise gönderirler ve her iki veya üç yılda bir toplanılarak kararlar alınır.’’61 Penn, ‘‘Diet’’ adı verdiği parlamentoda doğrudan karşılıklı görüşmelerle çözülemeyen uyuşmazlıkların hallinin sağlanmasını öneriyordu. Parlamento’da toplam doksan sandalye olması öngörülmüştü. Her devletin temsilci sayısı zenginliğine göre belirleniyordu. Buna göre Almanya oniki, Fransa ve İspanya on, İtalya sekiz, İngiltere altı, Portekiz, Danimarka ve Venedik üçer, İsviçre iki ve Holstein ile Kurland birer üye ile temsil edilecekti.62 Penn’in projesi Duc de Sully’nin hazırladığı öneriden farklı idi. Sully, Türkiye ve Rusya’yı ‘‘Avrupalı’’ olarak görmezken, William Penn bu iki ülkenin de istemesi halinde bu bütünleşme içinde yer alması gerektiğini vurguluyordu. Bu iki ülkeye verile60 cek temsilci sayısı onar adet olarak belirlenmişti. Bu şekilde bir yaklaşımla Avrupa siyaseti devletler arası güç dengelerine doğru yönelmeye başlayacaktır.63 Diet içinde oylamaların gizli olması ve böylece dış etkilerin sözkonusu olmaması öngörülmüştü. Üye devletler ihtilaflarını parlamentoya getirmeyen ve parlamentonun kararlarına uymayan diğer üye devletlere karşı silahlı kuvvet kullanmak yükümlülüğü altındadırlar. Bu şekilde kuvvet kullanımı yoluyla disipline edilen üye, daha sonra bu amaçla yapılan harcamaları da geri ödemekle yükümlü tutulacaktı. Projenin faydalarının; özellikle savaş nedeniyle insanların hayatlarını kaybetmelerinin hem işgücü hem de diğer alanlarda devlet için önemi ve insanların kocasız ve babasız kalmasının önüne geçilmesi, Hıristiyanlığın tekrardan güçlenerek nüfuzunun artması ve aynı dinden olan insanların arasındaki huzursuzlukların ortadan kaldırılması, ekonomik olarak, hem prenslerin hem de halkın para tasarruf edebilmesi ve başka yerlere harcama yapabilme şanslarının doğması sonucu hayat kalitesinin artırılabilmesi, şehirlerin kasabaların, köylerin yerle bir olmasının önlenmesi, seyahat ve trafik güvenliğinin sağlanarak insanların huzur içerisinde hareket edebilmelerinin özellikle Büyük Avrupa Turları’nın yapılabilmesinin mümkün olması gibi alanlar olduğunu söylemektedir.64 Penn’in planında oylama usulüne kadar birçok ayrıntıya yer verilmişti. Kararlar dörtte üç çoğunlukla alınmalı ancak kimsenin çekimser kalınmasına izin verilmemeliydi. Bu kadar çok milletin bir araya gelmesiyle oluşacak parlamentoda çalışma dilleri Fransızca ve Latince olarak belirlenmişti. Bir başka önemli nokta başkanlığın rotasyonla değişmesiydi. Kabaalioğlu bu noktalara dikkat çekerek, bugünlerde AB’de oybirliği veya oyçokluğu ile karar alınması hususunda sürdürülen tartışmaların, uygulanmakta olan, altı aylık dönemlerle alfabetik sıraya göre üye devletler arasında dönüşümlü olarak sürdürülen ‘dönem başkanlığı’ uygulamasının, AB’de çok çeşitli ‘‘resmi dil’’ler olmasının yarattığı güçlüklerin göz önüne alınması durumunda Penn’in ileri görüşlülüğünün daha iyi anlaşılacağı şeklinde bir yorum getirmektedir.65 Penn’in planı- Rougemont, a.g.e., s.106-107. William Penn, An Essay Towards the Present and Future Peace of Europe, Ed. John Bellows, Gloucester, Eastgate, 1914, s.25-38. 62 A.y. 63 Andreas Dorpalen, ‘‘The European Polity: Biography of an Idea,’’, The Journal of Politics, Cilt.10, No:4, Kasım 1948, s.716. 64 Kende, a.g.m., s.237. 65 Kabaalioğlu, a.g.e., s.26. 61 71 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM nın en önemli noktalarından birisi, şüphesiz ki, 1693’te hazırlanan bir Avrupa bütünleşme projesinde Türkiye’nin de yer alması gerektiğini vurgulamasıydı. Herşeye rağmen Penn’in eseri Avrupa’da devam etmekte olan savaşlara bir çözüm getiremedi. Anlaşmazlıkların çözümü için silahların kullanımı her zaman için tercih edilen yöntem oldu.66 Abbe de Saint Pierre’in Hayali: Daimi Barış 72 Charles Irenee Castel de Saint Pierre (16581743), Cotentin’de doğdu. Azınlık kuvvetlerine katıldı fakat hiçbir zaman kiliseye gitmedi. Kariyeri Paris’te Fontenelle’nin himayesinde başladı ve Marquise de Lambert’in salonuna katıldı. 1695’te Fransız Akademisi’ne kabul edildi. 1716 yılında 14. Louis hakkındaki olumsuz konuşmalarından dolayı akademiden atıldı. O da, özgürce tartışmaların yapıldığı Club de l’Entresol’u kurdu ama daha fazla sorunla karşılaştı. Saint Simon Anılar’ında Saint Pierre ile ilgili olarak, ‘‘Espritüel ve hicvi seven bir kişiliğe, öğrenme arzusuna ve tehlikeli bir hayal gücüne sahipti.’’ demektedir. Kendini ‘‘kamu avukatı’’ olarak niteleyen birisiydi ve onu en iyi ifade eden kelime ‘umut’ idi.67 Beller’den iki yıl sonra, Fransa’yı Utrecht Barış Konferansı’nda temsil eden tecrübeli diplomat Abbe de Saint-Pierre ‘Avrupa’da Daimi Barış’’ planını yayınlıyor, Utrecht’te toplanan diplomatlara dağıtıyor ve bu planla Utrecht’te daimi olarak toplantı halinde olacak bir ‘Barış Senatosu’ kurulmasını öneriyordu. Yirmidört Avrupa Devleti’nin Senato’da bir delegesi olacak, ayrıca elçi göndereceklerdi: ‘‘Avrupa Senatosu’nda yirmidört senatör ya da onların temsilcileri yer alabilir, Daha fazla veya az olmamak şartıyla; Fransa, İspanya, İngiltere, Hollanda, Savoy, Portekiz, Bavyera, Venedik, Genova, Floransa, İsviçre, Lorrain, İsveç, Danimarka, Polonya, Papalık, Moskova, Avusturya, Courland, Prusya, Saksonya, Palatine, Hannover ve Dini Temsilciler. Herkesin bir oy hakkı olacak…’’68 Başkan’a ‘Barış Prensi’ adı verilmekteydi ve her hafta rotasyonla değişecekti. Üye devletlerin bütçeye katkıları, her ay Senato tarafından ülkelerin 66 gelirleri dikkate alınarak belirlenecekti. İki üye devlet arasında bir ihtilaf ortaya çıktığı zaman, Senato bir ‘Arabulucular Komisyonu’ teşkil ederek görevlendirilecek, bunların ihtilafı çözememeleri halinde sorun Senato’da basit çoğunlukla karara bağlanacaktı. Ancak basit çoğunlukla alınan bu kararların, beş yıl sonra tekrar ele alınması ve teyid edilmesi gerekmekteydi. Bu kararın alınması için üçte iki çoğunluk aranmaktaydı.69 Saint Pierre’in önerisine göre, Avrupa’daki bu ‘Büyük İttifak’a ondört devletin katılmasıyla teşkilat tamamlanmış olacak ve katılmayan diğer Avrupa Devletlerinin katılmasını sağlamak üzere onlara savaş açabilme hakkı ortaya çıkacaktı. İttifakın kurulmasından sonra Senato’nun dörtte üçünün onayı olmadan bir uluslar arası anlaşma yapılamayacağı gibi ülkelerin sınırlarında da değişiklik yapılamayacaktı. İttifakın kendi kendini feshedebilmesi için oybirliği şartı öngörülmüştü. Kurulacak uluslararası kuvvetin komutanı ‘‘Generalissimo’’nun milli birlik komutanları üzerinde komuta etmek hakkı olacak, ancak Senato’da basit bir çoğunlukla her an görevden uzaklaştırılabilmesi mümkün olacaktı.70 Saint Pierre, ortaya attığı önerilerin hemen gerçekleşemeyeceğini bilmekteydi. ‘‘Büyük kurumlar, zamanla, aşama aşama teşkil olunabilmekteydi.’’ İşte bu nedenledir ki, ‘‘projenin süratle duyurulması, tanıtılması gerekmekteydi.’’ Bu ‘‘ütopik’’ fikirlerin hayata geçirilmesi için; ‘‘Umuyorum ki Avrupa genelinde böyle bir yapı yerleşecektir fakat bunun gerçekleşmesi için en az iki yüz yıla ihtiyaç vardır.’’71 diye düşünmekteydi. Bu amaç doğrultusunda Hague‘da bir kongre toplayarak bu birliği gerçekleştirmeyi planlıyordu. Bu düşüncelerini yazdıktan iki yüz yıl sonra Genova’da ilk Milletler Ligi toplandı ama 1948’e kadar Avrupa Birliği sürecini başlatan kongre toplanamadı, 1948’de kongrenin Hague’da toplanmış olması herhalde bir tesadüf değildi. Rousseau Saint Pierre’in projesiyle ilgili şunları söylemekteydi: ‘‘Eğer plan dikkate alınmamış ve uygulama imkânı bulamamış ise bu planın işe yaramazlığı veya yetersizliği yüzünden değildir, bu durumun sebebi insanların duygusuzluğu ve planı arada kaynatan bir çeşit aptallıktan kaynaklanmaktadır.’’72. Salman, a.g.e., s.6. Rougemont, a.g.e., s.113. 68 Abbe de Saint Pierre, A Project for Settling an Everlasting Peace in Europe, London, P and S Co., 1939, s.21. 69 A.e., s.25. 70 Kabaalioğlu, a.g.e., s.27. 71 Abbe de Saint Pierre, a.g.e., s.21. 72 Rousseau, Extrait du Project de paix perpetuelle de M. L’Abbe de Saint Pierre’den aktaran Rougemont, a.g.e., s.75. 67 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM Türklere Karşı Leibniz Leibniz, bir matematikçi, fizikçi, kimyacı, psikolog, metafizikçi, tarihçi, hukukçu, diplomat, ilahiyatçı, konsey üyesi, gezgin ve filozoftu; kısacası her şeydi. İki dominant arzusu vardı: her şeyi bilmek ve her şeyi birleştirmek. Avrupa’nın çoğu ülkesinde yaşadı ve ülkelerin aralarındaki anlaşmazlıklar yüzünden üzüntü duydu. Avrupa’nın çeşitliliğini kaybetmeden birleşmesini arzuluyordu, bunu başarabilmek için bir plan yaptı ve 14. Louis’e sundu: Federalizm. Hakiki bir Lutheryan olmasına rağmen, Roma Katolikliği ve Rus Ortodoksluğuna saygı duyan birisi olarak Bossuet ile ünlü mektuplaşmalarında dinin yeniden organize edilmesi gerektiğini savunuyordu: Ekümenlik. Avrupa değerlerinin farkında olan bir Avrupalıydı ama dünyanın giderek büyüdüğünü gördü: Evrensellik.73 Kendini modern bir filozof olarak görmesine rağmen antik dönem felsefesinin yeniden canlanmasını teşvik etmiş ve oradan seçkiler yaparak devam etmekte olan problemlerin nelerle ilgili olduğunu göstermiştir. Hem geçmişteki filozoflara saygısının yanında hem de onlara eklenmeye razı olmaması, Leibniz’i Rönesans hümanizması çizgisine dâhil etmektedir.74 Leibniz, Hıristiyan Plâtoncu’ların en sonuncusuydu ve yerini dünyayı değiştirmek ve sekülerize etmek için Hume, Rousseau ve Kant’a bıraktı.75 Bu dahi adamdan bahsederken eserlerinden alıntı yapmak ve sistematik olarak Avrupa ile ilgili fikirlerini ortaya çıkarmak gerçekten zor çünkü kimse üçyüz yıldır eserlerinin tamamını yayınlamayı başaramadı. Sadece Leibniz hakkında genel bir fikir vermesi açısından ilk olarak ‘‘Dünya Vatandaşı’’ndan başlayabiliriz: ‘‘Ben şu fanatik milliyetçi, ülkelerine aşırı bağlı insanlardan biri değilim ama ben tüm insanlığa bağlıyım: Cenneti anayurt olarak kabul edersek, tüm iyiniyetli insanlar Cennetin vatandaşıdır ve Ruslara karşı Almanlardan ya da diğer tüm Avrupalılardan daha iyi hisler beslediğimi söyleyebilirim, açıkcası ben genel olarak iyiden yanayım.’’76 En küçük matematik problemlerinin, hesap makinesinin mucidi, monadolojinin babası, kiliseler birliğinin, Avrupa din barışının güçlü savunucusu filo73 74 75 76 77 78 79 zof Leibniz’in Doğu’ya ve özellikle Mısır’a karşı güçlü bir tutkusu vardı. 1670 gibi erken bir tarihte Leibniz, 14. Louis’e sunduğu planında, onları Doğu’ya doğru yönlendirmeye çalışıyordu: Consilium Aegyptianorium adını verdiği planındaki düşüncesi Türklere karşı dönmek, Mısır’ı ele geçirmekti. Böylece Leibniz, Avrupa’yı harekete geçirerek birleşmelerini sağlamayı düşünüyordu. Leibniz gibi aydın ve siyasi çevrelerde gözde bir filozofun hazırladığı tasarı, 17. yüzyılda Batı dünyasının ideolojisi ve hayal dünyası konusunda önemli ipuçları vermesi bakımından son derece ilginçtir. Üstelik böyle bir proje alelacele hazırlanarak karar mercilerinde oturan yetkililere sunulmuş amatörce bir çalışmadan çok filozofun dört yıllık bir düşünce ürünüdür. Son tahlilde Mısır’ın fethine odaklaşan söz konusu proje, filozofa göre Osmanlı İmparatorluğu ve Fransa’nın birlikte sorumlu oldukları Avrupa istikrarsızlığına bir çözüm oluşturacak çok daha geniş bir programı içeriyor. Bu istikrarsızlığı önlemenin yolu, birbirine düşmüş Avrupalı yetkililere ortak bir hedef göstermektir. Leibniz’e göre bu hedef Osmanlı İmparatorluğu’dur ve ona karşı harekete geçme zamanı çoktan gelmiştir.77 Aslında bu fetih yalnızca Mısır’ın kendisi, oranın zenginlikleri ve Doğu Hindistan’dan gelen deniz yolu için bile değerdi: Leibniz’e göre ‘‘Yerküre’nin tüm ülkeleri içinde Mısır dünya ve deniz imparatorluğunu ele geçirmek için en mükemmel konumdadır. Kalabalık nüfusu, inanılmaz verimlilikteki toprağı ona bu özelliğini veriyor.’’ Bunu dedikten sonra Leibniz soruyor: ‘‘Eskiden bilimlerin annesi, tabiatın en zengin ibadethanesi, bugün Muhammediliğin sinsilik yuvası olan bu kutsal toprağı, Afrika ile Asya arasındaki bu bağı, Kızıldeniz ve Akdeniz arasındaki bu bendi, bu Doğu’nun ambarını, Avrupa ve Hindistan’ın bu deposunu Hıristiyanlar neden kaybetti?’’78 Osmanlı İmparatorluğu bir şekilde kuzeyden ve güneyden fethedildikten sonra, yeryüzünde artık barış egemen olacak ve bundan sonra insanların, ancak ‘‘ehlileştirilmeden önce, barbarlar ve dinsizlerle (Osmanlılar) kıyaslanabilecek olan kurtlar ve vahşi hayvanlardan başka savaşacağı kimse kalmayacaktı.79 Leibniz, Political Writings, Ed. Patrick Riley, New York, Cambridge University Press, 1996, s.5. The Cambridge Companion to Leibniz, Ed. Nicholas Valley, New York, Cambridge University Press, 1995, s.43. Patrick Riley, ‘‘New’ Political Writings of Leibniz’, Journal of the History of Ideas, Cilt.55, No:1, Ocak 1994, s.149. Rougemont, a.g.e., s.128. Bilici, a.g.e., s.78. A.e., s.79. A.e., s.80. 73 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM 1676 yılında Niemegen Barışı ardından gerçekleşen 14. Louis’nin Avrupa üzerindeki dominant etkisi üzerine bir deneme kaleme alan Leibniz, Kutsal Roma İmparatorluğu’nun prensliklerinin özerkliklerinin savunucusu haline geldi. Ortaçağdaki İmparatorluk ve Papalı ikili otoritenin geri gelmesini ve federatif prensliklerin özgürlüklerine saygı duyulmasını talep ediyordu: 74 ‘‘İsa’nın bu krallığında genel olarak kabul gören görüşe göre iki büyük güç vardır, Papa ve İmparator, İsa’nın gücünün pratikteki temsilcileridir, biri ruhani gücü, diğeri dünyevi gücü temsil eder. Ve bu ikisinin de nihai amacı, Hıristiyanların ortak bir otorite altında birleşmelerini sağlayabilmektir. Böylece ortak gücün barışın temini için seferber edilmesi olanağı bulunur, düşmanların daha fazla kendilerinden korkmaları sağlanır. Hukuka uygun hareket edilmesi halinde, İmparator tüm Avrupa’da büyük bir güçle hükmedebilir ve buna karşılık olarak da kilise bir çeşit bağımsız devlet gibi ‘evrensel barış’ın korunabilmesi, prensler arasında adaletin sağlanabilmesi, düşmanlara karşı yardımlaşabilmek için çalışır. Evrensel kilise prensler arasındaki uyuşmazlıklarla ilgilenmeli, bu uyuşmazlıkların çözümü için konseyler oluşturulmalı ve İsa’nın adına Hıristiyanlığın düşmanlarına karşı savaş açma yetkisini elinde bulundurmalıdır.’’80 Bu noktada Leibniz’in sözleri, Dante’nin Monarşi’sinin temel tezini hatırlatmaktadır. Lutheryan birisi olarak Leibniz’in Papa’ya karşı duyduğu sempati bir yandan da bir ironi barındırmaktadır. 4. Modern Zamanların Avrupası Eğer bugünkü Avrupa’nın temelleri, Rönesans’la Reform’un ardından 17. yüzyıl Rasyonalizm’i tarafından atıldıysa, bu anlayışı oluşturan düşünür Descartes’tır. Descartes’ın bilgiye ulaşmada akla verdiği önem, 11. yüzyılda Doğu’nun neden yavaşladığı ve 17. yüzyılda Batı’nın nasıl olup da günümüzü yaratacak anlayışın, en genel anlamıyla Avrupa uygarlığının temellerini attığıdır. Avrupa’nın algılayışındaki köklü değişimin kökeni olacak olan değişimi, bilgiye ulaşmada daha doğrusu bilginin kaynağındaki değişimi, din ve tanrı kökenli kaynağı kaldırarak, yerine laik bir bilgi kaynağını 80 koyması yani bilginin laik bir yolla elde edilmesi dolayısıyla Tanrı’ya inanmayanları da aynı ölçüde bağlamasıdır. Bir başka açıdan da insan, Tanrı’dan bağımsız ve kendi ayakları üzerinde durabilecek bir varlık biçiminde tanımlandığı için, bireyciliğin ve kişisel girişimin önünün açılmasıdır. İnsanın artık sonsuz evrende kendini değersiz ya da küçük hissetmesine gerek yoktur. Çünkü o öncelikle tek gerçektir, Cogito sayesinde her şeyin varlığı ona oranla tanımlanmaktadır.81 İşte Descartes, Aydınlanma’nın da desteğiyle özellikle Fransız Devrimi’nde başrolü oynayacak birey’i tarih sahnesine çıkarmış oluyordu. Yine aynı birey tarihsel sahne içerisinde liberal düşüncenin gelişimiyle Batı uygarlığınının temelini oluşturacaktır. Sırada kozmopolit 18. yüzyılın büyük düşünürlerinden itibaren Avrupa ile ilgili düşünceler yer almakta. Aydınlanma düşünürlerinde, kendinden kuşku duymayan güçlü bir usçuluk ve kozmopolitizm düşleyen cömert bir duyarlılık birlikte yer almaktaydı.82 Aydınlanma, Avrupa’nın politik ve kültürel kimliğiyle ilgili algılayışını kendi kendine gösteren bir hareketti; öyle bir kimlik ki milliyetçiliğin sınırlarını kaldırıyordu. Rousseau’nun sözleriyle: ‘‘Artık Fransızlar, Almanlar, İspanyollar hatta İngilizler yoktur: artık Avrupalılar vardır.’’ ya da Montesquie’nun ifadesiyle: ‘‘Eğer ülkem için yararlı ama Avrupa ve tüm insanlık için zararlı bir şey biliyorsam onu bir suç olarak görürüm.’’ gibi düşünceler ulusal kimlikleri aşmaya çalışan bir gücün düşüncelerini ifade ediyordu.83 Artık ‘‘İnsanlık’’a referans verirken asıl kastedilen şey Avrupa’nın kendisiydi; tıpkı Rönesans öncülü yazarların ‘‘Hıristiyan Dünya’’ya referans verirken düşündükleri şey gibi. Rousseau Federasyonu Rousseau’nun siyasal düşünce tarihindeki yerine ilişkin tartışmalar, esas olarak liberalizm/totaliterizm sorunsalı çerçevesinde yoğunlaşmaktadır. Rousseau yorumcularının bazıları, onun kuramının doğal hukuk çerçevesi içinde yer aldığını savunurlar ve Rousseau’yu liberal geleneğe dâhil ederler. Başka bir grup yorumcu açısından ise Rousseau, Hegel’in öncülerinden biridir ve totaliter düşüncenin temsilcilerinden sayılmaktadır.84 Ro- Rougemont, a.g.e., s.128-129. Ahmet Ulvi Türkbağ, ‘‘Doğu’nun Akşamından Batı’nın Şafağına: Modern Avrupa’yı Yaratan Anlayışın Doğuşu’’, Doğu Batı: Avrupa, No:14, Şubat-Mart-Nisan 2001, s.104-108. 82 ‘‘Aydınlanma’’, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Ed. Philippe Reynaud, Stephane Rials, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s.126. 83 Mia Rodriguez-Salgado, ‘‘In Search of Europe,’’ History Today, No:42, Şubat 1992, s.12. 84 Gülnur Acar-Savran, Sivil Toplum ve Ötesi: Rousseau, Hegel, Marx, İstanbul, Belge Yayınları, 2003, s.19. 81 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM usseau, Toplum Sözleşmesi’nin hemen başında ‘‘insan özgür doğar ama her yerde zincirlere vurulur’’ ifadesine yer verir. Rousseau herkesin doğal olarak özgür ve eşit olduğunu; doğası gereği hiç kimsenin bir diğeri üzerinde yönetim hakkı olmadığı ve sadece birilerinin diğerleri üzerinde hâkimiyetinin olmadığı toplumların meşru olabileceğini savunur.85 Mme. de Stael ise Rousseau için ‘‘Rousseau yeni hiçbir şey icat etmedi ama kendisinden öncekileri sistematik hale getirdi.’’ demektedir.86 Rougemont’a göre bu bakış açısı, yazarın düşüncelerinden ve konudan çok kendisini yargılayan bir ifade tarzıdır.87 Aslında Rousseau’nun kendisi federalizm’i icat ettiğine inanmaktaydı, ‘‘Prensipleri henüz tam olarak formüle edilmemiş’’ ama ‘‘gerçekten yeni bir şey’’ olarak gördüğü federal sistemden, söylenenlere göre, Toplum Sözleşmesi’nin devamı olarak kaleme aldığı çalışmasında detaylı bir şekilde bahsetmekteydi.88 Diğer yandan, Extrait’te Avrupa bütünleşmesinin avantajlarını dile getirmekte ve Le Gouvernement de Pologne’da da federal ilkelerden bahsetmektedir. Madame Dupin kendisinden Abbe de Saint Pierre’in Projesi için bir değerlendirme yazısı istediği zaman bu projeyle ilgili fikirlerini kaleme alan Rousseau eserini hazırlamış ama 1761’e kadar yayınlamamıştır. 1761’de Amsterdam’da yayınlanan eseri, Extrait de Projet de paix perpetuelle de M. L’Abbe de Saint Pierre, par J.J. Rousseau, citoyen de Geneve adını taşır. Eserinin giriş kısmında Saint Pierre’in projesini hararetli bir şekilde överken bir yandan da eleştirel bakış açısını kaybetmemeye özen göstermektedir:89 ‘‘Şimdiye kadar insanlığın evrensel ve daimi barışı için Avrupa’nın tüm uluslarını içeren böyle büyük ve güzel bir proje olmamıştır, bu projenin gerçekçiliğine ulaşabilecek başka bir yazar bulmak mümkün değildir… Açılış cümleleri olarak bu hissettiklerimi yazmaktan kendimi alamadım. Şimdi daha soğukkanlı bir şekilde devam edebiliriz.’’90 Avrupa’nın içinde bulunduğu durum ve bu durum85 dan nasıl çıkılabileceğini ise şu şekilde değerlendirmekteydi: ‘‘Avrupa’nın gerçekte durumu nedir? Şimdiye kadar kimse Avrupa’daki yerel savaşların geniş çaplı savaşlara dönüşmesine engel olamadı, şimdiye kadar kısıtlı ittifaklar hep yeni çatışmalara dönüştü. Eğer gerçekten bu gibi sorunları önlemenin bir yolu var ise, o da ancak ulusları ve kişileri hukukun otoritesine bağlı halde birleştirebilecek bir federal devlet sayesinde olabilir. Ancak küçük ve büyük tüm devletleri içinde barındırabilecek böyle bir devlet tercih edilebilir… tüm Avrupalı güçler kendilerini aynı din, aynı hukuk kuralları, aynı hayat tarzı, aynı ticaret yapısı şeklinde birleştirebilecek yeni bir sistem inşa edebilirler ve böyle bir denge bir kere oluştuktan sonra da kolay kolay bozulabilecek bir durum değildir.’’91 Bu şekilde oluşabilecek bir ‘uluslar toplumu’’nun her zaman için geçerli olmadığını dile getiren Rousseau, Roma İmparatorluğu ve Kilise’ye ‘‘Avrupa’nın uluslarını bu tarz bir toplum şeklinde yakınlaştırdığı’’ için teşekkür etmekte ve ardından da Avrupa’yı özel kılan şeyleri sıralamaktadır; nüfusun dağılımı, toprakların eşit imkânlar doğuracak şekilde olması, kan bağlarının, ticaret, sanayi ve kolonileşme faaliyetlerden doğan ilişkilerin, iletişimi artırmaya yarayan nehirlerin her yere ulaşımının, insanların anavatanlarının dışındaki ülkelere sürekli seyahatlerinin, devletlerin ilgilerinin karşılıklı bağımlılık şeklinde oluşmasını sağlaması ve fazlaca büyük olmayan birçok ülke olmasından ötürü iklim çeşitliliğine bağlı olarak bir devletin diğer bir devlete ihtiyaç duymaksızın yaşamasının imkânsız olduğundan bahsetmektedir. Bütün bu saydıklarından sonra da Asya ve Afrika’dan farklı olarak Avrupa’nın, sadece farklı milletlerin aynı isim altında (Avrupa) toplandığı bir kıtanın çok daha ötesinde kendine özgü dini, ahlakı, yaşam tarzı ve hukuku olan gerçek bir toplum olduğunu iddia etmektedir.92 Larry Arnhart, Siyasi Düşünce Tarihi: Plato’dan Rawls’a, Ankara, Adres Yayınları, 2004, s.278. Rougemont, a.g.e., s.148-149. 87 A.y. 88 Bu devam çalışması eğer yazmayı başarmışsa ya kayboldu ya da yok edildi. Genel olarak bilinenlere göre, Toplum Sözleşmesi, Rousseau’nun politik birimler üzerine denemeler olarak daha geniş çapta yazmayı planladığı eserinin küçük bir parçasıdır. 89 Rousseau on International Relations, Ed. Stanley Hoffmann, David P. Fidler, New York, Oxford University Press, 1991, s.53101. 90 A.y. 91 A.y. 92 A.y. 86 75 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM Devamında ise Saint Pierre’in projesinin ana hatlarının uzunca bir değerlendirmesi yer almakta ve en önemli nokta olarak da daimi barışın sağlanabilmesi için gerekli olan tek şey devletlerin rızası olarak öngörülmekte bunun garanti edilmesiyle ilgili herhangi bir zorluktan bahsedilmemektedir. Bu, devletlerin projeyi benimsemeyecekleri anlamına gelmemekle birlikte, gerçekten projeyi benimsemeleri için projenin kendi menfaatlerine doğru bir biçimde temsil etmesi gerekmektedir.93 Extrait ile aynı zamanda yazmış olduğu Jugement sur la Paix perpetuelle’de Rousseau, projeyle ilgili birçok eleştirisini dile getirmektedir. Saint Pierre, Avrupa Kongresi’ni prenslerin toplamasını beklerken Rousseau, insanların kendilerinin kendi federasyonlarını kuracaklarını söylemektedir. Çünkü: 76 ‘‘(…) Gücünü kılıçtan almasından övünen ve Tanrıyı sadece cennetinden dolayı anan birisinin otorite olarak bir mahkemeyi kurabileceğini düşünebilir miyiz? Prensler, hak ihlali veya özel hukukla ilgili konularda aralarındaki ihtilafları çözmek için bir yargı merciine başvurmayı kabul ederler mi? Ortalama bir insan bir mağduriyete uğradığı zaman bile Fransa’da mahkemeye başvurmazken, Fransa Kralı’nın bir Avrupa sistemini benimsemesini nasıl beklersiniz? (…) Prensler kişisel olarak ilgilerini kaybettikleri zaman bu projeyi reddedeceklerdir.’’94 Saint Pierre’in planı hakkında yaptığı yorumlardan sonra Rousseau kendini planını önermekteydi. Buna göre, Avrupa Federasyonu’na katılacak devletler; Fransa, İspanya, İngiltere, Danimarka, Portekiz, Prusya, Napoli, Sardinya, İsveç, Hollanda, Polonya, İsviçre, Venedik, Papalık ve Rusya idi. Rousseau, Osmanlı İmparatorluğu’nu bu planın dışında bırakmaktaydı. Rousseau’nun ‘‘daimi ve geri dönülemez ittifakı’’, bütün üye devletleri sıkı bir şekilde birbirine bağlayacaktı. Her üyenin sahip oldukları tanınacak ve öne sürülmekte olan iddia ve taleplerden vazgeçilmiş olacaktı. Burada da ihtilafları çözecek daimi bir Meclis ve rotasyon usulüne göre göreve gelecek başkan söz konusu idi. Federasyon’un temsilcileri, ‘‘Avrupa Uluslararası Topluluğu’’ çıkarına tedbirler almak yetkisine sahip olacaktı. Bu tür tedbirler ilk seferde basit bir çoğunlukla kabul edilebilecekti. Ancak beş yıl sonra, 93 alınan kararların tasdik edilmesi için dörtte üç çoğunluk gerekmekteydi.95 Görüldüğü gibi Rousseau’nun düşünceleri bir bütün olarak ele alınınca, bir yanıyla bireyci, olağanüstü dönemlerde devletçi, ama genel çizgisiyle vatansever bir sosyal bütünleşmeden yana olduğu kolayca anlaşılmaktadır.96 Avrupa’yı Aydınlatan Aydın: Immanuel Kant Almanya’nın kendine özgü tarihi nedenleriyle, 2. Dünya Savaşı’ndan önce Almanya’da üretilen politik-felsefi eserlerin tamamına yakını İngiltere, Amerika veya Fransa’dan çok farklıydı. Avrupa ulusları ve Birleşik Devletler’den tamamen farklı olarak Almanya, 19. yüzyılın sonlarına kadar ulusal birliğini kurmayı başaramamıştı. Batıdaki belli başlı büyük komşularından farklı olarak da Almanya’nın sınırları, nehirler, dağlar veya denizler tarafından belirgin halde değildi. Reform’un da etkisiyle Otuz Yıl Savaşları (1618–1648) sırasında Almanya’nın nüfusu dörtte üç oranında azalmıştı, Vestfalya Barışı’nı takiben de üçyüzaltmış bağımsız prensliğe bölündü. 1871 yılına, Bismarck’ın çabaları ve Danimarka, Avusturya ve Fransa’yla yapılan savaşlara, kadar da bu bölünmüşlüğü devam etti. Tesadüf eseri, Almanya’nın yükselişine paralel olarak Prusya da yükselişe geçmişti. Alman devletçiklerinin gerisinde bir eyalet olarak Prusya, Büyük Frederick’in liderliği altında güçlü bir ordu geliştirerek politik alanda etkili olmaya başlamıştı. İronik olarak, Almanya’nın yetiştirdiği en büyük filozof Immanuel Kant (1724-1804) hayatının tamamını Prusya’da geçirmiştir. Kant, politika teorisyenlerine göre çok daha spekülatif bir filozoftu; bilinçaltındaki temel hedefi felsefede ‘‘kopernikçi’’ bir devrim yaratabilmekti. Felsefenin temel önermelerinin yeniden düzenlenmesi için çaba göstermekteydi.97 Aklın öne çıkması Rönesans ile başlamış, Descartes ile ‘düşünüyorum, öyleyse varım’ özdeyişine ulaşmış, Kant gibi birçok filozofun insan, insan aklının ve insan özgürlüğünün önemi üzerine vurgu yapan düşünceleriyle gelişmiş ve de Avrupa için ‘Aydınlanma’ anlamı taşıyacak bir dönemde doruğa ulaşmıştır. Örneğin Kant için Aydınlanma’nın anlamı ‘‘birey için bağımlılıktan kurtulma süreci veya insanın, gücünü kendine zorla kabul ettiren çocukluktan çıkışı’’dır.98 Politika insanlığın A.y. A.y. 95 Rousseau, A Project for Perpetual Peace, Çev. Edith M. Mutall, London, Penguin Books, 1927, s.2-11. 96 Akad, a.g.e., s.122. 97 Ebenstein, a.g.e., s.473. 98 David West, Kıta Avrupa’sı Felsefesine Giriş, İstanbul, Paradigma Yayınları, 1998, s.40. 94 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM gelişiminde çok önemli bir rol oynamaktadır. Kant bu düşünceyi Evrensel Tarih Fikri’nde (1784) geliştirmekte ve tartışmaya açmaktaydı: ‘‘insanlığın en önemli problemi… Evrensel olarak adaletin sağlanabilmesi için sivil toplumun gerçekleştirilmesi gerektiği’’ ki bu problem ‘‘insan ırkının çözmesi gereken en zor ve son problemdir.’’99 Immanuel Kant (1724–1804), doğum yeri Königsberg’den hayatı boyunca bir kez ayrılmış olmasına rağmen döneminin önemli gelişmelerini yakından takip etti. Saint Pierre’in projesi ve Rousseau’nun karşılığını iyi biliyordu. Rousseau’nun da etkisiyle, devletlerin anti-sosyal eğilimlerinin (savaşlar, artan oranda vergilendirmeler, yüksek fiyatlar vs.) kontrol edilebilmesi için prenslerin mutlak otoritelerinin ellerinden alınıp halka transfer edilmesini söylemekteydi ki bu tam olarak da Rousseau’nun doktrininin özünü oluşturuyordu.100 Ünlü Daimi Barış’da daha önceki fikirlerini politik bir gerçeklik kaygısı içinde sistematik hale getiriyordu. Eseri, bir uluslar arası anlaşma formunda hazırlanmıştı. Altı giriş başlığı, üç alt başlık ve iki ek başlıktan oluşmaktaydı. Büyük filozofun Avrupa federasyonu için etkileyici fikirleri ikinci alt başlık altında bulunmaktaydı.101 Bazı eleştirmenlerin tarihteki eski ütopyalarla aynı kefeye koymaya çalışmalarına rağmen ilk bakışta Daimi Barış, umutlarla dolu bir çalışma olarak göze çarpar. Hague’daki Barış Konferansı’ndan başlayan silahsızlanma girişimlerden bu yana, savaşların kontrolü ve ortadan kaldırılması çabalarının tamamında bu esere gönderme yapılmaktadır. Özellikle I1918’den sonra da barışın savunuculuğunu üstlenen çevreler, uluslararası ilişkilere yeni bir düzen getirmek için Kant’dan faydalanmışlardır.102 Daimi Barış, Kant’ın en ünlü politik çalışması, Evrensel Tarih Fikri’nin bittiği yerden başlar. Bir devletin özgürlüğü diğer devletlerin de özgür olmasına bağlıdır çünkü sadece cumhuriyet rejimine sahip devletlerde insanlar yönetimle ilgili söz söyleme hakkına sahiptirler ve böylece savaşların çıkmasını engelleyebilirler. Cumhuriyet rejimine sahip olmayan devletlerin bulunması durumunda da bu devletlerin cumhuriyet rejimine sahip devletleri 99 savaşla tehdit edecekler ve özgürlüklerine gölge düşüreceklerdir. Kant gelecekle ilgili bir dünyadevletini öngörmemektedir; onun düşüncesinde gelecekle ilgili özgür devletlerden oluşan bir federasyon bulunmaktadır.103 Daimi Barış’ta Kant barış içinde bir dünyanın resmini çizmeye çalışır; hukukun sınırları ile bir arada bulunan, vahşi ve ahlaksız özgürlüklerle bölünmeden, aklın gelişimiyle şekillenen, özgür devletlerin uluslar arası federasyonu. Bu noktada Kant çok önemli bir noktaya parmak basar; bir barış anlaşması sadece bir savaşı bitirmeye yarar. Tüm savaşların tamamen sona ermesi için evrensel bir ittifak sağlanması gerekmektedir. Hiçbir devlet bir diğerini domine etmemelidir. Devletler de tıpkı bireylerin bir zamanlar yaptığı gibi ‘‘doğa durumu’’ndan artık çıkmalıdırlar.104 Saint-Simon: Avrupa’nın Yeniden Organizasyonu Napolyon Savaşlarından sonra 1814’te Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825) Avrupa’da toplumun yeniden düzenlenmesi konulu bir kitap yayınladı. Kitabın adı Avrupa Toplumunun Yeniden Düzenlenmesi idi ama asıl alt başlığında kitap Avrupa bütünleşmesi sürecine dâhil edilecek olan düşünürlerden biri olan Saint-Simon hakkında genel yargıyı barındırmaktaydı: … ya da Milli Bağımsızlıklarını Korumakla Birlikte Avrupalı Halkların Tek Bir Siyasi Yapı Altında Birleşmelerinin Gerekliliği ve Anlamı. Anlaşılması güç bir aristokrat, eski bir bürokrat, ekonomist, mühendis, yazar ve gelecekteki bir mezhebin kurucusu olarak nitelendirilebilecek olan Saint-Simon’un105 kitabı Avrupa Birleşik Devletleri konusuyla ilgiliydi ama tamamen yeni bir bakış açısıyla konuya yaklaşmaktaydı. Hazırladığı planın iki ana özelliği dikkati çekmektedir. Bunlardan birincisi, Saint-Simon’un, Du-BoisSully-Saint Pierre çizgisindeki temel yaklaşım olan prensler arasındaki ittifak arayışları sonucu Avrupa’da bütünleşmeyi açıklama yöntemini kırarak, korporasyonlar veya uzmanlık alanlarına göre temsil etmekte oldukları Avrupalı halkın vekillerinin seçimi yöntemini getirmekte, ikincisi ise Avrupa problemini ‘‘ortak çıkar ve kesin kararlar’’ düzlemine oturtmaktır.106 Kendin- Ebenstein, a.g.e., s.475. Immanuel Kant, Perpetual Peace and Other Essays, Çev. Ted Humphrey, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1983, s.111-139. 101 Ebenstein, a.g.e., s.473. 102 A.C. Armstrong, ‘‘Kant’s Philosophy of Peace and War’’, The Journal of Philosophy, Cilt.28, No:8, Nisan 1931, s. 198. 103 Ebenstein, a.g.e., s.473. 104 A.y. 105 Cemil Meriç, Saint-Simon: İlk Sosyolog, İlk Sosyalist, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995, s.28. 106 Rougemont, a.g.e., s.220. 100 77 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM den önceki yazarlardan çok daha yoğun bir şekilde ekonomik konularla ilgilenerek, 20. yüzyılda ortaya çıkacak olan Ortak Pazar ve O.E.C.D. gibi kurumlaşmaların gerçek habercisi rolünü üstlenmekteydi.107 Avrupa Toplumunun Yeniden Düzenlenmesi, en iyi yönetim şeklinin ne olduğu tartışmasıyla başlamaktaydı ve Saint-Simon en iyi yönetim şekli olarak parlamenter sistemi göstermekte, bunu kanıtlamaya çalışmakta ve özellikle kongrelerin önemine vurgu yaparak Avrupa’nın nasıl yeniden organize olabileceğini kongre deneyimlerinden faydalanarak açıklamaktaydı.108 Sonraki bölümde SaintPierre’in ‘Daimi Barış’ projesinin bir analizi yapılmakta ve bu planda öne çıkan temalar beş ana başlık altında incelenmekteydi. Bunlar, devletlerin temsilcilerinden oluşacak meclis ve kongreler, katılacakların sayısı ve oy hakları, güvenlik ve işbirliği teminatları, dietin yargı yetkisi ve üyelerden herhangi birinin sorun çıkarması durumunda ona karşı alınacak tedbirler olarak özetlenebilir.109 Devamında ise mümkün olabilecek en iyi anayasa nasıl olmalı sorusunun cevabı aranmaktaydı: 78 ‘‘En iyi anayasa nasıl olmalı? Sosyal hakları ön plana çıkararak kamu yararını gözeteceğimiz bir anayasa tasarlarsak, mümkün olan en adil şekilde kurumlarımızı kamu yararı doğrultusunda organize eder ve güçleri dağıtırsak bu amaca ulaşmış oluruz.’’110 Cevabını vererek sosyalizmin temellerini atmakta eşitlik ve adalete verdiği önemi vurgulamaktaydı. 1789 Kasım’ında kendisini seçim kurulu başkanı seçen köylülere şöyle der: ‘‘İltifatınıza teşekkür ederim. Yalnız bir üzüntüm var: Acaba beni sırf efendiniz olduğum için mi seçtiniz? Artık efendi yok beyler, burada hepimiz eşitiz. Herhangi bir yanlışlığa meydan vermemek için huzurunuzda kont ünvanından ebediyen feragat ediyorum. Vatandaş olmak, kont olmaktan çok daha şerefli.’’111 Kitabın ikinci bölümünün ana teması, Avrupa’daki bütün devletlerin ulusal parlamentolara sahip ol- ması ve bu parlamentoların da Avrupa toplumunun ortak çıkarları doğrultusunda hareket eden ortak bir parlamentoya bağlanması düşüncesi etrafında şekillenmektedir. Bu doğrultuda İngiliz, Fransız ve Alman sistemlerinin bir analizi yapılarak karşılıklı olarak olumlu ve olumsuz yönleri belirlenmeye çalışılmakta, özellikle Fransız ve İngiliz parlamentolarına iki ülkenin kurumlarını uluslararalılaştırmalarını, İngiliz ve Fransız halklarının eşitliğini belirlemeleri, endüstrilerini, donanmalarını, pazarlarını, parlamentolarını ortak hareket doğrultusunda birleştirmelerini, bir Anglo-Fransız bankası yoluyla iki ülkenin de garanti altına aldığı ortak bir tek para birimine geçmelerini önermekteydi.112 Avrupa Parlamentosu’nun nasıl organize olacağı, nasıl davranması gerektiği, iç ve dış politikasının nasıl olması gerektiği yönündeki düşünceler ifade edilmektedir.113 Saint-Simon’un tarihsel bakış açısının Augustin Thierry, felsefi ve sosyolojik tahlillerinin Auguste Comte, mühendislik yeteneklerinin F. De Lessep’in Süveyş Kanalı Projesi, Fransız sosyalizminde Enfantin, Fourier gibi isimleri etkilediği söylenmekte böylece ne kadar çok yönlü bir kişiliği olduğu da ortaya çıkmaktadır. Ama bir kere daha dönem, Saint-Simon’un, Rougemont’un ifadeleriyle bir politika mühendisi114 nin açık mesajını alabilecek kadar realistik değildi. Demokratların liberteryan umutları ile yönlendirilen endütriyel çağ, popüler milliyetçiliğin doğuşunu ve Napolyon’un hükümranlığının propagandasını görmekten acizdi. Kutsal Roma İmparatorluğu ve Metternich’in Kutsal İttifakı (krallar arasında) Beranger’in Halkların Kutsal İttifakı idealine dönüştü. Ama Mazzini, Garibaldi, Fourier, Heine, Lamartine ve Mickiewicz gibi kısa vadeli planlar üreten politikacılar ve uzun vadeli görüşler sunan şairlerin tamamı Avrupa Birleşik Devletleri için savaşmış olmalarına rağmen ulus-devletler tarafından sindirildiler. 19. yüzyıl sonuç itibariyle bir yere varmasalar da sayısız Avrupa kongreleriyle doludur. Bu kogrelerin en önemli katılımcılarından biri de Avrupa Birliği idealinin en büyük savunucusu olan büyük şair Victor Hugo’dur. 107 Henri de Saint-Simon, Social Organization, The Science of Man and Other Writings, Ed. Felix Makhem, Newyork, Harper Torchbooks, 1964, s.28. 108 A.e., s.33-36. 109 A.e., s.37. 110 A.e., s.40. 111 Meriç, a.g.e., s.29. 112 Elliot H. Pollinger, ‘‘Saint Simon, The Utopian Precursor of The League of Nations’’, Journal of the History of Ideas, Cilt.4, No:4, Ekim 1943, s.475. 113 Saint-Simon, a.g.e., s.40-67. 114 Rougemont, a.g.e., s.77. AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM Avrupa Birleşik Devletleri ve Victor Hugo Avrupa’da bütünleşmenin sağlanması için düşünürlerin, devlet adamlarının ortaya attığı planların dışında, bir lider, Avrupa’yı birleştirmekte az kalsın başarılı olabilecekti. Ne yazık ki uyguladığı usul, şiddet ve savaş olduğu için, Avrupa’yı bölen sınırları daha da kalıcı hale getirdi: Napolyon. Daha sonra yazığı anılarında Napolyon, Avrupa’da bir federasyon kurulması için çalıştığını yazmış ise de giriştiği savaşlar federasyon oluşumunu daha da güçleştirmişti. Napolyon savaşların karşı, İngiltere ve ABD’de dini ve ahlaki bir tepki olarak ortaya çıkan barış hareketlerine üye olan kişilerin önemli bir bölümü Avrupa bütünleşmesine destek vermekteydi. Cenevre Barış Hareketi 1830 yılında kurulmuş, Amerikan ve İngiliz barış örgütleri ile yakın işbirliği kurmuştu. İlk dünya Barış Kongresi 1843 yılında Londra’da toplanmış olmakla beraber 1849’da Paris’te toplanan üçüncü kongrede ‘Avrupa Birliği’ hareketin temel hedefi olarak ilk kez açıklanmıştı. ‘‘Avrupa Birliği’’ konusundaki açıklamayı Kongre Başkanı, tanınmış Fransız yazar Victor Hugo yaptı. Fransa, Belçika, İngiltere, ABD ve değişik Avrupa ülkelerinden temsilcilerin önünde bir konuşma yapan Victor Hugo şunları söyledi: ‘‘Toplar ve bombalar sustuğu zaman, yerlerini bütün halkların katılacağı genel seçimlerde reylere bırakacak, İngiltere’de Parlamento, Almanya’da Diet, Fransa’dayasama organı ne ise, Avrupa için de yüksek egemen senato oluşturulacak ve uyuşmazlıkların çözümünden sorumlu olacaktır. İki büyük topluluğun, bir yanda ABD ve diğer yanda Avrupa Birleşik Devletleri’nin okyanus üzerinden ellerini uzatarak işbirliği yapacakları gün gelecektir.’’115 Yine aynı konuşmasında: ‘‘Paris, Londra, Petersburg ve Berlin arasındaki bir savaşın Boston ve Philadelphia, Rouen ve Anviers arasındaki bir savaş kadar gülünç ve imkânsız olacağı bir gün gelecektir. Fransa, Rusya, İtalya, İngiltere, Almanya ve kıtanın tüm ulusları özellik ve bireyselliklerini kaybetmeden, bugün Fransa’yı oluşturan Normandiya, Alsas, Bretonya, Burgunya ve Loren arasındaki gibi daha üst ve Avrupa kar- deşliğine dayalı bir birlik kuracakları bir gün gelecektir.’’116 17 Temmuz 1851’de yaptığı bir başka konuşmada da ‘Avupa Birleşik Devletleri’ (United States of Europe) ifadelerini kullanmaktaydı: ‘‘Dünya’nın ilk ulusu tıpkı Homer’in tanrılarının üç adımı gibi üç büyük devrim gerçekleştirdi. Bu devrimlerin hiçbirisi yerel devrimler değildi, bunlar insanlık için devrimlerdi. Burada yaptığımız bir toplumun aptalca yakınması değildir; bu evrensel eşitlik için değerli bir talep, tarihin başlangıcından beri insanlığın genel talebidir. Yüzyıllar süren kölelik, serflik, teokrasi, feodalizm, despotluk gibi isimler altında insanlığın maruz kaldığı her türlü işkenceye karşı insan hakları talebinin kendisidir! Uzun süren uğraşlardan sonra Devrim Fransa’da Cumhuriyet ile sonuçlandı. (…) İnsanlığın özgürlüğü için doğal bir yasa formu olan Cumhuriyet… Fransız halkı yıkılamaz bir yapı inşa etti. Eski monarşilerin tam ortasında geleceğin en büyük yapısının temellerini attı: Avrupa Birleşik Devletleri.’’117 1867’de Paris Dünya Fuarı açılış konuşmasında Victor Hugo, bir yandan bu konuya değiniyor diğer yandan da bir şair olmasının avantajlarıyla etkili ve güzel konuşmanın en güzel örneklerini sergiliyordu: ‘‘Bu karanlığa doymuş gözler gerçeklerle beraber açılmaktadır. (…) onlar biliyor ki uzlaşma arayışında olan bir grup insan ve kardeş olmak isteyenlere sonuna kadar açık kapılarıyla davet etmekte olan bir ulus var (…) onlar bunu istila olarak görüyor, Fransa ise açılma… İzin verin Avrupa’yı karşılayalım. Kendini burada evinde gibi hissetsin… Elveda Fransa! Sen artık Fransa değilsin, sen insanlıksın; sen artık bir ulus değilsin artık her şeysin. Elveda ülkem! Bu büyük ve yüce genişlemeyi kabul et, ülkem tıpkı Atina’nın Yunanistan, Roma’nın Hıristiyan Dünyası olması gibi sen Fransa, dünya oluyorsun.’’118 1870’de başlayan savaş uygarlığı yeniden sıkıntıya sokuyordu. Avrupa’nın geleceği nasıl şekillenecekti? Vahşi bir Avrupa İmparatorluğu mu yoksa modern demokratik bir Avrupa Cumhuriyeti mi? Hugo’nun cevabı şöyleydi: 115 Victor Hugo, Euvres Completes, Actes et Paroles, Paris, Hetzel et Cie et Quantin, 1882, I, s.425-426.’dan aktaran Rougemont, a.g.e., s.278. 116 Fritz Machlup, A History of Thought on Economic Integration, New York, Columbia University Press, 1977.’den aktaran Özlem Türk Terzi, ‘‘Avrupa’nın Birliği: Avrupa’da Bütünleşmenin Tarihsel Dönüşümleri’’, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:25, Ekim 2001, s.247. 117 Rougemont, a.g.e., s.278. 118 A.e., s.278. 79 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM ‘‘(…) sıkıntıya gerek yok. Bizim sahip olacağımız tek şey Avrupa’da cumhuriyettir. Amerika Birleşik Devletleri’nin yeni dünyayı kurması gibi biz de eski dünyayı yeniden inşa edeceğiz. Artık fethetme ruhu yerini keşfetmeye bırakmıştır. Artık sınırlarla sıkıştırılmayan bir anayurda, sömürülmeyen bir bütçeye, vergi yükü altında ezilmeden yapılacak ticarete, serbestçe dolaşıma, insanı köreltmeyen bir eğitime, ordularda yok olmayan gençlere, savaşmadan kazanılan cesarete, adalete, öldürmeden yaşamaya, dogmatik olmayan gerçeklere, nefret içermeyen sevgiye, cehennemsiz bir cennete sahibiz.’’119 80 1872’de Lugano’da toplanan Barış Kongresi’ne katılmayan Hugo, kongreye gönderdiği mesajı şöyle başlıyordu: ‘‘Avrupalı hemşerilerim!’’ Victor Hugo, 1848’in ideallerine Avrupalılık ve Evrensellik altında yeni bir anlam kazandırmış ve böylece politik romantizmin milliyetçi diyalektiğini de tamamlamıştır. Çünkü hiçbir zaman dar görüşlü bir milliyetçi olarak nitelendirilmemiş ve 19. yüzyılda Avrupa bütünleşmesinin en ateşli savunucusu olmuştur. Ülkesinin Avrupa’nın geleceğinde oynayacağı rolü ile ilgili düşünceleri, milliyetçi idealinin, diğerlerinden daha büyük değişimler geçirdiğinin en bariz göstergesidir. Fransa’nın bu vizyonu, evrenselliğe ulaşmayı amaçlayan bu dünya görüşü yani ‘Avrupa ve Dünya olmuş bir Fransa’120 diğer ülkelerin üzerinde gizli bir amaç olarak tüm dünyayı kazanmayı mı amaçlamıştı? Bunun gibi kuşkuları da beraberinde getirmekteydi. Proudhon ve Federasyon İlkesi Rousseau’yu da katarak düşünecek olursak ki (Proudhon doğal olarak Rousseau’yu okumuştur) Fransız sosyolog Pierre Joseph Proudhon, kolaylıkla federalizm’in ilk teorisyeni olarak adlandırılabilir. Aynı yönde düşünmekte ve aynı terimleri kullanmakla birlikte Proudhon, konuyu daha geniş kapsamlı ve gerçekçi bir yaklaşımla ele alış biçimi ve Rousseau’ya göre daha ayrıntılı bir şekilde (federasyonun kelime anlamına kadar) işlemesi itibariyle federalizm açısından ilk teorisyen olma sıfatını hak etmektedir. Proudhon, sosyalizmin demokratik formlarının Avrupalı savunucusudur. Proudhon, federalist, özgürlükçü bir sosyalizmi savunur, özgürlüğe inanır, Avrupa’nın daha iyiye gitmesi, 119 huzur ve refah dolu bir yer haline gelmesi, dünyadaki güçlü etkisinin devam edebilmesi federal bir yapıya sahip olması gerektiğini savunur. Federalizm düşüncesi Proudhon’un aklına ilk olarak 1861’de İtalya’nın Fransa’nın hemen yanıbaşında birliğini gerçekleştirmesi ve güçlü hale gelmesiyle belirmiştir. İtalya’daki bu uyanışa karşı Fransa’nın korunabilmesi için federasyonla yönetilmesi gerektiğini düşünür.121 Düşüncelerini Federasyon İlkesi (1863) adlı ünlü çalışmasında dile getirir: ‘‘Eğer politik sözleşme, karşılıklı bir sözleşme, demokrasi fikrinin gerektirdiği gibi, bir mübadele sözleşmesi olma koşulunu yerine getirecekse, eğer o, belli sınırlarda kalarak herkes için faydalı ve uygun olacaksa, o zaman vatandaşlar bu bağlılığa girmekle 1) devletten kendilerinin ona bağışladıkları kadar şey almaları ve 2) kendi tam özgürlüğünü, hükümranlığını ve insiyatifini korumalıdır; bundan yalnızca sözleşmenin özel içeriğine ve devlet tarafından istenen garantilere ilişkin şeyleri hariç tutabiliriz. Bu tarzda düzenlenmiş ve kavranmış olan politik sözleşmeyi Federasyon olarak tanımlıyorum.’’122 Bu tanımlamayı yaptıktan sonra Proudhon, Federasyon kelimesinin nereden geldiği, kökenleri ve kelime anlamına yönelik açıklamaları da beraberinde getirmektedir. Proudhon, egemen devletler konfederasyonunun, basit bir koalisyondan öteye gidemeyeceğini öne sürüp karşı çıkarken, bölgeler ve hatta şehirler düzeyinde kapsamlı federasyonlar önermektedir: ‘‘Federal sistem, kitlelerin galeyana gelmesine, her türlü demagojik tahriklere bir son veriri: o cadde ve tribünlerin iktidarının ve başkentlerin çekim gücünün sonudur. Paris isterse kendi duvarlarının içinde devrim yapsın, eğer Lyon, Marsilya, Toulouse, Bordeaux, Nantes, Rouen, Lille, Strasburg, Dijon vs. gibi vilayetler, kendi başlarına buyruk olarak, onun izinden gitmezlerse neye yarar? Faturayı Paris ödeyecektir: Böylelikle Fedeasyon halkın kurtuluşu olacaktır. Çünkü o halkı bölmek suretiyle, hem önderlerinin tiranlığından, hem de kendi budalalıklarından kurtarır. … Federasyon düşüncesi, kesinlikle, politik aklın şimdiye kadar eriştiği en yüksek seviyedir. Yetmiş yıldır ilan edilen Fransız yasalarını, kısa süresinde ülkemizde çok az A.e., s.279. A.y. 121 William H. George, ‘‘Proudhon and Economic Federalism’’, The Journal of Political Economy, Cilt.30, No:4, Ağustos 1922, s.535. 122 P. J. Proudhon, Makaleler, Çev. M.Tüzel, İstanbul, Birey Yayınları, 1992, s.41-42. 120 AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM saygınlık kazandırmış olan Fransız Devrimi’ne rağmen, büyük ölçüde aşmaktadır. Özgürlüğün otorite ile birleştirilmesinden doğan bütün güçlükleri çözmektedir. 20. yüzyıl Federasyonlar çağını açacaktır, ya da insanlık tekrar bin yıllık cehennem ateşine düşecektir…’’123 Kalergi’nin Pan-Avrupa’sı Richard Coudenhove-Kalergi çok yönlü bir kişiliğe sahipti. 