Untitled - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv

advertisement
MÜTAREKE DÖNEMİNDE GÖÇ VE İSKÂN
(1918-1923)
Hatice YILDIRIM
DOKTORA TEZİ
TARİH ANABİLİM DALI
TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ BİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2015
iv
MÜTAREKE DÖNEMİNDE GÖÇ VE İSKÂN
(1918-1923)
(Doktora Tezi)
Hatice YILDIRIM
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Haziran 2015
ÖZET
Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde yaşanan toprak kayıpları Balkanlar ve
Kafkasya’dan içe dönük büyük kitlesel göçlerin yaşanmasına neden olmuştu. Mütareke
yıllarında ise bu defa Anadolu’da işgallerin yaşanmaya başlamasıyla beraber yeni bir iç
göç hareketi başlamıştır. Osmanlı Devleti ilk başta meydana gelen göçlere engel olmak
istemişse de Yunan katliamları ve İtilaf Devletleri’nin sessiz kalması sonucu başarılı
olamamıştır. Bu yüzden çok zor şartlar altında kalan bu göçmenlerin ihtiyaçlarını
karşılamak için imkânları ölçüsünde büyük çaba harcamıştır. Bir yandan ülkenin
doğusunda ve batısında iç göçler yaşanırken bir yandan da dışarıdan çeşitli milletler
Osmanlı topraklarına iltica etmeye devam etmiştir. Bu karmaşanın içinde bir de İtilaf
Devletleri’nin müdahaleleri sonucu Ermeni ve Rum muhacirlerin Anadolu’ya sevkleri
gerçekleştirilmiştir. Ermeni ve Rumların sevk ve iskânında Osmanlı Devleti’nin ihmali
olduğu iddia edilse de mevcut belgelere göre kendi topraklarında mülteci durumuna düşen
Türklerin vaziyeti onlara göre daha kötü bir manzara arz etmekte idi. Daha önce
Anadolu’ya sığınan muhacirlere devlet imkân dâhilinde gereken yardımı yapmıştı ancak
arka arkaya yaşanan büyük savaşlar ve işgal koşulları altında bu defa yardım konusunda
çok ciddi sıkıntılar yaşanmıştır. Ayrıca Anadolu toprakları işgalden kurtarılıncaya kadar
sevk ve iskân konusunda da önemli bir adım atılamamıştır. Bu çalışma ile gerek arşiv
malzemeleri gerekse dönemin basınından edilen bilgiler çerçevesinde mütareke yıllarında
göç ve iskân konusunda yaşanan bütün bu gelişmeler ele alınmaya çalışılmıştır.
Bilim Kodu
:1101
Anahtar Kelimeler
:Mütareke, göç, mülteci, iskân
Sayfa Adedi
:380
Tez Danışmanı
: Prof. Dr. Necdet Hayta
v
İMMİGRATİON AND SETTLEMENT DURING ARMİSTİCE
(1918-1923)
(Ph.D. Thesis)
Hatice YILDIRIM
GAZİ UNIVERSITY
INSTITUTE OF SOCIAL SICIENCES
Jun 2015
ABSTRACT
Great mass intra-regional migrations occurred from the Balkans and Caucasus due
to the loss of the territories in the late period of Ottoman Empire. With the start of
occupation of Anatolia during armistice, a new movement of migration started. Ottoman
Empire tried to prevent this migration at first, but failed because of the Greek massacre of
Turks, and Allied Powers didn’t interfere. As a result, a great effort was made to meet the
needs of these immigrants within the bounds of possibility. While internal immigrations
continued on the eastern and western parts of the country, various nations proceeded to
migrate to Ottoman territories. During this chaos, Armenian and Greek migrants were
pushed to Anatolia by Allied Powers. Although it was claimed that Ottoman Empire was
delinquent during transfer and settlement of Armenian and Greek population, the
documents reveal that the condition of Turks, who became migrants on their own lands,
was much worse. The Empire helped the migrants, who refuged to Anatolia within the
bounds of possibility before. However, consecutive wars and occupation conditions
resulted in problems in helping. Moreover, the government couldn’t take any firm actions
in transfer and settlement of migrants until occupation ended Anatolia. The present
research studies the all these developments in migration and settlement during armistice, in
the framework of archived documents and information obtained from the press of the
period.
Science Code
:1101
Key Words
: armistice, migration, refuge, settlement,
Page Number
:380
Supervisor
: Prof. Necdet Hayta
vi
TEŞEKKÜR
Bu çalışmada, bilimsel bakış açısı ve yapıcı yönlendirmeleriyle teze büyük katkı
sağlayan ve bana olan güvenini her zaman hissettiğim değerli danışmanım Prof. Dr. Necdet
Hayta’ya teşekkürlerimi sunarım.
Hatice YILDIRIM
Haziran 2015
vii
İÇİNDEKİLER
ÖZET .................................................................................................................................... iv
ABSTRACT ........................................................................................................................... v
TEŞEKKÜR .......................................................................................................................... vi
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................vii
KISALTMALAR .................................................................................................................xii
KONU VE KAYNAKLAR ................................................................................................ xiv
GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1
1.Kırım ve Kafkaysa Göçleri ............................................................................................. 1
2. Balkanlardan Gerçekleşen Göçler .................................................................................. 4
3. İskân Faaliyetleri ............................................................................................................ 7
BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................... 13
MÜTAREKE YILLARINDA GERÇEKLEŞEN GÖÇLER ............................................... 13
1.1. İç Göçler ................................................................................................................... 13
1.1.1. Batı Anadolu ....................................................................................................... 13
1.1.1.1.İzmir .......................................................................................................................... 14
1.1.1.2. Aydın ........................................................................................................................ 22
1.1.1.3. Manisa...................................................................................................................... 28
1.1.1.4. Uşak ......................................................................................................................... 32
1.1.1.5. Denizli ...................................................................................................................... 33
1.1.1.6. Afyon ........................................................................................................................ 34
1.1.2. Marmara.............................................................................................................. 35
1.1.2.1. Balıkesir .................................................................................................................... 37
1.1.2.2. Bursa ........................................................................................................................ 40
1.1.2.3. Çanakkale ................................................................................................................. 43
1.1.2.4. İzmit ......................................................................................................................... 45
viii
1.1.2.5. Tekirdağ ................................................................................................................... 47
1.1.2.6. Edirne ....................................................................................................................... 49
1.1.2.7. Kırklareli ................................................................................................................... 50
1.1.2.8. Yalova ....................................................................................................................... 51
1.1.3. Elviye-i Selâse ve Çevresi .................................................................................. 53
1.1.3.1. Kars .......................................................................................................................... 55
1.1.3.2. Iğdır .......................................................................................................................... 57
1.1.3.3. Ardahan.................................................................................................................... 59
1.2. Dış Göçler ................................................................................................................. 60
1.2.1. Rus Mülteciler .................................................................................................... 60
1.2.2. Kırımlı Mülteciler ............................................................................................... 67
1.2.3. Gürcü Mülteciler................................................................................................. 70
1.3.3 Azerbaycan Türkleri ............................................................................................ 72
1.3.4. Balkanlardan Gelen Muhacirler.......................................................................... 73
İKİNCİ BÖLÜM .................................................................................................................. 77
GÖÇLERİ ÖNLEMEYE YÖNELİK TEŞEBBÜSLER ...................................................... 77
2.1 Göçleri Önleme Teşebbüslerinin Nedenleri ............................................................... 77
2.1.1 Wilson İlkeleri ve Self Determinasyon ................................................................... 77
2.1.2 Rum ve Ermeni Ekseriyeti Oluşturma Çabaları ...................................................... 80
2.2 Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler .................................................................... 86
2.2.1 Rum ve Ermenilerin Dönüşüyle İlgili Düzenlemeler .............................................. 86
2.2.2 Men-i Muhacerat ve İade-i Muhacirin Heyetleri’nin Oluşturulması ...................... 92
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ........................................................................................................... 109
MUHACİR VE MÜLTECİLERE YAPILAN YARDIMLAR .......................................... 109
3.1. Muhacir ve Mültecilere Yardım Yapan Kuruluşlar ................................................ 109
3.1.1. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti .................................................................................... 109
ix
3.1.2. Müslüman Muhacirlere Muavenet Cemiyeti .................................................... 112
3.1.3. Amerika Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti ........................................................... 113
3.1.4. Fransız Salib-i Ahmeri...................................................................................... 116
3.1.5. İngiliz Salib-i Ahmeri ....................................................................................... 120
3.2.Gazetelerin Yardım Çağrısı ...................................................................................... 125
3.3. Muhacirler İçin İane Toplama Çalışmaları ............................................................. 130
3.3.1. Sadaka Fitre ve Zekâtların Verilmesi ............................................................... 141
3.3.2. Darülfünun Öğrencilerinin Faaliyetleri ............................................................ 142
2.3.3 Muhacirler Yararına Düzenlenen Maç, Tiyatro ve Konserler ........................... 145
3.3.4. Hanedan Mensuplarının Yardımları ................................................................. 150
3.4. Muhacir ve Mültecilere Yapılan Ayni Yardımlar ................................................... 151
3.4.1. İaşe .................................................................................................................... 151
3.4.2. Giyecek ............................................................................................................. 165
3.4.3. Soba ve Yakacak .............................................................................................. 169
3.5. Sağlık Faaliyetleri ................................................................................................... 172
3.6. Üretici Durumuna Getirilmeleri .............................................................................. 184
3.6.1. Tohumluk ve Arazi Dağıtımı ............................................................................... 184
3.6.2. Muhacir ve Mültecilere İş Temin Etme Çabaları ve Teşvik-i Mesai Komisyonu
.................................................................................................................................... 189
3.6.3. Muafiyetler ....................................................................................................... 198
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ..................................................................................................... 201
MUHACİR VE MÜLTECİLERE YARDIM KONUSUNDA YAŞANAN SORUNLAR
............................................................................................................................................ 201
4.1.Tahsisat Yetersizliği ................................................................................................. 201
4.2. İaşe Sıkıntısı ............................................................................................................ 208
4.3 Mesken Buhranı ....................................................................................................... 213
4.4. Şikâyet ve Suistimaller ............................................................................................ 224
x
4.5. Muhacir ve Mültecilerin Zarar ve Ziyanları ............................................................ 235
BEŞİNCİ BÖLÜM............................................................................................................. 241
MUHACİR VE MÜLTECİLERİN İADE VE İSKÂNI .................................................... 241
5.1. Sevkiyat Konusunda Yaşanan Sorunlar .................................................................. 241
5.1.1. Vasıta Temini ................................................................................................... 241
5.1.2. Güvenlik ........................................................................................................... 243
5.2. Sevkiyat ................................................................................................................... 245
5.2.1. Vilâyât-ı Şarkiye ............................................................................................... 251
5.2.2. Karadeniz .......................................................................................................... 259
5.2.3. Batı Anadolu ..................................................................................................... 264
5.2.4. Marmara Bölgesi .............................................................................................. 265
5.3. İskân Konusunda Yapılan Çalışmalar ..................................................................... 269
5.3.1. Geçici İskân Çalışmaları ...................................................................................... 269
5.3.2 Kalıcı İskân Çalışmaları ........................................................................................ 274
ALTINCI BÖLÜM ............................................................................................................ 287
ERMENİ VE RUMLARIN SEVK VE İSKÂNI ............................................................... 287
6.1. Sevk ve İskân Çalışmaları ....................................................................................... 287
6.1.1. Osmanlı Devletinin Çalışmaları ....................................................................... 287
6.1.2. İtilaf Devletlerinin Çalışmaları ......................................................................... 302
6.1.3 Rum Patrikhanesinin Çalışmaları ...................................................................... 309
6.1.4 Ermeni Patrikhanesinin Çalışmaları .................................................................. 314
6.1.5 Yunan Hükümetinin Çalışmaları ....................................................................... 317
6.2 Ermeni ve Rumların İadesiyle Yaşanan Sorunlar .................................................... 319
6.2.1 Açıkta Kalan Müslümanlar ................................................................................ 319
6.2.2 Emval-i Metruke ................................................................................................ 326
6.3 Savaşın Sonunda Rum ve Ermenilerin Göçü ........................................................... 330
xi
SONUÇ .............................................................................................................................. 347
KAYNAKLAR .................................................................................................................. 357
EKLER ............................................................................................................................... 369
ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................................... 380
xii
KISALTMALAR
a.g.e.
Adı geçen eser
a.g.m.
Adı geçen makale
AMMU
Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi
ATASE
Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi
Başkanlığı Arşivi
BCA
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
Bkz.
Bakınız
BOA
Başbakanlık Osmanlı Arşivi
C
Cilt
Çev
Çeviren
DH. EUM. AYŞ.
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmiye Asayiş Kalemi
Belgeleri
DH. EUM. SSM.
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti
Seyrüsefer Kalemi
DH. KMS
Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri
DH. SN.THR.
Dâhiliye Nezareti Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiye
Tahrirat Kalemi
DH. ŞFR
Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi
DH. UMVM.
Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyet
Belgeleri
DH. EUM.5.şb.
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Beşinci
Şube
DH. İ.UM.
Dâhiliye Nezareti İdare-i Umûmiye
DH. İ.UM. EK.
Dâhiliye Nezareti İdare-i Umûmiye Ekler
Ed
Editör
xiii
EHUR
Erkan-ı Harbiye Umumiye Riyaseti
HR. İM.
Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı
HR. SYS.
Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı Belgeleri
İSH
İstiklal Harbi
KA
Kızılay Arşivi
MV
Meclis-i Vükelâ Mazbataları
S
Sayı
s
Sayfa
TİH
Türk İstiklal Harbi
TİTE
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi
xiv
KONU VE KAYNAKLAR
Osmanlı Devleti’nin savaşlarda aldığı yenilgiler sonrasında kaybettiği topraklardan
özellikle Türk-Müslüman toplulukların içe dönük büyük kitlesel göçleri meydana
gelmiştir. Yani Osmanlı askeri nereden çekildiyse orada yaşayan Türk-Müslüman
topluluklar da onları takip etmiştir. İçe dönük yaşanan bu göçlerin genel nedenleri arasında
bu topluluklara karşı uygulanan baskılar ve katliamlar birinci sırada yer almıştır.
Yaşananlar karşısında doğdukları toprakları evlerini barklarını terk ederek yola çıkan bu
insanlar ‘devlet babaya’ sığınmayı tercih etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin kaybettiği
topraklardan gerçekleşen göçlere karşı sahiplenici bir tutum sergilediği görülmektedir.
Göçmen kafilelerini sınırlarına kabul ederek yardım elini uzatmıştır. Bu göçlerin arkası
kesilmediği gibi nihayetinde I. Dünya Harbi’nin ardından yaşanan işgallerle birlikte bu
defa Anadolu topraklarında göçler yaşanmaya başlamıştır. Bu çalışmada 1918-1923 yılları
arasında Mondros’tan Lozan Anlaşması’na kadar geçen süreçte Anadolu’da gerçekleşen
göç ve iskân faaliyetleri bir bütün olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Sadece işgallerle
gerçekleşen iç göçler değil yurt dışından Anadolu’ya yapılan göçlere de yer verilmiştir.
Ayrıca Rum ve Ermenilerin sevk ve iadelerine yönelik faaliyetler de ayrı bir bölüm olarak
ele alınmıştır. Genellikle araştırmacılar Ermeni ve Rumların ortaya attıkları iddiaları
çürütmek için savunma amaçlı çalışmalar ortaya koymuşlardır. Ermeni ve Rumlar üzerine
yapılmış çeşitli araştırmalar mevcuttur. Temelinde toprak taleplerine dayanan iddiaların
asılsız olduğu ispat edilmeye çalışılırken Türk mültecilerin kendi ülkelerinde yaşadıkları
felaketler geri planda kalmıştır. Son yıllarda bu konuda aşağıda da bahsedileceği üzere
araştırmalar yapılmaya başlanmış ise de hala yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu yüzden biz
de çalışma konusu olarak Mütareke Döneminde Anadolu’da gerçekleşen göç ve iskân
faaliyetlerini seçtik ve Türk mültecilerin yaşadıkları sıkıntıları derinlemesine incelemeye
çalıştık. Çalışmada sadece göç değil iskân konusu da ele alınmıştır. Özellikle yardım,
şikâyetler, suiistimaller, sevk ve iskân konularında yeni birçok bilgiye ulaşılmıştır.
Çalışmamızın ana kaynağını ise belgeler ve basında yer alan haberler teşkil etmektedir.
Arşiv Kaynakları: Konuyla ilgili başta Başbakanlık Cumhuriyet ve Osmanlı
Arşivleri olmak üzere Kızılay, ATASE ve TİTE Arşivlerinden yararlanılmıştır.
Cumhuriyet Arşivi’nde Toprak İskân Genel Müdürlüğü Katalogu, Bakanlar Kurulu
Kararları Katalogu taranırken Osmanlı Arşivi’nde ağırlıklı olarak Dâhiliye Nezareti’ne ait
xv
fonlar incelenmiş ve çalışma konusuyla ilgili çok sayıda belgeye ulaşılmıştır. Aşair ve
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi, Dâhiliye Nezareti’nin bünyesinde yer aldığı için
özellikle bu nezarete ait fonlar taranmıştır. Böylece taşra ile yapılan yazışmalardan Türk
mültecilerin durumlarına dair çeşitli bilgilere ulaşılmıştır. Önemli bir yardım kuruluşu olan
Kızılay’ın arşivinde yaptığımız incelemeler sonucu muhacir ve mültecilere kurum
tarafından yapılan yardım ve sağlık hizmetleri konusunda çok sayıda belge temin
edilmiştir. Özellikle Dâhiliye Nezareti ile Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin
sık sık kuruma müracaat ettikleri görülmektedir. Ayrıca Ermeni ve Rum muhacirler için de
kurumdan yardım talep edildiği görülmektedir.
ATASE Arşivi’nde ise 1918-1923 dönemine ait belgelerin yer aldığı İstiklal Harbi
Kataloğu’nda askeri yetkililerin muhacir ve mültecilerin vaziyetlerine dair bilgiler
verdikleri belgelerden yararlanılmıştır. Ayrıca Bolşevik İhtilali sonrası İstanbul’a gelen
Rus mültecilerin İtilaf Devletleri tarafından adalara iskânları hakkında sayıları içeren
belgelere ulaşılmıştır. TİTE Arşivi’nde yapılan araştırma sonucunda ise özellikle Ermeni
ve Rumların faaliyetlerine dair belgeler temin edilmiştir.
Resmi Yayınlar: Muhacir ve mültecilerin vaziyetine ışık tutan kaynaklar arasında
zabıt cerideleri de önemli bir yer tutmaktadır. TBMM’nde mebusların bunlarla ilgili
verdikleri takrirler ve bunların üzerine yapılan görüşmeler göç ve iskan konusunda ne tür
sıkıntıların yaşandığını açık bir şekilde görmemizi sağlamıştır. Ayrıca yayınlanmış arşiv
belgelerinden oluşan eserlerden halkın göç etmesine neden olan Anadolu’da Ermeni ve
Rumların yaptıkları katliamlara dair verilen bilgilerden yararlanılmıştır.
Gazeteler: Mütareke yıllarında düzenli yayın yapmaya devam edebilen İleri, Vakit,
Tasvir-i Efkâr, Söz, Akşam, Alemdar ve Hâkimiyet-i Milliye gazeteleri taranmıştır.
Basında yer alan haberler sayesinde belgeleri tamamlayacak mahiyette bilgilere
ulaşılmıştır. Hatta gazetelerde belgelerde yer almayan özellikle sevk, iskân, şikâyetler ve
İtilaf Devletleri’nin yaptıkları yardımlara dair önemli bilgilerden yararlanılmıştır. Ayrıca
Arnavutluk, Sırbistan ve Gürcistan’dan İstanbul’a yapılan göçlerle ilgili haberlere
ulaşılmıştır. Aynı zamanda gazetelerde Atina basınında savaşın bitiminde Anadolu’dan
Yunanistan’a göç eden Rumlarla ilgili çıkan haberler de çalışmamıza katkı sağlamıştır.
Araştırmalar: Çalışmamızda mütareke dönemi ile ilgili yapılmış pek çok kitap ve
makaleden yararlanılmıştır. Özellikle bu dönemde meydana gelen göçlerle ilgili bölgesel
çalışmaları içeren Serdar Sarısır’a ait Demografik Oyun Sürgün (1919-1923) ve Erol
xvi
Kaya’ya ait Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele’de Türk Mültecileri Vilayat-ı Şarkiyye
ve Aydın Vilayeti Mültecileri (1915-1923) eserlerinden yararlanılmıştır.
1
GİRİŞ
Göç hadisesi Türk tarihinde genellikle yaşanan bir sosyal hadisedir. Nüfusları ve
nüfuzları arttıkça daha iyi yaşamaya elverişli yerler aramışlardır. Osmanlı Devleti üç kıtaya
yayılırken fethettiği yeni topraklara doğru dışa dönük bir göç hareketi meydana gelmiştir.
Ancak 1683 yılından itibaren yaşanan Türk göçleri toprak kayıplarından kaynaklanmış ve
dışa değil içe yönelik gerçekleşmiştir. II. Viyana Kuşatması sonrası Türk askeri nereden
çekilmiş ise Türk ahali de oradan çekilmek zorunda kalmıştır1. Osmanlı topraklarına doğru
yaşanan bu göçler başta Kırım, Kafkasya ve Balkanlar olmak üzere savaşlar ve isyanlar
gibi yaşanan büyük politik olayların bir sonucu olmuştur2. Yaşanan bu göçlere geçmeden
önce metnin içinde sıkça geçecek olan temel kavramların anlamlarını vermekte fayda var.
İlk olarak göç kişilerin yerleşmek amacıyla bir iskân ünitesinden diğerine giderek
meydanda getirdikleri yer değiştirme hareketidir. Göç hareketini gerçekleştiren, kendi
yurdunu terk ederek başka bir ülkeye giden kişiye genel olarak göçmen denir. Göç
sebeplerine göre göçmenleri: sürgünler, anlaşmalara tabi göçmenler, milletlerarası
göçmenler, tahliye olunanlar, milli göçmenler, mülteciler, siyasi mülteciler, geri gelenler,
yurtsuzlar, devletsizler ve diğer terimlerle tanımlamak mümkündür3. En çok karıştırılan
iki kavrama gelicek olursak muhacir göçmen, göç eden bir ülkeden kalkıp bir başka ülkede
yerleşenlere mülteci ise iltica edenlere, yabancı bir memleketten gelen sığınmacılara
verilen addır4.
1.Kırım ve Kafkaysa Göçleri
Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına gerçekleşen göçlerin en önemli
nedeni bölgenin Ruslar tarafından yeniden organize edilmek istenmesidir. Göçler bu amaca
Nedim İpek, ‘Göçmen Köylerine Dair’, Tarih ve Toplum, C. 25, S.150, İletişim Yayınları, İstanbul, 1996,
s.15,16.
2
Gülten Kazgan, ‘Milli Türk Devletinin Kuruluşu ve Göçler’, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi
Mecmuası, C.30, Ekim 1970-Eylül 1971, Fakülteler Matbaası, İstanbul, 1974, s.313.
3
Nedim İpek, İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, 1.Baskı, Serander Yayınları, Trabzon, 2006, s.17-18.
4
Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Yay. Haz. Aydın Sami Güneyçal, 22. Baskı,
Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2005, s.,665,720.
1
2
yönelik bölgede meydana gelen askeri çatışmalar ve yıldırma politikasının bir sonucu
olarak gerçekleşmiştir5.
Rusya’nın takip ettiği tehcir siyaseti sonucu Kazan-Azak arasında meskûn Türk
topluluklarının çoğu 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı öncesi Osmanlı ülkesine göç etmek
mecburiyetinde kalmıştır6. Savaş sonrası yapılan Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım
siyasi bakımdan müstakil olmuştur. 1783’e gelindiğinde ise Kırım’daki hanlık
mücadelelerini fırsat bilen Rusya burayı ilhak ettiğini duyurmuştur 7. Bunun üzerine 17831784 yıllarında tahminlere göre yaklaşık 80.000 Tatar, Basarabya ve Dobruca’nın ardından
Anadolu’ya yerleşmiştir8. Kırım’ın ilhakından sonra Rus yetkililerin Tatar Türklerini
bölgeden uzaklaştırmak için harekete geçtikleri görülmektedir. General Potemkin 70.000
Rus köylüsünü bölgeye yerleştirerek Tatar Türklerine ait emlakları bunlara vermiştir.
1787-1792
Osmanlı-Rus
Savaşı
sonrasında
ise
Tatar
Türkleri
Kırım’ın
kurtarılamayacağına kanaat getirerek topluca göç etmeye başlamışlardır. 1785’den 1800
yılına kadar süren göçler esnasında Rumeli ya da Anadolu’ya Kırım’dan 300.000 kadar
göçmen gelmiştir9. 14 Eylül 1829’da Edirne Antlaşması ile Anadolu’nun içlerine doğru
yeni bir göç dalgası başlamıştır. Bu göçün nedeni ise antlaşma ile Karadeniz kıyılarındaki
Poti ve Anapa kaleleri ile Kafkasya’da Çıldır ve Ahıska havalisinin Ruslara bırakılmış
olmasıdır10.
Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına gerçekleşen en büyük göç ise Kırım
Savaşı’nın sonlarında meydana gelmiştir. Savaş sonrası her iki bölgeden yapılan göçler
özellikle 1856-1857, 1860-1862, 1864-1865 yılları arasında büyük dalgalar şeklinde
meydana gelmiştir11. Sadece 1860-1862 yılları arasında 227.000 göçmen Kırım’dan
ayrılmıştır. Kırım’dan gelen göçmenler Rumeli ve Anadolu’da yerleştirilmişlerdir12. Kırım
Savaşı sonrası Rusya Asya topraklarında baskı siyasetini artırmıştır. Bu siyaset sonucu
Ferhat Berber, ‘19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler’, Karadeniz Araştırmaları, S.31,
Güz 2011, s.20.
6
İpek, ‘Göçmen Köyleri…’, s.16.
7
Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, s.33,34.
8
Jülide Akyüz Orat-Nebahat Oran Aslan-Mustafa Tanrıverdi, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kafkas Göçleri
(1828-1943), 1. Baskı, Eser Ofset Matbaacılık, Kars, 2011, s.42.
9
Süleyman Erkan, Kırım ve Kafkasya Göçleri (1878-1908), Karadeniz Teknik Üniversitesi Kafkasya ve
Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi, Trabzon, 1996, s.9-10.
10
Jülide Akyüz, ‘Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri’, Bilig, S.46, Yaz 2008, s.38.
11
Abdullah Saydam, ‘Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti (1856-1876)’,
Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.677,679.
12
Erkan, a.g.e., s.10.
5
3
1864’te Batı Kafkasya ve Kuban bölgesinde bulunan Türk ve diğer Müslüman unsurlar
Kafkasya’yı terk etmeye zorlanmıştır. Baskılar sonucu Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına
600.000’den fazla göçmen geldiği gibi bu sayı Kırım göçmenleriyle bir milyonu aşmıştır13.
Bu durum karşısında Osmanlı Devleti gemiler göndererek her yardıma başvurmuştur.
Kafkasya’nın batı kıyılarında bekleyen göçmenler Trabzon, Samsun, Varna ve Köstence
limanlarına nakledilmişlerdir. Bunların bir kısmı İstanbul’dan deniz yolu ile Akdeniz
limanlarına veya kara yolu ile Anadolu’nun çeşitli yerlerine gönderilmişlerdir. Bunların
büyük bir kısmı Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri, Çankırı, Adana, Aydın, İçel, Bursa,
Adapazarı, İzmit ve çevresine hatta Halep, Şam ve Amman’a sevk edilmiştir14. 1866’dan
sonra göçlerin hızı azalmıştır. Bu dönemde önceden göç edenlerin ailelerini getirtme
çabaları ön plana çıkmıştır. Böylece resmi ya da gayri resmi şekilde göç devam etmiştir.
Yukarıda verilen rakamlara karşın 1856-1876 yılları arasında göç edenlerin sayısı
net bir şekilde tespit edilememiştir. Bunun temel nedenlerinden birisi Kırım ve
Kafkasyalıların göçten önceki nüfuslarının bilinmeyişidir. Ayrıca Osmanlı kaynakları
göçmenleri geldikleri yerlere ve etnik durumlarına göre ayırmayarak hepsini ‘muhacir’
olarak tanımlamıştır. Rus kaynakları ise göç edenlerin sayısını daima düşük göstermiştir.
Bununla birlikte göçmenler çoğunlukla Rusya’dan izin almaksızın göç etmiş ve yollarda
baş gösteren salgın hastalıklar neticesi verilen kayıplar tespit edilememiştir15.
1877-1878 Osmanlı Rus harbi hem Balkanlar’da hem de Kafkasya’da yeni göç
dalgalarının başlamasına neden olmuştur. Rusya savaş esnasında işgal ettiği Kafkas ve
Anadolu topraklarında yaşayan Müslüman toplulukları göç etmeye zorlamıştır16. Zaten
Rusya’nın savaştan galibiyetle ayrılmasının ardından Kafkasya Müslümanları savaş
esnasında Osmanlı güçlerini desteklemeleri veya Ruslara karşı ayaklanmalar çıkarmaları
nedeniyle çoğunlukla göç etmeye mecbur kalmışlardır17. Özellikle harbin gerçekleştiği
Sohum, Batum ve Doğu Anadolu’da önemli nüfus hareketleri gerçekleşmiştir. Ruslar,
Nedim İpek, ‘Kafkaslar’dan Anadolu’ya Göçler (1877-1900)’, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, S.6, Samsun, 1991, s.100.
14
Adnan Sofuoğlu, ‘Osmanlı Devleti’nde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin Bir Safhası;
1903-1904 (Rumi:1319) Yılında Meydana Gelen Göçler’, Türk Kültürü, S.383, Ankara, Mart 1995, s.171.
15
Saydam, a.g.m., s.680.
16
İpek, ’93 Muhacereti’, s.662.
17
Berber, a.g.m., s.35. 1878-1908 döneminde, Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı Devleti’ne göç etmek
isteyenler arasında başta Museviler olmak üzere, Müslüman olmayanlar da yer almıştır. Erkan, a.g.e., s.75.
13
4
Berlin Anlaşması’nın ardından da Kars, Ardahan, Oltu ve Kağızman sancaklarında askeri
vilayet tesis etmişlerdir. Vilayet dâhilinde Türk toprak mülkiyetini tanımayan Ruslar, Türk
halkını kaçırtıp yerine gayr-i Müslim unsurları getirmeye başlamışlardır18. Gayr-i Müslim
unsurlar içerisinde Ermeniler ayrı bir yer tutmuştur19. Bu doğrultuda savaş sonrası Rusya,
hâkimiyetine geçen bölgeleri Ruslaştırmak ve Kafkasya’nın Müslüman ahalisinin milli
fikirlerini bozmak amacıyla yeni uygulamalar meydana getirmiştir. Müslüman çocuklarını
ana dillerini öğrenmeksizin Rus mekteplerine kaydetmek ve sıbyan mekteplerini fırsat
buldukça kapatmak gibi uygulamalar Müslüman ahalinin Osmanlı topraklarına göç
etmesindeki nedenler arasında yer almıştır20.
Kırım’dan 1890’da da Osmanlı topraklarına yeni bir göç dalgası başlamış ve
1891’de daha da artmıştır. Göç edenlerin sayısı 18 ile 20 bin civarında olmuştur. Bunun
temel nedeni de Rusya’nın uyguladığı iskân siyaseti idi. Zira Müslümanlar göç etmeye ve
az miktardaki verimsiz kırsal arazilere sürülmeye başlanmıştır. Bunların yerlerine de daha
önce de yapıldığı gibi Rus göçmenler ile gayr-i Müslim ahali getirilerek yerleştirilmiştir21.
1905’ten 1908’e kadar geçen dönemde, Kırım ve Kafkasya’dan Osmanlı
topraklarına önemli bir göç olmamıştır22.
2. Balkanlardan Gerçekleşen Göçler
Osmanlı İmparatorluğu’nun Avrupa’daki hudutları daralmaya başladıktan sonra
devletinin himayesinden mahrum kalmak istemeyen Müslüman-Türk ahali göç yollarına
düşmüştür23. II. Viyana Kuşatması sonrası 1683-1699 yıllarında Osmanlı ve Avusturya
arasında cereyan eden savaşlar sonucunda Balkanlardan ilk göçler başlamıştır. Özellikle
İpek, ‘Kafkaslar’dan…’, s.106.
93 Harbi sonrası Anadolu topraklarından daha çok Ermeni Revan’a yerleştirilmiştir. Bu tarihten sonra
Ermeniler bölgede sağlam bir çoğunluk oluşturabilmişlerdir. 19. yüzyılın sonlarında Kafkasya’ya iskân
ettirilen Ermenilerin sayısı 1.000.000’a ulaşmıştır. Orat-Arslan-Tanrıverdi, a.g.e., s.100-101.
20
Nedim İpek, ’93 Muhaceratı’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.663.
21
1897 yılındaki sayıma göre Tavrida vilayetinde Rusların nüfus oranı %70 iken Tatarların oranı %13’e
inmiştir. Erkan, a.g.e., s.35.
22
A.g.e., s.74.
23
Yılmaz Altuğ, ‘Balkanlardan Anayurda Yapılan Göçler’, Belleten, C.LV, S.212, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara, 1991, s.109.
18
19
5
1689’da General Piccolomini’nin yaktığı Üsküp şehrinde nüfusun büyük bir kısmı muhacir
konumuna düşmüştür24.
1806-1812’de yaşanan Osmanlı-Rus savaşı ve Sırp isyanı bölgeden göçlerin
yaşanmasına neden olmuştur. Bu dönemde Bulgaristan’dan ilk göçler başlamış ve Rusların
Tuna’yı geçmesi ile birlikte 200.000 kadar Türk bölgeden göç etmiştir. 1804’te
Yugoslavya’da bulunan Sırplar ayaklanmış ve bu ayaklanma sonucu da 1806-1812 yılları
arası 30.000 Türk, Üsküp, Kosova ve Manastır’a gitmiştir. 1864’te Girit ayaklanmaları
sonucu ise 60.000 kişi İstanbul ve Anadolu’ya göç etmiştir. 1897’de Girit muhtariyet
kazanınca burada yaşayan büyük zorluklarla karşılaşan Müslümanların çoğu Anadolu’ya
hicret etmiştir 25.
Balkanlardan yaşanan en önemli göç dalgalarından ilki 1877-1878 Osmanlı-Rus
harbi esnasında gerçekleşmiştir. Zira harp esnasında 500.000 Türk katledilmiş ya da açlık
ve hastalıktan ölmüştür. Yaklaşık 1 milyon Türk de göç etmek zorunda kalmıştır. Savaş
sonrası Balkanlarda değişen statü çerçevesinde göçü tercih etmeyen Türk halk üzerinde
ciddi baskılar oluşturulmuştur. Örneğin Berlin Anlaşması ile kurulan Bulgaristan Emareti,
Türklere yaşama hak ve hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti, medenî ve siyasî haklarını
kullanma fırsatı, kamu hizmetlerine girme ve çeşitli meslekleri icra etme hakkı, ana dilini
serbestçe kullanma hakkı, mülkiyet hakkı ve eğitim hakkı tanımamıştır. Osmanlı
Devleti’nin diplomatik çabalarına rağmen bu uygulamaların durdurulamaması sonucu Türk
halkının göçü de devam etmiştir. Göçmenlerden 200.000’i Şumnu’da, 300.000’i
Makedonya’da, 150.000’i Batı Trakya’da ve Rodoplar’da toplanmıştır. Eylül 1879’a kadar
387.000’i aşkın göçmen ise İstanbul’a gönderilmiştir. Bulgaristan Emareti’nin resmi sayım
sonuçlarına göre 1888 yılında gerçekleşen göçler nedeniyle Türklerin nüfus oranı %19’a
düşmüş ve Bulgar nüfusu %70’e ulaşmıştır26.
Yine Berlin Anlaşması ile Osmanlı’nın Balkanlarda en uç ileri karakolu
konumundaki Bosna-Hersek’in Avusturya Macaristan’ın işgaline bırakılması ile bölgeden
Üsküp şehri bu dönemde 60.000 nüfusu ile Edirne’den sonra Müslümanların ikinci önemli merkezi idi. H.
Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makûs Talihi, 1. Basım, Kum Saati,
İstanbul, 2001, s.31.
25
Faruk Kocacık, ‘Rumeli’den Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Sonuçları’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 1999, s.656,657.:
26
İpek, a.g.e., s.96, 97.; Bölgeden göç etmekte o kadar kolay olmamış Ocak 1878’de sadece Filibe’de yerli
ve muhacirlerden 15.000 kadar ahali istasyonda kar altında yatarak vagon gelmesini beklemiştir. Bilal Şimşir,
Rumeli’den Türk Göçleri, C.1, Türk Tarih Kurumu, Ankara1989, s. 269.
24
6
göç talepleri gelmeye başlamıştır27. Osmanlı Devleti başta bölgedeki hükümranlık
haklarının devamını sağlamak gibi çeşitli nedenlerden dolayı göç taleplerine olumlu
yaklaşmamış ise de Müslümanlara yapılan haksız uygulamalar sonucu geri adım atmak
zorunda kalmıştır. Bosna-Hersek göçmenleri, İşkodra, Priştine, Kosova, Taşlıca ve Draç
sancağı gibi Bosna-Hersek’e yakın bölgelere göç etmişlerdir28. Bölgeden göç ilerleyen
tarihlerde de devam etmiş ve 1882-1900 tarihleri arasında 120.000 kadar Boşnak, Osmanlı
Devleti’ne göç etmiştir29. Savaş sonrası Romanya’ya bırakılmış olan Kuzey Dobruca’da
yaşayan Müslüman halk da benzer nedenlerle göç yollarına düşmüştür. Bu göçler sonucu
sadece Filibe sancağında 1875 yılında 300.000 olan Türk sayısı 1878’de 15.000’e
gerilemiştir30. 1877’den 1900 yıllara kadar Bulgaristan ve Doğu Rumeli’den 2 milyona
yakın göçmen Makedonya ve Anadolu’ya göç etmiştir31.
Balkanlardan yaşanan büyük kitlesel göçlerin ikincisi 1912-1913 yıllarında
gerçekleşen Balkan muhârebeleri nedeniyle meydana gelmiştir. Art arda yaşanan
muharebeler sonucunda Balkanlar’daki Türk-İslam nüfusunun büyük çoğunluğu Osmanlı
hâkimiyetinden çıkmıştır. Bu savaşlardan zararlı çıkan sadece Osmanlı Devleti olmuştur.
Zira Avrupa’daki topraklarının %83’ünü ve nüfusunun da %69’unu kaybetmiştir. Sonuçta
bu yenilgi Osmanlı Devleti’ne önemli bir gelir ve ziraat kaybı olarak da geri dönmüştür32.
Balkan Savaşları sonrası Yunanistan’ın işgal ettiği bölgelerden 240.000’e yakın
Türk ve Müslüman Yunanistan’ın uyguladığı baskı ve şiddetten dolayı Osmanlı
topraklarına göç etmek zorunda kalmıştır33. Hem Yunanistan hem de Bulgaristan
çoğunlukla Osmanlı topraklarından gelen Rum ve Bulgarları bir yandan göç eden
Türklerin topraklarına yerleştirirken diğer yandan ele geçirdikleri bölgelerdeki Hıristiyan
halkın göçünü yasaklamışlardır. Bulgaristan tarafından sadece Batı Trakya’daki Müslüman
Ağanoğlu, a.g.e., s.36.
Bayram Kodaman-Nedim İpek, ‘Balkanlar, Girit ve Kafkaslardan Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Göçmen
İskan Birimlerinin Kuruluşu (1878-1912)’, Erdem, C.12, S.35, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2002,
s.378,379.; Avusturya, işgal döneminde katolik Hırvat ve Leh göçmenleri Müslümanların arazilerine iskan
etmiş ve katolik cemiyetleri vasıtasıyla Müslümanları Hıristiyanlaştırmaya çalışmak gibi Bosna-Hersek’in
nüfus yapısını değiştirmeye yönelik uygulamalar başlatmıştır. İpek, ’93 Muhacereti’, s.664.
29
Ağanoğlu, a.g.e., s.37.
30
Kemal H. Karpat, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Çev: Bahar Tırnakçı, 1. Baskı,
Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s.184.
31
Kocacık, a.g.m., 657.
32
Ahmet Halaçoğlu, ‘Balkan Savaşlarında Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Sonuçları’, Osmanlı, C.4, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.670.
33
İbrahim Sezgin, ‘Balkan Savaşları Sonrası Yunanistan’ın Soydaşlarımıza Karşı Sürdürdüğü Politika’,
Askeri Tarih Bülteni, S.38, Yıl:20, Şubat 1995, s.105.
27
28
7
ve Rum ahalinin içine 120.000 Bulgar göçmen iskân edilmiştir. Böylece barış masasında
Türklerin azınlıkta olduğu ispat edilerek bu toprakların kendilerine bırakılmasını sağlamak
için çaba sarf ettikleri görülmektedir34. Gerek Balkan Savaşları esnasında gerek se savaş
sonrası Bulgar ve Yunanlıların Türk ahaliye uyguladıkları baskı, zulüm ve katliamlar
mübadele anlaşmalarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Türk ve Bulgar hükümet
temsilcileri Trakya göçmenlerinin mübadelesi ile ilgili sözleşmeyi 2-15 Kasım 1913’te
Edirne’de imzalamıştır35. Yunanistan ile Osmanlı arasında mübadele konusunda ancak 1
Temmuz 1914’te bir anlaşmaya varılmıştır. Mübadele Makedonya’da kalan Türkler ile
Doğu Trakya ve Aydın vilayetlerindeki Rumların karşılıklı olarak ihtiyari bir şekilde
değişimini içermektedir36.