1894 yılında Avusturyalı bir diplomatın oğlu olarak Japonya’da doğmuştu. Ailesinin Brabantine asilzadelerinden olduğu, ayrıca Phocae Bizans hanedanı ile ilişkili olduğu belirtilen Kalergi, 1918’de Çek vatandaşı idi. Annesi Japon olan Kalergi, savaş yıllarını Bohemya’da ve Viyana’da geçirdi, İsviçre’nin Gstaad kentinde oturdu ve daha sonra Fransız tabiyetine geçti.124 Peter Bugge, bu çok yönlü kişiliğiyle Kalergi’nin bir uluslararası kavrama yetisine125 sahip olduğunu söylemektedir. Savaş ve Avusturya’nın kaybetmesi Kalergi’de şok etkisi yarattı, 1918’de Wilson’un barış programının ve Milletler Cemiyeti’nin daha iyi, barış içinde bir dünya yaratacağını ummaktaydı. Zamanla bu fikrinde hayal kırıklığına uğradı ve kıtanın sorunlarının üstesinden gelebilmesi için sadece politik olarak birleşmiş bir Avrupa’nın kurulması gerektiği sonucuna vardı. Kalergi’nin yaklaşımı tamamen politikti. Mantık silsilesi içerisinde açıklamalarında tarihi analojilere ve argümanlara başvurmuş olmasına rağmen geçmişi, düşüncelerinin temel çıkış noktası olarak kullanmadı. Avrupa’yı ele alırken neden güçlü bir kimlik kavramına fazla girmeden konuştu. Avrupa’nın dünya genelindeki üstün durumunun sona erdiğini ve beyaz ırkın üstün konumunun da kırıldığını kabul ediyordu. Alman filozof Oswald Spengler’in Batı’nın Çöküşü isimli çalışmasına karşı verdiği cevapta bu düşüncesinin izlerini görmek mümkündür: ‘‘Avrupa’nın çöküşünün sebebi biyolojik değil politiktir. Avrupa yaşlandığı için ölmüyor, modern bilimin araçlarını kullanan insanlar birbirlerini öldürüyor ve yok ediyor… Avrupa’nın insanları bunak değil – Sadece politik sistemleri bunadı. Bu sistem radikal bir biçimde değiştirilirse Kıta’nın tamamını 123 yeniden kurarak kurtarabiliriz.’’126 Kalergi Avrupa’yı tanımlamanın zorluklarını çok iyi biliyordu. Özellikle coğrafi kriterlerin belirsizliği, Avrupa’nın Avrasya’nın batı ucu olması ve doğuda doğal sınırların bulunmayışı tanımlamanın güçlüğünü daha da artırıyordu. Bir başka açıdan, politik ve kültürel tanımlama girişimleri de Antik Yunan’dan beri yapılmakta, tarih içerisinde yeniden gözden geçirilmelere tabi tutulmaktaydı. Kültürel olarak Avrupa tüm kıtalara sıçramış durumdaydı, aynı kültürel köklere sahip birçok büyük gücün etki alanlarının genişlemesine zıt yönde olarak politik olarak Avrupa gerçekleşmemişti. İşte Pan-Avrupa Kalergi’nin kültürel ve coğrafi Avrupa’nın yanında politik olarak da Avrupa ile ilgili beklentilerine verdiği cevabın ismiydi.127 Avrupa’daki değişimin dünyanın geri kalanından izole edilerek gerçekleşemeyeceğini bilen Kalergi, dünya barışının sağlanabilmesi için beş ‘büyük küresel güç’ kümelenmesinin gerçekleşmesi gerektiğine inanıyordu. Bunlar; 128 • Amerika (Kanada dahil) • Sovyetler Birliği • Uzakdoğu Asya (Çin ve Japonya) • Pan Avrupa (Avrupa kıtasının Afrika ve Orta Güneydoğu Asya’daki kolonileri dâhil) • Britanya ve İmparatorluğu (Kanada, Avustralya, Güney Afrika, Ortadoğu ve Hindistan) 1922 yılında ‘Avrupa Birliği’ konusunda yazdığı makale ile adını duyuran Coudenhove-Kalergi, bir ‘Pan Avrupa Teşkilatı’ kurdu. Bu fikre yönelmesinin temel nedeni Bolşevik tehlikesi idi. Kalergi’ye göre ‘‘Avrupa ya bir federasyona gidecek ya da Rus saldırıları karşısında mağlup olacak’’tı. O nedenle Sovyetler Birliği, Kalergi’nin öngördüğü Avrupa sınırları dışında kalıyor, daha doğru bir ifadeyle kurulacak federasyon haricinde tutuluyordu. Rusya üzerine yönelttiği eleştirilerinde Kalergi, Rusya’nın ‘Bolşevik yolu’nu seçmesi ve Avrupa’da dominant konumda olan demokratik ilkelere sırtını dönmesi ile Pan-Avrupa’nın doğu sınırının yeni Doğu Avrupa demokrasileri ile Rusya arasında oluşacağını A.e., s.44-45. Boyd, a.g.e., s.35. 125 Peter Bugge, ‘‘The Nation Supreme: The Idea of Europe 1914-1945’’, The History of The Idea of Europe, Ed. Kevin Wilson, Jan van der Dussen, London, Routledge, 1995, s.96. 126 R. N. Coudenhove-Kalergi, ‘‘Europe To-Morrow’’, International Affairs, Cilt.18, No:5, Eylül-Ekim 1939, s.626. 127 Bugge, a.g.m., s.97. 128 McCormick, a.g.e., s.30. 124 81 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM söylemekteydi. Yine de bir açık kapı bırakan Kalergi, Rusya’nın demokrasiye dönmesi halinde Avrupa’ya geri dönebileceğinin sinyallerini veriyordu.129 Bu aslında doğal karşılanması gereken bir yaklaşımdı. Ancak Kalergi, İngiltere’nin de bu federasyon dışında kalacağını ifade etmekteydi. Kalergi’ye göre, İngiltere ‘Avrupa’nın dışında büyümüş’ ve kendi başına politik bir kıta olarak, Pan-Avrupa içine dâhil edilebilmesi için çok büyük ve güçlü konuma gelmişti. Ama İngiltere ile Avrupa arasında ortak işbirliği ve savunma politikaları gerçekleştirilmeliydi çünkü sonuç itibariyle iki taraf da aynı Avrupa kültürünü taşımaktaydı. Dünyanın diğer bölgelerinin Avrupalılaştırılması için de bu işbirliği gerçekleşmeliydi. İngiltere kolonilerini kontrol etmeli, Pan-Avrupa da gelişimleri için insan haklarının teminini sağlamalıydı. 130 İngiltere’yi Avrupa bütünleşmesinin dışında tutan Avusturyalı Kont Coudenhove-Kalergi’nin Türkiye’nin talep etmesi halinde federasyona katılabileceğini belirtmesi son derece ilginçtir.131 82 Kont Coudenhove-Kalergi, ülkelerin yıkımına yol açan savaşları önlemek ve dünyanın diğer ülkeleri ile rekabet edebilmek için Avrupa’nın birleşmesi gerektiği fikrini savunuyordu.132 Eğer Avrupa bir konfederasyon veya birlik altında toplanır, bir ‘‘gümrük birliği’’ teşkil edilir, ülkeler arasında askeri ittifak kurulur, bir Yüksek Adalet Divanı çerçevesinde uyuşmazlıkların çözümüne gidilirse önemli gelişmeler sağlanabilirdi.133 Kont Coudenhove-Kalergi ve doğal olarak da Pan-Avrupa Birliği, militarizme, komünizme ve korumacılığa karşıydı. 1930 yıllarında Birliğin anti-faşist ve Nazi karşıtı girişimleri olmuş, Bolşevizm tehlikesine karşı Batı Avrupa ülkelerinin güçlerini birleştirmeleri de istenmişti.134 Bu uğraşların varmak istediği nihai hedef barışın sağlanması idi. İşbirlikleri, ulus-üstü merciler vasıtasıyla adaletin sağlanması vs. gibi öngörülerin tamamı Avrupa’daki küçük devletlerin dışardan gelebilecek (özellikle Rusya) tehlikelere karşı korunmasına yönelikti. Avrupa’dan başlayarak daha büyük ölçeklere ulaşacak şekilde ‘balance of power’ın temini ve silahsızlanmanın sağlanması düşünülüyordu. 129 130 131 132 133 134 135 Güvenliğin sağlanmasına paralel olarak ve onunla sıkı bir bağ içerisinde Avrupa ekonomisi de Kalergi’nin temel argümanlarının başında geliyordu. Kalergi, ekonomik rekabet ve silahlanma yarışının Avrupa’yı getirdiği kriz ve savaş durumunu görmekteydi. Pan-Avrupa Birliği, bir ‘Ortak Pazar’ sayesinde savunma harcamalarının kısılarak, gümrüklerin kaldırılması bu sayede de ekonomik büyümenin gerçekleşebileceğini savunuyordu. Böyle bir bütünleşme sayesinde Avrupa, küresel ekonomi içerisinde önemli bir aktör olarak bulunabilecekti. Pan Avrupa hareketinin başarıya ulaşabilmesi için öncelikle bu fikrin Avrupalıların beyninde ve kalbinde yer bulması ve bu yöndeki arzuların dile getirilmesini savunan Kalergi, umutlarını şöyle ifade ediyordu: ‘‘Pan Avrupa hareketinin, siyasi haritada yer bulmasından önce Avrupalıların zihinlerinde ve kalplerinde kök salmış olması gerekmektedir. Ortak menfaatler doğrultusunda bir sağduyu köprüsünün, halklar, endüstriler, tüccarlar ve sanatçılar arası dostluk ilişkilerinin kurulması gerekmektedir. Pan-Avrupa dayanışması, Avrupa vatanseverliği hissi, ulusal duyarlılığın sağlamlaştırılması ve tamalanması için mutlaka temin edilmelidir. Avrupalılar, hükümetleri veya parti liderlerinin birleşmeye duyulacak ihtiyacı fark etmelerini bekleyemez. Kıtanın kaderini etkileyecek bu konuda bütün erkekler ve kadınlar Pan-Avrupa’ya duyulan ihtiyacı dile getirmeli, bu yöndeki çalışmalara katkıda bulunmalıdır. (…) Biri gün bu ruh hali ve savgi seli, Polonya’dan Portekiz’e kadar gerçekleşecek ve bir birleşmiş Dünya Barış ve Özgürlük İmparatorluğu kurulacaktır!’’135 Özetlemek gerekirse, Kalergi’nin Pan-Avrupa’sı büyük ölçekli ütopyaların bir toplamını yansıtıyordu. Etkili bir politik analiz ve açık görüşlü pragmatik bir yaklaşımla olaylara yaklaşan Kalergi, örneğin İngilizce’nin anadillerin yanında ikinci bir ortak dil olarak yaygınlaştırılmasını böylelikle küresel anlamda iletişimin yolu olmasını öneriyordu. İdealist bir düşünür olarak süper güçlerin dengesinde küresel bir uyumun sağlanabilmesini umuyordu. Kalergi özellikle iki önemli devlet adamı Eduard R. N. Coudenhove-Kalergi, Pan-Europe, New York, Alfred A. Knopf, 1926, s.51-65. A.e., s.43-48. Kabaalioğlu, a.g.e., s.32-33. Coudenhove-Kalergi, a.g.e., s.172-176. A.e., s.190. Kabaalioğlu, a.g.e., s.33. Coudenhove-Kalergi, a.g.e., s.191-193. AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM Herriot (1872-1957) ve Aristide Briand’ın (18621932), sempatisini kazanmıştı. Bunlardan Aristide Briand 1927’de Pan-Avrupa Birliği’nin onursal başkanlığını kabul edecek derecede birliğe inanmış bir liderdi. Zaten genel olarak da 1920’lerden itibaren Fransa’nın öncelikli politikası Avrupa’da kurumlaşmaya dayalı bir işbirliğinin sağlanmasına yönelikti. Sonuç Ortaçağdan itibaren bütünleşme çabalarının temelinde, önceleri uluslararası daha doğrusu devletler arası anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması amacıyla belirli mekanizmaların oluşturulması ve barışın korunması fikri ön planda olmuştur. Bu amaç doğrultusunda ilk dönem projelerine baktığımız zaman gördüğümüz, ulusal kilisenin güçlendirilmesi ve dolayısıyla ‘‘din’’ faktörünün etkin olarak kullanılması temasıdır. Örneğin Dante ve Du Bois’nın projelerinde bu düşüncenin etkileri görülebilmektedir. Yine aynı dönemi dâhil ederek ve beraberinde ‘‘Büyük Projeler’’i de düşünecek olursak, projelerin şekillenmesinde katkısı bulunan ana temalardan birinin, Türkler olduğunu görebilmekteyiz. Müslüman/Türklerin büyük bir dış tehdit olarak Avrupa’yı korkutması projeleri etkileyerek, birliğin sağlanması, kralların güçlendirilerek imparatorluk fikrinin etkin bir biçimde ortaya çıkarılması gibi sonuçları doğurmuştur. Bu düşüncenin örneklerini de Sully ve Leibniz’de görebilmekteyiz. Ortaçağdan çıkışla birlikte özellikle Reform’un ve Aydınlanma’nın şekillendirdiği Avrupa’da artık din faktörü eskisi kadar etkili olmaktan çıkmış ve toplumun ortak bir hukuk etrafında şekillenmesi gerektiği düşüncesi ağır basmaya başlamıştı. Ulus devletin mutlak güçlenmeye başladığı 16. ve 18. yüzyıllar arası dönemin ana temasını oluşturan bu fikir, barış fikrinin sadece devletleri değil tüm kıtayı hatta evreni temsil etmesi gerektiği üzerinde odaklanmaktaydı ve düşüncenin temel yansımalarını Aydınlanma’nın kozmopolit düşünürlerinde, Rousseau ve Kant’da bulmak mümkündü. Sonraki dönem, ilerleme fikrinin başat konuma geçtiği zamanları ifade etmektedir. Modern zamanların temel karakteristiği olan bu fikir, Saint-Simon ve Proudhon gibi sosyalistlerde yeşererek, tüm kıtanın gelişmesine ve ilerlemesine olan inancı simgeleyerek projelerde kendini göstermiştir. Son olarak, Avrupa’nın yaşadığı savaşlar ve dış tehditlerin zaman içerisindeki evri136 minin ortaya çıkardığı savunma içgüdüsünün, ana tema olarak ağırlık kazanacağı ve Avrupa’nın geleceğinin garantiye alınabilmesi için birleşmek gerektiği fikrinin somutlaşacağı, Kalergi gibi isimlerin düşüncelerini dile getirecekleri döneme gelinecektir. Genellikle devlet adamları tek bir gücün hegemonyası altında bir Avrupa devletini önerirken, filozoflar ise ancak federasyon benzeri bir bütünleşme sonucunda Avrupa’nın savaşlardan kurtulabileceğini söylemektedirler. Ancak kesin olarak görülebilecek bir şey vardır ki Avrupa’nın şekillenmeye başladığı dönemden itibaren Avrupa’nın birleşmesi fikri, sebepleri ve sonuçları arasında bazı farklılıklar barındırsa da dillerden düşmemiştir.Günümüzden yaklaşık altmış sene önce dönemin Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman, Avrupa ekonomik bütünleşmesine ilişkin görüşlerini açıklarken ‘‘Avrupa Federasyonu hedefine doğru sağlam bir temel atmak ve ilk aşamaya geçmek’’ ifadesini kullanmıştı. Bu ifade aynı zamanda Avrupa tarihinde yeni bir dönemin de işareti olmuştur. Yöntemsel olarak, başlangıçta bir ‘Avrupa Federasyonu’ kurmak yerine, adım adım ilerleyecek bir süreç benimsenmiş ancak Avrupa’da federasyon hedefi, Avrupa bütünleşme sürecinin başından beri gündemden kalkmamıştır. Başlangıçta iki Fransız, Robert Schuman ve Jean Monnet tarafından ortaya konan Avrupa devletler sistemi prensibi, 2000’lerin başında iki Alman, Gerhard Schröder ve Joschka Fischer’in ‘federal Avrupa projesi’ ile yeniden gündeme gelmiştir.136 Winston Churchill’in 1946’da söylediği gibi bir çeşit ‘‘Avrupa Birleşik Devletleri’’ fikrini gerçekleştirmek için öncelikle ekonomik bütünleşmeyi benimseyen Avrupa artık siyasi olarak da bütünleşmesini tamamlamak istiyor ama bir taraftan da bunun nasıl olacağı konusunda fikir ayrılıkları devam ediyor. Anayasalaşma süreci de bunun en önemli örneklerinden birini oluşturuyor. Günümüzde yaşanan gelişmeler, Avrupalı devletlerin yönetim gelenekleri gibi kültürel karakteristiklerindeki nüansları ortaya çıkarması açısından ilginç bir gösterge olarak gözümüze çarpmaktadır fakat bütünleşme doğrultusunda üretilen projelerin de Avrupa için çok ciddi tecrübeler üretmiş olduğunu görebilmekteyiz. Sanlı, Avrupa Birliği ve Demokrasi Açığı, İstanbul, Alan Yayıncılık, 2005, s.117-118. 83 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Emre YILDIRIM Kaynakça Norbert Guterman, New York, Macmillan, 1966. Acar-Savran, Gülnur: Sivil Toplum ve Ötesi: Rousseau, Hegel, Marx, İstanbul, Belge Yayınları, 2003. De Rougemont, Denis: The Meaning of Europe, Çev. Alan Braley, New York, Stein and Day Publishers, 1965. Ağaoğulları, M. Ali: Tanrı Devletinden Kral-Devlete, Ankara, İmge Kitabevi Yayınları, 1991. Dinçkol, Bihterin (Vural), Mehmed Akad: Genel Kamu Hukuku, İstanbul, Der Yayınları, 2000. Akad, Mehmed: Genel Kamu Hukuku, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1997. Dorpalen, Andreas: ‘‘The European Polity: Biography of an Idea,’’, The Journal of Politics, Cilt.10, No:4, Kasım 1948, s.712-733. Alighieri, Dante: On World-Government or De Monarchia, Çev. Herbert W. Schneider, New York, Liberal Arts Press, 1957. Arnhart, Larry: Siyasi Düşünce Tarihi: Plato’dan Rawls’a, Ankara, Adres Yayınları, 2004. Armstrong, A. C.: ‘‘Kant’s Philosophy of Peace and War’’, The Journal of Philosophy, Cilt.28, No:8, Nisan 1931, s.197-204. Bance, Alan: ‘‘The Idea of Europe: from Erasmus to ERASMUS’’, Journal of European Studies, No:22, Mart 1992, s.1-19. 84 Bilici, Faruk: XIV. Louis ve İstanbul’un Fetih Tasarısı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2004. Boyd, Andrew ve Frances: Western Union, London, UNA’s Guide to European Recovery, 1948. Bugge, Peter: ‘‘The Nation Supreme: The Idea of Europe 1914-1945’’, The History of The Idea of Europe, Ed. Kevin Wilson, Jan van der Dussen, London, Routledge, 1995. Ebenstein, William: Great Political Thinkers: Plato to the Present, New York, Macmillan, 2004. Erasmus, Desiderius: The Complaint of Peace: translated from the Querela Pacis A.D. 1521, London, The Open Court Publishing Co., 1917. George, William H.: ‘‘Proudhon and Economic Federalism’’, The Journal of Political Economy, Cilt.30, No:4, Ağustos 1922, s.531-542. Gladwyn, Lord: The European Idea, London, The New English Library Limited, 1967. Grotius, Hugo: The Law of War and Peace: Including The Law of Nature and Nations, Ed. A. C. Campbell, London, Verso Editions, 2005. Kabaalioğlu, Haluk: Avrupa Birliği ve Kıbrıs, İstanbul, Yeditepe Üniversitesi Yayınları, 1998. Kant, Immanuel: Perpetual Peace and Other Essays, Çev. Ted Humphrey, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1983. Butler, Geoffrey: ‘‘Sully’s Grand Design’’, Edinburg Review, England, y.y., 1919. Kaya, Bilent: ‘Avrupa Entegrasyon Modelleri’’, Birikim, No:128, Aralık 1999, s.52-60. Coudenhove-Kalergi, R. N.: ‘‘Europe To-Morrow’’, International Affairs, Cilt.18, No:5, Eylül-Ekim 1939, s.623-640. Kende, Istvan: ‘‘The History of Peace: Concepts and Organizations from the Late Middle Ages to the 1870’s’’, Journal of Peace Research, Cilt.26, No:3, Ağustos 1989, s.233-247. Coudenhove-Kalergi, R. N.: Pan-Europe, New York, Alfred A. Knopf, 1926. Cruce, Emeric: The New Cyneas of Emeric Cruce, Philadelphia, Aleni Lane and Scott, 1909. Dedeoğlu, Beril: ‘‘Avrupa Birliği Bütünleşme Süreci’’, Dünden Bugüne Avrupa Birliği, Ed. Beril Dedeoğlu, İstanbul, Boyut Kitapları, 2000. Deniz, Faruk: ‘‘Machiavelli: ‘‘Şeytan’’ mı, ‘‘İnsan’’ mı?’’, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:23-24, Mart 2000-Eylül 2001, s.109-126. De Rougemont, Denis: The Idea of Europe, Çev. Leibniz: Political Writings, Ed. Patrick Riley, New York, Cambridge University Press, 1996. Lewis, V.J.: ‘‘The Bohemian Project of 1464’’, New Commonwealth, No:1, 1933, s.1-15. Machiavelli, Niccolo: The Art of War, Çev. Peter Bondanella, Mark Musa, London, Penguin Books, 1995. McCormick, John: Understanding The European Union, New York, Palgrave Macmillan, 2005. Meriç, Cemil: Saint-Simon: İlk Sosyolog, İlk AVRUPA BÜTÜNLEfiMES‹N‹N DÜfiÜNSEL TEMELLER‹ 2: DÜfiÜNÜRLER VE PROJELER Emre YILDIRIM Sosyalist, İstanbul, İletişim Yayınları, 1995. Penn, William: An Essay Towards the Present and Future Peace of Europe, Ed. John Bellows, Gloucester, Eastgate, 1914. Pollinger, Eliot H.: ‘‘Saint Simon, The Utopian Precursor of The League of Nations’’, Journal of the History of Ideas, Cilt.4, No:4, Ekim 1943, s.475483. Proudhon, P. J.: Makaleler, Çev. M.Tüzel, İstanbul, Birey Yayınları, 1992. Riley, Patrick: ‘‘New’ Political Writings of Leibniz’, Journal of the History of Ideas, Cilt.55, No:1, Ocak 1994, s.147-158. Rodriguez-Salgado, Mia: ‘‘In Search of Europe,’’ History Today, No:42, Şubat 1992, s.1-14. The Great Design of Henry IV and The United States of Europe: Ed. Edward D. Mead, Boston, Ginn and Company, 1909. Torun, Yıldırım: Hugo Grotius’un Hukuk ve Siyaset Felsefesi, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2005. Terzi, Özlem Türk: ‘‘Avrupa’nın Birliği: Avrupa’da Bütünleşmenin Tarihsel Dönüşümleri’’, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:25, Ekim 2001, s.245-255. Türkbağ, Ahmet Ulvi: ‘‘Doğu’nun Akşamından Batı’nın Şafağına: Modern Avrupa’yı Yaratan Anlayışın Doğuşu’’, Doğu Batı, No:14, Şubat-Mart-Nisan 2001, s.103-110. West, David: Kıta Avrupası Felsefesine Giriş, İstanbul, Paradigma Yayınları, 1998. Rosamond, Ben: Theories of European Integration, London, Macmillan, 2000. Rousseau, J. J.: A Project for Perpetual Peace, Çev. Edith M. Mutall, London, Penguin Books, 1927. Rousseau on International Relations, Ed. Stanley Hoffmann, David P. Fidler, New York, Oxford University Press, 1991. Saint Pierre, Abbe de: A Project for Settling an Everlasting Peace in Europe, London, P and S Co., 1939. Saint-Simon, Henri de: Social Organization, The Science of Man and Other Writings, Ed. Felix Makhem, Newyork, Harper Torchbooks, 1964. Salman, Trevor: Building European Union: A documentary history and analysis, Ed. Trevor Salman, Sir William Nicoll, Manchester, Manchester University Press, 1997. Sanlı, Leyla: Avrupa Birliği ve Demokrasi Açığı, İstanbul, Alan Yayıncılık, 2005. Scott, James Brown: The Catholic Conception of International Law, Georgetown, Georgetown Books, 1934. Siyaset Felsefesi Sözlüğü: Ed. Philippe Reynaud, Stephane Rials, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003. The Cambridge Companion to Leibniz: Ed. Nicholas Valley, New York, Cambridge University Press, 1995. 85 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM* Bulgaristan Türklerinin Tarihsel Süreç ‹çerisinde Dönüflümü, AB Üyelik Süreci ve Türk Az›nl›¤a Etkileri ÖZET Osmanl› Devleti’nin Balkanlar’dan çekilifliyle birlikte geride önemli oranda bir Türk az›nl›k kalm›flt›. Bulgaristan’daki Türk az›nl›¤›n haklar› ikili ve çok tarafl› antlaflmalarla güvence alt›na al›nm›flsa da, 1877–1878 Osmanl›-Rus Savafl› ile bafllayan ve 1989’da Bulgaristan’daki sosyalist sistemin y›k›l›fl›na kadar geçen süre zarf›nda ülkedeki Türk az›nl›¤a yönelik çeflitli asimilasyon politikalar› uygulanm›fl ve Türk nüfus göçe zorlanm›flt›r. So¤uk savafl döneminin bitimiyle birlikte Bulgaristan’da bir dönüflüm süreci gerçekleflmifltir. Bu süreçte, Bulgaristan’da demokratik sistem tesis edilmifl ve Türk az›nl›k Bulgaristan siyasi yaflam›na girmifltir. Öte yandan, d›fl politikadaki ana çekim merkezi ise Moskova olmaktan ç›km›fl ve Brüksel-Washington eksenine kay›lm›flt›r. Bu kapsamda, AB ve NATO üyelik hedefleri, Bulgaristan için kaç›n›lmaz hale gelmifltir. Çal›flman›n amac›, Bulgaristan Türklerinin tarihsel süreç içerisindeki dönüflümünü ve Bulgaristan’›n AB üyelik sürecinin Türk az›nl›¤a etkilerini incelemektir. ABSTRACT 86 By the falling back of Ottoman Empire from Balkans, there stayed an important populated Turkish minority rearward. Even if the rights of Turkish minority in Bulgaria had been guaranteed by bilateral and multilateral treaties, various assimilation policies aimed at Turkish minority were applied during the time, starting from Ottoman-Russia War (1877-1878) and lasting to the collapse of socialist system in Bulgaria in 1989 and also Turkish population was forced to immigration. A transformation process has become true in Bulgaria by the end of Cold War period. In this process, the democratic system has been established in Bulgaria and Turkish minority has entered the political life of the country. On the other hand, Bulgaria has changed her foreign political route from Moscow to the axis of Washington-Brussels. In this frame, the membership goals to NATO and EU became unavoidable for Bulgaria. The purpose of this study is to examine the transformation of Turks of Bulgaria in historical process and the effects of EU membership process of Bulgaria to Turkish minority. GİRİŞ Soğuk savaş döneminin bitimiyle birlikte çeşitli totaliter devletlerce bastırılmış olan etnik kimliklerin gerek çatışma ortamında gerek demokratik platformlarda kendilerini aramaları uluslararası ilişkiler terminolojisine azınlık, azınlık grupları, etnik çatışmalar, etnik parti vb. kavramların girmesine yol açmıştır. Etnik kimliklerin ve sorunların tanımlanmaları bölgesel bağlamda farklılıklar arz etmektedir. Söz gelimi Batı Dünyasında (İspanya, İsviçre, İngiltere, Belçika gibi) demokratik yollarla ve devlet yapısında revizyona gidilerek çözüme * 1 bağlanması ön plana çıkarken; eski Doğu Blok’u ülkelerinde ise yaşanan çözülmenin ortaya çıkardığı dönüşüm sürecinde bu sorunlar farklı metotlarla sonuca bağlanmak istenmiştir. Soğuk savaş sonrası dönemde eski Yugoslavya coğrafyasında etnik çatışmalar ortaya çıkmasına karşın, Çekoslovakya örnekleminde ise gruplar arasında anlaşma ve diyalog kendisini göstermiştir.1 Diğer taraftan, bu konuda uluslararası platformlarda örnek olarak gösterilen “Bulgaristan modeli”nde, etnik grupların değişim/dönüşüm sürecinde partileşme yoluna giderek iç politikada bir aktör, dış politikayı Kader Özlem, Uludağ Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Lisans Öğrencisi. Nurcan Özgür, Etnik Sorunların Çözümünde Hak ve Özgürlükler Hareketi, İstanbul: Der Yayınları, 1999, s. 1–2. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM etkileyebilen bir baskı grubu olarak, azınlığın başta kimlik olmak üzere diğer yaşamsal haklarını demokratik yollarla elde etme stratejisi gözlemlenmektedir. Azınlık grupları, son dönemlerin kalıplaşmış söylemi olan “farklılıkların zenginliği” olabildiği gibi, iç ve dış odaklı krizlerin ve husumetlerin de kaynağı olabilmektedir. Bununla birlikte, ülke içerisindeki etnik gruplar, küresel, bölgesel aktörler ve/veya komşu devletlerin dış politik amaçlarına araç olabilmekte ve iç barışı-bütünlüğü tehdit edebilmektedirler. Azınlık gruplarına ilişkin sorunlar, insan hakları, barış ve demokrasi gibi 21. yüzyılın popüler kavramları çerçevesinde çözümlenmesi gerekirken; azınlık gruplarının haklarının korunması açısından tam kapsamlı hukuksal bir düzenlemeden bahsetmek güçtür. Azınlık haklarına ilişkin hukuksal boşluğun2 yanı sıra, “azınlık” kavramının3 uluslararası boyutta net bir tanımının yapılamadığı da belirtilmelidir. Berlin Duvarı’nın yıkılışı aynı zamanda Bulgaristan’da yeni bir sürecin başlangıcı olmuştur. Duvarın yıkıldığı akşam istifa eden Todor Jivkov sonrasında, Bulgaristan’da radikal bir değişim süreci yaşanmasa da diğer Doğu Avrupa ülkeleri gibi ılımlı bir süreç ortaya çıkmıştır. Bu kapsamda, Türklerin zorla değiştirilen Türkçe isimlerini iade yoluna gidilmiştir. Özellikle, 1984–85 yıllarında gerçekleşen asimilasyon hareketine karşı Türkler arasında gösterilen direniş ve yerel bazdaki örgütlenmeler, Hak ve Özgürlükler Hareketi’ni ortaya çıkaracak ve söz konusu parti Bulgaristan siyasetinde kilit konuma gelecektir. Bulgaristan Türklerinin temel hak ve hürriyetlerini silaha başvurmadan demokratik yollarla elde etmesi, günümüzde azınlık problemlerinin çözümüne ilişkin önümüzde somut bir model olarak dururken; yaşanan gelişmelerin Bulgaristan’ın demokratikleşme sürecinde önemli bir rolü olmuştur. Ayrıca Türk azınlığın genel durumunda meydana gelen iyileşmeler, Türkiye-Bulgaristan ilişkilerinin de düzelmesini beraberinde getirmiştir. Bulgaristan açısından bütün bu faktörler, Batı dünyasına ulaşma konusunda bir köprü işlevini görürken; NATO ve AB üyelik hedefleri de bu hususta lokomotifi olmuştur. Önce Mart 2004’te NATO, ardından Ocak 2007’deki AB üyeliği Bulgaristan’ı Batı ailesinin ayrılmaz bir parçası haline getirmiş ve ülkede alışılmışın dışında bir süreç yaşanmıştır. Bu süreçte gerçekleştirilen reformların işlevselliği konusunda her ne kadar sorunlar yaşansa da, özellikle Türk azınlık, söz konusu süreçten ve soğuk savaş sonrası dönemde oluşan gerek küresel gerek ülke içindeki olumlu atmosferden önemli ölçüde faydalanmıştır. Çalışmanın amacı, tarihsel perspektiften Türk azınlığın dönüşüm sürecini ve Bulgaristan’ın AB üyelik sürecinin Türk azınlığı üzerindeki etkilerini incelemek olarak belirlenmiştir. Konu son tahlilde, kapsamlı bir değerlendirme süzgecinden geçirilerek genel bir sonuca bağlanacaktır. 1. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE BULGARİSTAN TÜRKLERİ Osmanlı Devleti’nin bölgesel bir güç olmaktan çıkıp cihan devleti olma stratejisindeki en önemli parametreyi Balkan coğrafyası oluşturmaktaydı. Devlet otoritesinin bölgedeki etkisinin ve kalıcılığının sistematik olarak gerçekleşecek bir İskân Siyaseti’nin varlığına bağlı olması, Anadolu’dan Rumeli’ye kitlesel göç hareketlerinin temelini oluşturmuştur. XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren söz konusu coğrafyada siyasi egemen güç olmaya başlayan Osmanlı Devleti, uyguladığı politikalar sonucunda demografik dengeleri kendi lehine çevirmeyi başarmıştır. Bu durum salt Balkanlar genelinde kendisini göstermezken, bölgenin küçük örneklemi durumundaki Bulgaristan’da da aynı hususla karşılaşılmaktadır. 2 Azınlık haklarına dair, kapsamlı bir hukuksal düzenleme mevcut değilse de çeşitli evrensel sözleşmelerde bu konuya atıfta bulunulmuştur. Örneğin; Birleşmiş Milletler Kurucu Antlaşması hükümleri, 1948 Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Hakkında Sözleşmesi, 1963 Irk Ayrımını Ortadan Kaldıran Sözleşme, 1965 Irk Ayrımının Önlenmesi ve Cezalandırılması Hakkında Sözleşme, 1966 Medeni ve Siyasal Haklarla İlgili Sözleşme, 1948 İnsan Hakları Evrensel Bildirisi. Bunun yanı sıra, Avrupa Konseyi ve AGİK çerçevesinde de çeşitli düzenlemeler mevcuttur. 3 Çalışmamız kapsamı itibariyle azınlık kavramını ayrıntılı bir şekilde incelemeye elverişli olmadığından azınlığın tanımına dair kapsamlı açıklamalarda bulunmak mümkün olmamaktadır. Azınlık kavramına ilişkin çeşitli politik ve akademik çevrelerce değişik tanımlamalar getirilse de genel olarak azınlığın tanımı şu şekilde yapılabilmektedir: “İçinde yaşadıkları toplumda, nüfusun büyük çoğunluğunu oluşturan gruptan din, dil, etnik köken vb. açılarından farklı özellikler gösteren grup.” (Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992, s.51). Öte yandan, Avrupa Parlamentosu’nca kabul edilen 1 Şubat 1993 tarihli Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlükleri Konvansiyonu Ulusal Azınlıklara Mensup Kişilere İlişkin Ek Protokol Teklifi’nde ulusal azınlık kavramı şu şekilde tanımlanmıştır: “… bir devlette yaşayan, bu devletin ülkesinde yaşayan ve onun vatandaşı olan, bu devletle sürekli, sağlam ve dayanaklı bağlar içerisinde bulunan, belirli etnik, kültürel, dinsel ve dilsel özellikler gösteren, devletin veya devletten bir bölgenin halkının kalan kısmından daha az olmalarına rağmen yeterli temsil oranına sahip, ortak çabalarla kimliklerini oluşturan unsurları ve kültürlerini, geleneklerini, dinlerini ve dillerini korumaya çabalayan insan grubu”. Ayrıntılı bilgi için bkz. Özgür, a. g. e., s. 34–35. 87 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM 88 Osmanlı Devleti’nin sosyolojik çerçevede yönetim felsefesini oluşturan hoşgörü, adalet ve barış kavramlarının Balkanlar’daki hâkimiyeti, 1789 Fransız İhtilali’nin sosyal psikoloji üzerinde yarattığı milliyetçi, özgürlükçü ve bağımsızlıkçı tepkilerin bölge halkları üzerindeki etkilerinin ortaya çıkışına kadar devam etmiştir. Bunun yanında, Osmanlı Devleti’nin dönemin konjonktürü itibariyle “kaybeden aktör” statüsünde olması ve Balkanlar’daki TürkMüslüman varlığının Düvel-i Muazzama katında yarattığı ideolojik rahatsızlık, söz konusu devletlerin yardımlarıyla Balkan milletlerinin Osmanlı yönetimine karşı isyanlarına yol açmıştır. Balkanlı milletlerin teker teker bağımsızlıklarına kavuşmaları, Osmanlı Devleti’nin dağılma dönemine ilişkin temel parametreyi oluşturmuştur. Bu dönemin bir başka özelliği ise, Anadolu’dan Rumeli’ye doğru yüzyıllar önce gerçekleşen göçün bitim noktasını yine Anadolu’nun oluşturmasıdır. Farklı bir deyişle ifade etmek gerekirse, bölgedeki Türk ve Müslüman nüfus, Balkan devletlerinin otoriter ve irredentist politik tutumlarının kurbanı olarak soykırım, asimilasyon ve baskı politikalarına maruz bırakılmışlardır. Bu gelişmelerin doğal bir sonucu olarak göç olgusu söz konusu nüfus kitlesinin kaderi haline gelmiştir. belirleyici olmuştur. Bulgar iç siyasetinde meydana gelen her yeni değişim ülkedeki Türk azınlık tarafından şüphe ile karşılanmış ve yeni iktidarların ülke yönetimindeki olumsuz yansımaları Bulgaristan Türklerinin üzerine düşmüştür denebilir. Farklı bir ifadeyle, sistemin bozuk içsel çarkları daha ziyade Türk azınlık ekseninde kendisini göstermiştir. 1877–1878 Osmanlı-Rus savaşı sonrasında imzalanan Berlin Antlaşması4 ile özerk bir statüye kavuşan Bulgar Prensliği, bu tarihten itibaren Rusya’nın Balkanlar’daki uydusu konumuna düşmüştür. Bu durum, Bulgarların, Rusya’nın Balkanlar’da uyguladığı “Panslavizm” politikasının en hararetli savunucusu haline geldiği 93 Harbi’nde Türklere yönelik girişilen soykırım hareketlerinde önemli rol oynamalarında görülmektedir. “Irklar ve Yok Etme Savaşı” olarak da nitelenen 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı, McCarthy’nin tespitlerine göre, 1.253.500 kişiyi muhacir durumuna düşürmüştür.5 Bunun yanı sıra, çok sayıda Türk ve Müslüman sivil, soykırımın hedefi haline gelmiştir. Öte yandan, 93 Harbi esnasında Balkanlar’daki Türk-İslam kültür mirasında önemli tahribatlar meydana gelirken; bu savaşla birlikte Bulgaristan’daki Türk nüfus kitlesi ilk defa azınlık konumuna düşmüştür. • Demokratik Dönemde Bulgaristan Türkleri (1989-…) Balkanlar’daki bölgesel konjonktürde meydana gelen değişimin Bulgaristan örneklemindeki izdüşümü Bulgaristan Türkleri açısından dönüm noktası niteliğindedir. Berlin Antlaşması sonrası dönemde Türkler, azınlık olarak Bulgar Prensliği idaresi altında kalmışlardır. 93 Harbi sonrasında gerçekleşen göç ile birlikte Bulgaristan Türklerinin ileri gelenlerinin, aydın ve zengin kesiminin Anadolu topraklarına göç etmesi, geride cahil ve fakir bir Türk köylü nüfusu bırakmıştır.6 Bu gelişmenin doğal bir sonucu olarak, Bulgaristan Türkleri başsız bir gövde olarak hareket etmek zorunda kalmıştır, denebilir. Prenslik döneminden demokratik döneme değin yaşanan olaylar Bulgaristan Türklerinin kaderinde Dönemin şartları göz önüne alındığında, özellikle Osmanlı yönetiminin Avrupa ayağında Türk ve Bulgaristan Türklerini tarihsel açıdan ele aldığımızda 4 ana başlık altında kategorize etmek mümkündür: — Bulgaristan Prensliği Döneminde Bulgaristan Türkleri (1877–1908) — Bulgaristan Krallığı Döneminde Bulgaristan Türkleri (1908–1944) — Komünist Yönetim Döneminde Bulgaristan Türkleri (1944–1989) 4 93 Harbi sonrasında Rusya Osmanlı Devleti’ne dayatılan Ayastefanos Antlaşması ile Tuna’dan Marmara ve Ege Denizine, Karadeniz’den Ohri Gölüne kadar uzanan bir coğrafyada “Büyük Bulgaristan”ın kurulması öngörülürken; İngiltere’nin araya girmesi sonucu 13 Temmuz 1878’de Berlin Antlaşması imza edilmiş ve Bulgaristan’a Ayastefanos Antlaşması itibariyle verilen topraklarda revizyona gidilmiştir. Berlin Antlaşması’nın Bulgaristan ile ilgili düzenlemelerine ilişkin olarak bkz. Tevfik Bıyıklıoğlu, Trakya’da Milli Mücadele, I.Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987, s. 35–40. 5 Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, 2.bas. (çev. Bilge Umar), İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 1998, s. 105. Söz konusu sayı, çeşitli kaynaklarda farklı şekillerde telaffuz edilse de; 1 milyonun üzerinde bir nüfus kitlesinin Anadolu’ya göç etmek zorunda kaldığını söyleyebilmek mümkündür. 93 Harbi sonrasında gerçekleşen göçe ilişkin sayısal veriler için bkz. Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Rumeli’ye Balkanlar’ın Makûs Talihi Göç, İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001, s. 33–35. 6 Bilal N. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986, s. 32; Kader Özlem, “Bulgaristan Türklerinin Tarihsel Perspektiften İncelenmesi”, 29 Temmuz 2005, Türkiye Uluslararası ve Stratejik Analizler Merkezi, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=431 (e.t. 12.12.2007). BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM Müslüman tanımının eşdeğerde kullanıldığı görülür. Aynı zamanda, Osmanlı toprakları içerisinde de farklı kimliklerin tanımlamasına ilişkin olarak, milli benlik unsurundan ziyade din kavramının esas teşkil etmesi, Berlin Antlaşması düzenlemeleri itibariyle de geride kalan azınlığın haklarına ve kimliğine ilişkin tanımlamalarda dini kimliğin ön plana çıkacak olması sonucunu doğurması beklenirdi. Ancak, söz konusu duruma tezat mahiyette Bulgaristan’daki “Türk-Müslüman Azınlık”7 için “Türk” kavramının kullanılması tercih edilmiş ve Antlaşmanın gerek Türkçe gerek Fransızca tercümesinde kayıtlara bu şekilde geçmiştir. Buna ek olarak, antlaşmanın içeriğinde Bulgarlarla Türklerin karışık olduğu yerlerde Türklerin “hukuk ve menfaatlerinin gözetileceği” belirtilmiştir.8 Yine Berlin Antlaşması düzenlemeleriyle Bulgaristan tam anlamıyla devlet olma vasıflarına haiz değil iken dahi, ülke içerisindeki Türk azınlığın çeşitli alanlardaki haklarına binaen yükümlülük altına girmiştir. Söz konusu antlaşma sadece Prenslik yönetimine yükümlülükler getirmezken; aynı zamanda Osmanlı Devleti ve antlaşma metnine imza koyan diğer devletlere de yükümlükler getirmiştir. Antlaşmanın 4. maddesi itibariyle oluşturulması öngörülen Bulgaristan Anayasası’nın üzerinde bir hiyerarşik sıralamada yer alacak olan bu hukuki ve siyasi bağıt işlevselliğini, Bulgar yönetiminin uluslararası hukukun ayrılmaz bir parçası olan “Pacta Sund Servanda” ilkesini ihlaliyle antlaşma hükümlerinin teorik boyutu ile uygulama safhası arasında oluşan derin farklılıklar sonucu yitirmiştir. Yaptırım mekanizmasının tam anlamıyla işlememesi bu derinliği artırmıştır. Berlin Antlaşması itibariyle Türk Azınlık ile Bulgarlar arasında herhangi bir ayrım gözetilmeyeceği, azınlık mensuplarının da Bulgar çoğunluk gibi her türlü siyasal ve medeni haktan yararlanabileceği, hangi din ve mezhepten olurlarsa olsunlar bu haklarını kullanmaktan mahrum bırakılamayacağı ve farklı din gruplarının mensupları da kendilerine ait toplumsal örgütlerini kurabilecekleri öngörülmüştür.9 1879 yılında yürürlüğe giren ilk Bulgar anayasasında belirtilen hükümler itibariyle10, Bulgaristan’a vatandaşlık bağı ile bağlı olan bireylere yönelik olarak ilköğrenim zorunluluğu getirilmiştir. 1877–1878 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında ve sonrasında ülkedeki Türk nüfusunun eğitim-öğretim kurumları, kapsamlı bir yıkıma uğratılma işlemine tabi tutulmak istenmiştir. Bu bağlamda, Bulgar Prensliğinin kuruluşunun ardından geçen 10 7 Bulgaristan’da azınlık kavramına atıfta bulunulduğunda akla ilk gelen unsur Türklerdir. Zira Bulgarlardan sonra ülke toprakları içerisinde demografik açıdan en fazla ağırlık sahibi olan unsur bu söz konusu nüfus kitlesidir. (Nüfusu 1 milyonu bulan Türklerin yanı sıra ülke içerisinde az sayıda Makedon, Yahudi, Ermeni, Rus, Gagavuz, Arnavut, Ulah, Macar, Sırp ve Pomak Türklerinin varlığından bahsedilebilir.) Ancak bu kapsamda belirtilmesi gereken husus, Bulgaristan, Türkiye ve Yunanistan arasında ihtilaf konusu olan Pomak Türkleridir. Bulgarların “Müslüman Bulgarlar”, Yunanistan’ın ise “Müslümanlaştırılmış Grekler” olarak tanımladığı Pomaklar, Türk tarihçiler ve yetkililer tarafından Türk olarak tanımlanmakta ve Kuman Türkleriyle ilişkilendirilmektedirler. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Aydınlı, Batı Trakya Faciasının İç Yüzü, İstanbul: Akın Yayınları, 1971, s. 25–27 ; Hüseyin Memişoğlu, Pages of The History of Pomac Turks, Ankara: 1991, s.17; İlker Alp, Belgelerle ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878–1989), Ankara: Trakya Üniversitesi Yayınları, 1990, s. 7–10 ; Abdulhaluk Çay, “Bulgaristan Türkleri”, Türk Kültürü, Yıl: XXIII, Sayı: 262, Şubat 1985, s. 66–67. Bulgaristan’daki Pomaklar günümüz itibariyle dinsel anlamda Müslüman olan, ancak dil açısından Bulgarca konuşan nüfus olarak dikkati çekmektedirler. Bu kapsamda aidiyet duygusu devreye girmekte ve söz konusu kitlenin Türklere yakınlığı gerek Bulgaristan’da yapılan genel seçimlerde, gerek sosyolojik bağlamda Türklerle kurulan bağlarla ortaya çıkmaktadır. 8 Şimşir, a. g. e., s. 366. 9 A. y. 10 1879 Bulgaristan Anayasası 78. mad. için bkz. “Bulgaria Constitution Du Royaume De Bulgarie Du 16 Avril (28 Avril) 1879’’, Section VII.-De L’ Instruction Publique, Art. 78, http://www.dircost.unito.it/cs/docs/bulgaria%201879.htm (e.t. 13.12.1007). 1879 yılındaki ilk Bulgar Anayasası ile birlikte, yeni devletin dini Ortodoks Hıristiyanlık olarak tanımlanırken (mad. 37–41); ülke içerisindeki etnik ve dini azınlıklara, etnik Bulgarlarla aynı derece eşitlik tanınmıştı (mad. 54–55). Bkz. Bistra-Beatrix Volgyi , “Ethno-Nationalism During Democratic Transition in Bulgaria: Political Pluralism As An Effective Remedy For Ethnic Conflict”, YCISS Post-Communist Studies Programme Research Paper Series, Number 3, March 2007, s. 17, http://www.yorku.ca/yciss/activities/documents/PCSPPaper003.pdf (e.t. 15.12.2007) 89 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM yıllık süre zarfında 1500 kadar Türk mektep ve medreseleri yıkılmış ve Berlin Antlaşması’nın 5. maddesinde belirtilen azınlığın haklarını ve milli kültür kurumlarını koruma hakkına ilişkin olan husus ihlal edilmiştir. Ayrıca Türk azınlığa ait diğer mimari unsurlar da bu yıkımdan nasibini almıştır. Geride kalan sağlam yapılar ise Prenslik yönetimince Türk azınlığın elinden alınmış ve karşılıksız olarak kamulaştırma işlemine maruz bırakılmışlardır.11 Öte yandan, Bulgaristan’da Türk azınlığın eğitimine ilişkin olarak 1886’da başlayan ve 1894’ e kadar süren bir iyileşme döneminden bahsetmek mümkündür.12 90 II. Meşrutiyet’in ilanı esnasında İstanbul’daki çift başlı yönetim realitesinden ve ortaya çıkan kaos ortamından istifa eden Bulgar Prensliği, 30 yıl Osmanlı Devleti’ne vergi veren özerk bir yönetimin ardından 1908 yılında bağımsızlığını ilan etmiş ve krallık sistemine geçmiştir. Bununla birlikte, yeni kurulan Bulgar devleti 1909’da Osmanlı yönetimi ile İstanbul’da bir protokol tesis ederek resmen tanınmış oluyordu. Söz konusu Protokol ve buna binaen imzalanan Sözleşme, Bulgaristan’daki Türk azınlığın durumuna yönelik hususları da içermekteydi. Protokol ile birlikte, Bulgaristan’daki Türk azınlığın her türlü medeni ve siyasi haklardan faydalanabileceği, aynı şekilde hak eşitliğine, din ve mezhep hürriyetine sahip olabileceği teyit edilirken; Türklerin kendi okullarını, cami veya mescitlerini koruyup yaşatabilecekleri vurgulanmıştır. Yine protokol kapsamında ülke sınırları içerisindeki Türk-İslam kültürüne ait eserler Bulgaristan’ın ulusal yetkisi dâhilinde çözebileceği bir sorun olmaktan çıkıp Devletler Hukuku ile güvence altına alınmıştır. Böylece Osmanlı yönetiminin, Bulgaristan’daki Türk azınlık ve Türk-İslam kültürüne ait eserler üzerinde hak sahibi olduğu açıklığa kavuşmuştur.13 Sözleşme kapsamında ise Bulgaristan’daki müftülerin durumları ele alınmış olup, Bulgaristan’daki müftülükler yine Sofya yönetiminin kendi tekelinde karara bağlayabileceği bir konu ol- maktan çıkmıştır. Müftülükler, sadece din işleri ile ilgilenen bir kurum olmaktan çıkmış; aynı zamanda azınlık işleri ile de ilgilenir hale gelmişti. Müftüler Türk okullarını teftiş edebiliyor, yeni okulların açılıp açılamayacağına ilişkin girişimlerde bulunabiliyordu.14 Öte yandan, İstanbul Sözleşmesi itibariyle Bulgaristan’ın resmen tanınması bazı hukuksal sıkıntıları da beraberinde getirmiştir.15 Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmeden önce Osmanlı sınırlarını terk eden Bulgarların sınırlar arasında serbestçe seyahat etme lükslerinin ortadan kalkması, Edirne ve Makedonya’da bulunan arazi ve taşınmaz mallarını kontrol için 2 ay içerisinde Osmanlı vatandaşlığına geçmeleri aksi takdirde ilelebet Bulgar kalacaklarına ilişkin bir şartın getirilmesi16 bu kapsamda verilebilecek örneklerdir. 1912–1913 Balkan Savaşları Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’la toprak sahibi olma bağlamında artık bir bağının kalmadığının tescili olurken17; bölgedeki Türk nüfus açısından baskı, zulüm ve göç olgusu yeniden kendisini göstermiş18 ve Bulgaristan, Kırcali de dâhil olmak üzere Batı Trakya’yı alarak Ege Denizi’ne çıkmıştır. Yüzyıllarca Osmanlı yönetiminde kalan bölge, 1920’den sonra Yunanlıların eline geçmiştir. 29 Eylül 1913 tarihinde Osmanlı Devleti ile Bulgaristan arasında İstanbul Antlaşması imza edilirken; Sofya merkezli çıkan 2. Balkan Savaşı da son bulmaktaydı. İstanbul Antlaşmasıyla birlikte Bulgaristan, sınırlarını güney yönünde de genişletirken Kırcali, Koşukavak, Mestanlı gibi nüfusunun tamamına yakını Türk olan yerleşim yerlerini topraklarına katmıştır. Öte yandan, bölge halkının yabancı bir aktörü egemen güç olarak kabul etme konusundaki yabancılığı, Rodop Hükümeti Muvakkatesi’nin ardından (1878–1886) yeni bir direniş hareketinin de başlangıcı olmuştur. Sonuç olarak, Bulgaristan ile İstanbul Antlaşması imzalanmış ve ülkedeki Türk azınlığa yönelik yeni düzenlemeler antlaşma içeri- 11 Ayrıntılı bilgi için bkz. Hüseyin Memişoğlu, Geçmişten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002, s. 74–75. 12 Ömer Turan, The Turkish Minority In Bulgaria (1878–1908), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998, s.220–222. 13 Ömer E.Lütem, “Tarihsel Süreç içinde Bulgaristan Türklerinin Hakları”, Erhan Türbedar (der.), Balkan Türkleri/Balkanlar’da Türk Varlığı, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s.45. 14 Şimşir, a. g. e., s.368–369. 15 Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Yavuz Erler, “Osmanlı İdari Yapısında ‘Bulgar Vatandaşlarının Göçü’ ile ilgili Bazı Düzenlemeler (1901–1910)”, XIV. Türk Tarih Kongresi (Ankara 2002), II. Cilt, I. Kısım, Ankara: 2003, s. 315–349. 16 Erler, a. g. e., s. 316. 17 Balkan Savaşları’na dair ayrıntılı bilgi için bkz. Georges Castellan, Balkanların Tarihi, Çev. Ayşegül Yaraman-Başbuğu, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1995, s. 384–390; Andre Gerolymatos, The Balkan Wars, New York: Basic Books, 2002, s. 211–232. 18 Bu dönemde Türklere karşı uygulanan mezalim için bkz. İlker Alp, Bulgarian Atrocities: Documents and Photographs, London: 1988, s. 1–10. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM ğinde yer almıştır. Bu antlaşmaya göre, Bulgaristan’a bırakılan topraklardaki Türk-Müslüman nüfus Bulgar uyruğuna geçerken; 4 yıllık bir süre zarfında kanısı değiştiyse Türk uyruğuna geçebilme şansını elinde tutuyordu. Çocuklar da reşit olduktan sonra bu hakka sahip olabilmekteydi. Ancak, Türk uyruğuna geçmek isteyenler 4 yıl içinde Türkiye’ye göçmek zaruretinde olup kendileriyle birlikte taşınabilir eşyalarını ve mal varlığını götürebiliyor ve bunlar için gümrük parası ödemiyorlardı. Bununla beraber, Bulgar uyruğunda kalmayı tercih eden Türk azınlık, Bulgarların sahip olduğu her türlü medeni ve siyasal haklardan yararlanabiliyordu.19 Antlaşmanın teorik kısmına bakıldığında 8. madde, Bulgaristan uyruklu Müslümanların Bulgar unsurlarla medeni ve siyasal alanda eşit olacaklarını, ayrıca dini serbestliklerinin bulunacağını ve örf, adet ve dini örgütlenmelerine saygı gösterileceğini vurgulamaktadır. 12.madde ise Müslüman vakıflarının korunmasına ilişkindir. Bu antlaşmanın ikinci eki, Bulgaristan’daki müftülerin görev ve sorumluluklarını saptamaktadır.20 Antlaşma kapsamında yapılan bir yenilik olarak dikkatleri çeken husus, daha önceki antlaşmalarla ülkedeki azınlık grubunun “Türk” olarak tanımlanmasına rağmen, 1913 İstanbul Antlaşması ve Müftüler Sözleşmesi’nde “Müslüman” ifadesinin kullanılmasıdır. I. Dünya Savaşı yaklaşırken uluslararası sistemde meydana gelen kutuplaşmalar İstanbul ve Sofya yönetimlerini de etkilemiştir. Her iki yönetim de İttifak Devletleri tarafında yer alırken, müttefiklik ilişkisinin Bulgaristan’daki Türk azınlığa yansıması da olumlu yönde olmuştur. Bulgar Devleti savaştan mağlup çıkarken; İtilaf Devletleriyle 27 Kasım 1919 tarihinde Paris yakınlarında bulunan Neuilly’de barış antlaşması imzalamıştır. Osmanlı Devleti’nin taraf olmadığı bu antlaşma dokuz bölümden oluşmaktaydı. Antlaşmanın IV. Bölümü ülke içerisindeki azınlıklarla ilgiliyken. Söz konusu antlaşma ulusal mevzuattaki normlar hiyerarşisinin üzerinde yer almaktaydı. Neuilly Antlaşması’nın IV. bölüm düzenlemelerine göre; • Bulgar Devleti din, dil, ırk ve milliyet ayrımı gözetmeyecek, • Topraklarında yaşayan azınlıklara tam eşitlik sağlayacak, • Bulgaristan’daki azınlık grupları dini vecibelerini serbestçe yerine getirme hürriyetine sahip olurlarken; tıpkı bir Bulgar fert gibi medeni ve siyasal hakların kullanılması bağlamında ayrıma tabi tutulmayacak, • Azınlıklar, devlet memurluğuna girebilecekler, istedikleri mesleği veya zanaatı seçebilecekler, • Ayrıca, azınlıklar eğitim-öğretim kurumları, dini ve sosyal kurumlar açabilecekler, bunları denetleyip yönetebilecekler ve aynı zamanda bu kurum ve kuruluşlarda kendi dillerini özgürce kullanabileceklerdi. Azınlık unsurlar yoğun olarak yaşadığı yerlerde, Bulgar Hükümeti tarafından devlet ve belediye bütçelerinden bu azınlık okullarına, dini ve sosyal kurumlara yardım yapacaktı.21 Neuilly Antlaşmasının IV. bölümünün 50 ila 58. maddeler arasındaki hususlar azınlıklar ve haklarına ilişkindir. Bu antlaşmanın 54. maddesinde: “Etnik, dil ve din azınlıklarına mensup olan Bulgar vatandaşları, öbür vatandaşlar ile aynı haklardan yararlanacaklar, hayır kurumları, dini ve sosyal kurumlar, okullar ve benzeri eğitim kurumları kurup yönetebilecekler, burada kendi dillerini serbestçe kullanıp, serbestçe ibadet edebileceklerdir.” denmektedir. Neuilly Antlaşması’nın azınlık hakları açısından ileri nitelikte denebilecek hükümler içerdiği belirtilmelidir. Neuilly Antlaşmasının imza edilmesinin ardından Bulgaristan’da krallık rejiminde yönetim zafiyetleri ortaya çıkarken, I. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da görülen krallık sisteminden çeşitli içerikteki parti yönetimlerine geçiş sürecinden Bulgaristan da nasibini almış ve iki savaş arasındaki 20 yıllık dönem Bulgaristan için şiddet ve darbelerle anılır olmuştur.22 Alexandr Stambolyski zamanında altın çağlarını yaşayan Bulgaristan Türkleri, Neuilly, Lozan ve 1925 Türk-Bulgar Dostluk Antlaşmalarıyla23 koruma altına alınmışlardır. Ancak, Çiftçi Partisi’nden sonra iktidara gelen Faşist hükümetler döneminde Türklere yönelik baskı unsurları artmıştır. Genel olarak denilebilir ki, farklı sebeplere dayanılarak 1913–1934 yılları arasında ortalama olarak her yıl 10–12 bin Türk Anadolu’ya göç etmiştir.24 Ağanoğlu’nun tespitlerine göre ise, 1923–1939 yılları arasında Bulgaristan’dan Anadolu’ya doğru 19 Cengiz Hakov, “1913 Yılında İstanbul’da İmzalanan Bulgar-Türk Antlaşması ve Bulgaristan Türk-Müslüman Nüfusun Hakları”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt-I. Kısım, TTK Basımevi Ankara:4–8 Ekim 1999, 2002, s. 421. 20 Lütem, a. g. e., s. 45–46. 21 Şimşir, a. g. e., s.374–375. 22 Castellan, a. g. e., s.443–447; L. S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, London: Hurst, 2000, s. 644–660. 91 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM gerçekleşen göç hareketine 198.688 kişi katılmış olup, ortalama olarak yıl başına 17.000 kişi göç etmektedir.25 Bulgar Prensliği’nin kuruluşundan 2. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar geçen sürede çeşitli antlaşmalar vasıtasıyla ülkedeki Türk azınlığın temel hak ve özgürlüklerinin korunmasına yönelik hem Osmanlı Devleti hem Türkiye tarafından birçok girişimde bulunulmuştur. Göç olgusu, bu süre itibariyle gündemden eksik olmamıştır. Belirtilmesi gereken ayrı bir husus da ülke içerisindeki etnik Bulgarlar ve Türkler arasında bir kutuplaşmanın yaşanmaması, her iki toplumun da yüzyıllardır süre gelen bir arada yaşama erdemine sadık kalmalarıdır. Bulgaristan’daki Türk azınlığa yönelik ötekileştirme işleminin temel aktörü, devlet yönetiminde stratejik noktalarda yer alan yöneticiler ve belli dönemlerde görülen komitacılardır. Bununla birlikte, ülkedeki Türk toplumunda meşru devlet yönetimine karşı sivil itaatsizlik unsuru yaşanmamış; aksine Bulgaristan’ın savaşa girdiği dönemlerde Türkler de ordu kademelerinde yerini almışlardır. 92 1944 yılında Bulgaristan’da komünist sistemin tesisi ile birlikte ülkedeki Türk azınlığın kaderini belirleyen Bulgarların milliyetçi emelleri ve etnik farklılıklar gibi hususların yanına bir de Türkiye ile Bulgaristan arasındaki ideolojik çatışma eklenmiştir.26 Komünistlerin iktidardaki ilk on yılında etnik kimliklerin önemli olmadığı savı ön plana çıkarken; etnisite dışında öncelikle sosyalist bir sistem ardından da komünist bir toplumun oluşturulması işine girişilmiştir.27 Ne var ki, Bulgaristan’da yeni sistemin ilanından sonra çizilen pembe tabloların doğru olmadığı anlaşılmış ve 1950–51 yılında ilk büyük göç hareketi yaşanmıştır. 10 Ağustos 1950’de Bul23 gar Hükümetinin, Türkiye’den üç ay içerisinde 250.000 Bulgaristan Türkünü göçmen olarak kabul etmesini istemesiyle iki ülke arasındaki ilişkiler gerilmiş ve 1950–51 yıllarında 150.000 kişi Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç etmiştir.28 Nisan 1956’da Todor Jivkov’un Bulgaristan Komünist Partisi (BKP) üzerinde nüfuzunu güçlendirmesiyle birlikte, 2. Dünya Savaşı sonrasında Bulgaristan’da yürütülmeye çalışılan etnik unsurların göz ardı edilmesi ilkesi terk edilmiş; yerine Türk-İslam karşıtı söylemler gündeme gelmiş ve Sofya yönetimi ülkedeki Türk azınlığı bu söylemlerle asimilasyon politikalarına tabi tutmak istemiştir. Bu kapsamda, Jivkov yönetiminin Bulgaristan Türkleri açısından bir dönüm noktası olduğu ileri sürülebilir. Bu faktörlerle birlikte ülkedeki Türk azınlığın genel durumunda bir değişkenlik ve gerileme söz konusu olmuştur. Örneğin, 1946’da çıkarılan bir kanunla Türk azınlık okulları ile bunlara bağlı bütün menkul ve gayrimenkul mallar devletleştirilmiştir. 1951–1952 ders yılında Türkçe okutulan derslerin oranı üçte bire indirilmiştir, aynı yıl azınlık okulu kavramı ortadan kalkarak Türk ve Bulgar okulları birleştirilmeye başlanmıştır. Bununla birlikte, 1959’da Türk azınlık okulları tamamen kapatılarak Türkçe seçmeli ders olarak haftalık 1 saate indirilirken; 1974’te ise bu uygulamaya tamamen son verilmiştir.29 1956 yılında Jivkov’un iktidara gelmesiyle birlikte gün ışığına çıkan asimilasyon hareketleri Aralık 1984-Mart 1985’e kadar sistematik bir şekilde sürdürülmüş ve bu dönemde doruk noktasına ulaşmıştır. Kısacası, Türkler geniş kapsamlı bir Bulgarlaştırma politikasına maruz bırakılmışlardır.30 Türk isimlerinin Bulgar isimleriyle değiştirilmesi, dini ve- 1925 yılında Türkiye ve Bulgaristan arasında tesis edilen antlaşmaların içeriğine ilişkin olarak bkz. İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, I.Cilt (1920–1945), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, s. 253–263; Bilal Şimşir, “Bulgaristan’daki Türk Azınlığının Ahdi Durumu”, Türk Kültürü, Yıl: XXIV, Sayı: 264, Nisan 1985, s. 265–274. 24 Ömer Turan, “Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri”, Erhan Türbedar (der.), Balkan Türkleri/Balkanlar’da Türk Varlığı, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 23. 25 Ağanoğlu, a. g. e., s.310. 26 Ayşe Kayapınar, “Türkiye-Bulgaristan İlişkilerinin Bulgaristan’daki Türkler Açısından Değerlendirilmesi”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl:1 Sayı:2, Eylül 2003, s. 206. 27 Vesselin Dimitrov, “In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria’s Turkish Minority, 1984–1985”, 23 December 2000, European Center for Minority Issues, s.7, http://ecmi.de/jemie/download/JEMIE01Dimitrov10-07-01.pdf (e.t. 15.12.2007) 28 1950–1951 göçüne ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, s.212–230 ; Ağanoğlu, a. g. e., 310–312. Söz konusu göç aslı itibariyle Moskova kaynaklı olup; Türkiye’nin Kore Savaşı’na katılmasını ve ardından NATO üyesi olmasını cezalandırmak amacıyla Stalin tarafından Ankara’ya karşı bir silah olarak kullanıldığı belirtilmelidir. Paralel mahiyetteki görüşler için bkz. Birgül Demirtaş-Coşkun, Bulgaristan’la Yeni Dönem, Ankara: ASAM Yayınları, 2001, s. 16 ; Kayapınar, a. g. e., s. 206. 1951 Göçü’ne ilişkin ayrıntılı bilgi ve Türkiye ile Bulgaristan arasındaki bu dönem itibariyle yaşanan diplomatik ilişkiler için bkz. Bilal Şimşir, “Bulgaristan Türkleri Üzerine Araştırmalar ve Belgeler I”, Türk Kültürü, Yıl: XXIV, Sayı: 272, Aralık 1985, s. 500–514. 29 Kamuran Özbir, Bulgar Yönetimi Gerçeği Gizleyemez, İstanbul:1986, s. 41. 30 Bu döneme ilişkin ayrıntılar için bkz. Hugh Poulton, Balkanlar: Çatışan Azınlıklar, Çatışan Devletler, Çev. Yavuz Alagon, İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1993, s. 146–184 ; Refik Korkud, Komünist Bulgaristan’ın Dosyası, Ankara: 1986, s. 29–36. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM cibelerin engellenmesi, komünizm gerekçesiyle camilerin kapılarına kilit vurulması vb uygulamalar kültürel asimilasyona; Türklerin yoğun olarak yaşadığı yerlere yatırım yapılmaması ve Türkçe konuşanlardan zorla para alınması ekonomik anlamda izole edilmişliğe; bu uygulamalara itiraz edip başkaldıranların işkenceye maruz bırakılmaları ise fiziki yaptırıma açık birer örnek teşkil etmektedir. Bulgaristan Türklerinin maruz kaldığı bu durum, komünist partinin hesapladığı sonucun aksine, azınlık grubu üyelerini dil, din ve aile bağları temelinde bir araya getirmiş ve çoğunluktan uzaklaştırmıştır. Diğer bir deyişle, izlenen asimilasyon politikaları Türk azınlığın etnik kimliğini güçlendirmiştir.31 Bu gelişmelerin doğal bir sonucu olarak çeşitli zaman dilimlerinde göç olgusu yeniden gündeme gelmiştir. 1968 yılında Türkiye ile Bulgaristan arasında Göç Anlaşması32 tesis edilirken, anlaşma kapsamında 1969–1978 yılları arasında 130.000 kadar Türk’ün göç ettiği anlaşılmaktadır.33 Bulgaristan’daki Türk azınlığın haklarını garanti altına alan ikili antlaşmaların yanı sıra Birleşmiş Milletler Kurucu Antlaşması, Soykırımın Önlenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin Sözleşme, Irk Ayrımını Bütün Şekilleri ile Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme, Medeni ve Siyasi Haklara İlişkin Sözleşme, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Sözleşme, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ve Helsinki Nihai Senedi gibi birçok antlaşma ve sözleşmeyle Türk azınlığın hakları uluslararası boyutta teminat altına alınmıştı.34 Aralık 1984’e gelindiğinde, Bulgaristan’daki komünist yönetim Türk azınlığı asimilasyona yönelik en somut girişimlerde bulunmuş ve ülkedeki Türklerin isimleri zorla değiştirilmeye çalışılmıştır. İlk olarak Güney Bulgaristan’dan başlanmış, söz konusu kampanya Kuzeydoğu Bulgaristan’daki Türklere de uygulanmak istenmiştir. Bu durum, Türkler arasında tepkileri artırırken örgütlenme sürecinin de önünü açmıştır. Zorla isim değiştirme kampanya- sını protesto etmek amacıyla geniş katılımlı yürüyüşler düzenlenmiştir.35 Bununla birlikte, yapılan gösterilerde sivil halka Bulgar güvenlik güçlerince ateşle karşılık verilmesi sonucu çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir.36 Diğer taraftan, ülkedeki Türk aydınlar hapishanelere mahkûm edilmiş ve türlü işkencelere maruz bırakılmışlardır. 1989’un başlarından itibaren protestoların sesi yükselişe geçerken Kuzeydoğu Bulgaristan’da açlık grevleri düzenlenmiş ve bu kıvılcım Rodop bölgesine de sıçramıştı. Göstericilerin demokratik yollardan dini ve kültürel haklarının iadesini talepleri, Türkiye’den ve uluslararası kamuoyundan gelen baskılarla37 birleşince Sofya yönetimince geri adım atılmıştır. 29 Mayıs 1989’da Todor Jivkov medya aracılığıyla ülkedeki “Bulgar Müslümanlarının” istedikleri takdirde Türkiye’ye gidebileceklerini bildirmiş ve Türkiye’nin de bu doğrultuda sınırları açması talebinde bulunmuştur.38 1989 yazında 310.000 Bulgaristan Türk’ü Türkiye’ye göç etti.39 Bu göç, II. Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da gerçekleşen en büyük kitlesel göç hareketi olma özelliğini taşımaktadır. 2. BULGARİSTAN SİYASETİNDE TÜRKLER 93 2. 1. Soğuk Savaş’ın Bitimine Doğru Bulgaristan’daki Genel Durum ve Bulgaristan Türklerinin Partileşme Süreci 1980’lerin ikinci yarısından itibaren Gorbaçov’un ‘Glasnost’ ve ‘Perestroyka’ politikalarına paralel olarak uluslararası sistemde meydana gelen yumuşama sürecine karşın, Politbüro yönetimin Bulgaristan Türklerine yönelik giriştiği asimilasyon politikası başta Türkiye olmak üzere, Batı dünyasının ve uluslararası kamuoyunun tepkisini çekmişti. Soruna ilişkin Moskova’nın kayıtsız kalması da Bulgaristan’ı iyice yalnızlaştırmıştır. Jivkov yönetimin uluslararası konjonktürde meydana gelen/gelecek olan değişiklikleri analiz etmede zorluk çekmesi, ülke içerisinde kısır bir döngünün oluşmasına ve Stalin döneminden kalma metotların uygu- 31 Milena Mahon, “Turkish Minority Under Communist Bulgaria-Politics of Ethnicity and Power”, Journal of Southern Europe and the Balkans, Volume 1, Number 2, 1999, s. 156. 32 Bilal Şimşir, “Bulgaristan’daki Türk Azınlığının…”, s.251–253. 33 Ağanoğlu, a. g. e., s. 313; Göç Anlaşması’na binaen ayrıntılı bilgi için bkz. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, s.314–339. 34 Ayrıntılı bilgi için bkz. İbrahim Kamil, Bulgaristan’daki Türklerin Statüsü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989, s. 63–80. 35 İsim değiştirme kampanyasına gösterilen direniş için bkz. Poulton, a. g. e., s.169–185. 36 Çıkan olaylarda yaşanan can kaybına ilişkin farklı sayısal ileri sürülse de Şimşir’e göre, Mart 1985’e kadar Bulgaristan’da hayatını kaybeden Türklerin sayısı 800–2.500 arasındadır. Şimşir, Bulgaristan Türkleri, s. 340. 37 Uluslararası camiada yükselen tepkiler için bkz. Coşkun, a. g. e., s. 33–35. 38 Kayapınar, a. g. e., s. 208. 39 Ağanoğlu, a. g. e., s. 316 ; Rossen Vasilev, “Bulgaria’s Ethnic Problems”, East European Quarterly, XXXVI, No.1, Mart 2002, s. 105. STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM lanmasına yol açmıştır. Uygulanan asimilasyon politikalarına direnişle karşılık verilmesi, ülke içerisinde genel anlamda bir kaos ortamının oluşmasını da beraberinde getirmiştir. Soğuk savaş döneminin bitimine yaklaşılırken, Bulgaristan’daki iç siyasal sistemde çözülmeler meydana gelmiş ve bu da yapısal dönüşümlerin gerçekleşmesini zaruri kılmıştır. 94 10 Kasım 1989’da Todor Jivkov Bulgaristan devlet başkanlığından indirilirken; yerine eski dışişleri bakanı Petar Mladenov geçmiştir.40 Jivkov’un yeni düzene uyumsuzluğunun ve “sorun üreten” politikalarının ardından, yerine Bulgar hariciyesinden bir ismin gelmesi, gerçekleşen kitlesel göçün, asimilasyon politikalarının ve komünist parti içerisindeki darbenin dış dünya nezdinde açıklama ve haklı çıkarma zaruretinde bulunulmasından kaynaklanmaktadır.41 Mladenov yönetimi, öncelikli olarak asimilasyon politikalarını protesto gösterilerine önderlik ettiği gerekçesiyle hapse atılan Türk entelektüellerin serbest bırakılmasına yönelik hukuksal düzenlemelere girişmiştir. Bu çerçevede 14 Kasım’da başta Ahmet Doğan olmak üzere, Türk aydınlarla görüşme masasına oturulmuş ve yeni yönetim tarafından Türk azınlığın durumunun iyileştirilmesine yönelik gerçekleştirilmesi düşünülen reformlardan bahsedilmiştir. 29 Aralık’ta ise Mladenov yönetimi, eski hükümet tarafından zor kullanılarak değiştirilen isimlerin yerine Türkçe adların alınabileceğini, günlük hayatta dinsel yükümlülüklerin yerine getirilebileceğini ve Türkçe konuşmanın yasaklanmayacağını açıklamıştır.42 Bulgaristan’da yeni bir dönüşüm süreci yaşanırken, bu süreçte azınlık grupları güncelliğini koruyan en önemli konu olarak karşımıza çıkmaktadır. 15 Ocak 1990’da Bulgaristan Komünist Partisi’nin 9. Halk Meclisi’nde uygulanan politikaların haksızlığını açıklayan bildirge ile adların iade edilmesine ilişkin kararlar alınmış; 16 Ocak 1990 tarihinde 1971 Anayasa’sında yer alan 1/2. ve 1/3. maddelerin kaldırılmasıyla Bulgar siyasetine hâkim olan Komünist Parti tekeline son verilmiştir.43 40 İsimlerin iade edilmesine ilişkin kararlar alınırken özellikle Bulgar nüfusunun çoğunlukta olduğu bölgelerde genel bir hoşnutsuzluk kendisini göstermiştir. Yaz döneminde çok sayıda Türk’ün Bulgaristan’dan göç etmesi, etnik Bulgarlar açısından vatana bağlılıkla bağdaşmayan bir eylem olarak görülmüştür. Özellikle, Jivkov döneminde Bulgarlaştırılan Türklerin haklarının Mladenov idaresiyle birlikte geri verilmesi göz önünde bulundurulduğunda, yeni yönetimin söz konusu politikaları, Bulgar nüfusunun milliyetçi duygularını harekete geçirmiş ve çok sayıda protesto mitinginin düzenlemesine neden olmuştur. Bulgaristan’da farklı bir sürece girilirken yeni siyasal partiler kurulmuştur. 7 Aralık 1989’da kurulan Demokratik Güçler Birliği (DGB), çeşitli sivil toplum örgütlerinin bir araya gelmesi sonucu oluşturulmuştu. DGB’nin Bulgaristan siyasetinde yer alması, ülke içindeki siyasal dokuyu sosyalist eksenli bir yapısal görünümünden çıkarılması hususunda önemli bir faktör olmuştur. DGB’nin yanı sıra bu dönem itibariyle, Bulgar Sosyal Demokrat Partisi, Yeni Demokrasi, Bulgar Ulusal Birliği, Demokrat Parti, Yeşiller Partisi, Bulgar Halk Partisi gibi sayıları 100’ü bulunan çok sayıda yeni partinin Bulgaristan politik yaşamına katıldığı gözlemlenmektedir. Bu durumun Bulgaristan’da çoksesli bir yapıyı oluşturduğu düşünülse de, geçiş döneminde teşekkül olan bu partiler birbirlerinin türevi olmaktan öteye gidememişlerdir. 100 yılı aşkın bir süredir Bulgaristan topraklarında ulusal azınlık statüsünde bulunan Bulgaristan Türkleri, bu süre zarfında azınlık hakları ikili, çok taraflı ve uluslararası antlaşmalar çerçevesinde garanti altına alınmasına karşın birçok asimilasyon hareketine maruz bırakılmışlardır. Masa başında elde edilen kazanımların totaliter rejimler aracılığıyla kaybedilmesi, Türk azınlığının Türkiye’ye göç etmesinde önemli bir etken olmuştur. 1984’ün Aralık ayında başlatılan son asimilasyon politikası da Türk azınlık için yeni örgütlenmeleri Todor Jivkov’un devlet başkanlığından indirilmesi, salt Jivkov’un iradesine bağlı olarak gerçekleşen bir gelişme olmaktan ziyade, bunun Moskova’nın isteği doğrultusunda gerçekleştiği öne sürülmektedir. Bkz. Sami Kocaoğlu, Bulgaristan Türkleri Ah, İstanbul:1998, s. 409. Diğer taraftan, dönemin uluslararası şartları göz önüne alındığında, Gorbaçov’un başlattığı geçiş sürecinde Jivkov’un aykırı bir ses olmasının ve bloklar arası gerilimi artırmasının önlenmek istendiği düşünülebilir. Ancak bu dönemde Polonya, Macaristan, Doğu Almanya ve Çekoslovakya’daki komünist sistemlerde çözülmelerin meydana geldiğini ve Doğu Bloğunda değişim rüzgârlarının çoktan başladığını, öte yandan Jivkov rejimine yönelik komünist parti içerisindeki yeni muhalefete Moskova tarafından yasadışı olarak destek verildiğini belirtmek gerekir. Dimitrov, a. g. e., s. 17. 41 Poulton, a. g. e., s. 197. 42 Poulton, a. g. e., s. 198 ; “Upheaval in the East: Bulgaria; Turks Win Right to Use the Muslim Names They Were Forced to Change”, The New York Times, 30 December 1989. 43 Özgür, a. g. e., s. 86. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM de beraberinde getirmişti. Bu kapsamda, Hak ve Özgürlükler Hareketi (HÖH) kurulmuştur. 22 Aralık 1989’da Ahmet Doğan tarafından kurulan hareket, 4 Ocak 1990 itibariyle resmen tescil edildi. Başlangıç itibariyle bir siyasi parti değil, sadece hakları savunmak için kurulmuş bir oluşum olduğu iddia edilmiştir.44 Örgütün yeni kurulmuş olmasına rağmen Şubat 1990’da 10.000 üyesinin bulunduğunu belirtmek gerekir. Söz konusu durum, Ahmet Doğan tarafından 1985’ten beri yeraltında örgütlenildiği için hayli gelişme sağlandığı şeklinde ifade edilmiştir.45 HÖH’ün örgütlenme sürecinin yanı sıra siyasi arenaya çıkışıyla birlikte bazı sorunlar da kendisini göstermiştir. Parti’nin kurulmasıyla ilgili ilk toplantı, Sofya’da 26–27 Mart 1990 tarihlerinde gerçekleştirilen Kuruluş Konferansı olmuştur. Konferans genel anlamda oluşturulacak partinin yol, yöntem ve amaçlarını tayin edici nitelikteyken, konferansa katılan üyeler arasında baş gösteren fikir ayrılıkları, bölünmüşlük belirtileri olarak algılanmıştır.46 Kuruluş Konferansı’nda yapılan görüş alışverişleri neticesinde şekillenen parti, anayasal çerçeveye ve Siyasi Partiler Kanunu’nun hükümlerine uygun bir şekilde 26 Nisan 1990’da Bulgaristan siyasi yaşamına girmiştir. 44 2. 2. Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Bulgaristan’daki Siyasi Yaşam, HÖH ve Türk Azınlığın Kazanımları Kuruluş Konferansı’nın ardından Bulgar iç hukukunun ilgili hükümlerine uygun olarak siyasi bir parti haline gelen Hak ve Özgürlükler Hareketi hakkında, 1991 Bulgaristan Anayasası’nın 11/4. ve 44/2. maddelerinde yer alan siyasi partilerin etnik ve dinsel çizgide kurulamayacağı47 yönündeki hususlara aykırı olduğu gerekçesiyle kapatılma davası açılmıştır. Oysa HÖH’ün tüzüğüne bakıldığında, ülkedeki tüm topluluklara saygı duyulacağına, azınlık haklarının garanti altına alınmasını sağlamak için Bulgar ulusal hukukunun uluslararası prensip ve normlara uyumunun sağlanmasının amaç edinilerek Bulgaristan vatandaşları arasında birlik ve eşitliğe ulaşılması için çaba gösterileceğine değinildiği açıkça görülmektedir.48 Bulgar Anayasa Mahkemesi’nin 21 Nisan 1992 tarihli kararı ile HÖH’ün kapatılmasına ilişkin açılan dava reddedildi.49 Bu kararla birlikte HÖH’ün meşruiyet sorunu da ortadan kalkmış görünmektedir. Bulgaristan siyasi dengeleri yeni dönemde Türklerin varlığına alışmaya çalışırken, gerek iç kamuoyundan gerekse uluslararası camiadan gelen baskılar sonucunda Türk azınlık eski isimlerine kavuşmuşlardı. İsimlerin iadesiyle ilgili olarak baş- Sonrasında siyasi bir parti halini alan Hak ve Özgürlükler Hareketi, 1984’te başlayan asimilasyon politikalarına tepki olarak Ahmet Doğan tarafından oluşturulan Türk Milli Kurtuluş Hareketi’nin devamı niteliğindedir. Bkz. “Bulgaristan Siyasetinde Türkler”, TUSAM Ulusal Güvenlik Stratejileri Araştırma Merkezi, 17.06.2005, http://www.tusam.net/print.asp?id=234&tbl=MAKALELER&fld=makale (e.t. 20.12.2007). Türk Milli Kurtuluş Hareketi başlangıç itibariyle yasal bir oluşum değilse de, Hak ve Özgürlükler Hareketi adıyla meşruiyet zemininde varlık bulmuştur. Söz konusu hareketin henüz yasal perspektifte yer almamasına rağmen, Türk azınlığın haklarını elde etme konusunda şiddete başvurmaktan kaçınması, Bulgaristan Türklerinin sorunların çözümüne ilişkin demokratik metotları benimsediğinin kanıtı niteliğindedir. 45 Poulton, a. g. e., s. 201–202. Bu noktada belirtilmesi gereken ayrı bir husus da partileşme sürecine gidilirken, Bulgaristan Türkleri açısından yaşanan yönetici/elit tabaka sorunsalıdır. Hareketten partiye geçiş sürecinde yaşanan göç olgusu ile birlikte, direnişe rehberlik eden aydın tabakanın büyük çoğunluğu Türkiye’ye göç etmişti. Bu durum, 1989 göçü sonrasında cezaevinden çıkan Ahmet Doğan’ı hareketin doğal lideri durumuna getirmiştir. Söz konusu durum, bazı çevrelerde rahatsızlık yaratmış olsa da, Jivkov sonrası dönemde Bulgaristan’da kendisini gösteren partileşme rüzgârından Türkler de faydalanmıştır. Bu dönemde Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin yanı sıra Demokratik Gelişim Hareketi, Türk Demokrat Partisi ve Demokratik Adalet Partisi gibi Türk kökenli partilerin varlığından bahsedilebilir. 46 Kuruluş Konferansı’nda partinin ideolojisi, amaçları, izlenecek yöntemler ve kullanılacak araçlar ekseninde çeşitli görüş ayrılıkları ortaya çıkmıştır. Parti’nin izlemesi gereken politikalara ilişkin Türk azınlıkla ilgili her türlü sorunda taviz verilmeksizin çözüm taraftarı ve son tahlilde özerklik talep eden bir radikal kanat ortaya çıkarken; çözüm sürecinin anayasal çerçevede demokratik süreçte ortaya çıkması taraftarı olan ılımlı, pragmatik bir kanadın varlığından bahsedilebilir. Bununla birlikte, ulus-etnik grup kavramlarının tanımına ilişkin olarak bir görüş ayrılığı da kendisini göstermiştir. Özellikle partinin hangi kesimlere hitap edeceği, Türk-Müslüman sınıflandırmasının yapılıp yapılmayacağı, hangi kimliğin daha ön planda tutulacağı gibi çeşitli konular da konferansın içeriğinde yer almıştır. Konferansta ele alınan konular ve partileşme sürecinde karşılaşılan sorunlar için bkz. Özgür, a. g. e., s. 91–114. Gerek konferansın genelinde gerekse daha sonra oluşturulacak partinin yönetim kademelerinde ılımlı kanadın hâkim olduğu gözlemlenmektedir. 47 1991 Bulgaristan Anayasası için bkz. Constitution of Republic of Bulgaria, The National Assembly of the Republic of Bulgaria, http://www.parliament.bg/?page=const&lng=en (e.t. 26.12.2007). 48 HÖH tüzüğü için bkz. Hak ve Özgürlükler Hareketi Tüzüğü, http://www.dps.bg/cgi-bin/e-cms/vis/vis.pl?s=001&p=0319&n=&vis= (e.t. 26.12.2007). 49 Anayasa Mahkemesi tarafından tesis edilen karara ilişkin olarak bkz. “Annotations Et Résumes Des Décisions De La Cour Constitutionnelle De La République De Bulgarie’, 7. Décision No 4 du 21 avril 1992, A.C. No 1/91, http://www.constcourt.bg/ks_fr_frame.htm (e.t. 26.12.2007); Dimitrov, s. 18. 95 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM langıç itibariyle mahkeme kararı şart koşulmuş olsa da, 1990 yılında yapılan seçimlerle parlamentoya giren HÖH’ün girişimleri sonucu, ‘mahkeme kararı’ şartı ortadan kalkmış, isimlerin iadesi basit bir idari işlem haline gelmiştir. 96 Bulgaristan’ın Jivkov sonrası dönemde azınlık haklarıyla ilgili düzenlemelere girişmesi Türk azınlığın durumunu güçlendirmekle birlikte, Batı dünyası tarafından da takdirle karşılanmıştır. Türkçe isimlerin50 iade edilmesinin ardından sosyal hakların bir parçası olarak Türk azınlığın eğitim ve basın-medya haklarının durumu gündeme gelirken, konu üzerinde Bulgar hükümetince hayli ağır denebilecek bir tempoda da olsa gerekli ancak eksik adımlar atılmıştır. Türk azınlığın eğitim haklarını alma konusunda dersleri boykot kararı, 1991– 1992 eğitim-öğretim yılında sonuç verirken, bu yıldan itibaren Türklerin nüfusça yoğun olduğu yerlerde ders programı dışında Türkçe derslerin okutulmasına izin verilmiştir. Bulgaristan Bakanlar Kurulu, 5 Eylül 1994 tarihli 183 nolu kararnamesiyle ilk ve orta dereceli okullarda program dışı olarak Türk öğrencilere haftada 4 saat Türkçe dersin okutulmasını karara bağlamıştır. 1999’da Bulgaristan’da kabul edilen Milli Eğitim Kanunu’yla birlikte 1. sınıftan 12. sınıfın sonuna kadar anadili eğitiminin mecburi seçmeli ders programına alındığı görülmektedir.51 Türk öğrencilerin anadilde eğitim durumu ve hali hazırdaki uygulamanın eksikliği günümüz itibariyle Türk azınlığa ilişkin kırılma noktalarından birini oluşturmaktadır. Türk kimliğini oluşturan en önemli unsurlardan olan Türkçenin seçmeli ders kategorisinde yer alması, Türk dilinin Türk azınlık üzerindeki hâkimiyetini azaltmakta ve gerek Türklerin temsilcisi HÖH, gerekse Türkiye tarafından konuya ilişkin gereken hassasiyetin gösterilmesini, Bulgaristan nezdinde girişimlerde bulunulmasını kaçınılmaz hale getirmektedir. YIL 1990 1991 1994 1997 2001 2005 Milletvekili Sayısı 23 24 15 19 21 34 1991 Bulgaristan Anayasası’nın 39, 40 ve 41. maddelerinde basın-medya haklarıyla ilgili hükümler yer almaktadır. Bunların Türk azınlık örneklemindeki izdüşümlerine rastlamak mümkündür. Hak ve Özgürlükler adı altında HÖH’ün çıkardığı gazetenin yanı sıra, Filiz, Balon, Kaynak, Ümit ve Zaman gibi Türkçe ve/veya Bulgarca olarak yayımlanan gazete ve dergilerin varlığından bahsedilebilir.52 Bunun yanında, günlük düzenli olarak radyo ve televizyon programlarında Türkçe yayınlara yer verilmektedir. Sonuç olarak, söz konusu dönüşüm sürecinden medya haklarıyla ilgili hususta, Türk azınlığın pozitif yönde yararlandığı belirtilmelidir. Jivkov sonrası dönemde 1997 yılına kadar 1 yıllık bir süre dışında sosyalist parti ülkeyi yönetmeye devam etmiştir. Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP) dışında 1990’lı yıllar boyunca HÖH’ün siyasi sahnedeki rolü ön planda olmuş ve özellikle 2001 sonrası dönemde ülkedeki politik dengelerde kilit konumuna gelmiştir.53 Tabloda da görüldüğü üzere, HÖH’ün 240 sandalyeli Bulgaristan Parlamentosu’nda temsil oranı yıllara göre değişkenlik arz eder görünümde olsa da özellikle son seçimde etkinliğini daha da artırdığını belirtmek mümkündür. 1997 yılında yapılan seçimlerde iktidar koltuğunu DGB, %52’lik bir oy oranı ile elde ederken ülke içerisinde de yeni bir reform sürecine girilmiştir. 2001 yılında, İkinci Simeon Ulusal Hareketi (ISUH) seçimleri önde tamamlamasına karşın, 4 yıl sonra 50 Bulgaristan’da Türkçe isimlerin geri alınması mümkün olurken, Bulgarcanın tipik bir karakteristiği olan –ev, -ov, -eva, - ova, gibi eklerin kullanılmasının zorunlu hale getirildiği belirtilmelidir. Bkz. Poulton, a. g. e., s. 204. 51 Memişoğlu, “Geçmişten…”, s. 265. Türkçe ders kitaplarının basımına ilişkin mali sıkıntılar yaşanırken bu konuda Türkiye’den yardım istenmiştir. 1990’lı yılların başlarından itibaren Türkiye’nin bu hususta yardımları olmuştur. Öte yandan, eğitim şartlarında meydana gelen iyileşme sürecine paralel olarak Şumnu ve Kırcali’deki üniversiteler bünyesinde Türk Dili ve Edebiyatı bölümleri açılırken, Sofya’da İslam Enstitüsü, Razgrad, Rusçuk Mestanlı ve Şumnu’da orta öğrenim düzeyinde İmam-Hatip okulları bulunmaktadır. Ne var ki günümüz itibariyle, Türk dili derslerini öğrenmeye yönelik öğrencilerin duyduğu isteksizliğin yanı sıra söz konusu durum Türk dili okutan öğretmenleri de işsiz durumuna sürüklemektedir. Bkz. Peter-Emil Mitev, “Ethnic Relations in Bulgaria: Legal Norms and Social Practice”, s. 84, http://www.fes.org.mk/pdf/PETER%20-%20EMIL%20MITEV%20-%20ETHNIC%20RELATIONS%20IN%20BULGARIA%20-.pdf (e.t. 27.12. 2007) 52 1990–2000 yılları arasında Bulgaristan’da çıkartılan gazete ve dergiler için bkz. Igor Valentovitch, “Impediments to the Development of Turkish Ethnic Minority Media in Bulgaria”, s. 15. http://pdc.ceu.hu/archive/00002429/01/valentovitch.pdf (e.t. 27. 12. 2007). 2002 yılından itibaren Deliorman ve Balkan Aktüel isimli dergiler de yayımlanmaya başlanmıştır. Ancak zaman içerisinde söz konusu dergilerin de çok geçmeden yayın hayatı sona ermiştir. 53 James W. Warhola-Orlina Boteva, “The Turkish Minority in Contemporary Bulgaria”, Nationalities Papers, Vol. 31, No. 3, September 2003, s. 266. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM yapılan 2005 yılı seçimlerinde ise BSP %34’lük oy oranı ile iktidarı tekrar ele geçirmiştir. Bulgaristan’da son üç seçime bakıldığında, üç farklı ismin başbakanlık koltuğunda oturduğu görülmektedir. Bulgaristan 1990’lı yılların ortalarında yaşadığı ekonomik krize karşın, 1997 sonrası dönemde ekonomik istikrarı sağlamayı ve bunu günümüze kadar sürdürmeyi başarmıştır. Ancak, makro düzeyde sağlanan istikrarın halkın yaşam standartlarında hiçbir şeyi değiştirmemesi son üç parlamento seçimlerine etkili bir şekilde yansımıştır. Bu seçimlerde Bulgaristan halkı iktidar partilerini cezalandırmış ve “alternatif kurtarıcılara” oy vermiştir.54 Bunun dışında, siyasal partileri seçmenlerin gözünde birbirlerinden farklılaştıran unsurlardan biri, bu partilerin savundukları değişik ‘Türkiye politikaları’ olmuştur.55 Soğuk savaş sonrası dönemde Bulgaristan siyasi yaşamında belirsizlikler hâkim olurken halkın sandıktaki tercihini ekonomide yaşanan genel gidişat etkilemiştir. Burada vurgulanması gereken, Bulgaristan’da etnik ayrışmayı derinleştireceği varsayılarak şüphe ile yaklaşılan HÖH’ün kuruluşundan günümüze değin yıpratıcı olmaktan ziyade yapıcı bir siyasi görüntü çizmesidir. 25 Haziran 2005 parlamento seçiminden56 üçüncü parti olup güçlenerek çıkan HÖH57, seçim sonuçlarının genel olarak koalisyon oluşturulmasına engel olduğu ve ülkenin AB’ye üyelik aşamasındayken siyasi istikrarsızlık yaşadığı bir dönemde koalisyonu kuran küçük ortak olarak ön planda yer almıştır. Türklerin Bulgar siyasetinde gün geçtikçe artan etkisine tepki olarak Bulgar milliyetçileri cephesinde yeni oluşumlar kendisini göstermiştir. 1990’lı yılların başlarında itibaren Bulgaristan’da meydana gelen dönüşüm sürecinden Türk azınlığın elde ettiği kazanımlar, milliyetçi çevrelerde rahatsızlık yaratmış ve söz konusu durum aşırı milliyetçi siyasetçiler tarafından yeni bir siyasi örgütlenme oluşturulmak suretiyle sandığa yansıtılmak istenmiştir. Bu kapsamda, 2005 Haziran seçimlerinin üç ay öncesinde oluşturulan ATAKA hareketi ülkedeki etnik grupları hedef alan söylemleri ve marjinal poli54 tika arayışlarıyla 2005 seçimlerine damgasını vuran bir diğer faktör olmuştur. Meclis’te %8,75’lik oy oranıyla temsil edilen hareket, ülke içerisinde artan ulusçu tabanla birlikte söylemlerini sertleştirmektedir. ATAKA oluşumuna salt seçimlerden üç ay önce gerçekleşen bir oluşum olarak değil, Jivkov sonrası dönemde ülke içerisindeki azınlık gruplarının hukuksal ve siyasi anlamdaki sembolik kazanımlarının etnik Bulgarlar nezdinde yarattığı rahatsızlığın bir türevi olarak ortaya çıktığının altı çizilmelidir. Önümüzdeki yıllarda Bulgaristan siyasetini HÖH ve ATAKA arasındaki eksende sıkışan bir atmosferde bulmak kuvvetle muhtemeldir. 3. BULGARİSTAN’IN BATI’YA YÖNELİŞİ, AB ÜYELİK PERSPEKTİFİ VE TÜRK AZINLIK Soğuk Savaş sonrası dönemde Türk azınlık için elde edilen kazanımlar açısından bakıldığında, bunda birçok etkenin önemli olduğu görülmektedir. 1990’lı yılların başında Bulgaristan’ın ulusal mevzuatında azınlık haklarına yönelik yapılan düzenlemelerde Bulgaristan içsel dinamiklerinin yanı sıra yeni uluslararası konjonktür de etkili olmuştur. Soğuk savaş döneminin sona ermesinin ardından Bulgaristan dış politikasında büyük bir boşluk kendisini göstermiştir. Global ölçekli değişimlerle birlikte ülke içerisindeki Türk azınlıkla ilgili olarak yaşanan krizin ve göç olgusunun paralel dönemlere denk düşmesi, Bulgaristan’daki belirsizlik dönemini derinleştirmiştir. Soğuk savaş döneminde dış politikaya ilişkin bağımsız karar alamayan Bulgaristan, yeni dönemle birlikte bu hususta hareket serbestliğine kavuşmuştur. Sofya Hükümetleri, iç ve dış politikada köklü değişimlere giderken; Türk azınlığa uyguladığı asimilasyon politikaları nedeniyle dış dünyadan büyük tepkiler toplamış ve yeni düzene adaptasyon yarışına eski sosyalist Doğu Avrupa ülkelerinden hayli geride başlamıştır. Yeni dönemde Bulgaristan’ın uluslararası ilişkilerinde farklı dış politika alternatifleri kendisini göstermiştir. Bu kapsamda, Sovyetler Birliği sonrası dönemde Rusya ile ilişkileri geliştirmek ve Batı ile işbirliği sürecine girmek temel stratejiler olarak ön Erhan Türbedar, “Bulgaristan’ın Batı’ya Yolculuğu”, Stratejik Analiz, Sayı: 64, Ağustos 2005, s.73. Şule Kut, Balkanlar’da Kimlik ve Egemenlik, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, s. 202. 56 25 Haziran 2005 milletvekilliği seçimi ve Bulgaristan’da yapılan seçimlerin genel istatistikî bilgileri için bkz. “Elections in Bulgaria”, http://www.abdn.ac.uk/cspp/bulgelec.shtml (e.t. 28.12.2007). 57 Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin son parlamento seçimlerinde kaydettiği başarıda özellikle 1989 ve daha öncesinde Bulgaristan’dan Türkiye’ye göçmüş Bulgaristan Türklerinin önemli bir payı bulunmaktadır. Çifte vatandaşlığı bulunan Türkiye’deki Bulgaristan Türkleri söz konusu seçimde sadece Türkiye içerisinde 44 bin oy kullanmış, çeşitli sivil toplum örgütlerinin organizasyonlarıyla 10 bin civarında seçmen de Bulgaristan’a gönderilmiştir. BALGÖÇ Başkanı Emin Balkan tarafından 07.07.2005 tarihinde yapılan basın açıklaması için bkz. “Basın Açıklaması”, http://www.balgoc.org.tr/2005/genel/secimaciklama.html (e.t. 28.12.2008). 55 97 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM plana çıkarken, 1990’lı yılların ikinci yarısından itibaren Batı dünyasıyla işbirliği politikası ve NATOAB üyelik hedeflerinin siyasi, ekonomik ve stratejik açıdan daha ağır bastığı gözlemlenmektir. Böyle bir dış politika tercihi Bulgaristan’ın aynı zamanda komşu ülkelerle sorunlarını çözmesini de beraberinde getirmiştir. Bulgaristan’ın Yunanistan ile Mesta Irmağı sularının kullanımıyla ilgili sorunu, Makedonya ile Makedoncanın Bulgarcadan farklı bir dil olup olmadığı hususundaki çekişme, Romanya ile Tuna Nehri üzerindeki meseleler ve Türkiye ile Türk azınlık bağlamında yaşadığı gerilim Batı yanlısı bir dış politikanın sonucu olarak çözüme kavuşmuştur.58 98 Bulgaristan’ın bu dönemde Türkiye ile ilişkileri geliştirme çabası, Batı’yla yakınlaşma politikası bağlamında ele alınmalıdır.59 Soğuk savaş dönemi bittiğinde Türk azınlıkla ilgili sorunlar yaşadığı Türkiye, Bulgaristan açısından caydırıcı bir güç olarak hemen yanı başında belirmiş ve ilişkilerin iyileştirilmesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Bu noktada, Türk azınlığın durumunda meydana gelen düzelme, ikili ilişkilerin normalleştirilmesi bakımından bir araç olma işlevini görmüştür. Ayrıca, Varşova Paktı’na sonuna kadar bağlı kalan Bulgaristan için yeni dönemde NATO üyelik perspektifinin belirmesi Türkiye ile iyi ilişkiler kurulmasını zaruri kılmıştır. Zira NATO içerisinde saygın bir statüde bulunan Türkiye’nin onayı olmaksızın Batı ile işbirliği sürecinin güvenlik ayağında varlık gösterilemeyeceği, Sofya yönetimince kavranmıştır. 2004 yılında NATO üyeliğini elde eden Bulgaristan, güvenlik konusundaki kaygılarını Sofya ekseninden NATO’nun merkezine kaydırmıştır. Bulgaristan’ın dış politikası yeni dönemde 4 temel üzerine dayandırılabilir:60 - Ülke siyasetine uzun yıllar hâkim olmuş komünist ideolojiye son vermek, - Avrupa’yı örnek almak, - Dış politik alanda karar alma mekanizmalarını demokratikleştirmek ve şeffaf hale getirmek, - Karar alma sürecinde pragmatik olmak ve akılcı hareket etmek. Bölgesel politikalar denkleminde ise çok taraflılık ilkesi çerçevesinde bir stratejinin geliştirildiğini 58 söyleyebilmek mümkündür. Bulgar Prensliği’nden iki kutuplu sistemin bitimine kadar geçen süre zarfında, belirli dönemler saklı kalmak şartıyla, büyük güçlerin yörüngesinde kalan Bulgaristan, soğuk savaşın sona ermesiyle birlikte dış politikada alışılagelmişin dışında bir bağımsız hareket etme kabiliyetine kavuşmuş ve kendi kaderini tayin eder duruma gelmiştir. Söz konusu durum, Bulgaristan’ın 1 Ocak 2007’de elde ettiği AB’ye tam üyeliğine kadar sürmüş ve Brüksel’in şemsiyesi altına girdikten sonra ulusal yetkilerinden feragatte bulunmuştur. 3. 1. Bulgaristan’ın AB Üyelik Süreci Soğuk savaş döneminin bitimiyle birlikte Bulgaristan açısından Batı ile entegrasyon süreci dış politikadaki ana gündem maddesini oluşturmuştur. Gerek Avrupa Topluluğu’na gerekse NATO’ya üyelik ihtimalleri üst düzey yetkililer tarafından dile getirilirken, Bulgaristan için 1990’lı yılların ilk yarısında batıya entegrasyon süreci hayli ağır işlemiştir. Gerekli somut adımlar ise ancak 1997’de DGB’nin iktidara gelmesiyle gerçekleşmiştir. İki kutuplu uluslararası sistemde Avrupa ülkeleriyle ilişkileri sınırlı düzeyde kalan Bulgaristan, bu dönemde ticari ilişkilerini COMECON ekseninde şekillendirmiştir. 1988 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve COMECON’un ortak bir bildirgeyle birbirlerini tanıma kararının ardından, Bulgaristan da AET ile diplomatik ve ticari ilişkilerini geliştirme yoluna gitmiştir. Bu kapsamda, 1989 yılında Bulgaristan ile AET arasında “Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması” yapılması gündeme gelmişse de, antlaşma Bulgaristan’ın Türk azınlığa yönelik uyguladığı politikalardan dolayı AET tarafından askıya alınmıştır.61 Sofya yönetiminin azınlık haklarında yaptığı iyileştirmelere paralel olarak, söz konusu antlaşma ancak Mayıs 1990’da imzalanabilmiştir. Bulgaristan’ın tarihsel açıdan AB üyelik sürecine bakıldığında, 1997 öncesi ve sonrası şeklinde kategorize etmek mümkündür. 1997 öncesinde Bulgaristan siyasetine hâkim olan BSP’nin AB ile ilişkiler bağlamında sembolik adımlar atması ve AB’den ekonomik yardım beklentisi içine girmesi, Bulgaristan’ı AB üyelik yarışında Macaristan, Polonya ve Çek Cumhuriyeti gibi Orta Avrupa ülkelerinin gerisinde bırakmıştır.62 Türbedar, a. g. e., s. 78. Coşkun, a. g. e., s. 46. 60 A. e., s. 47. 61 Ayşe Özkan, “Bulgaristan Siyasetinde Türkler”, Stratejik Analiz, Cilt: 5, Sayı: 54, Ekim 2004, s. 83. 62 Vesselin Dimitrov, “Learning to Play the Game: Bulgaria’s Relations with Multilateral Organizations”, Southeast European Politics, Vol. 1, No. 2, December 2000, s. 103, http://www.seep.ceu.hu/volume12/dimitrov.pdf (e.t. 29.12.2007). 59 BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM 1991-1992’de bir yıllığına iktidarda kalan DGB Hükümeti döneminde Brüksel ile ilişkilerin geliştirilmesi hususunda irade ortaya konmuş, bu doğrultuda 1993’te “Ortaklık Antlaşması” imzalanmış ve 1 Şubat 1995’te söz konusu antlaşmanın yürürlük kazanmasıyla birlikte Bulgaristan, AB’nin Doğu Avrupa ülkelerine uyarladığı ortaklık statüsüne girmiştir.63 Bu dönem itibariyle, DGB’nin AB ile ilişkilerde somut adımlar attığını ve üst düzey diplomatik girişimlerde bulunduğunu belirtmek gerekir.64 Bulgaristan 16 Aralık 1995’te AB tam üyeliği için başvuruda bulunmuştur. 1997 yılına kadar, Bulgaristan AB ile ilişkilerde belli bir seviyenin üzerine çıkamazken, zaman zaman ilişkilerin genel düzeyinde gerilemeler bile yaşanmıştır. Özellikle 1995 yılına kadar olan dönemde AB’nin politikaları, Bulgaristan tarafından çeşitli gerekçelerle eleştirilmiştir.65 1997 yılında Bulgaristan açısından önemli gelişmeler yaşanmıştır. İlk olarak, cumhurbaşkanlığı koltuğuna Batı yanlısı ve liberal politikaları destekleyen, DGB’nin adayı Petar Stoyanov oturdu ve aynı yıl ülke içerisinde yapılan parlamento seçimlerinde DGB büyük bir farkla iktidar oldu. 1997 yılı Bulgaristan’ın Batı ile entegrasyonu bağlamında dönüm noktası olmuş, bu yöndeki siyasi irade ve kararlar için yürütme erkleri arasındaki eşgüdüm sağlanmıştı. Böylece reformist kanat ülke siyasetine hâkim oluyordu.66 1996 yılının sonunda ülkedeki ekonomik kriz, DGB hükümetine ağır bir yük getirmişti. Ekonomik istikrarın tesisi ve makroekonomik göstergelerde başarının sağlanması için yapısal bir reform sürecine ihtiyaç duyulmuştur. Bu bağlamda, IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası finans kuruluşlarıyla işbirliği sürecine giren Bulgaristan, diğer taraftan AB üyelik hedefi konusunda da adımlar atmıştır. 1999 Kosova krizi Brüksel-Sofya ilişkileri açısın63 dan önemli bir test niteliğinde olurken, Bulgaristan hükümeti, kamuoyundan yükselen tepkilere rağmen Batı dünyası ile işbirliği yolunu tercih etmiştir. Dönemin hükümeti, Yugoslavya’ya yönelik NATO müdahalesini desteklerken, aynı zamanda NATO uçaklarına hava sahasını kullandırmıştır.67 Bulgaristan’ın izlediği bu politika, AB Komisyonu tarafından olumlu karşılanmış ve Komisyon, Şubat 2000’de Bulgaristan ile tam üyelik müzakerelerine başlama kararı almıştır. Kasım 2000’de AB Komisyonu tarafından açıklanan raporda, Bulgaristan’ın Kopenhag siyasi kriterlerini yerine getirme konusunda önemli aşamalar kaydettiği vurgulanırken, yargı alanındaki yetersizlikler, yolsuzluk ve azınlık haklarına ilişkin sıkıntılara da raporda yer verilmiştir.68 Raporda ayrıca, Bulgaristan-AB ilişkileri açısından kırılma noktası oluşturan Kozloduy nükleer santraline ve taahhüt edilen süre içerisinde reaktörlerin kapatılmasına da yer verilmiştir.69 Öte yandan, Aralık 2000’de AB’nin Bulgaristan’a yönelik uyguladığı vize rejimini terk edip, Bulgaristan vatandaşlarının Birlik üyesi ülkelerde serbest dolaşım hakkına sahip olacağını açıklaması, Bulgaristan’da büyük bir sevinç yaratırken, Bulgaristan vatandaşları AB üyeliğinin somut olarak neler getirebileceğini fark etmişlerdir.70 Ayrıca, cumhurbaşkanı Stoyanov’un AB’nin açıklaması sonrasında “Bulgar vatandaşları için Berlin Duvarı bugün yıkıldı” şeklindeki demeci71, serbest dolaşım hakkının Bulgaristan açısından ne ifade ettiğini göstermesi bakımından önemlidir. Aralık 2002’ye gelindiğinde Avrupa Komisyonu tarafından Bulgaristan ve Romanya’ya ilişkin bir “yol haritası” tesis edildi. Söz konusu belge, AB müktesebatına (Acquis Communautaire) uyum sürecinde kısa, orta ve uzun vadede taraflardan yerine getirilmesi istenen reformları içermektedir. Belgede, Bulgaristan’ın bazı eksikliklere rağmen, artık Özgür, a. g. e., s. 314. Dimitrov, “Learning to Play the Game…”, s. 104. 65 Bu dönemde Bulgaristan, gümrük politikaları ve Orta Avrupa ülkelerine sağlanan imkânların Bulgaristan’a sağlanmadığı noktalarında AB’yi eleştirmiştir. Bkz. Birgül Demirtaş-Coşkun, “Bulgaristan’ın AB’ye Üyelik Hedefi: Karşılaşılan Sorunlar, Yakalanan Fırsatlar”, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Sayı: 10, Şubat 2001, s. 27–28. 66 Coşkun, “Bulgaristan’ın AB’ye Üyelik Hedefi…”, s. 28. 67 Erhan Türbedar, “Doğu Bloku’ndan AB ile Bütünleşmeye Doğru Bulgaristan ve Romanya”, Avrasya Dosyası: Avrupa BirliğiTürkiye İlişkileri, Yaz 2004, Cilt: 10, Sayı: 2, s. 326. 68 Söz konusu rapor için bkz. 2000 Regular Report,http://www.evropa.bg/showfile.php?file=rr_bg_en_2000.pdf (e.t. 29.12.2007). 69 Rus yapımı 6 reaktörden oluşan Kozloduy nükleer santrali AB yetkililerince güvenlik açısından riskli bulunurken; Kasım 1999’da AB ile yapılan anlaşma çerçevesinde Bulgaristan, 1. ve 2. üniteleri 2003’ten önce, 3. ve 4. üniteleri de en geç 2006’nın sonuna kadar kapatmayı taahhüt etmişti. Bkz. 2000 Regular Report, s. 8. 70 Coşkun, “Bulgaristan’ın AB’ye Üyelik Hedefi…”, s. 31. 71 Boryana Zaneva, “Fall of Visa Curtain Opens the Window to Europe”, 07 December 2000, http://www.sofiaecho.com/article/fallof-visa-curtain-opens-the-window-to-europe/id_53/catid_38 (e.t.29.12.2007) 64 99 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM işlevsel bir piyasa ekonomisine sahip olduğu vurgulanmış ve adı geçen ülkenin 2007 yılındaki AB üyeliği için Konsey tarafından verilen desteğe de değinilmiştir.72 Haziran 2004’te AB müktesebatına uyum müzakerelerini 31 bölümde de tamamlayan Bulgaristan için üyelik tarihi olarak 2007 yılı öngörüldü. Gerekli reformların geciktirilmesi durumunda ise üyeliğin 2008 yılına ertelenebileceği belirtilmiştir. Ancak Bulgaristan’ın bu konudaki özverili çalışmaları sonucu olarak 1 Ocak 2007’de AB’ye tam üyelik gerçekleşmiştir. 100 Soğuk Savaş sonrası dönemde AB üyeliği, Orta ve Doğu Avrupa ülkeleri açısından hem ulaşılmak istenen bir “amaç”; hem de üyelik perspektifiyle post-komünist dönemde ülke içerisinde gerekli reformların yapılmasında, demokratikleşme ve pazar ekonomisine geçiş sürecinde yararlanılan bir “araç” olmuştur. Bulgaristan açısından da söz konusu durum geçerliliğini korumaktadır. AB yetkililerince ideolojik, stratejik ve reel politik gerçekler temelinde yeni dönemde kıtasal bütünleşmenin kaçınılmaz hale geldiğinin anlaşılması, Bulgaristan’ın AB üyelik sürecinde gecikmiş olmasına rağmen, hızlı ilerlemesini sağlayan bir etken olmuştur. 2007’deki üyeliğe karşın Bulgaristan halkı için halen ekonomik sorunlar önceliğini koruyor olsa da, ülkedeki temel sıkıntı zihniyet sorunudur. Bulgaristan halkı ekonomik kalkınmanın gerçekleştirilmesi ve diğer AB üyesi ülkelerin refah seviyesine ulaşma gibi konularda Brüksel’i adeta bir “kurtarıcı” olarak görmektedir. Bulgarlar söz konusu hususları gerçekleştirmek için çaba sarf etmek yerine, AB’nin Bulgaristan’ı o noktaya taşıyacağına inanmaktadırlar. Farklı bir deyişle, Bulgaristan “balık tutmayı öğrenmek yerine, her gün kendisine balık verilmesini” tercih etmektedir. 3. 2. AB Üyeliğinin Türk Azınlığa Etkileri ve Mevcut Sorunlar Bulgaristan’daki Türk azınlığının temsilcisi olarak Hak ve Özgürlükler Hareketi’nin Bulgaristan’ın genel olarak Avroatlantik kurumlarla yakın işbirliği ve bunun doğal bir uzantısı olarak da AB üyelik sürecinde etkili ve yapıcı politikalar benimsediğini söyleyebilmek mümkündür. HÖH’ün kuruluşundan günümüze Bulgaristan parlamentosunda yer alması nedeniyle Bulgaristan’ın Batı dünyası ile entegrasyon serüvenine yakından tanıklık etmiş ve 72 yaşanan sürece önemli katkılarda bulunmuştur. HÖH’ün azınlık haklarına ilişkin olarak ülke içerisinde yaşanan ihlalleri Batı Dünyası nezdinde gündeme taşıması ve bu kapsamda çeşitli platformlarda73 yer alarak konuyu uluslararası camianın dikkatine sunması, Bulgaristan’ın bu husustaki kırmızı çizgilerinde esneme payı bırakmasını da beraberinde getirmiştir. Ayrıca başta Avrupa Konseyi olmak üzere, çeşitli Batılı kurum ve örgütlenmelerin konuya duyarlılığı ve Bulgaristan nezdindeki baskıları, Bulgar yetkililerin azınlık haklarına dair yapması gereken reform faaliyetlerini zaruri kılan dışsal bir etken olmuştur. İçsel ve dışsal vektörlerin bileşiminin Bulgaristan üzerinde odaklanması, HÖH’ün Bulgar siyasi yaşamından izole edilmesi yerine, sisteme entegre edilmesinin önünü açmıştır. Azınlık haklarında yapılan iyileştirmeler, Bulgaristan’ın bu bağlamda kötü sicilinin biraz olsun aklanmasını sağlamıştır. Avrupa Birliği sürecine destek veren HÖH, Bulgaristan’ın Avrupa’nın doğal bir parçası olduğunu, bu sürecin gerek Bulgaristan’ın demokratikleşmesi gerekse ülkedeki azınlık haklarının korunması ve garanti altına alınması bağlamında kaçınılmaz bir olgu olduğunu açıklamıştır.74 HÖH, Bulgaristan’ın Batı’yla bütünleşme sürecine açık şekilde destek verirken, ülkedeki etnik grupların haklarının savunulması hususunda Sofya yönetiminin yanlış adımlarını dış dünyaya açıklamaktan da kaçınmamıştır. Türk azınlığın haklarına ilişkin meydana gelen düzelmede AB ve Avrupa Konseyi gibi Batılı örgütlenmelerin önemli payı bulunsa da, Bulgaristan’ın özellikle geçiş dönemiyle birlikte anayasal çerçevede gerçekleştirdiği reformları da göz ardı etmemek gerekir. Bu kapsamda, reformların yapılmasında dış faktörlerden ziyade, Bulgaristan içsel dinamiklerinin daha ağır bastığı söylenebilir. Zira Bulgaristan azınlık haklarıyla ilgili hususta reform politikaları yerine Jivkov döneminden kalma baskıcı politikaları devam ettirseydi, Balkanlar’daki ayrışma ve çatışma rüzgârının Yugoslavya coğrafyasından değil, Bulgaristan’dan başlaması mümkün olabilirdi. Mayıs 1992’de Bulgaristan’ın Avrupa Konseyi üyesi olmasıyla birlikte ülke gündemine gelen “Ulusal Azınlık Haklarının Korunması ile İlgili Çerçeve “Roadmaps for Bulgaria and Romania”, Commission of the European Communities, Brussels (13. 11. 2002), www.evropa.bg/showfile.php?file=roadmap-br-ro-2002_en_0.pdf (e.t. 29.12.2007). 73 Ayrıntılı bilgi için bkz. Özgür, a. g. e., s. 320–321. 74 A. e., s. 324. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM Konvansiyonu” isimli anlaşmanın imza edilmesine ilişkin bir gecikme yaşanmıştır. Muhalif kanadın ülkedeki farklı etnik gruplar arasındaki huzur ve barışın tesis edilmesinin, ancak sorunlara Avrupa kaynaklı çözümlerin getirilmesiyle mümkün olacağı ve bunun yolunun da söz konusu anlaşmanın imzalanmasından geçtiği noktasındaki ısrarı, BSP’yi zora sokmuştur. Anlaşmanın imzalanması ancak Ekim 1997’de gerçekleşmiş, yürürlüğe girme tarihi ise 1 Eylül 1999 olmuştur. Bulgaristan’ın yeni döneminde insan hakları ve paralel mahiyette azınlık haklarına ilişkin iki aşamalı bir süreç yaşamıştır. Bunlardan ilki, temel hak ve özgürlüklerin baskı altında tutulmasının terk edilmesi; ikincisi ise, yeni dönemde insan haklarının ulusal mevzuatla (anayasal çerçeve) ve uluslararası antlaşmamalar çerçevesinde güçlendirilmesi olmuştur. Günümüzde Bulgaristan’da azınlık grupları açısından uygulanan genel çerçevenin büyük bölümü Bulgaristan’ın inisiyatifi doğrultusunda gerçekleşmiştir. Özellikle 2000 yılı sonrasında gerek AB üyelik perspektifi, gerekse Avrupa Konseyi75 boyutu, ülkede azınlık haklarının geliştirilmesi noktasında ön ayak olmuştur. 8 Kasım 2000’de AB Komisyonu’nca yayımlanan raporda, Türk azınlıkla ilgili ifadelere yer verilirken, nüfusun % 9’unu oluşturan Türklerin yerel ve ulusal düzeyde politik yaşama gayet iyi entegre oldukları vurgulanmıştır. Diğer taraftan, Türk azınlığın gerek orduda gerekse üst düzey makamlarda iyi temsil edilemediğine değinilmiş, ilk ve ortaokul seviyesindeki öğretim kurumlarında Türkçe eğitim konusunda ilerleme sağlanmasına karşın, konuya dair öğretmen sıkıntısı çekildiği de belirtilmiştir. Söz konusu rapor, ulusal kanalda yayına başlayan Türkçe haber programına da atıfta bulunurken; azınlığın bulunduğu bölgede, düşük istihdam ve yüksek işsizlik oranına dikkat çekilmiştir.76 Bulgaristan’ın 1 Ocak 2007’deki AB üyeliğine karşın, Bulgaristan’daki Türklerin bazı konularda sıkıntıları halen mevcuttur. Çeşitli AB kurumlarının hazırladığı raporlarda “Türk azınlık” ifadesine rast75 lanırken; Bulgaristan anayasasında söz konusu ifade bir yana dursun, azınlık kelimesine dahi rastlanmamaktadır. Bulgar anayasasının 36/2. maddesinde söz konusu durumu tanımlamak için, “anadili Bulgarca olmayan vatandaşlar”77 şeklinde bir ifade görülmektedir. Türkçe yayın konusunda sınırlamaların kalkmış olmasına rağmen, bu konuda büyük bir boşluk oluşmuştur. Ülkede küçük azınlık gruplarının ulusal gazeteleri bulunmasına karşın, Türklerin ulusal bir gazetesi bulunmamakta78 ve hâlihazırdaki Türkçe gazeteler, belli ideolojiye hizmet eden bir çıkar grubunun tekelinde bulunmaktadır. Sorunla ilgili olarak, Avrupa Konseyi tarafından Bulgaristan’a çeşitli telkinlerde bulunulmuş olmasına karşın; Bulgar yetkililerin ve HÖH’ün konuya ilgisiz kalması, finansal zorluklar ve entelektüel birikime haiz insan gücü eksikliği Türkçe yayınlar konusundaki temel engellerdir. Ulusal kanalda Türkçe radyo ve TV yayını sembolik sürelere sahip olmasının yanında, Türk azınlığa hitap edecek bağımsız ve sürekli Türkçe yayın yapan bir radyo istasyonunun bulunmaması da bu konudaki ayrı bir sıkıntıdır. Bulgaristan’da Türk azınlığın yoğun olarak yaşadığı yerlerde yatırım eksikliğine paralel olarak ortaya çıkan yüksek işsizlik oranı farklı bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bulgaristan’a AB tarafından aktarılan finansal yardımlar daha ziyade Bulgar nüfusunun yoğun olarak yaşadığı bölgelerde yatırım aracı olarak kullanılmaktadır. Türklerin önemli bir bölümünün dağlık kesimlerdeki devlet arazilerinde tütün tarımı yaparak geçimlerini sağlamaya çalışmaları dışında farklı bir iş olanağı bulunmamaktadır. Tütün satışı konusunda ise alıcı firmaların düşük fiyat teklifleri, Türk azınlığın karlarının minimize edilmesine neden olmaktadır. Ekonomik eksende yaşanan sıkıntılar, Bulgaristan Türklerinin büyük şehirlere göç etmelerini ve göçmen işçi statüsüne dönüşmelerini kaçınılmaz kılmaktayken; son dönemlerde özellikle Türk gençleri arasında başta Batı Avrupa olmak üzere, AB üyesi ülkelere iş bulma amacıyla göç etmek yaygın bir durum haline gelmiştir.79 Avrupa Konseyi, özellikle Ulusal Azınlıkların Korunması ile İlgili Çerçeve Konvansiyonu kapsamında Bulgaristan’daki genel boyutta insan hakları ve buna paralel olarak azınlık haklarını da içeren çeşitli raporlar hazırlamıştır. Söz konusu raporlar için bkz. http://www.coe.int/t/e/human_rights/minorities/Country_specific_eng.asp#P131_6788 (e.t. 30.12.2007). 76 2000 Regular Report, s. 22. 77 Bkz. Constitution of Republic of Bulgaria, 36. madde. 78 Özkan, a. g. e., s. 87. 79 1 Mayıs 2004’te AB üyesi olan 10 yeni ülkenin büyük çoğunluğu emek piyasalarını Bulgaristan vatandaşlarına açmış olmalarına karşın, eski 15 üye ülkenin önemli bir bölümü (Finlandiya ve İsveç dışında) bu konuda Bulgaristan vatandaşlarına kısıtlamalar getirmiştir. Batı Avrupa ülkelerine iş bulma ümidiyle göç eden Bulgaristan Türklerinin çalışma durumları yasadışı yollarla gerçekleşmektedir. Bulgaristan vatandaşlarına yönelik getirilen bu konudaki kısıtlamalar, AB üyesi ülkelerin inisiyatifi doğrultusunda kaldırılacaktır. 101 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM Din ve ibadet özgürlükleri bağlamında da önemli adımlar atılmış olmasına karşın, günümüzdeki bu konuyla ilintilendirilebilecek olan Osmanlı’dan kalan vakıflara ilişkin sorunlar yaşanmaktadır. Müslümanların dini inançlarını yaşamaları konusunda herhangi bir kısıtlama bulunmazken; Bulgaristan’daki okullarda 1997 yılından itibaren ailesi isteyen öğrencilere geleneksel din Ortodoks Hıristiyanlık eğitimi verilmekte ve söz konusu uygulamadan 2000 yılından itibaren Müslümanların yoğun olarak yaşadığı yerlerdeki Müslümanlar da faydalanmaktadır. Ancak, Türkçe öğretmen konusunda yaşanan sıkıntılar, din eğitimini veren öğretmenler için de yaşanmaktadır.80 Bulgaristan’da Sofya’da bulunan İslam Enstitüsü’nün yanı sıra farklı şehirlerde din eğitimi veren imam hatip okulları da mevcuttur. 102 Türkçe eğitim konusunda ise, Bulgaristan’da 1999 yılında kabul edilen Milli Eğitim Kanunu uyarınca, anadili eğitiminin mecburi seçmeli ders programına alındığı görülmektedir. Haftada 4 saat olarak verilen Türkçe derslerin, hafta sonlarında veya okuldaki normal ders saatleri sonrasında verilmesi, Türk öğrencilerin derslere olan talebini düşürmektedir. Bunun yanında Türkçe dersini alabilen öğrencilerin başka bir yabancı dili, ders olarak alamamaları mevcut uygulamanın eksik yönlerini oluşturmaktadır.81 Kanaatimizce, Türk azınlığın geleceğine ilişkin en acil çözüm bekleyen sorun, Türkçe eğitim konusudur. Yukarıda ifade edilen sorunların yanına, asimilasyon politikalarına direnen Türklerin mahkûm edildiği Belene Toplama Kampı’nda baskı ve şiddete maruz kalan kişilerin AİHM Mahkemesi nezdinde açmış oldukları davaların sembolik tazminatlar ödenerek kapatılmak istenmesi ve daha önce Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç etmiş olan kişilerin sosyal güvenlik alanındaki haklarının aktarılması konusunda yaşanan problemler de eklenebilir. Söz konusu hususlara ilişkin, gerek AB yargı organı gerekse AİHM katında dava açılmak suretiyle hukuksal mücadelenin önü açık olsa da, konuya vakıf kişilerin sorumluluk üstlenmemesi nedeniyle adım atılamamaktadır. SONUÇ Gerek Bulgaristan ulusal mevzuatıyla gerekse uluslararası antlaşmalarla azınlık hakları garanti altına alınmış olmasına karşın, tarihsel süreç içerisinde Bulgaristan Türkleri, çeşitli soykırım ve asi80 81 Özkan, a. g. e., s. 88. A. y. milasyon politikalarına maruz bırakılmışlardır. Söz konusu politikalar Türk azınlık üzerinde ters etki yaparken; Bulgaristan Türkleri, milli benliklerine sonuna kadar sahip çıkan bir Dış Türk grubu olarak karşımızda durmaktadır. Ülkedeki Türk azınlık Jivkov sonrası dönemde partileşme sürecine girerek, demokratik sistemde yerini almış ve uluslararası ilişkiler literatürüne “Bulgar modeli” kavramının yerleşmesine neden olmuştur. Geçmişin karanlığına rağmen, günümüzde Bulgaristan Türkleri, HÖH aracılığıyla Bulgaristan yönetiminde söz sahibi olmuş ve ülkenin siyasi dengelerinde kilit konuma gelmiş durumdadır. 1989 sonrası dönemde Bulgaristan’da yaşanan geçiş dönemine paralel olarak, yönetim iç ve dış politika stratejilerinde köklü değişikliklere gitmiştir. Soğuk Savaş döneminin bitmesiyle birlikte Bulgaristan, dış politikadaki rotasını Batı dünyasına çevirirken, Avroatlantik kurumlara üyelik hedefleri Bulgar dış politikasının ana hedefini oluşturmuştur. İç politikada ise, daha önce uygulanan azınlık politikaları hızla terk edilmiş, azınlık haklarına ilişkin konularda reform hareketleri kendisini göstermiştir. Yapılan reformlar Bulgaristan iç dinamiklerinin doğal bir sonucu olarak görülse de, 1984-85’teki asimilasyon hareketi sonrası uluslararası camiada oluşan tepkinin ve Bulgaristan’ın Batı’yla entegrasyon sürecinin söz konusu duruma önemli katkıları olmuştur. Bulgaristan’ın azınlık hakları konusunda uzun bir yol kat ettiği açıktır. Ancak, gelinen noktada başta Türkçe eğitim olmak üzere, Türkçe yayın hayatına ilişkin önemli sıkıntılar bulunmaktadır. Bunun yanı sıra, Bulgaristan Türklerinin sosyo-ekonomik hayatında önemli aşınmalar söz konusudur. Ayrıca, ülke nüfusunun %10’undan fazla bir oranını oluşturan Bulgaristan Türkleri, 1991 Bulgaristan Anayasası’nda “anadili Bulgarca olmayan vatandaşlar” olarak tanımlanması kabul edilebilir değildir. Sonuç olarak, 1989 sonrası dönemde Bulgaristan’ın AB üyelik sürecine paralel olarak Bulgaristan Türkleri de azınlık hakları bağlamında bir dönüşüm süreci içerisine girmiştir. Halen birçok sorunun mevcut bulunmasına karşın, Bulgaristan Türkleri sadece Bulgaristan’ın değil, aynı zamanda AB sisteminin bir parçası haline gelmişlerdir. BULGAR‹STAN TÜRKLER‹N‹N TAR‹HSEL SÜREÇ ‹ÇER‹S‹NDE DÖNÜfiÜMÜ Kader ÖZLEM KAYNAKÇA Kitaplar AĞANOĞLU, Yıldırım; Osmanlı’dan Rumeli’ye Balkanlar’ın Makûs Talihi Göç, İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001. ALP, İlker; Belgelerle ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878–1989), Ankara: Trakya Üniversitesi Yayınları, 1990. ALP, İlker; Bulgarian Atrocities-Documents and Photographs, London: 1988. AYDINLI, Ahmet; Batı Trakya Faciasının İç Yüzü, İstanbul: Akın Yayınları, 1971 BIYIKLIOĞLU, Tevfik; Trakya’da Milli Mücadele, I.Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987. CASTELLAN, Georges; Balkanların Tarihi, Ayşegül Yaraman-Başbuğu (çev.), İstanbul: Milliyet Yayınları, 1995. COŞKUN, Birgül Demirtaş; Bulgaristan’la Yeni Dönem, Ankara: ASAM Yayınları, 2001. GEROLYMATOS, Andre; The Balkan Wars, New York: Basic Books, 2002. KAMİL, İbrahim; Bulgaristan’daki Türklerin Statüsü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989. KOCAOĞLU, Sami; Bulgaristan Türkleri Ah, İstanbul:1998. KORKUD, Refik; Komünist Bulgaristan’ın Dosyası, Ankara: 1986. KUT, Şule; Balkanlar’da Kimlik ve Egemenlik, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005. MCCARTHY, Justin; Ölüm ve Sürgün, Çev. Bilge Umar, İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 1998. MEMİŞOĞLU, Hüseyin; Geçmişten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. MEMİŞOĞLU, Hüseyin; Pages of The History of Pomac Turks, Ankara: 1991. ÖZBİR, Kamuran; Bulgar Yönetimi Gerçeği Gizleyemez, İstanbul:1986. ÖZGÜR, Nurcan; Etnik Sorunların Çözümünde Hak ve Özgürlükler Hareketi, İstanbul: Der Yayınları, 1999. POULTON, Hugh; Balkanlar: Çatışan Azınlıklar, Çatışan Devletler, Yavuz Alagon (çev.), İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1993. SOYSAL, İsmail; Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, I.Cilt (1920–1945), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983. SÖNMEZOĞLU, Faruk; Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul: Cem Yayınevi, 1992. STAVRIANOS, L. S.; The Balkans Since 1453, London: Hurst, 2000. ŞİMŞİR, Bilal; Bulgaristan Türkleri, Ankara: Bilgi Yayınevi, 1986. TURAN, Ömer; The Turkish Minority In Bulgaria (1878–1908), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998. Makaleler COŞKUN, Birgül Demirtaş; “Bulgaristan’ın AB’ye Üyelik Hedefi: Karşılaşılan Sorunlar, Yakalanan Fırsatlar”, Stratejik Analiz, Cilt: 1, Sayı: 10, Şubat 2001. ÇAY, Abdulhaluk; “Bulgaristan Türkleri”, Türk Kültürü, Yıl: XXIII, Sayı: 262, Şubat 1985. 103 ERLER, Mehmet Yavuz; “Osmanlı İdari Yapısında ‘Bulgar Vatandaşlarının Göçü’ ile ilgili Bazı Düzenlemeler (1901–1910)”, XIV. Türk Tarih Kongresi (Ankara 2002), II. Cilt, I. Kısım, Ankara: 2003. HAKOV, Cengiz; “1913 Yılında İstanbul’da İmzalanan Bulgar-Türk Antlaşması ve Bulgaristan TürkMüslüman Nüfusun Hakları”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. CiltI. Kısım, TTK Basımevi, Ankara:4–8 Ekim 1999, 2002. KAYAPINAR, Ayşe; “Türkiye-Bulgaristan İlişkilerinin Bulgaristan’daki Türkler Açısından Değerlendirilmesi”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Yıl:1 Sayı:2, Eylül 2003. LÜTEM, Ömer E.; “Tarihsel Süreç içinde Bulgaristan Türklerinin Hakları”, Erhan Türbedar (der.), Balkan Türkleri/Balkanlar’da Türk Varlığı, Ankara: ASAM Yayınları, 2003. MAHON, Milena; “Turkish Minority Under Communist Bulgaria-Politics of Ethnicity and Power”, Journal of Southern Europe and the Balkans, Volume 1, Number 2, 1999. ÖZKAN, Ayşe; “Bulgaristan Siyasetinde Türkler”, Stratejik Analiz, Cilt: 5, Sayı: 54, Ekim 2004. STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Kader ÖZLEM ŞİMŞİR, Bilal; “Bulgaristan’daki Türk Azınlığının Ahdi Durumu”, Türk Kültürü, Yıl: XXIV, Sayı: 264, Nisan 1985. ŞİMŞİR, Bilal; “Bulgaristan Türkleri Üzerine Araştırmalar ve Belgeler I”, Türk Kültürü, Yıl: XXIV, Sayı: 272, Aralık 1985. TURAN, Ömer; “Geçmişten Günümüze Bulgaristan Türkleri”, Erhan Türbedar (der.), Balkan Türkleri/Balkanlar’da Türk Varlığı, Ankara: ASAM Yayınları, 2003. TÜRBEDAR, Erhan; “Bulgaristan’ın Batı’ya Yolculuğu”, Stratejik Analiz, Sayı: 64, Ağustos 2005. TÜRBEDAR, Erhan; “Doğu Bloku’ndan AB ile Bütünleşmeye Doğru Bulgaristan ve Romanya”, Avrasya Dosyası, Avrupa Birliği-Türkiye İlişkileri, Cilt: 10, Sayı: 2, Yaz 2004. VASILEV, Rossen; “Bulgaria’s Ethnic Problems”, East European Quarterly, XXXVI, No.1, Mart 2002. 104 WARHOLA James W. - BOTEVA Orlina; “The Turkish Minority in Contemporary Bulgaria”, Nationalities Papers, Vol. 31, No. 3, September 2003. “Upheaval in the East: Bulgaria; Turks Win Right to Use the Muslim Names They Were Forced to Change”, The New York Times, 30 December 1989. DIMITROV, Vesselin; “In Search of a Homogeneous Nation: The Assimilation of Bulgaria’s Turkish Minority, 1984–1985”, 23 December 2000, European Center for Minority Issues, http://ecmi.de/jemie/download/JEMIE01Dimitrov10-07-01.pdf (e.t. 15.12.2007). DIMITROV, Vesselin; “Learning to Play the Game: Bulgaria’s Relations with Multilateral Organizations”, Southeast European Politics, Vol. 1, No. 2, December 2000, s. 103, http://www.seep.ceu.hu/volume12/dimitrov.pdf (e.t. 29.12.2007). http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=2&yazi=431 (e.t. 12.12.2007). VALENTOVITCH Igor, “Impediments to the Development of Turkish Ethnic Minority Media in Bulgaria”, http://pdc.ceu.hu/archive/00002429/01/valentovitch.pdf (e.t. 27.12.2007). VOLGYI, Bistra-Beatrix; “Ethno-Nationalism During Democratic Transition in Bulgaria: Political Pluralism As An Effective Remedy For Ethnic Conflict”, YCISS Post-Communist Studies Programme Research Paper Series, Number 3, March 2007. http://www.yorku.ca/yciss/activities/documents/PCSPPaper003.pdf (e.t. 15.12. 2007). ZANEVA, Boryana; “Fall of Visa Curtain Opens the Window to Europe”, 07 December 2000, http://www.sofiaecho.com/article/fall-of-visa-curtain-opens-the-window-to-europe/id_53/catid_38 (e.t.29.12.2007). Web Siteleri http://www.abdn.ac.uk/cspp/bulgelec.shtml (e.t. 28.12.2007). http://www.balgoc.org.tr/2005/genel/secimaciklama.html (e.t. 28.12.2008). http://www.coe.int/t/e/human_rights/minorities/Country_specific_eng.asp#P131_6788 (e.t. 30.12.2007). http://www.constcourt.bg/ks_fr_frame.htm (e.t. 26.12.2007). http://www.dircost.unito.it/cs/docs/bulgaria%201879.htm (e.t. 13.12.1007). http://www.dps.bg/cgi-bin/ecms/vis/vis.pl?s=001&p=0319&n=&vis=(e.t. 26.12.2007). http://www.evropa.bg/showfile.php?file=roadmapbr-ro-2002_en_0.pdf (e.t. 29.12.2007). MITEV, Peter-Emil; “Ethnic Relations in Bulgaria: Legal Norms and Social Practice”, http://www.evropa.bg/showfile.php?file=rr_bg_en_2000.pdf (e.t. 29.12.2007). h t t p : / / w w w. f e s . o r g . m k / p d f / P E T E R % 2 0 %20EMIL%20MITEV%20 %20ETHNIC%20RELATIONS%20IN%20BULGARIA%20-.pdf (e.t. 27.12. 2007). http://www.parliament.bg/?page=const&lng=en (e.t. 26.12.2007) ÖZLEM, Kader; “Bulgaristan Türklerinin Tarihsel Perspektiften İncelenmesi”, 29 Temmuz 2005, Türkiye Uluslararası ve Stratejik Analizler Merkezi, http://www.tusam.net/print.asp?id=234&tbl=MAKALELER&fld=makale (e.t. 20.12.2007). STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Fettah TURAN* Tarihi Gerçekler Ifl›¤›nda Ermeni ‹ddialar› ÖZET Türkiye bugün Avrupa Birli¤i süreci yaflarken karfl›s›na birçok sorun ç›kart›lmaktad›r. Bu sorunlar›n bafl›nda Ermeni meselesi gelmektedir. Ermenilerin Türkler ile olan iliflkileri çok eskilere dayan›r. Selçuklu Devletinden, Osmanl› Devletine kadar uzanan tarihi süreçte, Ermeni nüfusu zamanla Türk nüfusu içersine kar›flm›flt›r. Türk devlet yöneticileri Ermeni nüfusunu, Türk nüfusundan ayr› tutmam›fl onlar› kendi vatandafl› olarak görmüfllerdir. Osmanl› Devleti’nin son döneminde özellikle Frans›z ‹htilalinin ortaya ç›kard›¤› Milliyetçilik ak›m›n›n etkisiyle az›nl›k ayaklanmalar› yaflanmaya bafllam›flt›r. Rusya bu durumdan istifade ederek Ermeni nüfusunu Osmanl›ya karfl› k›flk›rtmaktan geri kalmam›flt›r. Osmanl› Devleti bu olumsuzlu¤u ortadan kald›rmak için Ermeni vatandafllar› baflka bir bölgeye göç ettirmek zorunda kalm›flt›r. Bütün bu tehcir iddialar› karfl›s›nda tarihi sürece bakt›¤›m›zda Avrupa’n›n savundu¤u gerçeklerin tam olarak do¤ru olmad›¤› ortaya ç›kmaktad›r. Bunun en büyük kan›t› yaflad›¤›m›z ortak tarihtir. ABSTRACT The Armenian Allegations In the Light of Historical Facts Turkey has been posed many problems during the process of European Union. One major problem is the Armenian issue. The relationship of Armenians with Turks goes back to old times. From the times of Seljuk to Ottoman Empire, Armenian population merged in Turkish population. Turkish state rulers did not discriminate the Armenians from the Turkish population and accepted the Armenians as their citizens. In the last period of Ottoman Empire, the minority rebellion arose especially with the influence of French Revolution. Russia utilized from this situation and provoked the Armenian population against the Ottomans. To resolve this problem, the Armenian citizens had been migrated to another location by the Ottoman Empire. In the face of Genocide allegations, the facts defended by the Europe are not totally true when it is looked at the historical process. The most important proof is the common history that we live. Ermeniler Bizans’a tabi olarak Doğu-Karadeniz kıyıları, Gürcistan ve Armenia memleketlerinin bazı bölümlerinde, muhtelif aileler halinde oturmakta idiler. Bu memleketlerin büyük bölümünde (Gence, Dovin, Nahçıvan, Dübeyl, Tiflis, Tebriz Hoy v.s ) Müslüman emirlikler hükümran idiler.1 Selçuklular Anadolu’ya egemen olmaya başladıkları sırada herhangi bir Ermeni siyasi teşekkülü mevcut değildi. Selçuklular hiçbir dönemde Bizans’ın yaptığı gibi bir tehcire tabi tutmamışlardır. Ermenileri dini inançlarında serbest bırakarak onlara hoşgörü ile yaklaşmışlardır. Tarihte ilk Türk-Ermeni ilişkileri, Bizans hâkimiyetindeki Anadolu’da Selçuklu fetih ve yerleşme faaliyetlerinden çok önceleri, 1015–1021 yılları arasında, Selçuklu devletinin kurucularından büyük Sultan Alparslan’ın babası Çağrı Bey’in Doğu Anadolu’ya yaptığı bir keşif seferiyle başlamıştır.2 Ermeniler, Büyük Selçuklular döneminde, bağımsızlığa kadar varan geniş bir özgürlük, müsamaha ve serbestlik içinde görünmüşlerdir. Türk kültür ve medeniyetiyle kaynaşmış bir halde, bu hayat düzeninin verdiği mutluluk ve refahın geniş akisleri, bugün elimizde bulunan Ermeni müelliflerinin va- * Öğretim Görevlisi, Beykent Üniversitesi, fettahturan@beykent.edu.tr., 1 Ali SEVİM, Sempozyum ‘’ Büyük Selçuklu İmparatorluğu döneminde Selçuklu-Ermeni İlişkileri’’ s. 67. 2 Aynı Eser, s. 67. 105 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Fettah TURAN kayinamelerinden açık ve seçik olarak ifadesini bulmuştur.3 İnanç açısından Ermeniler, Mecusiliğin yaygın olduğu Ermenistan’da IV. yy’ın başlarından itibaren Hıristiyanlık dinine geçen ilk milletler arasında yer almışlardır. Tarihte Hıristiyanlığı ilk defa devlet dini haline getiren Ermenilerdir.4 Osmanlı Devleti topraklarının Doğu ve Kuzey bölgelerinde yalnız Ortodoks ve Ermeni kiliseleri vardı. Osmanlı hükümeti, başlangıçta Hıristiyan tebaası içinde yalnız bu iki mezhebi tanımıştı. Beşüş Şam’da ( Sayda ) ve Basra’da Nemçe sınırı üzerinde ve Akdeniz adalarında Latin mezhebine ( Papalığa ) bağlı reaya varsa da, bunlar nüfusları çok az olduğu için bir mezhep ve millet gibi görülmezlerdi. Osmanlı Devletinde, Katolik mezhebine bağlı bu reayanın papazlarının çoğu ecnebi olduğu için, bu mezhebe yabancı gözüyle bakılırdı. Protestanlık ise hiç bilinmezdi.5 106 Ermenilerin en eski ruhani merkezi, Erivan yakınlarındaki Eçmiyazin Kilisesi’dir. Ermeni ruhani reisi olan Katoğikoslar burada oturmaktaydı. Ermeniler, Tatarların bu bölgeyi istila etmesiyle buradan göç etmeye mecbur kalmışlardı. Katogikos’da bu göç esnasında Ermenilerce kutsal sayılan bazı mezhep emanetlerini beraberinde alarak Kozan havalisine (Sis’e) gelmiş ve burada yaptırdığı kiliseyi ruhani merkez olarak kabul etmiştir.6 İstanbul Ermeni Patriğinin ve Ermeni halkının Eçmiyazin’i ruhani merkez olarak kabul etmelerinin, Osmanlı devleti için bir zararı olmayabilirdi. Çünkü Erivan bölgesi, bazen Osmanlıların, bazen de Safevi devletinin elinde bulunmuş; Safeviler’de bulunduğu sırada Katoğikosluk, Osmanlı için bir tehlike olmamıştır. Ancak 1828 Türkmençayı Antlaşmasıyla bu yerler Rusya’nın eline geçince, Türkiye Ermenilerinin Eçmiyazin’e bağlılıkları tehlikeli görülmeye başlamıştır; çünkü Rusya, Hıristiyan bir devletti; dış siyaseti bakımından Osmanlı ülkesindeki Hıristiyanları korumak bahanesiyle Devletin içişlerine karışmak ve onu zayıf düşürmek istiyordu.7 3 Fatih Sultan Mehmet hiçbir Hıristiyan hükümdarın vermediği imtiyazı vermiş ve onları mükâfatlandırmıştır. Hatta İstanbul’u fetih edince, Anadolu’nun muhtelif yerlerinden Ermenileri İstanbul’a getirterek iskân ettirmiştir. Fatih Ermenileri dış işlerinde ve iç işlerinde serbest bırakmakla kalmamış, Rumlara verdiği imtiyazların aynısını onlara da vermiş; 1461 yılında Gregoryan Ermeni patrikhanesini kurdurmuştu. İslam hukukuna uymaması ve İslam dünyası geleneğinde bulunmamasına rağmen, Fatih’in bir kiliseyi ilk defa kurdurması, Ermeni milletine karşı duyduğu hassasiyetin bir göstergesidir. Patrikhanenin başına Bursa Ermeni Metropoliti Ovakim patrik olarak atandı. Ovakim’e verilen ferman hemen hemen Rum Patrikhanesi’ne verilen fermanın aynısıydı. Osmanlı Devleti topraklarında Ortodoks Rumların dışında kalan Süryanileri, Kıptileri, Gürcüleri, Keldanileri ve Habeşliler gibi diğer bütün Hıristiyan toplulukların yönetimini bu patrikhaneye verilmesi8 Ermeni patrikhanesinin nüfuzunu artırmıştır.9 İstanbul Patrikhanesi’nin kurulmasından sonra İstanbul’a Ermeniler gelmeye devam etmiştir. Bu Ermeniler ağırlıklı olarak; Kumkapı, Yenikapı, Samatya, Narlıkapı, Edirnekapı, Balat Kapısı semtlerine yerleştirildiler.10 1475 yılında Gedik Ahmet Paşa Kırım’ı fethedip Osmanlı topraklarına kattığı zaman, Kırım ve Kefe’den yaklaşık kırk bin Ermeni’yi beraberinde getirerek bir kısmını Anadolu’nun muhtelif yerlerine, diğerlerini ise İstanbul’un Edirnekapı ve Balat arasındaki bölgeye, bir kısmını da kendi adını alan Gedikpaşa semtine iskân etti.11 Yine Fatih Sultan Mehmet 1479’da Karaman Ermenilerini İstanbul’a getirterek, bunları Samatya tarafına oturttu.12 Yavuz Sultan Selim, Çaldıran zaferinden sonrada Tebriz’den birçok Ermeni sanatkârını İstanbul’a getirtip Samatya taraflarına yerleştirmiştir.13 Yavuz Sultan Selim’in Kudüs’ü fethiyle, Kudüs Ermeni Patrikhanesi Osmanlı yönetimi altına girmiştir. Osmanlı Sultanı, 31 Aralık 1516 Kudüs’ü ziyaret etmiş, padişahın şehre girişi esnasında Kudüs Aynı Eser, s. 64. Ekrem SARIKÇIOĞLU, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, İstanbul 1983, s.265–266. 5 Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C.I, İstanbul 1984, s.375. 6 Bilal ERYILMAZ, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1996, s. 63. 7 Yusuf Hikmet BAYUR, Türk İnkılâp Tarihi, C. III/III, İstanbul 1983, s. 50. 8 Yavuz ERCAN, Kurumsal Açıdan Gayrimüslimler, s. 324. 9 Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 149. 10 Aynı Eser, s. 149. 11 Bilal ERYILMAZ, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul 1996, s. 38–39. 12 Esat URAS, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, İstanbul 1987, s. 149. 13 Aynı Eser, s. 149. 4 TAR‹H‹ GERÇEKLER IfiI⁄INDA ERMEN‹ ‹DD‹ALARI Fettah TURAN Ermeni Patriği III. Serkis ve Kudüs Rum Patriği Attalia ile diğer bazı ruhban sınıfı karşılamıştır.14 Kanuni Sultan Süleyman babasının Ermenilere tanıdığı imtiyazları kendisinin de tanıdığını bildirmiştir. Kanuninin ölümünden sonra tanınan bu imtiyazlar ortadan kalkmıştır. Osmanlı padişahları, başlangıçtan itibaren fethedilen bölgelerdeki gayrimüslimlere karşı son derece hoşgörülü ve adaletli bir politika izlediler. Bütün İslam devletlerinde olduğu gibi, Osmanlı’nın da en çok dikkat ettiği geniş anlamda adaletti. Devlet yönetiminin bütünüyle adalet ilkesine dayandırıldığını söylemek yanlış olmaz. Hatta adalet ilkesi daha da ileri götürülerek, “mülk (yönetim, egemenlik) küfürle belki devam eder ama asla zulümle devam etmez” prensibi, devlet yönetiminin temel felsefesi haline getirildi. Yusuf Has Hacib’den, Kâtip Çelebi’ye kadar Türk-İslam düşünürleri eserlerinde bu ilkeyi işlediler ve tekrarladılar.15 Bütün bunlar ortaya koymaktadır ki Selçuklular döneminde de Osmanlılar döneminde de, Ermeni nüfusu yaşadıkları bölgelerde din ve vicdan hürriyetine sahihtiler, onlara kesinlikle inanç konusunda, kimlikleri konusunda baskı uygulanmamıştır. Osmanlı Nüfusu İçindeki Ermenilerin Durumu Osmanlı Devleti çok uluslu bir yapıya sahipti, içersinde farklı inançtan ve farklı milletten insanlar vardı. Durum böyle olunca çeşitlilik artmıştır. Toplumun büyük çoğunluğu Türklerden oluşmaktaydı. Ancak Osmanlı Devleti diğer milletleri ortadan kaldırmaya çalışmadı. Aksine onları kendi vatandaşı olarak gördü ve ilerleyen dönemde onları devlet kademesinde önemli görevlere getirdi. Osmanlı Devletinin 17. yüzyılda duraklama dönemine girmesiyle işler değişmeye başladı. Artık düzen sarsılmış, taşlar yerinden oynamıştı. İşte şimdi ele alacağımız husus Osmanlı devleti içersindeki Ermenilerin durumudur. Yapılan nüfus sayımlarında Ermeni nüfusu diğer gayrimüslimler ile birlikte gösterilmiştir. Osmanlı Devleti içerisinde yaşayan Ermeniler, diğer gayrimüslim sınıfın içerisinde gösterilmiştir. 1884–1897 yılları arasında nüfus sayımına bakıldığında Müslüman nüfus ile gayrimüslim nüfus şu şekilde gösterilmektedir: 14 Kaynak: İstatistik Umumi İdaresi, Devlet-i Aliye-i Osmaniye’nin 1313 senesin mahsus İstatistik-i Umumisi, Alim Matbaası, İstanbul 1316, s.15. Tabloda görüldüğü gibi, Osmanlı Devleti’nin toplam nüfusu 1884’de 17.143.859 ve 1897 yılında 19.050.307 olarak tespit edilmiştir.1884–1897 yılları arasında nüfusun yıllık artış hızı binde sekiz dolayındadır. Bu durum, Osmanlı Devletinde nüfusun çok yavaş bir gelişme geçirdiğini ifade etmektedir. Bunun da başlıca sebepleri savaş, göçler ve kaybedilen topraklardır.16 1897 yılında Osmanlı Devletinde nüfusun cemaatlere göre dağılımına bakacak olursak; Kaynak: İstatistik Umumi İdaresi, Devlet-i Aliye-i Osmaniye’nin 1313 senesi Mahsus İstatistik-i Umumisi, s.16. Müslümanlardan sonra nüfus miktarı bakımından ikinci sırayı geleneksel olarak Rumlar almaktadır. Selahattin TANSEL, Yavuz Sultan Selim, Ankara 1969, s. 160–196, Küçük, s. 569. Bilal ERYILMAZ, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul 1996, s. 26. 16 Aynı Eser, s. 86. 15 107 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Fettah TURAN Rumların genel nüfus içindeki payı %13,49’dur. 19.yy.ın başlarında ve ikinci yarısında meydana gelen savaşlar, Rumların nüfusunda önemli değişikliklere sebep olmuştur. Gayrimüslimler içinde Rumları, %5,47’lik payla Ermeniler ve %4,36’lik oranla Bulgarlar izlemektedir. Katoliklerin ve Protestanların genel nüfus içindeki oranları önemsenmeyecek derecede düşüktür. Bunlar sırasıyla %0,64 ve %0,24’dür.17 108 Sultan Abdülhamit’in saltanatının son yıllarında nüfus sayımına verilen önem devam etmiştir. İstatistik Umumi İdaresi’nde uzman memurlar çalıştırılmasına özen gösterildiği gibi, İngiltere ve Fransa’ya modern sayım tekniklerini araştırmak için personel gönderilmiştir. Devletin nüfus sayımı ile ilgili organizasyonu ve usulleri 1900 yılında yeniden gözden geçirilmiştir. Bu yılda, Sicil-i Nüfus Nizamnamesi yeniden düzenlenmiştir. Osmanlı Devleti genelinde 1903 yılında yeni bir nüfus sayımına başlanılmıştır. Bu nüfus sayımı 1906 yılında tamamlamıştır. Son Osmanlı nüfus sayımı ise 1914 yılında gerçekleştirilmiştir. Ancak bu sayım, bizzat mahallinde değil, taşradaki nüfus idaresinin yıl içindeki değişikliklerle ilgili verdikleri bilgiler dikkate alınarak yapılmıştır.18 1906–1914 yıllarında Osmanlı Devletindeki nüfusun Cemaatlere göre dağılışı: Kaynak: Stanfort J. Shaw, “The Otoman Census System and Papulation 1831–1914”, İnternational Journal Of Middle East Studies, 9 (1978), s. 337. Ermenilerin 1914 yılında Gregoryan ve Katolik olarak toplamı 1.229.007’dir. Bu rakam, o dönemdeki 17 Osmanlı tebaası olan Ermenilerin bütününü ifade eder. Sayım dışı kalmış Ermenilerin de olabileceği düşünülürse Osmanlı Devletinde toplam Ermeni nüfusu 1.300.000’i aşmamaktadır. Böylece 1915 yılında 1,5 ya da 2 milyon Ermeni’nin katledildiği iddiasının da ne kadar dayanaktan yoksun olduğu kendiliğinden anlaşılır.19 Görülmektedir ki Osmanlı döneminde yaşanan bu sorun halen günümüzde yaşatılmak istenmekte, ancak gerçekten yoksun bir biçimde bu gerçekleştirilmeye çalışılmaktadır. 1,5 milyon ile 2 milyon bugün nüfus bakımından çok az görünebilir anacak 1900’lü yıllarda bunlar büyük rakamlardı. Ermeni Sorununun Doğuşu Osmanlı Devleti beylikten, büyük bir imparatorluk yapısına kavuşmuştur. Bu yapı içerisinde farklı milletlerden insanları barındırmıştır. Hoşgörü ve adaleti kendisine ilke edinen devlet 1789 Fransız İhtilali’nden etkilenmeye başlamıştır. Avrupa devletleri Osmanlıyı yıkabilmenin en kolay yolarlını aramaya başlamışlardı. Çareyi Osmanlı sınırlarında yaşayan gayrimüslimleri kışkırtmakta buldular. Ermeniler de bu kışkırtmadan etkilenen grubun içerisindeydi. Buna bağlı olarak Osmanlıya karşı mücadeleye başladı. 19.yüzyılda Yunanistan’ın bağımsızlığına kavuşması ve diğer Balkan uluslarının da özerk bir statüye sahip olmaları sonucu, Osmanlı Devletinde en önemli azınlık unsuru olarak geriye Ermeniler kalmıştı. Avrupa devletlerinin Ermenilerle ilgilenmelerinin en önemli nedenlerinden biri de budur. Çünkü Avrupa devletlerinin Osmanlı topraklarında Ermenilerin dışında himaye edecekleri ve kışkırtacakları başka topluluk kalmamıştır.20 Ermeni sorunu büyük ölçüde Osmanlı-Rus Savaşı’nın bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. OsmanlıRus Savaşı ile birlikte “Anadolu Islahatı” sorunu gündeme gelmiştir. Siyasi bir terim olan “Anadolu Islahatı” kavramı büyük devletlerin, Osmanlı devleti üzerindeki siyasetlerinin değiştiğinin, yani “Şark Meselesi” adı verilen Osmanlı İmparatorluğunu parçalama siyasetinin Anadolu topraklarına da tatbik edilmeye başladığının ifadesidir.21 Osmanlı İmparatorluğu, 1877-1878’de Rusya İm- Aynı Eser, s. 89. Aynı Eser, s. 93. 19 Aynı Eser, s. 94. 20 Aynı Eser, s. 186. 21 Cevdet KÜÇÜK, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ( 1878-1879 ), İstanbul 1984, s. 1. 18 TAR‹H‹ GERÇEKLER IfiI⁄INDA ERMEN‹ ‹DD‹ALARI Fettah TURAN paratorluğu ile çok büyük çapta bir savaşa girdi. Müttefiki yoktu. Savaş Avrupa büyük devletlerinin aracılıklarına rağmen önlenememişti. Bertaraf edilmesi mümkün, hatta bir bakıma kolaydı. Ancak birkaç Osmanlı devlet adamının ihtirası, kısa görüşü ve hatası savaşı kaçınılmaz kıldı. Tek güvence, tıpkı çeyrek asır önceki gibi İngiltere’nin de Osmanlı yanında savaşa katılacağı, Rusya’nın ılık denizlere inmek için Türkiye’nin ezilmesine izin vermeyeceğiydi. Halbuki böyle bir ortam, böyle bir ümit mevcut değildi. Bu vaziyette Tanzimat’ın modern ordusunun ve üstün donanmasının Ruslara karşı iyi bir savunma yapacağı sanılıyordu. Savaş, sert Türk mukavemetine ve bazı önemli zaferlere rağmen Osmanlı komutanlarınca iyi yönetilmedi. Tam bir yenilgi ile sona erdi.22 Ayastefenos Antlaşmasının Ermenilerle ilgili 16. Maddesi şöyledir. “Osmanlı Devleti, Ermenilerin yerleşmiş oldukları eyaletlerde bölge menfaatlerinin gerektirdiği Islahat ve tensikat vakit kaybetmeksizin icra edeceğini ve Ermenilerin Kürtlere ve Çerkezlere karşı emniyetini koruyacağını taahhüt eder”. Antlaşmada yer alan bu madde ile Ruslar, Anadolu’ya müdahale etme hakkını elde etmişlerdir. İngiltere, bu madde konusunda endişeliydi. Rusya, Osmanlı İmparatorluğunu işgal etmek için Ermenileri bir istinat noktası olarak kullanacaktı. Ayrıca Rusya, bu antlaşma ile Doğu Anadolu’da stratejik noktaları ele geçirerek, İngiltere için hayati öneme sahip ticaret yollarını tehdit edebilecekti.23 Balkanlar’da Osmanlıyı hemen hemen tasfiye eden bu antlaşma, Avrupa Büyük devletlerinin hiçbiri tarafından kabul edilmedi. Büyük devletler, Berlin’de bir konferans topladılar. 13 Temmuz 1878 Berlin Antlaşması, Rus-Türk Savaşı’na son verdi ve Avrupa’nın yeni dengesini oluşturdu.24 Antlaşmanın 61. Maddesine göre Osmanlı, altı Doğu Anadolu eyaletinde Ermeni azınlıklar için reform yapacaktı. O dönemde vilayet denen bu eyaletler ( Vilayet-i Sitte ) şunlardır: Sivas, Erzurum, Harput ( el-Aziz / Elazığ ), Diyar-ı Bekr ( Diyarbakır ), Bitlis ve Van.25 Böylesine geniş, seyrek nüfusla iskân edilmiş, hal- 22 kın aşiret halinde ve köylerde yaşadığı, önemli şehirlerin az bulunduğu bir coğrafyada bir azınlık lehine reforma kalkışmak mümkün değildi.26 Batının bu dönemde yapmak istediği Osmanlı sınırları içerisinde yaşayan Ermenileri Osmanlıya karşı ayaklandırmaktı; nitekim öyle de oldu. Doğu Anadolu’da Ermenileri kullanarak nüfus elde etmek isteyenlerin İngiltere, Fransa ve Rusya olduğu biliniyordu. Avrupa’da gelişen sanayi devrimini takip eden sömürgecilik, güçlü devletlerin artık hobisi haline gelmişti. Gözüne kestirdikleri güçsüz, savunmasız toprakları ele geçirmek günlük uğraşları haline gelmişti. Fransız İhtilali’nin getirdiği ulusçuluk kavramını da arkalarına alarak zayıf olan imparatorlukların içersindeki azınlıkları ayaklandırmaya başlamıştı. Bütün bu durumlar zincirin halkalarını koparmaya yetti ve I. Dünya savaşı patlak verdi. Osmanlı Devleti Cihan Harbi’nde düşman ile mücadele ederken bir taraftan da kendi sınırları içerisinde yaşayan ve “Millet-i Sadıka” dediği Ermeniler ile de mücadele etmeye başlamıştı. Çünkü bu dönemde Ermenilerin Doğu Anadolu’da yaptıkları artık katliam derecesine ulaşmıştı. Ermeni Tehciri Rus ordularının, 1 Kasım 1914 tarihinde sınırı geçerek Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına saldırmaları üzerine, Enver Paşa komutasındaki Üçüncü Ordu 21 Aralık 1914’de karşı saldırıya geçmişse de, Osmanlı Ordusu savaşta yenik düşerek geri çekilmek zorunda kalmış ve Rus orduları 16 Mayıs 1945 tarihinde Van’ı işgal etmişti. Doğu Anado- Yılmaz ÖZTUNA, Osmanlının Son Döneminde Ermeniler, ‘’ Ermeni Sorununun Oluşturduğu Siyasal Ortam’’, Ankara 2002, s. 41. Bilal ERYILMAZ, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul 1996, s. 188. 24 Yılmaz ÖZTUNA, Osmanlının Son Döneminde Ermeniler, ‘’ Ermeni Sorununun Oluşturduğu Siyasal Ortam’’, Ankara 2002, s. 47. 25 Aynı Eser, s. 47. 26 Aynı Eser, s. 47. 23 109 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Fettah TURAN lu vilayeti içinde Ermenilerin en yoğun olarak bulunduğu Van’da Ermeniler 13 Nisan 1915 tarihinden beri isyan halindedirler.27 Van şehri, eyalet merkezi, önemli bir Müslüman beldesiydi. Ermeni çeteleri şehre girdi. Tek kişi bırakmamacasına bütün Müslümanları öldürdü. Rus ordusu bir ay sonra Van’a girince ( 19.05.1915), tek Müslüman’ın kalmadığını hayretle gördü. Van gölü cesetlerle doldurulmuş, şehrin her yerine parçalanmış cesetler çepeçevre yayılmıştı. Ermeni vahşeti, Rus planlarını çoktan aşmıştı. Rus subaylarının genelkurmaylarına yazdıkları, Ermeni zulmünün askerlik şereflerine sığmadığını ve Rusları da lekeleyeceğini söyleyen raporlar yayınlanmıştır. Ancak Türk kuvvetleri yaklaşınca Ruslar, Van şehrini boşalttılar (03.08.1915). İki gün sonra da Türk birlikleri Van’a girdi. On binlerce Müslüman cesedi, yakılıp yıkılmış camiler teessürle görüldü. Van şehri 1915’ten sonra yeniden iskân edildi. En azından ilk başında, hiçbiri, 1918’te yaşayan Vanlıların nesli değildi. O Vanlılar genelde öldürüldü.28 110 Bu şartlar altında bazı tedbirlerin alınması gerekiyordu, çözüm yer değiştirmekten başka bir şey olamazdı. Bugün çıkıp bu göç ettirme olayını soykırım deseler de bu gerçeğe ve bilime aykırıdır. Hüsamettin Yıldırım, “Ermeni İddiaları ve Gerçekleri” adlı kitabında, “Tehcir” sözcüğü “sürgün” veya “soykırım” anlamı taşır mı sorusunun cevabını şu şekilde vermiştir: Konuşma veya yazışma dilinde kullanılan bazı kelimelere, o dil içinde taşıdığı veya taşıması gerekenin dışında anlam yüklendiği sıkça görülen bir durumdur. Bu konu özellikle demagojiye dayalı tartışmalarda ve hassas konuların istismar edilmesinde görülebilmektedir. “Tehcir” bu duruma örnek kelimelerden biridir. Arapça asıllı olan kelime “hecera” fiilinden türeyen rübai (dört harfli) bir mastar isimdir. Bir yerden başka bir yere göç ettirmek, hicret ettirmek (immigration, emigration) manasına taşır. Fiilde bir “sürgün”, bir “deportation” manası yoktur. Zira bu anlam, Arapçada “nefy, ib’ad itikal, i’sikar” gibi 27 mastarlarla ifade edilmiştir. Zaten tehcir diye tanınan kanunun adı da aslında “sevk ve iskân” kanunudur. Olayın anlatımında sık sık “tenkil” (nakletme) tabiri de kullanılmıştır ve hiçbir zaman Batı dillerinde sürgün anlamındaki “deportation”, “exile”, “prosciption” gibi terimlerin karşılığı olan tabirler kullanılmamıştır. Buna rağmen bilmeyerek veya çoğu kez olay dramatize edilmek amacıyla Ermeniler ve bazı Batılı yazarlar tarafından sürgün manasına gelen terimler seçilmiştir.29 Hükümet tehcir kanununu çıkarırken, göç ettirilecek vatandaşların maddi ve manevi işkence ve haksızlıklara uğramamaları üzerinde titizlikle durmuş; namus, mal veya canlarına yapılan tecavüzlerin şiddetle cezalandırılacağını bildirmiş ve süregelen Ermeni mezalimine rağmen aksine hareket edenleri tecziye etmekten çekinmemiştir.30 Ermeni meselesi, aynı devletler tarafından, daha önce ortaya atılan ve bölgelerinde çoğunluğu teşkil ettikleri için, bunları Osmanlı Devletinden koparmak gayesine yönelik, Sırp, Yunan ve Bulgar meseleleri gibi değerlendirilmek istenmiştir. Halbuki Türkiye Ermenileri, Türk hâkimiyetine girdikten sonra iddia edildiği gibi hiçbir zaman büyük bölgeler itibariyle çoğunlukta olmamıştır. Ancak, onların, grup grup çoğunlukta olduğu bazı küçük bölgeler de vardır. Bununla beraber çoğu yerde, ErmeniTürk karışımı köylerin sayısı da büyük bir yekun tutmakta idi. Ancak, Müslümanların takibe uğradığı tarihlerde, Hıristiyan Türk Ermenileri, Türk İslam kanun ve kaideleri çerçevesi ve Türk hoşgörüsü içinde, hiçbir zaman rahatsız edilmeden, aynı zamanda devlete sadık olarak, sakin, müreffeh ve mutlu bir hayat yaşıyorlardı. Osmanlı arşiv belgelerinde, mahkeme kayıtlarında, hatta Batılı seyyahların seyahatnamelerinde, Türklerin devlet olarak, millet olarak, Ermeni toplumuna karşı, Türkler içinde görülen günlük olağan olaylar dışında hiçbir kötü hareketine rastlanmaz. Aksine, devletin, Ermeni toplumunun varlığını devam ettirmek ve onları teşkilatlandırmak için tedbirler aldığını görüyoruz.31 Kamuran GÜRÜN, Ermeni Dosyası, Ankara 1986, s. 206. Yılmaz ÖZTUNA, Osmanlının Son Döneminde Ermeniler, ‘’ Ermeni Sorununun Oluşturduğu Siyasal Ortam’’, Ankara 2002, s. 59. 29 Azmi SÜSLÜ, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, 100. yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara 1990. 30 Necati ÖKSE, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, ‘’ Ermeni sorununun Doğuşu, Tehcir Kanunu ve Uygulaması, Ankara 1985, s. 276. 31 Dündar AYDIN, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri Sempozyumu, ‘’ Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkmasında Fransa’nın Rolü’’, Ankara 1985, s. 285. 28 TAR‹H‹ GERÇEKLER IfiI⁄INDA ERMEN‹ ‹DD‹ALARI Fettah TURAN Osmanlı Devletinde, gayrimüslimlere tanınan haklar, ta baştan beri, istikrarlı bir gelişme göstermiştir. Mevcut haklarda bir kısıtlama yapma yoluna gidilmediği gibi, Tanzimat’tan sonra da bunlara yenileri ilave edilmiştir. Gayrimüslimlerin statüsü, fermanlarla ayrıntılı bir şekilde belirlenmek suretiyle ehl-i örf denilen kamu yöneticilerinin olası keyfi uygulamalarına karşı yasal bir güvenceye alınmıştır. Gayrimüslim topluluklar, ellerindeki fermanlara aykırı uygulamaları her zaman Padişah, Divan ve Babıâli gibi devletin en üst yönetim organlarına iletme ve çözüm arama hakkına sahip olmuşlardır. Millet Liderleri, milleti adına Divan-ı Hümayun’da söz söyleme yetkisine sahipti.32 Lozan Barış Konferansında, gayrimüslimlerin hakları en çok tartışılan konular arasında yer almış ve “Ekalliyetlerin Himayesi” başlığı altında düzenlenmişti. Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, yeni kurulan devletin temel dış politikasını “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” olarak belirlemişti. Her zaman da bu prensibe uygun davrandı. Anadolu’da boğaz boğaza çarpıştığı Yunanlı Venizelos ile dostluk kurdu ve birkaç yıl önce yaşananları gündeme getirerek dostluğu zedelemek istemedi. Türkiye Cumhuriyeti, Cumhuriyetin ilanından sonra komşularıyla ve daha önce yaşanan olaylarla bir hesaplaşma, bir kin gütme, öç alma politikası izlemedi. Hem I. Dünya Savaşı’nda ham de Kurtuluş Savaşı’nda yaşananları geçmişe bıraktı. Onların, ülkelerin geleceğine taşınmasına ve toplumda yeni kin ve nefret duygularını beslemesine fırsat vermedi. Ermeni meselesi de bu konulardan biriydi. Ancak Türkler susarken Ermeniler boş durmadılar. Özellikle 50 yıldır hep onlar olayları kendi yönlerinden anlattılar. Bazı Avrupa ülkelerinde var olan ve kökü tarihe dayanan Türkler hakkındaki “kötü” önyargıyı da kullanarak dünya kamuoyunu tek taraflı olarak etkilediler. Yani dünya kamuoyu 50–60 yıldır neredeyse sadece Ermenileri dinledi, sadece onların yazdıklarını okudu.33 masıyla başlayan bu dönemde Türkiye tam olarak haklılığını ortaya koyamamıştır. Diplomatik açıdan bakıldığında Türkiye kendi iç meseleleri ile uğraşmaktan dış gelişmelere karşı varlığını ortaya koyamamaktadır. Tarihi gerçekler her zaman göz ardı edilmiştir, gerçeğe uymayan bilgiler verilerek suçlu duruma düşürülmek istenilmektedir. Mustafa Kemal Atatürk’ün bu durumla ilgili söylediği çok güzel bir söz vardır: “Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa, değişmeyen hakikat insanı şaşırtacak bir nitelik alır.” Bu söz tam da bu konuya çok uygun gelmektedir. Çünkü tarihi gerçekler bir kenara bırakılarak, yeni bir tarih yazılmaya çalışılmıştır. Türkiye’nin bugün yapması gereken uluslararası alanda zedelenen imajını düzeltmektir. Bunu diplomasi alanında, bilim alanında ya da sanatsal alanda yapmalıdır. Tabi ki bu alanları genişletebiliriz. Ama daha fazla geç kalmamalıyız. Ne yaparsak geleceğimiz için yapacağız. Çünkü “insan, ne ekerse onu biçer”! Bugün Türkiye için, Ermeni soykırımı üzerine çeşitli oyunlar oynanmıştır. Bu durum Türkiye’nin uluslararası alanda imajını sarsmıştır. Avrupa’nın büyük devletleri ortaya bir suç ve bir suçlu çıkar32 Bilal ERYILMAZ, Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul 1996, s. 224. I. Dünya Savaşı Sırasında Ermenilerin Türklere Yaptığı Katliam Fotoğrafları, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara 2000, s. 15. 