3. İskân Faaliyetleri
Osmanlı Devleti tarih boyunca diğer devletlerinde yaptığı gibi sınır boylarına özel
statülü toplulukları yerleştirerek sınırda tampon bölgeler meydana getirmiştir. Kaybedilen
savaşların ardından gerileme dönemi ile birlikte başlayan içe dönük göçlerde de gelen
muhacirler sınıra yakın tampon bölgelere yerleştirilmeye başlanmıştır37.
Başlangıçta muhacirlerin kabul ve iskânları ile ilgili bir nizamname çıkarılmamış
ancak büyük çapta göçler gerçekleştikçe birer hususi talimatname muhacirlerin sevk
edildikleri eyaletlere gönderilmiştir. Bu konuda ilk örnek 3 Mayıs 1856’da Silistre
Valiliği’ne gönderilen ve Kırım muhacirlerinin hangi esaslar dâhilinde iskân edileceklerini
içeren talimatname olmuştur. Bu talimatname sonraki yıllarda çıkarılacak olan göç ve
muhacir mevzuatının temelini oluşturmuştur38. Kırım Savaşı’na kadar Dâhiliye Nezareti
Halaçoğlu, a.g.m., 672.
Serdar Sarısır, ‘1913 Türk-Bulgar Mübadele Sözleşmesi’, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, S.7, 2006,
s.57.
36
Halaçoğlu, a.g.m., s.673.
37
Fuat Dündar, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası, İletişim Yayınları, 5. Baskı,
İstanbul 2011, s.45.
38
Orat-Arslan-Tanrıverdi, a.g.e., s.24.; Silistre Valiliği’ne gönderilen talimatname de şu noktalara önem
verilmiştir: 1-Vapur ve yelkenli ile Balçık iskelesine gelenler öncelikli olarak çadırlara ve civar köylere
yerleştirileceklerdir. 2-Göçmenler; din ve mezheplerine, servet ve kudretlerine bakılmaksızın, 10 sene
vergiden, 25 sene askerlikten muaf tutulacaklardır. Bunlar faydalı olabilmeleri için dağınık değil de toplu
iskân edileceklerdir. Görevliler tarafından kendilerine suyu mevcut, denize veya nehire yakın, arazisi boş ve
verimli yerlerde köyler teşkil edilecektir. Herkese tapuları ücretsiz dağıtılacak, kayıtlar muntazam
tutulacaktır. Sanat ve ticaret ehli olanlar ise mesleklerini yürütülebilecekleri yerlere iskân edileceklerdir. 3Zengin olan göçmenlerin evleri kendileri tarafından, diğerlerininki devlet tarafından yaptırılacaktır.
Hazineye fazla yük olmaması için odun, taş, kereste, naklinin, angarya tarzında değil de, komşuluk yardımı
olarak halk tarafından yapılabilmesi için teşviklerde bulunulmalıdır. Evler ahşaptan ve mümkün mertebe
34
35
8
bünyesinde bulunan bazı daireler muhaceret işiyle meşgul olmuştur. Ancak bunların büyük
göçleri düzenleyebilecek kabiliyetleri yoktu. Üstelik kurumlar arasında da görev ve yetki
karmaşası yaşanmıştır39. Kırım Savaşı sonrası ise bu mesele ile ilgilenen en üst merci
Ticaret Nezareti olmuştur. Bu işlerin koordinasyonu ise başkentte Şehremaneti’ne taşrada
da yerel yetkililere verilmiştir.
Ticaret Nezareti tarafından hazırlanan talimatnameler
taşraya gönderildiği gibi göçmen iskânının yoğun olduğu yerlere merkezden olağanüstü
yetkili memurlar da gönderilmiştir40. Ancak artarak devam eden göçler karşısında
Şehremaneti’nin yetersiz kalması nedeniyle 5 Mayıs 1860’da Muhacir Komisyonu
oluşturulmuştur41. Komisyon başlangıçta Ticaret Nezareti’ne bağlı iken Temmuz 1861’den
itibaren bağımsız bir kurum haline getirilmiştir42. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden sonra
meydana gelen büyük göçlerle birlikte komisyon biraz daha genişletilerek İskân-ı
Muhacirin Komisyonu haline getirilmiştir. Ardından bütün vilayetlerde İskân-ı Muhacirin
Müdürlüğü meydana getirilerek İstanbul’da kurulan İskân-ı Umumiye Müdürlüğü’ne
bağlanmışlardır43. Umum Müdürlüğün teşkilatı 1914’te yeniden düzenlenmiş ve adı Aşâir
ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi olarak değiştirilmiştir. Müdüriyet iskân, heyet-i
fenniye, sevkiyat ve aşâir şubelerine ayrılmıştır44.
Kırım Savaşı sonrası gelen Kafkasyalı göçmenler daha önce uygulanan sistem
çerçevesinde sınır güvenliği dikkate alınarak Rumeli taraflarına toplu bir halde
yerleştirilmişlerdir. Göçmenler Anadolu’da ise hem iç güvenlik hem de yeni güç öbekleri
oluşmaması için dağınık bir şekilde iskân edilmişlerdir45.
aynı tarzda ve bir sırada, sokakları düzgün ve geniş inşa edilmelidir. 4- evler inşa edilirken bir taraftan da
göçmenlere ne kadar öküz ve araba lazım olacağı tespit edilmelidir. Bunlar devlet tarafından
karşılanacaktır. Zamandan kazanmak için gelecek sene ekilecek alanların nadası şimdiden hazırlanmalıdır.
Ayrıca verilecek tohumluk zahire de süratle belirlenmelidir. Ziraî araç ve gereç mahallince karşılanacaktır.
5- İskân edilen göçmenlerin nüfus kayıtları süratle hazırlanacak nizamnameye göre köy ve kaza olarak
kaydedilecek, göçmenlerin müsait, nüfus kâtibi ve nazırı gibi görevliler tayin edilecek ve münasip ölçüde
maaş bağlanacaktır. Kaza müdürlerinin maiyetine yeterli asker verilecektir. 6- Göçmenlere yapılan
yardımlar büyük miktarlara ulaşacağından ileride kendilerine kudret geldiğinde bu masrafları geri
ödemeleri için usûle uygun senetler hazırlanmalıdır. Saydam, a.g.m., s.682.
39
Mehmet Yılmaz, ‘XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası’, Osmanlı, C.4, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.588.
40
Saydam, a.g.m, 681.
41
Ağanoğlu, a.g.e., s.100.
42
Saydam, a.g.m., s.681.
43
Orat-Arslan-Tanrıverdi, a.g.e., s.25.
44
Yusuf Halaçoğlu, ‘Kolonizasyon ve Şenlendirme’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999,
s.585.
45
Berber, a.g.m., s.24. Muğla ile Adana vilayetindeki boş yerlere Nogaylar ile Kuban civarından gelen
göçmenler yerleştirilmiştir. Saydam, a.g.m., s.683
9
Osmanlı Devleti kentlerde bulunan arsalara veya büyük kent çevresine 1877 yılına
kadar gelen göçmenlerin yerleştirilmelerine izin vermemiştir. Göçmenlerin sayısının
artması ile köy ve kasabalar göçmenleri barındıramaz hale geldiği gibi kent hayatına ve
küçük ticarete alışmış bulunanların çoğu yerlerini terk ederek kentlere yerleşmeye
başlamıştır. Bunun üzerine 14 Haziran 1878 tarihinde çıkarılan talimatın 35. maddesiyle
gelen göçmenlerin hepsinin köylere yerleştirilmesi gerekmediği, kent ve kasaba
çevrelerinde boş arazi olduğu takdirde göçmenlerin buralara da yerleştirilebileceği
hükmünü koymuştur46.
93 Harbi sonrası Osmanlı Devleti yeni gelen göçmenleri çoğunlukla Rumeli’ye
yerleştirmeye özen göstermiştir. Yeni gelen ahali yine sınırda askeri açıdan bir kordon
meydana getirmek için Yanya, Tırhala, Selanik, Edirne ve İstanbul arasındaki köy ve boş
arazilere iskân edilmiştir. Bu siyasetin başarıya ulaşması için II. Abdülhamid Rumeli’den
Anadolu’ya muhacir sevkini yasaklamıştır. Bu şekilde bir iskân uygulaması ile aynı
zamanda göçmenlerin daha az sorunla karşılaşmaları ve yakın bölgelere yerleştirildikleri
için daha az masraf olması sağlanmakta idi47. Yukarıda adı geçen bölgelere
yerleştirilemeyen göçmenlerin bir kısmı ise stratejik bir öneme sahip Çanakkale Boğazı
civarına iskân edilmeye çalışılmıştır48. Ancak doğuda sınıra uygulanacak iskân
faaliyetlerine dış müdahalelerin olduğu görülmektedir.
Sınırda güvenlik maksadıyla
Kafkasya’dan gelen Çerkes göçmenlerin Doğu Anadolu ve Rusya sınırına yakın yerlere
iskân edilmesine hem Rusya hem de İngiltere karşı çıkmıştır. Hükümette bu baskılara
boyun eğmek zorunda kalmıştır49. Ayrıca Rumeli göçmenleri Diyarbakır, Van, Halep,
Bağdat ve Basra’da belirlenen boş arazilere İstanbul ve Rumeli’ye uzak olması, ulaşım
ağının yeterli olmaması ve gayrimüslimlerin tepkileri gibi nedenlerden dolayı kitleler
Kocacık, a.g.m., s.659.; İlk başta göçmenlerin köy ve kasabalara yerleştirilmesinin temel nedeni XIX.
Yüzyılda kısa aralıklarla uzun savaşların olması sonucu Müslümanların askere alınması ve savaşlarda büyük
kayıpların yaşanması, salgın hastalıkların yayılması ve kıtlık gibi olayların Anadolu’daki Türk nüfusunu
azaltmış olmasıydı. Bütün bunların bir sonucu olarak bazı yerler boşalmış ve harap olmuştur. Böylece
ekonomisi ziraata dayanan devletin gelirleri azalmıştır. Sonuçta devlet harap ve terk edilen yerleri ziraata
açarak memleketin imar edilmesi için bir kaynağa ihtiyaç duymuştur. Bu kaynak XIX. yüzyılda göçmenler
olmuştur. İpek, ‘Kafkaslar’dan…’, s.130.
47
Ağanoğlu, a.g.e., s.101.; Rumeli’de dağınık bir şekilde yer alan Çerkezler 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi
öncesi alınan karar üzerine askeri bir kordon oluşturulacak şekilde Vidin’den Sava nehrine kadar uzanan
sahada iskân edileceklerdi. Dündar, a.g.e., s.45.
48
İpek, ’93 Muhacereti’, s.665.
49
Rusya’ya karşı her fırsatta ayaklanan Çerkeslerin sınıra yerleştirilmemesi konusunda göçmenler ülkesinden
çıkmadan Rusya şart koşmuştur. İngiltere ise başta Çerkeslerin Rusya sınırına iskânına taraftar iken Ermeni
meselesinin ortaya çıkmasından sonra vazgeçmiştir. Erkan, a.g.e., s.92,93.
46
10
halinde iskân edilememişlerdir. Bu da özellikle Batı Anadolu bölgesinde izdihama neden
olmuştur50.
1878-1912 tarihleri arasında Anadolu’ya Bulgaristan, Bosna-Hersek, Karadağ,
Sırbistan, Romanya, Yunanistan, Girit, Batum, Dağıstan, Kaşgar ve İran’dan gelen göçmen
toplulukları kasaba, köyler veya boş arazilerde iskân edilerek yeni mahalle ve köyler
oluşturulmuştur. Göçmenler meskenleri inşa edilene kadar yerli ahaliye misafir
olmuşlardır. Köy, kasaba ve şehirlerdeki mahallelere yerleşen göçmenler nüfusu önemli
oranda artırıp idari sorunların yaşanmasına neden olunca göçmenlerin olduğu yerler ayrı
bir mahalle şeklinde yeniden düzenlenmiştir. Köy ve kasabalara iskân edilemeyen
göçmenlerin
yeni
oluşturulacak
olan
köylere
yerleştirilmeleri
kararlaştırılmıştır.
Oluşturulacak göçmen köylerinin ana yol, istasyon ve iskelelere yakın yerlerde kurulması
planlanmıştır51.
İskân çalışmaları sonucu, Anadolu ve Rumeli’deki Türk toprakları göçmen iskânına
açılmıştır. İşkodra, Manastır ve Kosava vilayetlerine Karadağ ve Sırbistan’a terk edilen
yerlerden ve Bosna-Hersek’ten gelen Müslümanlar iskân edilmiştir. Kafkas göçmenleri
Doğu ve Orta Anadolu’ya yerleştirilirken, Bulgaristan, Romanya ve Girit göçmenleri
çoğunlukla Batı ve Orta Anadolu’ya yerleştirilmişlerdir52.
Balkan Savaşları ile birlikte yeni bir göç dalgasının yaşanması sonucu göçmenlerin
sürekli iskânları ve vatandaşlığa kabulleri işlemlerinin düzenli yürümesi için 45 maddeden
oluşan İskân-ı Muhacirin Nizamnamesi hazırlanmıştır. Nizamname 13 Mayıs 1913’te
çıkmıştır. Dört bölümden oluşan nizamname de muhacirlerin kabulü, Muhacirin
Müdüriyeti’nin vazifeleri, iskân ve çeşitli maddeler yer almaktadır53. Bu defa göçmenlerin
Sonuçta göçmenler Kosova, İşkodra, Yanya, Edirne, Aydın, Ankara, Kastamonu ve Bursa vilayetleri ile
İzmit, Biga ve Canik sancaklarına gönderilmiştir. İpek, ’93 Muhacereti’, s.665.
51
İpek, a.g.e., s. 311, 312,314.
52
A.g.e., s.331.
53
Nizamnamede yer alan bazı önemli maddeler şunlardır; Birinci Bölüm muhacirlerin kabul ve nerelere
iskân edileceklerinin hükümetin yetkisinde olduğu, nüfusa kayıt, vatandaşlığa kabul işlemleri, hakkındaki
bilgileri içermektedir. (md.1-5). Muhacirlerden kendilerine ayrılan yerlere gitmeyenler, bir daha yardım
talep etmemek üzere kendilerinden taahhüt senedi alındıktan sonra kendi paralarıyla arazi alıp istedikleri
yerlerde yerleşebileceklerdi (md.6). İkinci bölümde her vilayet ve bağımsız livalarda vali ve mutasarrıfın
başkanlığı altında defterdar, muhasebeci ile idare meclisi ve belediye üyelerinden bir veya iki kişi ve Defter-i
Hakanî ve Ziraat ve Sıhhiye Müdür ve Nafia başmühendislerinden ve hükümet ya da belediye doktorlarından
meydana gelen bir İskân-i Muhacirin Komisyonu oluşturulacağı (md.12), muhacirlerin geçici olarak
beslenmeleri, sevk ve iskânı, vilayet dâhilinde arazi araştırması, verilecek arazinin bölüştürülmesi, bina
inşası hakkındaki tüm kararların komisyonca kararlaştırılıp bununla ilgili harcamaların da yine bu
komisyonca yapılacağı belirtiliyordu. (md.15). Üçüncü bölümde ise muhacirlerin yerleştirilmesi hakkındaki
50
11
sürekli iskân edilecekleri yerler tespit edilinceye kadar Rumeli’den başka göçmen
gelmesine müsaade edilmemesi uygun görülmüştür54. Ayrıca hükümet takip ettiği iskân
siyaseti çevresinde Türk nüfusun azaldığı yerleri takviye etmek istemiş bu nedenle Türk
unsur çoğunlukla İzmir, Edirne, Adana ve Balıkesir’e iskân edilmiştir. Yine bu çerçevede
tercih edilen yerler arasında Marmara Denizi ve adalarında Rumlardan tahliye edilen
köylerde yer almıştır55. Arnavut muhacirler ise Batı sınırından ve Marmara bölgesinden
uzak bölgelere sevk ve iskân edilmeye çalışılmıştır. II. Balkan Savaşı sonrası gelen Boşnak
muhacirler de Anadolu’nun iç ve doğu bölgelerine sevk edilmiştir. Her iki grubunda en
kısa zamanda Türkçe öğrenmesi ve adetlere uyum göstermesi istenmiştir56.
Gerek Balkan Savaşları esnasında yaşanan göç gerek sonrasında Bulgaristan ve
Yunanistan ile mübadele konusunda gerçekleştirilen temaslar muhacir sayısında ciddi bir
artış yaşanacağını göstermiştir. Daha önce gelen muhacirler mevcut köylere dağıtılması
nedeniyle yeni gelenler için böyle bir seçenek kalmamıştı. Bundan dolayı hükümet yeni
oluşturulacak köyler için plan ve proje hazırlamaya başlamıştır. Balkan savaşları ve
sonrasında gelen muhacirler için hazırlanan köy projeleri öncekilere göre daha titiz ve
detaylı olmuştur. Bunda İttihat ve Terakki’nin etkisi olduğu söylenilebilir. Ancak Balkan
maddeler mevcuttur. Buna göre İstanbul’da Muhacirin Müdüriyeti ve taşrada muhacirin komisyonları gelen
muhacirleri önce geçici olarak uygun yerlere yerleştirir, doktorlarca muayene yapıldıktan sonra hasta
olanlar en yakın hastaneye sevk edilirler. Komisyonlar mecbur kalmadıkça iaşe işine karışmaz, güçlü olan
muhacirlere mümkünse iş bulunur (md.21-23). Komisyonlar her haneye, nüfus ve toprağın verimliliği dikkate
alınarak arazi teslim ederler. Yerleştirilen muhacirler plan dâhilinde bir ev ve iki baş çift hayvanı, tarım
aletleri, tohumluk zahire satın alındığı takdirde bedeli müteselsil kefaletle köye bağlanır ve Hazine’ce aile
reisine kayıt olunarak uzun vadeli taksitlerle daha sonra geri alınır. Yeni bir köy ya da mahalle
oluşturulacak ise cami, mektep çeşme gibi masraflar oraya yerleştirilenlerin hissesine bölünerek hazinece
daha sonra geri alınır(md.24-27). İhtiyacı olan esnaf muhacirlere bir ev inşa edilir ve iki bin kuruşu
geçmemek üzere sermaye sağlanır (md.30). Ayrıca akrabası olan muhacirlerin birlikte veya birbirine yakın
olarak yerleştirilmesine dikkat olunacağı da belirtilmektedir (md.30). Dördüncü bölümde ise İskân-ı
Muhacirin müdür ve memurlarının, yerleşim yerlerini her açıdan değerlendirerek, problemleri çözmeye
gayret edecekleri belirtilmektedir. Ayrıca muhacirlerin devlete ait boş arazi, satın alınabilecek çiftliklere
yerleştirilebilecekleri, vilayetlere ait komisyonların ise muhacir iskânında arazilerin ziraata elverişli olup
olmadığı ve muhacir yerleştirildiğinde eski ahalinin darlığa düşmemelerine vs. dikkat ederek, muhacirleri
mümkün olduğunca alıştıkları iklime uygun yerlere yerleştirmeye vazifeli oldukları da bu maddelerde
açıklanmaktaydı (md.43). Ancak nizamname ihtiyacı tam olarak karşılayamadığı için tadili meselesi
gündeme gelmiştir. Ağanoğlu, a.g.e., s.177,178-179.
54
Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), 2. Baskı, Türk Tarih
Kurumu, Ankara, 1995, 107-108.
55
Ayrıca Gelibolu yarımadası, Ayvalık, Edremit gibi yerlerde nüfus dengesinin Müslümanlar lehine
sağlanması için Rumeli’den gelecek muhacirlerin öncelikli olarak buralarda iskân edilmesine de dikkat
edilmiştir. Ağanoğlu, a.g.e., s.108, 110.
56
Uzun süren isyanlar ve büyük devletlerin baskıları sonucunda bağımsızlığın kazanılması ile birlikte
Osmanlı topraklarını terk etmeyen ancak isyana katılmış olan Arnavutların Dersaadet’te kalmalarına
hükümet tarafından 17 Mayıs 1914 tarihli bir genelge izin verilmemiştir. Ancak Boşnak muhacirler iskân
edilirken Arnavutlarda olduğu gibi ihtiyatlı davranılmamış bazı iller yasaklanmamıştır. Dündar, a.g.e.,
s.112,124.
12
muhacirleri için hazırlanan ‘muhacir köy projesi’ diye adlandırılan girişim I. Dünya savaşı
nedeniyle tam olarak uygulanamamıştır57.
Balkan muhacirlerinin yaraları tam olarak sarılamadan I. Dünya Savaşı’nın çıkması
ile birlikte bu defa Rus işgaline uğrayan vilâyet-i şarkiye ahalisi iç kesimlere doğru göç
etmeye başlamıştır. Rusya, Bolşevik İhtilali sonucu hem savaştan hem de işgal ettiği
topraklardan çekilmiştir. Savaş sonrası daha vilayet-i şarkiye mültecileri yerlerine iade
edilememişken ateşkes hükümlerince Elviye-i Selase’den Türk ordusunun çekilmesi
bölgede yeni göçlerin meydana gelmesine neden olmuştur. Mondros Mütarekesi ile tam bir
teslimiyet içerisine giren Osmanlı Devleti işgaller karşısında etkisiz kalmış ve Yunan
işgaline uğrayan Batı Anadolu ve Marmara bölgesinden de binlerce kişi göç etmek zorunda
kalmıştır. Göç edenler arasında hem Anadolu’nun yerli ahalisi hem de daha önce Balkanlar
ve Kafkasya’dan gelen muhacirler de yer almıştır. Böylece bu sorun yeni bir boyut
kazanmaya başlamıştır.
Devlet tarafından inşa edilen meskenler standart tek tip şeklinde olmuştur. Buna karşın muhacirlerin inşa
ettiği meskenler ise geldikleri bölgenin konut biçimi ve köy düzenini esas almıştır. Kafkas muhacirleri taş,
kerpiç, saz ve ot gibi malzemeler kullanırken, Balkan ve Kırım muhacirleri; kerpiç, saz, kiremit veya toprak
malzemeler kullanmışlardır. Dündar, a.g.e., s.203,210.
57
13
BİRİNCİ BÖLÜM
MÜTAREKE YILLARINDA GERÇEKLEŞEN GÖÇLER
1.1. İç Göçler
1.1.1. Batı Anadolu
I. Dünya Harbi’nde Rus işgaline uğrayan ve Ermeni çetelerinin katliamlarına maruz
kalan Doğu Anadolu halkı iç kesimlere doğru göç etmek zorunda kalmıştı. Mütarekenin
imzalanmasının ardından bunlar yerlerine tam olarak sevk edilmemişken bu defa başlayan
Yunan işgalleriyle birlikte Batı Anadolu halkı da göç yollarına düşmüştür. 15 Mayıs 1919
günü İzmir’de başlayan Yunan işgali, Batı Anadolu ve diğer işgal sahalarında büyük
göçlere sebep olmuştur1.
Yunanistan başlangıçtan itibaren işgal ettiği arazide nüfus üstünlüğü sağlamayı
amaçlamıştır. Özellikle Batı Anadolu kıyı şeridinde yaşayan Türkleri kaçırarak, buralara
Rum göçmenleri yerleştirmek suretiyle, planlı bir iskân politikası uygulamaya daha işgal
öncesinde başlanmıştır. Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının ardından Rum göçmenler
kıyı şeridine göç etmeye başladılar2. 15 Mayıs’ı takip eden günlerde ise gerek Rum
çeteleri gerek Yunan askerleri tarafından bölgedeki Türklere yönelik zulüm, işkence ve
katliamlar gerçekleştirmişlerdir. Mondros Mütarekesi’nin 7 nci maddesi bahane edilerek
Yunan işgali yaygınlaşırken yağma ve zulmün her çeşidi sergilenmiştir3.
Yunanistan Megali İdea çerçevesinde Ege’nin önemli bir bölümünü kendi
topraklarına katmayı istiyordu. Saldırılar işkence ve cinayetler, yapılan her türlü hareketler
Türkleri yok ederek ve göçe zorlayarak bölgeyi tamamıyla Rumlaştırmak bu mümkün
olamaz ise en azından Türk unsuru azınlık durumuna düşürmek hedefleniyordu. Yunanlılar
bir yıl gibi kısa bir zaman içinde bu hedefleri yönünde küçümsenmeyecek kadar yol
almışlardır4. Zira Batı Anadolu’da Rumeli’den göç etmiş ve Yunan zulümlerine bizzat
Mesut Çapa, ‘Anadolu’da Yunan İşgalinin Sebep Olduğu İç Göçler’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,
C. X, S.29, 1994, s.379.
2
Emine Pancar, ‘Yunan İşgalleri Karşısında Göç Hareketi’, ÇTTAD, VIIII/18-19, (2009/Bahar-Güz), s. 56.
3
Talat Yalazan, Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soykırımı Girişimi (15 Mayıs 1919-9 Eylül 1922), C.I,
Genel Kurmay Basımevi, Ankara 1994, s.15.
4
Kamil Su, Manisa ve Yöresinde İşgal Acıları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s.48.
1
14
tanık olmuş çok sayıda muhacir bulunmaktaydı. Başlarına neler gelebileceğini çok iyi
biliyorlardı. Yunanlıların İzmir’i işgal ettikleri haberi Aydın ilinde yayılmaya başlayınca
Türkler kaygılanmaya; Rumlar ise Türkleri tehdit etmeye başlamışlardı. Türkler köylerinin
Yunanlılarca işgalinin sonucunun ne olacağını tahmin ediyorlardı. Birçok Türk, tehlikeli
olarak gördükleri köylerden kaçarak kentlere sığınıyorlardı ama oralarda da güvenlik
sağlayamıyorlardı. Dolayısıyla köylerini bırakarak kentlere sığınmış olan Türk halkı, başka
yerlere sığınmak zorunda kalıyor ve ikinci kez göçmen oluyordu5.
Justin
McCarthy
Batı
Anadolu’dan
gerçekleşen
göçleri
şu
şekilde
değerlendirmektedir; ‘Türk sığınmacılar çoğu kez, bulundukları yerden kaçmak
zorunluluğuna tekrar tekrar düştüler. Onların bu üst üste kaçışları dolayısıyla çektikleri
çile, Balkan Savaşı göçmenlerinin çilesini anımsatıyordu. Gerçekten de, Aydın Vilayetinde
çok sayıda sığınmacı oraya daha önce Balkan Savaşlarının sığınmacıları olarak
gelmişlerdi. İzmir’in işgal edilmiş bulunduğunun haberi, Aydın Vilayetinin diğer
yerlerinde duyulunca, yerli Türkler korkuya kapıldı. Yerli Rumlar ise tehdit edici haller
takındı. Her iki yanda bulunan insanlar, Türk köylerinin başına bir Yunan işgali halinde,
neler geleceğini biliyordu. Birçok Türk, tehlikeli kırsal yörelerden Manisa gibi kentlere
kaçtı. Manisa’daki olayların kanıtladığı üzere, böyle yapmaları onlara güvenlik
sağlamadı. Canlı kalabilenler bir kez daha göç yoluna düştü’6.
Gerek birinci ve gerekse ikinci işgal dalgası, Batı Anadolu’daki Türk halkı için zor
günlerin yaşanması anlamına geliyordu. Hem Yunan ordusu ve hem de onlarla işbirliği
halinde olan Rum çetelerinin faaliyetleri bu bölgede yaşayan halkı daha güvenlikli
bölgelere göç etmeye zorlamıştır7. Bu konuda karşımıza ilk çıkan yer İzmir’dir.
1.1.1.1.İzmir
Yunan işgalinin daha ilk günlerinde İzmir’de halk göç etmeye başlamıştır. İtalyan
belgelerinde 15 ve16 Mayıs’ta Yunan askerlerinin yağma ve Türkleri öldürmeye devam
ettiklerinin bunun sonucu olarak da pek çok Türkün iç bölgelere kaçtıkları bilgisi Regine
Salahi R. Sonyel, ‘İngiliz Belgelerine Göre Kurtuluş Savaşında Manisa ve Bölgesi (1919-1922)’, Belleten,
C:LXXV, S: 272, Nisan 2011,s.196.
6
Justin McCarthy, Ölüm ve Sürgün, Çev: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1995, s.356.
7
Şaban Ortak, ‘Milli Mücadele Döneminde Afyon’daki Mülteciler’, Milli Mücadele ve Büyük Taarruz’da
Afyonkarahisar, Ed: Hasan Babacan, Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayını, Afyonkarahisar, 2010, s.68-69.
5
15
Elena gemisi Komutanı Albay Alessandro Ciano tarafından Deniz Kuvvetleri Bakanlığı’na
gönderilen yazıda yer almaktadır8. Görgü tanıklarından ve anlatılanlarından Hükümet
önünde olup biteni öğrenen, İzmir’in kenar mahallelerinde oturan Türklerin de, Rumların
hışmından çekinerek işgal günü alelacele şehirden ayrıldıkları anlaşılmaktadır9.
17 Mayıs 1919 tarihinde Urla’nın işgalinden önce yerli çetelerin ahaliye yaptıkları
taşkınlıklar ve Yunanlıların işgal sırasında uyguladıkları mezalim sonucu, Müslüman ahali
dağlara doğru kaçmaya mecbur kalmıştır10. Urla’da Rum çeteleri Müslüman mahallelerini
yakıp yıkmış ve köylerde de, pek çok ölüm meydana getirmişlerdir. Tedhişe maruz kalan
Müslüman halk memleketlerini terk etmeye mecbur kalmıştır11. Urla kazası (İzmir’le
demiryolu bağlantısı yoktu, deniz Yunan donanmasının kontrolü altındaydı), Rumların
saldırarak tahrip ettiği Türk köylerinin halkı ile dolmuştu. Buca ve Seydiköylü Rumların
yakıp yağma ettiği Cumaovası güzergahındaki Türk köyleri ahalisi de, Torbalı yönüne
doğru kaçmışlardır12.
18 Mayıs 1919’da ise İzmir limanındaki savaş gemisi Duillio’dan Deniz Kuvvetleri
Bakanlığı’na gönderilen İtalyanlar’a ait bir belgeden; Yunanlıların, Türklere karşı silah
kullanmaya ve haksız yere tutuklamalara devam ettikleri, Bergama ve Urla’ya bağlı pek
çok köyün halkının İtalyan temsilciliklerine sığındıkları anlaşılmaktadır13.
22 Mayıs tarihinde İtalyanlar tarafından boşaltılan Selçuk Yunanlılar tarafından işgal
edilmiştir. Yunanlılar, Karapınar Köyü’nün büyük bir kısmını yakmışlar ve halkın büyük
bir kısmı dağlara kaçmak zorunda kalmıştır. Selçuk’un Kuyumcu Köyü, Rum çeteleri
tarafından basılarak halkın eşyası yağmalanmıştır. Ayrıca, köydeki camiyi tahrip edip,
kerestelerini çıkartmışlardır. Halk, Yunan mezaliminden kurtulabilmek için daha emin
buldukları yerlere göç etmiştir14.
Mevlüt Çelebi, İtalyan Arşiv Belgelerinde Anadolu'da Yunan Mezalimi (1919-1922), Atatürk
Araştırma Merkezi, Ankara, 2010, s.14.
9
Engin Berber, Sancılı Yıllar:İzmir 1918-1922 (Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı),
Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997, s.232.
10
Serdar Sarısır, Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2006,
s.192.
11
Çelebi, a.g.e., s.15.
12
Berber, a.g.e., s.232.
13
Çelebi, a.g.e., s.13.
14
Mustafa Turan, Yunan Mezalimi İzmir, Aydın, Manisa, Denizli 1919-1923, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 2006, s.114.
8
16
Ağustos ayında Kuşadası Kaymakamı Mehmet Bey’in Dâhiliye Nezareti’ne
gönderdiği telgraf da bu bilgiyi doğrular mahiyettedir.
Telgrafta Paris Konferansı’na
aykırı olarak yapılan işgaller ve İzmir’de Yunan askerleri ile işbirliği içindeki Rumların
yaptığı mezalimden dolayı Türklerin çok zor durumda bulunduğundan bahsedilmektedir.
Bu duruma dayanamayan çocuğunu, ailesini ve malını kaybeden yüzlerce Müslümanın
Kuşadası’nın İtalya mıntıkasına ilticaya mecbur oldukları belirtilmiştir15.
İzmir’in işgalinin ardından halkın göç ettiği yerler arasında Balıkesir ve Bursa’da yer
almaktadır. Balıkesir Polis Müdüriyeti Emniyet Genel Müdürlüğü’nün Dâhiliye
Nezareti’ne gönderdiği raporda; İzmir’in işgali ve işgalin ardından Yunan askerlerinin
işgal ettikleri kaza ve köylerde yaptıkları katliam yağma ve tecavüzat neticesi köylü ve
kasabalının varını yoğunu terk ederek göç etmeye başladığı yazmaktadır. Ayrıca bunlardan
binlerce kişinin Balıkesir, Bandırma, Kirmastı ve Bursa taraflarına hicret ettiği beyan
edilmiştir16.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin 9 Temmuz 1919 tarihli ‘İzmir Muhacirlerinin
Ahvali’ başlıklı haberinde ise Yunan işgali üzerine İzmir ve havalisinden hicret eden
muhacirlerin miktarı 120.000’e ulaştığı ve sadece Balıkesir ve havalisinde 40.000 muhacir
bulunduğu belirtilmiştir17.
İzmir mültecilerinin göç ettiği yerler arasında Afyon da bulunmaktadır. Afyon
Sıhhiye Müdüriyeti’nden 19 Ağustos 1919 tarihiyle Muhacirin Müdüriyet-i Umumiliği’ne
gönderilen tezkerede İzmir’den Afyon’a 3.000’e yakın mülteci geldiği bildirilmiştir18.
İzmir'in işgali üzerine bölgeden hicret edenler arasında Rum ve Ermeniler de yer
almıştır. Bunların bir kısmı Denizli, Burhaniye ve Çine taraflarına hicret etmişlerdir. 28
Eylül tarihli Tasvir-i Efkâr gazetesi işgalden kaçan Rumların Denizli’deki miktarının
258’e, Ermenilerin ise 17’ye ulaştığını yazmıştır. Verilen bilgiye göre Burhaniye ve Çine'
deki Rum muhacirlerin sayısı ise 200'ü aşmıştır19.
Arşiv Belgelerine Göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan Mezalimi, Cilt II, Başbakanlık Devlet
Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No: 30, Ankara 1996, s.70, 71.
16
BOA, DH. EUM. AYŞ. 14/120.
17
Tasvir-i Efkâr, 09.07.1919, s.1.
18
Ortak, a.g.m., s.71.
19
Tasvir-i Efkâr, 28.09.1919, s. 1.
15
17
İzmir’in ilçe ve köylerinde mezalime maruz kalan halkın bir kısmının da İzmir’e yani
merkeze doğru göç ettikleri görülmektedir. Tasvir-i Efkâr gazetesinde ‘İzmir deki
Mülteciler’ başlıklı haberde, Yunanlıların işgal ettiği sahalardaki birçok mültecinin,
merkez olmak itibariyle baskının daha az olduğu düşüncesiyle İzmir’e iltica ettiği
yazmaktadır. İzmir’den gelen resmi malumata nazaran çoğunluğu eski Rumeli
muhacirlerinden oluşan bu mülteciler orada 12 cami, 7 medrese ve 4 mektebe ve Hilâl-i
Ahmer’den alınan bir çamaşırhaneye yerleştirilmişlerdir20. Nitekim İzmir Vali’sinin 21
Mayıs 1919 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta Yunan işgallerinin
Seydiköy, Urla, Cumaovası, Torbalı, Görece ve Foça taraflarına kadar genişlediği bir
taraftan da oralardaki Rum ahaliyi ve çetelerini Müslümanların üzerine musallat ederek
tecavüze devam ettikleri bilgisini vererek, ahalinin can ve mallarını muhafaza için parça
parça İzmir’e gelmekte olduğunun Müslüman ahalinin ifadelerinden anlaşıldığı
belirtilmiştir 21.
Yaklaşık bir yıl sonra İzmir Muhacirin Dairesi’nin Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’ne gönderdiği yazıdan ilçe ve köylerden merkeze halkın göçünün devam ettiği
anlaşılmaktadır. Yazıda İzmir’de Yunanlıların Müslümanlara karşı uyguladıkları
baskılardan dolayı sahil bölgelerindeki köylerde yaşayanların göç etmek istedikleri,
Çeşme’ye bağlı Karaköy’ü basan Rum çetelerinin, Müslüman nüfusun bir kısmını katledip
bir kısmını yaraladıkları, kadınların ırzlarına tecavüz ettikleri, bu baskını duyarak korkuya
kapılan çevre köylerin kayıklarla İzmir’e göçe başladıklarını ve göçün devam edeceği
yönünde istihbarat alındığı anlatılmaktadır. Ayrıca Selanik ve Makedonya’dan getirilen
yüzlerce Rum’un İzmir’e yerleştirilmesiyle muhacir durumuna düşen Müslümanların
İzmir’de yaşamalarının imkânsız hale geldiği bildirilmektedir22.
Rum asker firarileri de halkın şehirlere göç etmesinde etken olan bir diğer unsurdur.
Rumlar tarafından kurulan Rum Milli Müdafaa Teşkilatı ile ilgili Balıkesir Alay
Komutanlığı’nın Jandarma Genel Komutanlığı’na gönderdiği raporda şöyle deniyordu:
“İzmir’de yapılan Müdafaa-î Milliye Teşkilatı Rumlar arasında rağbet görmemiş, silah
Tasvir-i Efkâr, 15.09.1919, s.2.; Mesut Çapa, a.g.m., s. 380.
BOA, DH. ŞFR. 631/43.
22
Anadolu’da Yunan Mezalimi…, C.II, s.86.
20
21
18
altına çağrılanlardan pek çoğu firar etmiştir. Asker firarilerini beslemekten, soyulup
dökülmekten usanan Türk köylüleri şehirlere göç etmişlerdir23”.
İzmir’in ilçelerinden Menemen’de icra edilen mezalim de, Menemen halkının göç
etmesine sebep olduğu gibi çevre kazalar ve köyler halkının da göç etmesine neden
olmuştur. 21-22 Mayıs 1919’da işgal ettikleri Menemen’de gerçekleştirdikleri mezalim
neticesinde halkın bir kısmı İzmir’e sığınmış diğer kısmı da Yund Dağı köylerine göç
etmek zorunda kalmıştır24. 14. Kolordu Kumandanlığı’nın 20/21 Haziran 1919 tarihli
şifresinden, Bergama ve Soma halkının da Menemen katliamından dolayı hicret etmekte
olduğu anlaşılmaktadır25.
Menemen fabrikatör ve tüccarından Çerkez Sefer Efendi, göçle ilgili şahit olduklarını
şu suretle nakletmiştir: 19 Haziran Perşembe günü göçe karar verdik. Alabildiğimiz
eşyamızı aldık. Komşularla helalleştik. İstasyona indik. Orada göç etmeye hazır birçok
İslam aileleri daha bulduk. Tren geldi. Kadınları bindirdik. Bizi trene bindirmediler.
Aramızdan birkaç kişiyi tevkif ettiler. Nihayet bir kaç saat sonra diğer bir trenle hareket
etmemize müsaade ettiler26.
Yunanlıların katliamlarına maruz kalan ve dolayısıyla halkının göç etmek zorunda
kaldığı yerlerden biri de Bergama’dır. 12 Haziran 1919 tarihinde Bergama’nın işgali ile bu
zoraki göç devam etmiştir. Bergama’yı terk etmeyen Türklere karşı Yunanlılarca yoğun bir
baskı uygulanmaya başlanmıştır27. Bergama’da Cumalı, Köçe Beyli, Yukarı Bey gibi
birçok köy yakılmıştır. Yedi nahiye 183 köy ve 8000 Türk nüfusu içine alan bu kaza
ahalisi tamamen hiç bir şeyini alamadan göç etmişlerdir. Hülâsa Yunanlıların işgali
Bergama için de bir felaket olmuş ve İslamların bir kısmı memleketlerini terke mecbur
olmuştur. Kaçamayanlar da telef edilmişlerdir28.
23
Yalazan, a.g.e., C.2, s.172.
Sarısır, a.g.e., s.192.
25
Turan, a.g.e., s.133., Zekeriya Türkmen, Belgelerle Yunan Mezalimi, Ocak Yayınları, Ankara, 2000, s.33.
26
Türkmen, a.g.e., s.172-173.
27
Sarısır, a.g.e., s.193.
28
Türkmen, a.g.e., s.176.
24
19
Esasen, Bergama halkı, işgalden önce göç etmeğe başlamıştır. Harbiye Nazırı Şevket
Turgut Paşa’nın 24 Mayıs 1919 tarihli tamiminde, 14. Kolordu Kumandanlığı ile Bergama
Ahz-ı Asker Şubesi Riyaseti’nden mevrut şifre ve telgrafnamede “İzmir ve civarının işgali
üzerine Bergama’da hâsıl olan galeyan neticesi olarak, bu kere hicretlerine hükümetçe
müsaade edilen bilumum İslâm ahalinin Soma’ya doğru hareket ettiklerinin” belirtildiği ve
bu göçe mani olunması istenmiştir. Anlaşıldığı üzere Bergama halkı daha emin buldukları
mahallere göç etmektedir29. 26 Mayıs 1919’da Sekizinci Tümen Askerlik Dairesinin
verdiği bilgilere göre Yunan işgal kuvvetleri Manisa’ya yaklaştığı gibi Bergama
havalisinden gerçekleşen göçler devam etmektedir30 .
19 Haziran 1919’da Bergama’nın ikinci kez Yunan askerlerince işgali üzerine, bölge
insanı büyük bir sefalet ve perişanlık içerisinde göç etmeye başlamıştır31. 14. Kolordu’dan
gönderilen 19 Haziran 1919 tarihli şifre telgrafta Bergama’nın durumu hakkında bilgi
verilmektedir; ‘Şu dakika Bergama’nın gerçek durumu meçhuldür. Yunan kuvvetleri
girdikleri köyleri tamamen yakmakta ve fevkalâde barbarcasına hareket etmektedir. Bu
vahşetin tesiriyle bütün Bergama civarı ahalisi içerilere doğru göç etmektedir.’ Telgrafın
devamında belki de göçlere engel olunması isteğine karşılık olarak Yunanlıların ileri
hareketlerinin durdurulması ve vahşice hareketlerine son verdirilmesi için İstanbul’daki
hükümetçe etkili bir siyasî teşebbüse geçilmesi lüzumu dile getirilmiştir32.
Soma Belediye Reisi’nin Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği 20 Haziran 1919 tarihli
telgrafnamede ise Bergama’nın Yunan askerleri tarafından işgal edildiği ve Yunanlıların
yaptığı mezalim yüzünden 50.000’den fazla Müslümanın sefil bir halde mülteci durumuna
düştüğü bildirilmiştir. Ayrıca yaşananlardan dolayı Düvel-i Muazzama’ya olan itimadın
yitirildiği belirtilerek özellikle Soma kazası ve Bergama halkının bu zulümden kurtarılıp
göç etmelerinin önlenmesi için gerekli tedbirlerin acilen alınması gerektiği belirtilmiştir 33.
29
Turan, a.g.e., s.120.
Türkmen, a.g.e., s.64.
31
Sarısır, a.g.e., s.194.
32
Türkmen, a.g.e., s.35.
33
Anadolu’da Yunan Mezalimi…, C. II, s.38.
30
20
Zira Yunanlılar Bergama’yı yeniden işgal ettiklerinde yolları üzerindeki 10 Türk köyünü
ve bu köylerdeki 1095 evi yakmışlardır. Bunun sonucunda evsiz barksız kalan halk
Soma’ya doğru göçe başlamış ve Soma’da yığılan Türklerin sayısı 70.000’i bulmuştur34.
İade-i Muhacirin Heyeti ile bölgeye giden Tasvir-i Efkâr yazarlarından Arif Oruç
dört günlük bir işgalden sonra Yunanlılardan kurtulmuş olan Akhisar’da bulunan
Bergamalı muhacirler hakkında şu bilgiyi vermiştir: ‘Akhisar’a hicret eden Bergamalı
muhacirler 670 kadardır. Aldığım malumata göre Bergama’dan 10.000’i Rumeli muhaciri
olmak üzere 40.000 kadar Müslüman ahali Soma ve Karesi cihetlerine hicret
etmişlerdir’35.
İzmir’in işgalinden kısa bir süre sonra göçlerin başladığı ilçeler arasında Ödemiş’te
bulunmaktadır. Ödemiş, 1 Haziran 1919 tarihinde Yunanlılar tarafından işgal edilmiştir
Yerli Rumların kılavuzluğu Ödemiş’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesinde önemli bir
rol oynamıştır. Ödemiş’de Yunan kuvvetleriyle Kuvâ-yı Milliye arasında cereyan eden
savaştan hemen sonra halk göç etmeğe başlamıştır36.
Ödemiş önlerindeki Hacı İlyas ve Kate köyü sırtlarındaki çatışmanın ardından,
Yunan kıtalarının civardaki birçok köyü ateşe vermeleri üzerine halk, iç kesimlere doğru
göç etmeğe başlarken, servetini kaybetmek istemeyen Türklerden bazıları da Rumların
himayesine girmeyi tercih etmişlerdir37. Ayrıca Ödemiş’in Çaylı, Kaymakçı, Camili,
Uzundere gibi savaş alanının dışında bulunan köylerinin üç saat kadar topa tutulduğunu
gören diğer köylerdeki ahali de göç etmek zorunda kalmıştır38.
Yaşanan gelişmeler doğrultusunda Denizli Mutasarrıflığı’nın Dâhiliye Nezareti’ne
gönderdiği 4 Haziran 1919 tarihli şifresinde; Ödemiş’i işgale gelen Yunan askerlerine
mahalli kuvvetlerin karşılık verdiği, ancak dışarıdan gelen yardımla Ödemiş’e girebilen
Yunanlıların müsademenin geçtiği civardaki birçok köyü ve kaza merkezinde çok sayıdaki
evi ateşe verdikleri, ele geçirdikleri Müslümanları katledip, mallarını yağmaladıkları ve
34
McCarthy, a.g.e., s.310.
Tasvir-i Efkâr, 11.10.1919, s. 2.
36
Turan, a.g.e., s.123, 124.
37
Berber, a.g.e., s.234.
38
Sarısır, a.g.e., s.192.
35
21
halkın
bir
kısmının
göç
etmeye
başladığı
bilgisi
verilmiştir39.
Kula
Mevki
Kumandanlığı’nın 24 Haziran 1919 tarihli şifresinde de Ödemiş halkının, Yunan
mezaliminden dolayı Salihli’ye göç ettikleri ifade edilmektedir40.
Salihli Kuva-yı Milliye Cephe Harp Kumandanlığı’ndan İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı
Osmaniye Cemiyeti’ne gönderilen 6 Kasım 1919 tarihli tahriratta ise Ödemiş’in Üzümlü,
Uladı, Hacıilyas ve Narvan köylerini basan Yunanlıların kadın çocuk ve yaşlı demeden
bütün Müslümanları katlettikleri, bu katliamdan sadece 85 kişinin kurtularak sefil bir
vaziyette Salihli’ye iltica ettiği bildirilmiştir41.
Yunanlılar, Ödemiş’te 21 Kasım 1919 tarihinde yaptıkları taarruz esnasında,
müsademe ile alakası olmayan Ayasulug, Hassalık, Çaylı, Kaymakçı Kebir, Uzundere ve
Çerkesköyleri topa tutmuşlar ve bu köylerdeki insanlar, civar yerlere göç etmeye
başlamıştır. Bunlardan 30 kadar kadın ve çocuğun telef olduğu Demirci Mehmet Efe
tarafından 30 Kasım 1919’da EHUR’a bildirilmiştir. Yunanlıların mezaliminden kurtulmak
için göç etmek zorunda kalanların büyük bir kısmı yollarda sefalet ve mahrumiyet içinde
telef olmuşlardır. Bunların yanı sıra Ödemiş’in Baybanlı Köyü’nün Yunanlılar tarafından
yakılıp, tahrip edilerek, bütün yiyeceklerinin toplanıp götürüldüğü, Ödemiş’in Çamlıca
Köyü halkının Yunan mezaliminden göç etmeye başladıkları 8 Mart 1920’de 12. KOR.
Kumandan Vekili Hayri Bey tarafından rapor edilmiştir42.
Halkın göç etmesindeki nedenler arasında Yunanlıların vermiş olduğu tahribatta yer
almaktadır. Örneğin; Ödemiş Kaymakamlığının, Ödemiş’te meydana gelen hasar, yangın
ve yıkıntılar nedeniyle açıkta kalan halkın barındırılabilmesi için Garp Cephesi
Komutanlığı’na vermiş olduğu raporda şunlar yer almaktadır:
“Burada en ziyade zulüm yapılan, evleri yakılan Birgi bucağı halkıdır. Burada
düşmandan kalmış portatif baraka ve oluklu çinko olmadığı için çatı örtüleri bulunmadığı
cihetle Bucak halkı Ödemiş’e göç ederek burada teşkil olunan “Muhacereyn Komisyonu”
marifetiyle mümkün mertebe iaşeleri temin olunmaktadır”43.
39
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.38.
Turan, a.g.e., s.130.
41
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.83.
42
Turan, a.g.e., s.125,128.
43
Yalazan, a.g.e., C.II, s.174.
40
22
Yunanlılar bölgede 23 Haziran 1920’de Kiraz’ı işgal etmiş ve Kiraz’dan Yağaş
istikametinde kaçan yerli halk üzerine bir süvari bölüğü saldırmıştır. Çoğunluğunu kadın,
çocuk ve ihtiyarların teşkil ettiği bu göçmen kafilesi kılıçtan geçirilmiştir44. Katliamdan
kaçan halk yollarda ne yazık ki aynı akıbete maruz kalmıştır.
1.1.1.2. Aydın
Menderes Ovası’na büyük önem veren Venizelos, Aydın’daki işlerin kötü gittiğine
dair belgeler düzenlemiş ve İngiliz temsilcisinin onayını alarak Aydın bölgesini işgal
etmeye başlamıştır45. İzmir’den sonra Aydın ve çevresinin de işgal edilmesi sonucu
buralarda yaşayan Müslüman halkın bir kısmı çareyi iç bölgelere hicret etmekte
bulmuştur46.
Yunanlıların Aydın’ı 27 Mayıs 1919 (2. işgal 3 Temmuz 1919) tarihinde işgal
etmeleriyle başlayan tecavüz ve cinayet hadiseleri yüzünden on binlerce insan Aydın’ı terk
etmek zorunda kalmıştır47. Zira Yunan askerleri hastane veya Hilâl-i Ahmer istasyonu
gözetmeksizin önlerine geleni yakıp yıkarak, Aydın-Nazilli’ye kadar ilerlemesi karşısında
on binlerce kişi çareyi İtalyan işgal bölgelerine sığınmakta bulmuştur.
Kısa sürede
Aydın’dan Çin’e ilçesine göçenlerin sayısı 25.000’e ulaşmıştır48.
Yunanlıların bu uygulamaları bazı yabancı diplomatların da dikkatini çekmiştir.
Nitekim Haziran ayının sonlarına doğru İzmir İtalyan Delegasyonu’ndan M. İndelli,
Büyük Menderes Vadisi ve Kuşadası’ndan Aydın’a kadar yaptığı kısa gezinti hakkındaki
izlenimlerini İzmir İtalyan Temsilcisi Kont Carlo Senni’ye bir yazı ile bildirmiştir. Yunan
askerlerinin ve sivil Rumların, Germencik-Aydın arasında kalan, Yeniköy, Kadıköy ve
Emir köylerini yaktıkları gibi Erbeyli, Şevketiye, Tekeler, Dermencik, Ahırköy,
Türk İstiklâl Harbi, II. Cilt, Batı Cephesi, I. Kısım, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1963, s.310.
Sarısır, a.g.e., s.195.
46
Ortak, a.g.m., s.69.
47
Sarısır, a.g.e., 195
48
Seçil Karal Akgün- Murat Uluğtekin, Hilâl-i Ahmer’den Kızılay’a, Beyda Basımevi, Ankara, 2000,
s.258. Celal Bayar da hatıralarında konu ile ilgili benzer bilgiler vermektedir. O’na göre; Aydın şehrinden,
Yunanlıların işgali altına düşen civar ilçe ve köylerden on binlerce kişi kitleler halinde İtalyan işgal bölgesine
sığınmışlar ve bunların hemen hepsi aç ve çıplak kalmıştır. Yalnız Çine ilçesinde göçmenlerin sayısı 25.000
kişi olarak tespit edilmiştir. Celal Bayar, Bende Yazdım, C.7, Baha Matbaası, İstanbul, 1969, s.2102.
44
45
23
Osmanbükü, Kürtler ve Kızılcaköy’de katliam yaparak yaktıkları ve buraların Müslüman
halkının, Menderes’in İtalyan işgalinde kalan kısmına kaçtıkları bilgisi verilmiştir. M.
İndelli, Koçarlı nahiyesine, kırk kadar köyden kaçan 7-8 bin Türk göçmenin geldiğini ve
durumlarının insana hüzün verdiği bu kişilere bizzat kendisinin sağlık yardımında
bulunduğu gibi İtalyan subaylarının da kendi işgal bölgesine geçen halka iyi davrandığı ve
yardımda bulunduklarını belirtmiştir49.
Yunan askerlerinin ve Rum çetelerinin gerçekleştirdiği katliamlar halk üzerinde
büyük bir panik oluşmasına neden olmuştur. Nitekim 30 Haziran 1919’da Aydın Türklerin
eline geçtikten sonra, Yunanlıların geri dönmeleri ve tekrar işgal etmeleri korkusuyla, Türk
halkı göç etmeğe başlamıştır. Nazilli, Söke, Koçarlı ve Yenipazar istikametine göç edenler
olmuştur. II. Fırka Kalem Reisi Tevfik Bey, Harbiye Nezareti’ne, Aydın’ın istirdadında,
katliamdan kurtulan halkın şehri terk etmekte olduğunu bildirmiştir50.
Temmuz ayına gelindiğinde ise halkın korkusu gerçek olmuş ve yerli Rum
çetelerinden de destek alan Yunan kuvveti, Aydın’a tekrar taarruz etmiştir. Aydın’daki
mevcut Milli kuvvetler 3 Temmuz 1919’da çekilmek zorunda kalmıştır51. Yunanlıların
ilerlediğini ve Aydın’ı tekrar işgal edeceğini haber alan halk tekrar Menderes Köprüsü’ne
doğru göç etmeğe başlamıştır. Yaşanan gelişmelerle ilgili bölgeden Aydın muteberân ve
belediye reislerinin mühür ve imzaları ile İstanbul’a gönderilen yazıda, Aydın’da
Yunanlılar tarafından gerçekleştirilen ve 3 gün süren katliama İngiliz, Fransız ve İtalyan
temsilcilerinin de şahit oldukları belirtilmiştir. Ayrıca yenilerek geri çekilen Yunanlıların
takviye kuvvet alıp tekrar Aydın üzerine yürüyerek yol üzerinde bulunan İslam köy ve
kasabalarını yaktıkları, kaçamayan çocuk, kadın ve yaşlıları öldürdükleri, kaçabilenlerin
ise İtalyan işgali altındaki bölgeler ile dağlara ve ovalara iltica ettikleri bildirilmiştir.
İnsaniyet namına, Yunan işgalinin bir an önce durdurulması ve mülteci durumundaki
100.000’e yakın aç ve çıplak bir halde bulunan Türk’ün kurtarılması istenmiştir52.
Yunan ordusunun Çine’ye doğru ilerlediği ve halkında İtalyan işgal bölgesine göç
ettiği bilgisi İtalyan belgelerinde de mevcuttur. Bunlardan 6-8 Temmuz 1919 tarihiyle
Çelebi, a.g.e., s. 24, Turan, a.g.e., s.161-162.
Turan, a.g.e., s.165.
51
a.g.e., s.153, 154.
52
Anadolu'da Yunan Mezalimi…,C.II, s.43-44.
49
50
24
Rodos’ta bulunan General Battistoni’den Başkomutanlığa gönderilen belgede Yunanlıların,
Aydın’dan ilerlemekte oldukları Çine’yi bombaladıkları, köyleri yaktıkları, halkı
katlettikleri ve bunun sonucunda binlerce göçmenin, büyük bir panik içinde İtalyan işgal
bölgesine geçtiği gibi Koçarlı’da da kalabalık bir göçmen kitlesinin bulunduğu bilgisi yer
almaktadır53. Aydın’dan Çine’ye göç etmek zorunda kalan kafileler de bu nedenle 6
Temmuz’da Muğla ve Milas yönünde yeni bir göçe başlamıştır54. Nitekim Aydın ve civarı
halkından canını kurtarabilenlerden bir kısmı Nazilli, Çine, Yenipazar ve Denizli’ye iltica
ederken önemli bir kısmı da Milas ve Muğla tarafına göç etmiştir. Sadece birkaç gün
zarfında Muğla’ya 800 kadar muhacir gelmiştir55. Aydın Defter-i Hakani (Tapu ve Sicil)
memuru, 10 Temmuz 1919 tarihinde Maliye Nezareti’ne yazdığı yazıda, Aydın’da Yunan
mezaliminden, halkın ve memurların evlerini, yurtlarını terk ederek, Çine’ye geldiklerini,
buranın da Yunanlılar tarafından işgali ihtimali ortaya çıkınca Muğla’ya gittikleri ifade
edilmiştir.
Aydın’dan göç eden ahalinin bir kısmı ise Afyonkarahisar’a gitmiştir. 8 Temmuz
1919 tarihinde Karahisar Mutasarrıfı’nın Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta
Aydın’dan ikinci bir kafile olarak Dinar’a 200’ü aşkın mültecinin geldiği vaziyetlerinin iyi
olmadığı haber verilmiştir56.
Aydın Mutasarrıf Vekilinin Çine’den Dâhiliye Nezaretine çektiği 8 Temmuz 1919
tarihli telgrafnamede ise Yunan işgal kuvvetlerinin, İtalyanların sınır olarak kabul ettiği
Menderes nehrinin güneyine top ve mitralyözlerle saldırıp, Baltaköy, Demirağası ve
Gölhisar köylerini tamamen yaktıkları bildirilmiştir. Telgrafa göre Çine kasabası ve buna
bağlı köylerdeki Müslümanlar heyecana kapılarak İtalya askeri mümessillerinin çektiği
askeri kuvvetlerine dayanarak yapılan nasihat ve telkinlere rağmen kasaba ahalisinin
mühim kısmı mal ve emlakını terk edip göç etmeye başlamıştır57.
Çine’den Dâhiliye Nezareti’ne çekilen bir diğer telgraf Aydın Muhasebecisi
Nurullah Bey’e aittir. Telgrafta Aydın’ın kurtarılmasının ardından Kuva-yı Milliye
Çelebi, a.g.e., s. 26.
Sarısır, a.g.e., s.195.
55
Pancar, a.g.m., s.58.
56
BOA, DH.ŞFR. 636/121.
57
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.57.
53
54
25
efradının memleketlerine dönmesi ile Yunanlıların daha kuvvetli bir biçimde Aydın’ı işgal
edip
vahşetlerini
bıraktıkları
yerden
devam
ettirdikleri,
mezalimden
kaçabilen
Müslümanların Çine ve Denizli istikametine geçtikleri, geri kalanların ise topluca
katledildikleri, şu an Aydın’da hükümeti temsil edecek kimse kalmadığına dikkat
çekilmiştir. Katliamdan kurtulabilenlerin de dağlara ve Menderes’in güneyine çekildiği ve
etrafa yayılan bu halkın hala sefil bir durumda olduğu haber verilmiştir58.
Dâhiliye Nezaretine Konya Valisi’nin gönderdiği 10 Temmuz tarihli telgrafta ise
Aydın vilayetinden göç edemeyenlerle ilgili tehlikeli bir duruma değinilmektedir.
Öncelikle Aydın vilayeti havalisinden göç edenlerden bazılarının Konya vilayetine
geldikleri ve bunların göçlerinin çetelerin tazyikinden ibaret olduğunu beyan ettikleri
bildirilmiştir. Asıl sorun ise göçe imkân bulamamış olanların Yunan Ordusu
Kumandanlığına ilticaya mecbur kaldıkları yönünde verilen beyanatlardır59.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin ‘Aydın Muhacirleri’ başlıklı haberine göre, Denizli’den
Dâhiliye Nezaretine gelen bir telgrafnamede Aydın’ın işgali üzerine hicrete mecbur kalan
Müslümanların miktarı 13.000, Hıristiyanların ise 1.200 olarak verilmiştir. Aydın’da işgal
esnasında ve işgalin ardından 8.500 Müslüman öldürülmüştür. 1.500 kişiden ise haber
alınamamıştır. İşgal sahalarından firar edip Çine, Muğla, Milas ve Koçarlı taraflarına iltica
eden Müslümanların miktarı 8.000, Nazilli, Denizli, Yeni Pazar taraflarına iltica edenlerin
miktarının ise 6.000 kişi olduğu belirtilmiştir60.
Aydın Mutasarrıf Vekili Hüseyin Naci’nin Dâhiliye Nezaretine gönderdiği
telgrafnamede Yunanlıların Ayasuluk-Aydın-Nazilli arasında bulunan otuz altı köy ve iki
kasabanın yakılıp mevcut nüfusunun katledildiği ve kaçabilen ahalinin Umurlu’da
toplanarak Yunanlılara karşı direnip onlara kayıplar verdirdiklerini buna karşın 50.000’e
yakın mültecinin sefil ve perişan bir halde devletin yardım elini uzatmasını beklediğini
bildirmektedir. Kuşadası’ndan Aydın’ın Köşk köyüne kadar olan bölgedeki şehir ve
köylerin bütünüyle yakılıp yağmalandığı gibi halkın büyük kısmının hunharca katledildiği
58
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C. II, s.49.
BOA, DH. ŞFR. 637/19.
60
Tasvir-i Efkâr, 08.08.1919, s. 2.
59
26
ve katliamdan kurtulanların Aydın ve Denizli’ye göç ettikleri ilave edilmiştir61. Yine Teke
Mutasarrıfının Ağustos’un 21’inde Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yardım konusuyla
ilgili telgrafından Aydın havalisinden göç eden mültecilerden bir kısmının Kuşadası,
Güllük ve Milas taraflarına gittikleri anlaşılmaktadır62 .
Aydın Muhacirin Cemiyet Reisi Mustafa Bey’in Deralliyye-İngiliz, Fransa,
Amerika, İtalya devletleri mümessillerine Nazilli’den gönderdiği yazıda; Yunanlıların
Aydın havalisine tecavüzleri sebebiyle, 130.000 ahaliden canlarını kurtarabilenlerin
Koçarlı, Bozdoğan, Yenipazar, Çine, Nazilli ve Denizli havalisine iltica ederek camilerde,
meydanlarda ve tarla aralarında sefil ve perişan bir halde olduklarını iletmiştir63.
Mültecilerin sayıları ile ilgili olarak verilen resmi bilgilere bakılacak olursa; 1919
Ağustos ayının sonlarına doğru Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne Sadaret’ten gönderilen yazıda
Yunanlıların Aydın ve civarını işgalleri ve mezalimleri dolayısıyla hicrete mecbur
olanların miktarının 90.000 aştığı belirtilmiştir64. Milletlerarası Tahkik Komisyonu’nda,
Türk delegesi olan Yarbay Kadri’nin 5 Ekim 1919’da Harbiye Nezareti’ne verdiği raporda
ise Yunan işgali karşısında Aydın’dan 63.000’i aşkın kişi Nazilli, Çine, Söke ve civarına,
Bergama’dan ise 60.000’den fazla kişinin Soma, Balıkesir, Kırkağaç ve havalisine göç
ettiği bilgisi yer almaktadır65.
Aydın’ın Söke ilçesinde de durum merkezden farklı değildir. Söke’nin 1 Mayıs
1920’de işgali66 ve Kuşadası’nın ani Yunan işgaline uğraması nedeniyle ahali tüm mal
varlıklarını geride bırakarak göç etmek zorunda kalmıştır. Söke’den, Mersin’e ve
Antalya’ya göç etmek zorunda kalan ahali ise, deniz yolunu kullanmıştır. Kuşadası halkı
da Antalya’ya göç etmiştir67.
61
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.60-61.
BOA, DH. ŞFR. 643/7.
63
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.69.
64
KA, 850/18.
65
TİH.,C. II. B.C., II. K., s.189.
66
2. işgal, 2 Şubat 1921- 3. işgal, 21 Nisan 1922. Sarısır, a.g.e., s.196.
67
Sarısır, a.g.e., s.196.; Antalya civarına göç eden mültecilerin durumunun oldukça kötü olduğu
anlaşılmaktadır. Nitekim Teke Sıhhiye Müdürü’nün Ankara Hilâl-i Ahmer Kâtibi Umumi Vekili’ne
gönderdiği yazıda; Antalya’ya Afyonkarahisar ve civarından iltica edenlerin gelmeye başladığını ve geçen
sene gelenlerin büyük kısmının fevkalade bir manzara arz ettiğini iletmiştir. Bunların ne ellerinde yatak ne de
üstlerinde yorganları vardır. Her gün birçok gözyaşları dökerek yardım dileyen bu hasta, sakat kadın ve
çocukların ızdırablarını azaltmak için yardım yapılması rica edilmiştir. KA, 850/222.
62
27
24 Haziran 1920 tarihinde Aydın civarında başlayan Yunan ileri harekâtı, 57 nci
Tümen cephesi gerisindeki yerli halkın göç etmesine yol açmıştır. Umurlu-Sultanhisar,
Atça, Nazilli gibi köy ve kasabalar halkının, mal ve arazilerini bırakarak sefalet içerisinde
Denizli genel istikametinde göç etmelerine ve onların bu feci hali ise, askerin moralinin
bozulmasına sebep olmuştur68.
1921 yılının Ekim ayına gelindiğinde Vakit gazetesinde yayınlanan ‘Pek Mühim
Bir istatistik’ başlıklı haberde Aydın mültecilerinin nerelere göç ettikleri ve sayıları ile
ilgili rakamlar verilmiştir. Buna göre Aydın Vilayeti’nin genel nüfusu 1.711.000 kişi olup
bunlardan gayrimüslim olan 300.000 kişidir. İslam ahalisinden 325.000 kişi yurtlarını terk
etmek mecburiyetinde kalmıştır. Ayrıca bu ahaliden bir kısmı işgalin başlangıcında
Eskişehir, Kütahya ve Uşak taraflarına hicret etmişler ise de sonra Yunan işgalinin
genişlemesi üzerine Anadolu içlerine yayılmışlardır69.
Batı Anadolu’ya 11 Mayıs 1919’da Fethiye, Bodrum ve Marmaris’i işgal ederek
yerleşmeye başlayan İtalyanların, 20 Nisan 1922’de Söke’den ayrılması üzerine Müslüman
ahalinin göçü hızlanmıştır. Müslüman ve Musevi binlerce kişi Çine ve henüz Yunan
işgaline uğramayan Kuşadası’na doğru göç etmiştir. Kuşadası Söke’den kaçan Müslüman
ve Musevi 6.000’i aşkın göçmenin sığındığı yer olmuştur. Söke’den göç eden yaklaşık
2.000 kişi de Kuşadası’na yerleştirilmiştir. Ancak 24 Nisan’da gelen Yunan işgali bu defa
da Kuşadası’ndan göçü başlatmıştır. Binlerce göçmen, canlarını kurtarmak amacıyla iç
bölgelere kaçmış ve önemli bir bölümü de Çine, Muğla ve Bodrum yönüne doğru yollara
düşmüştür70.
Tevfik Paşa’ya Söke ahalisinden bazı kişilerin gönderdiği bir yazıda, Söke ve
Kuşadası’nın ani Yunan işgaline uğraması sebebiyle Müslümanların bütün eşya ve
mallarını bırakarak kaçtıkları, Söke’de kalan 360 nüfusun da her gün ikişer üçer şehit
edildiği bildirilmiştir. Bu durum nedeniyle Bâb-ı Hilafete ilticaya karar verdikleri ve
TİH.,C. II. B.C., II. K., s.327-328.
Vakit, 07.10.1921, s.1.
70
Şaduman Halıcı, Milli Mücadele’de Kuşadası ve Söke (1919-1922), Yenigül Matbaası, İzmir, 2009,
s.322, 323.
68
69
28
imdatlarına yetişmeleri istenmiştir71.
Söke ve Kuşadası’ndan çevre yerlere göç eden ahali bölgeye Yunanlıların yerleşmesi
ile birlikte yerlerine iade edilememiştir. Bunun üzerine çevre illerde yaşanan yoğunluk
üzerine bunların başka yerlere sevk edilmelerine karar verilmiştir. Akşam gazetesi Söke
mültecilerinin bedava parasız nakilleri hakkında verilen bir takririn kabul edilerek Heyet-i
Vükela’ya havale edildiğini yazmıştır72. Heyet-i Vükela ise 5 Temmuz 1922 tarihli
toplantısında Söke ve çevresinden olup Denizli sancağında bulunan mültecilerden 1.000
kadarının izdihamın hafifletilmesi maksadıyla Adana ve Akşehir çevresine şimendiferle
bedava nakillerini içeren tezkereyi kabul etmiştir73.
1.1.1.3. Manisa
İzmir işgali çok geçmeden Manisa’ya da uzanmıştır. Sene başlangıcından beri
yaşananları takip eden Manisa ahalisi bazı emniyet tedbirleri almak ve müdafaa teşkilâtı
yapmak istemişse de, Manisa Mutasarrıfı Hüsnü Bey, Damat Ferit Paşa’dan aldığı emre
uyarak, bütün bunları önlemiştir74.
Hatta İzmir’deki İngiliz denetim subayı, Amiral
Calthorpe’a 18 Mayıs’ta gönderdiği telgrafta, iç bölgelerdeki durumun kaygılandırıcı
olduğunu; ancak, Manisa’da Vali ile eşrafın düzeni korumak için elden geleni yaptıklarını
bildirmiştir75.
21 Mayıs 1919 günü Menemen’in Yunanlılar tarafından işgali, Manisa’nın da pek
yakında işgal edileceği anlamını taşıdığı için halkın endişesi daha da artmıştır76. Yaşanan
gelişmeler sonucu işgalden birkaç gün önce Manisa halkında huzursuzluğun arttığı ve bazı
ailelerin şehri bırakıp içerilere doğru göç etmeye başladıkları görülmüştür. Mutasarrıf
Hüsnü Bey tansiyonu düşürmek; çıkabilecek olayları ve göç hareketini önlemek için bir
71
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s. 275.
Akşam, 14.06.1922, s.3.
73
BCA, 97-23/ 30..18.11/ 5. 19..11.
74
M. Tayyip Gökbilgin, Milli Mücadele Başlarken (Mondros Mütarekesi’nden Büyük Millet
Meclisi’nin Açılmasına), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011, s.132.
75
Sonyel, a.g.m., s.194.
76
İbrahim İnci, ‘Mütareke Döneminde İşgal Tehdidi Karşısında Manisa’, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Cilt 11, Sayı 1, Nisan 2013, s.398.
72
29
bildiri yayınlamıştır77.
25 Mayıs’ta Manisa ve Ayasuluk (Selçuk) Yunan askerleri tarafından işgal
edilmiştir78.
İşgal kuvvetleri bir taraftan mutasarrıfın diğer taraftan Rum ve Ermeni
komitelerinin temin ettikleri hazır ve emin vaziyete konmuştur79. İşgal ettikleri her yerde
çoğunluğu sağlamaya çalışan Yunanlıların, İzmir’de olduğu gibi Manisa’da da pek çok
mezalim yapmaları, Manisa Müftüsü Âlim Efendi’yi öldüresiye dövmeleri, belediye
zabıtasını bacağından asmaları, ileri gelenleri hapsetmeleri Müslüman ahalinin Salihli
istikametine göç etmesine neden olmuştur80. 26 Mayıs 1919 tarihli Roma’dan Paris’teki
Dışişleri Bakanı Sonnino’ya gönderilen yazıda Yunan birliklerinin Manisa’yı işgal ettikleri
ve pek çok Türkün, şehri terk ederek direnişe geçmek için iç bölgelere kaçtıkları ifade
edilmiştir81.
Manisa’nın işgalinin ardından Yunan birlikleri hiçbir mukavemetle karşılaşmadan
Turgutlu’yu işgal etmiştir82. Turgutlu’nun Yunanlılarca işgal edilmesi ile birlikte
gerçekleştirdikleri mezalim neticesinde çok sayıda kişi öldürülmüş, çok sayıda sivil
Turgutlu ve Urganlı’dan göç etmek zorunda kalmıştır83. İşgalden sonra Yunanlılar hemen
Turgutlu Rumlarını silahlandırarak sayılarını ve güçlerini arttırdı. Albay Bekir Sami
Bey’in Erkan-ı Harbiye Umumiye Riyaseti’ne gönderdiği bir telgraftan anlaşıldığına göre,
silah aramak bahanesiyle ilçe ve köylerde yerli Rumların bildirdikleri kişilerin malına
canına ve ırzına saldırılarda bulunulmuştur. Saldırılar karşısında dehşete düşen halkın bir
bölümü göç etmek, buna imkân bulamayanlardan bir bölümü ise mal ve canlarının
korunması için yerli Rumların koruyuculuğuna sığınmak zorunda kalmıştır84. Tüm bu
gelişmelerin sonucunda, Turgutlu’daki 27.000 kişiden geriye sadece 8.000 kişi kalmıştır85.
77
Su, a.g.e., s. 5-6.
Sonyel, a.g.m., s.194.
79
Gökbilgin, a.g.e., s.133.
80
Pancar, a.g.m., s.57.
81
Çelebi, a.g. e., s.15.
82
TİH.,C. II. B.C., II. K., s. 86, H. Nusret Köklü, Manisa İşgalden Kurtuluşa, Akademi Kitabevi, İzmir
1998, s.50.
83
Sarısır, a.g.e., s. 198.
84
Su, a.g.e., s. 44, Mustafa Turan, a.g.e., s.194.
85
Sarısır, a.g.e., s.198.
78
30
Nazilli kasabası ise Yunanlılarca 3 Haziran tarihinde işgal edilmiştir86. Yunanlılar,
Nazilli’de memurların bir kısmını tutuklamış, bunlardan bazılarını ise şehirden
uzaklaştırmışlardır. Ayrıca Yunan İşgal Kumandanlığı şehrin ileri gelenlerinin 24 saat
zarfında şehri terk etmelerini istemiştir. Nazilli kömür madeni eski Müdürü 12. KOR.
İnşaat Bölüğü Kumandanı Yüzbaşı Osman Nuri Bey, Yunan İşgal Kumandanlığı’nın bu
emri üzerine ailesiyle beraber Konya’ya göç etmek zorunda kaldığını ifade etmiştir87.
Nazilli’de Köşk ve Cuma kasabalarının düşmanın eline geçmesiyle Sultanhisar’da dâhil
olmak üzere buralarda oturan halk Yenipazar’ a göç etmiştir. Bunu fırsat bilen Yunanlılar
bu kasabalarda terk edilen eşya, hayvan, zeytinyağı ve zahireyi hiçbir şey kalmamacasına
günlerce trenle İzmir’e taşıyıp orada satmışlardır88.
6 Haziran 1919 günü Akhisar işgal edilmiş ve Akhisar’da herhangi bir Türk kuvveti
olmadığı için işgal hadisesiz gerçekleşmiştir. Akhisar’ın Türk ahalisi ise Sındırgı’ya göç
etmeye başlamıştır. Yunanlılar hiçbir sebep yokken 9-10 Haziran’da Akhisar’ı acele terk
edip, önce Kapaklı-Kayışlar’a ve 11 Haziran günü de Tirbeş boğazı üzerinden Manisa’ya
çekilmişlerdir. Bu geri çekilişin gerçek sebebi Milli Kuvvetler’in Akhisar üzerine yürümesi
olmakla birlikte; Yunan kaynakları, tahliyenin Zafiryu’nun emri üzerine olduğunu
belirtmektedirler. Ayrıca Osmanlı murahhas heyetinin Paris’e gitmiş olması da sebep
olarak gösterilmektedir. İşgalin, İtilaf devletlerinin izni olmadan gerçekleştirilmiş olması,
tahliyenin bir başka sebebidir. Yunan işgal müfrezesinin Akhisar’ı boşalttığı sırada yerli
Rumlar da yükte hafif pahada ağır eşyalarıyla birlikte Manisa ve İzmir’e kaçmışlardır.
Canlarını kurtarmak için Sındırgı’ya göç eden Akhisarlılar ise geri dönmüşlerdir89.
Salihli Kaymakamlığı’nın 13 Temmuz 1919 tarihli tahriratında Ahmetli’de bulunan
Yunan kuvvetlerinin Salihli’ye bağlı köylere saldırıp mezalim yaptıkları ve mezalimden
dolayı halkın göçe başladığı yazmaktadır. Göç sebebiyle ekili mahsulâtın ortada kaldığı ve
kıtlık tehlikesiyle karşı karşıya bulunulduğuna dikkat çekilmiştir. Bundan dolayı göçün
önlenmesi, tarım ve ticaretin aslına döndürülmesi için tedbir alınması gerektiği Aşair ve
Aslan Buğdaycı, Milli Mücadele’de Nazilli 1919-1922, Karacasu Matbaası, Nazilli, 1996, s. 41.
a.g.e., s.174.
88
Yalazan, a.g.e., s.163.
89
Özdemir, a.g.e., s. 162,164.
86
87
31
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne bildirilmiştir90.
14 Mart 1920’de Gördes Şube Başkanı Yzb. Mehmet Kamil’in Kalem Riyaseti’ne
gönderdiği şifrede ‘Yunan taarruzunun şiddetli bir şekilde devam ettiği ve işgal yerlerinde
Müslümanların katliama maruz kaldığını ve halkın göç etmeye başladığı’ yazılmıştır91.
Yunanlılar Alaşehir’e yaklaşmakta iken, halk derhal durumdan haberdar olmuş ve
Eşme’ye doğru göçe başlamıştır92. Alaşehir 24 Haziran 1920 tarihinde Yunanlılar
tarafından işgal edilmiştir. Bu tarihe kadar emin ve Yunan mezaliminden uzak kalması
sebebiyle civar kasaba ve köylerdeki halk Alaşehir’e göç etmişti. Ancak 24 Haziran
1920’de Alaşehir’in işgal edileceğinin anlaşılması üzerine büyük bir göç başlamıştır93.
Halkın geriye gitmesi, kendileri için zararlı olduğundan yerlerinde kalmaları bildirildiyse
de, bunu kimse dinlemeyerek, bir kısmı Uşak, diğer bir kısmı Buldan üzerine doğru göç
etmeye başlamıştır94. Uşak’a giden Alaşehirliler daha sonra buradan Afyon’a doğru
gitmişlerdir95. Alaşehir halkının büyük bir kısmı Afyon’dan da Antalya’ya geçmiştir. 14
Temmuz 1920’de Antalya’ya giden Bezmi Nusret Kaygusuz, burada Alaşehir halkının
dörtte birini bulduğunu söylemektedir. Alaşehir, iki yıldan fazla Yunan işgali altında
kalmıştır. Ancak 26 Ağustos 1922’de başlayan Türk taarruzundan sonra Yunanlılar
kaçarken 4 Eylül 1922 günü Alaşehir tamamen abluka edilerek bir kaç yerden birden
yangın çıkarılmıştır96.
Manisa şehir ateşe verilmeden 3 gün evvel Rum ve Ermeniler göç etmeye başlamış
hatta Musevilerin bile son gün göç etmelerine izin verildiği halde Müslüman halkın şehri
terk etmelerine engel olunmuştur97. 6 Eylül 1922’de Salihli yakılmaya başlanmıştır. 15.000
nüfuslu Salihli’de yangından sonra 8.000 kişi kalmıştır. Kasabada ve köylerde barınmak
90
Anadolu'da Yunan Mezalimi, C.II, s.58.
Nuri Köstüklü, Milli Mücadele’de Manisa-Uşak-Afyonkarahisar-Konya Hattı, Atatürk Araştırma
Merkezi, Ankara, 2009, s.26.
92
Sarısır, a.g.e., s.199-200.
93
Turan, a.g.e., s.202.
94
TİH.,C. II. B.C., II. K., s.313.
95
Sarısır, a.g.e., s.200.
96
Turan, a.g.e., s.203.
97
Yalazan, a.g.e., s.152., Kamil Su, a.g.e., s.57.
91
32
imkânını bulamayan halkın çoğu İzmir’e göç etmek zorunda kalmıştır98.
1.1.1.4. Uşak
Milli Mücadele döneminde Uşak, Kütahya Livası’nın idaresi altında bulunuyordu.
Livanın başındaki mutasarrıf, kaza kaymakamı ve belediye başkanının İstanbul Hükümeti
taraftarı bir politika izlemeleri nedeniyle Uşak ve çevresinde Anadolu’nun diğer yörelerine
göre Milli Mücadele fikri daha geç ortaya çıkmıştır. Yunan kuvvetlerinin İzmir’i işgali
daha sonra Gediz Vadisi’ni takiben Salihli yönündeki ilerleyişi, Uşak’ta da büyük üzüntü
ve endişe meydana getirmiştir99.
Batı Anadolu’da Yunan ordusu, 6 tümenlik bir kuvvetle 22 Haziran 1920 tarihinde
İzmir cephesinden taarruza geçmiştir. Batı Anadolu’da bu büyük Yunan taarruzunun
başlaması ile Ali Fuat Paşa, Batı Cephesi Komutanlığı’na tayin edilmiş ve bölgedeki bütün
askeri ve milli birlikler emrine verilmiştir100. Temmuz’da vaziyeti daha geriden görüp idare
edebilmek için Uşak’a gelen Ali Fuat Cebesoy Uşak’ta halkın yanlış şayia ve heyecan
neticesinde içerilere doğru muhacerete başladıklarını öğrenmiştir. Bu durum karşısında Ali
Fuat Cebesoy ‘Herkes içeriye, yani şarka doğru alabildiğine hücum edecek olursa, biçare
ve mukaddes vatanı kimler müdafaa edecektir?’ şeklinde bir yaklaşım sunmuştur.
Heyecanı teskin etmek ve muhacereti durdurmak başlıca vazife sayılmış ve kısmen
muhaceretin önü alınmıştır101.
Uşak halkı Milli Mücadele süresince Yunan işgali altına giren diğer bölgelerde
olduğu gibi zulüm, öldürme, çapulculuk ve yağmacılık gibi çeşitli olaylarla karşılaşmıştır.