33 111 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ * SAYI: 14 2009 ** Muharrem Hilmi ÖZEV , Erdinç KARAYAZLIK Sun Tzu’dan Clausewitz’e Savafl Anlay›fl›nda De¤iflim ÖZET Bu makale, savafl teorileri ile ilgili olarak biri uzak do¤unun ve klasik dönemlerin di¤eri bat›n›n ve modern dönemlerin temsilcisi olan iki büyük düflünürün, Clausewitz ile Sun Tzu’nun görüflleri aras›nda bir karfl›laflt›rma yapmay› amaçlamaktad›r. ‹ki düflünürün yaklafl›m›nda, savafl›n amac›, zafere giden yol, kullan›lacak yöntemler gibi temel konularda, taban tabana z›t olarak nitelendirebilece¤imiz yorumlar görülmektedir. ‹ki düflünürün, flahit olduklar› savafllar, tecrübeleri, eserlerini kaleme ald›klar› ortam, yaflad›klar› zaman, dönemlerinin felsefi yaklafl›mlar› ciddi farkl›l›klar tafl›maktad›r. Bu farkl›l›klar, ister istemez, araç, amaç, yöntem gibi konularda müthifl bir farkl›laflmaya yol açm›flt›r. Bu farkl›l›klara ra¤men, her ikisinde de temel bir ortak nokta bulunmaktad›r; düflman›n iradesini k›rmak. ABSTRACT 112 This article aims at making a comparison between the thoughts of two big thinkers of war, Clausewitz and Sun Tzu, one is the representative of classical times and of the Far East and the other is the representative of the West and of modern times. There are huge discrepancies between the thoughts of the two thinkers, about the aim of war, the way to the victory and the methods in use. There were serious differences between the wars that these two thinkers witnessed, between their experiences, between the milieu where they write out their works and prevalent philosophical rapprochements in their epochs bear serious differences. Despite these differences, there is a common basic point regarding these two war thinkers: to destroy the will power of the enemy. Giriş Savaş Teorisi denince akla gelen ilk iki isim hiç şüphesiz ki Sun Tzu ile Clausewitz’dir. Gerek Sun Tzu’nun “Savaş Sanatı”, gerekse Clausewitz’in “Savaş Üzerine” adlı eseri, savaş konusunda üzerinde en çok durulan, en fazla tartışılan ve daha da önemlisi en çok dikkate alınıp, uygulanmaya çalışılan kitaplar olmuşlardır. İki düşünürün savaşa yaklaşımları arasında çok ciddi farklılıklar vardır; hatta amaç ve hedef gibi temel konular dikkate alındığında taban tabana zıt olduklarını söylemek dahi mümkündür. Çalışmamızın temel amaçları iki düşünürün savaş yaklaşımlarındaki farklılıkları irdelemek; birinin bakış açısı ile diğerini yorumlamak ve nihayetinde bu farklılıkları ortaya çıkartan sebepleri ortaya koymaktır. Bu amaç çerçevesinde, öncelikle her iki düşünürün, hayatları, yaşadıkları ortam, yaklaşımlarını etkilediğini dü* ** TASAM Uluslararası İlişkiler Uzmanı M.Ü. Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü Doktora Öğrencisi. şündüğümüz çeşitli unsurlar ele alıp, takip eden bölümde, yaklaşımlarının farklılıklarını, önemli olduğunu düşündüğümüz unsurlar çerçevesinde irdeleyeceğiz. Düşünürlerin, metotları, tarihe etkileri, onlara yöneltilen eleştiriler de çalışmamızda yer bulacak. Nihayetinde iki düşünürün görüş farklılıklarının altında yatan temel sebepleri tartışacağız ve iki düşünürü karşılaştırmanın, zaman ve ortam göz önünde bulundurmadan gerçekleştirildiği takdirde ne kadar yanlış olabileceğini ortaya koymaya çalışacağız. 1.Clausewitz 1.a. Clausewitz Kimdir? Carl von Clausewitz, Prusyalı bir asilzade olarak, 1780 yılında dünyaya geldi. Yaşadığı dönemde oldukça yaygın olan bir uygulama ile subayı olmak üzere daha henüz 12 yaşındayken, Prens Ferdi- SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK vakti oldu; “On War (Savaş Üzerine)”nin sekiz cilt tutan taslakları bu görev sırasında ortaya çıktı. Clausewitz, 1831 yılında Avrupa’yı saran son kolera salgınında öldüğünde, ülkesinde düşlediği yere gelememiş, arzuladığı saygıyı kazanamamış, hayal kırıklığına uğramış bir insandı1. Öldüğü zaman, eserini de henüz tamamlayamamıştı; “Savaş Üzerine”yi, O’nun ölümünden bir süre sonra 1832 yılında, eşi yayınlayacaktı. 1.b. Clausewitz’in Yaklaşımını Etkileyen Faktörler nand’ın Alayı’na katıldı ve ölene dek bir asker olarak yaşamını sürdürdü. Birinci Koalisyon Savaşları’ndan itibaren Fransız Devrim Savaşları ve Napolyon Savaşları’na katıldı. 1806 yılında katıldığı Jena Seferi’nde Fransızlara esir düştü ve ülkesine ancak iki yıl sonra dönebildi. Bu dönemde ülkesinin yaşadığı felaket O’nu derinden etkilemiş; vatanseverliği ile içerisinde yetiştiği Prusya alay kültürünün çelişkilerini fark etmeye başlamıştı. Aldığı kültür O’na, alayına ve kralına koşulsuz itaati öğretmişken, O, vatanına itaat etmeyi tercih etmişti. Takip eden dönemde, Napolyon Büyük Sefere çıkmadan önce, birçok Prusyalı subay gibi “çifte vatanseverliği” seçti. Bunun anlamı, Napolyon’un ordusu ile birlikte Rus işgaline katılmasını emreden kralına karşı gelip, Prusya’nın özgürlüğüne yardımcı olmaya çalışan Çarlık ordusunda hizmet verecek olmasıydı. Prusya, 1812 Seferi’nin başarısızlığından sonra saf değiştirdiğinde, Kral, bir zamanlar hocalığını yapan Clausewitz’i tekrar ordusuna kabul etmedi. Clausewitz’in, Rus üniformasını çıkarıp, tekrar Prusya üniformasını giymek için, Napolyon’un Elbe Adası’ndan kaçmasını ve 100 Gün Savaşları’nı beklemesi gerekecekti. Napolyon Savaşları’nın Viyana Kongresi ile sona ermesini takip eden günlerde çeşitli görevlerde bulunan Clausewitz, 1818 yılında, 12 yıl boyunca yürüteceği harp akademisi komutanlığı görevine atandı. Bu görevi sırasında, araştırma yapmaya, düşünmeye ve fikirlerini kaleme dökmeye oldukça 1 2 3 Clausewitz’in yaklaşımını bir sentez olarak nitelendirecek olursak, yetiştiği ortamı ve aldığı kültürü “tez”, Napolyon Savaşlarını “anti-tez” olarak kabul etmemiz gerekir. Bu noktadan hareketle, Clausewitz’i daha iyi anlamak için yetiştiği ortam ile yaşadığı dönemi iyi analiz etmek gerekmektedir. Clausewitz, Büyük Ferdinand’ın zaferlerinin gururunu taşıyan Prusya askeri sistemi içerisinde yetişmişti; 12 yaşından itibaren Prusya alay kültürü içerisinde yer almıştı. Alaylar, Avrupa’da daha önceki yüzyıllarda, şehirler için huzursuzluk kaynağı olan askerleri bir arada, disiplin altında tutmak için oluşturulmuşlar; zaman içerisinde kendine has kuralları, gelenekleri ile kendi toplumlarından uzaklaşmışlardı.2 Toplumundan uzak bu kültür içerisinde yetişen ve savaşmayı öğrenen Clausewitz, Devrim Savaşları başladığında, karşısındaki Fransız askerlerinin, kendi yönetimindeki askerlerden (Keegan’ın “köle” olarak nitelediği) oldukça farklı fikirlerle savaşmakta olduğunu gördü. Fransız Devrimi’nin orduları, Cumhuriyet yönetimi altında herkesin eşit olduğu ve orduya katılımın her vatandaşın görevi olduğu fikrine kapılmıştı. Hem kendilerini özgür vatandaş yapan devrimi savunuyor, hem de halen daha monarşilerle yönetilmekte olan toplumlara bu fikirleri aşılama amacı güdüyorlardı.3 Fransız Devrimi, ordu ve askerlik kavramlarını kökünden değiştirmişti; Fransız Ordusu, generalinden, rütbesiz erine kadar politize olmuş bir halk ordusu haline gelmişti. Bu durum, Fransız Ordusu’na müthiş bir dinamizm ve güç vermiş; tüm Avrupa bir biri peşi sıra koalisyonlar oluşturmasına rağmen, Fransa’yı yıllar boyunca dize getirememişti. Tam manası ile topyekûn toplumsal seferberlik ile askeri ve siyasi elit dışındaki kitlelerin savaşa bu ölçüde odaklanması, Devrim Savaşları ile beraber ilk defa Fransa’da yaşanıyordu. Savaşın siyasi Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 41. A. e., s. 31. A. e., s. 34. 113 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK 114 bağlamı, hem çatışmanın gidişatına çılgınca bir enerji katması hem de çok daha büyük ordulara zemin hazırlaması açısından çok önemliydi.4 Devrim, Fransız Ordusu’nu politize edip, birey bazında gücünü arttırdığı gibi bütün olarak da çok büyük etkiler yarattı. Fransız Devrimi’nden önce, 18. Yüzyılda orduların temellerini, mevzubahis alaylara mensup az sayıdaki, iyi yetiştirilmiş profesyonel askerler oluşturuyordu. Bu askerlerin büyük bir kısmı ya yabancıydılar ya da alt tabakalardan geliyorlardı. Bu dönemde savaşlar göreceli olarak durağan yaşanıyor; kaleler büyük önem taşıyor, muharebeden çok kuşatma görülüyordu. Ordular çoğunlukla birbirleriyle tahkim edilmiş mevzilerde karşılaşıyorlardı. Devletler bu dönemde her askere belli ve önemli bir harcama yapıyordu; bu durum her askerin dikkatle kullanılması gerekliliğini doğuruyordu5. Buna karşılık, İhtilal orduları, klasik sınırlamalara bağımlı değildi; sıkıntılara katlanabiliyor ve avantajlı görülen her yerde savaşabiliyorlardı; ulusal kaynakların tümüne başvurulabildiğinden (özellikle beşeri anlamda), maliyeti göz önüne alınmaksızın taarruz edilebiliyordu. İhtilalin sosyal şartlarda yarattığı değişiklik, yüksek kabiliyeti olan bir stratejiyi mümkün kılıyordu.6 Prusyalı reformcu Gneisenau, 1806 yenilgisinden sonra şöyle yazmıştı: “Fransa’yı şan ve şöhretin doruğuna tek bir şey yükseltmiştir: ihtilal, Fransa’nın tüm güçlerini uyandırmış ve her ferde kendisine uygun bir faaliyet sağlamıştır. Bir milletin bağrında nice kabiliyetler gelişemeden uyuklamaktadır”.7 Fransa’yı neredeyse yenilmez kılan bu değişimi Clausewitz de farkındaydı; derinden etkilenmişti. O’nu böyle bir eser yazmaya iten ana sebep belki de buydu; savaş anlayışında bir değişim olmuştu; içerisinde yetiştiği askeri kültür yetersiz kalmış, başarısızlığa uğramıştı; bir sentez oluşturma çabasına girişti. Clausewitz, yaşadığı savaşların evrelerinde etkilenerek, Fransa’ya dinamizm getiren yeni askeri anlayışı hedef almıştı. Bu durum, “Savaş Üzerine”de, politika savaş bağlantısına yaptığı vurgudan, halkın direncinin kırılıncaya dek savaşın sürdürülmesi anlayışına kadar birçok noktada görülebilmektedir. Clausewitz, kitabında, aslında, devrimin yarattığı politize olmuş yeni askeri 4 düzeni anlatıyor; dahası, bu düzeni, pek de taraftar olmadığı, devrim fikir ve politikalarından uzak durarak elde etmeye çalışıyordu. Devrim ve Napolyon Savaşları, savaşın doğasını değiştirmiş, savaş ile alakalı unsurları fazlalaştırmış, amaçlarını farklılaştırmış ve derinleştirmişti. Bu durum, savaş yöntemlerinden, zafer koşullarına kadar birçok değişimi beraberinde getirmişti. En temel noktalarından birisini örnek vermek istersek, ordunun yapısına değinmemi gerekir. Ordu artık bir halk ordusu haline gelmiştir; paralel bir şekilde, doğru belirlenmiş politik hedefler ile savaş da tüm halkın savaşı haline gelebilmektedir. Clausewitz’in deyimi ile savaş, Bonaparte’nin zamanından beri “tüm milletin meselesi” olmuştur ve yeni sosyal güçlerin kaynaşması, savaşın “gerçek mükemmelliğine” yaklaşması ile neticelenmiştir.8 Fransa’nın üst üste 3 kuşaktan, -itirazsız- yüz binlerce asker çıkartması bunun net bir göstergesidir. Kanaatimce, Clausewitz’i topyekün savaş fikrine iten temel sebep burada yatmaktadır; yenilmeyen ve sürekli yenilenen bir düşman; savaşma iradesi ve savaşma sebepleri, sosyo-politik yapının derinliklerine kadar kök salan bir düşman. Böyle bir düşmanla ancak benzer bir yaklaşımla baş edebilirsiniz; ister istemez yöntemleriniz değişir. Clausewitz, eserinin birinci cildinin hemen başında şöyle bir ifade kullanmaktadır: “…fiziksel kuvveti acımadan, kan dökmekten çekinmeden kullanan taraf, üstünlük sağlar. Böylece diğer tarafa da kuralı öğretmiş olur ve artık taraflar, içinde bulundukları dengeden başka bir sınır tanımaksızın aşırılığa kadar tırmanırlar”9. Clausewitz, belki de bu cümlede, tüm toplumunu seferber eden Fransa’nın fiziksel kuvvetini tamamı ile kullandığını ve üstünlük sağladığını, diğer tarafın da yani Prusya ve diğerlerinin de bunu zamanla öğrendiğini kelimelere dökmek istemiştir. Zaten 1812 ve 1813 yıllarında, Rusya ve Prusya tarihlerinde neredeyse hiç görülmemiş bir şekilde militarize olmuş; her biri yaklaşık yarımşar milyon kişiyi askere almışlardı.10 Clausewitz’in dediği gibi, bir taraf diğer tarafa kuralı öğretmiş oluyor; sınırları zorlayarak aşırılığa doğru gidiyorlardı. Black, Jeremy, Top, Tüfek ve Süngü, Çev.: Yavuz Alogan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003, s. 237. Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 88 6 A. e., s 89 7 A. y. 8 Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 89 9 Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 21. 10 Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 89 5 SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK 1. c. Clausewitz ve Savaş Böylesi bir değişime şahit olmuş ve bunun ceremesini çekmiş bir asker olarak Clausewitz için artık savaşın amacı, yöntemleri ve zafer koşulları farklılaşmıştır. Clausewitz, doğru teşhisi çerçevesinde, savaş ile politika arasındaki ilişkiyi belirlemiştir ve vurgulamıştır. Hatta savaş kavramını doğrudan, politika ile açıklama yoluna gitmiştir; O’na göre savaş, politikanın başka araçlarla devamıdır11. Yaklaşımını, kendi sözleri ile şu şekilde ifade etmektedir: “…harbin yalın bir politik eylem olmayıp gerçek bir politik araç, politik ilişkinin bir devamı, politikanın başka araçlarla devamı olduğunu görüyoruz”12. Clausewitz, savaşların, özellikle de uygar toplumların savaşlarının, başta sona politika ile ilişkili olduğunu söylemektedir; savaş, politik bir durumdan doğar, politik bir nedenle başlatılır ve politik bir ortamda sürer13. Clausewitz’in yaklaşımında politikanın üstünlüğü benimsenmiştir; politik amaç esas, savaş ise onu sağlayan araçtır14. Clausewitz’in yaklaşımı çerçevesinde, savaşı, politik amacımızı, diğer bir ifade ile irademizi, düşmana zorla kabul ettirmek için başvurulan güç kullanma eylemi olarak nitelemek mümkündür. Bu noktadan hareketle, savaşın amacı, düşmanı yenerek iradesini kırmak ve daha sonra direnişte bulunamayacağı bir duruma sokmaktır15. Clausewitz, politik hedefe paralel bir şekilde, savaşın, sonrasında yarar sağlayacak şekilde yönetilmesi gerektiği görüşünü16 ileri sürerek, kısıtlı hedefli savaş şekillerini de öngörmüştür. Ancak genel yaklaşımı dikkate alındığında, esas başarıyı elde etmenin yolunun, güç kullanmaktan geçtiği görüşünde olduğu, net bir şekilde görülebilmektedir. O’na göre, “..düşmanın silahlı kuvvetlerinin yok edilmesi, savaşta izlenebilecek amaçların en üstünüdür…”17; “…. Savaşan kuvvetler yok edilmelidir, yani artık savaşamayacak duruma getirilmelidir…”18. Clausewitz’in savaşın amacı ile ilgili bu yaklaşımı, ça11 tışma dışı yöntem arayanlar için kullandığı ifadeler ile bir arada değerlendirilmelidir. Clausewitz şöyle demektedir: “…insancıl kişiler, fazla kan dökmeden düşmanı silahsız bırakma ve yenmenin ustaca bir yolu bulunduğunu kolayca hayal edebilirler… bu görüş, kökü kurutulması gereken yanlış bir inançtır…”19. Realist bir bakış açısı ile; devletlerin, çatışan çıkarlarında benzer ısrarcı tutumlar sergileyecekleri dikkate alınır ve Clausewitz’in yukarıda kısaca belirttiğimiz yaklaşımı göz önünde bulundurulursa, savaşta, karşılıklı şiddetin önüne geçmenin neredeyse imkanı yoktur20. Clausewitz, kitabının farklı yerlerinde, amaç ile araç arasındaki mantık ilişkisinin kaybedilmemesi gerektiğini21 özellikle belirtse de yaklaşımı, aşırılığa kaçacak yorumlara sebebiyet vermiştir. Özellikle iradenin kırılması hususu, savaşların birçok açıdan halka yayılması nedeni ile kırılması gereken iradenin bir ölçüde halkın iradesi olması sonucunu getirmiştir. Yaşadığı dönem; Devrim ve Napolyon Savaşları’nın yukarıda değindiğimiz üzere, orduları ve savaşları politize; halkları da militarize etmiştir. İradenin kırılması ve savaşan güçlerin etkisiz hale getirilmesi de, daha önceki devirlerin aksine, savaşan gücün kaynağı olan halkı da kapsamaktadır. Clausewitz, “…düşmanın iradesi kırılmadıkça, yani düşman hükümeti ve müttefikleri barışı kabul etmedikçe ve halk boyun eğmedikçe, düşmanca gerginlik ve düşman unsurların etkisi sona ermiş kabul edilemez…” demektedir22. Clausewitz’in bu yorumuna göre artık zafer koşulları değişmiştir. Tam bu noktada, Clausewitz’in modern savaş yorumuna yaptığı, günümüze kadar önemi gittikçe artan önemli katkısına da değinmek gerekmektedir. Clausewitz, moral unsurlara ciddi önem atfetmektedir. Bu hususa yaptığı vurgu özellikle zafer koşulları açısından önemlidir: “…düşman kuvvetlerinin yok edilmesinden söz ederken belirtmemiz gerekir ki bizi fiziki güçlerle sınırlayan bir zorlama yoktur, moral unsurlar da mutlaka dikkate alınmalıdır…”23 sözleri özellikle önem taşımakta- Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 34-36 (Bu nokta, 8. Kitap,6. Bölüm B Kısmı “Savaş Politikanın Aracıdır” başlığı ile ayrıca kendine yer bulmuştur) 12 Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 35. 13 Eslen, Nejat, Tarih Boyu Savaş ve Strateji, İstanbul, Q-Matris, 2003, s. 216. 14 A.g.e. s 215 15 Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 75. 16 Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 267 17 Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 99. 18 A.g.e. s 90 19 Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 266 20 Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 92 21 Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 267. 22 Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999, s. 90. 23 A. e., s 97. 115 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK 116 dır. Savaşı şiddetlendiren, alanını genişleten, zafer koşullarını derinleştiren bir yorum olarak nitelendirilebilir. Özellikle de politize olmuş halk ordularından bahsedildiği düşünüldüğünde, dikkate alınacak olan moral unsurun köklerinin oldukça derinlere inmekte olduğu görülebilecektir. Bu anlayış çerçevesinde, kullanılacak yöntem, kaçınılmaz olarak şiddet olacaktır. Savaş Üzerine’nin çeşitli yerlerinde kullandığı ifadeler oldukça net anlamlar ifade etmektedir: Clausewitz’e göre, büyük sonuçları, ancak büyük ve genel harpler sağlayabilir; O, neredeyse tek aracın muharebe olduğunu belirtmektedir; savaşın ilk doğan çocuğunun, kanlı çözüm yolu olduğu söylemekte ve kan dökmeden fetihte bulunan komutanları dinlememek gerektiğini belirtmektedir24. Clausewitz’e göre, savaşın doğası, tarafları birbirine karşı daha fazla şiddet kullanmaya yönlendirir25. Clausewitz’in savaşı, neredeyse her halükarda, teorisinde öngördüğü ve başlangıç noktası olarak aldığı “mutlak savaşa” doğru evirilecektir. Mutlak savaş, gerçek savaşın şartlarından etkilenmemiş, bir anlamda kâğıt üzerinde var olan ideal bir savaş şeklidir. Clausewitz’in yaklaşımına göre, şiddetin, mümkün olan en yüksek oranda kullanıldığı savaş, mutlak savaştır. Gerçek savaş, hiçbir zaman mutlak savaşa dönüşmez; politik hedefin niteliği; matematiksel faktörlerin yanı sıra moral güç, şans ve olasılıkların oynadığı önemli rol; savaşın doğasında var olan, “sürtünme”leri doğuran güçlükler, tehlikeler ve belirsizlikler gerçek savaşı, mutlak savaştan uzaklaştırır. Clausewitz’in savaş ile politika arasında kurduğu bağ, savaşın amacı ve yöntemi ile zafer koşulları için sergilediği yaklaşım bütün olarak ele alındığında, savaşın başladığı andan itibaren, geri dönülmez bir şiddet sarmalına dönüşmesine yol açacağını düşündürmektedir. Kullanılan gücün dozu gittikçe artacak, şiddet de kaçınılmaz olarak yükselecektir. Zaten gücün, en kısa zamanda en belirgin sonuçlara ulaşmak için mümkün olan en yüksek seviyede kullanılması önerilmektedir. Tercih edilen savaş yönteminde de güce en yüksek noktada odaklanılmaktadır. Clausewitz, kitabında, politik hedef çerçevesinde güç kullanmaktan, kısıtlı hedefli savaştan, yani göreceli güç kullanımından bahsetmektedir ancak yine kitapta yer alan ve aşırılığa götüren karşılıklı etmenler olarak nitelendirilen unsurlar dikkate alındığında, kullanılacak gücün azamiye doğru kaymama olasılılığı, asimetrik güç dengelerinin söz konusu olduğu durumlar dışında, yok denecek kadar azdır. Clausewitz’in sonuna kadar savaşa yönlendiren ifadeleri arasında en çarpıcı olanı ve dahası bahsi geçen karşılıklı etkilerin en önemlisi şu kelimelerle ifade bulmuştur: “… düşmanı mağlup etmediğim sürece, onun beni mağlup etmesinden korkmak zorundayım; o halde artık ben, kendimin efendisi değilim; aksine, düşman, bana talimat veriyor, benim ona verdiğim gibi….”. 1 . d. Clausewitz’e Dair 24 Clausewitz gibi, kitabı yayınlatan eşi de kitabın popülaritesinin zirvesini ve dünya çağında yaptığı etkiyi görememiştir. “Savaş Üzerine”nin ününün, Prusya subaylarını ötesine geçerek, dünyaya yayılması için 1866 ve 1870 Prusya zaferlerinin mimarı von Moltke’nin, en etkilendiği kitaplardan birisinin Clausewitz’in bu eseri olduğunu açıklaması gerekecekti.26 Bu döneme kadar Clausewitz ve fikirleri, Prusya’da yaygın bir şekilde kabul görmüştü. Zaten Viyana Düzeni döneminin Prusya Subaylarının çoğu Clausewitz’in kendi yaklaşım ve düzenini yerleştirdiği Berlin Savaş Akademisi’nden mezundu. Moltke de bunlardan birisiydi ve dahası Clausewitz akademinin başındayken, eğitim almıştı 27,28. Prusya’nın, 1866 ve 1870 yıllarında, kendinden daha büyük güçler olarak addedilen Fransa ve Avusturya-Macaristan İmparatorlukları’na karşı elde ettiği zaferleri takip eden dönemde, Prusya askeri anlayışı popüler arttırdı ve birçok ülke bu askeri düzeni tercih eder oldu. Prusya sistemine geçiş, “Savaş Üzerine”nin birçok dile çevrilmesine ve okunmasına yol açtı. Artık Clausewitz’in ve fikirlerinin ünü hızla yayılıyordu. Diğer ülkeler de Prusya modeline uygun alaylar oluşturma yoluna gittiler29. Daha önceki dönemin aksine her erkek, orduda belli bir süre görev almaya başladı; Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 266. Eslen, Nejat, Tarih Boyu Savaş ve Strateji, İstanbul, Q-Matris, 2003, s. 215. 26 Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 41. 27 A. e., 42. 28 Edward Mead Earl, Modern Stratejinin Yaratıcıları, adlı eserinde (s.87), Clausewitz’in akademideki görevi ile ilgili şöyle demektedir: “…Bu görevi, Prusyalı subayların eğitimini hiç etkilemeyen idari bir görevdi. …bilimsel çalışmadan sadece birkaç arkadaşının haberi vardı”. 29 Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 43. 25 SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK askerlik hizmeti, tüm erkeklerin geçirdiği bir evre olarak toplumsal yaşamın bir parçası haline geldi. 1870lerden itibaren, Birinci Dünya Savaşı’na kadar olan sürede, Clausewitz tarzı askeri sistem kabul gördü ve O’nun yaklaşımları ciddi anlamda yaygınlaştı. Strateji Dolaylı Tutum Yaklaşımının yaratıcısı, Liddle Hart, Birinci Dünya Savaşı’nın sonu gelmeyen, kanlı muharebelerinin, Clausewitz, düşünce sisteminin bir sonucu olduğu görüşündedir30. Hatta bu anlayışın, savaşın karakteri kadar, doğuşunu da etkilediği ileri sürmektedir. Savaş konusunda önemli eserler vermiş olan Keagan da, savaşa yola açan hatalı kararların yaratıcısı olmadığını vurgulamakla beraber, Clausewitz’in büyük bir sorumluluğu olduğu görüşündedir ve O’nu Birinci Dünya Savaşı’nın ideolojik babası olarak nitelendirmektedir31. Öngörülen sınırsız şiddet, Clausewitz düşünce sisteminin, en çok eleştiri aldığı noktayı oluşturmaktadır. Clausewitz yaklaşımının, kendi içinde çelişkiye düştüğü yolunda önemli eleştiriler bulunmaktadır. Özellikle savaşın, politikanın bir aracı olarak nitelendirilmesi çerçevesinde konuya bakıldığında, Clausewitz’in, çatışmanın tırmanmasını neredeyse kaçınılmaz kılan yaklaşımı ile baştaki politik hedeften sapma olması oldukça muhtemeldir. Bunun anlamı, kullanılan aracın, amacı aşma olasılığının oldukça yüksek olmasıdır; böylesi bir durumda, amaç-araç ilişkisi zedelenecek; bir noktadan sonra araç ile amacın yer değiştirmesi dahi söz konusu olabilecektir. Clausewitz’in etkisinin oldukça yoğun olarak görüldüğü inancının yaygın olduğu Birinci Dünya Savaşı’nda, bir noktadan sonra, taraflarda savaşın amacı ile ilgili ciddi soru işaretleri oluşmaya başladığı; olayın politik hedeflerden uzaklaşıp, bir koz paylaşmaya dönüştüğü hissi uyandığı ileri sürülmektedir. Savaş Üzerine’nin, savaş anlayışında yarattığı farklılaşmanın yanı sıra daha dar kapsamlı bazı konularda da ciddi etkileri olmuştur. Örneğin; Clausewitz’in, moral ve psikolojik faktörlere büyük önem vermiş olmasının, askeri düşünceye yaptığı sürekli katkıların en önemlisi olduğunu söylenmektedir32. Clausewitz’in görüşlerinin ve yaklaşı30 mının doğru çıktığı görüşü birçok kez dile getirilmiştir; Clausewitz, savunmanın üzerinde durmuştur ve daha güçlü bir düşman karşısında zayıf tarafın en azından bir karşı koyma şansı olduğunu kanıtlamaya çalışmıştır33. Çin’de Mao’nun zaferinin, Vietnam Savaşı’nın Clausewitz’in bu yaklaşımının doğruluğunun ispatı olarak yorumlayanlar vardır34. Benzer bir örnek olay, Clausewitz’in özellikle küçük politik hedefler için az güç kullanımına ve/veya az kaynak ayrılmasına karşı çıkmasıdır. O’na göre böyle bir yaklaşım, yetersiz kaynak ayırarak harekete geçen bir devleti, harekete geçtiği zamandan daha kötü hale getirebilmektedir. ABD’nin Vietnam Savaşı’ndaki yaklaşımı bu duruma örnek olarak verilmekte ve Clausewitz’in doğru tespitlerinden birisi olarak gösterilmektedir. Clausewitz’in düşünceleri, Alman ve dolaylı olarak diğer ülkelerin askeri sistemlerine sirayet etmenin ötesinde de etkiler yaratmıştır. Marks, Engels ve Lenin gibi önemli filozofların, Clausewitz’dengörüşlerden etkilendiği düşünülmektedir35. Clausewitz, başta Lenin olmak üzere Marksist aydınların gözünde her zaman üstün bir yere sahip olmuştu36. Keagan, Savaş Sanatı Tarihi adlı eserinde, özellikle Marx ile Clausewitz’in, farklı sebeplerle de olsa benzer savlar ortaya koyduğunu; her ikisinin de belirli bir kitleyi, ısrarla karşı koyduğu bir konuya ikna etmek gibi benzer problemler yaşadığını ileri sürmektedir. Clausewitz’in fikirlerini, büyük oranda, yaşadığı dönem ve tecrübeleri belirlemişti; yaklaşım ve yöntemini belirleyen de yaşadığı dönemin hakim akımları olmuştu. Yaşadığı dönemi Alman İdealizm Felsefesi’nin hakim olduğu dönemdi; içerisinden Marx gibi devrim yaratan fikirler çıkaran bu fikirler dizisi, Clausewitz’in de içinde bulunduğu Prusyalı aydınlar arasında oldukça yaygındı. Bu felsefenin “mutlak olanı arama” yaklaşımı, Clausewitz’in gerek fikirlerinde, gerekse eserinde görülebilmektedir; ısrarla üzerinde durduğu “mutlak savaş” kavramı bu yaklaşımın bir ürünüydü37. Clausewitz, ciddi bir felsefe eğitimi almamıştı, kendi kuşağının tipik bir temsilcisi olarak, mantık ve ahlak konularında halka açık konferanslara katılmış, Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 268 Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 44. 32 Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 100. 33 A. e., s 97. 34 Akad, Mehmet Tanju, Strateji Üzerine, İstanbul: Kastaş Yayınları, 2003, s.134. 35 Eslen, Nejat, Tarih Boyu Savaş ve Strateji, İstanbul, Q-Matris, 2003, s. 214. 36 Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 38. 37 Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev. D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003, s. 86 31 117 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK mesleki olmayan kitaplar ve makaleler okumuş ve kültürel çevrenin fikirlerini ikinci elden öğrenmişti38. Clausewitz, Berlin Akademisi’nde eğitim aldığı dönemde, Kant Felsefesi ile yakından ilgilenmeye başlamış ve bundan önemli ölçüde etkilenmişti39. Liddel Hart, Clausewitz’i, “Kant felsefi görüşünün ikinci derece nitelikli bir izleyicisi” olarak nitelemiştir40. Clausewitz, devrinin felsefe akımına uygun olarak, tez ve karşı tezlerle sonuçlara ulaşmış ve teorisini geliştirmiştir41. Yöntem olarak redüktivizmi de kullanmıştır ki hatta bu açıdan Marx ile ciddi bir örtüşme içerisinde olduğunu düşünenler vardır42. Clausewitz’in eseri ile ilgili sık karşılaşılan bir eleştiriye de vurgu yapmak gerekmektedir: bu da eserin ciddi anlamda karmaşık ve yoruma açık olmasıdır. Özellikle felsefi bir ifade tarzı vardır; ki kimilerine göre içerik çok da felsefi değildir43. 118 Clausewitz, “Savaş Üzerine”nin taslaklarını koyduğu mühürlü paketin üzerine “Eğer bu eser ölümüm yüzünden tamamlanamazsa, o takdirde ele geçirilecek şey, ancak tam şeklini almamış ve büyük ölçüde yanlış anlamalara aday bir düşünce yığını olarak isimlendirilebilir” diye bir not iliştirmişti.44 Clausewitz, koleraya yakalanmadan, ne yazdıklarını bir bütün halinde sunmak için toparlama fırsatı bulmuş; ne de geniş kapsamlı bir sonuç yazabilmiştir. Bu not, gerek Clausewitz yaklaşımı olarak nitelendirebileceğimiz düşünce sistemi ile ilgili yorumlarımızda, gerek metodolojisinin değerlendirilmesinde, gerekse de ona yöneltilen eleştirilerde göz önünde bulundurulması gereken önemli bir noktadır. Bu önemli nokta, hem Clausewitz’i eleştirenler, hem de O’nun takipçileri tarafından genellikle gözden kaçırılmıştır. Strateji Dolaylı Tutum’u ortaya koyan Liddle Hart’ın, bu konudaki yorumu, Clausewitz’in eleştirisi için güzel bir nokta olacaktır: “… O öldürücü kolera mikrobu olmasaydı, zararın çoğundan kaçınmak mümkün olabilirdi. Çünkü karşılaşılan önemli belirtilerden anlaşıldığına göre Clausewitz, düşünüşündeki gittikçe artan gelişme dolayısıyla, ölüm araya girdiği sırada “kesin” harp hakkındaki ilk ana fikrinden vazgeçecek ve bütün teorisini sağduyuya daha uygun ölçüler içinde yeniden gözden geçirecek bir duruma gelmişti…” 38 39 40 41 42 43 44 Liddle Hart’ın bu yorumunun doğru olup olmadığını, Clausewitz’in yaklaşımını yumuşatıp yumuşatmayacağını hiçbir zaman öğrenemeyeceğiz. Bildiğimiz, O’nun Savaş konusunda tartışmasız en önemli isimlerden birisi olduğu ve görüşlerinin ciddi etkiler yarattığıdır. Unutulmaması gereken diğer bir nokta da hayatında yaşadığı tecrübelerdir. Söz konusu dönem, ordular ve savaş kavramı için ciddi bir kırılma noktası oluşturmaktadır. O, geçmiş dönem kültürü ile yetişmiş; bu değişime şahsen tanık olduğu gibi kanaatimce de zor olan bir şeyi başarmıştır: değişimi tespit etmekle kalmamış, değişime ayak uydurmak için yol gösterici bir eser ortaya koymaya çalışmıştır. Kanaatimce ülkesinin kültürü ile şahsi altyapısı, Fransız devriminin sosyal etkilerini tam olarak kavramasına mani olmuş; buna karşılık, iç dinamiklerin benzer olmadığı ülkesinde, devrimin özellikle içsel dinamiklerinin ortaya çıkardığı savaş makinesinin benzerini yaratma arzusu, görüşlerinin olması gerekenin üzerinde bir oranda sertleşmesine sebebiyet vermiştir. Bence Fransa örneğinden hareketle, kitleleri harekete geçirmek için politize olmaları gerektiği inancına kapılmış; savaş ile politikayı bu bağlamda ciddi olarak ilişkilendirmiş ancak kitlelerin sahibi olduğu bir sistemde, kendilerini tehdit altında hissettikleri için seferber olduklarını gözden kaçırmıştır. Devrimi ve kazanımlarını korumak güdüsü ile harekete geçen Fransızların müthiş dinamizminin belki de hatalı bir biçimde her türlü politik amaç uğrunda ortaya çıkacağını öngörmüş olabilir. Şiddetin tırmanacağına ilişkin yaklaşımının altında bu hususun yatması olasıdır. Ayrıca savaşın halka inmesi, kitleselleşmesi ve topyekûnlaşması ile savaşın doğasının yanı sıra insanın doğasının da devreye girme olasılığı da belki göz önünde bulundurulması gereken faktörlerden birisi olabilir. 2. Sun Tzu 2. a. Sun Tzu’nun Hayatı ve Düşüncelerinin Taoizm ile İlişkisi Sun Tzu, MÖ 500 yıllarında, Çin’de Wu Krallığı’nda yaşamış bir devlet adamı ve generaldir ve elimizde hayatı ile ilgili ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Savaş Sanatı’nın, MÖ 500 yılı civarında, ya- A. e., s. 41. A. e., s. 87. Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 264 Eslen, Nejat, Tarih Boyu Savaş ve Strateji, İstanbul, Q-Matris, 2003, s. 215. Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995, s. 40. Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002, s. 264 A. e., s. 268 SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK mayanın (yin) bileşmesinden oluşmuştur. Olaylar sadece dış görünüşlerinden ibarettir ve her şey bağıntılıdır. Taoizm’e göre başlıca üç erdem vardır: Tutumluluk, alçak gönüllü ve gösterişsiz olmak ve merhametli olmak. Siyaset insanlara Tao’yu anlamalarını sağlayan sakin bir yaşam imkânı tanımalıdır. Yalnızca görgü kurallarına uygun davranmaya ve insanın kendisini denetlemesine önem veren Konfüçyanizm’in45 karşıtı olduğu ileri sürülen Taoizm savaşı mahkûm etmek bakımından onunla birleşmektedir.46 Savaş Sanatı’nın önerdiği bilginin yüceliği, bu bilginin sağlayacağı yenilmezlik yeteneğinin sonucu olan ‘caydırıcılık’, Taoist deyiş olan ‘derin bilgi ve güçlü davranış’ın bir yansıması olarak kabul edilmektedir. Sun Tzu’nun bir yandan savaşı lanetleyip bir yandan da savaş stratejileri öğretmesi biçimindeki gerilim aslında Taoist felsefenin insan zekâsına bakışı ile ilgilidir. ni Bahar ve Güz Dönemi adı verilen MÖ 722-481 yılları arası dönemde yazıldığı sanılmaktadır. Çin’de bu dönemde gerçekleşen bir dizi savaşın ardından 170 kadar küçük prenslik büyük krallıklarca ilhak edilmiş ve aristokraside bir çözülme gözlemlenmişti.. Söz konusu büyük krallıklar da birbirleriyle sürekli bir gerilim içindeydiler. Bu ortam okuryazar oranında bir artışa yol açmış, okuryazarlığın artması da düşünce özgürlüğünün ve teknolojik gelişmelerin önünü açmıştı. Bu dönemde barış vardı, ama bunun uzun sürmeyeceğini herkes biliyordu. Sonunda barış dönemi sona erdi ve Savaşan Devletler dönemi denen ve yüzyıllarca sürecek olan dönem başladı. Bundan yaklaşık iki bin beş yüz yıl önce, Çin’in içinde bulunduğu iç ve dış savaşlar sürecinde yazılmış olan Savaş Sanatı, yine aynı dönemde doğan Taoizm ile birlikte aynı Çin Hümanizm akımının sosyal koşullarından esinlenmiştir. Taoist felsefeye göre, Tao evrenin düzenidir ve bütün olayların kendisinden çıktığı bir özdür. Birlik çokluğa üstündür. Dünya var olanla (yang) var ol45 Clausewitz’in görüşleri ise, modern dönemin etkisini hissettirmeye başladığı bir dönemde ortaya konulmuştur. Modern dönem, insanın müdahalesiyle biçimlendirilmeye (ilerleme anlayışına) açık bir dünya fikrini birlikte getirmiştir.47 Oysa geleneksel dönemlerini yaşayan tüm toplumlarda olduğu gibi, antik Çin’de de ataların bilmedikleri buluşlara hemen hiç değer verilmiyordu.48 Bu dönemin içsel ve dışsal ekonomik koşulları da farklı bir devlet yapısını ve farklı örgütlenme biçimlerini birlikte getirmiştir.49 Modern dönemde, normal olarak cephede çarpışanlar kadar, sivil nüfusun da dâhil olduğu kitle savaşları geleneksel dönemden kopuşun göstergelerinden biriydi. Ayrıca, askerî teknoloji modernliğin diğer özelliklerinin etkisi altında da değişmiş, ordu daha ziyade bir makineye benzer bir şeye dönüşmüştü. Askerî disiplin anlayışında da büyük değişiklikler olmuş, ordular kendilerini daha bir makine gibi görmeye başlamışlardı.50 2. b. Savaş Sanatı’na Genel Bakış51 Savaş konusunda duygusal olmaktan çok akılcı bir yaklaşım gösteren Sun Tzu, savaşın nedenlerinin doğru anlaşılmasının zafere ulaşma konusunda ne denli önemli olduğunu ve hatta savaşın McNeill, William, Dünya Tarihi, Çev.: Alâeddin Şenel, Ankara: İmge Kitabevi, 2002, s. 176. Daha geniş bilgi için bkz. Challaye, Felicien, Dinler Tarihi, Çev. Samih Tiryakioğlu, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1960, s. 80-89. 47 Giddens, Anthony, Modernliği Anlamlandırmak, İstanbul: Alfa, 2001, s. 85. 48 Challaye, a.g.e., s. 89. 49 Giddens, a.g.e., s. 85. 50 Bkz. Giddens, 86. 51 Sun Tzu’nun eserinin açıklamalı ve Türkçe çevirilerinden biri için bkz. Sun Tzu, Savaş Sanatı, İngilizceden çeviren: Adil Demir, Kastaş Yayınevi, 2001. 46 119 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK çıkmadan önce nasıl engellenebileceğini ortaya koymaya çalışmaktadır. Sun Tzu kendi öğretilerinin yerine getirilmesi halinde başarının mutlak, tersi durumda ise yenilginin kaçınılmaz olacağını dile getirmektedir. Savaş Sanatı savaştan çok zaferden, hatta her hangi bir çatışmaya girmeksizin zafere ulaşmanın yollarından söz etmekte, eğer çatışmaya girmek zorunda kalınırsa nasıl mücadele edilmesi gerektiğini anlatmaktadır. Savaş Sanatı’na göre usta savaşçı çatışma psikolojisini ve mekanizmalarını o denli iyi bilir ki, düşmanın her hareketini derhal algılayıp her olasılığa uygun en doğal manevrayı en az güç kullanımı ile uygular. Savaşta başarının anahtarı olan sürat ve koordinasyon yalnızca stratejik hazırlığa değil, liderliğin en büyük dayanağı olan psikolojik dayanışmaya da bağlıdır. 120 Sun Tzu kitabının birinci bölümünde stratejisini ortaya koyarken beş unsurdan söz etmektedir: Uyum, hava, arazi, askeri liderlik ve disiplin. Uyum siyasi lider ile halk arasındaki işbirliğine işaret eder. Diğer bir deyişle uyum lider ile halkın aynı hedefe yönelmesidir. Hava konusu ile hem ordunun beslenmesi için gerekli olan üretim mevsiminin, hem de savaşın uygun koşullarda yürütülebilmesini sağlayan iklim koşullarının iyi belirlenmesi gerektiğini anlatmaktadır. Arazi faktörü, arazinin genişliği, engebeliliği gibi faktörlerin iyi değerlendirilmesi için araziyi en iyi bilen kılavuzların kullanılması gerektiğine işaret etmektedir. İyi bir askeri liderin zekâ, güvenilirlik, insana değer verme, atılganlık ve kararlılık gibi niteliklere sahip olması gerektirir. Disiplin ise, örgütsel dayanışmanın ve verimliliğin ön koşuludur. Sun Tzu’ya göre, düşmanlar bile, eğer batmak üzere olan bir geminin üstündeyseler, birbirlerine yardımcı olabilirler. Aynı şekilde, paylaşılan fikirler de insanları uyumlu ve yararlı bir birlikteliğe götürebilir. Hâkim koşullar sizin nasıl bir plan yapacağınız noktasında ciddi bir etkiye sahiptir. Bu koşullar çoğu zaman insanlar tarafından kontrol edilemeyecek kadar zorludur. Savaşçının bunları iyi anlaması ve hesaba katması gerekir. Sun Tzu kitabında süratin ve etkinliğin en önemli silah olduğunu, savaş stratejisinde en önemli noktanın tasarruf olduğunu, taktik açıdan yapılması gereken ön hazırlıkların önemini anlatır. Sun Tzu savaş nedenlerinin doğru anlaşılmasının, bu sorununun nasıl çözüme kavuşturulabileceğini anlatmaya ve çatışmaların henüz ortaya çıkmadan na- sıl önlenebileceğini ortaya koymaya çalışmaktadır. Usta savaşçı çatışma psikolojisini ve mekanizmalarını düşmanın her hareketini derhal algılayıp her olasılığa uygun en işlek manevrayı en az güç kullanımı ile uygulayacak kadar iyi bilmelidir. Bu yolda uyulması gereken en önemli nokta düşmanın planını baştan bozmak, doğrudan doğruya düşmanın stratejisine saldırmak, bu yapılamıyorsa düşmanı izole etmektir. Zafere ulaşmak isteyen komutan ne zaman savaşacağını, ne zaman savaştan kaçınacağını, ne zaman az ya da çok kuvvet kullanacağını bilir ve emrindeki asker ve subaylar fikir birliği içindedir. Sun Tzu’ya göre, anlaşılamayan kazanırken, anlaşılır olan kaybeder. Bu nedenle, aldatmaca yöntemi çok önemlidir. Örgütlenme ve koordinasyon konusunda becerikli olan komutan zafere yakındır. Geleneksel savaş yöntemleri, gerilla savaşı ile birleştirilmeli, manevra değişikliğine ve sürpriz saldırılara önem verilmelidir. Ayrıca, zaferi kazanma yeteneği koşullara ve düşmana göre değişim göstermekten geçer. Sun Tzu hiçbir zaman maddi gücü ve sayısal üstünlüğü inkâr etmemiştir ama sosyal ve psikolojik faktörlerin fiziksel güç karşısında başarılı olabileceğinin üzerinde önemle durur. Bu nedenle, güç konsantrasyonu, güç tahmini, halkın kazanılması ve istihbarat çok önemlidir. Bu noktada Sun Tzu casusluğun önemini vurgulamaktadır. Sun Tzu’ya göre, düşmana ödül vermekten kaçınmamızı sağlayacak olan bilgileri edinmekteki başarısızlık tümüyle insanlık dışıdır. Bu bağlamda düşman hatlarının gerisine sarkarak düşmanın sırlarını ortaya çıkarmak ve düşman askerlerinin duygularıyla, yürekleriyle oynamak son derece önemlidir. 2. c. Sun Tzu’nun Daha Sonraki Düşünürler ve Dönemler Üzerindeki Etkisi MÖ 5. yy civarında kaleme alınan Savaş Sanatı daha sonraki çağlarda Çinli yazarların çalışmalarına konu olmuş, bu eseri açıklayan eserlerin kaleme alınması bir gelenek haline gelmiştir. Son olarak Mao Tse-tung 1930 Çin iç savaşına dair kaleme aldığı ve askerlikle ilgili düşüncelerini ortaya koyduğu yazılarında Tsun Tzu’nun görüşlerini işlemiştir. Japonca literatürde de Savaş Sanatı üzerine kaleme alınmış yüzden fazla eser olduğu ve Sun Tzu bilgeliğinin Japonlar tarafından hayatın her alanına uygulandığı belirtilmiştir. Ho Chi Minh ve Vo Nguyen adlı Vietnamlı düşünürler de Sun Tzu bilgeliğini önce Fransızlara karşı daha sonra SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK ABD’ye karşı kullanmışlardır. Batı tarafından ancak 19. yy. sonlarına doğru keşfedilen Sun Tzu’nun düşünceleri büyük bir etki yaratmıştır. Görüşlerini duygusallıktan, hamasetten ve inançlarından hemen tümüyle arındırıp sadece neden-sonuç ilişkileri çerçevesi içerisinde sunan Sun Tzu’nun, modern dönem bilim anlayışıyla araştırmalarını yürütmekte olan araştırmacıların ve düşünürlerin gözlerini ne denli kamaştırdığını kestirmek güç değildir. Önemli olan 25 yy önceye dayanan bir dönemde böyle bir eserin kaleme alınmış olmasıdır. Gerçekten de, Sun Tzu’unun Savaş Sanatı pek çok dile çevrilmiştir. Hatta be eserin İngilizce çevirisinin en az altı çevirisi bulunmaktadır. Savaş konusunda yazılan kitaplar arasında, kendisinden en çok söz edilen ama az okunan Savaş Üzerine (Clausewitz) adlı eserin ardından bu konuda en göze çarpan eser Savaş Sanatı’dır.52 Keşfedilmesinden itibaren, Sun Tzu’nun görüşleri çok sayıda kitap ve makalenin konusu olmuştur. Savaş ya da stratejiyle ilgili olarak yazılan makalelerin pek çoğunda, Sun Tzu’’nun Savaş Sanatı’ndan seçilmiş bir özdeyişle başladığını görebilirsiniz. Kimi zaman da, son dönem görülen El-Kaide ve Bin Laden gibi olguları açıklarken bile Sun Tzu’nun görüşlerinden yararlanıldığını görmekteyiz. Örneğin, ABD ordusu komutanlarından Alb. David S. Maxwell Filipinlerde yürütülen “Operation Enduring Freedom” (OEF-P) adlı operasyon için yazdığı “Acaba Sun Tzu Ne Derdi?” adlı makalesinde şunları söylüyor: “Sun Tzu Savaş Sanatı adlı eserinde şöyle diyor: ‘Düşmanını tanı, kendini tanı; yüzlerce cephede savaşsan da yenilgi yüzü görmezsin.’ Bu prensibe uyulması hayati önem arz etmektedir. (…) Eğer onlar [:ABD’li yetkililer] düşmanı, kendilerini ve müttefiklerini tam olarak tanımış olsaydılar, daha kapsamlı operasyonlara girişirlerdi ve Sun Tzu’nun şu iki stratejik yaklaşımını devreye sokarlardı: Düşmanın stratejisine saldırmak ve müttefiklerini darmadağın etmek.”53 Vietnam Savaşı sırasında, ABD ordu mensupları, ellerinde Sun Tzu’un ve Mao Tse-tung’un çalışmalarının birer kopyasıyla birlikte dolaşıyorlardı. Ama yanında taşıdığı kitapları okuyan asker sayısının 52 53 54 55 çok az, okuyup da anlayanların ise daha az olduğu ileri sürülmüştür.54 Modern dönem tarihinin, Sun Tzu’nun görüşlerini önemsiz hale getirdiği ileri sürülmektedir. Modern dönemdeki savaşların asimetrik olduğunu göz önüne aldığımızda bu görüş doğru olabilir. Ama güçlü devletler arasındaki savaşlar söz konusu olduğunda Sun Tzu’nun görüşleri geçerliliğini hala korumaktadır.55 Gerçekten de günümüzde satış stratejilerinden sağlık alanına varıncaya dek Sun Tzu bilgeliğine dayanarak ortaya konulmuş pek çok inceleme ve araştırmaya rastlamak mümkündür. 3. Sun Tzu’dan Clausewitz’e bakış 3. a. Sun Tzu ile Clausewitz’in Yaklaşımlarının Karşılaştırılması Karşılaştırılması yapılan düşüncelerin ardındaki dini, sosyal, kültürel ve tarihsel yapılar ortaya konulmaksızın değerlendirilmesi, tarih yanılgısı gibi bir takım sakıncaların ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Sun Tzu’nun yaşadığı dönemi ve bu dönemin kültürel ortamını yukarıda ele almıştık. Bu bölümde Doğu ve Batı düşünceleri arasındaki temel farklılıklara değinmek istiyoruz. Doğu düşüncesinde akıl, hiçbir şekilde felsefi süreçlerinden dışlanmaz. Bununla birlikte akıl, insanı insan yapan çok sayıda özellikten yalnızca birisi olarak kabul edilir. Sezgi, duygulanım, içgörü, bir görüş açısı oluşturma ya da nasıl davranacağına karar verme sürecinde aklın eşit ortaklıkları olarak görülürler. Bu nedenle, Doğu düşüncesinde edilgenlik savunulan bir özelliktir. Batı düşüncesi ise insan merkezlidir ve aklı esas alır. Bu nedenle etkililiği (ya da etkinliği) savunur. Doğu Düşüncesinde Olmak, yapmaktan ve sahip olmaktan ölçülemeyecek oranda daha önemlidir. Onlar, Batı’nın yakın zamana kadar genel olarak gözden kaçırdığı, hayatın temel bir çelişkisine vurgu yaparlar: Yang ve Yin, eril ve dişil, etkin ve edilgen, hâkim ve boyun eğmiş. Batı varlığı tanır, yokluğu tanımaz. Doğu düşüncesi ikisini de tanır. Bunlar ahenk içinde olmadıkça, hayatın çarpıklaşacağına ve başarısız kalınacağına inanılır. Doğu düşüncesine göre, münakaşa değil tefekkür, müdahale değil çekilme, başkaları üzerindeki güç ya da üstün bir Varlık’a boyun eğme değil kendi içindeki barış McCready, Douglas M., “Learning from Sun Tzu”, Military Review, May-June 2003, s. 85. Maxwell, David S., “What Would Sun Tzu Say?”, Military Review, May-June 2004, s. 20-22. McCready, a.g.m, s. 85. A. y. 121 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK davranışlara hâkim olmalıdır. Taoculuk edilgenliğe, “eşyanın oluruna bırakılmasına” büyük önem verir. Bilge kişi, “iyinin ve kötünün ötesinde” durmalıdır.56 Batı düşüncesinde ise her şeyin merkezinde insan/akıl vardır. Tüm bilgilerin tek kaynağı akıl ve daha sonra deneydir. Bunun savaş alanındaki uzantısı, düşmanın/ötekinin topyekûn imhası veya dönüştürülmesi, ya da bu gerçekleşinceye dek köleleştirilmesi/sömürgeleştirilmesi biçiminde ortaya çıkmıştır. Sun Tzu ile Clausewitz’in görüşleri arasında yapılacak olan her hangi bir karşılaştırmanın yukarıda dile getirdiğimiz tarihi/kültürel noktalar ışığında yapılması gereklidir. 