Ayrıca Yunanlılar, halkı sindirmek için halkın ileri gelenlerinden ve Mustafa Kemal
Paşa’ya taraftar bildikleri kişilerden yüzlercesini Atina ve Ege adalarında bulunan esir
kamplarına göndermişlerdir102. 16 Nisan’da da Uşak’ta müftü ve 20 eşraf, tutuklanıp İzmir
98
Su, a.g.e., s.100.
Ali Sarıkoyuncu, ‘Milli Mücadele’de Uşak ve Din Adamaları’, 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak
Sempozyumu, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 1, İstanbul, 2001, s.338.
100
Muhammet Erat, "Milli Mücadele'de Uşak", 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, Uşaklılar
Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 1, İstanbul, 2001, s.317.
101
Ali Fuat Cebesoy, Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul 2000, s.475-476., Erat, a.g.m.,
s.318., Sarısır, a.g.e., s.207.
102
Yusuf Kodaz, "işgal Kuvvetlerinin Uşak Halkına Karşı Tutumu", 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak
Sempozyumu, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 1, İstanbul, 2001, s.348.
99
33
yoluyla Yunanistan’a sevk edilmiştir103.
1.1.1.5. Denizli
24 Haziran 1920 tarihinde, ağır silahlarla, harekete geçen Yunan kuvvetlerini
durdurmak için, Denizli Heyet-i Milliyesi, Köşk cephesine gönüllüler göndermiştir.
Denizli
Kuvây-ı
Milliyecilerinin
desteklediği
kuvvetler
Yunanlılar
karşısında
tutunamayarak geri çekilmiş, Köşk, Atça ve çevre halkı Denizli’ye göç etmiştir. Bu durum
Denizli ve çevresinde büyük bir üzüntü ile karşılanmış ve halkın morali büyük ölçüde
bozulmuştur. Fakat Köşk cephesindeki mücadele Haziran 1920’ye kadar sürmüştür. Bu
olaylardan sonra Denizli Müftüsü Ahmet Hulusi Efendi Delikliçınar meydanında
düzenlenen mitingde halkı göç etmemeye, korkmamaya, gönüllü yazılmaya devam etmeye
çağırmıştır104.
Müdafaa-i Hukuk Reisi Ahmet Hulusi’nin, 25 Haziran 1920’de Denizli’den
gönderdiği yazıda, Sarayköy ahalisinin bir kısmının eşyasıyla birlikte Denizli’ye göç
etmeğe başladığını ve bu durumun Denizli halkının göç etmesine neden olabileceği
uyarısında bulunmuştur. 27 Haziran 1920’de bu defa Heyet-i Milliye Reisi Eyüp adıyla
Güney’den gelen yazıda Alaşehir ve İnegöl tarafından akın akın gelen göçmenleri gören
Güney ahalisinin göç etmeye başladığı ve bu nedenle Güney’in boşaldığı ifade
edilmiştir105.
Köşk cephesinin düşmesi üzerine 24/25 Haziran 1919 gecesi millî karargâh
Sarayköy’de kurulmuştur. 2 Temmuz 1919 tarihinde Yunanlıların Sarayköy önlerine kadar
ilerlemeleri Denizli ve Sarayköy’de heyecan yaratmıştır. Bunun üzerine Denizli halkının
çoğu Tavas’a, Acıpayam’a Dinar, Burdur ve Antalya’ya göç etmeye başlamıştır106. 4
Temmuz 1920 tarihinde, Denizli Kalem Reisi Albay Tevfık Bey tarafından Konya’daki 12.
Kolordu’ya gönderilen telgrafta da, düşman işgali nedeniyle yöre halkının önemli bir
kısmının iç bölgelere göç ettiği, yüzlerce kilometrelik savunulacak cephenin bir tek
Mustafa Çufalı, ‘İstiklal Harbi Döneminde Batı Anadolu’da Yunan Zulmü’, Atatürk Yolu Dergisi, C.6,
S.21, Ankara, 1998, s.45.
104
Tahir Kodal, ‘Milli Mücadele’de Denizli ve Önemi’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XIV, S.42,
Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. Yılı Özel Sayısı, Kasım 1998, s. 1038.
105
Sarısır, a.g.e., s.202.
106
Kodal, a.g.m., s. 1038-1039.; Sarısır, a.g.e., s.201.
103
34
komutana bırakıldığı ve savunmanın imkânsızlığı vurgulanmıştır107.
Yunan mezaliminden kaçanların Alaşehir tarafından Denizli’ye doğru göç etmesi
ve bu göçmenlerin Buldan’dan geçmesi üzerine, yerli halkın göçmenlerden öğrendikleri
karşısında göç etme ihtimaline karşılık, M. Şefik Aker, başta kaymakam olmak üzere
Buldan’ın ileri gelenlerini toplamıştır. Halkın göç etmemesi ve kaymakamın da görevi
başından ayrılmaması yolundaki gayret ve telkinleri sonucu Buldan halkı göç
etmemiştir108.
Buna karşın merkezde Heyet-i Milliyenin ileri gelenlerinin Denizli’yi terk etmesi,
kargaşa zeminini daha da arttırmış ve bir süre sonra da “Denizli Olayı” olarak bilinen olay
gerçekleşmiştir. Denizli’de kaos sürecini yaşadığı sırada, yönetim tamamen işlemez
duruma gelmiştir. Albay Şefik Bey’in yaklaşımlarına göre, ordunun Sarayköy yönünde
çekildiği aşamada, Denizli’de, altmış kişiden oluşan bir kurulda toplantı yapılmıştır. Bu
toplantıya başta Belediye Başkanı olmak üzere aydın ve eşraftan oluşan kişiler katılmıştı.
Görüşmelerde, Ankara Hükûmeti’nin Denizli için bir şey yapamayacağı, İstanbul’un olaya
seyirci kalacağı gibi konular tartışılmıştı. Bir görüş olarak İtalya’nın himayesini tanıma
fikrinin de değerlendirildiği toplantı sonunda, kentin terk edilmemesi konusunda karar
alınmış ve bunu gerçekleştirmek amacıyla Hâkim Kahraman Seyfi Bey’in başkanlığında
“Göç Etmeyeceklerin Haklarını Koruma Derneği” adı altında bir dernek kurulmuştur109.
1.1.1.6. Afyon
Afyon Milli Mücadele yıllarının başlangıcında işgal edilen bölgelere yakınlığı
dolayısıyla göç alan iller arasında yer almıştır. Afyon’un Yunanlılar tarafından işgali
üzerine sadece Afyon’a gelen mültecilerin değil aynı zamanda Afyon halkının da göç
etmesine neden olmuştur. İşgalcilerin kötü muamelelerine dayanamayan yerli halk ve
mülteciler daha da iç bölgelere göç etmişlerdir110.
Bayram Bayraktar, ‘Milli Mücadele’de Denizli Olayı’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VIII,
S.22, Kasım 1991, s.144.
108
Sarısır, a.g.e., s.201.
109
Bayraktar, a.g.m., s.145.
110
Ortak, a.g.m., s. 75-76.
107
35
Akviran köyüne giren Yunan birlikleri her yerde yaptıkları gibi silah arama
bahanesiyle köy ve kasaba halkına baskı yaparak Kuva-yı Milliye’yi davet edecekler diye
bir kısım halk köyden uzaklaştırılmıştır111.
Afyon Demirli, Selimiye köyleri ahalisi de Yunanlıların yaptıkları mezalim
nedeniyle göç etmek zorunda kalmıştır. Afyon’a bağlı bazı köyler ahalisi de, merkeze bağlı
Çobanlar, Şuhut’a bağlı Sülümenli köylerinde olduğu üzere, Yunanlılar tarafından Afyon’a
sürülmüşlerdir112.
Eylül 1920’de Konya’dan Afyon Mutasarrıflığı’na gönderilen yazıda ise Afyon’dan
Konya’ya pek çok muhacirin gelmekte olduğu ve bunun önüne geçilmesi için gerekli
tedbirlerin alınması istenmiştir113.
1.1.2. Marmara
Paris Barış Konferansı’nda Yunan isteklerinin belirlenmesinden sonra İstanbul’un
Boğaziçi Anadolu kıyılarından başlayarak Şile, İzmit, Mudanya yöresine kadar uzanan
bölgede yaşayan Türkleri insanlık dışı baskılarla sindirmek ve göçe zorlamak üzere Rum
örgütleri ve çeteleri büyük bir tedhiş hareketi içine girmişlerdir.
Rum çetelerinin tümü etrafa dehşet saçarak Türk ve Müslüman ahalinin öteye
beriye dağılmasını sağlamak, onları sindirmek, böylece yerlerine Rumları iskân etmek,
ayrıca asayişsizliğin ortadan kaldırılmasının ancak bu bölgelerin müstakil idare şeklinde
Yunanistan’a raptı ve ilhakı ile mümkün olacağı imajını yaratmak gayesi ile bölgede terör
estirmişlerdir114.
McCarthy’e göre sığınmacılar sadece diğer yanın askerlerinden kaçmıyorlardı.
Birçoğu, hatta belki de Müslüman olsun Hıristiyan olsun sığınmacıların çoğunluğu,
çatışma alanında bulunmanın tehlikesi dolayısıyla kaçmaktaydı. Aslında tehlike daha güçlü
olasılıkla, Yunanlı askerlerden ve Rum çetelerinden, Müslüman sığınmacılara gelebilirdi.
111
Yalazan, a.g.e., C.I, s.142.
Sarısır, a.g.e., s.207.
113
ATASE, İSH, 338/ 45.
114
Adnan Sofuoğlu, ‘Kurtuluş Savaşı Döneminde Kocaeli-Yalova-İznik Çevresinde Rum ve Ermeni Terörü’,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XVIII, S.54, Kasım 2002, s.799-800.
112
36
Fakat bu gerçek sığınmacıların gözünde pek az önem taşıyordu. Tehlikenin var olduğunu
bilmek, yetiyordu. Bu nedenle, Kuzeybatı Anadolu’nun Adapazarı-Geyve bölgesi gibi
yörelerde, Rumlar, Ermeniler ve Türkler, hepsi çatışmalardan ve çetelerden kaçtılar.
Hesaplamalara göre, 1920 Kasım’ında, İzmit kentinde ve çevresinde 12.000 Rum, 6.000
Ermeni ve 10.000 Türk sığınmacı bulunmaktaydı115.
İzmir ve çevresinin işgaliyle başlayan ve işgal alanının genişlemesi ile artan göçler
sonucu pek çok muhacir Marmara bölgesine sığınmıştır. İşgal bölgelerinden göç eden
halkın perişan durumu ve Yunan mezalimine dair anlattıkları elbette bölge halkı üzerinde
bir etki meydana getirmiştir. Dolayısıyla en azından Müslüman halkın göçlerinde çatışma
ortamından uzaklaşmak istemesinin yanı sıra Yunan askeri ve Rum çetelerinin
gerçekleştirdiği katliamların da etkisi çok büyüktür.
Trakya’da da Fransız askerlerinin öncülüğündeki İtilâf güçlerinin hâkimiyet
kurmaya çalıştıkları 1919 yılının ilk aylarından itibaren, bölgede ortaya çıkan yönetim
boşluğu ve belirsizliği sonucunda Türk ve Müslüman halk, çevrede her geçen gün şiddetini
artıran çete faaliyetlerinin baskısına maruz kalmıştır. Trakya’da meydana gelen savaş
sonrası bu karışık atmosferde, Müslüman halk yerinden edilmiş, soyulmuş, katliamlara tabî
tutulmuştur116.
Yunanlıların Trakya’da yapmış oldukları vahşet, zulüm ve cinayetler mütarekeden
çok önce başlamıştır. Yunan diplomatları Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’ndan
mağlup olarak çıkıp silahlarını terk etmesinden yararlanarak Trakya’da Yunan
hâkimiyetini geliştirmek için bir bahane aramışlardır. İlk hareket noktası olarak şark demir
yollarının muhafazası gibi garip bir bahaneyle bir Yunan taburunu memlekete sokmayı
başarmışlardı. Bu Yunan taburunu, burada yaşayan Müslüman Türk halkın topraklarını
terk ettirecek hareket ve zulümleri gerçekleştirmeye memur etmişlerdi. Güçlü silah ve
teçhizatla donatılan ve yerli Rumlarla koordineli olarak faaliyete geçen bu Yunan taburu,
kısa bir zaman içinde yapmış olduğu cinayet ve zulümlerle Müslüman Türk halkını
kımıldayamayacak bir hale getirmiştir. Trakya işgal edildikten sonra ise hiçbir sorun
kanuni yollardan çözülememiştir. Bu tür bir yaşama dayanamayarak bazı Müslüman
115
McCarthy, a.g.e., s.357.
Fahri Taş, ‘Birinci Dünya Savaşı Sonrası Fransızların Trakya’yı İşgali’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C. XX, S.60, Kasım 2004, s.674.
116
37
köylerin halkı tamamen, bazıları da kısmen İstanbul’a, Bulgaristan’a veya başka şehirlere
göç ve iltica etmişlerdir117.
1.1.2.1. Balıkesir
Yunanlılar 29 Mayıs’ta Ayvalık’ı işgal etmiştir118.
31 Mayıs 1919 tarihinde
Bandırma’dan Harbiye Nezaretine gönderilen yazıda mahalli hükümet ile beraber sarf
edilen bütün gayretlere rağmen ahalinin göç ettiğinin Burhaniye Ahz-ı Asker Şubesi
tarafından bildirildiği yazılmıştır119.
Ayvalık’ın işgalinin bir sonucu olarak Burhaniye, Edremit ve Bergama ahalisinden
özellikle kadın ve çocuklardan meydana gelen bir kafile, daha gerilere doğru göç etmeye
başlamıştır. Yunanlıların, bölgede İzmir’deki gibi zulüm ve katliam yapacağı endişesi göç
hareketinde etkili olmuştur. 14. Kolordu Kumadanı Yusuf İzzet Paşa, Harbiye Nezareti’ne
gönderdiği 2 Haziran tarihli raporda; bölgenin artık “berren ve bahren” Yunanlılara açık
olduğunu, işgalin süratle yayılabileceğini, halkın bundan dolayı vasıtasızlığa rağmen
“hicrete hazır” olduğunu belirtmiştir. “Nisvan, aceze, mazlum ahalinin muhafazayi hayatı”
ve “sevahilin muhafazası” için, yeterli miktarda İtilaf gemisinin bölgeye gönderilmesini,
çözüm olarak önermiştir. Muhaceret hareketinin önem kazanması üzerine Mutasarrıf Hilmi
Bey, Balıkesir Belediyesi’nde şehrin ileri gelenleri ile müzakere ederek göçün önlenmesi
hakkında tedbirler almaya karar vermişlerdir. Hilmi Bey, görünüşte Dâhiliye Nazırı’nın
görüşme emrini yerine getirmek, gerçekte ise cepheyi takviye etmek, teşkilatı
kuvvetlendirmek, göçü önlemek ve Ali Bey ile görüşme yapmak üzere 31 Mayıs günü
Balıkesir’den hareket etmiştir120.
Ayvalık’ın işgal edilmesi üzerine halk heyecan içinde muhacerete hazırlanmaya
başlamıştır. Bunun da etkisiyle Heyeti Vükelâ, Mutasarrıf Hilmi Bey’e işgal kumandanı ile
görüşerek Osmanlı haklarının sağlanması görevini vermiştir. Ancak Hilmi Bey ile Yunan
117
Yalazan, a.g.e., C. 2, s.129.
61. Tümen komutanı Harbiye Nezaretine çektiği şifrede ‘Burhaniye bölgesinde müthiş bir panik havası
vardır. Vaktiyle bu havaliden gitmiş olan Rumların, Ayvalıktaki Rumlarla birleşerek İzmir’de olduğundan
fazla fenalık yapacakları kati olduğu ve ahalinin şiddetle muhafız asker istediği’ bildiriliyordu. İlhan TekeliSelim İlkin, Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve
İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989, s. 100-101.
119
ATASE, İSH. Kutu No:109, Gömlek No:33.,
120
Zekeriya Özdemir, Milli Mücadele Yıllarında Balıkesir Cepheleri, Ankara, 2001, s.124-125.
118
38
işgal kumandanı arasında 2 Haziran günü gerçekleşen toplantıda bir sonuç elde
edilememişti. Diğer taraftan 172. Alay kuvvetleri ile Kuva-yı Milliye birlikleri kasabayı
çepeçevre kuşatmış ve “Ayvalık Rumlarının hayatı mesabesinde olan” zeytinlikleri
kontrolleri altına almışlardır. Küçükköy’de bulunan Makedonya muhacirlerinin de
ablukaya katılmasıyla Rumlar zeytinliklere çıkamaz olmuşlardır. Türk kuvvetlerinin
kasabayı her an ele geçirebileceği korkusuyla Ayvalık Rumlarının bir kısmı Midilli’ye göç
etmiş, dükkânlar kapanmış ve pahalılık baş göstermiştir121.
Balıkesir’de hiçbir kuvvet bulunmadığından, 30. Yunan Alayı’na bağlı birlikler, 30
Haziran günü Balıkesir’e girmiştir122. 1 Temmuz’da Limni Adası’ndan hareket eden bir
kısım Yunan birlikleri ise birkaç torpido eşliğinde 8 nakliye gemisiyle 2 Temmuz’da Erdek
ve Bandırma’ya çıkmıştır. Ardından Karacabey ve Susurluk’a doğru ilerlemişlerdir123.
Erdek’de de, insanların çoğu göç etmek zorunda kalmış ve neredeyse geride hiç Türk
kalmamıştır. Sındırgı aydınları yerli Yunan işbirlikçilerinin de olumsuz tazyikleri
neticesinde Demirci’ye göç etmek zorunda kalmıştır. Sındırgı civarındaki yollar göç etmek
zorunda kalan insanlarla dolmuştur. Göç etmek zorunda kalan Balıkesirlilerin bir kısmı
Bandırma’ya, bir kısmı da Susurluk-Kirmastı-Bursa yönüne gitmişlerdir124.
Bu arada Balıkesir ve doğusundaki bölgeden göç eden halktan bazıları 61 nci
Tümen döküntülerine yardım etmek üzere Bursa’dan batı yönüne gönderilen jandarma ile
birlikte Yunan ileri harekâtını engellemek amacıyla Uluabat köprüsünün Yunanlılar
tarafından onarılmasını önlemek göreviyle bu köprü civarında bulunmaktaydı125.
5 Temmuz tarihli İleri gazetesinin haberine göre Balıkesir’in Yunan kuvvetleri
tarafından işgali üzerine göç ederek İstanbul’a gelen muhacirler mahalli ahalinin genel
toplamının beşte birini oluşturmaktadır. Kalanları ise Bursa’ya iltica etmiştir126.
Özdemir, a.g.e., s.129.
Türk İstiklâl Harbi, Cilt II. Batı Cephesi 2nci Kısım, 3. Baskı, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1999,
s.277.
123
Adnan Sofuoğlu, ‘Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında İşgal Döneminde Bursa’, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C. XIX, S. 55, Mart 2003, s.63-64.
124
Sarısır, a.g.e., s.203.
125
TİH.,C. II. B.C., II. K., s.285.
126
İleri, 05.07.1920, s.1.; Vakit, Temmuz 1920, s.2.
121
122
39
9 Temmuz 1920 tarihli Akşam gazetesinin ‘Türk Muhacirleri’ başlıklı haberine
göre ise Balıkesir ve civarından İstanbul’a gelen Türk mültecilerin sayısı 2.000
civarındadır127. Muhacirler küçük gruplar halinde parça parça İstanbul’a gelmiştir. Akşam
gazetesinin 11 ve 14 Temmuz tarihli nüshalarından her iki tarihte de 60-70 nüfusun
Balıkesir civarından İstanbul’a geldiği anlaşılmaktadır128. Balıkesir’den İstanbul’a gelen
mültecilerin sayısı 22 Temmuz’da 3.000’e ulaşmıştır129. Bandırma, Balıkesir ve havalisi
muhacirlerini teftiş etmek üzere gönderilen Muhacirin Müfettişi Seyfi Bey’den Muhacirin
Müdüriyeti’ne gönderilen raporu değerlendiren Dersaadet gazetesine göre ise Balıkesir ve
havalisinden Bursa’ya iltica eden muhacirlerin 8.000 kişiden ibaret bulunduğu
yazılmıştır130.
Kapıdağ nahiyesine bağlı Mihanya köyünü basan Rum çeteleri, İslam muhacirlerine
“envai mezalim” icra etmişlerdir. 8’i erkek, geri kalanı kadın olan 100 civarındaki
“Toyranlı Müslüman muhacirler” Bandırma’ya kaçmıştır. Bu gelişme üzerine livadan olay
mahalline gelen Muhacirin Müdürü Hüsnü Bey’in girişimiyle muhacirler Edincik’in Kille
köyüne yerleştirilmiştir. Bandırma’nın Mihanya köyünü ikinci defa basan Rum çeteleri
muhacirleri de köyü terk etmeleri konusunda tehdit etmişlerdir131.
Sakarya Savaşı sonrası savunmaya çekilen Yunan birlikleri işgali altında kalan
bölgelerde uyguladıkları baskıları daha da artırmıştır. Bulundukları bölgelerde mülki
idareyi tamamen ellerine almak için olsa gerek memurları uzaklaştırmaya başlamışlardır.
Balıkesir’de görev yapan memurlardan bir kısmı Yunan birlikleri tarafından İstanbul’a göç
etmeye zorlanmıştır132. Akşam gazetesinin 31 Temmuz tarihli ‘Hicrete Mecbur Olanlar’
başlıklı haberinde Yunanlıların, Balıkesir ve civarı memurlarının hicrete zorladıkları gibi
bunların ailelerini de 48 saat zarfında hicrete mecbur ettikleri yazmaktadır133. Ağustos
ayının sonlarına gelindiğine Büyük Taarruz’un gerçekleştiği dönemde de Erdek ve
Balıkesir dolaylarından memur aileleri İstanbul’a gelmeye devam etmiştir134.
Akşam, 09.07.1920, s.3.
Akşam, 11.07.1920, s.1.; 14.07.1920, s.2.
129
İleri, 22.07.1920, s.1.
130
Dersaadet, 15.08.1920. s.2.
131
Özdemir, a.g.e., s.64,65.
132
Akşam, 27.05.1922, s.1.
133
Akşam, 31.07.1922, s.1.
134
Akşam, 29.08.1922, s.3.
127
128
40
Yunanlıların mütarekeden önce Eylül 1922’de Marmara havzasıyla Bandırma
havalisinde gerçekleştirdikleri mezalim, yangın ve tahribattan dolayı 20.000 kadar
Müslüman muhacir açıkta kalmıştır135.
1.1.2.2. Bursa
6 Temmuz’da bir İngiliz deniz filosu Mudanya’yı üç saat kadar top atışına tutmuş
ve ardından kasabayı işgal etmiştir. 6 Temmuz’dan itibaren Mudanya ve Gemlik’e
saldırıya geçen İngilizlerin Bursa’ya yönelik bir taarruzları olmadıysa da, bu bölgelerde
Türk kuvvetlerinin bir kısmını meşgul etmeyi başardılar. Bu İngiliz askeri harekâtı
Yunanlıların Bursa harekâtını çok kolaylaştırmıştır136.
Yunan ordusu, Bursa’yı aldıktan sonra (8 Temmuz 1920), bu kesimde, ilerlemeye
devam ederek şehrin 10-15 km kadar doğusunda, Kazancı-Kestel hattına varmış ve burada
duraklamıştır. Bu duraklamanın bir yıl kadar uzayacağı bilinmediği için, İnegöl, YenişehirBilecik ve Bozüyük bölgelerinde ve hatta daha gerilerde halk günlerce telaş ve heyecan
içinde yaşamıştır. Birçok göçmen Bilecik, Söğüt, Bozüyük Eskişehir üzerinden İç
Anadolu’ya akın etmiştir. Yunan tehdidi altında göç etmek gibi büyük eziyet ve güçlüklere
katlanan halk ayrıca bazı çapulcuların yaptıkları yağmalamalara da maruz kalmıştır137.
Gemlik’te bu dönemde 3.500 Rum, 2.000’i Ermeni ve 2.000’i de buraya göç etmek
zorunda kalan Türk mülteci bulunmaktaydı. Türk mültecilerin büyük çoğunluğu ise
Yunanlılar tarafından tamamen yakılmış olan Pazarköy’den gelmiştir. Göç eden Türklerin
çoğunluğu yollarda sivil Ermeniler ve Yunan askerleri tarafından ağır hakaretlere maruz
kalıp soyulduklarından şikâyet etmiştir. Ayrıca Türk mültecilere bir aydan beri Yunanlılar
tarafından bir lokma ekmek dahi verilmemiştir. Civar köylerdeki Türk vatandaşlarının
gizlice ve az miktarda getirebildikleri yiyecekle yaşamlarını sürdürebiliyorlardı138.
Yunanlıların göçmenlerle ilgili bölgede gerçekleştirdikleri uygulamaların başında Vilayet
135
BCA, 272..0.0.11/16.62..1l.
Saime Yüceer, Bursa’nın İşgal ve Kurtuluş Süreci (8 Temmuz 1920-11 Eylül 1922), Uludağ
Üniversitesi Basımevi, Bursa, 2001, s.69.
137
TİH.,C. II. B.C., II. K., s.387.
138
Yalazan, a.g.e., C.II, s.98-99.
136
41
Göçmen Müdürü Faik Bey’in görevinden alınması ve yerine Bursa’nın işgali sırasında
Hürriyet ve İtilaf Partisi Bursa başkanı olan Aziz Nuri Bey’in getirilmesi vardır139.
Yunanlılar, İnönü muharebelerinden sonra büyük bir olasılıkla da yenilginin verdiği
kinle halkı yer değiştirmeye zorlamışlardır140. Nisan 1921’de Orhangazi kazasına bağlı 21
parça İslam köyünün 16’sı Yunan işgal kuvvetleri tarafından yakılmış ve ahalisinden
bazıları katledilmiştir. Tecavüz vakalarının da görüldüğü kaza ahalisi mahalli memurlarla
beraber Gemlik kasabasına sevk ve tehcir edilmişlerdir141. Türlü mezalim ile imha
edilmeye çalışılan halkın yanında hiçbir eşya götürmesine müsaade edilmediği gibi geride
kalan tüm eşyaları da gasp edilmiştir. Gemlik’e gönderilen halk aç ve sefil bir halde
olmakla beraber İstanbul’a gitmelerine de müsaade edilmemiştir142. Benzer bir uygulamayı
Bursa merkezde bulunan muhacirlere de tatbik ederek, işgal edilen Balıkesir ile
havalisinden iltica eden ve Bursa’ya bağlı yerleşim birimlerinden gelmiş olan muhacirlerin
geri dönmelerinde müşkülat çıkarılmıştır143.
Bursa’nın Uludağ eteklerinde bulunan Fethiye, Hamamlı, Dereköy, Cumalı ve
Değirmenli köylerine işgalin ardından Yunanlılar tarafından sürekli saldırılarda
bulunulmuştur. Bu nedenle Hamamlı köyü hariç diğer dört köy halkı can ve mal
korkusuyla Bursa’ya göç etmiştir. Hamamlı köyü halkı da Uludağ ormanlıklarına
saklanmak zorunda kalmıştır. Burada günlerce bekleyişleri sırasında sabrı tükenen halktan
bir kısmı tehlikenin kalkmış olduğunu sanarak köylerine işlerinin başına geçmek için
dönmüş ancak daha o gece 12 Temmuz 1921 cumartesi günü Yunanlılarla birlikte yerli
Rum ve Ermenilerden oluşan bir grup köyü basmış ve halka yapmadıkları zulüm ve
işkence kalmamıştır144.
Yunan Ordusu’nun işgal sırasında silahlandırdığı yerli Rum eşkıyası ile işbirliği
yapmaları sonucu Gemlik ve Orhangazi bölgesindeki birçok Türk köyü dağlara sığınmak
suretiyle canlarını kurtarabilmiştir145. Çoğunlukla işgalden kısa bir süre önce halk mal ve
Mümtaz Şükrü Eğilmez, Milli Mücadele’de Bursa, (Yay. Hazırlayan: İhsan Ilgar) İstanbul, 1981, s.134.
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.266.
141
BOA, DH.KMS. 60-2/7.
142
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.267, Anadolu’da Yunan Mezalimi…,C.II, s.198.
143
Sofuoğlu, ‘İşgal Döneminde Bursa…’, s.68.
144
Yalazan, a.g.e., C. II, s.79,82.
145
Sarısır, a.g.e., s. 204.
139
140
42
mülklerini terk ederek dağlara kaçmıştır. Bunun başlıca nedeni ise başka yerlere göç etmek
için sahillere yığılan halkın aşağıda da bahsedileceği gibi silahlı saldırılara maruz kalmış
olmasıdır. Bölgede işgalden önce boşaltılan köyler arasında Akçapınar, Alibeydüzü,
Bozalan, Çaydere, Darıdere, Kapalan, Karabayır, Kızıltepe, Kuyupınar ve Revnak yer
almaktadır146.
Armutlu ve Gemlik kazası arasında kalan Küçükkumla, Büyükkumla, Karacaali,
Narlı ve Kapaklı karyelerinin Yunan askerleri ve yerli Rum çeteleri tarafından yapılan
soygunculuk ve cinayetler neticesi bu köylerin bütün ahalisi küçük küçük sandallarla
muhacerete başlamışlardır. Gemlik tarafından gelen bir yelkenli Fıstık’lıdan kaçmak için
kayığa binen halkın üzerine yaylım ateşi açmıştır147.
Yunanlıların Marmara sahillerinde yaptıkları mezalim, 12-22 Mayıs 1921 tarihleri
arasında Gemlik ve Mudanya’ya bir tahkik heyeti gönderilmesini zaruri kılmıştır. Heyette
Uluslararası Kızılhaç Heyeti delegesi M. M. Gehri, İngiliz temsilcisi General Franks,
Fransız Albayı Vicq, İtalyan Albayı Boletto ile Türk ve Yunan askeri yetkililer yer
almıştır. Yunanlıların yaptıkları mezalim ve heyetin faaliyeti hem Kızılay raporlarında,
hem de M. M. Gehri’nin raporunda ayrıntılarıyla anlatılmıştır148. Heyetin Küçük
Kumla’daki göçmenlerin daha güvenli bölgelere gönderilmesi konusundaki gayretleri
sonuç vermiştir. Göçmenler İnebolu vapuru ve diğer üç tekne ile İstanbul’a
gönderilmiştir149.
Heyetin bölgede bulunduğu dönemde Gemlik ve civarında yapılan mezalimler
sonucu çeşitli köylerde yaşayan Müslümanlar Gemlik kasabasına iltica etmiştir. Bunların
miktarı ise 1.200 kadardır. Bu durum karşısında İstanbul göç konusunda yasak bölge
olmasına karşın Muhacirin Müdüriyeti bu zavallıların daha fazla sefaletlerine meydan
vermemek için
İstanbul’a çağrılmaları konusunda teşebbüslerde
bulunmuştur150.
Teşebbüsler sonucu ilk etapta Gemlik ve civarından 1.000 kadar muhacirin İstanbul’a nakli
Ali Sarıkoyuncu, Milli Mücadele’de Söğüt ve Çevresi, 3. Baskı, BRC Basım Matbaası, Söğüt, 2009,
s.147-151.
147
Anadolu’da Yunan Mezalimi…, C.II, s.203.
148
Çapa, a.g.m., s.384-385.
149
Mehmet Kaya, ‘Yalova-Gemlik Bölgeleri ve İzmit Yarımadası’nda Yunan Mezalimine Dair İtilaf
Devletleri Araştırma Komisyonu Raporları (12-22 Mayıs 1922), Atatürk Yolu Dergisi, S. 51, Bahar 2013,
s.576.
150
Akşam, 19.05.1921, s.2.
146
43
kararlaştırılmış ve bunun üzerine Hilâl-i Ahmer Cemiyeti tarafından bir vapur
gönderilmiştir. Gemlik ve civarından İstanbul’a sevk edilen ilk muhacir kafilesinin sayısı
yaklaşık 600 kişidir151. 29 Mayıs 1921’de ise Gemlik, Pazarköy, Büyükkumla,
Küçükkumla, Kırcaali, Umurbey köylerinden çoğunluğu kadın ve çocuk olmak üzere
1.510 kişi daha Yunan mezaliminden kurtulmak üzere vapurlarla İstanbul’a iltica
etmişlerdir152.
Sadece Gemlik ve Kumla’dan 2.570 göçmen Yunan mezaliminden
kurtarılarak İstanbul’a getirilmiştir153.
Yunan işgali altında bulunan diğer bölgelerde olduğu gibi Bursa’da görev yapan
memurlar da göç etmek zorunda kalmışlardır. Özellikle vilayet dâhilinde tahrip edilen
mahallerle Gemlik, Kumla ve Pazarköy mektepleri muallimleri ve idari heyetinden bir
kısmı 1921 yılının yazında İstanbul’a iltica etmiştir154. Ağustos 1922’de İstanbul’a Bursa
civarından göç eden memurların miktarı 500 nüfusa yaklaşmıştır. Bunlar çoğunlukla küçük
memurlardan oluşmaktadır155.
1.1.2.3. Çanakkale
İngiliz desteğini alan Yunan kuvvetleri, Temmuz 1920 başlarından itibaren
Çanakkale’nin bütün kasaba ve köylerini işgale başlamışlardı156. Ezine, Bayramiç ve
Ayvacık’ı işgal eden Yunanlıların, yöre halkına yaptığı mezalim nedeniyle işgale uğrayan
diğer bölgelerde olduğu gibi, halk göç etmek zorunda kalmıştır157.
Ezine’deki bütün İslamların hanelerinde hükümetin malumatı olmaksızın
Yunanlılar tarafından Rumlara ait eşya aramak maksadıyla arama yapılmış ve haneler
içinde görülen konsol, ayna, sandalya, dikiş makinesi, halı, kilim gibi eşyalar güya “Tehcir
edilen Rumların eşyalardır” diyerek tahkik etmeksizin müsadere edilmiştir158. Yunan
birlikleri bu tarz uygulamalarla bölge halkını canından bezdirmek suretiyle göç etmelerini
sağlamaya çalışmıştır. Sonuçta açıkta kalan halk da bir süre sonra topraklarından göç
151
Vakit, 20 05.1921, s.1.
Anadolu’da Yunan Mezalimi…, C.II, s.224.
153
Çapa, a.g.m., s.385.
154
Akşam, 10.11.1921, s.2.
155
Akşam, 21.08.1922, s.2.
156
Hüsamettin Öztürk, Milli Mücadele’de Çanakkale, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s.229.
157
Sarısır, a.g.e., s.203.
158
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.169.
152
44
etmeye başlamıştır. Yunanlıların çevrede halka yaptığı zulüm ve işkencelerin, her tarafta
duyulması nedeniyle halkın büyük çoğunluğu vaktini bayırlar ve ormanlarda saklanarak
geçirmeyi tercih etmiştir. Bir kısmı da, Yunan bölgesine göre biraz daha rahat olan, İngiliz
sorumluluk bölgesine geçerek, sığınabilecekleri bir barınak buldukları yerde, açlık ve
sefaletle mücadele etmiştir159.
Yunan askerleri ve yerli Rumların Çanakkale’ye bağlı Çanpazarı ve köylerinde ırza
tecavüz, yağma vb. eylemleri gerçekleştirmeleri bazı civar köyler ahalisini tüm mal
varlıklarını geride bırakarak göç etmek zorunda bırakmıştır. Ayrıca Yunanlılar Ayvacık ve
Biga kaza merkezleri ve buralara bağlı olan yerleşim yerlerinin ahalisini çeteler vasıtasıyla
toplayarak başka yerlere nakletmişlerdir. Bu tür nedenlerden dolayı Biga’dan da halk göç
etmek zorunda kalmıştır160.
Bölgeye adalardan sığınmış olan muhacirlerin durumlarını iyileştirme çabaları da
yaşanan asayişsizlik yüzünden sekteye uğramıştır. Zira Yunanlıların mezaliminden
kurtularak Karabiga’ya iltica eylemiş olan adalar Müslüman muhacirinin iskân ve
iaşelerini bizzat teftiş eylemek üzere Karabiga’ya giden Kale-i Sultaniye Mutasarrıfı
Mahmut Mahir Bey’in kaldığı ev Temmuz’un 23’üncü günü Ahmet Anzavur’un oğlunun
idaresindeki çete tarafından kuşatılmıştır161.
Bayramiç’teki Yunan kuvvetlerinin Hacı Bekirler, Muratlar, Hacı Kasım köylerini
basarak ev ve camileri talan ettikleri gibi halkı bir yerde toplayıp köyü yakmışlardır. Biga
ile Çanakkale arasındaki haberleşme kesilmiştir. Tarlada çalışan rençber ve mültecilerin
katledilmeleri üzerine Karakocalar köyünden 28 aile bütün eşyalarını bırakarak göç etmek
zorunda kalmıştır162. Akşam gazetesinin ‘Rumlar Bile’ başlıklı haberinde ise Çanakkale
Mutasarrıflığı’ndan gelen tahriratta Yunanlıların askere almak için yerli Rumlar nezdinde
baskı kurmalarından dolayı bunlardan 13 kişilik bir kafilenin Karabiga’ya iltica ettikleri
yazmaktadır163.
Öztürk, a.g.e., s.243.
Sarısır, a.g.e., s.204.
161
TİTE, 64/154.
162
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.226-227.
163
Akşam, 13.05.1921, s.2.
159
160
45
1.1.2.4. İzmit
İtilaf Devletleri Sevr Anlaşması’nı Osmanlı Devleti’ne kabul ettirdikten sonra bu
antlaşmadan güç alan Yunan kuvvetleri Ekim ayından itibaren Karamürsel ve çevresine
hâkim olmuşlardır164. Yunanlıların Karamürsel’i işgali sırasında Yalova’nın yerli
Rumlarından 2.000 kişi işgal kuvvetlerine katılmıştır. İşgal sırasında kara ve denizden icra
edilen top ateşi ile civardaki on dört köy yerle bir olmuş165 ve bölge halkı dağlara
kaçmıştır166.
Bölgede teşkil edilen Ermeni ve Rum çetelerinin bu tarihten itibaren
gerçekleştirdikleri katliamlar o dereceye varıyordu ki katliama uğrayan Müslüman halk
yerlerini yurtlarını terk etmek mecburiyetinde kalıyordu167. Karamürsel kasabasının
23.10.1920 tarihinde Yunanlılar tarafından işgalinin ardından ahalinin elindeki zahire ve
hayvanlar toplanarak kayıklarla Yalova’ya sevk olunmuştur. Karamürsel ahalisinden 1.283
kişi de Derince’ye tehcir edilmiştir168.
Karamürsel ilçesine bağlı olan 45 köyden 15 köy tamamen tahrip edilmiş ve
yakılmıştır. Köyleri yakılıp yıkılanlar zorunlu diğer köylerin halkı da korkudan olmak
üzere başka yerlere göç etmiş olduklarından, sağlam köylerde tamamen boşalmıştır.
Karamürsel Kaymakamı Refik Bey’in 12 Kasım 1920’de Garp Cephesi Komutanlığı’na
vermiş olduğu rapordan Yunanlıların Karamürsel’i işgali esnasında ahalinin bir kısmını da
Gemlik’e naklettikleri anlaşılmaktadır. Ahalini verdiği ifadelere göre Karamürsel’de
kaymakamın dışında memur kalmamıştır. İşgal esnasında ormana çekilen orman
memurlarından başka diğer memurlar Yalova’ya sevk edilmiş ve kurşuna dizilmişlerdir169.
Bölgeye gönderilen araştırma komisyonun raporunda ise Yunanlıların İzmit’in
doğu kesimine 30.000’den fazla Çerkes’i kendilerine yardım etmek üzere göçmen olarak
getirdikleri yer almaktadır. Raporda bunlar Ankara Hükümeti’nin düşmanı olarak
164
Kaya, a.g.m.,s.565.
Sofuoğlu, ‘Kocaeli-Yalova-İznik Çevresinde…’, s.806-807.
166
Yalazan, a.g.e., s.120.
167
Adnan Sofuoğlu, Milli Mücadele Döneminde Kocaeli, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2006, s.143.
168
Anadolu’da Yunan Mezalimi…, C. II, s.141,Serdar Sarısır, a.g.e., s.206.
169
Yalazan, a.g.e., C. I, s.105-106.
165
46
geçmektedir. Buna göre Çerkeslerin bu yönetim boşluğu içerisinde çeteler kurması,
Yunanlıların bölgedeki otoritelerini güçlendirmek adına attıkları adımlar arasındadır170.
Kasım ayının başından itibaren Karamürsel muhacirleri de İstanbul’a sığınmaya
başlamıştır. Birkaç gün içinde İstanbul’a küçük gruplar halinde 250 civarı mülteci hicret
etmiştir171. İlerleyen günlerde gelen kafilelerin sayısında artış olmaya başlamıştır. 2
Kasım’da Karamürsel’den İstanbul’a 380 mülteci göç etmiştir172.
Karamürsel
mültecilerinin bir kısmı İstanbul’a trenle sevk edilmiştir. 04 Kasım 1920 tarihli İleri
gazetesinin
‘Karamürsel’den
Elim
Bir
Muhaceret
Akını’
başlıklı
haberinde,
Karamürsel’den iki tren dolusu muhacirin İstanbul’a geldiği, bu gelen muhacirlerin kadın
ve çocuklardan oluştuğu ve ellerinde bohça namına bir eşya dahi olmadığına dikkat
çekilmiştir173. 7 Kasım 1920 tarihli Akşam gazetesinin haberine göre de İstanbul’a iltica
eden Karamürsel muhacirlerinin toplam sayısı 1.800’ü aşmıştır174. 14 Kasım 1920 tarihli
İleri gazetesi ise Karamürsel’de bir takım çetelerin taarruzuna binaen 5.000’den fazla
kişinin Anadolu’nun muhtelif yerlerine başlıca da İzmit sahiline hicret ettiğini
yazmaktadır175.
İzmit katliamını haberini alan Ankara’nın İstanbul’daki temsilcisi Hamit Bey,
buradaki Müslüman halkı kurtarmak üzere üç büyük vapur hazırlatmış ve General
Pelle’den de torpido desteği alarak gizlice İzmit’e doğru hareket etmiş, ancak gemiler
İtilaf donanması tarafından Adalar civarında durdurulmuştur176.
Gül Nihal vapuru ile İzmit’e tahkikat yapmak üzere giden Hilâl-i Ahmer Heyeti’nin
başkanı Macit Bey’in verdiği bilgiye göre Karamürsel ve havalisinde yardıma muhtaç bir
halde dağlara iltica etmiş olan ahalinin miktarı 30.000 fazladır177. Alemdar gazetesi ise
Atina basınında İzmit mültecileri ile ilgili çıkan bir habere yer vermiştir. Haberde Midilliye
9.000 muhacir geldiği ve bunlar arasında İzmit Türk mutasarrıfı, merkez memuru ve birçok
Çerkez ve Ermeni ailelerinin bulunduğu ve tamamının Kuva-yı Milliye aleyhtarı olduğu
170
Kaya, a.g.m., s.575.
Akşam, 02.11.1920, s.1.
172
Akşam, 03.11.1920, s.2.
173
İleri, 04.11.1920, s.1.
174
Akşam, 07.11.1920, s.3.
175
İleri, 14.11.1920, s.1.
176
Sofuoğlu, ‘Kocaeli ve İznik Çevresi…’, s.809.
177
Vakit, 04.07. 1921, s. 1.
171
47
belirtilmiştir178. Ünlü tarihçi Arnold J. Toynbee’nin eşinin Anadolu gezisi esnasında
babasına gönderdiği 28 Mayıs 1921 tarihli mektupta; Hilâl-i Ahmer’in, Karamürsel
Yarımadası’nın güney kıyısından 3.000 civarında mülteciyi kurtarmış olduğunu fakat
oldukça büyük bir miktarının da orada kaldığını yazmıştır179.
Öteye beriye firar etmiş Müslüman ahali de yaklaşık bir yıl sonra küçük gruplar
halinde İstanbul’a gelmeye başlamıştır180. Bölgeden göç edenler sadece Müslüman ahali
değildir. Yunan mezaliminden dolayı bölgede yaşayan Museviler de muhacereti tercih
ederek İstanbul’a iltica etmişlerdir181.
1.1.2.5. Tekirdağ
20
Temmuz
1920’de
Yunanlılar
Tekirdağ’da
karaya
asker
çıkarmaya
başlamışlardır182. Yunan askerlerinin gelmesiyle birlikte Müslüman halk da göç yollarına
düşmüştür.
Trakya’dan göç edenlerin başlıca tercih ettikleri şehir de başkent İstanbul olmuştur.
Akşam gazetesinin haberine göre her gün Tekirdağ’dan sayıları 50 ile 100 arasında
değişen küçük kafileler İstanbul’a iltica etmektedir. Bunların tamamı Rumelili olup Balkan
Savaşı’ndan sonra göç etmişler ve metruk Rum evlerine yerleştirilmiş olanlardır. Bunların
büyük kısmı zamanında hali vakti yerinde olan muhacirlerdir. Tekrar tekrar göç etmek
zorunda kalmışlar ve bugün ayaklarında postalları dahi yoktur183.
İleri gazetesi 28 Kasım tarihinde Tekirdağ’dan 17 ailenin daha İstanbul’a iltica
ettiğini yazmaktadır. Gelenlerin ifadesine göre 150 hane daha göç etmek için hazırlıklarını
tamamlamıştır184. Göçün nedeni ise Aralık ayından itibaren Yunanlılar tarafından
vapurlarla Tekirdağ ve çevresindeki Müslüman köylerine Rum muhacirlerin sevk
178
Alemdar, 07.07.1921, s.3.
Çufalı, a.g.m., s. 34,35.
180
Vakit, 19.07.1921, s.2.
181
Vakit, 08.07.1921, s. 2.
182
Mehmet Sezer, Atatürk ve Milli Mücadele’de Tekirdağ, Tekirdağ Valiliği Yayınları, 1988, s. 72,
183
Akşam, 29.11.1920, s.2. Tekirdağ’dan Kasım ayında 86 (Akşam, 14.11.1920, s.2.) , Aralıkta ise 300
kişilik birer kafile İstanbul’a göç etmiştir (Vakit, 07.12.1920, s.2.). Yaklaşık on gün sonra da 21 kişiden
oluşan küçük bir grup daha gelmiştir (Vakit, 17.12.1920, s.2.) .
184
İleri, 28.11.1920, s.2.
179
48
edilmesidir.
Üstelik
bunlar
Müslümanların
oturdukları
evlerde
iskân
edilmeye
başlanmıştır185. Önce bölgeye Rumları sevk etmişler sonra da bölge halkını evlerinden
çıkararak göç etmesi için baskı ve mezalime başlamışlardır.
1921 yılında da Tekirdağ’dan İstanbul’a göç parça parça sürmüştür. Şubat’ın 22
sinde Tekirdağ’dan İstanbul’a 354 nüfus mülteci gelmiştir186. Mart ayında ise 40187 ve
50188 kişiden oluşan küçük kafileler halinde mülteciler gelmeye devam etmiştir.
9 Nisan 1921’de ise Tekirdağ merkez ilçesinin Kemerli köyü Yunanlılar tarafından
basılmış ve köy halkının bir kısmı Edirne’ye sürülmüştür. Tekirdağ’ına bağlı 60 köyün
halkı, Yunan zulüm ve tazyikinden evlerini terk ederek şehir ve kasabalara
sığınmışlardır189.
1921 yılının son aylarında Yunanlıların Trakya’daki baskı ve zulümlerinin artması
sonucu Tekirdağ’dan yeniden İstanbul’a göç akını başlamıştır. 18 Eylül 1921tarihli Vakit
gazetesinde yer alan habere göre İstanbul’a Tekirdağ’dan çok sayıda mülteci göç etmiştir.
Gelenlerin miktarı 200’ü geçmiştir. Tekirdağ’ında bu türden olmak üzere daha binlerce
nüfus olduğu ve tamamının İstanbul’a iltica etmek zorunda kalacağı tahmin
edilmektedir190. Akşam gazetesi de Tekirdağ ve çevresinde pek az Müslüman kaldığını
onların da göç etmeye başladıklarını yazmaktadır191.
Harbiye Nazırı’nın 13 Eylül 1921 tarihi ile Erkan-ı Harbiye Umumiye Dairesi’ne
gönderdiği yazı da gazetelerde yer alan haberleri doğrular mahiyettedir. Buna göre;
‘Trakya’da Rum nüfusun çoğunluğunu sağlamak amacıyla Müslümanlara yapılan
baskıların şiddetlendiği ve Müslüman ahalinin bu baskı karşısında emval ve emlakını ya
yok bahasına satarak veya yüzüstü bırakarak can, ırz ve namuslarını kurtarmak için göç
etmekte bulundukları ve bu göçün bir akın şeklinde devam ettiği Hatt-ı Fasıl
Komiserliği’nin istihbaratında’ yer almaktadır. Yazıda devamla her gün artan bu
İleri, 07.12.1920, s.2, Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.130.
Vakit, 23.02.1921, s.2.
187
Akşam, 02.03.1921, s.2.
188
Akşam, 16.03.1921, s.2.
189
Yalazan, a.g.e., C.I, s.129.
190
Vakit, 18.09.1921, s.2.
191
Akşam, 18.09.1921, s.3.
185
186
49
muhaceret akınına engel olunması istenmiştir. Çünkü hem iaşe ve iskân açısından hem de
mevsim münasebetiyle yollarda soğuktan ve açlıktan Müslüman ahalinin daha perişan bir
hale geleceği tahmin edilmektedir192.
Kasım 1921’de Tekirdağ’ın Saray kazasından 35 nüfus daha İstanbul’a göç
etmiştir. Akşam gazetesi Trakyalı Müslümanların Yunanlılardan gördükleri baskı üzerine
yerlerini yurtlarını terk etmeye devam ettiklerini ve son günlerde İstanbul’a gelenlerin
miktarının mühim bir sayı oluşturduklarını yazmıştır193. Çatalca jandarma Taburu
Kumandanlığı’nın 30.9.1922 tarihli raporunda da; Saray kazasının Güngörmez Karyesi
ahalisinden beşi erkek diğerleri kadın ve çocuk olmak üzere 100’den fazla nüfuslu bir
kafilenin perişan bir halde Istranca’ya iltica ettikleri yer almaktadır194.
1.1.2.6. Edirne
Trakya’dan İstanbul’a gelen göçmenlerin sayısı, diğer bölgelerle karşılaştırıldığında
oldukça azdır. Zira 25 Temmuz 1920’de Edirne’nin Yunan işgaline uğraması üzerine 1 nci
Kolordu Bulgaristan’a iltica etmiş, 10.000 kadar göçmen de bunlara katılmıştır. Sadece
Yunanlılar tarafından görevlerine son verilen Rumeli memurları ve bir kısım halk
İstanbul’a sığınmıştır195. 19 Ağustos tarihinde İleri gazetesi de Edirne’den 100 nüfus kadar
polis memuru ailesinin İstanbul’a geldiğini yazmaktadır196.
Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey tarafından 10 Kasım 1920’de Sadarete
bildirildiğine göre; Edirne vilayetinin Yunan ordusu tarafından işgal edilmesi üzerine
Balkan Harbinden sonra Rumeli’nin çeşitli yerlerinden hicretle vilayet dâhilinde iskân
edilen Müslüman ahali Bulgaristan’a iltica etmişlerdir. Bu muhacirlerin her türlü
yardımdan ve geçimlerini teminden mahrum bir halde Bulgaristan’da ikametleri ise
mümkün değildir. Üstelik Edirneli Mehmet İzzet Bey’in verdiği izahata göre, Yunan
hükümeti Mustafa Paşa’da toplanmış olanların hudut dâhiline kabulünden kaçındığı gibi
Bulgaristan’da vesika-i Osmaniye hukukunu üstlenen Sofya’daki İspanya Sefaretince
192
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.266-267.
Akşam, 07.11.1921.
194
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.298.
195
Çapa, a.g.m., s.385.
196
İleri, 19.08.1920, s.2.
193
50
verilen pasaportların Fransız mümessilince vize edilmesi şartının bulunması dolayısıyla bu
muhacirlerin müşkülatı bir kat daha artmıştır. Kışın şiddetlenmesiyle birlikte açıkta aç ve
çıplak sefil bir halde kaldıkları bildirilen 10-15.000 nüfus muhacirin ölümle karşı karşıya
olduğu bildirilmiştir197.
Trakya’nın işgalinden yaklaşık üç ay sonra da göçler devam etmiştir. Nitekim
Edirne’den 100’den fazla mülteci İstanbul’a gelmiştir198. Yine 1920 yılının sonlarına
doğru Edirne’den on aileden oluşan 60 nüfuslu bir mülteci kafilesi İstanbul’a hicret
etmiştir199. 1921 yılının Şubat ayının başlarında ise kadın ve çocuklardan oluşan 25 kişilik
bir mülteci kafilesi daha gelmiştir. Ancak Muhacirin Müdüriyeti Edirne’den gelen
mültecileri geri sevk etmektedir
200
. Edirne’den İstanbul’a gelen muhacir sayısının diğer
bölgelere kıyasla az olmasının nedenlerinden biri de muhtemelen buradan gelenlerin geri
sevk edilmelerdir. Buna rağmen bölgeden karayoluyla kadın ve çocuklardan oluşan küçük
mülteci kafileleri gelmeye devam etmiştir201. Ayrıca Muhacirin Müdüriyeti bu tarihlerde
Edirne’den gelen 40 kadar mülteciyi Çatalca civarındaki köylere iskân etme kararı
almıştır202.
Amerikalı milyoner Vanderlip Trakya’da seyahati esnasında Yunanlılar tarafından
yapılan baskı dolayısıyla Müslüman halkın pek çoğunun Trakya’dan göçe hazır
göründüğünü, yalnız Edirne’den 20.000 kişinin göç etmek üzere olduğunu açıklamıştır203.
1.1.2.7. Kırklareli
Kırklareli’nin işgaliyle birlikte halkın bir kısmı yakınlığı dolayısıyla İstanbul’a göç
etmiştir. Bulgaristan sınırında olan köylerin ahalisi ise katliamlar karşısında sınırın öte
tarafına geçmeyi tercih etmiştir. Eylül 1920’de büyük kısmı memur olmak üzere
Kırklareli’nden 8 vagon mülteci İstanbul’a gelmiştir204.
197
BCA, 272..0.0.14/7524..7.
Akşam, 21.10.1920, s.2.
199
Akşam, 01.11.1920, s.3.
200
Akşam, 04.02.1921, s.2.
201
Akşam, 07.02.1921, s.2.
202
Akşam, 08.02.1921, s.3.
203
Yalazan, a.g.e., C.I, s.138.
204
Akşam, 03.09.1920, s.1.
198
51
Kofcağız, Pirgos, İslambeyli, Çağlayık, Karaabalar ve Sazara köyleri Yunanlılar
tarafından tamamen tahrip edilmiş ve ormanlara sığınan halkın çoğu katledilmiştir.
Kırklareli Istranca ormanlarından kesilen büyük ağaçlar Yunanistan’a gönderilmiş ve bu
yüzden büyük tahribat meydana gelmiştir. Beypınarı ve Sazara köylerinde Yunanlıların
yaptığı katliamlardan dolayı civar köylerin halkı korkularından Bulgaristan’a iltica
etmiştir. Karahamza köyüne de Kafkasya’dan gelmiş olan Rum göçmenler yerleştirilmiş
ve köyün Müslüman ahalisi öteye beriye dağılmışlardır. Babaeski ilçesine bağlı Karabayır
köyü Yunan askerleri tarafından baskına uğramış, erkekler katledilmiş, kadınlar da
Edirne’ye göç ettirilmiştir205.
Büyük Taarruz’dan sonra da Batı Anadolu’da tutunamayan Yunan birlikleri
aldıkları
yenilginin
intikamını
alırcasına
Trakya’da
katliamlarını
artırmışlardır.
Bulgaristan’a yakın olup Yunanlılar tarafından yakılan 28 Trakya köyü ahalisinden 1.000’e
yakın Müslüman Bulgaristan’a sığınmıştır. Küçük Tırnova’dan Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen telgrafta Kırklareli’nin Sazara, Kamila ve Kurudere köylerinden 600 Trakyalı
mülteci namına yardım talep edilmiştir206.
1.1.2.8. Yalova
5 Eylül 1920’de Yunan birlikleri Yalova’yı işgal etmiştir207. Yalova’da faaliyet
gösteren Ermeni ve Rum çeteleri Yunanlılarla birlikte Dereköyü’nü basarak silahsız
masum ahaliyi katletmiştir. Katliamdan kurtulabilen köylüler ise mülteci durumuna
düşmüştür208.
‘Yalova’dan Muhacir Akını Başladı’ başlıklı Akşam gazetesinin haberine göre
Yalova kazasının İhsaniye ve Reşadiye köylerinde meydana gelen hadiselerden dolayı
İstanbul’a çok sayıda mülteci gelmeye başlamıştır209. 1921 yılının Mayıs ayından itibaren
Yalova ve çevresinden İstanbul’a gerçekleştirilen göçlerde artış yaşanmıştır. 2 Mayıs’ta
Yalova’dan 15 kayık dolusu mülteci yanlarında hiçbir eşyalarını alamadan başkente iltica
205
Yalazan, a.g.e., C.I, s.131,133.
Anadolu'da Yunan Mezalimi..., C.II, s.296,297.
207
Sofuoğlu, ‘Kocaeli-İznik ve Çevresi…’, s.804.
208
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.132.
209
Akşam, 26.11.1920, s.2.
206
52
etmiştir210.
2 gün sonra ise İleri gazetesi Yalova ve çevresinden 581 kişinin daha
İstanbul’a göç ettiği haberini vermiştir211. Mayıs ayının sonlarına doğru Yalova’ya
gönderilen vapurlarla sahile toplanan 3.000 kadar mülteci de İstanbul’a getirilmiştir212.
Haziran’da Yalova’dan kaçabilen mültecilerin bir kısmı da Kuva-yı Milliye’nin
idaresinde bulunan Kayaklı’ya göç etmiştir. Haziran ayının başında Yalova ve
Gemlik’deki mültecileri İstanbul’a getirmek üzere Hilâl-i Ahmer Heyeti gönderilmiştir213.
Heyet Yalova’dan vapurlarla 859 mülteciyi İstanbul’a getirmiştir214. Mülteciler
vatanlarından ayrılırken Yalova sahilinde ‘Yaşasın Hilâl-i Ahmer’ diye feryat ederek
bağırmışlardır215. Ayrıca Yalova’ya iki saat mesafedeki Akköy’ün 322 kişiden oluşan
ahalisi heyetin Yalova’ya varmasından bir gün önce tamamen göç ettikleri öğrenilmiştir.
Köy yerli Rum ve Ermeni çeteleri tarafından tamamen yağma ve tahrip edilmiştir216.
İleri gazetesinde yer alan ‘Tahta Parçaları Üstünde Muhaceret’ başlıklı haber
Yalova ve çevresinde ahalinin ne kadar zor durumda olduğunu en iyi şekilde
anlatmaktadır. Haberde Yalova havalisinde can korkusuna uğrayan iki kişinin bir tahta
parçasına sarılmak suretiyle yüzerek Büyük Ada’ya kadar geldikleri yer almaktadır. İki
genç kendileriyle görüşen muhabire şunları anlatmışlardır: ‘Köyümüzü aniden Rum çeteleri
bastı ve ateşe verdi. Bunun üzerine ormana kaçtık. Fakat ormanda da rahat değildik. Son
zamanlarda ormanı arıyorlardı. Ağaçlar arasında acı acı silah sesleri işitmekten harap
olduk. Nihayet ne olursa olsun diyerek deniz kenarına indik. Oralarda bazı ev
yıkıklarından kalma tahta parçaları vardı. Üç dört tanesini bağladık derme çatma sal oldu.
Yine iki tahta parçasını kürek gibi kullanmak üzere yanımıza aldık. Allah’a sığınıp
kendimizi denize salıverdik. Bereket versin hava iyi idi. Artık yarı ölü yarı diri kürek
çekerek adaya kadar geldik. Benim validemi öldürdüler. Babam dağa kaçmıştı. Ne oldu
bilemiyorum’217.
210
Vakit, 03.05.1921, s.1.
İleri, 04.05.1921, s.2.
212
Alemdar, 25.05.1921, s.3.
213
Akşam, 02.06.1921, s.2.
214
Akşam, 07.06.1921, s.3.
215
İleri, 07.06.1921, s.1.
216
Akşam, 07.06.1921, s.3.
217
İleri, 08.06.1921, s.1.
211
53
Yalova’nın Üvezpınar köyünden İstanbul’a iltica eden ahalinin verdiği bilgiye göre;
köyleri Rum çeteleri tarafından basılarak ahaliye çeşitli işkenceler yapılmıştır.
İşkencelerden sonra çetelerin köyü yakacaklarını söyleyip gitmeleri üzerine bütün ahali
eşyasını terk edip ormana kaçmıştır. İki gün sonra da 50 hanelik köy tamamen yağmalanıp
yakılmıştır. Bu facia üzerine günlerce dağlarda saklanan ahali ilk fırsatta İstanbul’a iltica
etmiştir218. Dâhiliye Nezareti’nin Sadarete bölgeyle ilgili verdiği bilgiler de benzerlik
taşımaktadır. Buna göre Yunanlılarca silahlandırılmış ve teşvik edilmiş Rum ve Ermeni
çeteleri, Yunan askerleriyle birlikte Yalova kazası çevresinde 11 köyü tamamen
yakmışlardır. Bu köylerin ahalisinin bir kısmı da katledilmiştir. Yaşananlardan dolayı
Çalıcaköy, Zendan, Güllük köyleri ahalisi korkularından köylerini terk ederek ile Çınarcık
civarında toplanmıştır219.
Yalova’ya bağlı köylerden Çeltikçi’de 700 nüfusun bir kısmı katledilmiş ve diğer
kısmı da Gemlik’e kaçmıştır. Hayriye köyünün ahalisinin yarısı ise önceden İstanbul’a
iltica etmiştir220.
Sakarya Savaşı sonrası Ekim ayının ortalarında da gazetelerde Yalova’dan
İstanbul’a göç eden küçük kafilelerden bahsedilmiştir. Bu mültecilerin memleketlerinde
barınacak yerlere sahip olmadıkları için göç ettikleri ifade edilmiştir221.
1.1.3. Elviye-i Selâse ve Çevresi
Mondros Mütarekesi ile beraber Ermeniler, Birinci Dünya Harbi sonlarına doğru
kurmuş oldukları Ermenistan sınırları içinde ve dışında özellikle Erivan, Kars ve Nahcivan
bölgelerindeki Türk ve Müslümanları kitle halinde öldürmek ve göç ettirmek için onlara
zulümler yapmaya başlamışlardır222. Mütarekeye göre bölgeden ordu çekilince, meydan
Ermeni çetelerine kalacaktı. Ermeniler, İngiliz himayesinde yürümek ve öç almak için,
sabırsızlıkla beklemekte idiler. Türk halkı can, mal ve namus kaygısında orduya
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.207.
BOA, DH.KMS. 60-2/7, Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi,
(1919) C.II., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını,
Ankara 1995,s.191-192.
220
Yalazan, a.g.e.,C.I, s.103,104.
221
Akşam, 13.10.1921, s.3.
222
Türk İstiklal Harbi, Cilt III, Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1965 (Bundan sonra
TİH., C.III., D.C. şeklinde gösterilecektir.), s.61.
218
219
54
çekilmemesi için yalvaranlar vardı. Ordu ile birlikte Ermeni mezaliminden gözü yılan ve
Erzurum’a göçe kalkışanlar da az değildi223.
Göç olayı, Türk askerinin çekilmesiyle başlamış ve gittikçe yoğunlaşmıştır. Bu
mesele, bir yandan bölgede Müslüman nüfusun azalmasına, (dolayısıyla Ermenilerin nüfus
çoğunluğu sağlamaları için bir fırsata); öte yandan göçlerle birlikte hudutlarımızdaki
yığılmalara ve onların iskânı açısından da önemli problemlerin doğmasına sebep olmuştur.
Bundan dolayı Cenûb-i Garbi Kafkas Hükümeti adına faaliyet gösteren Milli Şura Reisleri;
Türk askeri ve mülki amirleri tedirgin idiler. Askeri ve mülki amirlerin sınır ötesindeki bu
biçare insanlara imkân dâhilinde gayri resmi yollardan maddi ve manevi destek
vermelerine rağmen, açıkça ve kesin olarak yapılamayan yardım ve destekler her iki taraf
içinde yetersiz kalıyordu224.
9 ncu Türk Ordusu Komutanı Yakup Şevki Paşa’nın Harbiye Nezaretine sunduğu
ve bu olayları açıklayan 27 Kasım 1918 tarihli raporda; Ermenilerin Türkleri yok etme
politikası uyguladıkları ve bu iki unsurun şimdilik bir arada yaşamasının imkânsız
olduğundan bu kış için halkın hayatını koruyacak acele tedbirler alınmakla beraber
ilkbaharda değiştirme ve başka suretle İran’a, Azerbaycan’a ve Osmanlı topraklarına göç
ettirilmesi lüzumu belirtilmiştir225.
Ermeni Hükümeti sınırları içerisinde kalan Müslüman ahaliye yapılan mezalim
Erzurum’daki İngiliz temsilcisi Rawlinson’un ifadesiyle de doğrulandığı gibi çoluk
çocuğunu, mallarını kaybederek aç ve çıplak bir halde Osmanlı Hükümeti’ne iltica eden
binlerce muhacirinin durumu bu sırada bölgede bulunan Amerikalı General Harbord
Heyeti tarafından da görülmüştür226.
Fahrettin Kırzıoğlı, ‘Cihangiroğlu İbrahim Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadele’de Kars ve Atatürk ile
İlgili Belgeler’, Belleten, Cilt XL VIII, Sayı 189-190, Ankara, 1985, s.112.
224
S.Esin Dayı, ‘1918-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresindeki Siyasi Gelişmeler’, Atatürk Üniversitesi
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 5, Erzurum 1996, s.23.
225
TİH., C.III, D.C., s.61-62.
226
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi (1919-1920), C.III.,
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1997, s.
107-108.
223
55
1.1.3.1. Kars
1919 yılındaki Ermeni mezalimi; İngilizlerin, Kars’ı işgal edip; Cenûb-i Garbi
Kafkas Hükümeti’ni dağıtmalarından sonra başlamıştır. İngilizlerin, Kars’tan çekilerek
idareyi Ermenilere bırakmaları katliamların artarak devam etmesine neden olmuştur.
Ermenilerin başlattıkları korkunç katliamlar; halkın, Kars ve havalisinden hatta
Erzurum’dan batıya göç etmesine sebep olmuştur227. Erzurum Valisi Münir Bey, 7/8
Haziran 1919’da Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta; Ermeni zulüm ve baskısından
dolayı yarım milyon Türkün Osmanlı Devleti’ne ya da İran’a sığınmak istediğini
belirtmiştir228.
Halkın göç etmesi de o kadar kolay olmamıştır. Kağızman civarında bulunan
İslamlardan bir kısmı hicret etmek istemiş ve bu münasebetle Ermeniler ile İslamlar
arasında çarpışma meydana gelmiş, İslamlardan 6 kişi şehit düşmüştür229. Ermenilerin Kars
ve çevresinden göç eden halka yaptıkları saldırılar 1919 yılının Haziran ayı boyunca
devam etmiştir. Karaurgan’da bulunan Ermeni müfrezesi, Sarıkamış’tan gelen 100 hane
İslam mültecisine saldırmıştır. Ayrıca Sarıkamış’ta mültecilerin ortasına bomba atarak bir
kadın ve bir erkeğin el ve kollarını kaybetmelerine sebebiyet vermişlerdir230.
Yarbay Rawlinson, 4 Temmuz 1919’da Kars’taki İngiliz Mümessili ile yaptığı
görüşmede, Kars havalisine 40.000 kadar muhacirin toplandığını öğrenerek; K. Karabekir
Paşa’ya, fenalık ihtimaline karşı, tetkik için Kars’a gideceğini bildirmişti231. Temmuz
ayının ortalarına gelindiğinde Ermeniler Sarıkamış’taki Müslümanlara saldırılarını
sürdürmüşlerdir. Müslüman ahali 3 gün süren muharebeden sonra mukavemet edemeyerek
Osmanlı hududuna yakın bir mahalle göç ederek çadırlarda iskâna mecbur kalmışlardır232.
16 Temmuz 1919’da Kazım Karabekir Paşa’nın Erzurum Vilayeti’ne gönderdiği
tezkerede göç eden ahalinin durumu hakkında bilgiler yer almaktadır. Tezkerede, 15
S. Esin Dayı, Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşkilâtlanma, Kültür Eğitim Vakfı
Yayınları, Erzurum 1997, s.153,157.
228
Selçuk Ural, ‘Mütareke Döneminde Osmanlı Devleti’nin Elviye-i Selâse Politikası’, Atatürk
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 23, Erzurum, 2004, s.309.
229
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II., s.30.
230
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II., s.15.
231
Dayı, a.g.e., s. 158.
232
BOA, DH.ŞFR. 637/115.
227
56
Temmuz dan itibaren Horasan’daki birlikleri denetlemekte olan Kazım Karabekir Paşa,
Kars ve Kağızman’dan binlerce insanın her şeylerini terk ederek, sırf can ve namuslarını
kurtarmak amacıyla aç ve perişan bir halde kendilerine iltica ettiğini, mülteci kafilelerinden
bir çoğuna bizzat tesadüf ettiğini, maruz kaldıkları uygulamaları bir de onların ağzından
dinlediğini ve son olarak Ermeni katliamlarının ve buna bağlı olarak artan Türk göçlerinin
Vilayat-ı Şarkiye ahalisi üzerinde büyük tepkiye ve tesire yol açtığını yazmıştır233.
Ermeniler ise katliamlarına devam ederek, 14 Eylül 1919’da Sarıkamış’a bağlı
Karaurgan’ın 15 km kadar doğusundaki Yukarı-Mıcıngert (Çamyazı) köyüne saldırarak,
İslam ahalisinden bir kısmını katledip, bir kısmını göç etmeye mecbur etmişlerdir234.
Trabzon Vilayeti’nden 8 Aralık 19l9 tarihiyle Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen
telgrafta Kars’lı göçmenlerle ilgili şu ifadelere yer verilmekteydi: “Bir müddetten beri
Batum ve Erzurum tarikiyle yüzlerce Karslı aileler Ermeni zulmünden can ve namuslarını
kurtarmak amacıyla vilayetimize sığınmışlardır. İmkânlar nispetinde misafirhanelere
yerleştirilen bu ailelerin ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmaktadır”235.
Ermeniler, Akbaba Bucağına 1919 sonlarından başlayıp, 1920 yılı içinde de pek
çok zarar ve ziyan vererek, birçok köyleri yıkarak, ahalisini Gürcülere kaçıp sığınmaya ve
Osmanlı sınırına göç etmeye zorlamışlardır236. Ocak 1920’de Ermenilerin Çıldır, Göle,
Şüregel, Zarşat ve Akbaba dolaylarındaki mezalimlerinden kaçan halkın bir kısmı,
anavatana sığınırken; bir kısmı da Azerbaycan’a sığınmışlardır. Kars içindeki 2.000 Türk
nüfusunun 900’ü çeşitli yerlere göç etmiştir237. Ayrıca Ermeni katliamlarına uğrayan
Kağızman ahalisinden canlarını kurtarabilen aç, çıplak ve yaralı 400 mülteci sınıra kabul
edilmiştir238.
Erzurum Vilayeti’nden 15. Kolordu Kumandanlığı’na gönderilen yazıda; Elviye-i
Selase dâhilinde bulunan Ermenilerin Kars havalisindeki Ani, Şüregel ve Ağbaba
Ural, ‘Elviye-i Selase Politikası…’, s.311, Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II., s.82.
M. Fahrettin Kırzıoğlu, Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Kardeş Matbaası, Ankara, 1970,
s.101.
235
Ural, ‘Elviye-i Selase Politikası…’, s.311.
236
Kırzıoğlu, Ermeni Mezalimi…, s.107.
237
Dayı, a.g.e., s. 243, 245.
238
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.III., s.45.
233
234
57
cihetlerinde 33 İslam köyünü tahrip ettikleri ve Müslüman ahalinin mallarını yağma
ettiklerinden dolayı, bölge halkının perişan bir halde Sürmeli mıntıkasına iltica ettiklerinin
Beyazıd Mutasarrıflığı’ndan gönderilen telgrafnameden öğrenildiği bildirilmiştir239.
Ermeniler bölge halkının göç etmesini sağlamak için çeşitli oyunlar da
çevirmişlerdir.
Kars
Mevki
Müstahkem
Kumandanlığı’ndan
Şark
Cephesi
Kumandanlığı’na gönderilen yazıda Ermenilerin 1 Mayıs 1920 tarihinde Kars havalisine
uydurma bir İran sefiri göndererek ahaliyi İran Hükümeti himayesine alacaklarına ve köy,
tarla vereceklerine ikna ederek 35.000 kişiyi hicret ettirdikleri bildirilmektedir.
Bu
ahalinin ellerinden mal ve hayvanlarını, kıymetli eşya ve paralarını aldıkları gibi yollarda
bin türlü mezalim ile birçoğunu katlettikleri 35.000 kişiden ancak 10.000 kadarının aç ve
sefil bir halde Nahcivan havalisine geçtiklerinin Sarıkamış kaymakamı tarafından
bildirildiği yazılmıştır240.
1.1.3.2. Iğdır
Iğdır bölgesi ve buna bitişik olan Aras Nehri kuzeyindeki Zengibasar Bucağı
nüfusunun %80’i Müslüman olması dolayısıyla Ermenistan’ın merkezi olan Erivan’ın çok
yakınında ve merkezi tehdit edecek durumda çok hassas bir bölge idi. Bu sebeple;
Ermeniler Osmanlı Ordusu bu bölgeyi boşalttıktan sonra, hemen Iğdır’ı işgal ve Aras
üzerindeki Markara Köprüsünü de tutarak Zengibasar’ı tek başına bırakmışlardır241.
Özellikle ordunun ilk çekildiği yer Arpaçay’ının doğusundaki Ahıska, Ahılkelek,
Iğdır, Nahçıvan ve çevresindeki halkta büyük bir huzursuzluk ve endişe baş göstermiştir.
Halk, bir yandan ordu ile birlikte iç kısımlara göçe, diğer yandan da topraklarını Ermeni ve
Gürcülere vermemek için mücadeleye hazırlanmıştır. İşte bu sebeplerle merkezi Iğdır
olmak üzere242 bölgede Aras Türk Hükümeti kurulmuştur243.
239
A.g.e., s.114.
A.g.e., C.IV., s.29.
241
TİH., C.III, D.C., s.67.
242
Dayı, a.g.m., s.5-6.
243
İ. Ethem Atnur, ‘Nahcivan’da Ermeni Mezalimi (1918-1920)’, Atatürk Dergisi, Sayı 2, Cilt 3, Erzurum
2002, s.85.
240
58
Mütareke’den sonra 9’ncu Türk Ordusu Komutanı Yakup Şevki Paşa, gönderdiği
29 Kasım ve 27 Aralık 1918 tarihli iki raporunda da Ermenilerin yaptıkları zulümleri
bildirmiş, özellikle Iğdır halkından 2.000 kişinin Ermeni zulüm ve baskısı yüzünden Türk
topraklarına sığınmak üzere gelirken saldırıya uğradıklarını ve Ermeni birliklerinin Vedi,
Sadarak dolaylarındaki zulmünden kaçan 500-600 Müslümanın Aras nehri sağ kıyısına
geçerek perişan bir halde Doğu Beyazıt’a gelmekte olduklarını belirtmiştir244.
Aras Türk Hükümeti’nin Harbiye Nazırı Cihangirzade İbrahim Bey, Ermeni
hududu yakınında oturan Türk-İslam köylülerin büyük bir endişeye kapılıp, oraları terk
ederek göçe başladıklarını görünce, vatanı müdafaa etmenin zaruretini köylülere izah edip,
onların göç etmelerini önlemiştir245.
Eylül 1919’da Erzurum Valisi’nin 15. Kolordu Kumandanlığı’na gönderdiği yazıya
göre, Mondros Mütarekesi’nden sonra Ermeni içinde kalmış zulüm ve baskı görmekte olan
akraba ve çoluk çocuğunu kurtarmak için Kafkas aşireti Ermeniler üzerine taarruz etmiş ise
de başarılı olamayarak geri çekilmek zorunda kalmıştır. Bundan dolayı Ermenilerin zulüm
ve tecavüzüne uğramakta olan hududa komşu Iğdır’ın İslam köyleri ahalisi 2.000’den fazla
nüfus perişan bir halde Beyazıt’a göç etmiştir 246.
K.Karabekir Paşa’nın 14/15 Ekim 1919’da Milli Müdafâa Vekili’ne gönderdiği
şifrede ; ‘…Iğdır havalisinde Ermenilerin yaptıkları bu mezâlimden hududumuza iltica
eden halkın adedi artmaktadır. 250 hane bu suretle Bardız’da hududumuza iltihak etmiştir’
diyerek bölgeden göçlerin devam ettiğini bildirilmiştir247.
Haziran 1919’da bölgede bulunan aşiretlerde sınıra iltica etmeye başlamıştır. Iğdır
kazası dâhilinde ve Balık Gölü’nün kuzey batısındaki Abbaskulu Aşireti’nin bulunduğu
dört köy ahalisine Ermenilerin milis askeri tarafından taarruz edilmiştir. Ermeni
milislerinin çokluğu nedeniyle aşiret ahalisi çadırlarını söküp 600 kadar hane Beyazid’in
Musun nahiyesine iltica etmiştir. Berugi aşiretinden ise 800 hane halkı Bayezid’e hicretle
TİH., C.III, D.C., s.61-62.
A. Ender Gökdemir, Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1998, s.55.
246
BOA, HR.SYS., 2878/3, Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.III., s.57.
247
Dayı, a.g.e., s.158.
244
245
59
hükümete sığınmıştır248. Zilan aşiretinden de 87 hanede 555 nüfus hicret etmiştir. Ermeni
milislerinin çokluğu dolayısıyla Iğdır dahilinde Abbasgöl ve diğer 11 karye ahalisi
çadırlarını söküp 450 hane Musun nahiyesine iltica etmiştir249.
Güneybatı Kafkas Müslüman Milli Merkez Komitesi Başkanı Dr. Esat (OKTAY)
Bey’in ilgililere bilgi vermek için, Güneybatı Kafkas Murahhaslar Heyeti’ne sunduğu 5
Ağustos 1919 tarihli raporunda; Iğdır, Tuzluca ve Aralık’da Ermeni çoğunluğunu
sağlamak maksadıyla, Ermenilerin Türk ahalisini yok etmek veya göçe zorlamak siyasetini
güttüklerinden söz etmiştir250.
1.1.3.3. Ardahan
Mondros Mütarekesi’nden sonra bölgedeki boşluktan yararlanan Gürcüler 20 Nisan
1919’da Ardahan’ı işgal ederek Merdenek’e kadar ilerlemişlerdir. Gürcülerin, Ardahan ve
çevresine yaptıkları taarruzlara milis kuvvetlerinin karşı koymasına rağmen, halkın bir
kısmı da iç kısımlara göçe başlamıştır251. Gürcülerin Ardahan, Çıldır ve Göle kazalarında
yaptıkları mezalim ve yağmalamalardan dolayı hayatta kalan halk göç etmeye mecbur
kalmıştır252. Tabii bu göçte, Ermenilerin yaptıkları mezalimler de etkili idi. Gürcü ve
Ermeni taarruzları ve mezalimleri özellikle İngilizlerin, Kars’ı işgal ve Cenub-i Garbî
Kafkas Hükümeti’ni dağıtmalarından sonra daha da artmıştır253. Ardahan ve çevresinden
halk işgalin ilk gününden itibaren göçe başlamıştır. Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti’nin
Hariciye Nazırı Fahrettin Bey’in İstanbul’da bulunan Kars murahhaslarına gönderdiği
telgrafta;‘Gürcülerin katliam yaparak Ardahan’a yaklaştıkları ve Ardahan’ın yarısına
kadar zabt ve imha edileceğini ve bu sebeple müthiş bir muhaceret başlamış olduğunu’
yazmıştır254.
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II., s.25,31.
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II., s.62, 64.
250
Dayı, a.g.m., s.22.
251
Dayı, a.g.e., s.143,145.
252
Fahrettin Kırzıoğlu, Milli Mücadele’de Kars, I. Kitap, Hamle Matbaası, İstanbul 1960, s.72, A. Ender
Gökdemir, a.g.e., s.174.
253
Dayı, a.g.e., s.145.
254
Kırzıoğlu, Milli Mücadele…., s.62-63.
248
249
60
Ermeniler Göle’ye bağlı Sinot, Korevenk, Çölpenek ve diğer köylerinde katliam
yaparak evleri yakmışlardır. Geri kalan nüfus ise Tercan’a göç etmiştir. Tercan
Kaymakamlığı’nın 16.10.1920 tarihli telgrafında, ‘Ermeni mezalimine uğrayan Göle’nin
Sinot ve Korevenk ve Çölpenek ve diğer köylerden hicretle kazamızda iaşe olunan
muhacirinden elli hanede 200 nüfus vardır’ denilmiştir255.
Şuregel’e bağlı İncedere, Ergeni, Tiknis köylerinde Ermenilerce katliam yapılması,
Dalavar ve Pulurlu köylerinin yağmalanması ve mezalime dayanamayan ve katliamdan
kurtulan 576 Müslüman Gürcülere iltica ederek, Ardahan üzerinden Oltu’ya gelmiştir256.
1.2. Dış Göçler
1.2.1. Rus Mülteciler
Rusya'da Bolşevikler iktidarı ele geçirdikten sonra, beyaz generaller Çarlık
Rejimini tekrar ihya etmek için Kızılorduyla savaşa başladılar. Bu mücadelede kendilerine
İngiltere ve Fransa gibi kuvvetli destekçiler de buldular. Ancak Kolçak, Denikin, Wrangel
gibi generallerin komuta ettiği Beyaz ordular Kızıl ordulara mağlup oldular257. Bu
mağlubiyetin ardından Rusya’dan göçler başlamıştır. Bu göçler esnasında Rus mültecilerin
önemli bir ksımı da İstanbul’a sığınmıştır. Rus mültecilerin İstanbul’a gelme nedenleri
arasında; ulaşabilecekleri en yakın ve en güvenli merkez olmasının yanı sıra maliyetin de
etkili olduğu anlaşılmaktadır258.