1. Dünya Savaşı gibi büyük savaşların çıkmasında Clausewitz’in görüşlerine benzer görüşlerin genel kabul görmesinin büyük bir etkiye sahip olduğu belirtilmektedir. Öte yandan, farklı dönemlerde yaşamış olan her iki düşünür tarafından dile getirilen görüşlerin birbirinin tamamlayıcısı özellikler taşıdıkları da ileri sürülmüştür. Bu noktaların tam olarak anlaşılabilmesi için iki düşünürün görüşleri arasında bir karşılaştırma yapmak gerekmektedir. 122 Aslında Sun Tzu ile Clausewitz arasında karşılaştırma yapmak, bir bakıma, Batı düşüncesi ile Doğu düşüncesinin, ya da bir anlamda 2500 yıl öncesinin Çin’i ile 19. yy Avrupasının karşılaştırılması anlamına gelecektir. Clausewitz’in düşüncesi ateşli/mekanik silahların kullanımının yaygınlaşmasının, bilimsel gelişmelerin ve pozitivist/deneyci yaklaşımın bir yansıması gibi durmaktadır. Clausewitz’de ağırlık merkezi Newton kanunlarına dayandırılmış, açık ve sistemli bir şekilde ortaya konulmuştur. Sun Tzu’da ise kesin olarak geliştirilmiş bir ağırlık merkezi kavramı yoktur. Analizler deneyime, sezgiye ve çalışmalara bağlıdır. Sun Tzu ve Clausewitz birbirine karşıt savaş kavramı örneklemektedirler. Clausewitz’e göre savaş siyasetin başka araçlarla sürdürülmesidir. Oysa Sun Tzu’ya göre savaş, ulusun liderleri tarafından kullanılabilecek olan siyaset araçlarından sadece biridir, tıpkı aklın, varlığı anlama araçlarından yanlıca biri olması gibi. İki tanım arasındaki farkın çok az olduğu, bunun Vietnam Savaşı sırasında ABD ile Vietnamlılar tarafından uygulanan stratejiler arasındaki farkı temsil ettiği ve ABD’nin yenilme sebebinin de bu olduğu ileri sürülmüştür.57 Bunun56 57 58 la birlikte, Clausewitz’in savaşta ve ulusal çıkarların korunması bakımından savaşa başvurulmasında siyasetin önceliğini güçlü bir biçimde vurgulamaktadır. Sun Tzu Savaş Sanatı’nda verdiği bilgilerin uygulamadaki sonuçlarının aynen teorideki gibi gerçekleşeceğinden son derece emindir. Yani teori ve uygulama konusunda her hangi bir ayrım yapmamakta ve mutlak savaştan söz etmektedir. Clausewitz’e göre ise, soyut savaş kavramı ile somut gerçek savaşlar arasında önemli faklar bulunmaktadır. Gerçek savaş soyut savaştan farklıdır. Çünkü soyut savaşta sözü edilen ve gerçekleşmesi beklenen koşullar hiç de öyle gerçekleşmeyebilir. Olaylar yalnızca basit nedensellik zinciri biçiminde değil, çeşitli neden sonuç zincirlerinin belirlemesiyle ve karmaşık bir biçimde gelişir. Rastlantıların rolü büyüktür. Psikolojik faktörler insanların aldıkları kararların yönünü değiştirebilirler. Clausewitz bu durumu “sürtünme” başlığı altında anlatmaya çalışmaktadır. Clausewitz bu konuda şöyle der: “Nihayet, tüm savaşın topyekûn sonucu, her zaman kesin bir sonuç, bir mutlak olarak kabul edilemez;(…) Çabaların sınırının saptanması ancak gerçek hayatın verilerinden yararlanılarak olasılıklar kanununa göre yapılabilir. Her iki taraf da artık birer soyut kavram değil de devletler ve hükümetler olunca, harp de işin ideal cereyanı olmaktan çıkıp kendine özgü bir şekil alınca, açıklanması beklenen bilinmeyenler için gerekli verileri, gerçekte var olan bilgiler verir. Taraflar (…) buna göre kendi hareketlerini belirlerler.”58 Savaş Sanatı’nda işaret edilen ve öğütlenen amaç en az kayıpla zafere ulaşmaktır. Buna stratejik savaş denir. Bu amacın gerçekleşmesi için daha önce sözünü ettiğimiz bir dizi taktik belirlenir ve dikkatlice uygulanır. Eğer bu noktada bir eksik yoksa zafere ulaşılacağı konusunda her hangi bir kuşku yoktur. Clausewitz ise, taktiği “mücadelede askeri güçleri kullanmanın teorisi” ve stratejiyi “savaşın amacı için mücadeleyi kullanma teorisi” olarak tanımlar. Ama Clausewitz’e göre, uygulamada ne kadar titiz davranılırsa davranılsın, yine de zafer kesin/mutlak değildir. Savaş Sanatı bir silahlanma çağrısı yapmaz; aksine durum değerlendirme işinin dikkatli yapılması- Bkz. Billington, Ray, Felsefeyi Yaşamak: Ahlâk Düşüncesine Giriş, Ayrıntı, 1995, s. 271-280. McCready, a.g.m, s. 86. Clausewitz, Carl von, Savaş Üzerine, Çev. H. Fahri Çeliker, Özne Yay., 1999, s. 26-27. SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK na ve uygun değer faydayı sağlayacak kararlar almaya davet eder. Aslında bir durumun aynı anda birbirinden farklı açılardan değerlendirilmesi ünlü bir Taoist tekniktir. Bu anlamda Sun Tzu Doğu felsefesinin bir temsilcisi olarak ön plana çıkmaktadır. Clausewitz ise, 19. Yüzyıl’a damgasını vurmuş olan Batı felsefesinin pozivitist/deneyci/gerçekçi görüşlerini yansıtmaktadır. Sun Tzu düşman kuvvetlerini yok etmek yerine onların kazanılması için ne gerekiyorsa yapılmasını önerir. Clausewitz ise, düşmanın fiziksel ve moral gücünün yok edilmesini en üstün ve en etkin yol olarak sunar. Sun Tzu’da, güç konusunda basit nicelik hesapları her şeyin çözümü olmayabilir. Hayal gücü, aldatmaca, az sayıda birlikle ani taarruzun başarılması sayısal üstünlükten daha önemli olabilir. Clausewitz’e göre ise, en iyi strateji her zaman çok güçlü olmaktır. Sun Tzu, güvenilir bir istihbaratın gerçekleşmeyebileceği savının taktik ve hazırlık düzeyinde doğru olduğunu kabul etse de, stratejik düzeyde böyle bir anlayışın güvenilir istihbaratın öneminin göz ardı edilmesine neden olabileceğini ve daha iyi bilgi elde etme cesaretini yok edeceğini ileri sürer. Önemli olan tam olarak bir istihbarata sahip olmak değil görece daha iyi istihbarata sahip olup düşman karşısında avantaj yakalamaktır. Clausewitz ise, tümüyle güvenilir bir istihbarat bilgisinin olamayacağını ileri sürer. Sun Tzu’ya göre, stratejik aşama da dâhil olmak üzere tüm aşamalarda baskın kullanılabilir. Baskın kimi zaman kuvvet toplamaktan daha önemlidir. Savaş ustası her zaman düşmanını şaşırtmaya çalışmalıdır. Savaşın tümü aldatmaya dayalıdır. Aldatma ucuz ve karşı konulması güç bir araç olduğundan en etkili güç artırıcıdır. Clausewitz ise baskın’ı sadece taktiksel bir amaç olarak görür. Aldatma harekâtın önemli bir öğesi olarak alınmamalıdır, çünkü bazen düşmanınız da sizi aldatabileceğinden aldatma zarar getirebilir. Sun Tzu, savaşın daha iyi anlaşılmasını ve savaş prensiplerini tekelinizde bulundurduğunuzu varsayar. Clausewitz ise, her türlü düşmanın her zaman için en az sizin kadar iyi olduğunu varsaymanızı önerir. Sun Tzu, düşmanın boyun eğmesini sağlayan her türlü aracı savaşın bir parçası olarak görür. Clausewitz ise, kan dökülmeden başarıya ulaşmanın önerilebilecek bir şey olduğunu kabul etmekle birlikte, bu tür uygulamaları savaşın bir parçası olarak kabul etmez. Aslında Clausewitz’in görüşleri modern dönemde ortaya çıkan uzmanlaşmanın tipik bir örneğini sunmaktadır. Yani, modern devletin doğuşuyla birlikte, savaşçının görev alanı ile siyasetçinin görev alanı birbirinden artık daha net bir biçimde ayrılmıştır. Sun Tzu sadece avantajların lehinize işlediği bir anda savaşa girmenizi önerir ve gereksiz risk almaya karşıdır. Clausewitz’e göre ise, savaşa başlamak için durum lehinize oluştuğunda savaşa başlamak sizin elinizde değildir. Aynı değerlendirmeyi yapan düşman sizin için kötü sayılacak bir anda savaşı başlatabilir. Sezgisine dayanarak hareket eden dahi ordu lideri her zaman için ağır risk altına girmeye hazırlıklı olmalıdır. Sun Tzu, askerî olmayan diplomatik, psikolojik ve ekonomik araçların da savaş sanatı açısından önemli olduğunu ileri sürer. Clausewitz askerî olmayan araçların savaşı kazanma açısından önemini kabul etmekle birlikte, askerî liderin bunlarla ilgilenmesinin gerekmediğini ileri sürmektedir. Clausewitz’in düşüncesindeki bu farklılaşmayı modern dönemle birlikte gelen uzmanlaşma anlayışına, ya da devletin ve ordunun toplumdan soyutlanması olgusuna bağlayabiliriz. Sun Tzu’ya göre, güç oldukça dikkatli ve son çare olarak kullanılmalıdır. Asıl olan güç yoğunlaştırmak değil, düşman gücünün yoğunluğunu dağıtmak ve parçalamaktır. Sun Tzu bir yandan savaşın ekonomik ve maddi boyutunu da incelemelerine katarken diğer yandan ittifaklar oluşturulmasını ve düşman ittifakının dağıtılmasını önermektedir. Clausewitz’e göre ise, güç kullanımı ve yoğunlaşması ulusun siyasi hedeflerine ulaşabilmesi için çok gerekli ve etkili bir yöntemdir. Sun Tzu’nun görüşleri karşı tarafın içselleştirilmesini amaçlayan Doğu düşüncesini temsil ederken, Clausewitz’in düşünceleri safların netleştiği, karşının farklı ve mutlaka yok edilmesi gereken bir taraf olduğu anlayışını temsil etmektedir. Sun Tzu’da ise savaş zihinsel ve ‘fizikötesi’ bir deneyim şeklini alabilir. Clausewitz’e göre ise, gerçeklik savaşın tüm çeşitleri için geçerlidir. Clausewitz savaş ve barış arasındaki ayrımın kesin ve net olduğunu ileri sürerken, Sun Tzu bu ayrımın bulanık olduğunu ve bu nedenle problemin kalıcı olduğunu ileri sürmektedir.59 Sun Tzu, Savaşın 59 Clausewitz-Sun Tzu karşılaştırması ile ilgili bilgi için bkz. Handel, I. Michael, Savaşın Ustaları: Klasik Stratejiler, İstanbul: Doruk, 2004, s. 49-63. 123 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK amacı, güç kullanımı, zafer anlayışı ile Clausewitz’den oldukça farklı bir tablo çizer. Çünkü o, savaşta dolaylı stratejinin ve aldatmanın egemen olması gerektiğine inanmaktadır. Yaklaşımını eserinin başında şu sözler ile ifade eder: 124 “Savaş sanatının en pratik kavramı, düşman ülkesini tümüyle, zarara uğratmadan ele geçirme fikridir. Yakıp yıkmanın kimseye faydası olmaz. Aynı şekilde bir orduyu tümüyle ele geçirmenin nimetleri sınırsızdır”. “…Savaşların tümünde savaşarak zapt etmek en üstün başarı demek değildir. Üstün başarı düşmanın direncini savaşmadan kırmaktır”. Sun Tzu, bu ifadeleri ile özetlenebilecek yaklaşımında, gücü, başvurulacak en son çare olarak nitelendirmiş; muharebeye girmeden elde edilen zaferi taçlandırmış; savaşılan ülke ve orduya olabildiğince az zarar verilmesi gerektiğini, kaynakların daha sonra kullanılacağını belirtmiştir. Ayrıca Sun Tzu yeri geldiğinde bir tür sınırlı savaşa başvurulabileceği yönünde ifadeler kullanmıştır. Clausewitz ise sınırlı savaş kavramı ile oldukça az ilgilenmiştir.60 Savaşı neredeyse amaç haline sokan Clausewitz’in aksine, Sun Tzu’nun yaklaşımını sava60 şa karşı olarak dahi nitelendirmek mümkündür. Sonuç Savaşın iki büyük düşünürü -Clausewitz ile Sun Tzu- arasında gerek teoride gerek uygulama önerilerinde ciddi farklılıklar vardır. İki düşünürün yaklaşımında, savaşın amacı, zafere giden yol, kullanılacak yöntemler gibi temel konularda, taban tabana zıt olarak nitelendirebileceğimiz yorumlar görülmektedir. Bu farklılıklara rağmen, her ikisinde de temel bir ortak nokta bulunmaktadır; düşmanın iradesini kırmak. İki düşünür de, bir şekilde kendi iradesini, düşmanına kabul ettirme derdindedir; aralarındaki farklılıkların altında yatan ana unsur da tam olarak buradadır: kırılması gereken iradenin kaynağı ve direnci. İki düşünürün, şahit oldukları savaşlar, tecrübeleri, eserlerini kaleme aldıkları ortam, yaşadıkları zaman, dönemlerinin felsefi yaklaşımları ciddi farklılıklar taşımaktadır. Bu farklılıklar, kırılması gereken iradenin, niteliğini, kaynağını, dayanıklılığını değiştirmiştir. Bu değişim, ister istemez, araç, amaç, yöntem gibi konularda müthiş bir farklılaşmaya yol açmıştır. Sun Tzu, yukarıda zikredildiği üzere MÖ 500 yılları civarında Çin’de yaşamıştır. Bu dönem Çin İmparatorluğu’nun küçük derebeyliklere bölündüğü ve derebeylerinin birbirleri ile savaştığı bir döneme işaret etmektedir. Amaç diğer derebeyinin topraklarını ele geçirmektir; rakip; derebeyi, maiyeti ve ordusudur. Bir eyalet için savaşılırken kırılması gereken irade onların iradesidir. Halk için bir derebeyinin savaşı kaybedip, yerine diğerinin gelmesi arasında pek bir fark bulunmamaktadır; zira her iki derebeyi de büyük olasılıkla aynı dili konuşmakta, aynı dine inanmakta, büyük oranda aynı kültürü paylaşmaktadır. Halk için durum Ortaçağ Avrupa’sının serflerine benzetilebilir; yönetici değişse de yapılacak iş, angarya çalışma, ödenecek vergi büyük olasılıkla aynı kalacaktır. Bu durum Sun Tzu’nun savaşını kolaylaştırmaktadır; sadece iktidarın değişmesi, bir derebeyinin ordusunun yok edilmesi savaşın nihayetlenmesi için yeterlidir. Buna karşılık Clausewitz’in savaşı çok daha zordur; savaşı kazanmak için kırılması gereken iradenin direnci artmıştır. Zira artık yeni faktörler devreye girmiştir; aydınlanma ile beraber vatanseverlik gibi fikirler ortaya çıkmıştır. Fransız Devrimi, daha önce bahsi geçtiği üzere, özgür vatandaşların oluşturduğu orduyu halk ordusu haline getirmiş; halkı Handel, Michael I., “Corbett, Clausewitz and Sun Tzu”, Naval War College Review, Autumn 200, Volume 53, s. 108. SUN TZU’DAN CLAUSEWITZ’E SAVAfi ANLAYIfiINDA DE⁄‹fi‹M Muharrem Hilmi ÖZEV, Erdinç KARAYAZLIK ve orduyu politize etmiş; savaşa ideolojik bir boyut da katmıştır. Fransa’yı yenmek için Fransız ordularını, savaş meydanında bir kere yenmek yeterli olmamış; Fransızlar, gerek 1812 hezimetinden sonra 1814’te, gerekse de Napolyon’un son 100 Günü’nde yani 1815’te, savaş meydanlarına yüz binlerce kişilik ordular çıkarmayı başarmışlardır. Bunun için devrimi şahsında temsil ettiğine inanılan Napolyon’un varlığı dahi yeterli olmuştur. Koalisyon, Fransa’nın direncini kırmak için bir daha ve bir daha bir araya gelmiş; Fransa, 1812’de Rusya’da general kışa, 1814’de Austerlitz’de ve 1815’te Waterloo’da yenildikten sonra ancak pes etmiştir. Bu noktadan hareketle, Clausewitz ile Sun Tzu’nun savaş için yaptıkları amaç, hedef ve zafer koşulları yorumları, yaşadıkları çağın şartlarından bağımsız düşünmek ve mukayese etmek doğru olmayacaktır. İki düşünürün yaklaşımlarının farklılığı ile alakalı olarak “zaman” ve “zamanın getirdikleri”ne yaptığımız vurgudan sonra diğer bir önemli husus olan “mekan”a da değinmek gerekmektedir. Clausewitz ile Sun Tzu arasında yapılan bir karşılaştırma, antik Çin ile modern Batı’yı ve geleneksel Çin’in yönetim anlayışıyla modern devleti karşılaştırma anlamına gelmemekte, aynı zamanda Doğu ve Batı düşünceleri arasında bir karşılaştırma anlamına da gelmektedir. Bu nedenle, Sun Tzu ile Clausewitz’i karşı karşıya getirmek tarih yanılgısına düşmemize neden olabilir. Her iki düşünürün de, düşüncelerini etkileyen ortam birbirinden son derece farklıdır. Gerçi insan doğasının evrensel niteliği tüm dönemler için aynıdır ama ateşli silahların yaygın bir biçimde kullanıldığı, savaş araç gereçlerinin antik dönemle karşılaştırılamayacak düzeyde geliştirildiği, güç kullanma yeteneğinin orantısız bir biçimde merkezi yönetimlerin eline geçtiği; devlet-vatandaş, asker-siyasetçi vb. ayrımların daha belirgin hale geldiği, uzmanlaşma anlayışını ve bürokrasinin hakim olduğu, modern dönem ile antik Çin’i birbiriyle karşılaştırmak neredeyse imkânsızdır. Bu yönüyle bakıldığında, her iki düşünüre ait farklı görüşlerin birbirine karşı olan görüşler değil, tarihsel bütünlük içerisinde birbirini tamamlayan görüşler oldukları söylenilebilir. KAYNAKLAR • Akad, Mehmet Tanju, Strateji Üzerine, İstanbul: Kastaş Yayınları, 2003. • Billington, Ray, Felsefeyi Yaşamak: Ahlâk Düşüncesine Giriş, Ayrıntı, 1995. • Black, Jeremy, Top, Tüfek ve Süngü, Çev.: Yavuz Alogan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003. • Challaye, Felicien, Dinler Tarihi, Çev. Samih Tiryakioğlu, İstanbul: Varlık Yayınevi, 1960. • Cluasewitz, C. V., Savaş Üzerine, Çev.: Fahri Çeliker, İstanbul: Özne Yayınları, 1999. • Earle, Edward Mead, Modern Stratejinin Yaratıcıları, Çev.: D. Erdem, Ankara: ASAM Yayınları, 2003. • Eslen, Nejat, Tarih Boyu Savaş ve Strateji, İstanbul, Q-Matris, 2003. • Giddens, Anthony, Modernliği Anlamlandırmak, İstanbul: Alfa, 2001. • Hart, Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, Çev.: Cemal Enginsoy, Ankara: ASAM Yayınları, 2002. • Handel, I. Michael, Savaşın Ustaları: Klasik Stratejiler, İstanbul: Doruk, 2004. • Handel, Michael I., “Corbett, Clausewitz and Sun Tzu”, Naval War College Review, Autumn 200, Volume 53, • Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, Çev.: Füsun Doruker, İstanbul: Sabah Kitapları, 1995. • Maxwell, David S., “What Would Sun Tzu Say?”, Military Review, May-June 2004. • McCready, Douglas M., “Learning from Sun Tzu”, Military Review, May-June 2003. • McNeill, William, Dünya Tarihi, Çev.: Alâeddin Şenel, Ankara: İmge Kitabevi, 2002. • Sun Tzu, Savaş Sanatı, İngilizceden çeviren: Adil Demir, Kastaş Yayınevi, 2001. 125 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Dr. Cengiz fi‹MfiEK* Ortaö¤retim Kurumlar›nda Hedef ve Uygulamalar ÖZET Ülke milli e¤itiminde her kademe bir öncekinin üstüne bina edilirken, bir sonraki için bir temel oluflturacak flekilde düzenlenir. Fakat kimi zaman siyasi, ekonomik ve sosyolojik geliflmeler siteme etki etmekte, istemeden de olsa sistem o ahenkli düzenini kaybetmektedir. Devlet için “yeni kadrolar yetifltirmek” dikkate al›nd›¤›nda, ortaö¤retimde kimlerin okuyaca¤› ve nas›l bir e¤itimden geçece¤i önem kazanmaktad›r. Bu nedenle geliflmifl ülkeler ortaö¤retimlerine önem vermifller, bunlar aras›nda da mesleki liseler a¤›rl›k kazanm›flt›r. Mesleki liselerden mezun olanlar toplumsal kabul görmüfl, iyi ve prestijli birer ara eleman olarak ifl hayat›na at›l›rken, normal liselerinden mezun olanlar devlet memuru olma ve üniversitelerde e¤itim göreme imkan› elde etmifllerdir. Toplumda de¤iflen dengeler, köy ve kent nüfusundaki hareketlilikler, teknolojik ve bilimsel geliflmeler, sitemi uzmanlar›n belirledikleri bu rotadan sapt›rabilmekte, siyasi ç›karlar elde etmek amac›yla baz› toplumsal istekler, iyice düflünülmeden uygulamaya geçirilmektedir. Böyle bir çarp›k yap›n›n ancak ilkö¤retimde, iyi bir mesleki bilgi ve beceri tespiti, kiflisel benlik tasavvurlar›n›n ortaya ç›kar›lmas› ve gelifltirilmesi sayesinde önü al›nabilir. Bu haz›rl›klarla ortaö¤retime giren bir ö¤renci art›k mesleki yeterliliklerinin fark›na varm›fl, tercih etti¤i branfl›n› seven, onunla ilgili bir gelecek hayali kuran bir birey olarak yetiflecektir. Bu nedenle ‹lkö¤retim ikinci kademe ve ortaö¤retimdeki rehberlik servislerine büyük görevler düflmekte, ortaö¤retimin ülke kalk›nmas›ndaki rolünün bu kademede planlanmas› dikkate al›nmaktad›r. ABSTRACT 126 In the national education of the country, each stage is built on the previous one, and arranged in a manner that it would form a base for the next stage. However, sometimes political, economical and sociologic developments affect the system and consequently the system reluctantly loses its harmonic regularity. When considered “building new personnel cadre” for the State, it is very important who will have secondary education and what type of education they will have. For that reason, developed countries gave importance on secondary education, and the vocational high schools had the majority among these. While the ones graduated from the vocational high schools have been accepted by the society and gone into a career as good and prestigious intermediate staff, the ones graduated from normal high schools had the chance to be a public officer and to have education in universities. The balances changing in the society, the changes in the populations of cities and of the villages, technologic and scientific developments may sometimes mislead the system from the route determined by the experts, and some social demands may be executed without thinking carefully in order to make advantage out of politics. Such a crooked structure can only be prevented by means of a good determination of vocational information and abilities, by revealing and developing the personal self-envisagement. A student, who has started the secondary education with these preparations, will from now on grow up as an individual who is aware of his vocational proficiencies, who loves the branch he has chosen, and who has future dreams about this branch. For that reason, very important duties are undertaken by the guidance services in the second stage of primary education and in the secondary education and it is paid attention to plan, in this stage, the role of the secondary education in the development of the country. Giriş Toplumsal düzenin hüküm sürdüğü ülkelerdeki sistemi, herkesin kendi görevini gereğince bildiği, kendi istediği, yapabildiği ve sevdiği mesleğini icra ettiği çarklar mekanizmasına benzer. Bu şekilde eşgüdümün sağlandığı bir ülkede sosyal prob* Marmara Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi Öğretim Görevlisi lemlerden, ekonomik ve diğer kaoslardan pek söz edilmez. Siyasi çalkantıların sıklıkla yaşandığı ülkelerin genel profillerine bakıldığında yeni neslin yetiştirilmesindeki sistem yaklaşımının ihlal edildiğini, çözüm için herkesin kendi penceresinden bir reçete sunduğunu görmekteyiz. Halbuki devlet yönetimi kökleşmiş, kurumları arasındaki eşgü- ORTAÖ⁄RET‹M KURUMLARINDA HEDEF VE UYGULAMALAR Dr. Cengiz fi‹MfiEK düm ve sorumluluk anlayışının oturduğu bir ülke için herkesin fikrini uygulamak yerine, teknokratın yani alanında uzman kişinin bu fikirlere şekil vererek (gerekirse) uygulanmasına önem verilmelidir. Takdir etmek gerekir ki, bu gibi durumlarda önemli olan, işi ehline bırakmaktır. Bu ciddi bir medeniyet problemidir. Kendi yeterliliklerinin ve bu sistemdeki kendi yerinin neresi olduğunun farkına daha ilk ve ortaöğretimde varan bir kişi, mesleğini seçerken nasıl erdemli davranıyor ve isabetli bir tercih yapıyorsa, aynı medeni davranışını iş icrasında ve ülke yönetiminde de gösterecektir. Her konudan anlayan bir vatandaş değil, kendi yeterliliklerinin bilincinde, mesleğini iyi bilen, sorumluluklarının ve sitemdeki yerinin farkında olan bir vatandaş makbuldür. Düşünürken, konuşurken, bir iş yaparken gelişigüzel değil, sistematik akışa dikkat eden bir vatandaş olmak, ancak yetişmiş, kendini bilen ve düşünen bir beyinin işidir. lardan bıkmış ve yeni bir çehreyle dünya devletleri arasında yer almak isteyen bir Türkiye’nin uygulamaya karar verdiği idari sistemin işleyişinde önemli rol oynayacak memur, teknik ve eğitici kadrolarının yetiştirilmesi şeklinde ifade edilebilir. Yeni kurulmakta olan bir cumhuriyet için bu ihtiyaçların karşılanması esnasında yaşanacak eksiklikler ya da hatalar kabul edilemez niteliktedir. Bu nedenle hesaplar iyi yapılmalıydı. “Bir ülkede böyle bir beyni yetiştirecek eğitimin kalitesi nasıl olmalı?” denilince, ilk olarak ortaöğretim kurumlarında verilen eğitim akla gelmektedir. Yeni nesil gerek ahlaki ve gerekse mesleki yönden bu eğitim kademesinde şekil alır ve bu kazanımlarıyla toplumsal hayata katılırlar. Bu nedenledir ki, tarihe baktığımızda bu seviyede verilen eğitim sık sık değişikliklere uğramış, bazen süresi uzatılmış, bazen bir üst eğitim programıyla birleştirilmiş, bazen de ayrılması pedagojik yönden gerekli görülmüştür. Yapılan bütün bu değişiklikler kendi zamanı içinde dikkate alındığında gerekli ve hatta uygulanması acil olarak karşımıza çıkıyor. Fakat “topluma çağdaş, açık fikirli, kendi başına problem çözme becerisine sahip, meslek bilinci gelişmiş yeni nesiller kazandıracak bir sitem” anlamında ele almaktan hep uzak kalınmıştır. Bize göre böyle bir yanlış bakışın bilinçli yapıldığından ziyade, sitemdeki yerinin yeteri kadar kavranamayışından, bu evredeki öğrencilerin bilgi, beceri ve kabiliyet yönünden yeteri kadar yetiştirilemeyişinden, öğrenciye kendi yeterliliklerinin ve sınırlılıklarının farkına varmasının sağlanamayışından bahsedebiliriz. Türkiye ne kadar yeni kurulan bir cumhuriyet olsa da, kadrolarını Osmanlı’dan kalma eğitim sisteminin mezunlarından oluşturmuştu. Bu kadronun tek farkı yenileşmeye, değişmeye ve ilerlemeye kilitlenmiş olmalarıydı. Türkiye’yi bu günlere taşıyacak bir Milli Eğitim sistemini de işte bu kişiler kurmuşlardı. Bu halleriyle (eğitilmişlikleriyle) hedefleri nasıl belirlediler, neleri önemli gördüler, neleri gereksiz ya da atıl gördüler bu kısım biraz düşünmeyi gerektiriyor. Bu sistem mühendislerinin ne derece yeterli oldukları elbette bizim yazımızın konusu değil. Bu nedenle mevzu dışında tutacağız. Burada belirtmemizin sebebine gelince, bu sistem kimlerle nasıl başladı, bugün kimler nasıl yürüyor, gelecekte nasıl olması isteniyor; bu üç evre arasındaki ilişki bağını dikkatten kaçırmak istemedik. O halde incelememiz gereken konuyu, ülke ihtiyacına cevap verebilecek amir, memur, işçi ve üst düzey yönetici personelin yetiştirildiği ortaöğretim kurumlarından, toplumun ve eğiticilerimizin beklentilerinin neler olduğu ve olması gerektiği, bugünkü haliyle sistemin küçük bir tahlili ve öneriler şeklinde sınırlandırabiliriz. Ortaöğretimin Sistemdeki Yeri Rejim İhtiyacı Ortaöğretimler Peki, bizde bu sistem nasıl bir değişikliğe uğradı ve ne gibi amaçlara hizmet etti de kendinden bekleneni yapmadı ya da yapamadı? Cumhuriyetin kurulmasıyla beraber, yeni bir Türk toplumu yaratma amacıyla üzerlerine bir kat daha fazla önemli misyon yüklendiği görülüyor. Kısaca “umut” olarak tanımlayabileceğimiz bu misyon, öncelikle savaş- Yeni Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda uygulamaya konulan eğitim sisteminde ortaöğretim kurumlarına baktığımızda hedeflerinden birini, öncelikle eskiyi reddeden, yönünü Avrupa’ya dönmüş ve rejim ilkelerini benimsemiş bireyler yetiştirmek olarak görüyoruz.1 Bugün tam üç eğitim nesli yetiştiren bu sistemin belli oranda hedefine ulaştığını 1 Resmi Gazete, Milli Eğitim Temel Kanunu, Madde: 2, 24.06.1973. 127 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Dr. Cengiz fi‹MfiEK görüyoruz. Toplumda devrim ilkelerine inanmış ve ancak onlar sayesinde çağın yakalanabileceğine inanan ve hatta bundan sonrasını da yine bu ilkelere sadık kalmak koşuluyla yakalanabileceğini savunan bir Türkiye halkı yetişmiştir. Ülkenin Varlığını ve Toplumun Geçimini Devam Ettirebilesi İçin Orta Öğretim Bunu da kısaca, öncelikle devlet memuru ve sonrasında bir ülkenin ekonomik, siyasi, milli, manevi, sosyal, tarımsal, teknik ve diğer alt dallarda ihtiyaçlarını karşılayacak, ülkeyi müspet ilimlerle gelişmiş devletler seviyesine taşıyacak nesiller yetiştirmek, şeklinde çerçevelendirmek mümkün. Bazı Tespitler 128 Cumhuriyetin ilk yıllarıyla kıyaslandığında, bugün Türkiye’nin gelişmişlik seviyesi hiç de azımsanacak bir yerde değildir. Ortaöğretim kurumları da yukarıda zikredilen amaçlara hizmet ettiğine göre, sıkıntı nerede? Bizim esas eleştirimiz, ortaöğretim kurumlarının bugün o ilk konulan amaçla hala devam ediyor olmasınadır. Toplumsal ve teknolojik alandaki gelişmeler sitemin yeniden ayrı bir bakış açısıyla kurgulanmasını gerekli kılıyor. Bu nedenle ortaöğretim şekillendirilirken şu ana kriterler ya da köşe taşı denilebilecek hususlar asla hesap dışı kalmamalı: - Ortaöğretim ülkeye belli bir dünya görüşüne sahip yeni nesiller kazandırır. - Ortaöğretim ülkenin hangi meslek dallarında ne kadar kişiye ihtiyacı varsa ona göre planlanır. - Ortaöğretim asla ilk ve yüksek öğretimden ayrı değerlendirilemez. - Ortaöğretimde okuyan öğrenciler kişisel beceri ve kapasiteleri okul öncesi öğretimden başlanmak üzere tutulan gözlem, tutum ve beceri anketleriyle belirlenmiş, uygun bir mesleğe yöneltilmiş olarak gerekli programa göre eğitim alırlar. - Ortaöğretim aynı çatı altında birden çok branşa yönelik eğitim vermeli, bu alanları tercih eden öğrenciler zamanla alan değiştirebilmeli. - Öğrenciler kendi kişisel yeterliliklerini gezi, gözlem, uygulama, araştırma ve diğer etkinliklerle (sadece okul gezisiyle değil) keşfetmiş olarak ortaöğretimi bitirmiş olmalı. - Ortaöğretimin esas amacı üniversitelere öğrenci hazırlamak değil, mesleki hayata hazırlayan ve yerleştiren bir yapıda olmalı. 2 - Eğitimde sistem yaklaşımı esas alınmalı. Ülkemizde bu bakıştan yoksun düzenlenen ortaöğretim sistemi üzerinde bugüne kadar ziyadesiyle değişiklikler yapılmış fakat hala istenildiği bir şekle geldiğine dair yeterli bilgi yoktur. 2008 yılı itibariyle ciddi umutlarla ele alınan sitem, sözde çözüm adına tekrar amacına zarar vermiştir. Ortaöğretimin önemli bir kesimini teşkil eden ve son yıllarda toplum ve işletme nazarında önemini yitiren meslek lisesi mezunlarının üniversitelere geçişleri yolundaki bütün engeller kaldırılmış, fakat ihmal edilen sistem yaklaşımı nedeniyle mezun olacakların hangi statü ile toplumsal ve iş hayatlarında rol alacaklarına halen bir cevap bulunamamıştır. Yeni nesillerin yetişmesi adına bütün dikkatlerin üzerinde yoğunlaştığı eğitimin bu kademesi, her zaman olduğu gibi yine siyasi ya da bazı haklar elde etmek isteyenlerin düşüncelerine kurban edilmiş, plansız bir şekilde üniversite kapılarına yığılmıştır. Ortaöğretim mezunlarının bundan sonra hangi eğitim kurumuna devam edeceği ya da toplumun hangi kademesinde hayatına devam edeceğini, mezunun çıkış davranışları belirler. Teknik üniversitelerdeki öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun aldıkları eğitimden ve mesleklerinden memnun olmadıkları ve hatta ilk fırsatta değiştirdikleri göz önünde bulundurulursa, bu öğrencilerin yöneltmelerinin iyi yapılmadığı, meslek bilinçlerinin yeteri kadar gelişmediği sonucu çıkartılabilir.2 Ortaöğretime sözde meslek bilinci gelişmiş olarak öğrenci hazırlayan ilköğretim rehberlik hizmetlerinin meslekler bilgisi yerine ortaöğretim okulları bilgisi verdiği, fabrika, devlet dairesi, atölye, sanat evi, film seti vb gezdirmek yerine bu meslek alanlarında eğitim veren okulların gezdiriliyor olması da bir diğer handikap. Öğrencilere yapılan mesleki eğilim anketleri sonunda elde edilen verilerin yeteri kadar değerlendirilmediği, sadece bir bilgi olarak belirtilmesi ise sistemdeki rehberlik servislerine bağlanan o büyük umutları boşa çıkarmış görünüyor. Ortaöğretimde mesleki seçilimin kontrol altında tutulmayışı, rasgele tercihleri ve bunun sonucu olarak da mesleklerde hayal kırıklıklarına, devam eden süreçte de meslek değişimi nedeniyle emek ve para zayiatına, devlet planlarının sekteye uğramasına ve ülkenin çağı yakalayamamasına sebebiyet vermektedir. Bu bakış açısının uzun süre devam etmesi, beraberinde geleceği üniversitede aramayı, bunun bir yansıması olarak da özel kursları ve dershaneleri türetmiştir. Bu çerçeveden bakıldığında Türk Milli Eğitim siteminin dikkati üniver- ARSLAN, Mehmet (2004), Eğitim Sistemimizin Kapanmayan Yarası Üniversitelere Giriş, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: ORTAÖ⁄RET‹M KURUMLARINDA HEDEF VE UYGULAMALAR Dr. Cengiz fi‹MfiEK sitelerde yoğunlaşmıştır. Halkın yeni nesle aşıladığı tek hayal, bir üniversite bitirmektir. Aileler çocuklarının bu hayale kavuşma şansını artırmak amacıyla, ilkokul çağından itibaren muazzam bir sınavlara hazırlık maratonuna başlamaları da yine sistemin çarpıklığının bir göstergesidir. Öneriler Bu tespitlerden hareketle ortaöğretimi bir sistem yaklaşımıyla değerlendirecek olursak, okul öncesinden başlamak üzere öğrenci ve velilerin meslek tasavvurları, yeterliliklerinin tespiti, kendilerini hazırlamaları (yöneltim) sağlanmalı, üniversitelerde okuyan öğrencilerin istihdam alanlarının eleman ihtiyaçları iyice belirlenmeli ve başta rehberlik çalışmaları olmak üzere ciddi gözetim altında tutulmalıdır.3 Toplum nazarında herhangi bir okulu bitirmek değil, öğrencinin bir mesleğe yerleştirilmesine dikkat çekilmeli. İlköğretimin ilk ve ikinci kademelerinde meslekler yerinde görülmeli, öğrencinin meslek sahipleriyle yüz yüze iletişimi sağlanabilmeli. Bütün gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ortaöğretimde ağırlık meslek liselerinde yoğunlaşmalı. Toplum nazarında prestij ve maddi getirisi artırılan bir mesleki eğitim işte o zaman sistemdeki amaca hizmet edecektir. Ancak yüksek başarı gösteren öğrencilerin bir üst eğitim kurumuna geçişlerine müsaade edildiği takdirde üniversite kapılarında da yığılma yaşanmayacak, nihayetinde işsiz diplomalılar devletin sırtına yük olmayacaktır. Normal liseler daha kuruluşlarında belirtilen esas amaçları olan devlet memurlarını ve yüksek öğretime öğrenci hazırlamış olacaklardır. Günümüz ilköğretim kurumları dikkatle incelendiğinde, sosyalleşme ve çevresini tanıma adına bazı temel bilgilerin verildiği, bir dizi etkinliklerin yapıldığı bir eğitim yuvası mahiyetindedir. Öğrencinin kendini tanıması bu süreçte unutulmaktadır. Yaşları gereği sık sık karar değiştiren, abartıdan uzak olmak kaydıyla, neredeyse her gün başka birisi olmak isteyen bir canlıyla karşı karşıya olduğumuz dikkatten kaçmaktadır. Buna bir de Türk toplumunun aile yapısı eklendiğinde, öğrencinin gelecekte kim olması gerektiği popüler, yüksek kar ve prestij getirici rol modeller üzerinden tespit edilmektedir. Türk toplumunun daha düne kadar köylerdeki nüfusunun %70’lerde olduğu ve bu nüfusun büyük bir kesiminin şehirlere göç ederek daha iyi yaşam arayışları dikkatten hep kaçmaktadır. Bir zamanlar hayatının büyük bir kesimini tarlada geçiren bu nüfus artık şehirlerde ve hemen hepsinin de amacı çocuklarına bir meslek edindirmek değil, bir üniversiteye göndermek. Son istatistiki verilere göre Türkiye nüfusunun yaklaşık olarak %70’i artık köyde değil şehirde yaşamaktadır. Bu kişilerin tercihleri geleneği koruyarak yeni şeyler öğrenmek üzerinde yoğunlaşmaktadır. Bu nedenle geleneğin, yani hayat var olalı devam eden mesleklerin öğretildiği meslek ve imam hatip liseleri tercih edilmekte ama gözler hep yüksek öğretime dikilmektedir.4 Köyden şehre gelen gençler gelenekseli istemese de aile telkiniyle mecburen tercih etmekte ama gönlündeki bir üniversiteyi bitirmek hep bir umut olarak varlığını devam ettirmektedir. Ailesinin isteğiyle meslek lisesi okuyup yine sitemin yönlendirmesiyle aynı meslek dalında bir üniversiteye yerleşmek, öğrencinin sadece bir üniversiteli olma hayalini doldurmaktadır. Mezun olunca da önü kapalı bir sitemle karşı karşıya kalmaktadır. Maddi gücü yetersiz olması nedeniyle de kendi işini kuramamakta, diplomalı işsiz olarak toplumda kaybolmakta ve emekler heba olmaktadır. Ortaöğretimden kimlerin hangi basamakta ve nasıl bir eğitim alması gerektiği bir de bu tespitler çerçevesinde dikkate alınmalı. Toplumdaki işte bu ve diğer sebeplerden dolayı gelişen geri kalmışlık psikolojisi, onları kısa yoldan lüks, temiz, eli çantalı ve masa başı iş hayalleri kurmaya itmektedir. Türkiye gibi bir devletin, geleceğini bu kadar rastlantıya bırakması asla düşünülemez. Toplumda elbette kimileri yönetici, kimileri işçi, kimileri ise temizlik vb işlerle uğraşacaktır. Bu kişilerin kimler olacağı şu anki sitemde tamamen tesadüfe bırakılmakta, hatta mesleki yatkınlıkları elverişsiz olsa bile maddi gücü yerinde olanların alacakları ek ders ve kurslarla sınavlara iyi hazırlanıp o meslek dalında görev almaları artık alıştığımız bir durum. Böyle bir yaklaşımda rehberlik servislerinin üzerine büyük sorumluluk düşmektedir. Okul öncesinden tutulacak kişisel takip dosyalarıyla öğrencinin bütün özellikleri kontrol altına alınmalı, bu veriler ışığında nasıl bir ek eğitim alması gerektiği, nereye ve ne şekilde yönlendirilmesi gerektiği uzmanlarca takip edilmelidir. Bu konuya Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın Amaçlar, İlkeler ve Politi- 16, s.: 41, Kayseri. 3 Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Mesleki ve Teknik Öğretim Kurumları ve Meslekler Rehberi, s.: 5, 1998. 4 BALOĞLU, Zekai (1990), Türkiye’de Eğitim (Sorunlar ve Değişime Yapısal Öneriler), Türk Sanayici ve İşadamları Derneği Yayını, İstanbul, s.:123. 129 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Dr. Cengiz fi‹MfiEK kalar bölümünde de işaret edilmiştir.5 Öğrencinin yukarıda ifade edildiği gibi farklı ortaöğretim okullarını değil, farklı meslek dallarını gezmeli, o meslekleri kısmen tecrübe etmeli, meslek sahipleriyle yakından görüşme imkanı bulmalıdır. İlköğretim ikinci kademede kimi dersler özellikle mesleki eğilimlere yön vermek, öğrencinin hangi mesleğe daha çok yatkın olduğunu belirleyebilecek bir tür doğal seçilim ortamları oluşturulmalı. Böylesi bir destekle ilköğretim ikinci kademe sonuna gelmiş bir öğrenci kişisel özelliklerinin farkında, kendini yeteri kadar keşfetmiş ve meslek bilinci gelişmiş bir birey olarak hayattan ne beklediğinin farkında olacaktır. Bu seviyeye gelen bir öğrenci hala hangi meslek dalına kendini daha yatkın gördüğünün farkında değilse, eğitim kendinden bekleneni yeterince ifa etmiş sayılmaz. Toplum bu aksaklıkları ancak bir üniversiteye gitmekle aşabileceği gibi yanlış bir kanaat içindedir. 130 Başta belirttiğimiz ülke ihtiyaçları-arz-talep dengesi dikkate alındığında, bir eğitim sitemi için öğrencilerin ekserisinin üniversitelere yönelmesi büyük bir problemdir. Bu, devlete bir sitem sıkıntısı, istikrarsızlık, toplumsal huzursuzluk olarak geri dönecektir. Meslek liselerinden ara eleman olarak mezun öğrenciler bile bugün geleceğini üniversite kapısında arıyorsa, sistem ciddi sıkıntıda demektir. Bahsedilen sistemin yeteri kadar işletilememesi veya ülkemiz için özelleştirecek olursak, işletilmemesi durumunda velilerin ve çocuğun meslek bilgisiyle ilgisi olmayacaktır. Bu da bize ikinci bir problem; ülkeyi yarına taşıyacak kişilerin hangi alanda sorumluluk alacaklarını hala bilememe gibi bir sıkıntıyla karşı karşıya bırakacaktır. Hem toplum baskısını azaltmak, hem de içine düştüğümüz belirsizliği tam anlamıyla “olasılık” metoduyla çözmeye kalkışmamız modern bir Türkiye’ye yakışmamaktadır. Bu nedenledir ki, bugün bir öğrenci üniversite tercihini birden çok sayıda branşa dönük olarak yapmaktadır. Eğitim sistemimize yeni bir vizyon ve planlamayla baştan bakmak, mesleki yöneltim programlarının işletilmesi, öğrencinin kendi beceri alanında kim olduğunun farkına varması, sanayi ve ülke idaresinde nasıl bir görev almak gerektiği bilincinin yeniden gözden geçirilmesini, bilim ve teknolojideki gelişmeler zorunlu kılıyor.6 nının sunulması şeklinde iyimser bir bakışla değerlendirilebilecek bu yapı, zihniyet ve gelişmişlik ölçütleri dikkate alındığında, nüfusunun büyük bir kesimi köyden kente göçmüş, fakat bir türlü sanayileşememiş ve geri kalmış tarım toplumu ülkelerin uyguladıkları eğitim programlarıyla benzerlik taşımaktadır. Bu gibi ülkelerde vatandaş için “herhangi bir ‘iyi meslek’ dalı”nda iş yapması yeterlidir. Sahip olduğu mesleğini sevmesi, mesleğiyle ilgili duyuşsal bilgisi ve yeterliliği o kadar önemli görülmemektedir. Ana tercih karın doyurabilecek, geleceğini kazandırabilecek bir meslek sahibi olmaktır. Biz Türkiye olarak bu seviyeyi kırk yıl önce geçtik. Fakat sistemimiz hala eskilerde kaldı. Bu nedenle günümüz Türkiye’sinde zaman zaman yaşanan sistem hataları, rahatlıkla meslek değiştirmeler, biraz da halk dilinde söyleyecek olursak “ne olursa yaparım, karnım doysun yeterli” tutumları vatandaşın yaşam ve meslekler hakkında yüzeysel bilgi sahibi ve hatta bilinçsiz olduğunu göstermektedir. Yukarıda bahsettiğimiz gibi, günümüz üniversite giriş tercihlerindeki branş çeşitlilik yelpazesinin oldukça geniş olması, bu kişinin bir meslek değil, bir ekmek aradığını göstermektedir. Türkiye, eğitimin sistemimizin ürünleri olan öğrencilerimizin diğer dünya örencileriyle bir kıyasının yapıldığı Uluslar arası Öğrenci Başarısını Değerlendirme Programı’na (PISA) 2003 yılında katılmış fakat elde edilen sonuçlar hiç de iç açıcı değildir. Programın araştırma sonuçlarına göre, Türk öğrenciler temel beceriler ve okuduğunu anlama düzeyinde özellikle Avrupa ülkelerindeki yaşıtlarından daha geridirler.7 Bu durumu öğrencilerin eğitim, okul, öğrenme, meslek ve yaşam kavramlarıyla ilgili ön tasavvurlarının zayıf ve standardın çok altında bir ön beklenti içinde olmalarıyla açıklamak mümkün. Bu ve yukarıda bahsetmiş olduğumuz sıkıntıları ancak ortaöğretimde köklü bir yaşam ve meslek bilinci, kişisel yeterliliklerinin farkına varan bir nesil yetiştirdiğimizde aşabiliriz. Eğitim sistemine bu açıdan bakış, yeni oluşmakta olan devletler için o kadar önemli görülmeyebilir ama Türkiye gibi köklü bir devlet ve bilim geleneğine sahip bir ülke için elzemdir, vazgeçilmezdir. İlk bakışta sisteminde var olan ve sözde fırsat eşitliği ve aynı anda birden çok meslek seçme imka5 Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Eğitimde İlkeler, Amaçlar ve Politikalar, 2001-2005. MUSTAFA, Aydın, Eğitim Sosyolojisi, s.:62, Ankara, 1991. 7 Berberoğlu, Giray; Kalender İlker (2005), “Okul başarısının yıllara, okul türlerine, bölgelere göre incelenmesi: ÖSS ve PİSA analizi” Eğitim Bilimleri ve Uygulama 4, (7), s.:24. 6 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Doç. Dr. Sedat AYBAR**, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER*** Bat› Enerji Güvenli¤i ve Türkiye* ÖZET Bu makale yak›n zamanda petrol ve do¤algaz gibi iki önemli ham-madde etraf›nda gündeme gelen ve so¤uk savafl dönemini an›msatan çekiflmeyi konu edinmektedir. Makale uluslararas› piyasalardaki f›yat art›fllar› sonucu, petrol ve do¤algaz zengini Rusya’n›n elinde bulunan dolar rezervlerinin artt›¤›n›, buna ba¤l› olarak Rusya’n›n, Stalin dönemini hat›rlatan bir yay›lmac›l›k ve etki alan› oluflturmaya çal›flt›¤›n› tart›flmaktad›r. Rusya ve Ukrayna aras›nda boy gösteren bu çat›flma bahsi geçen ham maddelerin uluslararas› güvenlik mimarisini ilgilendiren özgün karakterini de yans›tmaktad›r. Makale, do¤algaz üzerine olan uzlaflmazl›¤›n süratle yay›ld›¤›n›, Avrupa Birli¤ini (AB), Balkanlar›, Kafkaslar› da içine çekti¤ini irdeledikten sonra bölgedeki aktörlerin ç›karlar›n›n uzlaflt›r›ld›¤› çözüm önerilerini analiz etmektedir. AB ile tam üyelik görüflmeleri yürüten, NATO üyesi olan Türkiye’nin, Rusya ve Ukrayna aras›ndaki do¤algaz üzerine olan çekiflmede Avrupa enerji güvenli¤i aç›s›ndan önemini vurgulamakta ve bölgede kal›c› bir bar›fl›n, istikrar›n ve sürdürülebilir bir ekonomik büyümenin sa¤lanmas›n›n alternatif bölgesel örgütlenmeler ile sa¤lanaca¤›n› önermektedir. Bu ba¤lamda makale, RCD, CENTO, ECO türü ittifaklar›n baflta AB olmak üzere, ABD ve genel olarak Bat› dünyas› ve de¤erleri için önemli çözümler getirebilece¤ini, Türkiye’nin de bu tür alternatif iliflki a¤lar› içinde, Bat› için anahtar ülke oldu¤unu ileri sürmektedir. Öte yandan makalede bahsi geçen alternatif örgütlenmelerin de hangi koflullarda gerçekleflebilece¤i ve bu tür örgütlenmeleri tesis etmenin önündeki engellere dikkat çekilmektedir. Bu engellerden biri flüphesiz ABD ve AB’nin öncelikler konusunda birbirlerine karfl›l›kl› güvensizlikleri, di¤eri ise küresel mali kriz yüzünden Bat› dünyas›n›n karfl›laflt›¤› kaynak s›k›nt›s›d›r. Bunlara, fiyat hareketlerine ba¤l› olarak uluslararas› pozisyon belirleyen Rusya’n›n ham madde fiyatlar›n›n düfltü¤ü dönemlerde takip edece¤i siyasetin ne olaca¤› konusundaki belirsizlik de eklenmelidir. Bu ba¤lamda makale, so¤uk savafl sonras›nda etkinli¤ini yitirir gibi görünen Rusya’n›n yeni dönemde artan önemini ve enerji sorununun çözüm önerileri etraf›nda yeni güvenlik çevriminin ne olaca¤›n› analiz etmektedir. ABSTRACT The subject matter of this article is the recent commotion between Russia and the Ukraineç This commotion has occured around two strategically important raw-materials, the oil and the natural gas. It is argued here that the security concern this commotion has created in the West is similar to that of the cold war. In th›s article, after highlighting this renewed security issues, Russia’s expansionary motives are scrutinized. Accordingly it is argued that the recent price increases of oil and natural gas ended with Russia having excessive funds which led wealthier Russia to seek to improve her influence in the region, akin to the Stalinist era. As such the disagreement between the Ukraine and Russia rapidly spread to include the EU, Balkans and the Caucasus. The article progresses by proposing solutions that would compromise the interests of the regional actors. In this regard the article argues that Turkey, a member of NATO and a candidate negotiating to become a full member to the EU, can play a vital role in resolving disputes between conflicting actors. It is proposed that a peaceful and stable resolution to such crisis as the one between Russia and the Ukraine can only come from establishing alternative regional organisations similar to the former RCD, CENTO and ECO. The article further argues that such organisations can be instrumental in promotiing Western type democratic values in the region. They would also help enhancing economic and political stability and welfare of the peoples of the region. However, there still exists difficulties in establishing such organisations, one of which relates to the differences in the priorities between the EU and the USA and the other is the limited resource availability imposed by the current global economic meltdown. In addition, unpredictability of Russia’s foreign policy options during a period when the oil price declines is another obstacle. By this token, this article analyzes that Russia, a fading power after the end of cold war appears to have bounced back economically and became once again one of the important international players to be reckoned with. *Bu makale 5-6 Aralık 2008 tarihinde TASAM ve Polonya Dış İlişkiler Enstitüsü tarafından Polonya’nın Sopot şehrinde düzenlenen “Türkiye ve Avrupa Entegrasyonu AB-Türkiye İlişkileri: Avantajlar ve Dezavantajlar” başlıklı 1. AVRUPA – TÜRKİYE FORUMU’nda sunulan tebliğin genişletilmiş halidir. **Kadir Has Universitesi, Ortadoğu ve Afrika Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü ***Kadir Has Universitesi, AB Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü 131 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER Giriş Petrol ve doğalgazın uluslararası piyasalardaki fıyatlamaları diğer ham-maddelerin fiyatlamalarından ciddi farklılıklar göstermektedir. Bu ham-maddelerin çıkarılmalarından işlenmelerine, taşınmalarından depolanmalarına kadar her türlü işlem aşaması uluslararası güvenlik stratejistleri tarafından izlenmekte. Özellikle son zamanlarda Rusya ve Ukrayna arasında boy gösteren çatışma bu ham maddelerin uluslararası güvenlik mimarisini ilgilendiren özgün karakterini de yansıtması açısından da önemli. İlk başlarda çıkış nedeni pek belli olmayan doğalgaz etrafındaki uzlaşmazlık süratle Avrupa Birliğini (AB), Balkanları, Kafkasları da içine çekti. Bu bölgelerdeki aktörler doğalgaz düğümünü çözmek için aktif olarak çözüm önerileri üretmeye başladılar. 