Mütareke Komisyonunun son müzakeresinde Rusya mültecilerinin bir kısmının
Osmanlı topraklarına kabulleri kararlaştırılmıştır. Bunun üzerine 1920 yılının ilk ayında
Hariciye Nezareti ile Dâhiliye Nezareti arasında Rus mültecilerin ülkeye kabul
edilmemeleri gerektiği yönünde yazışmalar gerçekleşmiştir. Bunların kabulünün iktisadi,
içtimai ve sıhhi mahzurlar ortaya çıkacağı gibi asayiş hususunda sıkıntıların yaşanacağı
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.III., s.148, 149.
A.g.e., s.132.
257
Saime Yüceer, ‘Varangel Ordusunun İstanbul’daki Faaliyetleri’, Atatürk Yolu, C.VI, S.21, Ankara,
1998, s.107.
258
Tülay Baran, ‘Mütareke Döneminde İstanbul’daki Rus Mültecilerin Yaşamı’, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C.XXII, S. 64-65-66, , Mart-Temmuz-Kasım 2006, s.127-128.
255
256
61
cihetiyle bu gibilerin kabul edilmemelerinin zorunlu olduğuna vurgu yapılmıştır. Ayrıca
ülkede mesken buhranının şiddetlendiği yangınlarla harabeye dönen İstanbul’da ahali-i
asliyenin bile iskânının mümkün olmadığı bu zamanda bir de Rusya’dan hicret edeceklerin
kabulü iaşe ve mesken buhranını bir kat daha artıracaktır. Hariciye Nezareti’nden bu konu
ile ilgili olarak Düvel-i Muhtelife mümessillerinin dikkatlerinin çekilmesi istenmiştir259.
Alemdar gazetesi Bolşevik korkusundan firar eden Rus mültecilerin büyük
kısmının Sırbistan ve Yunanistan’a sevk edileceğini diğerlerinin de İstanbul’da kalacağını
yazmaktadır260.
İleri
gazetesi
ise
Rus
muhacirlerin
neden
İstanbul’da
iskân
edilemeyeceğini Muhacirin Müdüriyeti’nin bu konuda sunduğu sebeplere dayalı olarak
vermiştir. Buna göre:
‘Harb-i Umumi ve Balkan Harbin’de gelen Rumeli muhacirleri 442.775 nüfus,
Vilâyât-ı Şarkiye ’den iltica eden 800.000’i aşkın mülteciden henüz iade olunamayan
407.900 nüfus, mütareke zamanından beri memleketlerine iade olunabilen Ermeni ve
Rumlar 335.883 nüfus, İzmir’in vaziyetinden dolayı mecbur iltica eden 142,131 nüfus ve
Soma-Bergama zelzelesinden harap olan 1.600 haneden gelen 8.000 nüfus ki toplamı
1.336.689 kişiye ulaşmıştır. Memleketin durumu bu iken mesken buhranı karşısında
sayıları yüz binleri bulacak olan Rus mültecilere yer göstermek mümkün değildir. Bundan
dolayı bunların Sisam, Midilli, Sakız ve Rodos gibi harbin dışında kalmış olan yerlere
doğrudan doğruya içinde bulundukları vapurlarla sevk edilmeleri uygun görülmektedir’261.
Şubat 1920’de Odesa’nın tahliyesi ve Mart 1920 Novoroski’nin tahliyesi
gerçekleşmiştir. Bu tarihlerden itibaren ilk Rus mülteci kafileleri İstanbul’a gelmeye
başlamıştır262. Bir İngiliz istimbotu ile Rus mültecilerden 40 aile Büyük Ada’ya getirilerek
otellere yerleştirilmişlerdir263.
Vakit gazetesinin ‘Odesa’dan 9.000 Mülteci’ başlıklı haberinde Rus mültecilerin
9.000’nin Büyük Ada’da iskân edilmesine karar verildiği bunun için otellere pansiyonlara
259
BCA, 272..0.0.11/15.55..5.
Alemdar, 18.01.1920, s.3.
261
İleri, 03.02.1920, s.5.
262
C. Claflın Davıs, İstanbul 1920, Çev:Sönmez Taner, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000, s.177.
263
ATASE, İSH., 116/ 39.
260
62
ve birçok hanelere el konulmaya başlandığı yer almaktadır. Bunlar için gereken yatak,
yorgan, yiyecek ve giyecek maddeleri Büyük Ada’ya nakledilmiştir264.
Gelen Rus mültecilerin sayısının fazlalığından kısa sürede Büyük Ada’da yer
kalmamıştır. Büyük Ada’nın iskâna elverişli bütün evleri mültecilerle dolmuştur. Bunun
için sıra Heybeli Ada’ya gelmiştir. Sırayla diğer adalara da Rus mültecilerin iskânına
başlanacaktır265. Heybeli Ada’da 350 Rus mülteci Fransızlar tarafından iskân edilmiştir.
Ayrıca adada bulunan Orhan Gazi mektebi hastane olmak üzere Fransızlar tarafından talep
edilmiştir. Kınalı Ada’ya ise tahminen 800 Rus mülteci çıkarılmıştır. Bunlar Amerikalılar
tarafından iskân edilmiştir266. İtalyan vapuruyla gelen Rus mülteciler Kınalı Ada’ya sevk
edilmişlerdir267. Şubat ayının sonlarına doğru Heybeli Ada’ya 200’den fazla mülteci daha
getirilerek konaklara yerleştirilmişlerdir268.
Rus mültecilerin iskân edildikleri her adadaki idarelerini İtilaf Devletleri’nden birisi
üstlenmiştir. Kınalı Ada’daki mültecilerin idaresini Amerika üstlenmiştir. Amerikalılar
mültecileri çeşitli kısımlara ayırarak herkese kabiliyetine göre bir iş tavsiye etmiştir.
Kınalı Ada’da bulunan mültecilerden bazıları odun, erzak taşımak, yemek pişirmek,
hastalara bakmak gibi meşguliyetlerden kendilerini muaf ettirmek istemişlerse de
Amerikalılar hepsinin mülteci olduklarını aynı tarzda muamele göreceklerini ve kendi
işlerini görmekle mükellef olduklarını beyan etmişlerdir269. Buna karşın İstanbul’daki bir
Rum gazetesinin Büyük Ada’daki Rusların hayatlarına dair verdiği bilgiler çok farklıdır.
Büyük Ada’da Sivastopol’un büyük zenginleri bulunmaktadır. Bunların yemekleri
vaktinde ikametgâhlarında verilmekte ve çeşitli sebzeler ile etten ibaret olmaktadır. Eski
Rusya Ticaret Nazırı’nın kız kardeşi büyük bir kıymeti olan kürkünü satmıştır. Başka bir
Rus prensesi de incilerden yapılmış gerdanlığını yok pahasına satmıştır. Bütün yaşananlara
rağmen bunların adalarda eğlenmekte ve Beyoğlu’na indiklerinde ellerindeki paraları israf
etmektedirler270.
264
Vakit, 30.01.1920, s.1.
Akşam, 11.02.1920.
266
ATASE, İSH., 112/ 66.
267
Alemdar, 18.02.1920, s.2.
268
ATASE, İSH., 112/ 66.
269
Vakit, 01.03.1920, s.2.
270
Vakit, 23.03.1920, s. 2.
265
63
İstanbul Belediyesi’nden 8 Mart 1920’de Dâhiliye Nezaretine gönderilen yazıda da
Rus mültecilerin Müslüman mahallerine yerleştirilmesine engel olunması istenmektedir.
Rus mültecilerin verilen vaatlere rağmen Müslüman mahallelerine yerleştirilmekte olduğu,
hâlbuki İstanbul’da mütarekeden beri iaşe ve mesken tedarikinde büyük bir sıkıntı
yaşanırken, İzmir mültecileriyle yangınzedelerin cami içlerinde ve yangın harabelerinde
mesken enkazı arasında ikamete mecbur oldukları bir sırada, çeşitli meskenlerin Rus
mültecilerine tahsisinin uygun olmadığı dile getirilmiştir. Ayrıca sıhhi ve iktisadi
sakıncaları olacağından Rus mültecilerin başka münasip mahallere nakilleri talep
edilmektedir271.
Nisan ayına gelindiğinde adalardaki Rus mültecilerin Limni Adası’na nakline karar
verilmiştir272. Akşam gazetesi adalardan gidecek olan Rus mültecilerin, İngiltere
Hükümeti tarafından iaşe edilenler olduğu ve Limni Adası’na yerleştirilecekleri bilgisini
vermektedir. Bunların bir kısmı da Sırbistan’a gideceklerdir. Sırp Hükümeti Rus
mültecilerden bir kısmını Makedonya’ya yerleştirerek sadakatlerine itimat edebileceği
taraftarlar kazanmaya çalışmaktadırlar. Sırplar bu mültecilerden siyasi neticeler elde etmek
niyetindedir273.
Rus
mültecilerinin
adalar
denizindeki
adalara
nakil
edilmeleri
düşünülmüşse de Akşam gazetesinin haberine göre Yunanistan buna müsaade
etmemiştir274. Buna karşın İstanbul’daki Rus mültecilerin iaşelerine medar olmak üzere
Londra’dan 20.000 İngiliz lirası gönderilmiştir. Ayrıca İstanbul’da İtilaf Devletleri’ne ait
depolardaki
mevcut
giyeceklerin
önemli
bir
kısmının
bunlara
bağışlanması
kararlaştırılmıştır275. 1920 yılının son ayında Rus Mültecileri, Çocukları Menfaatine
Piyango Tesisine Mahsus Komisyon tarafından piyango düzenlenmesi ile piyango
biletlerinin satışı için kulübeler tesisi konusunda müsaade istemişlerdir. Cem-i İânat
Nizamnamesi’ne göre muamele edilmek şartıyla müsaade edilmiştir276.
Gazetelerde yer alan haberlerden Kırım’dan İstanbul’a Wrangel Ordusu ile birlikte
çok sayıda Rus mültecinin geldiği anlaşılmaktadır. Nitekim İleri ve Hâkimiyet-i Milliye
gazeteleri İstanbul'a gelen Kırım mültecilerinin miktarını 150.000 olarak vermektedir.
271
BOA, DH.UMVM, 86/10.
Alemdar, 06.04.1920, s.2.
273
Akşam, 22.07.1920, s.3.
274
Akşam, 09.08.1920.
275
İleri, 30.11.1920, s.2.
276
BOA, DH. İ.UM., 11-4/ 6/70.
272
64
Habere göre; bu mültecilerin iaşe ve iskân hususlarında Fransız memurları meşgul
olmaktadır. Wrangel ordusuna mensup 50.000 askerden 20.000’i Limni Adası’nda
20.000’i Gelibolu'da kalan 10.000’i de İstanbul'da iskân edilecektir277. Kırım’dan gelen
Rus Kazak Süvari alayından 15.000 kişi Hadımköy ve çevresine yerleştirilmiştir. Salgın
hastalık riskine karşı gelen Rus mültecilerin temizlenmesi için Tophane’de seyyar
hamamlar hazırlanmıştır278. Rus mültecilerden 10.000’i Sırbistan’a gönderilmiştir. 4.000’i
Bulgaristan’a, 4.000’i de Romanya’ya hareket edeceklerdir. Sırbistan, Yunanistan ve
Bulgaristan’a gönderilecek olanlar sırf askerlerdir279. İstanbul civarında ise: Heybeli Adaya
1.500, Selimiye Kışlasına 2.500, Ayastefanos’a 3.000 mülteci yerleştirilmiştir280. Bu
dönemde İstanbul Vali Vekili’nin Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yazıda Kırım’dan
İstanbul’a gelmiş mültecilerden 1.500 kadar Rus mültecinin Tuzla istasyonunda önceden
askeriyece inşa edilmiş olan barakalarda iskân ettirildiği bildirilmektedir. Ayrıca Tuzla’da
muhafızhaneye ait barakalar parça parça gelecek mültecilerin yerleştirilmesi için İngilizler
tarafından tamir edilmektedir281.
İleri gazetesinin haberine göre Kırım’dan çok sayıda Rus’un İstanbul’a gelmesi
kıymeti son derece düşük olan Rus paralarının değerinin daha da düşmesine neden
olmuştur. Rus paraları içinde en ziyade itibarı olan Romonof rublelerinin 160 adedi 1
liraya satılmaktayken yeni mültecilerin gelmesiyle bu daha da düşmüştür. Habere göre
Rusya’da emlak ve eşyasını satan binlerce mülteci ellerindeki paraların kıymeti olmaması
yüzünden geçimlerini temin için ziynetlerini satmaktadırlar. Rus paralarının daha fazla
düşmesine engel olmak için önceden İstanbul’a göç eden mülteciler çeşitli şekillerde yeni
gelenlere
yardım
ederek
ellerindeki
paranın
piyasaya
ihracına
mani
olmaya
çalışmışlardır282.
Alemdar gazetesi ise Avrupa’daki Rus mültecilerinin sayısını içeren bir haber
yayınlamıştır. Buna göre, toplam olarak Avrupa’da 2 milyon Rus mülteci bulunmaktadır.
İleri, 22.11.1920, s.1.; Hâkimiyet-i Milliye, 13.12.1920 s. 2.
Vakit, 29.11.1920, s.1.
279
Vakit, 22.11.1920, s.1.
280
İleri, 3.12.1920, s.2.
281
BOA, DH. İ.UM., 9-14/ 1/71.
282
İleri, 2.12.1920, s.4.
277
278
65
Bunlardan 1 milyonu Lehistan’da diğerleri Avrupa kıtasının çeşitli memleketlerindedir.
İngiltere’de 15.000, Fransa’da 175.000 ve Almanya’da 50.000 Rus mülteci vardır283.
1921 yılına gelindiğinde ise Rus mültecilerin sevklerine başlandığı anlaşılmaktadır.
17 Şubat 1921’de Çatalca Mutasarrıfı’nın Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yazıda o
bölgede bulunan Rus mültecilerin sevkleri ile ilgili bilgi verilmektedir. Buna göre; Şubatın
13’ünde Sancak Tepe’deki Rus mülteci karargâhından 1.500 ve Çilingir karargâhından
1.100 toplam 2.600 Rus’un memleketlerine iade edilmiştir. Çilingir’de 1.800 Sancak
Tepe’de 3.000 Hadım Köyü’nde 800 ve Kabakçı’ da 3.400 olmak üzere toplam 9.000 Rus
mültecisi kalmış olup gelecek hafta Çilingir’deki Rusların tamamı ve Sancak
Tepe’dekilerin de 1.700 neferinin sevk edileceği bilgisi verilmiştir284.
İstanbul’da Rus mültecilerin varlığı çeşitli şikâyetlere neden olmuştur. Bunlardan
biri bazı Rus mültecilerin Sultan Ahmet Camii’nin koridorları arasında sefil bir halde
yatmalarıdır. İleri gazetesi Evkaf Nezareti’nden bu mültecilerin münasip yerlere
gönderilmesini istemektedir285. Ayrıca Karadeniz boğazında Macar tebaasına ait olan bir
kışlanın Rus mültecilere tahsis edilmesi hoşnutsuzluk yaratmıştır. Müslüman muhacirlerin
barakalarda yattıkları daha kötüsü açıkta kaldıkları bir sırada mevcut kışlaların bazılarının
Türk mültecilere verilmesi gerektiği konusunda eleştiriler yapılmıştır286.
Rusların İstanbul’da kalmaları çeşitli kuşkuları da beraberinde getirmiştir. Zira 29
Ocak 1922’de Yugoslavya’daki Rus mültecilerin teslim edildiği ancak İstanbul’dan henüz
ayrılmayan Ruslardan İngiliz ve Fransızların istifade etmeyi düşündüğü yönünde istihbarat
mevcuttur287.
İstanbul’da geçimini sağlayamayan 15.000 Rus mültecinin tahliyesi meselesi
Cemiyet-i Akvam tarafından ele alınmıştır. Özellikle bunları kabul etmeye razı olan komşu
ülkelere taksim edilmeleri görüşülmüştür288. Cemiyet-i Akvam İstanbul’da bulunan 15.000
Rus mültecinin Slav memleketlerine nakli için 30.000 İngiliz lirasının (Sterlin) yeteceğini
283
Alemdar, 30.12.1920, s.4.
BOA, DH. EUM.AYŞ. 76/35.
285
İleri, 23.07.1921, s.4.
286
İleri, 28.07.1921, s.3.
287
TİTE, 48/65.
288
Akşam, 26.03.1922, s.1.
284
66
düşünmektedir289. Amerika Muavenet İdaresi ise İstanbul’daki Rus mültecilerini Temmuz
başından itibaren 4 ay iaşe edeceğini buna karşılık Rus mültecilerin tahliyesi için lazım
gelen paranın Cemiyet-i Akvam tarafından verilmesini şart koşmuştur. Cemiyet-i Akvam
azaları bu teklifi kabul ederse Doktor Nanse İstanbul’daki Rus mülteciler meselesi ile
ilgilenmek üzere görevlendirilecektir 290. Cemiyet-i Akvam 4 ay boyunca Rus mültecilerin
Amerika Muavenet İdaresince iaşe edilmesini kabul etmiştir291. İaşe sonrası Rus
mültecilerden geçimini sağlayamayanlar başka ülkelere sevk edilmeye başlanmıştır.
Sadece 1 Kasım 1922’de 3 vagon Rus mülteci Bulgaristan’a gitmiştir292.
1922 yılının son aylarında Rus Sefareti’nden gelen bir yazı ile Wrangel
Ordusundan İstanbul’da kalan 2.000 Kalmuk’un Rusya hükümetince af edilmiş oldukları
ve bunların Rusya’ya iadesi için vapurlar gönderileceği belirtilerek gitmelerine müsaade
edilmesi istenilmiştir. Rus mültecilerin dönmesi uygun görülmüş ve konu ile ilgili gerekli
vekâletlere talimat verilmiştir293.
1924 yılında kurumlar arası yapılan yazışmalar İstanbul’da kalan ve giden Rus
mültecilerinin sayıları üzerine bilgi vermektedir. Polis Müdüriyetince, İstanbul’a gelmiş
olan 18.599 Rus mülteci den, 14.348 kişinin yabancı mahallere sevk edildikleri 39 kişinin
memleketlerine dönmek arzularında oldukları ve 4.212 kişinin de İstanbul’u terk etmek
istemedikleri bildirilmiştir. İstanbul Vilayeti’nden Hariciye Nezareti’ne gönderilen yazıda
ise 1922 senesi başlangıcında Cemiyeti Akvam tarafından yapılan sayım neticesinde
İstanbul’da 19.000’i erkek, 7.000’i kadın ve 4.000 i çocuk olmak üzere 29.000 mülteci
mevcut olduğu bildirilmiştir. O tarihten beri yaklaşık 22.000 kişinin İstanbul’u terk ettiği
ve şu an İstanbul civarında bulunan mültecilerin 6-7 bin arasında tahmin edildiği ve
bunlardan büyük bir kısmının geçimlerini temin eden ve mevcut durumları iyi olanlar
olduğu belirtilmiştir294.
289
Vakit, 28.03.1922 s.3.
Akşam, 08.05.1922, s.2.
291
Akşam, 29.08.1922, s.2.
292
TİTE, 53/10.
293
BOA, HR. İM. 62/61.
294
BOA, HR. İM. 101/72.
290
67
1.2.2. Kırımlı Mülteciler
Rusya’daki iç savaşta Beyaz orduların Kızıl ordulara mağlup olmasından sonra
Kırım'ı terk etmek zorunda kalan Wrangel Ordusu değişik unsurlardan meydana
gelmekteydi. Birliklerin büyük kısmı Beyaz Rus, Tatar ve Çerkeslerden oluşuyordu. 18
Kasım 1920'de İstanbul'a gelen Wrangel birlikleri arasında 7.216 kadar Müslüman Çerkes
askeri vardı295.
İstanbul limanında bulunan ticari gemilerin çoğu Kırım’dan göç edecek olan halkı
getirmek için Kırım’a hareket etmiştir296. General Varangel’in emriyle yaralılar, kadın ve
çocuklar Sivastopol’dan vapurlara bindirilerek İstanbul’a sevk edilmiştir297.
Kırım mültecilerinin sayısı ile ilgili gazetelerde çeşitli rakamlar verilmiştir. Akşam
gazetesine göre Kırım’dan 60.000 kişi sevk edilmiştir298. İleri gazetesine göre ise 14
Kasım’dan başlayarak 4 gün zarfında İstanbul’a gelen Kırım mültecilerinin sayısı 49.000’i
geçmiştir299. 18 Kasım’da Akşam gazetesi gelen vapurların sayısını 45 olarak
vermektedir300. Gün geçtikçe gelen vapurların ve mültecilerin sayısı da artmıştır. Moda
açıklarına demirleyen vapurların sayısı 56’ya ulaşmıştır. Ağır yaralılar için Selimiye
Kışlası’nın bir kısmı hastaneye dönüştürülmüştür. Vapurlarda bulunan 7.000 yaralı
hastanelere dağıtılmıştır Vapurlarda sıhhi şartlar kötü olduğu için bulaşıcı hastalıklardan
endişe edilmeye başlanmıştır301.
5 Aralık tarihli Alemdar gazetesi Rus vapurlarının Kırım mültecileri ile dolu
oldukları halde İstanbul limanına gelmekte olduklarını yazmaktadır. Habere göre,
gemilerde yaklaşık olarak 32.000 kişi mevcuttur302. 19 Aralıkta ise aynı gazete Kırım'dan
İstanbul'a nakil edilen mültecileri taşıyan vapurların adedini 90'a ulaştığını vapurların
içindeki mültecilerin adedinin ise 110.000 olarak vermektedir. Vapurlar Moda ve Kalamış
önünde demirlemişlerdir. Her gün iki vapur Amerikalılar tarafından içinde mevcut
Yüceer, a.g.m., s.107,109.
İleri, 15.11.1920, s.1.
297
Vakit, 16.11.1920, s.1.
298
Akşam, 17.11.1920, s.3.
299
İleri, 18.11.1920, s.1.
300
Akşam, 18.11.1920, s.1.
301
Vakit, 19.11.1920, s.1.
302
Alemdar, 05.12.1920, s.2.
295
296
68
yolcularıyla Kınalı Ada'ya gönderilmektedir. Mültecilerin içinde hastaların toplamı 3.500'e
ulaşmaktadır. Bunların büyük kısmı Fransız hastanesine cüzi bir miktarını da İngiliz ve
Rus hastanelerine yatırmışlardır303.
1920 yılının Ocak ayında Rus mültecilerle ilgili Hariciye ve Dâhiliye Nezareti
arasında yapılan yazışmalarda Rusya’dan geleceklerin iktisadi, içtimai, sıhhi ve asayiş
hususunda sıkıntıların yaşanacağından dolayı kabul edilmemeleri veyahut yalnız
Kırım’dan gelecek Müslümanların memleketimizde Hıristiyan’ı çok muhitlerde iskân
edilmek üzere kabul edilmeleri gündeme gelmiştir. Dâhiliye Nezareti’nin bu konuyu
incelemesi istenmiştir304. Osmanlı Devleti işgaller nedeniyle Türk ve Müslüman nüfusun
azaldığı yerlerde nüfus ekseriyetini korumak için böyle bir yola başvurmuştur. Zira
Mütareke döneminde çeşitli yerlere Anadolu’nun yerleşik halkı bahanesiyle Ermeni ve
Rum nüfus sevk edilmiştir. Aralık 1920 tarihli İleri gazetesinin haberine göre Kırım’dan
gelen mültecilerin bir kısmı Adana’nın çeşitli köylerine taksim edilerek iskân
edileceklerdir. Bunlar muhtemelen Müslüman mültecilerdi305.
Aralık 1920’de Hilal-i Ahmer Cemiyeti Başkanlığı’na Kırımlı Müslüman bir
mülteci tarafından gönderilen yazı mültecilerin bu dönemde nasıl bir durumda
bulundukları hakkında bilgi vermektedir. Yazı da şunlar yer almaktadır; ‘İnkılap siyaseti
neticesi ve arzumuz dışında memleketimiz olan Kuzey Kafkasya'dan Warangel ordusuyla
İstanbul'a geldik. 500 nüfusumuz asker ve 100 nüfusumuzda sivil birçok zahmet ve sefalet
çektik. Şu an vapurlarda birçok mahrumiyet ve perişanlığa maruz bulunuyoruz. Bütün
Müslümanların hamisi olan Halife-i Müslüminin biz zavallıların iş bu sefaletlerine bir
nihayet vermesini istiyoruz. En büyük insani hislerle tesis etmiş olan cemiyetinizin
merhametine sığınıyoruz306’.
Kırım’dan Osmanlı topraklarına gerçekleşen göçlerin nedenlerinde biri de bölgede
baş gösteren açlıktır. Bolşevik İhtilali sonrası bölgede meydana gelen çatışmalar sonrası
Wrangel Ordusu’nun yenilerek çekilmesiyle sonuçlanmıştı. Yaşanan iç savaş ve sonrasında
gerçekleşen göçlerle birlikte bölgede ciddi bir açlık baş göstermiştir. Bölgeden gelen bir
Hâkimiyet-i Milliye, 18.12.1920. s.1.
BCA, 272..0.0.11/15.55..5.
305
İleri, 14.12.1920, s.2.
306
KA, 612/12.
303
304
69
kişi Vakit gazetesi muhabirine verdiği beyanatta yaşanan facianın boyutları ile ilgili
şunları aktarmıştır; ‘Kırım'ı eskiden görenler şimdi tanıyamazlar. Sokaklar tenha,
dükkânlar boş, tarlalar metruktur. Hali vakti yerinde olan ahalinin kalanı da ilk fırsatta
terki diyar etmektedirler. Açlıktan günlük 800 kişinin telef olduğunu işittim. Emin olunuz ki
bu miktarda mübalağa varsa bile pek cüzidir. Bahçesaray'da iken arkadaşla rıhtımın bir
kenarında birer dilim siyah ekmek yerken 50-60 kişi birden üzerimize hücum etti.
Elimizdekini aldılar sonra paylaşmak için kendi aralarında bir kavga başladı. Biz zor
kurtulduk. Şehirde bir tane köpeğe kediye rastlamak mümkün değildir.
Sivastopol'da
vaziyet aynıdır. Bütün Kırım yarım adası kendi haline terk edilmiştir’307.
Dönemin basınında açlıkla boğuşan Kırım’a yardım çağrıları yapan yazılar da yer
almıştır. İleri gazetesi ‘Aç dindaşlarımız haricden ve bizlerden yardım bekliyorlar. Gözleri
İstanbul yollarında’ diyerek halka seslenmiştir. Kırım’ın açlığa mahkûm edildiği ve bu
yüzden her gün birçok Müslüman’ın açlık felaketine kurban gittiği belirtilmiştir.
Kırım'daki açlara yardım etmek üzere İstanbul’da Tatar Cemiyeti tarafından bir teşkilat
oluşturulmuş ve Hilâl-i Ahmer tarafından himaye edilmiştir308.
Mültecilerle ilgili zaman zaman çeşitli talepler de gelmektedir. Nitekim 30 Nisan
1922’de Tatar Cemiyet-i Hayriyesi tarafından Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne gönderilen bir
yazıda; Kırım'da yaşanan açlık tesiriyle Dâr-ül hilâfe’ye iltica etmeyi başaran 16 nüfustan
oluşan Kırım Müslüman mültecilerine Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nce imkânlar dâhilinde
yardım edildiği ancak bunun iskân ve iaşeleri için yeterli olmadığından bahsedilmektedir.
Bu mültecilerin de diğer Müslüman mülteciler gibi Muhacirin Müdüriyeti’nce idare
edilecek mahalde iskân ve iaşeleri hususunda yol gösterilmesi talep edilmektedir309.
Kırım Hükümeti de Büyük Millet Meclisi'ne hitaben bir beyanname göndererek
yardım talebinde de bulunmuştur. Bunun üzerine yardım için mebuslardan oluşan bir heyet
oluşturulmuştur310. Yine Refet Paşa başkanlığında Kırım Açlarına Yardım Heyeti
kurulmuştur. İstanbul basınından da bu konu ile ilgili yardım istenmiştir311.
307
Vakit, 23.04.1922, s. 3.
İleri, 05.04.1922, s.4.
309
KA, 1198/42.
310
Vakit, 22.04.1922, s. 1.
311
Vakit, 05.05.1922, s. 3.
308
70
Rusya’da açlık yüzünden ahali parça parça göç etmeye başlamıştır. Felaketzedeler
Batum’a oradan Osmanlı’nın sahil kasabalarına iltica etmeye başlamışlardır. Bunlarla
meşgul olmak üzere bir komisyon oluşturulmuş ve Sıhhiye Vekâleti tarafından gereken
tedbirler alınmaya çalışılmıştır312. Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin Büyük
Taarruz öncesi Hilâl-i Ahmer’e gönderdiği yazıdan Ankara Hükümeti’nin de aynı
politikayı takip etmekte olduğu söylenebilir. Zira Kırım'dan gelecek mültecilerin Van
gölünün kuzeyinden başlayarak Erzurum ve Beyazıt livalarını içine alan mıntıkaya iskânı
kararlaştırılmıştır. Mültecilerin sevki esnasında iaşeleri konusunda cemiyet tarafından da
yardım yapılması istenmiştir313.
1.2.3. Gürcü Mülteciler
Milli Mücadele döneminde Doğu Cephesi’nde meydana gelen muharebelerden
sonra Batum ordumuzun kontrolü altına girmiştir. Batı Cephesi’nde düzenli birliklerimizin
I. İnönü Muharebesi’ni kazanmasının ardından ise Rusya ile Moskova Anlaşması
imzalanmıştır. Bu Anlaşmaya göre Batum Gürcistan’a bırakılarak sınırlarımız dışında
kalmıştır. Rusya’nın bölgede hâkimiyet kurmasıyla birlikte Gürcistan’dan mültecileri
taşıyan vapurlar İstanbul’a doğru yola çıkmaya başlamıştır.
Elimizdeki kaynaklar ilk olarak Gürcistan’dan 1921 yılının Mart ayında
mültecilerin topraklarımıza gelmeye başladığını göstermektedir. Marsilya vapuruyla
Batum’dan İstanbul’a gelen 520 Gürcü mültecinin iskânı için Şark-i Karib Muavenet
Heyeti başkanı tarafından yapılan rica üzerine Muhacirin Müdüriyeti’nce Anadolu
Kavağı’nda bir kışlaya iskânları kararlaştırılmıştır314. Bunların bir kısmının iaşesi Amerika
Şark-ı Karib Muavenet Heyeti tarafından üstlenilmiştir. Kalanların iaşeleri de hükümete
terk edilmiştir. 1921 Mart’ında gelen mültecilerden 180 ve 360 kişilik iki kafilenin iaşesi
Muhacirin Müdüriyeti’nce üstlenilmiştir. Hükümete yardım için müracaat etmiş olan 600
kişiden 400’ü çalışabilecek durumda olup 200’ü yardıma muhtaç bir durumdadır.
Akşam, 08.06.1922, s.1.
KA, 612/30.
314
İleri, 27.03.1921, s.2.
312
313
71
Çalışabilenler ormanda odun keserek bir diğerine yardım etmektedirler315.
Gürcü
mültecilerinde bir kısmı da Galata’da bir binaya yerleştirilmiştir316.
Vakit gazetesi Nisan ayına gelindiğinde İstanbul’da bulunan Gürcü mültecilerin
miktarının 3.000 kişi olduğu tahmininde bulunmaktadır. Bunların çoğunluğunun Hıristiyan
olduğunu ve memleketlerine dönmek istediklerini belirtmektedir. Gürcü mültecilerden
ancak 500 kişinin iaşesi hükümet tarafından üstlenilmiştir. Diğerleri Amerikan Şark-ı
Karib Muavenet Heyeti tarafından iaşe edilmiştir317. 2 Nisan tarihli İleri gazetesinde son
iki gün zarfında Batum’dan 5 büyük vapur dolusu mülteci geldiği haberi yer almaktadır.
Ayrıca bunların arasında Gürcülerden başka Ermeni ve Rumların da olduğu
belirtilmiştir318. Gürcistan’dan gelen vapurlardan ikisinin içinde bulunan mülteciler Şile ve
Anadolu Feneri arasındaki köylere iskân edilmiştir. Diğer vapurun yolcularını iskân edecek
bir yer bulunamadığından vapur Kız Kulesi önünde bekletilmiştir319.
Gürcistan’dan gelen mültecilerin tek sığındığı yer başkent İstanbul olmamıştır,
Karadeniz sahillerine de mülteciler gelmektedir. Bu yüzden bölgeye hâkim olan Ankara
Hükümeti, Gürcistan sahilinden Trabzon sahillerine iltica eden ve edecek olan İslam
mültecilerinin durumu hükümetçe düşünülmekte olduğundan şimdilik bu gibi mültecilerin
bulundukları mahalde itina ile iaşelerinin temin edilmesi kararını almıştır320.
Gürcü mültecilerle ilgili şüphe uyandıran bazı gelişmeler de olmuştur. Örneğin
Dersaadet Jandarma Alay Kumandanlığı’nın İstanbul Vilayetine ve Umum jandarma
Kumandanlığı’na gönderdiği yazıda, Amerika Muavenet Heyeti tarafından boğaz içinde
büyük limanda iskân ettirilmiş Hıristiyan Gürcü mültecilerine Beyoğlu İngiliz
karargâhınca on adet Rus tüfeğiyle bin kadar mermi dağıtıldığı ve muhtemel herhangi bir
tecavüze karşı ihtiyaten tedbir almak üzere lüzum görülen mahallere yerleştirilecekleri ve
ikametgâhlarının emniyet ve muhafazaya aldırıldığı bildirilmektedir321.
315
Vakit, 27.03.1921, s.2.
Vakit, 29.03.1921, s.2.
317
Vakit, 01.04.1921, s.2.
318
İleri, 02.04.1921, s.2.
319
Vakit, 03.04.1921, s.2.
320
BCA, 97-7/ 30..18.1.1/ 3.18..6.
321
BOA, DH.İ.UM., 20-28 / 14/26.
316
72
1.3.3 Azerbaycan Türkleri
Bolşevik İhtilali sonrası Kafkasya’da siyasi karışıklar yaşanmıştır. Çarlık Rejimi
yıkılmış ve iç savaş sonrası Rusya Kafkas Devletlerini hâkimiyeti altına almaya
başlamıştır. Bunun üzerine Kafkasya’dan Anadolu’ya göçler başlamıştır. Azerbaycan
Türkleri de Anadolu’ya iltica edenler arasındadır. Azerbaycan’dan gerçekleşen göçlerle
Ankara
Hükümeti’nin
yakından
ilgilendiği
görülmektedir.
Ankara
Hükümeti
memleketlerinde siyasi vaziyet neticesi olarak gördükleri baskı üzerine Azerbaycan'dan
Anadolu'ya iltica eden siyasi mültecilerle ilgili bunların da muhacir tahsisatından iaşe
edilmesi gerektiği yönünde bir kararname çıkarmıştır322.
Kazım Karabekir Paşa, Mayıs 1921’de Bayburt Mevki Kumandanlığı tarafından
Azerbaycanlı mültecilerin Bayburt’tan daha doğuya geçmelerine izin verilmemesini
istemiştir. Çünkü Azerbaycan'dan kaçarken çeşitli mevkilerde bıraktıkları ailelerini
getirmek ve oralarda kalan emval ve emlakından istifade imkânı arayan birçok
Azerbaycanlının Trabzon-Erzurum yoluyla Kars'a gitmeleri sorun teşkil etmiştir. Şark
Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa, bu yerlerde bunların tamamının parasız ve
işsiz dolaştıklarını belirtmektedir. Kazım Karabekir Paşa bunların Kars ve havalisinden
Azerbaycan'daki işlerini takip edebileceklerini zannettiklerini ancak Anti-Bolşevik
tanınmış olmalarından dolayı Azerbaycan'a gitmekten çekindiklerine dikkat çekmiştir. Bu
durum karşısında Kars'ta aradıkları malumatı bulamayan Azerbaycanlıların buralara
gitmelerinde hiç bir fayda yoktur. Zira Kars ve havalisinde darlık hasebiyle iş bulmak
güçtür. Her surette müşkülata uğramamak için Azerbaycanlılar Bayburt'tan daha şarka
artık geçirilmemeli, ancak sanatkâr ve mühendis olanlardan iş arayanlar önce
araştırılmalıdır. Buna nazaran Erzurum’da işsiz dolaşan Azerbaycanlıların Kars'a
hareketlerine müsaade edilmediği gibi Bayburt'tan geçecek Azerbaycanlılar hakkında da
bu karara uygun hareket edilmesi istenmiştir323.
Ankara Hükümeti Azerbaycanlı Türk muhacirlerin Van’da yerleşmek üzere
gelmesini teşvik etmek üzere askerlikten ve diğer vergilerden geçici bir zaman için istisna
tutulmaları yönünde karar almıştır. Bu kararın altında yatan nedenlerden biri Harbi
Umumi’de en çok nüfus kaybına uğrayan illerden biri olan Van Vilayeti’nde Türk nüfusun
322
323
BCA, 97-8/ 30..18.1.1./ 3.18..16.
TİTE, 22/1.
73
çoğunluğunu sağlamaktır. Bölgeye İran ve Azerbaycan Türklerinden gelen birçok
muhacirin askerlik ve vergilerden korkarak iltica ettiklerini bu durumun diğer gelecekler
için de engel teşkil ettiği belirtilmiştir324. Mülteci Azerilerin Osmanlı uyruğuna geçmeyi
kabul etmeleri şartıyla Van’da iskân edilmeleri karara bağlanmıştır325.
1.3.4. Balkanlardan Gelen Muhacirler
Balkanlarda Osmanlı Devleti’nin toprak kayıplarıyla birlikte Anadolu’ya göçler
başlamıştır. Osmanlı Devleti nereden çekildiyse Müslüman ahali de ardından onu takip
etmiştir. Özellikle 93 Harbi ve Balkan Savaşlarından sonra Osmanlı topraklarına büyük
göçler gerçekleşmiştir. Cihan Harbi’nde alınan yenilgi ve sonrasında başlayan Milli
Mücadele döneminde Anadolu’da ölüm kalım savaşı verilirken dahi Balkanlarda baskıya
maruz kalan Müslüman ahalinin göçlerinin devam ettiği görülmektedir.
İleri gazetesinin ‘Selanik’de Hicrete Nasıl Mani Olunuyor?’ başlıklı haberinde
Selanik’den ahalinin göç etmek istediği ancak Yunan makamlarının çeşitli bahanelerle
buna engel olduğu yer almaktadır. Habere göre, Selanik’de yaşayamayacaklarını anlayan
Türkler hatta Hıristiyan ve Museviler Yunan hükümetinin müsaadesini alabilseler hemen
Osmanlı topraklarına göç edeceklerdir. Selanik vilayetinde 25.000-30.000 kadar
Müslüman nüfus tahmin edilmektedir. Bunlardan göç etmek isteyenlerin emlaklarını
müsadere etme tehdidi mevcuttur. Bu tehdit onların göç fikrinden vazgeçmelerini
sağlamaktadır. Göçten vazgeçmelerinin bir diğer nedeni ise askerlik vazifesidir. İzmir’in
işgalinden itibaren Selanik ve çevresinde yaşayan Müslümanlara karşı iyi muamele
edilmesi ihtar edilmekte ise de bu sadece dışarıya karşı resmiyetten ibaret bir durumdur.
Çünkü memurlar daha fazla şiddet etmekte ve her vesile ile halktan ceza adı altında ağır
vergiler alınmaktadır326.
Müsadere ve askerlik görevi Müslüman ahalinin göçünü bir
müddet engelleyebilmiştir. Baskıların artması üzerine 1920 yılının yaz aylarından itibaren
Selanikli Müslüman ahalinin Osmanlı topraklarına göç etmeye başladığı yönünde
gazetelerde haberler yer almıştır.
324
BCA, 97-3 / 30..18.1.1/ 2.24.. 3.
BCA, 97-15/ 30..18.1.1/ 3.32..7.
326
İleri, 19.01.1920.
325
74
1920 yılının Temmuz ayında Selanik, Yanya gibi Rumeli’ye ait şehirlerden çok
miktarda muhacir gelmeye başlamıştır. Bunların Osmanlı tabiiyetini değiştirmek için
verilen mühlet yakında son bulacağı için ya vatanlarını terk etmeleri ya da tabiiyetlerini
değiştirmeleri zorunlu bulunmaktadır. Bunun üzerine Müslümanların büyük kısmı Yunan
tabiiyetini kabul etmedikleri için göç etmeye mecbur edilmişlerdir. Önemli bir sayı
oluşturan bu muhacirlerin iskân ve iaşeleri için müşkülat içinde kalan Muhacirin
Müdüriyet-i
Umumiyesi
bu
durum
karşısında
ne
şekilde
hareket
edeceğini
düşünmektedir327.
Eylül ayına gelindiğinde Selanik’den Yunan tabiiyetini kabul etmeyen ahalinin
göçlerinin devam ettiği anlaşılmaktadır. Yeni gelenlerin hali vakitleri yerinde olduğu için
Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi’ne müracaat etmemişlerdir328. Eylül ayının sonlarına
doğru Selanik’ten İstanbul’a bir miktar daha muhacir gelmiş ve misafirhanelere
yerleştirilmişlerdir329.