132 Bu yazı, AB ile tam üyelik görüşmelerini yürüten, NATO üyesi Türkiye’nin, Rusya ve Ukrayna arasındaki doğalgaz üzerine olan çekişmede, Avrupa enerji güvenliği açısından önemini irdelemektedir. Makale bazı çözüm önerileri sunmakta ancak bunların gerçekleşmesinin bazı koşullara bağlı olduğunu da ileri sürmektedir. Bir sonraki bölüm petrol ve doğalgaz gibi ham madde deposuna sahip olan Rusya’nın, SSCB’nin çöküşünden bu güne kadar izlediği gelişme çizgisini analiz etmektedir. Ondan sonraki bölümde Türkiye’nin, özellikle Rusya ve Kafkasya arasındaki konumu anlatılmaktadır. Takip eden bölümde ise, Rusya’nın Ukrayna ile olan çekişmesi ve bundan olumsuz etkilenen AB’nin durumuna değinilmektedir. Son bölüm Rusya – Batı çatışmasında alternatif politika seçeneklerini, bu seçenekler arasında Türkiye’nin oynayabileceği rolün ne olabileceği üzerinde yoğunlaşmaktadır. Geçmişteki RCD, CENTO, ECO gibi örgütlenmelerin çözüm getirebileceği ileri sürülürken, bu tür örgütlenmeleri gerçekleştirmek için bazı kısıtlamaların olduğu vurgulanmaktadır. Rusya ve Enerji Kaynakları Son dönemde yaşanan olayların da işaret ettiği gibi uluslararası güvenlik mimarisinin enerji sektörü bağlamındaki en önemli aktörlerinden birisi de Rusya Federasyonudur. Rusya’nın giderek hırçınlaşan konumunu doğru analiz edebilmek için yakın dönemde bu ülkenin yaşadığı gelişmeler ele alınmalıdır. Petrol ve doğalgaz fiyatları son iki yıldır çok geniş bir aralık içinde vahşi dalgalanmalar kaydetmekteydi (Gas game: Losers all around, 20 Jan 2009). Yakın zamana kadar petrol fiyatları tarihi rekorlar kırarak varili 150 dolara kadar çıktı. Daha sonradan ise bir varil petrolün fiyatı 36 dolara kadar geriledi (EU Energy Security News EU Politics Today,18 Jan 2009). Petrolün fiyatındaki bu yükselişe ek olarak zirai mamüllerin uluslararası ticaretteki mübadele değeri de görülmemiş düzeyde rekor artışlar kaydetti (EU Energy Security News EU Politics Today,18 Jan 2009). Bu durum, dünyanın en büyük petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip, uçsuz bucaksız tarım arazileri ve büyük plantasyonlara sahip Rusya Federasyonu’nun elinde büyük miktarlarda servet birikmesine neden oldu. Rusya Federasyonu dünyanın coğrafi bakımdan en büyük yüzölçümüne sahip Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliğinin (SSCB) varisi. Bilindiği gibi SSCB, konvansiyonel ve nükleer silahların sayısı ve etkinliği ile silah altındakine ek olarak yedek asker mevcudu bakımından dünyanın en büyük ordusuna sahipti. Kızıl Ordu’nun varlığı, soğuk savaş döneminde, diğer güçlü orduların dünyanın farklı bölgelerinde istedikleri gibi açık şiddet uygulamalarını engelliyordu. O dönemdeki oyunun kurallarının gerektirdiği biçimde, dünyanın en yaygın ve etkin istihbarat teşkilatı KGB ile en acımasız polis teşkilatlarından birine de sahipti SSCB. Dağılmadan önce nüfus bakımından dünyanın dördüncü kalabalık ülkesi olan Sovyetler Birliği, yukarıda belirtilen askeri gücüne ilaveten, iyi eğitim almış büyük bir insan kaynağına da sahipti (Roberts, 1969; Sharp 1969; Monaghan 2008). Askeri ve sosyal bakımdan güçlü olan bu ülke 1991’de ABD’nin başlattığı Yıldızlar Savaşı projesine rekabet edemeyerek bir tek kurşun atamadan çöktü. Sovyetler Birliğinin çöküşü Rus halkına sefalet ve açlık getirdi. Onbeş yıl kadar Batı’nın ekonomik yardımları ile belini doğrultmaya çalışan Rusya Federasyonu, SSCB’nin dış borçlarını yeniden yapılandırdı. Rusya’ya ciddi boyutlarda ekonomik yük teşkil eden SSCB bünyesindeki diğer ulusların bağımsızlığını kabul ederek bu mali ve ekonomik yükten kurtulmaya çalıştı. Sosyalist blok’un NATO’nun karşıtı olarak kurduğu Varşova Paktı lağvedildi. Sosyalist ülkelerin ekonomik teşkilatı COMECON veya CMEA (Karşılıklı Ekonomik Yardım BATI ENERJ‹ GÜVENL‹⁄‹ VE TÜRK‹YE Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER Teşkilatı) dağıtıldı (Danilov, 2007). Böylece, bu teşkilatları ayakta tutmak için her yıl sarfetmek zorunda kaldığı büyük miktardaki harcamalardan tasarruf eden Rusya Federasyonu Batı ile iyi ilişkiler geliştirme yolunu seçti. SSCB’nin dağıldığı günden bugüne kadar geçen onaltı yıllık sürede Rusya Federasyonu ABD ve AB ile iyi geçinerek, soğuk savaşın mali yüklerinden kurtulmaya çalıştı. Bu sayede ekonomik kaynaklarını iktisadi kalkınma ve vatandaşlarının refahının artması için kullanma yoluna gitti. Soğuk Savaşın sona erdiği, SSCB’nin, Varşova Paktı’nın, COMECON’un yani sosyalist blok’un dağıldığı bu dönemde, Rusya Federasyonu Doğu Almanya ile Batı Almanya’nın birleşmesine razı olmak zorunda kaldı. Birinci Körfez Savaşı sırasında Kuveyt’i işgal eden en sadık eski müttefiklerinden Irak’a karşı BM şemsiyesi altında ABD’nin bir imha savaşı yapmasına karşı çıkamadı. Eskiden kendi kontrolü altında bulunan Doğu Avrupa ülkelerinin Batı’nın askeri ve ekonomik teşkilatları olan NATO ve AB’ye katılmalarına göz yumdu. Balkanlardaki en önemli müttefiklerinden olan Yugoslavya’nın parçalanıp, altı ayrı bağımsız devletin ortaya çıkmasını engelleyemedi. Bütün itirazlarına ve karşı koymalarına rağmen, önce Karadağ sonra da Kosova’nın Sırbistan’dan ayrılmasına, bunların egemen devletler olarak tanınmasına, böylece de Sırbistan’ın gittikçe küçülmesine ve denizlerle irtibatının kesilmesine mani olamadı (Haftendorn, 2007; Oztek, 2008). Rusya aynı şekilde Ukrayna’da, Batı’nın desteği ile gerçekleştirilen ve Batı yanlısı olarak nitelendirilen ‘orange revolution’u da engelleyemedi. Bilindiği gibi Ukrayna’da 2004 başkanlık seçimlerinden sonra Rusya’ya yakın olan Viktor Yanukovich’in galip ilan edilmesi üzerine protestolar başlamış, bu gösteriler Kasım 2004’den Ocak 2005’e kadar devam etmiş ve sonunda Ukrayna Yüce Divanı’nın kararıyla Batı yanlısı olduğu iddia edilen Viktor Yushenko’ya başkanlık devredilmişti (Moscow, Kiev compete with rival ‘gas summits’2009). Yeni Rusya Politikaları Rusya’nın giderek azalan etkisi son iki yılda büyük oranlarda artan petrol, doğalgaz ve tarımsal ürün fiyatları nedeniyle değişmeye başladı. Yukarıda’da belirtildiği gibi petrol, doğalgaz, altın ve tarımsal ürünler açısından dünyada sayılı bir yeri olan Rusya Federasyonu giderek zenginleşmeye başladı. Rusya’da iktisadi refahın artması geleneksel olarak muhafazakar olan orta sınıfların hızla kalkınmasını da getirdi. Zenginleşme, 2000 – 2008 arasında devlet başkanlığını yürüten KGB kökenli devlet adamı Vladimir Putin’in Batı’ya karşı ulusal Rusya Federasyonu’nun çıkarlarını koruyan bir politika takip etmesine izin verdi. Bu durum, özellikle Boris Yeltsin döneminde komikleşen Rus uluslararası ilişkilerinden farklı bir görüntü oluşturmaktaydı. Putin, SSCB’deki eski ortaklarla birlikte hareket etmeyi, Batı’ya karşı daha dirayetli politikalar uygulamayı benimsedi. Devlet başkanlığı görev süresi dolan Putin’in yerine kendisiyle fikir birliği içinde olan Dmitri Medvedev geçti (LaFeber, 2008). Putin kendisine de güçlü Başbakanlık makamını alarak Rusya’yı, SSCB dönemine benzer bir şekilde ‘büyük devlet politikaları’ etrafında yöneteceğinin açık işaretlerini vermeye başladı. Bu işaretleri en belirgin biçimiyle, 2007 sonunda süresi dolan AB - Rusya Stratejik Ortaklık ve İşbirliği Anlaşmasının süresinin uzatılmasının reddi, AB ile stratejik konularda işbirliğinin askıya alınmasında görürüz. Daha belirgin başka bir örnek, Batı yanlısı politika izleyen Gürcistan devlet başkanı Saakaşvili’nin, Ağustos 2008’de son derece acemice gerçekleştirdiği Güney Osetya işgaline yanıt olarak Rusya’nın kalkıştığı askeri işgal harekatıdır. Burada Saakaşvili’nin Rusya’nın kışkırtmalarının anlamını doğru bir şekilde okuyamamasının rolü büyüktür (Winrow, 2008). Rusya en yetkili ağızlardan artık Gürcistan’ın toprak bütünlüğünün sona erdiğini söylemektedir. Güney Osetya ve Abhazya’nın bundan sonra Gürcistan’dan ayrılarak bağımsız olacaklarını iddia ederek bir bakıma Sırbistan’ın intikamını almaya çalışmaktadır (Ganzle, 2007). Ama bundan da önemli olan, Rusya, Batıya kendi hinterland’ında kendisinin dahil olmadığı bir şiddet uygulanmasına izin vermeyeceğinin işaretini vermesidir. Tüm bu gelişmeler içinde enerji sektörü odak noktadadır. Bu bağlamda, Batı ile Rusya’nın yaşadığı etki alanı çatışmasının gerçekleşeceği sektör durumundadır artık enerji sektörü. Böylece, zaten son derece nev-i şahsına münhasır ham maddeler 133 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER olan petrol ve doğalgaz’ın varlığı ve yokluğu uluslararası stratejik çatışmaların da belirleyicisi olacaktır. Gürcistan müdahalesi Rusya için artık petrol ve doğalgaz’ın bu tür bir stratejik kaldıraç olarak kararlı bir şekilde kullanılmaya başlanmasının miladıdır. Burada en belirgin olarak ortaya çıkan ham madde fiyatlarındaki artışa göre tavır değiştiren Rusya’nın ham madde fiyatları düşüşe geçtiği zaman ne yapacağı konusundaki belirsizliktir. Fiyatların düşüşe geçmesiyle Rusya agresifleşecek midir yoksa fiyatları manüpüle etmek için alternatif yollar mı arayacaktır. Bir sonraki bölüm bu tür sorulara yanıt aramaktadır. Rusya – Kafkaslar ve Türkiye 134 Aslında petrol ve doğalgazın uluslararası stratejik kaldıraç olmaları yeni bir olgu değildir. Çok daha önceleri, Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) boru hattı etrafında da bu tartışmalar yapılmıştır. ABD ve İngiltere tarafından uygulamaya konulan ve AB tarafından da desteklenen BTC’ye alternatifler aramaya çok önceleri başlamış olan Rusya, petrol ve doğalgazın stratejik mal olma konumlarını elbette bilmekteydi. Ancak bilmek ve yaptırım aracı olarak kullanabilmek iki ayrı süreçtir. İkincisi bilinçten öte birşeyleri, örneğin güçlü bir iktisadi alt-yapıyı gerektirir. Rusya BTC’yi devre dışı bırakacak alternatifler arayarak yola çıkmış, BTC boru hattının devre dışı bırakılacağı bizzat Putin’in başdanışmanı tarafından ifade edilmiştir (Doğalgazda umutlar Nabucco’da, 2009). Bu sadece Batı yanlısı politikalar izleyen Azerbaycan ve Gürcistan’ı dize getirme planı değil aynı zamanda Türkiye’nin de bertaraf edilmesi stratejisidir. Rusya’nın inşa edeceği alternatif enerji yolları Türkiye’yi sadece mali ve iktisadi kayıplara uğratmayacak aynı zamanda Asya’nın zenginlikleri ile AB arasındaki stratejik kaldıracı da elinden alacaktır. Bu şekilde Rusya, AB ülkelerinin önem verdikleri enerji kaynaklarının Türkiye üzerinden geçmesine alternatif yaratacak, dolayısıyla Türkiye’nin ABD ve AB için vazgeçilemez bir partner olmasına engel olacaktır. Bu, Türkiye’nin AB’yle arasına set çekme politikasına da somut bir örnek teşkil etmektedir. Bu politikanın diğer bir önemli ayağı, enerji kaynaklarının vanasını elinde bulunduran Rusya’nın, enerji fiyatlarının nasıl biçimleneceği konusunda da mutlak hakim olmasının sağlanmasıdır. Rusya – Ukrayna Enerji Krizi ve AB Doğalgaz ve Orta-Doğu petrollerinin tedarikinde yaşanan sorunlar AB’yi çok ciddi şekilde endişelendirmekte ve önlemler almaya zorlamaktadır. 2008 Temmuz ayında Rus doğalgazının hem fiyatının % 80 oranında artması hem de Ukrayna üzerinden AB ülkelerine giden boru hattının vanasının kapatılması, Orta Avrupa ülkelerinde onlarca kişinin donarak ölmesine ve üretimin kısılmasına neden olmuştur. Dünya’da yaşanan küresel finansal kriz neticesinde uluslararası ticaretin daralması ve bütün dünya çapında mal-emtia ve hammadde talebinin muazzam şekilde düşmesi neticesinde petrol fiyatları 2008’in son aylarında üçte birden de az bir fiyata düşerken, Rusya defalarca söz vermesine rağmen doğalgaz fiyatını ucuzlatmamıştır (Moscow, Kiev compete with rival ‘gas summits’, 2009). Ukrayna’ın Batı kampına dahil olup, NATO’ya girmesine ve AB ile işbirliği ve ortaklık anlaşması yapmasına karşı çıkmış, Putin’in ağzından ‘ülkenin durumu’ konuşmasında olduğu gibi ciddi bir Amerikan karşıtlığını yayan retorik kullanmaya başlamıştır. Ukrayna’ya verdiği doğalgazın hem fiyatını artırmış hem de önce miktarını azaltmış, sonra da tamamen kesmiştir. AB, Orta Asya ve İran doğalgazının Türkiye üzerinden NABUCO Projesi kapsamında Avrupa’ya ulaştırılması gibi sadece ekonomik önlemler almakla bu sorunu aşamamış ve aksine kısa vadede sorun gittikçe daha da kötüleşmiştir. Son zamanlardaki AB zirvelerinde ekonomik tedbirlerin yanısıra artık stratejik ve siyasi önlemlerin alınması da gündeme gelmektedir. Rusya’ya karşı AB Ortak Dış ve Güvenlik Politikası kapsamında NATO’nun da imkanlarından istifade ederek stratejik önlemler alınması konusunda çalışmalar başlatmıştır. Bu kapsamda AB Dönem Başkanı Sarkozy ve AB Ortak Dış ve Güvenlik Yüksek Komiseri eski NATO Genel Sekreteri Javier Solana son 3 ayda 2 kez Moskova’yı ziyaret ederek AB’nin bu konudaki hassasiyetini ve sert önlemler almaktaki kararlılığını Putin ve Medyedev’e iletmişlerdir. En son olarak, Rusya ve Ukrayna arasındaki enerji krizinin tırmanması üzerine 2004 senesinden bu yana ilk kez Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye – AB ilişkilerini görüşmek üzere, yanında yeni başmüzakereci ve Dev- BATI ENERJ‹ GÜVENL‹⁄‹ VE TÜRK‹YE Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER let Bakanı Egemen Bağış ve Dışişleri Bakanı Ali Babacan olmak üzere Brüksel’e gitmiş ve AB yetkilileriyle görüşmeler yapmıştır. Bu görüşmelerde AB tarafı Orta Asya doğalgazını Türkiye üzerinden Avrupa’ya taşıyacak Nabuco Projesinin bir an önce hayata geçirilmesini istemiş, Türkiye buna karşılık AB tam üyelik görüşmelerini gündeme getirerek müzakerelerin çok yavaş yürüdüğünü vurgulamış ve enerji başlığının açılmasını veto eden Yunanistan ve Kıbrıs’dan şikayetçi olarak, bu vetoların kalkmaması durumunda Nabuco Projesinin gecikebileceğini ima etmiştir. Bu vurgu AB’de derhal yankılanmış ve Türkiye AB’yi köşeye sıkıştırdı yorumlarına neden olmuştur (Turkey plays energy card in stalled EU accession talks, 20 January 2009). Bu kapsam çerçevesinde Türkiye, AB’nin vazgeçilmez bir ekonomik ve stratejik partneri olarak, Nabuco gibi projelere destek verip faaliyete geçmesini hızlandırma insiyatifini elinde bulunduran, bu sayede, AB’yi, Rusya’nın tasallutundan kurtarabilecek ülke konumuna yükselmiştir. büyük zararı AB ülkeleri görmektedir. Şimdiden Macaristan, Avusturya, Çek Cumhuriyeti gibi Orta Avrupa ülkeleri vatandaşları arasında soğuktan ölümler başgöstermiş ve geleneksel ısınma yollarına başvurmaya başlanmıştır (EU Energy Security News EU Politics Today,18 Jan 2009). Bu krizin etkisinin 2009’un ilerleyen aylarında bütün AB ülkeleri ile Balkanlarda daha da artacağını, sınai üretimin düşeceğini, AB ekonomisinin daralacağını ve Avrupa’da yaşayanların daha büyük sıkıntı içine düşecekleri konusundaki beklenti yaygındır. Zaten, enerji kaynakları bakımından %90, gıda maddeleri bakımından %50 oranında dışarıya bağımlı olan AB’nin, Rusya’nın bu yeni hamlesinden etkilenmemesi beklenemezdi (Moscow eyes panEuropean security, 18 Dec 2008). Rusya’nın bu agresifleşen politikası nedeniyle AB bazı hayati ihtiyaç maddelerinin tedarikinde zor duruma düşmüştür. Yukarıda anlatılan gelişmeler Rusya’nın konumunun değiştiğini, doğalgaz ve petrol gibi ayrıcalıklı ham maddelere sahip olduğu için başta Avrupa ve Kafkaslar olmak üzere dünyada daha etkili olmak istediğinin göstergeleridir. Artan fiyatların etkisiyle kendisini zengin ve müreffeh ülke olarak gören Rusya uluslararası platformda yeniden etkin bir devlet olmak yolunda yürümektedir. Bu noktada Türkiye’nin uluslararası güvenlik mimarisindeki önemi de ön plana çıkmaktadır. Putin’in Rusyası bununla da kalmamış, kendi enerji kaynaklarının Batıya transit geçiş ülkesi olan Ukrayna’nın iç işlerine karışarak, devlet başkanı Viktor Yushenko’yu devre dışı bırakmaya çalışmıştır. Dünya’nın en büyük ve bereketli tarım arazilerine sahip Ukrayna’nın, Gürcistan ile birlikte NATO’ya girmesine mani olmak istediği de bilinmektedir. Rusya, Ukrayna ve Gürcistan’ın NATO’ ya üye olmasını doğrudan Rusya’ya karşı yapılmış bir tehdit olarak algılayacağını beyan etmiştir. 2009 yılına girmeden iki gün önce, kış soğuklarının en fazla hissedildiği günlerde Ukrayna’nın aksi iddialarına rağmen parasını ödemediği gerekçesiyle verdiği doğalgazı kesmiştir Rusya. Ukrayna’da, Avrupa’ya kendi toprakları üzerinden giden doğalgazı engellemeye başlamıştır. 2009 yılının Ocak ayının ilk haftasında ise Rusya Ukrayna üzerinden Batı’ya sevkettiği bütün doğalgazı kesmiş ve vanaları tamamen kapatmıştır. Bundan en Aslında bu şekilde Rusya’ya bağımlı olması ABD’nin AB’ye yaklaşımında güvensizlik yaratmaktadır. Bu durum Rusya’nın enerji kaynakları ve fiyatları üzerindeki mutlak hakimiyetini azaltacak birtakım uluslararası örgütlerin kurulması önünde engel teşkil etmektedir. ABD, enerji bağımlısı olan ve her an Rusya ile anlaşmaya hazır olan bir AB’ye kuşku ile bakmaktadır (Cameron, 2007). Rusya ve AB Güvenlik Çevrimi Bugün Rusya’nın dış ticaret hacmi yüz milyarlarca dolar fazla vermekte, orta sınıfı rahat bir yaşam sürmekte, sosyalist prensipler yüzünden üretim etkinliği olmasına dikkat edilmeyen SSCB’den kalma işe yaramaz fabrikalar, çiftlikler, üretim tesisleri modernleştirilmekte veya yenileri kurulmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi, ABD ve AB’nin stratejik olarak çok önem verdiği Ukrayna ve Kafkasya’da Batı’ya karşı taaruza geçmesinin ardında bu iktisadi refah yatmaktadır. Bu durumu, 1943’de Stalingrad’da saldırgan Hitleri durdurup, karşı saldırıyı başlatarak başarılı bir baskı rejimiyle tüm Doğu Avrupa’yı elli sene demir yumruğu altında tutan Stalin’in başlangıç manevralarına benzetenler de vardır. Ancak o dönemle bugün arasında ciddi bir fark vardır. Stalin Rusya’sı Hitleri durdurup karşı saldı- 135 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER rıya geçmesinde ABD ve İngiltere’den aldığı askeri ve ekonomik yardımın önemi büyüktü. Stalin bu yardımlar sayesinde Berlin’e girebilmişti. Bugün ise tam tersi bir durum vardır. Bugün, ABD ve İngiltere Rusya’ya destek olmak konusunda isteksizler. NATO ve AB Rusya’ya karşı çok sert demeçler vermiş ve askeri önlem dahi alınabileceğini ima etmiştir. G-8 aralarından Rusya’yı çıkartıp yeniden G-7 halini alma yolunu araştırmaktadır (Galtung, 1942; Haftendorn, 2007; Oztek 2009). 136 Rusya’nın başkenti Moskova’da yapılan AB, Ukrayna, Türkiye ve diğer bölge ülkelerinin katıldıkları toplantı çözümsüzlükle sonuçlanmışken daha sonra Tymoshenko ve Putin’in başbaşa yaptıkları görüşmeler Reuters haber ajansının belirttiği gibi Rusya’nın zaferiyle sonuçlanmıştır. AB ile ABD’nin öncelikler konusundaki görüş ayrılığı, Rusya’nın daha somut bir şekilde çıkarlarının peşinde koşması sonucu Ukrayna Rusya’nın önerilerini kabul etmiştir. Rusya ile Ukrayna’nın uzlaşısının detayları bu makale yazılırken henüz bilinmemektedir. Ancak bu anlaşmaya göre Ukrayna Rusya’ya kendi kullanımı için ithal ettiği doğalgazın piyasa fiyatını ödemeyi taahüt etmiştir. Ukrayna topraklarından transit geçen gazın ücretini geçen seneki fiyatdan alırsa Rusya’ya ödediği gaz faturasının yüzde 20sini geri alacaktır. Her iki taraf, RosUkrEnergo gibi şirketlerin yaptıkları aracılığı iptal edeceklerini açıklamıştır. Eğer gerçekleşirse bu şartlar Ukrayna’nın geçen sene ilk önce kabul ettiği ama sonradan çok ağır olduğu gerekçesiyle Cumhurbaşkanı Viktor Yushchenko’nun reddetiği şartlardan daha ağırdır. Geçen sene Ukrayna 100 metreküplük gaza 250 dolar ödemeyi kabul etmişti. Bu rakam en son anlaşma çerçevesinde 360 dolara tırmanacaktır. Hernekadar Rusya başlangıçta 100 metrküp için 450 dolar istemişse de üzerinde anlaşılan rakkam Ukrayna için çok yüksektir (Gas game: Losers all around, 20 Jan 2009,). Cumhurbaşkanı Yushchenko bu anlaşmayı tekrar veto etmek zorunda kalabilir. Rusya komşusuyla yaşadığı on dokuz günlük gaz çekişmesinden galip çıkmaktadır. Bütün bu çekişme Rusya’nın kendi gündemini takip etmek için Batı dahil hiçkimseyi kaale almadığını göstermektedir. Putin, bir yandan AB gözünde güvenilemez biri olarak yara alırken diğer yandan Rusya’daki popülaritesini arttırmıştır. Ruslar artık aradıkları türde ülkelerinin ihtiyaç duyduğu güçlü bir lidere kavuştuklarını düşünmeye başlamışlardır. Türkiye ve ‘Kafkasya İstikrar Paktı’ Türkiye hükümetinin Kafkaslardaki çatışmaların durdurulması ve sürekli barışın tesisi için önerdiği bir “Kafkasya İstikrar Paktı” projesi genel olarak olumlu karşılanmıştır. Öte yandan bu paktın Rusya’nın isteklerini engelleyemeyeceği, aksine stratejik ve siyasal olarak etkinliğini daha da artıracak sonuçlara yol açabileceği de iddia edilmektedir. Bu yüzden ABD bu plana karşıdır. İkinci olarak, her nekadar Gürcistan ve Azerbaycan yer alsa da, Batılı ülkelerin dahil olmadığı ama genişlemeci Rusya ve Türkiye’ye çok da fazla dostane olmayan bir Ermenistan’ın yer aldığı İstikrar Paktı ancak ve ancak Rusya ile Ermenistan’ın işine yarayabileceği inancı hakimdir. Ermenistan bugün Azerbaycan’ın %20 toprağını Rusya desteğiyle işgal etmektedir. Bahsi geçen İstikrar Paktı’nın bu durumu meşrulaştıracağı ve Dağlık Karabağ’daki Ermeni kontrolünü kalıcı hale dönüştüreceği çekincesi bulunmaktadır (Celikpala, 2008). BTC vasıtasıyla Azeri ve Türkmen petrol ve doğal gazının Türkiye üzerinden Batıya akışının böylece kesilebileceği, Türkiye’yi ABD ve AB’den uzaklaştırabileceği yaygın olarak kabul görmektedir. Bu görüşler ışığında bu tür bir ittifak girişimi Türkiye’yi, Rusya’ya bağımlı hale getirebilir. Ayrıca, Avrasya bölgesinde hiç bir ekonomik-siyasi-askeri ve stratejik önemi olmayan, açlık ve sefaletle boğuşan Ermenistan’a uluslararası politikada bu kadar önemli bir rol verilmesine karşı güçlü bir muhalefet bulunmaktadır. Özellikle, komşu- BATI ENERJ‹ GÜVENL‹⁄‹ VE TÜRK‹YE Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER larına karşı saldırgan politikalar izlemekten vazgeçmediğine değinilen Ermenistan’ın bu siyasetinden vazgeçmedikçe barışa katkı yapacağı görüşü naif bir inanç olarak değerlendirilmektedir. Komşularıyla arasındaki sorunlarını halletmek üzere harekete geçmiş olan Türkiye, bu dönemde kendisiyle yakın olan Azerbaycan ve Gürcistan gibi ülkelerle ilişkilerinde yara açmadan ilerlemeye dikkat etmelidir. Bu ülkelerde, örneğin Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül’ün futbol maçı münasebetiyle birkaç saatlik de olsa Ermenistan’a yaptığı resmi ziyaretin çok hoş karşılanmadığı bilinmektedir. Peki, uluslararası stratejinin pekçok değişkeni çerçevesinden bakıldığında Türkiye’nin önünde ne tür alternatifler bulunmaktadır: Bir sonraki bölüm bu sorunun yanıtını arayacaktır. Rusya – Batı Çatışmasının Alternatif Politikaları ve Türkiye’nin Konumu Herşeyden önce Türkiye kendi çıkarlarının ve önceliklerinin ne olduğunu iyi tartmalıdır. Buna göre, yapıldıktan sonra bozulması çok güç olacak ve kendi kontrolü dışında bağlayıcı olacak ortaklıklardan kaçınmalı, kendi gücüne oranla bir tür siyasi manevra esnekliği içinde hareket edebilmelidir (Baran, 2007; The return of missile diplomacy, 12 Nov 2008). Bugün bu tür gerekleri yerine getirecek bir ittifak politikasının en kıymetli tarihi örneği CENTO’dan gelmektedir. Bilindiği gibi CENTO, 1958 yılında Irak’taki Batı yanlısı krallık rejiminin yıkılıp Sovyet yanlısı Baas rejiminin kurulmasıyla işlevsiz kalan Bağdat Paktı’nın yerine kurulmuştu. Bu ittifak 1979’da İran’da, Batı yanlısı Şah Rıza Pehlevi rejiminin yıkılıp yerine şeriat hükümlerine dayalı Humeyni rejiminin kurulmasıyla son bulmuştu (Fischer, 1985; LaFeber, 2008). Türkiye bugün bölgedeki diğer ülkelerin de üye olduğu CENTO türü bir yapılanmaya öncülük edebilir. Ancak bu tür bir örgüt, işlevselliği açısından önceki CENTO’dan farklı olmalıdır. Bilindiği gibi CENTO türü örgütler, soğuk savaş döneminde Batı ve özellikle ABD’nin “containment” (çevreleme) politikası kapsamında SSCB etrafında askeri ve ekonomik örgütler kurdurarak sosyalizmin yayılmasını önce durdurmak ve sonrada çökertmeyi hedeflemişti. Bu kapsamda ABD, Balkan Paktı, CENTO, ekonomik kanadı olan RCD, SEATO ve ANZUS askeri ve ekonomik uluslararası örgütlerini kurdurarak SSCB’yi dört bir yandan çevirmiş savaşlara ve yoksulluğa neden olarak, demokrasinin evrensel ilkelerini soyut bir ‘komünizm’ düşmanlığı adı altında ayaklar altına almıştı (Boulding, 1965; Cameron, 2007, La Feber, 2008). Bu ‘containment’ politikasının güney halkası Türkiye – İran – Pakistan - İngiltere ve ABD’nin kurduğu Merkezi Antlaşma Teşkilatı (Central Treaty Organisation - CENTO), ekonomik olarak da Türkiye - İran ve Pakistan’ın oluşturduğu Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği Teşkilatı (Regional Co-operation for Development - RCD) idi. Ancak İran İslam Devrimi sonucu yaşanan değişiklikler, CENTO ve RCD’nin feshedilmesine neden olmuştu. Öte yandan, İran - Irak savaşı, Tahran’daki ABD elçiliğinin işgali gibi olaylar nedeniyle, İran’a yaptırımlar uygulanmaya başlamış, silah ve ekonomik ambargo başlatılmış ve İran’ın yurtdışındaki 150 milyar dolarlık mal varlığı dondurulmuştu (Ganzle, 2007; Celikpala, 2008). Bu yaptırımlar sonucu İran yumuşayarak 1983’te RCD yerine Ekonomik İşbirliği Teşkilatı’nın (Economic Co-operation Organisation – ECO) kurulmasını onaylamıştı. 1989’da Berlin Duvarı’nın yıkılmasının ardından teker teker SSCB’den bağımsızlıklarını kazanan Orta-Asyadaki Türki Cumhuriyetler, Azerbaycan, Türmenistan, Kırgızistan, Özbekistan, Kazakistan ile Afganistan’da bu yeni teşkilata tam üye olmuşlar, KKTC’ye ise gözlemci üye statüsü verilmiştir. Türkiye ve diğer Türki Cumhuriyetler için son derece yararlı ekonomik sonuçlar yaratabileceği açıklık kazanan ECO’nun merkezi Tahran’da olduğu ve yönetim İran’lıların kontrolünde olduğu için ABD bu uluslararası ekonomik örgütün verimli çalışmasına engel olmaktadır. Bu örgüt, Türkiye’nin AET ile yapmış olduğu 1970 tarihli Katma Protokol ve AB ile imzaladığı 1995 tarihli Gümrük Birliği Anlaşması ile uyumlu olarak AB için de yararlı olabileceği ileri sürülmektedir (Doğalgazda umutlar Nabucco’da, 2009). Sonuç Bu noktada, ABD başkanlık görev devir-teslimi yapılmadan önce İsrail’in Gazze’ye başlattığı askeri harekatın ardından İran’a yapılacak herhangi bir 137 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER 138 müdahale’nin CENTO’nun yeniden oluşmasına, bunun halihazırda gayri faal durumdaki ECO ile birlikte çalışarak Batılı değerlerin bölgede yaşamasına olanak sağlayacağı görüşü de güç kazanmaktadır. Böylece bölgede hem hızlı bir ekonomik kalkınma ve refah artışının sağlanmasına, hem de Stalin tipi uygulamaları tekrar gündeme getirmeye başlamış olan Rusya’nın etki alanının sınırlanmasına yararlı olacağı iddia edilmektedir. Uzun erimde, bölgede kalıcı barış, istikrar ve sükunet sağlanması askeri bir örgüte gerek bırakmayacak, CENTO’nun ECO ile entegrasyonuyla tek örgüt aynı bünyede birleşebilecektir. Buna en iyi tarihi örnek, 1948’de kurulan uluslararası kollektif güvenlik teşkilatı Batı Avrupa Birliği’nin (BAB), NATO’nun mevcudiyeti ve soğuk savaşın sona erişiyle işlevsiz kalması ve kendisinden on yıl sonra kurulan Avrupa Ekonomik Topluluğu’na (AET) güvenlik ve savunma boyutu olarak dahil edilmesidir. Böylece temelde gümrük birliğine dayanan uluslarüstü ekonomik bir teşkilat olan Avrupa Topluluğu, bu sayede günümüzde henüz zayıf da olsa askeri boyutu da içeren siyasi bir birlik olarak AB adını almıştır. Her iki dünya savaşından da ekonomisi çökmüş halde çıkan ve Doğu ve Batı diye ikiye bölünen Avrupa, OECD – BAB - NATO ve AB sayesinde yeniden birleşmiş ve günümüzde dünyanın en büyük ekonomik ve siyasi gücü haline gelmiştir. Bu başarılı örnekten yola çıkarak yeniden kurulacak CENTO ve yenilenecek ECO sayesinde Kafkasya ve Orta-Asya’da da Avrupa’da olduğu gibi daimi barış ortamı tesis edilebileceğini, bölgedeki zengin enerji kaynakları ve tarımsal potansiyel sayesinde de dünyanın refah seviyesi yüksek bölgelerinden biri haline gelebileceğini ileri sürmek yanlış olmayacaktır. Bu durumun elde edilmesi bölgesel bir lider olarak dünya politikasında önde gelen aktörlerden biri olan Türkiye’nin insiyatifinde gerçekleşeceği açıktır. Ancak bu tür bir işbirliği anlaşmasının gerçekleştirilmesinde ciddi engeller de vardır. Bunlardan şüphesiz birincisi içinde yaşanılan küresel iktisadi krizdir. Bu kriz kaynak kullanımındaki öncelikleri değiştirmiştir. ABD ve AB, CENTO türü bir oluşuma kaynak aktarmada zorlanabilir. İkincisi, yukarıda da bahsedildiği gibi ABD doğalgaz bakımından Rusya’ya bağımlı bir AB’yi güvenilir addedmemektedir. ABD ve AB’nin enerji politikalarının aynılaş- ması uzunca bir süre daha alacaktır. Bu gerçekleşinceye kadar ABD ve AB’nin, CENTO türü bir oluşuma destek vermesi uzak bir ihtimaldir. Üçüncü engel, uluslararası siyaset belirlemede ham madde fiyatlarının hareketine bağlı olan Rusya’nın politik belirsizlikleridir. Bugün Kuzey Afrika’ya kadar uzanarak oradaki doğalgaz ve petrol kaynaklarını satın almayı hedefleyen, Suriye’de kurulu askeri üssünü doğalgaz deposu haline getirmeye çalışan Rusya, CENTO, ECO, RCD gibi bir örgütün içinden ve dışından ittifaklarla bu tür bir oluşumu zayıflatabilir. Tüm bu gelişmeler ve alternatif arayışları bundan böyle uluslararası güvenlik mimarisinde Putin’in yönetimindeki Rusya’nın artan önemine işaret etmekte, dünya barışı, iktisadi refahı ve istikrarı için bu gücün dikkate alınmasını dayatmaktadır. BİBLİOGRAFYA Adam Roberts (1969), Civilian Defence Peace News Pamphlet, 5 Caledonian Rd, London. Andrew Monaghan (2008) Russian Oil and EU Energy Security, www.weltpolitik.net/attachment/0644a930ba1074b5cca2acd4809cbed5/373 956960a10cfad6e3d072770efc2b6/05(65).pdf Dietrich Fischer (1985), Preventing war In the Nuclear Age, Trenton: Rowman and Littlefield. Dmitry Danilov (2007), “Russia and the ESDP: Partnership Strategy versus Strategic Partnership”, in, The Changing Politics of European Security, Europe Alone, (eds), Stefan Ganzle ve Allen G. Sens, New York: Palgrave Macmillan, pp. 135 - 160. Fraser Cameron (2007), “Transatlantic Differences on Security Perceptions and Responses”, in, The Changing Politics of European Security, Europe Alone, (eds), Stefan Ganzle ve Allen G. Sens, New York: Palgrave Macmillan, pp. 67 87. Gareth M. Winrow (2008), “Energy Security and the Caucauses”, in, The Caucasian Challenge: Interests, Conflicts, Identities, (ed.) Cengiz Cagla, Istanbul: Foundation for Middle East and Balkan Studies and Yildiz Technical University, Department of Political Science and International Relations, pp. 29-44. BATI ENERJ‹ GÜVENL‹⁄‹ VE TÜRK‹YE Doç. Dr. Sedat AYBAR, Yrd. Doç. Dr. U¤ur ÖZÜLKER Gene Sharp (1969), The Politics of Nonviolent Action. Pilgrim, Philadelphia 1969, 896 pp. - (2008), Moscow eyes pan-European security, 18 Dec 2008, Guner Oztek (2008), “Introductory Remarks”, in, The Caucasian Challenge: Interests, Conflicts, Identities, (ed.) Cengiz Cagla, Istanbul: Foundation for Middle East and Balkan Studies and Yildiz Technical University, Department of Political Science and International Relations, pp. 11 - 14. http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail/?ots591=4888CAA0-B3DB1461-98B9-E20E7B9C13D4&lng=en&id=94871 Helga Haftendorn (2007), “From an Alliance of Commitment to an Alliance of Choice: the Adaptation of NATO in a time of Uncertainty”, in, The Changing Politics of European Security, Europe Alone, (eds), Stefan Ganzle ve Allen G. Sens, New York: Palgrave Macmillan, pp. 161 - 179. Johan Galtung (1942), There are Alternatives. Four Roads to Peace and Security, Chester Springs: Defour. Kenneth Boulding (1965), Conflict and Defence: A General Theory, New York: Harper. Mitat Celikpala (2008), “Turkey and the Caucasus: A Regional ‘Giant’ or a Neglected Actor”, in, The Caucasian Challenge: Interests, Conflicts, Identities, (ed.) Cengiz Cagla, Istanbul: Foundation for Middle East and Balkan Studies and Yildiz Technical University, Department of Political Science and International Relations, pp. 45 – 58. Stefan Ganzle (2007), “The European Neighbourhood Policy: a Strategy for Security in Europe?”, in, The Changing Politics of European Security, Europe Alone, (eds), Stefan Ganzle ve Allen G. Sens, New York: Palgrave Macmillan, pp. 110 – 134. Walter LaFeber (2008), America, Russia, and the Cold War, 1945 – 2006, New York: McGrawHill. Zeyno Baran (2007), “EU Energy Security: Time to End Russian Leverage”, September 7, 2007, www.eurasianpolicy.org/index.cfm?fuseaction=publication_details&id=5110&pubType=CEES_Articles - 23k – - (2008), The return of missile diplomacy, (12 Nov 2008), http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail/?ots591=4888CAA0B3DB-1461-98B9E20E7B9C13D4&lng=en&id=93732 - (2009), Gas game: Losers all around, 20 Jan 2009, http://www.isn.ethz.ch/isn/Current-Affairs/Security-Watch/Detail?id=95562%26lng=en - (2009), Moscow, Kiev compete with rival ‘gas summits’ http://www.euractiv.com/en/energy/moscow-kievcompete-rival-gas-summits/article-178568 - (2009), Turkey plays energy card in stalled EU accession talks, 20 January 2009, http://www.euractiv.com/en/enlargement/turkeyplays-energy-card-stalled-eu-accession-talks/article-178623 - (2009), EU_cautious_over_Russia-Ukraine_gas_deal, http://www.euractiv.com/en/energy/eu-cautiousrussia-ukraine-gas-deal/article-178580 - (2009), EU Energy Security News EU Politics Today,18 Jan 2009, eupolitics.einnews.com/news/eu-energy-security - (2009), Doğalgazda umutlar Nabucco’da, http://www.euractiv.com.tr/enerji/article/dogalgazda-umutlar-nabuccoda-004177 - (2008) “AB’den Rusya ve Ukrayna’ya sorunun çözümü için son uyarı”, http://www.euractiv.com.tr/enerji/article/abden-rusya-ve-ukraynaya-sorunun-cozumuicin-son-uyari-004190 139 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 O¤uzhan KÖSE* Postmodernism ÖZET Postmodernism is one of the most important approaches in international relations. The world has changed. International institutions, non-governmental organisations and small groups are influential. Postmodernism gave us different definitions and ideas. It does not mean that postmodernism has a magic. Even definition of postmodernism is not certain. In this article I will try to find out the strengths and limitations of post-modern approach to international relations. ABSTRACT Postmodernizm uluslararas› iliflkiler teorisinin en önemli yaklafl›mlar›ndan birisidir. Dünya art›k de¤iflmifltir. Uluslararas› örgütler, sivil toplum örgütleri ve küçük gruplar etkili aktörler haline gelmifltir. Postmodernizm bizlere farkl› tan›mlamalar ve fikirler sunmaktad›r. Tüm bunlar postmodernizmin herfleyi çözecek bir sihire sahip oldu¤u anlam›n› tafl›mamaktad›r. Hatta bu yaklafl›m›n tan›m› üzerinde bile tam bir fikir birli¤i yoktur. Bu makalede uluslararas› iliflkilerde postmodernizmin güçlü ve s›n›rl› yönleri tan›mlanmaya çal›fl›lacakt›r. 1. Introduction 140 Theorising the international relations just started this century. The reason for that it was obvious that relations can not be explained by history, philosophy or existence theories. International relations needed to have its own theory. We have been trying to explain the relations by realism, liberalism, postmodernism etc. But the difficulty is analysing from only one perspective not enough in order to understand the international politics. Postmodernism is one of the most important approach in international relations. The world has changed. International institutions, non-governmental organisations and small groups are influential. It is general consensus that international relations can not be explained properly with realism. Realism is state-centred approach. But as explained above we have different actors. On the contrast postmodernism gave us different definitions and ideas. It does not mean that postmodernism has a magic. Even definition of postmodernism is not certain. In this article I will try to find out the strengths and limitations of post-modern approach to international relations. I will analyse postmodernism in different aspects. In the first section power and knowledge will be analysed in * terms of postmodernism, in the second section textualizing global politics which is important to understand the differences between states and different actors and also the new world order lastly in the third section displacing the state-centred approach will be analysed. 2. Power and Knowledge In postmodernism knowledge is normative and political matter. Knowledge and power affect each other. By other mean power comes from knowledge and, knowledge is not given. Knowledge is shaped in particular society. Knowledge is thought to depend on sovereignty of the heroic figure of reasoning man who knows that the order of the world is not God-given, that man is the origin of all knowledge, and man may achieve total knowledge, total autonomy, and total power.1 It means that man shapes the world. After this point the question is how power and knowledge shape the sovereignty? Before giving explanation on this matter I would like to touch the sovereignty issue. An international relation has been interested with sovereignty and states. Postmodernists see those terms essential as well as others. But with different approach, as Foucault’s questioned how, by virtue of what political practises and representa- TASAM Uluslararası İlişkiler Uzmanı Devetak Richard,’ Postmodernism’, in Scott Burchill et al Theories of International Relations 2nd ed,London, Palgrave, 2001, pp.182. 1 POSTMODERNISM O¤uzhan KÖSE tions, is the sovereign state instituted as the normal mode of international subjectivity?2 As I mentioned above citizens shape the state knowledge and it becomes power in the state hands. But it is not given on this matter practices are important and interpretations. What the theorists write about international relations is not unarguable. They all reflect their beliefs, educations, state background and opinions. Even the theorists who believe realism may say different things on same issue. That is why postmodernist say that how we use the instruments depend on our knowledge. In modern politics reason is important. About violence postmodernists say states rely on violence to constitute themselves as states.3 In this perfective we can say that important thing is how we use the tools and how we see them. In terms of power and knowledge we give the meaning to the violence. Realist approach takes the violent as a normal action between states. Another issue is boundaries. Postmodernism consider the boundaries as a division between interior and international arena. As Richard Devetag mentioned in his article, boundaries function in the modern world to divide an interior, sovereign space from an exterior, pluralistic, anarchical space. The opposition between sovereignty and anarchy rests on the possibility of clearly dividing a domesticated political space from an undomesticated outside.4 And those boundaries are not natural. They all, consequence of history, power challenges between states. Postmodernism interested in how they produce 2 3 4 5 ibid. ibid. ibid. ibid. pp. pp.201. pp.203. pp.186. the violence. But in realism it looks natural that military action can be taken in order to defence or offence the state. But in postmodernism how they produce the violence is key question. And also those boundaries are spatial rather than on the ground which means those are differences between “we” and “others”. Boundaries bring the terms of identity next it is the fact that identity is protection against the others which are not belong to us. Identity is also shaped within the state includes social life, religion and institutes. Therefore postmodernism does not put the state in the centre. Postmodernist theorists believe that state-centred approach limits our imaginations. 3. Textualizing Global Politics Postmodernists see the world as a text. Derrida says that the real world is constituted like a text, and ‘one can not refer to this “real” except in an interpretive experience.5 Postmodernist approach mentions discourse rather than language. The meaning is more important rather than subject. If we use a word there is always another meaning which is explained in dictionaries. Postmodernism blame the others to stuck the text rather than not to search or think other meanings. If we say United Kingdom of course it means that there is a state and place in the world. But real meaning is how UK has been instituted, how they dominated the world last century, how they are different than Continental Europe. Postmodernist approach has shown us that social and political worlds are created in the process of writing, in the 141 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 O¤uzhan KÖSE 142 style of the text through which our dominant understandings of the world have been constructed.6 We should concentrate on practices rather than individuals studies. Reality may be different than writings. Last century or even by mid of this century we did not have idea about some local people who live all around the world. But social life and technology is not same or privilege which used to be. That is why postmodernist say that we should use different methods to analyse the issues. It is really different than other approaches and useful. For example realism tries to give explanation by state-centred approach. In realism what is written is important which means subject is more important than meaning. I will try to explain in this way reading some articles about indigenous people from anywhere in the world and visit the place and practise their social life may be completely different. The reason for that when we read about them also we read the authors opinions which may not reflect the reality. We live in a world in which is institutionalised; persons interested in relating their fears to situations of danger have to become consumers of representations of danger. However, when something is recognised as representational practice rather than an authoritative description, it can be treated as contentious.7 Therefore political life and realities are shaping in space. What is our mind and how we see and read the world text. Space has been shaped and moulded from historical and natural elements, but this has been a political process. Space is a product literally filled with ideologies.8 We need different levels of analyses in order to reach the solution or reality. That is the gift from postmodernism. But on the other hand as I mentioned at the beginning postmodernism uses different methods on different levels and definitions are not certain on them. That is the reason still something seemed to not enough to analyse. How we should read the world text. Because postmodernism says they 6 need to be interpreted. On the other hand when we read the text it will contain our social experiences and historical backgrounds or even our beliefs. So, at the end we still need consensus we terms need to be defined. Power comes from knowledge and knowledge is kind of general consensus in terms of postmodernist approach. It seems to me that still inside the states sovereignty is essential to govern to state. Rather than one necessary truth, there are always multiple stories to be told. For example Iran if we ask the US they are developing the nuclear technology for nuclear weapon but if we ask the Iranian people or authorities they see it as a right and they are doing some searches for nuclear technology. In this case postmodernist approach can not serve certain definition which we can find the reality. They say there is no only one truth but to organise the international society we should have some certain truths. 4. Displacing the State-Centred Approach Place of postmodernism in the study of global politics is neither domestic nor international. It is the nonplace defined in terms of the ever problematical difference between the two.9 In this way in a way we refuse the man nature of war in international relations. Because war was taking in account as a man nature and natural behave in international arena. In terms of postmodernism, war is not flow from the unleashing of aggressive human urges but from demands of political struggles in a world that is by no means anarchic.10 It shows us that reasons are important and how we use the instruments even the war. Wars will happen. But it is not granted and not because of human nature it is the fact that wars will occur because it is from states demands in international arena. We have seen some wars in the name of the humanity, in Kosovo for example. NATO had some demands over the country and as sovereign Der Derian James, International/Intertextual Relations: Readings of World Politics,Lexington,Mass,:Lexington Books,c.1989,pp.18. 7 ibid. pp.20. 8 Walker R. B. J., Inside/Outside: International Relations as Political Theory, Cambridge, Cambridge University Press, 1993 9 Der Derian James, International/Intertextual Relations: Readings of World Politics,Lexington,Mass,:Lexington Books,c.1989, pp.285. 10 Elshtain J.Bethke, ‘International Politics and Political Theory’, in Ken Booth and Steve Smith,(eds.) International Relations Theory Today, Oxford, Polity Press,1995, pp.268. POSTMODERNISM O¤uzhan KÖSE country they denied the demands. What I am trying to explain is postmodernism’s war definition gives opportunity to interventions which is to protect the human rights. By displacing state-centred approach from international relations theory postmodernists opened new worlds doors which is more complicated and needs to be analyse by different methods rather than we used to use. In Mexico the peasant farmers of Chiapas were doing what so many international relations commentators were not: tracing causal connections between local political economies, state system contradictions and emergent interstate relationships.11 Everything connect each other. Now non governmental organisations and human rights watch groups or even local organisations have power to affect the national policies. So in order to grasp the issue we should trace all linked chains and than with right interpretations we can give the shape to truth. There is a strong interaction or recursive relationship between identity, interests, policy and the environmental structure of states. In other words we understand what is going on in international politics if we can figure out how norms are both constituted by and constitute the behaviour of states.12 In this way postmodernism provides us a middle ground which is between state and other actors. States are a means of organising people for the purpose of participation in the international system.13 But in terms of postmodernism it does not seem to me clear that which truths leads the states. Postmodernist theory says that there is no one truth. So which truth must be taken in account in order to construct the international relations and institutions? Politics has been linked almost indissolubly with the state. But attempts to conceptualise international systems have focused on the military-political sector.14 That is why after Second World War scholars started to use different theories in their analyses. They began to argue that links between financial centres around the world were now closer than cities within the state had been in the past. Analysing on different levels was a mainstream. But surprisingly it seems to me that even in postmodernists refocused on state-centred approach. It is not definitely which used to be, on the other hand how states became and sat the centre point in international relations is unanswered question. By this displacement of the state-as- absoluteboundary, the subtitle implies a need and opportunity to think in a wholly new way the relation between the undecidable indeterminacy signified by “war” and “international politics,” on the one hand, and the decidable identities signified by “man” and “domestic politics,” on the other.15 Lastly postmodernists agreed that modern life 11 Enloe Cynthia, ‘Margins, Silences and Bottom Rungs: How to Overcome the Underestimation of Power in the Study of International Relations’, in S.Smith, K.Booth and M.Zalewski (eds.), International Theory: Positivisms and Beyond, Cambridge, Cambridge University Press,1996, pp.196. 