4 Ağustos tarihli Akşam gazetesi Makedonya’dan ve çeşitli yerlerden gelen
mültecilerin cami aralarında yatmakta olduklarını yazmaktadır330. Aynı tarihlerde Vakit
gazetesinin ‘Makedonya’dan Hicret Başlıyor’ başlıklı haberinde Makedonya’dan Yunan
tabiiyetini kabul etmek istemeyen yaklaşık 10.000 Türk’ün göç etmek için hazırlanmaya
başladığı yazılmaktadır. İlk olarak ziraatle meşgul olan 6 aile İstanbul’a gelmiştir.
Gelmeden önce Makedonya’daki emlak ve arazilerini satmışlardır. Bunun için az çok
paraları vardır. Ancak muhacerat devam ettiği takdirde İstanbul’un mevcut vaziyeti göz
önüne alındığında sonunda sefalete mahkûm olacaklardır. Haberde bu noktanın dikkate
alınarak hükümetin göçü engellemek için gerekli tedbir ve teşebbüsleri alması gerektiği
aksi takdirde bu mühim Türk nüfusunun sefalet yüzünden mahvolacağı vurgulanmıştır331.
Kasım ayında bu defa Arnavutluktan İstanbul’a göçler gerçekleşmiştir. Sırplarla
aralarında sürekli meydana gelen çatışmalara tahammül edemeyerek 60 kadar kişi
İstanbul’a iltica etmiştir. İleri gazetesi bu durumu ‘Eğer böyle giderse İstanbul’un yerli
ahalisi nereye hicret edeceğini bilemeyecek’ şeklinde değerlendirmiştir332. İstanbul’a
Akşam, 22.07.1920, s.3.
Akşam, 05.09.1920, s.2.
329
İleri, 20.09.1920, s.2.
330
Akşam, 04.08.1920, s.2.
331
Vakit, 21.09.1920, s.2.
332
İleri, 16.11.1920, s.1.
327
328
75
mütareke döneminde yapılan iç ve dış göçlerin fazlalığı göz önünü alınacak olursa bu
değerlendirmeye katılmamak mümkün değildir.
Ocak 1921’de Selanik ve Arnavutluk’tan gerçekleşen göçlerde azalma görülmeye
başlanmıştır. 40-50 nüfustan oluşan küçük kafileler gelmeye başlamıştır. Gelenler
hazırlanan yerlerde iskân edilmişlerdir. Sefalet içinde olanlara Muhacirin Müdüriyeti’nce
yardımda bulunulmuştur333.
Mudanya Mütarekesi sonrası Yunan zulüm ve baskısının artması, zorla
meskenlerine
Hıristiyan
muhacirler
yerleştirilmesi
üzerine
Selanik
ve
çevresi
Müslümanlarından birçoğu göç etmeye başlamış, kafile kafile İstanbul’a gelmişlerdir334.
Mütarekeden sonra sadece Selanik’ten değil Sırbistan’dan da muhacirler gelmeye
başlamıştır. Anadolu’da savaşın sona ermesiyle birlikte Balkanlar’da baskıya maruz kalan
Müslüman ahali göç yollarına düşmüştür. Akşam gazetesinin bu konuyla ilgili 5 gün
arayla verdiği iki haber mevcuttur. 10 Aralık tarihli ilk haberde Türkiye Hükümetinin
Makedonya ve Güney Sırbistan’dan hicret edenleri kabul etmediği yazmaktadır. Hicret
etmiş olan bazı kimselerin İstanbul’da kalmalarına müsaade edilmemiş ve geriye iade
edilmişlerdir. Haberde hükümetin kararı desteklenerek, Müslüman ahalinin evlerini,
barklarını boş yere bozmamaları ve hicrete kalkışmamaları tavsiye edilmektedir335. Buna
karşın 15 Aralık’ta çıkan ikinci haberde İstanbul Muhacirin Müdüriyeti’nden alınan
malumata göre Sırbistan’dan yeni 250 kadar Müslüman muhacir gelmiştir. Ayrıca
Yunanistan’dan Doğu Trakya’ya doğru 200.000 kişilik Müslüman kafilesinin yola çıktığı
ve henüz bunlardan bir haber alınmadığı bildirilmektedir336. Haberden de anlaşıldığı üzere
mübadeleden önce Yunanistan’da yaşayan Müslüman ahalinin önemli bir kısmı Anadolu
yollarına düşmüştür.
Akşam, 12.01.1921, s.3.
Akşam, 22.11.1922, s.1.
335
Akşam, 10.12.1922, s.3.
336
Akşam, 15.12.1922, s.1.
333
334
76
77
İKİNCİ BÖLÜM
GÖÇLERİ ÖNLEMEYE YÖNELİK TEŞEBBÜSLER
2.1 Göçleri Önleme Teşebbüslerinin Nedenleri
2.1.1 Wilson İlkeleri ve Self Determinasyon
Bir halkın coğrafi sınırlarını, politik durumunu veya kendi geleceğini diğer
devletlerden bağımsız olarak özgürce belirlemesine self determinasyon denilmektedir.
“Milliyetler İlkesi”nin ortaya çıkmasında 1789’da gerçekleşen Fransız İhtilali önemli bir
rol oynamıştır. Bu prensip, millet niteliğini kazanan her topluluğun bağımsız bir devlet
kurabileceğini ileri sürmektedir. Özellikle milliyetler prensibi 19. yüzyılda, Avrupa
devletleri tarafından Osmanlı ve Avusturya Macaristan İmparatorluğu’nu parçalamak için
kullanılan siyasal araçlardan birisi olmuştur1. Her iki imparatorluğun yenilgiyle ayrıldığı
Birinci Dünya Savaşı sonunda barışın esaslarını belirleyen ve ABD Başkanı Wilson
tarafından 8 Ocak 1918 Salı günü Amerikan Kongresi'ne açıklanan, Wilson Prensipleri de
milliyetçilik temeline ve milletlerin kendi kendilerini yönetme esasına dayanan bir
program
idi2.
Wilson
self
determinasyon
ifadesini
Avrupa
İmparatorluklarının
sömürgelerine son vermek için kullanmıştır. Ulusların self determinasyon hakkını yeni
uluslararası düzen için yaptığı planının merkezine koymuştur. Bu plan, Avrupa
İmparatorluklarından ayrılma talebiyle ilgili olsa da bu plan sadece Habsburg ve Osmanlı
İmparatorluğu gibi bazı imparatorlukların tasfiyesinde uygulanmıştır3.
İlk başta Osmanlı aydınlarının bir kısmı Wilson Prensiplerini Osmanlı Devleti’nin
kurtuluş çaresi olarak görmüş ve büyük umutlar bağlamıştır. Wilson Prensipleri birinci
dünya savaşı mağlupları tarafından olumlu karşılanmakla birlikte, galip devletler
başlangıçta söz konusu ilkeleri tatbik edeceklerini vaat etmelerine rağmen Paris Barış
Konferansında bu vaatlerinden vazgeçmişler hatta Wilson’u da ikna etmeyi başarmışlardı.
Doğan Kılıç, ‘Self Determinasyon İlkesinin Azınlıklar Açısından Değerlendirilmesi’, Gazi Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XII, Ankara 2008, s.949, 952.
2
Deniz Bilgen, ‘Wilson İlkelerine Türk Kamuoyunun Tepkisi ve Bunun Amerikan Basınına Yansıması’,
Atatürk Yolu Dergisi, C.5, S.18, Ankara 1996, s.123.
3
Doğan Kılıç, a.g.m., s.960.
1
78
Wilson Prensiplerinin Türk basınında ve aydınlar arasında kabul görmesinin temel sebebi,
Türk Milleti’nin Misak-ı Milli ile sistemleştirdiği ve gerçekleştirmeye çalıştığı istiklal
mücadelesinin prensiplerin 12. maddesiyle sağlanacağı yönündeki yaygın kanaattedir. 12.
madde ile paralellik arz eden Misak-ı Milli, Wilson Prensipleri uygulandığı takdirde savaş
olmadan ve kan akıtılmadan gerçekleştirilmiş olacaktı. Osmanlı Devleti dâhilinde gayri
Müslim unsurlar hiçbir vilayette ekseriyet teşkil edecek miktarda olmadıklarından Türk’ten
gayri unsurlar tabirinin sadece Araplara münhasır kalması icap etmekteydi. Zaten
mütarekenin imzalandığı sırada da bu topraklar Türklerin elinden çıkmış bulunuyordu.
Hatta bu prensiplere göre Balkanlarda milliyet esasına dayanan bir arazi taksimi husule
gelirse büyük çoğunluğu Türk olan Batı Trakya’nın da Türklere verilmesi imkân dairesine
girecekti. İşte bu sebeplerden dolayı adilane bir fikir olarak görülen bu prensipler Türk
Milletince şayan-ı kabul görmüştür4.
Ancak beklenilen aksine I. Dünya Savaşı’ndan yenilgiyle ayrılan Osmanlı Devleti,
İtilaf Devletleri’nin paylaşım projeleri ve azınlıkların toprak talepleriyle karşı karşıya
kalmıştır. Ermeni ve Rum azınlığın toprak taleplerinin temel dayanak noktasını ise nüfus
çoğunluğu oluşturdukları iddiaları teşkil etmekte idi. Adı geçen azınlıklar barış
görüşmelerinde bu iddialara sarılarak, Wilson Prensipleri çerçevesinde kendilerince haklı
gerekçeler ortaya koymaya çalışmışlardır.
Nitekim Venizelos, Yunanistan’ın toprak isteklerini resmen bildirmek için 3 ve 4
Şubat 1919'da Paris Barış Konferansında otaya koyduğu Yunan tezini Wilson
Prensipleri’ne özellikle 12. prensibe göre self-determinasyona dayandırmıştır. O, ayrıca
nüfus ve etnik nedenlerden ötürü Anadolu'nun batı kısmının coğrafî ve tarihî açılardan özel
ve ayrı bir bölge teşkil ettiğini savunmuştur5.
26 Şubat 1919’da bu defa Ermeniler Paris Barış Konferansı’na iki delegasyonla
katılarak, nüfus çoğunluğu oluşturdukları iddiasıyla Vilâyât-ı Şarkiyye’nin Trabzon ile
birlikte kendilerine terkini istiyorlar ve bu taleplerini verdikleri şu bilgilerle haklı
göstermeye çalışıyorlardı: “...Eğer Ermeniler dağıtılmasalardı. Ermeni Vilâyetlerinde
Mehmet Şahingöz-Vahdet Keleşyılmaz, ‘Milli Mücadele Dönemi Türk Basınında Wilson Prensipleri’,
Aydınlanma 1923, S.49, 2004, s.61-62.
5
Ahmet Özgiray, ‘Yunan Amaçları ve İtilaf Devletleri’, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 4, Ankara, 1989, s.557.
4
79
çoğunlukta bulunacaklardı. Savaştan önce geçen yüzyılın sonundaki güçlüklere rağmen
Ermenistan diye adlandırılan Altı Vilâyette, Trabzon Vilâyeti’nde, Kilikya’da Kürtler ve
Türklerden ve hatta Kürtler ve Türklerin toplamına yakın Ermeni mevcuttu. Bu bölgelerde
1.403.000 Ermeni, 943.000 Türk ve 482.000 Kürt vardı…”6.
Paris Barış Konferansı’nda yapılan görüşmelerin ardından İzmir’in işgali ile birlikte
Türk milleti, Wilson Prensiplerinin “serap mahiyetinde” bir fikir olduğunu görmüştü. Daha
sonraları Maraş ve havalisinde cereyan eden hâdiseler de, bu düşünceyi pekiştirdi. Bu
sebeple ülkede yapılan mitinglerin hemen hemen hepsinde bu prensiplerden bahisle,
esaslarının yerine getirilmesi istenildi7. Özellikle toprakları Ermeni ve Rum tehdidi altında
olan halk da bu durum karşısında sessiz kalmamış, Trakya’da, İzmir’de, Kilikya’da,
Doğu’da ve Karadeniz’de, birbirinin benzeri olan ‘Müdafaa-i Hukuk’ cemiyetleri
kurulmuştur. Bu cemiyetlerin tek amacı, temsil ettikleri bölgenin tarih, coğrafya ve nüfus
bakımından Türklere ait olduğunu ispat etmek ve Osmanlı topluluğundan ayrılmamayı
sağlamaktır8. Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kuruldukları bölgelerde Ermeni ve Rumların
iddialarının aksine nüfus çoğunluğunun Türklere ait olduğu ve Wilson İlkeleri
çerçevesinde Osmanlı Devleti’nden koparılamayacaklarını beyan etmişlerdir.
Wilson Prensipleri ve Yunanistan ile Ermenistan’ın bu çerçevede yürüttüğü ilhak
teorisi Osmanlı kamuoyunda tepkilere sebep olmuştur. Nitekim konu ile ilgili olarak Söz
gazetesi yazarı Ahmet Cevat bir yazısında; ‘Tarih Yunan medeniyetini biliyor, fakat bir
Yunan imparatorluğu görmemiştir. Wilson’un milliyet prensibini parmaklarına doladılar.
Her nerede bir Yunanlı ikamet ediyorsa oranın Anavatana ilhakını istiyorlar. Şimdilik
Trakya, İstanbul, Marmara Havzası, Adalar Denizi ve onlara bağlı olan yerlerin ilhakı ve
Trabzon İmparatorluğu’nun ihyası ile yetiniyor gibi görünüyorlar. Fakat beş, altı seneden
beri gösterdikleri kuvvetli isteğe bakılırsa yakında bütün Küçük Asya'yı benimseyecekleri,
hatta eski bir (koloni) miz diye Sicilya ve Marsilya üzerinde hâkimiyet hakkında
bulunacaklarına hiç şüphe edilmesin’ demektedir. Yazının devamında ise milliyet
prensibinin sahibi Amerika’nın şimdiden ilerisini düşünerek tedbir alması, ileride "büyük
Haluk Selvi, ‘Mondros Mütarekesi’nden Sonra Vilâyât-i Şarkiyye’de Nüfus’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, Sayı 50, Cilt XVII, Temmuz 2001, s.309.
7
Mehmet Şahingöz, ‘Milli Mücadele’de Protesto ve Mitingler’, Türkler, Cilt 15, Yeni Türkiye Yayınları,
Ankara 2002, s.738.
8
Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, C.1, Kastaş Yayınevi, İstanbul 2004, s.101.
6
80
Yunan imparatorluğu" ile uyuşmazlığa girmemek için Rum muhacirlerinin Amerika'ya
girmesi ve kabulünü yasaklayacak bir kanun hazırlaması(!) tavsiye edilmiştir9.
2.1.2 Rum ve Ermeni Ekseriyeti Oluşturma Çabaları
Yunanlılar, Paris Barış Konferansı’ndan çıkan onay üzerine 15 Mayıs tarihinde Batı
Anadolu’ya asker çıkarmışlardı. Ardından işgal ettikleri Anadolu topraklarında kalıcı
olabilmek için, işgalin temel dayanaklarından biri olarak ileri sürdükleri Rum nüfusunun
çoğunlukta
olduğu
düşüncesini
-aslında
böyle
olmayışının
verdiği
kaygıyla-
gerçekleştirmek adına, Batı Anadolu'ya Rum göçmenler getirip yerleştirmeyi planlamışlar
ve bunu bir program dâhilinde sistemli bir şekilde gerçekleştirmeye çalışmışlardı. Bu
demografik planın halkalarından biri de Türklerin göçe zorlanması, diğeri ise, sözde
Türkler tarafından göç ettirilmiş Rumların geri getirilerek iskân edilmesi idi10.
Aslında Yunanistan daha Tanzimat döneminden başlayarak, Anadolu’da ideallerinin
yoğunlaştığı bölgelerde Rum nüfusunun çoğunluğunu temin etmek için büyük çabalar sarf
etmiştir11. Örneğin Doğu Karadeniz’de Pontus milliyetçiliği savunucuları, Rum nüfusunu
arttırmaya yönelik olarak 1917’den itibaren Rusya’dan getirilen Rum muhacirleri bölgeye
yerleştirmeye başlamışlardır12. Yunanistan, Osmanlı Devletinin I. Dünya harbinden
yenilgiyle çıkması ve ardından Yunan askerlerinin Anadolu’ya ayak basmasıyla birlikte
yürüttüğü bu faaliyetlere hız vermiştir.
Söz, 22.03.1919, s.1.
Serdar Sarısır, ‘Yunanlıların Batı Anadolu’da Nüfus Çoğunluğunu Sağlama Gayretleri ve Yunan
Hükümeti’nin Bir Genelgesi’, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 37-38, Mayıs-Kasım 2006, s.128, 129.
11
Ali Güler, Dünden Bugüne Yunan-Rum Terörü, Ocak Yayınları, Ankara, 1999, s.135.; Son dönemdeki
görüntüsü sebebiyle, her zaman için Rum nüfusu kalabalıkmış gibi zannedilen Batı Anadolu'ya Rumlar,
ancak XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren göçmeye başlamışlardır. Rum nüfusun bu akını, başlangıçta Batı
Anadolu'daki işgücü açığından kaynaklanmış olabilir. Çünkü Türk arazi sahipleri, özellikle bazı ayanlar,
topraklarında ziraatı geliştirmek istemektedirler. XVIll. yüzyılın sonları ile XIX. yüzyılın başlarında
Avrupa'daki savaşlar, Osmanlı ülkesinden ziraî ürün ve hububat talebini artırmıştı. Uygun fiyatlar ve talep
karşısında boş ziraî alanların işletmeye açılması Osmanlı ülkesi için de yararlı olacaktı. Ancak bir işgücü
açığı vardı ki, bunu gidermek üzere davet edilmişlerdir. Gelen Rumlar, özellikle "geçici" olarak iskân
olunmuşlardı. Tuncer Baykara, ‘Batı Anadolu'daki Rum Nüfusunun XIX. Yüzyıldaki Durumu "Yeni Yunan
Göçleri ve Yerli Hıristiyanların Yunanlaştırılması’, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri Tarih
Boyunca Türk-Yunan ilişkileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1986, s.437.
12
Bestami S. Bilgiç, Doğu Karadeniz Rumları: İsyan ve Göç, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2011, s.56.
9
10
81
Yunanistan, Karadeniz bölgesinde Rum azınlığı çoğaltmak için de Rum Patrikhanesi
ile işbirliği yapıp Rusya’nın Güney-Batısı’nda ve Kafkasya’da yaşayan Rumlar ile birlikte
Anadolu’nun diğer bölgelerinde bulunan Rumları göçe teşvik etmiştir. Böylece bölgede
Pontus devleti kurma hayalini uygulamaya koymuşlardır. Bu maksatla Rumlar birçok
Cemiyet ve dernek kurarak faaliyetlerini yoğunlaştırmışlardır. Bu cemiyetler arasında
1814’de kurulan “Etnik-i Eterya”nın yanında, Mütarekeyi müteakip, Trakya ve Anadolu
Metropolidlikleri tarafından kurulan “Rum Muhacirin Cemiyeti” bulunmaktadır. Bu
cemiyet, Anadolu’dan Ege adalarına veya diğer yerlere göç etmiş olan Rumları geri
getirmek için çalışmıştır13. Aynı zamanda gizli adı “Kordus” olan bu cemiyet merkez
İstanbul olmak üzere Trakya, Doğu Karadeniz ve İzmir bölgelerinde Rum nüfus
üstünlüğünü sağlamak ve özellikle Rum çetelerini göçmen gibi göstererek Doğu Karadeniz
bölgesine gönderme konusunda yoğun bir faaliyet göstermiştir. Bu cemiyetin
organizasyonu sayesinde Samsun ve havalisine binlerce göçmen getirilirken, Mütareke
döneminde Temmuz 1919 sonlarına kadar çoğu silahlı çete olmak üzere, Trabzon’a
8.000’den fazla Rum getirilmiştir14.
Trabzon ve çevresindeki Rum nüfusu çoğaltmak için Yunanistan ve İngiltere’nin
büyük yardımları olmuştur. Rum cemiyetleri de her türlü çabayı göstermişlerdir. Trabzon
vilayetindeki Rum azınlığı artırmak için patrikhane Rusya’daki Rumlar arasında
propaganda yaptırmaya başlamıştır. Para ile ikna edip, geçici olarak birçok Rum’un
Trabzon’a göç etmesini sağlamıştır. Ayrıca dışarıdan yabancı Hıristiyanlar getirilip
Samsun’a yerleştirilmiştir. Bu yolla 6 yılda dışarıdan getirilen Hıristiyanların toplamı
30.000 kadardır15.
Doğu Karadeniz'de Rum nüfusunun artırılmasına yönelik çabalar sadece dışarıdan
Rumların getirilmesiyle sağlanmıyordu. İç ve Güney Anadolu'daki Rumlar el altından Batı
Anadolu'ya ve Doğu Karadeniz'e kaydırılıyordu. Bunun yanı sıra Elviye-i Selâse'nin Kars
ve Sarıkamış taraflarında bulunan Rum köyleri de aynı şekilde Batum üzerinden Doğu
Cemiyet ayrıca Yunanistan’ın mali desteğiyle Müslümanların arazilerini Rumlara satın almak, sahte nüfus
istatistikleri çıkarmak ve Rumlar’ın sahip olmak istedikleri toprakları gösteren haritaları tabederek dağıtmak
gibi faaliyetleri de yürütmekteydi. Fahri Taş, ‘Milli Mücadele Döneminde Rum Ayaklanması’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C.XII, S.34, Mart 1996, s.88.
14
Yusuf Sarınay, “Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi,
C.XI, Sayı 31, Mart 1995, s.120-121.
15
Pehlivanoğlu, a.g.m., s.365.
13
82
Karadeniz'e sevk edilmiştir. Bunların dışında Yunan Hükümeti'nin Rum nüfusunu artırma
planı çerçevesinde A.B.D.'deki yaklaşık 5.000 Yunanlı'yı Yunanistan üzerinden
Anadolu'ya getirmek için çalışmalar yaptığı 17 Aralık 1919'da Fransız Bastar gazetesi
tarafından iddia edilmekteydi16.
1919 yılından itibaren ayrıca Karadeniz’e yakın illerde bulunan Rumlar bölgeye
gönderilmeye çalışılmıştır. Tokat'ın Çiftlik nahiyesi dâhilindeki yerli ve muhacir Rumların
kilise tarafından yapılan tebligat üzerine Samsun havalisine hareket ettikleri görülmektedir.
Tokat Mutasarrıflığı Samsun’da bunlara arazi, emlak ve hayvanat dağıtılacağı yönünde bir
propagandanın mevcut olduğunu Sivas Valiliği’ne bildirilmiştir. Aynı hareketin Amasya
livası dâhilinde de olduğu anlaşılması üzerine 5 Mart tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne bir
yazı gönderilerek muhaceretlere müsaade edilip edilmeyeceği Sivas Vali Vekili tarafından
sorulmuştur17. İç Anadolu’dan da Rumların İstanbul’a sevk edildiği Niğde’den Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen telgraftan anlaşılmaktadır. Niğde’de merkez ve çevresinden
İstanbul'a göç eden Rumların sayısının gün geçtikçe artmakta olduğu beyan edilmiştir. Bu
suretle İstanbul'da Rum nüfusu yoğunlaşacağından bu hususta nasıl bir muamele yapılması
gerektiğinin bildirilmesi istenmiştir18.
Mudanya Kaymakamlığı ise Yunan zabitanının kumandasında Aponte isimli bir
vapurun Rum muhacir yerleştirmek vazifesiyle Marmara havzasında dolaştığını Bursa
Valiliği’ne bildirmiştir. Valilik durumla ilgili olarak 20 Haziran 1919’da Dâhiliye
Nezareti’ne bir telgraf göndermiştir19. Gerçekleştirilen yazışmalar mahalli yetkililerin
yaşanan bu durum karşısında nasıl bir muamele uygulayacaklarını tam olarak
bilmediklerini göstermektedir. Bu nedenle de Dâhiliye Nezareti’ne müracaat edilmiştir.
Zira İstanbul’da İtilaf Devleti temsilcileri bulunurken Dâhiliye Nezareti’nin de yapacağı
pek fazla bir şey yok gibi görünmektedir. Savaştan yenilgiyle çıkıldığı ve tehcir nedeniyle
yargılamaların yapıldığı bir dönemde çekincelerin olması gayet normal bir durumdur.
Selçuk Ural, ‘Mütareke Dönemi’nde Pontus Devleti Kurmaya Yönelik Çalışmalar ve Karşı Önlemler’,
Atatürk Yolu Dergisi, S.27-28, Mayıs-Kasım 2001, s.344.
17
BOA, DH. ŞFR. 619/ 22.
18
BOA, DH. ŞFR. 653/ 31.
19
BOA, DH. ŞFR. 634/ 110.
16
83
Mütareke boyunca Yunanistan’ın nüfus ekseriyeti sağlamak amacıyla faaliyet
yürüttüğü alanların başında işgal sahası olan Batı Anadolu gelmektedir. Yunanistan, Rum
göçmenlerin bir disiplin dâhilinde hareket etmelerini sağlamak için işgal bölgelerindeki
Yunan yetkililerine hitaben bir genelge göndermiştir. Bu genelgeyle Yunan Hükümeti
kendi kendine geçimini sağlayabilecek ekonomik yeterliliğe sahip bulunan Rumların,
Aydın vilayeti ve Ayvalık havalisine iskânları amacıyla bölgeyi on mıntıkaya ayırmış ve
yerleşecekleri yerlere giderken karaya çıkacakları iskeleleri de belirlemiştir. Böylece, gelişi
güzel gerçekleşecek bir göçte oluşabilecek kargaşa ortamının önüne geçilmiş olmakla
birlikte nüfus çoğunluğunu sağlama işi de tesadüfe bırakılmamış olacaktır 20. İleri gazetesi
ise genelge ile ilgili Rumca gazetelerden aldığı bilgiye yer vermiştir. Buna göre Yunan
hükümeti geçimlerini kendileri kazanan Rum muhacirlerinin Aydın ve Ayvalık havalisine
dönmelerine müsaade etmekle birlikte ilk başta Çeşme, Alaçam, Eski Foça ve buna bağlı
10 köy müstesna tutulmuştur21.
Haziran 1919’dan itibaren Burdur ve Isparta’dan yerli Rum gençleri, görünüşte
seyahat etmek maksadıyla akın akın İzmir’e gitmeye başlamıştır. Bunlar Yunan ordusu ve
Rum çetelere dâhil olmuşlardır. Bunun üzerine Rum gençlerinin serbestçe seyahat etmeleri
yasaklanmıştır. Ancak yasağa rağmen, Rumların çeşitli yollardan İzmir’e akınları devam
etmiştir. Ayrıca Isparta polis makamlarınca, Isparta’daki bazı Rum gençlerinin ve Rum
tüccarlarının Antalya’ya oradan da İzmir’e gittikleri, bunların Yunan ordusuna katıldıkları
gibi İzmir’in Rum nüfusunu çoğaltmak maksadında oldukları yetkililere bildirilmiştir22.
Tasvir-i Efkâr gazetesi de 12.10.1919 tarihli nüshasında Yunan hükümetinin Batı
Anadolu’da yürüttüğü nüfus faaliyetlerine yer vermiştir. Buna göre Yunan hükümeti
İzmir’den göç eden Müslüman köylülerin yerine Rum muhacirleri yerleştirmek için
faaliyetler yürütmektedir. Haberde Rum muhacirlerin Yunanistan, Selanik ve Kafkasya'dan
getirilmek suretiyle Aydın vilayetinde bir Rum ekseriyeti temin edilmeye çalışıldığı yer
almaktadır. Yunanlılar muhaceret etmeyi tercih etmeyen Müslüman köylüleri de kaçırmak
için bir takım çeteler tertip etmişlerdir. Diğer taraftan da Rum muhacirlerini İslam
köylerine yerleştirmek üzere İzmir'deki Yunan memurları ile yerli Rum zenginlerinden bir
Sarısır, ‘Nüfus Çoğunluğunu Sağlama…’., s.130,131.
İleri, 15.11.1919.
22
Hasan Babacan, ‘Milli Mücadele’de Ispartalı Rumlar’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXI,
S.62, Temmuz 2005, s.672.
20
21
84
cemiyet teşkil edilmiştir. Bu uğurda sarf edilmek için yalnız İzmir'de 400.000 lira iane
toplanmıştır23.
AMMU tarafından Hariciye Nezareti’ne 28 Şubat 1920’de gönderilen
yazının içeriği de Batı Anadolu’da yürütülen faaliyetlere ilişkindir. Öncelikli olarak
İzmir’de Yunan işgal kuvvetlerinin müsaadesiyle Rum çeteleri tarafından işkenceye tabi
tutularak iç kesimlere ve merkeze hücum eden Müslüman ahalinin perişan bir halde olduğu
belirtilmiştir.
İç kesimlere göç eden Müslüman ahalinin yerlerine ise önceden
Yunanistan'a firar ettikleri için kabulleri kati bir şekilde uygun olmayan Rumların sevk ve
iskân edilmekte olduğu bildirilmiştir24.
Yunanlılar 1920’de Marmara Bölgesi’nde de aynı uygulamayı başlatmıştır. Bursa’da
işgal ettikleri yerlere alelacele Rum muhacirleri getirerek iskân etmişlerdir25. Yunanlılar,
Sakarya Savaşından sonra Eskişehir-Afyon hattının gerisindeki kısımda tutunup
kalabilmek için Adalar’dan ve Yunanistan’dan Rum göçmenleri getirme çabası içine
girmişlerdir26.
Akşam gazetesinin verdiği malumata göre Balkan muhaberesinde
Makedonya’da iskân ettirilen miktarları 80.000’e ulaşan Rumların Şark-i Trakya’ya iade
ve iskânları hususu Yunan hükümetince incelenmektedir. Aynı zamanda Bulgaristan’daki
Yunan tebaasının Şark-i Trakya’ya nakil ve iskânları meselesi de gündeme getirilmiştir. Bu
meseleler
hakkında
İstanbul’daki
Yunan
mümessili
Atina’ya
uzun
bir
layiha
göndermiştir27. Aralık 1921’de Trakya'ya ait istihbarata göre, Trakya’da tahrip edilmiş olan
köprüler civarında bulunan köylerin Müslüman ahalisinin, tahripte rol oynadığı
bahanesiyle Selanik taraflarına tehcir ve yerlerine Kafkasya Rum muhacirlerinin iskân
edileceği bildirilmiştir28. İleri gazetesi İstanbul’a Batum’dan 2.000 Rum muhaciri
geleceğini yazmıştır. Bu muhacirleri meşru gösterebilmek maksadıyla ileri sürülen yorum
ise muhacirlerin Bolşevikler yüzünden geldiği iddiasıdır. Habere göre bu muhacirler bariz
bir şekilde Trakya’da Rum azınlığını örtmek maksadıyla getirilmektedir29.
Anadolu toprakları üzerinde devlet kurma hayali olan ve itilaf devletleri tarafından
desteklenen bir diğer azınlık ise Ermenilerdir. Ancak bağımsız bir Ermenistan kurmak için
Tasvir-i Efkâr, 12.10.1919, s. 1.
BCA, 272.. 0.0.11/ 15.56. 9.
25
TİTE, 28/ 42.
26
Sofuoğlu, ‘İşgal Dönemi Bursa…’, s.76.
27
Akşam, 12.07.1920, s.2.
28
BOA, DH. EUM. AYŞ. 72/ 10.
29
İleri, 05.03.1922, s.1.
23
24
85
gerekli olan maddi unsurlara (nüfus, sınırları belli bir bölge) sahip değillerdi. Bu sebeple
Ermeni milliyetçileri amaçlarını gerçekleştirmek için Osmanlıya karşı mücadele metodu
olarak terörü seçmişlerdir. Ermeni milliyetçilerinin mücadele metodu olarak terörü
seçmelerinin iki önemli sebebi vardır: Birincisi, bağımsız devlet kurmayı amaçladıkları
bölgedeki Müslüman çoğunluğu ya katlederek, ya da göçe zorlayarak bölgede çoğunluğu
sağlamaktır. İkincisi ise meydana gelen olayları batı dünyasında “Ermenilerin katliamı”
olarak propaganda ederek Avrupalı devletlerin Ermeniler lehine askeri ve siyasi
müdahalesini sağlamaktır30. Buradan da anlaşılacağı üzere, Ermeniler nüfus çoğunluğu
oluşturmak için Yunanlılarla benzer metotlara başvurmuşlardır.
Elviye-i Selâse’de mütareke şartlarınca ordumuzun geri çekilmesi üzerine
İngilizlerin koruması altında bulunan Ermeniler, gittikçe artan bir şekilde mezalimlerine
başlamışlardı. Ermeni katliamları, İngilizlerin 13 Nisan 1919’da Kars’ı işgal edip; Cenubî
Garbî Kafkas Hükümeti’ni dağıtmalarından sonra daha da yoğunlaşarak artmıştı31.
Bölgenin idaresini üstlenen Ermeni idarecileri bir yandan çeteler, diğer yandan nizami
kuvvetlerle Elviye-i Selâse'yi Ermenistan'ın parçası yapmak amacıyla birbiriyle bağlantılı
iki uygulama başlattılar. Bunlardan ilki, Kafkasya'dan ve diğer bölgelerden Kars ve
Ardahan'a Ermeni göçmenleri getirmek, ikicisi ise, Türkleri bölgeden uzaklaştırmaktı.
Zorla boşaltılan Türk köylerine ve kasabalarına Ermeniler yerleştirilecek ve bunun doğal
sonucu olarak bölgede çoğunluğu ele geçireceklerdi. Böylelikle barış görüşmelerinde nüfus
üstünlüğü dikkate alınarak, bölgenin Ermenistan'a bırakılması sağlanacaktı32.
Mütareke yıllarında İtilaf devletlerinin desteği ile tehcir edilenden daha fazla
Ermeni’nin Anadolu’nun çeşitli yerlerine getirildiği görülmektedir. Yusuf Halaçoğlu
konuyla ilgili eserinde İtilaf Devletleri’nce işgal edilen yerlere, 1914’den daha fazla sayıda
Ermeni’nin geldiğine dair yabancı arşiv belgelerinde de fazlaca bilgi bulunduğunu
belirtmiştir. Verilen bilgilere göre Ankara’da 1914’te Ermeni nüfusu 54.000 iken, 1918’de
Yusuf Sarınay, ‘İstanbul’da Ermeni Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler (1914-1918)’, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C.XXIII, S.67-68-69, Mart-Temmuz-Kasım 2007, s.104.
31
S. Esin (Derinsu) Dayı, ‘Elviye-i Selâse/Üç Sancak (Kars, Ardahan, Batum)’da Ermenilerin Türklere
Yaptıkları Mezalim’, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 23, Erzurum
2004, s.249.
32
Ural, ‘Evliye-i Selâse Politikası…’, s.308.
30
86
80.000; Trabzon’da 1914’te 40.200 iken,1918’de 58.000; Sivas’ta 1914’te 151.700 iken,
1918’de 162.000; Adana’da 1914’te 57.700 iken, 1918’de 72.000’dir33.
Ermeniler, 11 Aralık 1918 de 400 kişilik bir birlik ile Dörtyol’a girmişlerdir. Bunu
17 Aralık 1918 de 500 kişilik bir Fransız birliğinin Mersin’e çıkması izlemiştir. Bir yıl
içerisinde ise Adana vilâyetine ileride Doğu Anadolu’da yerleştirilmek üzere 120.000
Ermeni göçmen getirilmiştir. Bunun yanı sıra Türkleri bölgeden göçe zorlamak amacıyla
keyfi para cezaları, vergilerin artırılması ve hapisler gibi çeşitli uygulamalar
gerçekleştirilmiştir. Uygulanan bu politika bölgede Ermeni nüfus çoğunluğu oluşturmaya
yönelik bir politikadır34.
2.2 Osmanlı Devleti’nin Aldığı Tedbirler
Toprak bütünlüğünü korumak isteyen ve gelişmelerin farkında olan Osmanlı
Devleti’nin yaşanan nüfus oyunları karşısında alabileceği iki tedbir vardı. Bunlardan ilki
Anadolu ahalisinden olmayan Rum ve Ermenilerin topraklarına sevklerini önlemek,
ikincisi ise Müslüman halkın göçüne engel olmaktı.
2.2.1 Rum ve Ermenilerin Dönüşüyle İlgili Düzenlemeler
Yunanistan ile İtilaf Devletlerinin Rum ve Ermeni nüfus çoğunluğu oluşturma
faaliyetleri karşısında, Osmanlı devleti birtakım tedbirler almak zorunda kalmıştır.
Öncelikli olarak Nisan 1919 da bu olayları ve gelişmeleri engellemek üzere Harbiye
Nezareti’nin teklifi üzerine, silah, cephane ve üniformanın ülkeye sokulmasının
yasaklanması, Osmanlı Tebaasından olmayan sivil yabancıların seyahat maksadıyla ülkeye
gelmeleri hakkında bazı kayıt ve şartların tatbiki, Balkan Muharebesi’nden sonra
Yunanistan ve Bulgaristan Hükümetleri ile akdedilen antlaşmalar gereğince mübadele
olunan ahalinin ülkeye dönmelerinin menni gibi kararlar alınmıştır. Ancak buna rağmen
Hükümet 1. Dünya Savaşı sonunda Rusya’ya veya başka yabancı ülkelere kaçmış bulunan,
adam öldürmüş veya bu derecede suç işlemiş olanlarla, Ülkenin sükûn ve güvenini
Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri, 8. Baskı, Babıâli Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2006, s.106.
İzzet Öztoprak, ‘Adana ve Çevresinde Müdafaa-i Hukuk Çalışmaları’, Atatürk Araştırma Merkezi,
C.VIII, S.22, Kasım 1991, s.117.
33
34
87
bozmaları ihtimali olan ve “Pasaport Kanununun 3. Maddesine nazaran” Ülkeye girmeleri
yasaklananlar hariç diğerlerinin Ülkeye girmelerine müsaade etmek zorunda kalmıştır35.
Ermeni ve Rum nüfus çoğunluğu oluşturma faaliyetlerine karşılık askeri yetkililer
sık sık hükümete gerekli tedbirleri alması konusunda uyarılarda bulunmuşlardır. Örneğin;
15 nci Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa’nın, Harbiye Nezareti’ne gönderdiği bir
raporda, 27 Temmuz 1919’da Batum’dan 400 Rum çetesinin hareket ettiği ve göçmen
kıyafetinde Trabzon’da toplanan Rum göçmenler ve bunlarla birlikte kabul edilen 1.200
kadar Ermeni gencinden bahsetmiştir. Ayrıca Valiliğin rastgeleni muhacir sıfatıyla kabul
ettiğine dikkat çekilmiştir36. İlerleyen günlerde Elviye-i Selâse'nin Kars ve Sarıkamış
taraflarında bulunan Rum köylerinin Batum üzerinden Doğu Karadeniz'e sevk edilmeye
başlaması üzerine 1 Eylül 1919'da Harbiye Nazırı Süleyman Şefik Paşa, Dâhiliye
Nezareti'ne bu konuda uyarılarda bulunan bir yazı göndermiştir. Gönderdiği yazıda;
Elviye-i Selâse'den göç ettirilerek, Doğu Karadeniz başta olmak üzere İzmir ve İstanbul'a
yerleştirilmesi planlanan Rumların kesinlikle kabul edilmemelerini istemiştir37. Bu uyarılar
dikkate alınmış olacak ki Kafkas hududunda Dukarimecingerd, Karaurgan, Köprü oğlu ve
Yeniköy karyelerinin Rum ahalisinin tamamen göç ettiğinin anlaşılması üzerine Dâhiliye
Nezareti tarafından Aydın ve Trabzon vilayetleri ile Samsun Mutasarrıflığı’na 17 Eylül
1919’da gönderilen telgraflarla bunların memleket dâhiline girmelerine engel olunmasına
dair uyarılarda bulunulmuştur38.
7 Şubat 1920’de Sohum ve Kars civarında 200.000 Rum’un Bolşeviklik bahanesi
ile Karadeniz sahillerine yerleştirilmek istenmesi üzerine mıntıka komutanı Osman Bey
durumu yetkililere bildirmiştir. Bu bilgi üzerine Dâhiliye Nezareti, 11 Şubat 1920 tarihli
telgrafında, Bolşeviklerin muvaffakiyeti ile Rumların Karadeniz kıyılarına yerleşme
ihtimallerine karşı yetkililerin müteyakkız bulunmalarını tebliğ etmiştir. Ona göre tedbir
alınmazsa bu göçün arkası kesilmeyecekti. Hatta Yunanistan’dan da gelecekti. Böylece
Karadeniz kıyılarında kurulacak Pontus hükümeti için İtilafçıların planı gerçekleşecekti”39.
Sofuoğlu, ‘Kocaeli-Yalova-İznik…’, s.798.
Mesut Çapa, Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları:135, Ankara 1993, s.14.
37
Ural, ‘Pontus Devleti…’, s.344.
38
BOA, DH. ŞFR. 103/190.
39
Pehlivanlıoğlu, a.g.m. s.364-365
35
36
88
Harbiye Nazırı Cemal Paşa ise, Ermeni nüfus hareketlerine dikkat çekerek 3.