12 Smith Hazel,’ Why is There no International Democratic Theory?’, in Hazel Smith (ed.) Democracy and International Relations, London, Macmillan, 2000, pp.13. 13 ibid. pp.23. 14 Hobden Stephen and John M.Hobson (eds.), Historical Sociology of International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 2002, pp.207. 15 Der Derian James, International/Intertextual Relations: Readings of World Politics,Lexington,Mass,:Lexington Books,c.1989, pp.309. 143 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR brought its own danger together as well. Especially after 1969’s technologic revolution, nuclear technology brought danger as well. But states deal with them as a technological issues rather than moral. By pluralism postmodernism see those issues as a global not within the state. 5. Conclusion 144 As I tried to describe in order to make healthy analyse we should use multiple methods. In this point postmodernism give a flux to international politics. Identities, culture, other actors apart from states are serious factors to be considered. Therefore we can not put them aside. Still postmodernism is one of the most influential theory of the late twentieth century. In postmodernism events, and experiences separated by time and space.16 How can we use this factor? If we separate the events and if we see the events happening in the space we can read the world from different aspects. Texts always reflect authors’ opinions. So we should consider other things as well. In that way we can see other truths beneath the text. On the other hand I believe that to prevent anarchy in international relations still we need some truths which accepted by states or actors. Issue is in real life consensus is not possible all the time. So if the truth is insisted by super powers how we take them in terms of postmodernism. This point is still seems to me unclear. My opinion is the most important change is displacing the states from centre point. Even fifty years ago we were not able to talk about international organisations, non governmental organisations or even we did not know existence of Chiapas in Mexico. Minorities, demand groups have affect on nation politics and also international politics to affect them. International law is still needs to be improved but definitely we have consensus on it. They all need to be analysed as well as states. Bibliography Ashley Kathleen and Leigh Gilmore, (ed.), Autobiography&Postmodernism, Boston, The University of Massachusetts Press, 1994 Der Derian James, International/Intertextual Relations: Readings of World Politics,Lexington,Mass,:Lexington Books,c.1989 Devetak Richard,’ Postmodernism’, in Scott Burchill et al Theories of International Relations 2nd ed,London,Palgrave,2001 Elshtain J.Bethke, ‘International Politics and Political Theory’, in Ken Booth and Steve Smith,(eds.) International Relations Theory Today, Oxford, Polity Press,1995 Enloe Cynthia, ‘Margins, Silences and Bottom Rungs: How to Overcome the Underestimation of Power in the Study of International Relations’, in S.Smith, K.Booth and M.Zalewski (eds.), International Theory: Positivisms and Beyond, Cambridge, Cambridge University Press,1996 Hobden Stephen and John M.Hobson (eds.), Historical Sociology of International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 2002 Smith Hazel,’ Why is There no International Democratic Theory?’, in Hazel Smith (ed.) Democracy and International Relations, London, Macmillan, 2000 Walker R. B. J., Inside/Outside: International Relations as Political Theory, Cambridge, Cambridge University Press, 1993. 16 Ashley Kathleen and Leigh Gilmore, (ed.), Autobiography&Postmodernism, Boston, The University of Massachusetts Press, 1994, pp.81. STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR* Küreselleflme, Kapitalizm ve Büyük Ortado¤u Projesi ÖZET Bu makale, “Küreselleflme” ve “Büyük Orta Do¤u Projesi” meselelerini, kapitalist dünya ekonomi sisteminin 1974 Krizi sonras›nda neo-liberal ekonomi politikalar› vas›tas›yla yeniden yap›land›r›lmas› ba¤lam›nda analiz ediyor ve aç›kl›yor. Dolay›s›yla makalede; “Küreselleflme”, “Büyük Orta Do¤u Projesi” ve “kapitalizmin yeniden yap›land›r›lmas›” aras›nda yak›n iliflkinin oldu¤u ileri sürülüyor. ABSTRACT This article analyzes and explains the issues of “Globalization” and “Greater Middle East Project” within the context of reconstruction of capitalist world economic system through neo-liberal economic policies after the 1974 Crisis. Consequently; in the article, it is claimed that there is close relationship among “Globalization”, “Greater Middle East Project” and “reconstruction of capitalism”. I. KÜRESELLEŞME NEDİR? 1990’lı yılların başında sosyalist bloğun dağılması ve sosyalist ülkelerin (Küba ve Kuzey Kore hariç) kapitalizme geçmesi sonrasında KÜRESELLEŞME kavramı en sık kullanılan kavramlardan birisi haline geldi. Bu kavrama yönelik çok çeşitli tanımlamalar geliştirildi: Küreselleşme; ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda bazı ortak değerlerin yerel ve ulusal sınırları aşarak dünya çapında yayılması olarak tanımlanabilmektedir.1 Küreselleşmeyi modernleşme ile bir tutmanın yanlış olduğunu düşünen Roland Robertson’a göre, küreselleşme, “dünyanın küçülmesi”ni simgeler.2 Antony Giddens ise küreselleşmeyi, uzak yerleşimlerin ve toplumların bir birlerine bağlanması, başka bir ifadeyle, dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması ve sıkılaşması olarak tanımlıyor.3 Bir başka tanıma göre ise küreselleşme, “kültürel homojenlik” ile “kültürel heterojenlik” arasındaki çarpışmayı simgeler ve bu çarpışmanın aldığı biçimi ifade eder.4 IMF, yayınladığı bir raporda küreselleşmeyi, “teknolojinin hızlı gelişmesi ve geniş bir coğrafyaya * yayılmasıyla; uluslararası sermaye, mal ve hizmet akışının dünya çapında ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmesi” olarak tanımlıyor.5 Küreselleşmeyle birlikte ticaret, sadece birkaç ülke arasında yapılan bir işlem olmaktan çıkmış, coğrafi bakımdan çok farklı bölgelerde bulunan birçok ülke arasında yapılır hale gelmiştir. Sadece mal ve hizmet ticareti değil, aynı zamanda üretim faktörlerinin tümü de küresel hale gelmektedir. Mal, hizmet, sermaye ve emek piyasalarının küreselleşmesiyle birlikte zaman ve mekan boyutunu aşan yeni ağlar (networks) ortaya çıkmıştır. İşte bu ağlar dünya çapında ülkeleri birbirine bağımlı hale getiriyor.6 Benzer bir tanımlamayı Joseph S. Nye ve Ian Clark da yapıyor: küreselleşme, dünya çapında karşılıklı bağımlılık ağları (networks)nın ta kendisidir. Bu ağların askeri, iktisadi, sosyo-kültür ve çevresel olmak üzere dört ana boyutu vardır.7 Küreselleşme, dünya çapında üretimi, değişim sistemini ve komünikasyon sistemini içine alan bir küresel “network”tür.8 Küreselleşme, daha önceden birbirlerinden ayrı olan toplumların iletişim ve ulaşım alanlarında TASAM Uluslararası İlişkiler Uzmanı Küreselleşme, DTP 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 2000, s. 3 2 Robertson, Roland, Küreselleşme. Toplum Kuramı ve Küresel Kültür, çev. Ümit Hüsrev Yolsal, Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları, 1999, s. 21. 3 Giddens, Antony, Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1994, s. 67. 4 Keyman, Fuat (ed.), Türkiye ve Radikal Demokrasi, İstanbul: Alfa Yayınları, 2000, s. 3. 5 Özkan, Abdullah, Küreselleşme Sürecinin Medya ve Kültür Üzerindeki Etkileri, TASAM Stratejik Rapor, no: 15, İstanbul: TASAM Yayınları, Mayıs 2006, s. 5. 6 Setzer, Martin, Ekonomik Küreselleşme: Küreselleşmenin Ekonomi ve Teknoloji Üzerindeki Etkileri, Ankara: SODEV Yayınları, 1997, s. 21. 7 Bkz. Nye, Joseph S., “Globalization and American Power”, David Held ve Anthony McGrew (ed.), The Global Transformations Reader, Cambridge: Polity Press, Second Edition, 2004, s. 112-115. 8 Clark, Ian, “The Security State”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 180. 1 145 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR meydana gelen gelişmeler neticesinde birbirleriyle etkileşim içine girmeleri sürecidir ve bu süreç yüzyıllardan beri gerçekleşmektedir. Yani küreselleşme yeni bir süreç değildir. Günümüzde yaşanılan iktisadi küreselleşme süreci ise, özellikle ticari hareketlerde meydana gelen değişimler, çokuluslu şirketlerin/kurumların/kuruluşların faaliyetleri ve uluslararası finans alanında meydana gelen gelişmelerin bir sonucudur.9 Küreselleşme ile birlikte “Küresel Ekonomi”nin ortaya çıktığını söyleyen Mannuel Castells’e göre küresel ekonomi, “temel bileşenleri, dünya ölçeğinde, gerçek bir zamanda veya seçilmiş bir zamanda bir takım olarak çalışabilmek için kurumsal, örgütsel ve teknolojik kapasiteye sahip olan bir ekonomidir.”10 Küresel ekonominin temel bileşenleri şunlardır. Küresel mali piyasalar; küresel mal ve hizmet piyasaları; enformasyonel üretimin, bilimin ve teknolojinin küreselleşmesi; üretimin uluslaraşırılaşması; nitelikli emeğin küreselleşmesi.11 Bir başka yoruma göre ise iktisadi küreselleşme, iktisadi faaliyetlerin uluslaraşırılaşmasıdır ve bu olgu yeni bir süreç değildir.12 146 Jan Aart Scholte’ye göre ise küreselleşme, uluslararalılaşma (internationalization), liberalleşme (liberalization), evrenselleşme (universalization) ve batılılaşma-modernleşme (westernization-modernization) anlamına gelmez. Küreselleşme, teritoryalliğin ortadan kalması (deterritorialization) veya başka bir ifadeyle halklar arasında teritoryal-üstü (supraterritorial) ilişkilerin büyümesi/yaygınlaşmasıdır. Devam eden (tamamlanmammış) bir süreç olan küreselleşme, sosyal alanın doğasını değiştirmektedir ve değiştirmeye devam ediyor. Bu devam eden süreç sosyal ilişkilerin teritoryal özelliğini azaltıyor, supraterritorial hale getiriyor. Sosyal ilişkilerin teritoryalliği aşması anlamında küreselleşme, alan-zaman ilişkisini de değiştiriyor ve ilişkiler anlamında tek bir dünya alanı-zamanı yaratıyor. Böylece küreselleşme, sosyal hayatın supraterritorial hale gelmesi anlamına geliyor.13 Taner Timur’a göre küreselleşme, “çağdaş emperyalizmin dünyaya sunulan yeni adı”dır.14 Benzer tanımlamayı Korkut Boratav da yapmaktadır. Boratav’a göre küreselleşme, “emperyalizmin kendi9 si”dir. Küreselleşmeyi yeni bir olgu değil, sadece yeni bir terim olarak niteleyen Boratav, “terim değişikliği ideolojik bir amaç içermektedir. Emperyalizme saygınlık kazandırmak ve emperyalizm karşısında çaresizlik oluşturmak için üretilmiştir” diyor.15 Bir başka görüşe göre küreselleşme, uluslararası ekonominin gelişimi sürecinde / çerçevesinde kapitalizmin ulaştığı bir aşamadır. Bu aşama, henüz belli bir sona ulaşmamıştır, canlılığını koruyan bir süreçtir.16 Jill Steans’e göre ise, küreselleşme denilen olgu, 1974 Krizi sonrasında küresel ekonominin yeniden yapılandırılması sürecidir.17 Görüldüğü gibi “Küreselleşme Nedir?” sorusuna çok sayıda ve çok çeşitli cevaplar veriliyor, değişik tanımlamalar geliştiriliyor. Bu cevap ve tanımlamaların bazıları bir birlerine benzer özellikler gösterirken, bazıları oldukça farklı tezler ileri sürüyor. Yukarıda yer alan tanımlamaların hepsi bize küreselleşme olgusu hakkında önemli bilgiler ve açıklamalar sunuyor. Fakat son dört tanımlamanın (Timur, Boratav, Güvenç ve Steans’ın tanımlamaları), küreselleşme olgusuna ve sürecine, diğer tanımlamalara oranla daha doyurucu ve daha doğru açıklama getirdiği kanaatindeyim. II. KAPİTALİST DÜNYA EKONOMİSİ ve KÜRESELLEŞME Kapitalizmi, kapitalizm öncesi üretim tarzlarından ayıran beş temel özellik şunlardır: (1) Kapitalist üretim tarzında temel emek tipi ücretli emek-gücüdür. (2) Ücretli emek-gücünün sömürüsüne dayalı sermaye birikimi, sermaye grupları arası rekabet ve tekelleşme. (3) Devresel (döngüsel) yapısal krizler. (4) Kapitalist üretim tarzı, kendisinden önceki üretim tarzlarından farklı olarak, karşılaştığı yapısal krizleri “yeniden yapılanma” yoluyla aşma becerisine sahiptir. (5) Meta fetişizmi ve emeğin ürününden koparılması nedeniyle ortaya çıkan iktisadi yabancılaşma. Kapitalist üretim tarzının tarihsel gelişimini üç aşamaya ayırabiliriz. Birinci aşama, 15. yüzyılın ile 19. yüzyıl arası olup ilkel sermaye birikiminin gerçekleştiği merkantilizm dönemidir. İkinci aşama, 18001880 dönemini kapsayan klasik tekel-öncesi-kapitalizm aşamasıdır. Üçüncü aşama olan emperya- Gilpin, Robert, “Nation-State in the Global Economy”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 350. Castells, Mannuel, “Global Informational Capitalism”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 311. 11 A.g.e., s. 311-323. 12 Bkz. Hirst, Paul ve Thompson, Grahame, “The Limits to Economic Globalization”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 335-348. 13 Bkz. Scholte, Jan Aart, “What is ‘Global’ about Globalizition?”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 84-85. 14 Timur, Taner, Küreselleşme ve Demokrasi Krizi, Ankara: İmge Kitabevi, 1996, s. 69. 15 Boratav, Korkut, “Ekonomi ve Küreselleşme”, Işık Kansu (ed.), Emperyalizmin Yeni Masalı Küreselleşme, Ankara: İmge Kitabevi, 1997, s. 22. 16 Güvenç, Nazım, Küreselleşme ve Türkiye, İstanbul: BDS Yayınları, 1998, s. 14. 17 Steans, Jill, “Globalizition and Gendered Inequality”, Held ve McGrew (ed.), a.g.e., s. 455-456. 10 KÜRESELLEfiME, KAP‹TAL‹ZM, VE BÜYÜK ORTADO⁄U PROJES‹ Caner SANCAKTAR lizm(tekelci kapitalizm) 19. yüzyılın son çeyreğinde başladı ve halen sürmektedir. Samir Amin bu üçüncü aşamayı üç alt-aşamaya ayırmaktadır: (1) 1880-1914 emperyalizmin ortaya çıkış aşaması; (2) 1914-1945 dönemini kapsayan emperyalizmin ilk ciddi bunalım aşaması; (3) 1945 sonrası.18 Kapitalizm ilk ortaya çıktığı andan itibaren bir dünya ekonomi sistemi olarak ortaya çıkmış ve gelişmiştir. Kapitalist Dünya Ekonomi (KDE) sistemi tek bir emek işbölümünü fakat birden çok siyasal ve kültürel sistemi içerir. Tüketim amacıyla değil maksimum kar elde etmek için gerçekleştirilen üretim, lokal pazar şartlarına göre değil dünya pazarı şartlarına göre ve dünya pazarına yönelik yapılır. Dünya çapında üretilen artı-değerin kontrolü ve bölüşümü tek bir merkezi siyasal otorite tarafından kontrol edilmez. Artı-değerin kontrolü ve bölüşümü KDE pazarındaki ilişkiler tarafından belirlenir. KDE sistemi ilk ortaya çıktığı andan itibaren beraberinde merkez – yarı çevre – çevre ilişkisi üretmiştir. Merkez kapitalist ülke (mkü) lerin niteliğini güçlü burjuva sınıfı, gelişmiş sanayi, teknoloji yoğun üretim, güçlü devlet aygıtı ve güçlü işçi sınıfının varlığı belirlemektedir. Çevre kapitalist ülke (çkü) lerde ise, mkü’lere oranla, zayıf burjuva sınıfı, geri sanayi, emek yoğun üretim, zayıf devlet aygıtı ve zayıf işçi sınıfı mevcuttur. Bu iki kutup arasında ise yarı-çevre kapitalist ülke (yçkü) ler vardır. Yçkü’ler, mkü’ler ile çkü’ler arasındaki çelişkilerin yumuşatılması işlevini görerek sistemin düzenli ve sağlıklı biçimde işlemesine yardımcı olur.19 KDE sisteminde çevreden merkeze doğru artı-değer akışı gerçekleşir. Bu akış, merkezi zenginleştirirken çevreyi fakirleştirir. Bu akışın düzenli işlemesinde merkezin güçlü kapitalist devletleri hayati rol oynar. Dolayısıyla, DKE sisteminde mkü’ler sömüren, çkü’ler sömürülen konumdadır. Yçkü’ler ise, mkü’ler tarafından sömürülen ve çkü’leri sömüren ülkelerdir. KDE sisteminde, merkez-çevre ilişkisi beraberinde gelişmişlik-azgelişmişlik ilişkisini üretir. Merkez gelişirken, çevrede “azgelişmişlik gelişir”. Dolayısıyla, gelişmişlik-azgelişmişlik ilişkisi KDE sisteminin bir ürünüdür.20 Merkezdeki burjuva sınıfı ile çevredeki egemen sınıflar (burjuva ve toprak ağaları) arasında varolan çıkar işbirliği, sürekli çevrenin aleyhine işleyen eşitsiz ilişkilerin sürekliliğini sağalar. KDE sistemi çevredeki burjuva sınıfını ve toprak ağlarını zenginleştirdiği için, sistemin sağlıklı işlemesi sadece merkezdeki burjuva sınıfının değil, aynı zamanda çevredeki burjuva sınıfının ve toprak ağalarının da çıkarınadır. Bu nedenle çevrenin egemen sınıfları, KDE sisteminin sorunsuz bir şekilde işleyebilmesi için merkez ile işbirliği kurar ve üstüne düşen vazifeyi büyük bir memnuniyetle yerine getirir. Öte yandan, merkezin işçi sınıfı örgütlü, bilinçli ve güçlü olduğu için, çevreyi sömüren merkezdeki burjuva sınıfından yüksek ücret ve yüksek sosyal harcama/hizmet elde etmeyi başarır. Yani merkezdeki işçi sınıfı, çevreden gelen artı-değerden pay alır ve yaşam standardı yükselir. Geriye çevrenin işçi sınıfı ve köylüsü kalır: KDE sisteminin en dibinde kalan, en fazla sömürülen ve bu nedenle de en fakir olan kesim bunlardır. KDE sisteminde sürüp giden eşitsiz sömürü ilişkilerinin en ağır maliyeti çkü’lerdeki işçilerin ve köylülerin sırtına çöker.21 Kapitalizm sürekli yapısal devresel krizler yaşar. Kapitalizm bir dünya ekonomi sistemi olduğu için krizler de dünya çapında yaşanır ve hem merkezi hem de çevreyi etkiler. Kriz, kar oranlarının düşmesi ve sermayenin birikememesidir. Kuruluştan bu yana yaşanılmış olan başlıca krizler şunlardır: 1814-1848 durgunluğu; 1872-1893 durgunluğu; 1914-1945 durgunluğu. Her durgunluk dönemini ise bir genişleme dönemi takip etmiştir: 1848-1872 genişlemesi; 1893-1914 genişlemesi; 1945-1968 genişlemesi.22 Görüldüğü gibi, kapitalizm her defasında karşılaştığı krizleri aşma ve yeni bir genişleme evresine geçme becerisini göstermiştir. “Kapitalizm, insanlık tarihinde bugüne dek görülen en esnek, en uyarlanabilir üretim tarzıdır ve geçmişte bu tip devrevi krizleri aşmayı bilmiştir”23. Kapitalizm, krizleri “yeniden yapılanma” ile aşar. Yeniden yapılanma, kapitalist üretim ilişkilerinin dünya çapında hem iktisadi hem de siyasal alanlarda yeniden yapılanması şeklinde olur. İktisadi alanda yeniden yapılanma birikim rejiminin yeniden yapılanması, siyasal alanda ise devlet aygıtının yeniden yapılanması şeklinde olur. Sosyo-kültürel alan ise, iktisadi ve siyasal alanlarda gerçekleştirilen yeniden yapılanmaya uyumlu hale getirilir. Böylece, sosyokültürel alanın, yeniden yapılanmaya karşı koyması / tepki göstermesi engellenmiş veya asgari düzeye çekilmiş olur. Bu yeniden yapılanma süreci, Bkz. Amin, Samir, Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme, çev. Semih Lim, İstanbul: Kaynak Yayınları, 1997, s. 94-99, 146-149 ve 156-160. Bkz. Wallerstein, Immanuel, The Capitalist World-Economy, Cambridge: Cambridge University Press, 1980, s. 1-25. 20 Bkz. Frank, Andre Gunder, “The Development of Underdevelopment”, Monthly Review, no. 18, September 1966, s. 107-111. 21 Bkz. Galtung, Johan, “A Structural Theory of Imperialism”, (teksir halinde), s. 246-253. 22 Amin, Kapitalizmin Hayaleti, çev. Cengiz Alagon, İstanbul: Sarmal Yayınevi, 1999, s. 18. 23 James, Fredrick, “Fiilen Varolan Marksizm Üzerine Beş Tez”, E. M. Wood ve J. B. Foster (ed.), Marksizm ve Postmodern Gündem, Ankara: Ütopya, 2000, s. 165. 18 19 147 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR sadece krizi aşmakla kalmaz, ayrıca kapitalist üretim ilişkilerini yaygınlaştırır ve derinleştirir. Kriz dönemini atlatmak amacıyla gerçekleştirilen “yeniden yapılanma” operasyonu mkü’ler tarafından planlanır ve yönetilir. Mkü’lerin geliştirdiği yeni politikalar çkü’lerin burjuva sınıfı tarafından kabul edilir ve uygulanır; çünkü, çkü’lerdeki burjuva sınıfının, KDE’nin yeniden yapılandırılmasında ve kapitalizmin devamında çıkarı vardır, ama bu operasyonu planlayıp yönetecek güce sahip değildir. KDE, 1914-1945 durgunluk döneminde iki dünya savaşı ve 1929 Krizini yaşadı. İkinci savaş sonrasında ise hızlı bir genişleme dönemi (1945-1968) yaşandı. Bu dönemde, mkü’lerde “fordist birikim rejimi”24, çkü’lerde ise “ithal ikameye dayalı birikim rejimi (alt-fordizm)”25 uygulandı. Bu iki birikim rejimine uygun olarak da, devlet aygıtı, sosyal hizmet üreten “sosyal devlet”, ekonomiye çeşitli araç ve yöntemlerle müdahale eden “müdahaleci-korumacı devlet” ve burjuva ile işçi sınıfları arasında arabuluculuk yapan “hakem devlet” olarak yapılandırıldı. 148 Savaş sonrası genişleme 1968 yılında yavaşlamaya başladı. 1970’lerin ortasına gelindiğinde ise, mkü’ler 1929 Krizinden buyana yaşanılmış en büyük krizle karşılaştı: 1974 Krizi. 1968 sonrasında kar oranları sürekli bir düşüş yaşadı ve 70’lerin ortalarına gelindiğinde sermaye birikimi tıkandı.26 Elerinde biriken stokları eritemeyen pek çok büyük işletme ya iflas etti ve işçilerine yol verdi, veya üretimi durdurdu ve devletin yardımıyla iflastan kurtuldu. Dolayısıyla 1974 Krizi, (a) sermaye birikiminde tıkanmaya, (b) üretimde düşüşe, (c) işsizlikte ise artışa neden oldu.27 1974 Krizi üç nedenden kaynaklandı: Birincisi; aşırı üretim, yani talepten daha fazla üretim ve böylece üretilen ürünlerin satılamayıp elde birikmesi. İkincisi; ücretlerde, sosyal harcamalarda ve ser- mayenin organik bileşiminde meydana gelen hızlı artışın artı-değer oranının(yani sömürü oranının) artırımı ile dengelenememesi. Artı-değer oranı arttırıldığı sürece ücret, sosyal harcama ve sermayenin organik bileşimi artışları kar oranlarını düşürmez. Hatta eğer artı-değer oranı söz konusu üç kalemdeki artıştan daha fazla artarsa kar oranı yükselir. Ama, köklü mücadeleler tarihine sahip olan güçlü, örgütlü ve bilinçli işçi sınıfının varlığı, mkü’lerde artı-değer oranının artırımını engellemiştir. Demek ki, 1974 Krizi’nin ikinci nedeni sınıfsal ilişkiler/mücadeleler ile ilgilidir. Güçlü, örgütlü ve bilinçli işçi sınıfı artı-değer artırımını sınırladı ve böylece ücretlerde, sosyal harcamada ve sermayenin organik bileşimindeki artış dengelenemedi. Böyle bir ortamda OPEC ülkelerinin petrol fiyatlarını yükseltmesi ise krizin üçüncü nedenini oluşturdu. Piyasanın daraldığı ve satışların azaldığı bir ortamda, petrol fiyatlarındaki artış fiyatlara yansıtılamadı ve böylece petrol fiyatlarındaki artış kar oranlarının düşmesinde etkili oldu.28 Piyasayı canlandırmak, tüketimi arttırmak, zor durumdaki firmaları iflastan kurtarmak ve böylece krizi engellemek için mkü hükümetleri açık kredi ve genişleyici para politikası uyguladılar. Bu politika enflasyonu arttırdı ve bütçe açığı oluştu. Böylece, durgunlukta enflasyon yaşandı.29 1974 Krizini, 1982 Borç Krizi takip etti. Petrol fiyatlarındaki artış OPEC ülkelerinin petrol gelirlerini hızla arttırdı. Elde biriken petrol dolarlarının bir kısmı ülke içinde sanayi yatırımında kullanıldı. Yatırıma dönüştürülemeyen petrol dolarları ise mkü’lerin bankalarına yatırıldı. Uluslararası bankalarda biriken petrol dolarları kriz içinde olan mkü’lerde kullanılamadı. Dolayısıyla bu paralar, düşük faiz karşılığında ithal ikameci ekonomi politikaları uygulayan çkü’lere verildi.30 24 Fordizm hakkında bkz. Arın, Tülay, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): Gelişmiş Kapitalizm”, 11. Tez Kitap Dizisi, no. 1, İstanbul: Uluslararası Yayıncılık, 1985, s. 122-130 ve Jenkins, Rhys, “Sanayileşme ve Dünya Ekonomisi”, Fikret Şenses (ed.), Kalkınma İktisadı: Yükselişi ve Gerileyişi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996, s. 231-234. 25 İthal İkameci Birikim Rejimi için bkz. Arın, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (II): Azgelişmiş Kapitalizm ve Türkiye”, 11. Tez Kitap Dizisi, no. 3, İstanbul: Uluslararası Yayıncılık, 1986, s. 96-98 ve Schmitz, Hubert, “Azgelişmiş Ülkelerde Sanayileşme Stratejileri”, Şenses (ed), a.g.e., s. 255-267. 26 Amerikan işletmelerinin kar hadleri 1959-1966 döneminde %20-22 iken 1975’te %11’e düştü. Batı Almanya’da işletmelerin brüt gelirlerinde 1968-1973 arasında %25’lik düşüş görüldü. İngiltere’de işletme karlarındaki düşüş 1964-1975 döneminde %40’tan daha fazla gerçekleşti. 1974-1975 mali yılında, Japonya’da en büyük 174 işletmenin brüt karlarında %35,5, net karlarında ise %20,9’luk bir azalma gerçekleşti. Fransa’ya gelince, net kar oranları 1970’te %18,2’den 1976’da % 11,1’e düştü. (Mandel, Ernest, Uluslararası Ekonomide İkinci Kriz, çev. Yavuz Alagon, İstanbul: Koral Yayınları, 1980, s. 34-39). 27 1974-1975’te kapitalist dünyada %15’e varan üretim düşüşü yaşandı. Japonya’da 1976’da yapılan yatırımlar 1973’teki yatırımların %24 altında gerçekleşti. İngiltere’de üretken yatırımlar 1970’te 2.130 milyon Sterlin iken 1976’da 1.660 milyona düştü. Amerika’da 1971-1975 döneminde GSMH’da %59’luk artış beklenirken, sadece % 6,8’lik bir artış sağalandı. 1975’te işsizlerin sayısı OECD ülkelerinde 17 milyona, Amerika’da 10 milyona ulaştı. Batı Almanya’da ise 1977’de işsizlerin sayısı 1 milyona yükseldi. Ayrıca, 1974-1975’te dünya ticareti %10 daraldı. (Frank ve Mandel, Ekonomik Kriz ve Azgelişmişlik, çev. N. Saraçoğlu, İstanbul: Yazın Yayıncılık, 1995, s. 9-10, 12, 15, 22-23 ve 35). 28 Bkz. Arın, “Kapitalist Düzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): ..., s. 131-135. 29 Frank ve Mandel, a.g.e., s. 80-81 ve Mandel, a.g.e., s. 75-82. KÜRESELLEfiME, KAP‹TAL‹ZM, VE BÜYÜK ORTADO⁄U PROJES‹ Caner SANCAKTAR Fakat, (a) gerektiğinden fazla miktarda kredi alımı, (b) alınan kredilerin verimli biçimde yatırıma dönüştürülmemesi, (c) dünya pazarında hammadde ve tarım ürünlerinin fiyatlarının düşmesi ve (d) mkü’lerin çkü’lerden yaptığı ithalatın daralması nedenlerinden dolayı çkü’ler borçlarını ödeyemez duruma geldiler. İlk olarak Meksika 1982 yılında borçlarını ödeyemeyeceğini açıkladı. Meksika’yı Brezilya, Arjantin, Venezuella, Endonezya, Nijerya gibi diğer çkü’ler takip etti. Bu durum sadece çkü’leri değil, aynı zamanda mkü’leri de zor durumda bıraktı. Çünkü çevreye borç veren bankalar merkezin en büyük bankaları idi, ve borçların geri ödenmemesi bankaları iflasa sürükledi. Bu ise, merkezde finans-kapitalin iflas etmesi anlamına geliyordu.31 1974 Ekonomi Krizi ve 1982 Borç Krizi hükümetlerin uyguladığı yanlış politikaların neden olduğu krizler değildi; bu iki kriz, hem mkü’leri hem de çkü’leri saran kapitalist üretim tarzının yapısal kriziydi. Bu nedenle, krizden kurtuluş, tek tek ulusal hükümetlerin uygulayacağı bir takım reformlar ile mümkün olamazdı. Krizi atlatmanın tek yolu KDE’nin yeniden yapılandırılması idi. “Yeniden Yapılanma”, 1974 ve 1982 krizleri sonrasında neo-liberal politikalar üzerinden gerçekleştirildi. Mkü’ler tarafından üretilen neo-liberalizm yedi politikayı içeriyordu:32 (1) Emek, sermaye ve mal piyasalarının esnekleştirilmesi. Yani, sermaye ve malların dünya pazarındaki akışkanlığını sınırlandıran / azaltan engellerin kaldırılması, işçilerin örgütsüzleştirilmesi / sendikasızlaştırılması ve çalışma şartlarına ilişkin kuralların esnekleştirilmesi. (2) Sosyal harcamaların azaltılması. (3) Devletin elindeki işletmelerin / tesislerin özelleştirilmesi ve devletin üstlendiği / uyguladığı hizmetlerin (eğitim, sağlık, çevre temizliği, vs...) özel sektöre devredilmesi. Yani devletin kontrol ettiği üretim araçlarının ve bazı hizmet alanlarının kapitalist sınıfa devredilmesi. (4) Gümrük tarifelerinin ve kotaların azaltılması. (5) Tarım sübvansiyonlarının azaltılması. (6) İhracatı arttırmak için devalüasyon yapılması. (7) Yabancı sermayenin haklarını koruyacak yasal düzenlemelerin yapılması. Bu düzenlemeler, hem ulusal hükümetler hem de uluslararası örgütler düzeyinde gerçekleştirildi. Bu neo-liberal politikalar hem mkü’lerde hem de çkü’lerde uygulamaya sokulmuştur. Her yönden emekçi kitlelerin aleyhine olan bu politikaları, güçlü ve bilinçli işçi sınıfının bulunduğu mkü’lerde uygulamak daha zor oluyordu. Bu nedenle, DKE sistemini yeniden yapılandıran neo-liberal politikalar, mkü’lere oranla çkü’lerde daha yoğun ve daha şiddetli biçimde uygulandı/uygulanıyor. Neo-liberal politikalar, IMF’nin oluşturduğu “İstikrar Politikası” ve Dünya Bankası’nın oluşturduğu “Yapısal Reform Programı” adı altında çevreye önerildi.33 IMF, borçlarını ödeyemeyen çkü’lere, ancak neo-liberal politikaları uygulamaları halinde, borçların yeniden yapılandırılacağını ve yeni kredilerin verileceğini söyledi. Bu politikalar uygulanmadığı taktirde ise, borçlar yeniden yapılandırılmayacak ve yeni krediler verilmeyecekti.34 Buraya kadar yaptığımız açıklamaların ışığında “Küreselleşme Nedir?” sorusuna şu cevabı verebiliriz: Küreselleşeme, yeni bir olgu ve yeni bir dünya düzeni/sistemi değildir. Küreselleşme, DKE sisteminin 1974 Krizi sonrasında neo-liberal politikalar vasıtasıyla yeniden yapılandırılmasını ifade eden bir terimdir. Küreselleşme olarak ifade edilen bu yeniden yapılandırma, DKE sisteminin yönlendirici hakim unsurunu oluşturan mkü’ler tarafından planlanıyor ve organize ediliyor. Çkü’lerin ve yçkü’lerin çoğunluğu neo-liberal politikalar üzerinden gerçekleştirilen yeniden yapılandırma sürecine uygun hareket ettiler; bazıları ise buna değişik biçimlerde ve değişik yöntemlerle direnç gösterdiler. Bu tespitin ışığı altında “Büyük Ortadoğu Projesi” meselesine/tartışmasına geçebiliriz. III. BÜYÜK ORTADOĞU PROJESİ (BOP)35 ABD Senatosu ile Temsilciler Meclisi 8 Nisan 2004 tarihinde “Büyük Ortadoğu ve Orta Asya Kalkınma Kanunu (Greater Middle East and Central Asia Bkz. Kazgan, Gülten, Küreselleşme ve Yeni Ekonomik Düzen, İstanbul: Altın Kitapları, 1997, s. 77-79 ; Gibson, Heather D. ve Tsakalatos, Euclid, “Uluslararası Borç Krizi: Nedenler, Sonuçlar ve Çözümler”, Şenses (ed.), a.g.e, s. 182-183 ; Frank ve Mandel, a.g.e., s. 96-99. 31 Bkz. Arnaud, Pascal, Üçüncü Dünyanın Borçlanması, çev. Fikret Başkaya, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995, s. 66-74. 32 Bkz. Yıldızoğlu, Ergin, Globalleşme ve Kriz, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1996, s. 117-118, 260-261 ; George, Susan, “Küreselleşme, İktidar ve Sendikaların Rolü”, İktisat Dergisi, no. 369, İstanbul: İFMC Yayınları, Temmuz 1997, s. 12-16 ; Koray, Meryem, “Küreselleşme İlerlerken Gerileyenler: Ekonomi Karşısında Sosyal, Sermaye Karşısında Emek, Piyasa Karşısında Siyaset”, İktisat Dergisi, no. 369, İstanbul: İFMC Yayınları, Temmuz 1997, s. 17-27 ; Tiryaki, Durmuş, “SOL’a Yeni Dünya Düzeni Ayarı”, Hepileri, no. 4-5, İstanbul, Temmuz-Ağustos 1997, s. 15-24. 33 Bkz. Arın, “Uluslararası Para Fonu, Dünya Bankası ve BM’nin Kalkınma Stratejileri”, Petrol-İş Yıllığı, 1995, s. 547-551 ve Boratav, “Yapısal Uyum ve Bölüşüm: Uluslararası Bir Bilanço”, Türk-İş Yıllığı, 1997, s. 31-45. 34 Burbach, Roger, “Amerikan Demokrasisinin Trajedisi”, Düşük Yoğunluklu Demokrasi, çev. Ahmet Fetih, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1995, s. 134. 30 149 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR Development Act)”nu kabul etti.36 Bu kanun görüşülürken şu saptamalar ve açıklamalar yapıldı: 1. 11 Eylül terör saldırısı ABD dış politikası için bir dönüm noktasıdır. 2. El Kaide ve ona bağlı gruplar, Orta Doğu ve Orta Asya başta olmak üzere tüm dünyada bir terörist ağ oluşturmuştur. 3. Terörizmle savaş, Büyük Orta Doğu ve Orta Asya’yı kendi siyasi, iktisadi ve güvenlik dinamikleriyle birlikte stratejik bir bölge olarak ele almayı gerektirir. 4. Büyük Orta Doğu ve Orta Asya, iktisadi kalkınma ve siyasal özgürleşme alanında büyük engellerle karşı karşıyadır. 150 5. İktisadi ve siyasi gelişme ile terörizmle mücadele arasında sıkı bir ilişki vardır. Bu bağlamda, iktisadi büyüme, serbest ticaretin gelişmesi ve özel sektörün güçlenmesi terörizme neden olan radikal siyasi eğilimlerin önüne geçilmesine yardımcı olacaktır. Dolayısıyla, ABD ve diğer gelişmiş ülkeler37, açık siyaset ve açık ekonomi sistemlerini arzulayan ve bu yolda gerekli reformları gerçekleştirmeye hazır olan Büyük Ortadoğu ve Orta Asya vatandaşlarını, hükümetlerini, partilerini ve sivil toplum kuruluşlarını desteklemelidirler. 6. Büyük Ortadoğu ve Orta Asya’da açık siyaset, açık ekonomi, iktisadi kalkınma, serbest ticaretin gelişmesi ve özel sektörün güçlenmesi hedeflerine ulaşabilmek için Avrupalı ve diğer devletler ile birlikte çalışılmalıdır ve bunun için bir uluslararası mekanizma geliştirilmelidir. 7. Güvenlik eksikliğinin giderilmesi ve küresel güvenliğin pekiştirilmesi maksadıyla NATO, stratejik odağını Büyük Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyasına çevirmelidir. 8. Büyük Ortadoğu ve Orta Asya coğrafyası şu ülkeleri kapsar: Arap Birliği’nin 22 ülkesi38, Afganistan, İran, İsrail, Türkiye, Pakistan, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Özbekistan. Kanun ile birlikte üç tüzel kişilik oluşturuldu: Demokrasi Vakfı, Kalkınma Vakfı ve Kalkınma Bankası. Birincisi, demokratik açık siyaset ve demok- ratik açık toplumun geliştirilmesi; ikincisi, iktisadi ve sosyal kalkınmanın sağlanması; üçüncüsü ise, kalkınma projelerine düşük faizli, uzun vadeli krediler verilmesi ile yetkili ve görevlidir. Ayrıca kanun, ABD başkanı ile dışişleri başkanına konuyla ilgili geniş yetkiler vermiştir. Başkana verilen yetkiler şunlardır: 1. Ekonomik ve siyasal özgürlüklerin geliştirilmesi ile serbest ticaret ve özel sektörün kalkınmasını sağlamak için adı geçen ülkelere yardım sağlama yetkisi. 2. “Büyük Ortadoğu ve Orta Asya Bankası”, “Büyük Ortadoğu ve Orta Asya Demokrasi Vakfı” ve “Büyük Ortadoğu ve Orta Asya Kalkınma Vakfı”nı kurma yetkisi. 3. Bölgeye yönelik yardımlar sunmak isteyen diğer devletler ile görüşmeler yapma ve birlikte çalışma yetkisi. 4. Bölge ülkelerindeki siyasi partiler, sendikalar, sivil toplum kuruluşları, hükümetler, bürokratlar, iş adamları, şirketler, medya ve medya mensupları, aydınlar, üniversiteler, siyaset ve devlet adamları ile görüşmeler yapma ve birlikte çalışma yetkisi. 5. Başkan, 31 Ocak 2005 tarihinden itibaren her yıl Kongre’ye bir rapor sunacaktır. Bu rapor aşağıda sıralanan konular hakkında bilgiler içerecektir: Bölgedeki genel gelişmeler; özel sektörün ve KOBİ’lerin durumu; siyasi ve hukuksal alanlarda yapılan reformlar; bölge içi ticaretin durumu; bölgeye yapılan Amerikan yatırımlarının durumu; bölgede belirlenen hedeflere ulaşabilmek için yapılan kamu-özel kesim işbirliğinin durumu; diğer devletlerin bölgeye yönelik çalışmaları hakkında bilgi; Demokrasi Vakfı, Kalkınma Vakfı ve Kalkınma Bankası’nın çalışmaları hakkında bilgi Dışişleri bakanına ise, (1) bölgeye yönelik yapılan yardım çalışmalarının koordinatörlüğünü yapma, (2) koordinatör atama ve (3) bu çalışmaların etkinliğini artırma amacıyla yeni yaklaşımlar geliştirme yetkileri verilmiştir. Ayrıca Dışişleri Bakanlığı, bu kanunun yürütülmesini sağlamak için 2005 – 2009 döneminde her mali yıl için bir milyar dolar ödenek ayırmaya yetkilidir. 35 Bu bölüm için kullanılan başlıca kaynaklar: Sandıklı, Atilla ve Dağcı, Kenan (ed.), Büyük Ortadoğu Projesi: Yeni Oluşumlar ve Değişen Dengeler, İstanbul: TASAM Yayınları, 2006; Stratejik Öngörü, no. 2: Büyük Ortadoğu Projesi Özel Sayısı, İstanbul: TASAM Yayınları, Yaz 2004; Özkan, Abdullah, 21. Yüzyılda ABD’nin Küresel Stratejileri, İstanbul: TASAM Yayınları, 2006; Fouskas, Vassilis, “Avrasya’da ABD’nin Güç Siyaseti ve Büyük Ortadoğu’nun Yeniden Şekillenmesi”, Bülent Aras (ed.), Irak Savaşı Sonrası Ortadoğu, İstanbul: TASAM Yayınları, 2004; Blank, Stephen, “Büyük Ortadoğu ve Stratejik Profili”, Aras (ed.), a.g.e. 36 Bu kanunun tam orijinal metni için bkz. www.senate.gov. 37 Diğer mkü’ler kastediliyor: Batı Avrupa ülkeleri, Kanada ve Japonya. 38 Cezayir, Bahreyn, Birleşik Arap Emirlikleri, Komoros, Cibuti, Mısır, Irak, Ürdün, Kuveyt, Lübnan, Libya, Moritanya, Fas, Umman, Filistin Otoritesi, Katar, Suudi Arabistan, Somali, Sudan, Suriye, Tunus ve Yemen. Bkz. Sönmezoğlu, Faruk (ed.), Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, İstanbul: Der Yayınları, 2005, s. 42-43. KÜRESELLEfiME, KAP‹TAL‹ZM, VE BÜYÜK ORTADO⁄U PROJES‹ Caner SANCAKTAR BOP Kanunu’nun ABD Kongresi’nde kabul edilmesinden iki ay sonra 9-10 Haziran 2004 tarihinde G-8 (ABD, Kanada, Japonya, İngiltere, Almanya, Fransa, İtalya ve Rusya) zirvesi toplandı. Zirvenin ismi, “Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika Ülkeleriyle Ortak Bir Gelecek ve İlerleme İçin İşbirliği (Partnership for Progress and a Common Future with Countries of the Broader Middle East and Northern Africa)” olarak belirlendi.39 Nisan ayında Kongre’den geçmiş olan BOP Kanunu’nda yer alan “Büyük (Greater)” yerine “Geniş (Broader)” ibaresi yer almış ve “Orta Asya” yerine “Kuzey Afrika” zirvenin kapsamına dahil edilmiştir. BOP Kanunu, biraz değişikliğe uğratılarak G-8 zirvesine taşınmıştır. ABD bu zirvede – BOP Kanunu’nda belirtildiği gibi – bölgede yapılacak düzenlemeler ve faaliyetler konusunda diğer gelişmiş ülkelerden destek almaya çalışmıştır. Aranan bu destek bulunmuştur. Zirve sonunda kabul edilen ve dünya kamuoyuna duyurulan “Reform İçin G-8 Destek Planı (G-8 Plan of Support for Reform)”nın girişinde şu ifade yer almıştır: “Biz (G-8 ülkeleri), bölge (Ortadoğu ve Kuzey Afrika) ülkeleri liderlerinin reform ve modernleşme sürecine devam etmekle ilgili olarak ortaya koymuş bulundukları istek ve vaatleri memnuniyetle karşılıyoruz. Arap Birliği’ni de içine alacak şekilde, bölge liderleri ve halklarıyla istişare ve diyalog yoluyla reformlara destek olmayı amaçlayan bir plan geliştirdik. Bu plan (Reform İçin Destek Planı) bünyesindeki girişimler, destek istedikleri taktirde, bölge hükümetlerine, iş dünyasına ve sivil toplumuna çok çeşitli olanaklar sunacaktır. Bu, karşılıklı saygıya dayalı dinamik bir süreç olacaktır.”40 Bu plan şu reform başlıklarını içeriyordu: 1. Demokrasinin Yerleşmesini Sağlamak: Serbest seçimlerin yapılması ve güvence altına alınması; parlamenter rejimin ve kültürün geliştirilmesi ve korunması; kadınların siyasete katılımını geliştirmek; yasal yardımlar sağlamak; bağımsız medyanın geliştirilmesi; şeffaflık ve yolsuzlukla mücadele; sivil toplumun geliştirilmesi. 2. Bilgi Toplumu Kurmak: Okur-yazarlığın geliştirilmesi41; eğitici kitapların sağlanması; pilot okulların kurulması; eğitim reformunun yapılması; dijital bilgi 39 çağının yakalanması; işletme eğitiminin verilmesi. 3. İktisadi Kalkınmayı Sağlamak: Finans girişiminin geliştirilmesi (mikro finans olanaklarının sağlanması, Büyük Orta Doğu Finans Şirketi’nin kurulması, Büyük Orta Doğu Kalkınma Bankası’nın kurulması); finansal mükemmeliyet için ortaklık geliştirilmesi; ticaret girişiminin geliştirilmesi (ticaret merkezlerinin oluşturulması, Dünya Ticaret Örgütü’ne üye olunması, iş ve istihdam sahaları yaratmak için teşvik bölgeleri oluşturmak42); Büyük Orta Doğu Ekonomik Olanak Forumları’nın düzenlenmesi. Tüm bu reformların hayata geçirilebilmesi için ise yedi çalışma/girişim planlanmıştır: Demokrasi Yardım Diyaloğu; Mikrofinans Girişimi; Okuryazarlık Girişimi; Girişimcilerin Eğitimi Girişimi; Özel Girişimin Geliştirilmesi; Fonlar Ağı Oluşturulması; Yatırım Görev Gücü Çalışmaları. Zirvede, “Bütün medeniyetlerin ortak çıkarı” için tüm bu reformların başarıyla gerçekleştirilmesi gerektiği vurgulandı. Ayrıca, bölgede “barış operasyonları”nı yürütmekle görevli 75 bin kişilik bir askeri ortak gücün 2010’a kadar oluşturulmasına karar verildi. Zirve sonunda dünya medyasının karşısına çıkan ABD Başkanı George Bush, “Geniş Orta Doğu’da özgürlüğün yayılması çağımızın bir zorunluluğudur” açıklamasını yaptı ve bu “özgürleşme” sürecinin gerçekleşmesinde Saddam sonrası Irak’ın bir katalizör görevi göreceğini vurguladı.43 Bölgedeki liderlerle birlikte çalışarak Geniş Orta Doğu bölgesinde ortak bir gelecek için işbirliği oluşturduklarını belirten Bush, bu ortaklığın insan onuru, özgürlük, demokrasi, hukuk kuralları, ekonomik fırsatlar ve sosyal adaletin yerleşmesine katkı sağlayacağını söyledi.44 Haziran 2004 G-8 Zirvesine Türkiye “demokratik ortak”, içlerinde Irak’ın da bulunduğu yedi Orta Doğulu ülke ise “bölgesel ortaklar” sıfatıyla katıldılar. Zirve sonunda basın açıklaması yapan Bush, Türkiye’yi “demokratik ortak” olarak tanımladı ve “Geniş Orta Doğu ve Kuzey Afrika Girişimi”nin hedefinin Türkiye olmadığını vurguladı. Bush sözlerine şöyle devam etti: “Bu yıl G-8 ülkeleri ve Türkiye, ortak bir hedef etrafında toplandı. G-8 ülkeleri ve Türkiye, enerjilerini ve devletlerinin kaynakları- Bkz. www.useu.be Metnin tamamı için bkz. www.g8.utoronto.ca. Alıntı içinde yer alan parantezler bana aittir. 41 2003 tarihli BM Arap Beşeri Kalkınma Raporu’na göre Arap ülkelerindeki toplam nüfusun %40’ı (65 milyon kişi) okuma-yazma bilmiyor. BM Arap Beşeri Kalkınma Raporu için bkz. www.undp.org 42 Arap ülkelerinde 2010 yılına kadar 50 milyon genç emek piyasasına dahil olacak ve bunların yarısı işsiz olacak. Bkz. a.g.r. 43 www.ntvmsnbc.com.tr; www.internethaber.com.tr; www.useu.be 44 www.hürriyetim.com.tr 40 151 STRATEJ‹K ARAfiTIRMALAR DERG‹S‹ SAYI: 14 2009 Caner SANCAKTAR nı, Orta Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde özgürlük ivmesine destek için kullanacaklardır.”45 IV. SONUÇ Kapitalizm, devresel yapısal krizler yaşayan bir ekonomi tarzıdır. Fakat bu krizler, kendiliğinden kapitalizmin sonunu getirmez. Kapitalizm, yeniden yapılanma yoluyla krizleri aşma becerisine ve esnekliğine sahiptir. Kapitalizm bir dünya sitemi özelliği taşır: Kapitalist Dünya Ekonomisi (KDE) sistemi. Bu sitemin karşılaştığı son büyük kriz 1974 Krizidir. 1974 Krizini, 1982’de patlak veren Borç Kriz izledi. 1974 ve 1982 krizleri, KDE sisteminin neoliberal politikalar üzerinden yeniden yapılandırılması yoluyla aşıldı. Bu yeniden yapılanma süreci iktisadi, siyasi ve sosyo-kültürel alanları kapsar. Yani KDE sisteminin yeniden yapılanma süreci çok geniş kapsamlı köklü bir süreçtir. 152 Yeniden yapılanma süreci içerisinde “Küreselleşme”, sıkça duyulan ve sıkça tartışılan bir konu haline gelmiştir. “Küreselleşme”ye ilişkin çok sayıda ve çok çeşitli tanımlamalar geliştirilmiştir. Küreselleşme, yeni bir olgu, yeni bir süreç, hele hele yeni bir “dünya düzeni” hiç değildir. Küreselleşme, 1974 ve 1982 krizleri sonrasında KDE sisteminin neo-liberal politikalar üzerinden yeniden yapılandırılması sürecini ifade eden bir terimdir. İçinde yaşadığımız ve “Küreselleşme” olarak nitelendirilen yeniden yapılanma süreci, dünyanın her ülkesinde/bölgesinde aynı zamanda başlamadı ve aynı hızda gerçekleşmiyor. Bunun nedeni, dünyada var olan ülkelerin, devletlerin ve bölgelerin iktisadi, siyasi ve sosyo-kültürel farklılıklar gösteriyor olmasıdır. Bazı ülkeler/bölgeler bu yeniden yapılanma sürecine daha çabuk ve daha kolay katıldılar. Bazı ülkelerin/bölgelerin bu sürece dahil olmaları zor ve sancılı gerçekleşiyor. Bu tip ülkelere/bölgelere ABD’nin ve diğer merkez kapitalist devletlerin müdahaleleri daha yoğun ve şiddetli gerçekleşiyor. Bu müdahalelerin şiddeti ve yoğunluğu, aynı zamanda merkez kapitalist devletler arasında yaşanılan rekabet tarafından da şekillendiriliyor. Böyle bir “küresel” konjonktürde BOP, ilk defa Nisan 2004’te ABD Kongresinde kabul edilen bir kanun (Büyük Ortadoğu ve Orta Asya Kalkınma Kanunu) ile gündeme gelmiştir. Bu kanun, ABD tarafından biraz değişikliğe uğratılarak ve coğrafi sınırları daraltılarak Haziran 2004’te G-8 zirvesine taşındı: Geniş Ortadoğu ve Kuzey Afrika Ülkeleriyle Ortak Bir Gelecek ve İlerleme İçin İşbirliği Zirvesi. 45 www.radikal.com.tr ve www.haberturk.com Nisan 2004 tarihli kanunda Orta Asya’daki 5 ülke (Kazakistan, Türkmenistan, Tacikistan, Özbekistan, Kırgızistan) BOP sınırlarına dahil iken, G-8 zirvesinde bu ülkeler BOP kapsamına dahil edilmemiştir. Bunun nedeni, başta Rusya olmak üzere Avrupalı büyüklerin muhalefeti olmuştur. G-8 zirvesinde sınırları daraltılan BOP coğrafyası, 22 Arap ülkesi ile Pakistan, Afganistan, İran, Türkiye ve İsrail ülkelerini kapsıyor. Bunlardan Türkiye ve İsrail, BOP’un hedef ülkeleri değil, BOP’un “demokratik ortakları”dır. Yani ABD, bu iki ülkeyi BOP kapsamında “demokratik ortaklar” olarak görüyor. Diğer ülkeler ise BOP’un “hedef ülkeleri”dir. G-8 zirvesinde yapılan bir başka değişiklik sosyokültürel alanı kapsayan reformlarla ilgili olmuştur. Nisan 2004 Kanunu, sosyo-kültürel reformlara pek yer vermez iken, G-8 zirvesinde yeniden şekillendirilen BOP’ta sosyal reformlara daha fazla yer verilmiştir. Bundaki amaç, sosyo-kültürel alanın, neo-liberal politikalar vasıtasıyla gerçekleştirilen yeniden yapılandırılma sürecine uyumlu hale getirilmesidir. DKE sisteminin yeniden yapılandırılması sürecinin önemli bir ürünü ve önemli bir parçasıdır BOP, Amerikan menşeli ve Batı Avrupa destekli bir projedir. Amaç; BOP coğrafyasında yer alan 22 Arap ülkesi ile İran, Pakistan ve Afganistan ülkelerinde neo-liberal politikaları “hızlı, sorunsuz ve güvenli” biçimde uygulamaktır. Bu amaçla, sadece iktisadi ve siyasi alanlarda değil, fakat aynı zamanda sosyo-kültürel alanlarda da köklü reformlar ve değişim-dönüşümler yapılmak istenilmektedir. BOP, bu ülkeleri DKE sisteminin yeniden yapılandırılması sürecine mümkün olduğu kadar çabuk ve mümkün olduğu kadar sorunsuz biçimde dahil etmeyi hedefleyen bir projedir. Yani ABD ve diğer merkez kapitalist devletler, bu bölgeyi DKE sistemine uyumlu hale getirmeyi amaçlıyor. Bu projeye ve yeniden yapılanma sürecine bölgeden gelen tepkiler ise farklılıklar içermektedir. Kimileri bu projeye ve yeniden yapılanma sürecine ılımlı yaklaşırken, kimileri – çeşitli düzeylerde ve çeşitli yöntemlerle – sert tepki gösteriyor. Bu tepkiler, BOP’un uygulanışını etkileyecektir. Bu tepkilerin, BOP’u nasıl etkileyeceğini zaman gösterecektir. Fakat şunu söyleyebiliriz: Bu süreç, bölge ülkeleri için sancılı bir biçimde başladı ve sancılı bir biçimde devam edecektir.