Kolordu Komutanlığı'na gönderdiği 28.10.1919 tarihli yazıda, elde ettikleri bir bilgiyi ve
alınacak önlemleri belirtmektedir. Buna göre; Ermeniler çoğunluk oluşturmak istedikleri
bölgelere düzenli olarak göç etmektedirler. Bu yüzden bu durum dikkatle izlenerek her gün
kaç Ermeni’nin nereye ve ne gibi nedenlerle göç ettiklerinin araştırılması ve sonuçların
bildirilmesi istenmiştir. Ermeni göçleriyle ilgili olarak Harbiye Nezareti'nin elde ettiği ve
bu karara gerekçe oluşturduğu anlaşılan yazı ekinde sunulan istihbarat şöyledir; "Adana'da
bulunan itilaf devletleri temsilcileri tarafından ortaklaşa verilen karara göre, Ermenileri
toplamak için emir verildi. Bu konu için Fransız Hükümeti Adana'da bulunan Ermeni
Patrik Vekili'ne de bazı emirler vermiştir. Verilen emre göre, Maraş'tan Sivas'a kadar her
nerede Ermeni muhacirleri varsa Adana'ya gönderilecekti. Her gün kaç kişi gönderilecek
ise isimleri ile gönderildikleri tarihin İngiliz Komutanlığı'na bildirilmesi istenmiştir..."40.
Bunun yanı sıra Harbiye Nazırı Cemal Paşa’nın 4-6 Kasım 1919 tarihlerinde 12.
Kolordu Komutanlığı’na gönderdiği bir başka yazıda ise; Ermeni nüfusunun çoğalması için
Anadolu’dan ve Amerika’dan Adana’ya gönderilen muhacirlerin durdurulmasını
istemiştir41. Bu uyarılar karşısında Dâhiliye Nezareti ise Rum ve Ermenilerin özellikle bazı
illerde çoğunluğu teşkil etme gayretlerini engellemek için vilayetlere 5 Kasım 1919
tarihinde bir talimat göndermiştir. İzmir ahalisinden olmayan Rumların İzmir’e ve Adanalı
olmayan Ermenilerin de Adana'ya gitmelerinin önlenmesi istenmiştir42.
Yaşanan gelişmeler karşısında Türk halkı da sessiz kalmamış ve yayınladıkları
nüfus istatistikleri ile bölgelerindeki Ermeni ve Rum nüfus çoğunluğu iddialarını
çürütmeye çalışmışlardır. 15 Aralık 1918 tarihli İstanbul gazetelerinde yer almış olan
Adanalıların protesto yazısında “Adana ilinin 426.000 kişiye varan nüfusundan sadece
64.000’nin Hıristiyan ötekilerin Müslüman ve Türk olduğu, bu sayıya son zamanlarda
başka taraflardan göç etmiş olan Türklerle bu bölgede göçebe olarak yaşayan Türkler’in
dâhil bulunmadığı belirtilmiştir”. Ayrıca yörenin en eski bir Türk yurdu olduğu
kanıtlanarak tarihi haklar ileri sürülmüş ve burada yaşayan Türkmen kavimlerinden ve
Türkçe yer isimlerinden uzun uzadıya söz edilmiştir. Bu arada her ulusun özgürce
Şerife Yorulmaz, ‘Çukurova’da Kuva-yı Milliye Yapılanmasının Temel Özellikleri’, Atatürk Yolu
Dergisi, S.35-36, Mayıs-Kasım 2005, s. 353-354.
41
Süleyman Hatipoğlu, Türk Fransız Mücadelesi (Orta Toros Geçitleri 1915-1920), Atatürk Araştırma
Merkezi, Ankara, 2001, s.46.
42
BOA, DH. ŞFR. 650/73.
40
89
gelişmesini yükümlenen Wilson prensiplerinin Adana Türklerine de uygulanması
gerektiğine değinilmiştir43.
Harbiye Nezareti’nin Meclis-i Vükela’da okunan 8 Nisan 1919 tarihli tezkeresinde
Yunan hükümetinin, İtilaf Devletleri arasında yer almasından istifade ederek, Osmanlı
toprakları dâhilinde asayişi ihlal etmeye çalıştığı gündeme getirilmiştir. Bunun yanı sıra
bazı mevkilerde nüfusça çoğunluğu temin için birçok kişiyi Osmanlı sahillerine sevk
etmekte oldukları ve Bulgar hükümetinin de mevcut vaziyetten istifade etmek üzere
önceden mübadele edilmiş Bulgar muhacirlerini yeniden Edirne vilayetine gönderdiği
belirtilmiştir. Tezkerenin okunmasının ardından bunların önüne geçmek için tedbirler
alınmasına karar verilmiştir. İlk olarak Osmanlı tebaasından olmayan sivil yabancıların
seyahat için dâhili memlekete geldiklerinde haklarında bazı takibat yapılması
kararlaştırılmıştır.
Balkan
muharebesinden
sonra
Yunanistan
ve
Bulgaristan
hükümetleriyle yapılan muahedeler gereğince mübadele edilmiş kişilerin Osmanlı
topraklarına dönmelerinin önlenmesi için tedbirler alınması uygun görülmüştür44. Bir ay
sonra Meclis-i Vükela’da bu defa gerek Balkan Harbi’nden sonra gerek I. Dünya
Harbi’nden önce Limni ve Bozca Ada'ya göçmüş olan Rumların Çanakkale sahiline
çıkmakta oldukları gündeme taşınmıştır. Bu durum üzerine denizden güvenlik sağlanmaz
ise bu şekilde Osmanlı topraklarından içeri giren kişilerin daha da çoğalacağı görüşü hâkim
olmuştur. Özellikle Yunanistan ve Bulgaristan gelecekler hakkında tahrirat icrasına karar
verilmiştir. Bu kişilerin Osmanlı mahallerine girmelerini engellemek için mülki idareler ve
askeriyece talimatname dairesinde gereğinin yapılması Harbiye ve Dâhiliye Nezaretlerine
tebliğ edilmiştir. Ayrıca Bahriye Nezareti’ne ise Çanakkale sahilinin güvenliğinin
sağlanması için gerekli tedbirlerin alınması bildirilmiştir45.
Ülkeye yurtdışından gelenlerle ilgili yapılacak olan muamelelere karar verildikten
sonra uygulama aşamasına geçilmiştir. 19 Temmuz 1919’da Dâhiliye Nezareti tarafından
İstanbul Emniyet Müfettişliği’ne gönderilen yazıya göre; Rusya’dan gelen ve ellerinde
pasaportları olan birçok Rum önceden Osmanlı tebaasından olduklarını ifade ederek göç
etmektedirler. Ancak bu konuda birçoklarının iddialarının sahte olduğu tahmin
edilmektedir. Zira muhacir sıfatıyla memlekete dâhil olanların sayısının günden güne
Öztoprak, a.g.m., s.119-120.
BOA, MV. 215/37.
45
BOA, MV. 216/ 7.
43
44
90
mühim rakamlara ulaşması dikkat çekicidir. Söz konusu yazıyla birlikte bu şekilde son
zamanlarda İstanbul'a gelenlerin isimlerini içeren bir liste de müfettişliğe gönderilerek bu
kişilerin önceden Osmanlı tebaası olup olmadıklarının kontrol edilmesi ve Polis
Müdüriyeti’nce haklarında tahkikat yapılması istenmiştir46.
Anadolu’da nüfus çoğunluğu oluşturmak için sarf edilen gayretlerin yanı sıra
asayişi bozarak İzmir için işgal gerekçesi oluşturmaya çalışılmasına engel olmak için de
yetkililerce gerekli tedbirler alınmaya çalışılmıştır. Nitekim Dâhiliye Nezareti 4 Ağustos
1919 tarihinde Trabzon ve Samsun valiliklerine gönderdiği bir yazıyla bu konuda
uyarılarda bulunmuştur. Yazıda; bölgeye Salib-i Ahmer ve muhacirin adı altında asayişi
ihlal etmek maksadıyla bir takım Rum çetelerinin gelmekte olduklarının 15. Kolordu
Kumandanlığının yazısına atfen Harbiye Nezareti’nce bildirildiği, Vilâyât-ı Şarkiye’de
sükûn ve asayişin devamına büyük bir itina gösterildiği ve olacak bir hadisenin memleket
menfaatine zarar verecek neticeler doğuracağına temas edilerek İzmir'in durumu örnek
verilmiştir. Askeriye ile birlikte alınacak tedbirlerle asayişin temini konusunda her
zamankinden daha fazla gayret sarf edilmesi önemle belirtilmiştir. Özellikle Rum
çeteleriyle onların getirecekleri silahın hudut dâhiline girmesine mani olunması
istenmiştir47.
Osmanlı Devleti, Karadeniz’de Pontus Devleti kurma faaliyetlerinin önüne geçmek
amacıyla ilk önce Rum göçmenlerin resmi teşkilatlar eliyle eski yerlerine iadeleri
çalışmalarını durdurdu. Diğer yandan bağımsız kuruluşlar tarafından göçmenlere yapılan
yardımlara bir çeki düzen vermek için yardımların valiliklerin kontrolünde yapılmasına
karar verildi. Bundan sonraki adım özellikle Kordos Cemiyeti'nin göçmen adı altında
Karadeniz kıyılarına sevk ettiği Rumların sıkı bir şekilde denetlenmesi için valiliklere emir
verilmesiydi. Dâhiliye Nezareti gönderdiği yazıda hükümet tarafından verilen seyahat
belgesini taşımayan Rumların vilayetlere kabul edilmemesini istemiştir. Ancak 18 Aralık
1919'da, İngiliz ve Yunanlıların desteğiyle Batum'da Sarraf Yuvanidis Efendi'nin
başkanlığında Pontus Rum Hükümeti'nin kurulduğunun ilan edilmesi üzerine Harbiye
Nezareti, Sadaret'e gönderdiği tezkerede; Yunan Hükümeti'nin Amerika ve Güney Rusya
Rumlarını Doğu Karadeniz ile Batı Anadolu'ya yerleştirmek niyetinde olduğunu belirterek,
gerekli önlemlerin alınmasını istemiştir. Meclis-i Vükelâ'da yapılan görüşmelerde
46
47
BOA, DH. EUM. SSM. 37/ 66.
BOA, DH. KMS. 55-2/ 7, BOA, DH. ŞFR. 103/ 44.
91
gelenlerin asayiş açısından büyük sakıncalar doğuracağına kanaat getirilerek, göçmenlerin
geldikleri yerlere iade edilmelerine ve bu hususta İtilaf komiserlikleri nezdinde Hariciye
Nezareti tarafından lazım gelen girişimlerde bulunulmasına karar verilmiştir. Böylelikle
hükümet bu kararla Mart 1919'dan beri kısıtlamaya çalıştığı Rum göçünü tamamen
yasaklamıştır48. Meclis-i Vükela’da yapılan bir başka görüşmede ise Hariciye
Nezareti’nden Aydın vilayetindeki Rum azınlığının çoğaltılması maksadıyla vilayete
komşu adalardan ve çeşitli topraklardan Rumların sevk edildikleri konusunda İtilaf
mümessillerinin tekrar dikkatlerinin çekilmesi istenmiştir. Ayrıca Rumların sevklerinin
önlenmesi ve dışarıdan getirilmiş ve iskân edilmiş olanların da asıl yerlerine iadeleri için
tebligat verilmesi uygun görülmüştür49.
Trakya’da ise Yunanlılar nüfus çoğunluğu oluşturmak için oraya iskân edilmiş olan
ahaliyi eski yerlerine sevk etmeye başlamışlardır. Lüleburgaz kasabası nüfusunda kayıtlı
Siroz Kıptilerinden 150 nüfusun Yunan zabıtanı himayesinde trenle Makedonya’ya sevk ve
iade edildiği mahalli kaymakamlıktan Edirne’ye bildirilmiştir. Bu durumun devam
etmemesini sağlamak için Edirne Valisi, İngiltere askeri mümessili nezdinde teşebbüste
bulunmak üzere iken Lüleburgaz Kaymakamı aynı meseleye dair yeni bir telgraf
göndermiştir. Telgrafta Siroz Kıptilerinden ikinci bir muhacirin kafilesinin de istasyona
sevk edildiği bildirilmiştir. Mahalli kaymakamlıkça bu sevkiyata muhalefet olunması
üzerine Yunan kumandanı bunların harp esnasında Yunanistan'dan gelmiş olduklarını ve
Yunan tabiiyetinde bulunduklarını iddia etmiştir. Ayrıca pasaportlarının İstanbul’da
Fransız memurların mesuliyetinde vize edildiğini beyan ederek sevklerinde ısrar etmiştir.
Zira bu durumun hükümetçe iskân edilemeyen ve durumlarının iyileştirilmesinde
müşkülata düşülen bir kısım muhacire kötü bir örnek teşkil etmesinden, bu şekilde
bölgedeki İslam nüfusunun azalmasından endişe edilmiştir.
Ağustos ayı içerisinde
gerçekleşen yazışmalarda Dâhiliye Nezareti benzer durumda olan Kıptilerin ve
Ural, ‘Pontus Devleti…’, s.346,349., Tunalı Hilmi Bey ise TBMM’nin 21.10.1920 tarihli oturumunda
yaptığı konuşmasında; Zonguldak şehir merkezinde de yabancı Rum ve Ermeni nüfusun arttığına temas
etmiştir. Bu durum karşısında Tunalı Hilmi Bey, Zonguldak’taki Müslüman Türk nüfusunu arttırmak için
kanun taslağı hazırlayarak TBMM’ne sunmuştur. Ancak askerlik hizmetini yapmak istemeyenlerin hep
Zonguldak’a göç edecekleri gerekçesiyle Tunalı Hilmi Bey’in teklifi kabul edilmemiştir. Ali Sarıkoyuncu,
‘Zonguldak ve Havalisinde Milli Mücadele’ye Zarar Verici Faaliyetler’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C.VIII, S.23, Mart 1992, s.347-348.
49
BOA, MV. 217/ 170.
48
92
muhacirlerin münasip mahallere sevk ve iskân edilmeleri ile bu gibi hadiselere meydan
verilmemesini Edirne Valiliği’ne tebliğ etmiştir50.
Bütün bu gelişmelere rağmen Rumlar’ın saldırıları durmamış giderek artmış
savunmasız halkı katletmeye devam etmişlerdir. Saldırılardan kurtulmak için yapılan
göçlerin giderek artması üzerine 8 Mart 1921 tarihinde Ordu, Canik, Tokat, Amasya,
Çorum livaları dâhilinde silâh toplama ve asayişi sağlama kararı alınmıştır51. 12 ve 16
Haziran 1922 tarihli toplantılarda Vekiller Heyeti’nin aldığı kararla, Karadeniz sahilinde
bazı kazalar savaş alanı ilan edilmiş ve Rumların iç kesimlere sevkleri uygun görülmüştür.
Ayrıca Vekiller Heyeti kararıyla Batı ve Güney Anadolu’daki Rumların da Elazığ ve Sivas
vilayetlerine uzaklaştırılmaları için yetki verilmiştir52.
Savaşın sonlarına doğru Rum ve Ermenilerin İstanbul ve Trakya’ya doğru göç
etmeye başlamaları üzerine, içerisinde zabitan bulunan Yunan mültecilerin iltica
maksatlarının yakından takip edildiği görülmektedir53. Ayrıca pasaportsuz mültecilerin
işgal altındaki yerlere kabul edilmemelerine dair karar alınmıştır. İtilaf devletleri fevkalade
komiserleri Karadeniz limanlarından vize edilen bir pasaporta sahip olmayarak gelecek
bütün mültecilerin İstanbul'a veya müttefikin askerinin işgali altında bulunan mahallere
çıkmalarına bundan sonra müsaade edilmemesini uygun görmüştür. Bu gibi mültecileri
kabul ederek İstanbul’a veya herhangi bir memlekete nakil etmeye teşebbüs eden bütün
gemiler bundan doğacak bütün mahzurdan mesul sayılacaktır54. Anlaşıldığı üzere
Yunanistan’ın Anadolu’da savunmaya geçmesi ile birlikte İtilaf Devleti temsilcileri de
daha önce göz yumdukları uygulamalardan geri adım atmaya başlamışlardır.
2.2.2 Men-i Muhacerat ve İade-i Muhacirin Heyetleri’nin Oluşturulması
İstanbul hükümeti, yukarıda da bahsedildiği üzere Ermeni ve Rumların sevkiyle
ilgili bazı tedbirler almış ise de işgal koşulları altında ve İtilaf Devletleri’nin taraflı
tutumları karşısında tam anlamıyla bir başarı sağlayamamıştır. Bir yandan Anadolu
50
BOA, DH. KMS. 55-2/ 40.
Yusuf Sarınay, ‘Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XI,
S.31, Mart 1995, s. 115
52
Nuri Yazıcı, Milli Mücadele’de Canik Sancağı’nda Pontusçu Faaliyetler 1918-1922, Çizgi Yayınları, 2.
Basım, Ankara, 2003, s.141-142.
53
TİTE, 49/ 73.
54
Vakit, 19.08.1922, s. 2.
51
93
ahalisinden olmayan Rum ve Ermenilerin sevkini önlemeye çalışan hükümet diğer yandan
da nüfus ekseriyetini korumak için Müslüman ahalinin göçüne engel olmaya çalışmıştır.
Bu nedenle Batı Anadolu’daki işgal haberleriyle birlikte nüfus çoğunluğunun
korunması için halkın göç etmemesi konusunda uyarılar yapılmaya başlanmıştır. İzmir'de
neşredilen Anadolu gazetesinin 23 Ocak 1919 tarihli nüshasında, daha işgalden önce
İzmir'in Yunanlılar tarafından işgal edileceğinin yazılması üzerine, endişe, heyecan ve
şüpheler artmıştır. Bu durum üzerine Harbiye Nezareti’nden İzmir Valiliği’ne gönderilen
telgrafta; "Duyumlar, sözler yalandır. Maksat Türkleri kaçırmak, bazı bölgelerde Hristiyan
çoğunluğunu sağlamaktır. Basını kontrol ederek bu gibi haberlerin yayınlanmasını
önleyiniz" demiştir55.
İzmir’in işgalinin ardından ise Osmanlı hükümeti 28 Mayıs’ta İzmir ve
Menemen’in işgali karşısında Müslüman ahalinin Soma yönündeki göçünün,
Rum
çoğunluğuna meydan verilmemesi için önlenmesini ve mütarekeye aykırı işgallerin önüne
geçmek üzere siyasal girişimlerin önemle kovuşturulmasını kararlaştırmıştır56. Ayrıca
hükümetin 1 Haziran 1919'da yapılan Meclis-i Vükela toplantısında "Rumlara nüfus
üstünlüğü sağlayacağı" gerekçesiyle, mülkî makamların göçü önlemesi için lâzım gelen
tedbirlerin alınması konusunda verdiği karar da, Dâhiliye Nezareti'nce mülkî makamlara
bildirilmiştir57.
İşgalin ilerleyen günlerinde 57. Fırka Komutanı Albay M. Şefik Bey’in 8 Ağustos
1919 tarihli telgrafında Yunan göç siyasetini, ‘Yunanlılar ayak bastıkları mahallerde,
İslâm ahaliye karşı vahşice mezalim irtikâp etmektedirler. Bunu doğuran sebep ise, şimdiki
elim vaziyetimizi fırsat sayarak, işgal ettikleri arazideki İslâm nüfus çoğunluğunu,
Yunanlılar lehine kovalayıp, yok etme siyasetini merhametsizce uygulanmaktan ve Yunan
terbiye ve yaradılışındaki vahşiliğin eserlerinden ibarettir’ diyerek açıklamıştır58.
Bayram Sakallı, Milli Mücadele'nin Sosyal Tarihî Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, İz Yayıncılık,
İstanbul 1997, s.203-204.
56
Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, C.I, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1998,
s.382-383.
57
Erol Kaya, Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele'de Türk Mültecileri Vilâyât-ı Şarkîyye ve Aydın
Vilâyeti Mültecileri (1915-1923), Ebabil Yayınları, Ankara 2007, s.187.
58
Pancar, a.g.m., s.61.
55
94
Sadece İstanbul hükümeti değil Milli Mücadele hareketi de Müslüman-Türk
ahalinin göçü konusunda aynı tutumu sergilemiştir. Zira Vilâyât-ı Şarkiyye Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti’nin Erzurum Kongresi’ne hazırlık için Erzurum’da düzenlediği vilâyet
kongresinde görüşülen bir raporda; ‘Bölgeden katîyen göç edilmemesini; Osmanlı
Devleti’nin Balkanlardan çekilirken halkın da ordu ile birlikte çekilmesinin tarihimiz
açısından büyük bir hata olduğunu aynı hatanın bir daha tekrarlanmasının Doğu
Anadolu'yu Ermenilere terk etmek demek olacağı’nı belirterek topraklarımızı korumak için
halka göç etmemesi tavsiye edilmiştir59. Ardından gerçekleşen Erzurum Kongresinde ise
Doğu Anadolu için tehlikeli bir çözülmeye ve karışıklığa sebep olacağı düşüncesiyle,
halkın muhaceratı yasaklanmıştır: ‘Heyet-i Temsiliye tarafından bildirilmedikçe muhacerat
yasaktır60.’ Ancak Vilâyât-ı Şarkiye içinde olmak şartıyla göçe izin veriliyordu.
Bu
demektir ki, şu anda işgal altında bulunan topraklarımızdan halkın bulundukları yerleri terk
etmelerine engel olunacaktı. İşgal altında bulunan en yakın mahal Evliye-i Selâse idi. Bura
halkı, hem siyasî hem de silahlı teşkilatlarıyla mücadele ettiği gibi, Ermeni vahşet ve
zulmünden kaçıp, Anadolu’ya geçmek isteyenler de vardı. İşte kongrenin aldığı bu kararla,
hem mülkî hem de askerî yetkililer göçleri durdurmaya çalışmışlardır 61. Örneğin III. Fırka
Kumandanı Halid Bey, hakkında tutuklanıp, İstanbul'a gönderilmesi için emir çıkarılmış
olan Cenûbî Garbî Kafkasya Hükümeti'nin Hariciye Nazırı Fahreddin Bey'i Tortum'a
götürerek; onu, halkın göçüne engel olması için Oltu'ya göndermiştir. Ermenilerin ve
Gürcülerin, Ardahan, Göle, Oltu üzerine yürümesi ile halk paniğe kapılmıştı. İlk göç
kafilesine, Tuzla köprüsünde yetişen Fahreddin Bey, onlara göç etmenin faydasız olduğunu
ve hatta cesaret verici sözler söylemesine rağmen, Ermeni katliamından korkan halk, göçte
direnmiştir. Tuzla ile Kosor arasındaki mesafenin insan kitleleri ile dolması, Fahreddin
Bey'i endişelendirmişti62. Ardahanlı ve Göleli göçmenleri geri çevirmeye çalışanlar
arasında İngiliz Yüzbaşısı Foltin ve Kosorlu Tevfik Bey’de vardır. Oltu sancağından başka
yerlere giden Oltulular da birer birer geri dönmüştür. Yöneticiler Türk çoğunluğunu
kaybetmemek için her türlü çareye başvurmuş ve başka yerlere gitmek isteyen yerlilere
Rahmi Çiçek, ‘Erzurum Vilâyet Kongresinde Alınan Kararlar ve Etkileri’, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt 2,
Sayı 7, 1991, s.517.
60
Selek, a.g.e., s. 284-285.
61
S. Esin Dayı, Erzurum Kongresi ve Evliye-i Selâse Meselesi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum
1997, s.46-47.
62
S. Esin Dayı, ‘Üç Sancak…’, s.254.
59
95
engel olmuşlardır. Halkın gözünü Oltu’ya getirilecek ‘15.000 hane Ermeni’ söylentisi
korkutmuştur63.
Sonuçta Kağızman, Kars ve civarında Ermenilerin katliamına uğrayan Müslümanlar
çıplak, aç ve bir kısmı da yaralı bir şekilde Osmanlı sınırına iltica etmişlerdir. Fakat
bunların dâhile geçmesine müsaade edilmemiştir. Bunun üzerine sınırımıza iltica eden
Kağızman ahalisi namına Dâhiliye Nezaretine gönderilen telgrafta dâhile gidilmesine
müsaade edilmesi istenmiştir64. Mültecilerin dâhile sevk edilmemesinin nedeni büyük
ihtimalle bunun daha fazla göçe neden olacağı endişesidir.
Elviye-i Selâse ateşkes hükümlerince sınırlarımız dışında kaldığından bu bölgede
göçü önleme konusunda kurulan bölgesel hükümetin ve askeri birliklerin çabalarının ön
plana çıktığı görülmektedir. Elviye-i Selâse’den gerçekleşen göçler 28 Eylül 1920’de Türk
Ordusu’nun harekete geçmesinin sonucunda Ermenilerle Gümrü Andlaşması’nın
imzalanması üzerine son bulmuştur.
Batı Anadolu’da ise İzmir'in işgalinin İzmir şehri ile sınırlı kalmayıp çevreye
yayılma istidadı göstermesi ve katliama dönüşmesi üzerine Harbiye Nezareti 16 Mayıs'ta
bölgedeki bütün birliklere bir genelge yayınlayarak, Yunan asker ihracı karşısında
birliklerin mevkilerini terk etmeyerek yerlerinde kalmalarını istemiştir. Aynı şekilde 19 ve
20 Mayıs tarihlerinde Şevket Turgut Paşa İzmir’in işgali üzerine alelacele Tekirdağ'dan
Bandırma'ya nakledilen 14. Kolordu ve İzmir'de bulunan 17. Kolordu ile yine bölgede
bulunan 57. Fırkaya gönderdiği genelge ile aynı mahiyette isteklerde bulunduğu gibi şayet
çekilmek zorunda kalınırsa askerlik şubelerinin yerinde kalması, muhacerete fırsat
verilmemesi bunun için işgal edilen yerlerde en azından idarenin terk edilmemesinin
sağlanmasını istedi65. Zira işgal bölgelerinde mülki ve askeri idarenin yerinde kalması
halka güven verilerek göçlerine mani olmak açısından önem taşımaktaydı.
İleri gazetesinin haberine göre; işgal olunan yerlerde muhacerat tehlikesi baş
göstermesi üzerine bunun önüne geçebilmek için mahalli hükümetlerden Dâhiliye
Önal, a.g.e., s. 49-50.
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.III, s.47.
65
Adnan Sofuoğlu, ‘İzmir İşgali Sonrasında Yunanlıların Batı Anadolu'da İşgali Genişletmeleri ve Bölgede
Oluşan Milli Direniş’, Atatürk Yolu Dergisi, S 29-30, Mayıs-Kasım 2002, s.138.
63
64
96
Nezareti’ne birçok telgraf gönderilmiştir66. Yaşanan gelişmeler neticesinde Osmanlı
Sadareti'nin 25 Mayıs 1919 tarihli tamiminde; göçün perişanlığa sebebiyet vereceğinin ve
göç edilecek bir yerin kalmadığının her tarafta neşredilmesi istenmiştir. Bergama Ahz-ı
Asker Şubesi'nce de halkın teskin ettirilerek göçlerine engel olunması, böyle zamanlarda
sükûnetin muhafaza edilmesinin hayati derecede önemli olduğu ifade edilmiştir. Son
olarak da, göç edilemeyeceği, bunu sağlamanın da herkes için en büyük bir vazife olduğu
yazılmıştır67.
Askeri ve mahalli yetkililerin bu vazifeyi yerine getirmek için çaba sarf ettikleri
ancak bu çabaların sonuç vermediği anlaşılmaktadır. Zîra bir ay sonra Balıkesir
Mutasarrıflığı’ndan Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta Bergama havalisinden hicret
eden muhacirlerin mahallerine iadeleri için teşebbüste bulunulduğu ancak hiçbirinin
dönmeye talip olmadıkları bildirilmiştir. Bergama'da Yunanlılar tarafından gerçekleştirilen
katliamların artık muhacirini mahallerine iade için imkân bırakmadığı ve muhacirlerin
sefalet ve perişanlıkları üzerine iskân ve iaşelerine müsaade edilmesi istenmiştir68. Mayıs
ayının sonunda Bandırma’dan Harbiye Nezareti’ne gelen telgrafta ise Burhaniye’de
mahalli hükümet ile beraber Burhaniye Ahz-ı Asker Şubesi’nin bütün gayretlerine rağmen
halkın göç etmekte olduğu bildirilmiştir69.
Bölgeden gönderilen telgraflarda göçe engel olunamadığı bildirilmiş olmasına
karşın 11 Haziran 1919 tarihli İleri gazetesinin haberine göre -belki de kamuoyunu bu
konuda yönlendirmek amacıyla- Yunanlılar tarafından işgal edilen mahallerde başlamış
olan göç kısmen durdurulmuştur. Bilhassa Ödemiş gibi Yunanlıların saldırılarına uğramış
kasabalarda göçe hazırlananlar derhal teşkil edilmiş olan ikaz heyetlerinin uyarıları neticesi
olarak göçten kesinlikle vazgeçerek yurtlarında kalmayı kabul etmişlerdir. Haberin
devamında çeşitli yerlerde bu suretle teşkil olunan ikaz heyetlerinin göçe mani olmak için
büyük mesai sarf ettiği yer almaktadır 70.
İleri, 09.06.1919, s.2.
Kaya, a.g.e., , s.187.
68
BOA , DH.ŞFR., 635/ 39.
69
ATASE, 109/ 33.
70
İleri, 11.06.1919., s.2.
66
67
97
Ahalinin göç etmesine mani olmak için ayrıca onları yerlerine iade etmek de bir
çözüm olarak görülmüştür. Özellikle Yunanlıların işgal ettikleri bölgelerden göç eden
halkın büyük bir çoğunluğu İstanbul’a sığınmıştır. Bu durum karşısında Dâhiliye Nezareti,
Edirne, Aydın ve Hüdavendigar vilâyetleriyle Karesi ve İzmit sancaklarından gelen
muhacirlerden ziraatle meşgul olanlarının şehir civarında bulunan Hazine-i Hassa ile
Maliye ve Evkaf Nezaretleri’ne ait arazi ve çiftliklerde iskânlarının gerekli olduğuna dair
bir tezkere hazırlamıştır. Ancak Meclis-i Vükela da yapılan görüşmeler sonucunda, göç
eden muhacirlerden Trakya'dan gelenlerin iskânları düşünülebilir ise de Anadolu'daki
Yunan askeri hareketi dolayısıyla muhaceratı tercih etmiş olanların, İslâm nüfusunun
çoğunluğunu temin için ilk fırsatta memleketlerine iadelerinin gerektiğine karar verilmiştir.
Bu nedenle bu muhacirlerin İstanbul’da daimî surette iskânlarına teşebbüs edilmesi uygun
bulunmamıştır71.
Göçe mani olmak için atılan bir sonraki adım Men-i Muhacerat Heyeti’nin
kurulması olmuştur. Muhacirin Müdüriyeti müfettişlerinden Refet ve Seyfi Beyler İzmir ve
Balıkesir taraflarından göç etmek isteyen halkın muhaceratına mani olmak, nasihatlarda
bulunmak ve göç etmiş olanları da memleketlerine iade etmek vazifesiyle Haydar Paşa’dan
trenle Afyon Karahisar yoluyla hareket etmişlerdir72. Fakat Refet ve Seyfi Beylerin
bölgedeki incelemelerinden sonra gönderdikleri raporda muhacirlerin Yunanlıların
yaptıkları mezalim ve vahşet nedeniyle memleketlerine dönmeye razı olmadıkları
bildirilmektedir. Buna karşın aynı tarihlerde başka bir heyet daha Anadolu’ya
gönderilmiştir. Muhacirin Genel Müdürlüğü’nce kurulan iskân heyeti İzmir vilâyetinden
Balıkesir havalisine hicret eden muhacirlerin iskân, iaşesi ve memleketlerine iadesi için
Dâhiliye Nezareti’nin karar ve onayı ile vapurla Bandırma'ya doğru hareket etmiştir73.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin verdiği bilgiye göre, Yunanlıların işgal ettikleri saha
dâhilinde askeri kuvvetlerin İngiliz kumandası altına girmesi üzerine sükûn ve asayiş tesis
etmiş ve Yunanlıların eski tecavüzleri durdurulmuştur. İzmir'den gelen malumata göre
İslâmların hukuku muhafaza edilmekte bulunduğundan Dâhiliye Nezareti işgal esnasında
iltica eden mültecilerin yavaş yavaş iadelerini emretmiştir. Hatta Balıkesir'de muhacirlerin
Esasen bahsedilen arazi ve çiftliklerde lâzım olan binalar mevcut olmadığından oralara geçici
yerleştirilmelerinin de mümkün olmadığı bildirilmiştir. BOA, MV, 220/ 211.
72
Alemdar, 16.06.1919, s.2.; İleri, 16. 06.1919, s.2.
73
Tasvir-i Efkâr, 09.07.1919, s.1.
71
98
iade muamelesi başlamış ve Dâhiliye Nezaretine gelen bir telgrafnamede bölgedeki
muhacirlerin sayısının 16 bine ulaştığı ve bunların parça parça iade edilmeye başlandığı ve
şimdiye kadar 200 hanede bin kadar nüfusun iade edildiği bildirilmiştir. Denizli havalisine
iltica eden muhacirlerin de bir taraftan iadeleri diğer taraftan kalacakların iskân ve iaşeleri
için Afyon Karahisar’da bulunan muhacirin heyetinin Denizli havalisine gitmesi
düşünülmektedir74.
Dâhiliye Nezareti’nden Karahisar MutasarrıfIığı’na çekilen telgraftan, orada
bulunan İngiliz mümessilinin İzmir mültecilerini parasız memleketlerine nakletmek, iskân
ve iaşelerini temin eylemek hususunda hükümete yardım vaadinde bulunduğu
anlaşılmaktadır. İadelerinin mümkün olduğu anlaşılan mültecilerin trenle bedava iade
edilmesi bildirilmiştir75.
Göç eden ahalinin yerlerine iadelerinin bölgelerdeki mahalli idarenin tekrar tesisi
için de gerekli görüldüğü yapılan yazışmalardan anlaşılmaktadır. Dâhiliye Nezareti’nin
Aydın’a gönderdiği telgrafta, Aydın’da hükümetin tesisinin gerektiği, bunun için de çeşitli
yerlere göç eden ahalinin yerlerine iadeleri için Muhacirin İdaresi’nin müfettişler
göndereceği haber verilmektedir. Bu müfettişler ilk iş olarak muhacirlerin nerelerde
bulunduklarını ve kaç haneden ibaret olduklarını tahkik edeceklerdir. Bunun için
memurların da toplanıp hazırlanması istenmektedir76.
Karahisar Mutasarrıflığın’dan İngilizlerin İzmir mültecilerini yerlerine iadeleri için
yardım edecekleri bildirilmiş olmakla birlikte, Aydın Valisi’nin Albay Henderson’la
yaptığı görüşmede İngilizlerin farklı bir tutum sergilediği görülmüştür. Aydın Valisi
Ahmet izzet’in Albay Henderson’la yaptığı görüşme hakkında 16 Ağustos 1919 tarihinde
Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yazıda, Albay Henderson’un birkaç güne kadar Aydın’da
tarafsız bölge tesisi ve hükümet-i mülkiyenin iadesi halinde mültecilerin memleketlerine
dönüp dönmeyeceklerini sorduğunu belirtmektedir. Kendisinin mültecilerin esasen
yurtlarını evlerini terk eylemelerinin ırz ve canlarını muhafaza zaruretinden doğduğunu
Tasvir-i Efkâr, 31.08. 1919. s. 2.
Telgrafta ayrıca; Aynı zamanda Liva dâhilindeki Aydın mültecilerinin iaşe ve çesitli ihtiyaçlarının temini
için son zamanlarda 7-8 bin lira verilmiştir. Bunların oralarda iaşe ve iskânlarındaki müşkilatla ilgili
telgrafınız malumdur. Bunlara günlük verilecek erzak miktarı maliye nezaretiyle yapılan görüşmelerle 1
kiloya iblağ olunmuştur. Şu halde muhtaç olanlara bu hesaba göre aylık istihkakları olan 30 kilo zahireyi ve
unu teslim edebilirsiniz. Denilmektedir. BOA, DH. ŞFR., 103/172.
76
BOA, DH. KMS., 52-4/ 7.
74
75
99
evlerinin ve yurtlarının emniyete alındığı takdirde dönmeye tereddüt etmeyecekleri
görüşünde
bulunduğunu
ifade
etmiştir.
Bunun
üzerine
Henderson
"Siz
öyle
zannediyorsunuz fakat bu zavallı mültecileri yoldan çıkaran ve baskı altında
bulunduranlar vardır. Onları ötede beride kurtarmak için hükümetiniz ne yapacaktır"
sualini sormuştur.
Vali öyle bir tesirin olduğu varsayılsa dahi herkesin kendi şahsi
menfaatini gözetmek mecburiyetinde olduğu,
muhitte emniyet tesis edilinceye değin
tesirâtın olamayacağı ve ahalinin hükümetçe işleri güçleri başına dönmeye ikna
edilemeyeceği cevabını vermiştir. Yapılan görüşmede Henderson ile tarafsız mıntıka tesisi
ve ardından hükümet-i mülkiyenin iadesi hususunda mutabakata varıldığı bildirilmektedir.
Dâhiliye Nezareti de geçici hat tayini ve emniyet tesis edildiği takdirde herkesin
yerlerine döneceği kanaatindedir. Aydın Vilâyeti’ne gönderilen yazıda bununla beraber
hükümetçe gereken tedbirlerin alınacağı da bildirilmiştir. Ancak ahalinin dönmesinden
sonra yeni bir tecavüz gerçekleşecek olursa o zaman meydana gelecek müşkülât ve
mahzurâtın daha büyük olacağına dikkat çekilerek, görüşmeler esnasında katî olarak
teminât alınması istenmektedir.
Fakat askerî heyet beyanatının Yunan işgal kuvvetlerinin sözlü teminatına
dayandığı, yazılı tafsilât ve teminât alınamadığı Aydın Valisi’nin Dâhiliye Nezareti’ne
gönderdiği yazıda bildirilmiştir 77.
Eylül
ayında
da
Dâhiliye
Nezareti’nden
Aydın,
Hüdavendigar,
Konya
Vilâyetleri’ne, Karesi, Menteşe, Karahisar-ı Sahip, Kütahya, Eskişehir Mutasarrıflıkları’na
ve Gönen, Kırkağaç, Akhisar Kaymakamlıkları’na, İzmir ve havalisinden göçe mecbur
olan mültecilerin memleketlerine iadeleri hakkında talimatname gönderilmiştir78.
Talimatname gereğince; İzmir ve Balıkesir havalisindeki Yunan kuvvetlerinin
işgaline, mezalimine uğrayan ve hicrete mecbur olan ahalinin memleketlerine
dönmelerinde muhacirin sevk, iskân ve iaşeleri muamelatına nezaret etmek üzere mülkiye
ve muhacirin müfettişlerinden 2’şer zat ve Umum Jandarma Kumandanlığı, Harbiye,
Maliye ve Sıhhiye Nezaretleri’nden tayin olunacak 2’şer zattan oluşan iki heyet
kurulmuştur. Muhacirlerin yerlerine iade edildikten sonra durumlarını iyileştirmek için
77
78
BOA, DH.KMS., 54-2/ 70.
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..2.
100
yapılacak olan çalışmalar da planlanmıştır. Buna göre; muhacirlerin memleketlerine
ulaştıklarında yardıma muhtaç olanlarının iaşe ve iskânına ait konularda mahallerince eşraf
ve ihtiyar heyetinden kurulacak olan komisyonlar görev yapacaktır. Memleketlerine dönen
ahalinin geçimlerini temin edebilmeleri için 5-10 haneye birer çift ziraî hayvan, ziraî alet
edevat ve münasip miktarda tohumluk zahire Ziraat Bankası’nca verilecektir79. Bu sayede
yaşanan hadiseler ve göç nedeniyle sefalete düşen halkın durumu iyileştirilmiş olmakla
birlikte geri dönmeleri de teşvik edilmiş olunacaktı.
İade heyetlerinin başlarına Mülkiye Müfettişlerinden Süleyman Hikmet ve Fahrettin
Beyler görevlendirilmiştir. Muhacirleri İade Komisyonu, muhacirlerin iadesi suretiyle
Yunanlıların işgali altında bulunan yerlerde ne suretle hareket edilmesi lâzım geleceğine
dair Muhacirin İdaresinde toplantı yapmıştır. Bu konuda Dâhiliye Nezareti’nden de lâzım
olan tebligat alınacaktır80. Ayrıca heyetin lüzum göstereceği tahsisatın her ihtimale karşı
havalename ile değil nakden verilmesi için Dâhiliye Nezareti’nce yapılan teşebbüs dikkate
alınmıştır81.
İade-i Muhacirin Heyeti Aydın havalisinde ve Balıkesir’de bulunan muhacirlerin %
50'sini ilk hamlede vatanlarına iade etmeyi başaracaktır. Tasvir-i Efkâr gazetesinin
haberine göre bazı yerlerde iade çalışmaları başlamıştır. Burhaniye'den 700 nüfus muhacir
memleketlerine dönmüşlerdir. Bergama, Menemen, Manisa tarafları muhacirleri de
dönmek üzere hazırlıklarda bulunmaktadırlar. Heyetin tahsisatı meselesinde Balıkesir ve
İzmir muhacirleri için önce 45.000 lira sonra 55.000 lira meblağa ulaşılmış, Dâhiliye
Nezaretinden ayrıca sırf iade işi için de 200.000 liralık tahsisat talep edilmiştir. Bu paranın
50.000 lirası İzmir muhacirlerinin iadesi 150.000 lirası da diğer muhacirlerin iadesine
tahsis kılınacaktır82. Heyet, 4 Ekim tarihinde İzmir’e doğru hareket etmiştir83.
Aydın vilâyetinin Müslüman halkının Yunan kuvvetlerinden gördükleri baskı ve
tecavüzler neticesinde evlerini terk ederek büyük kitleler halinde işgal bölgesi dışına göç
79
Vakit, 16.09.1919. s.2.
Tasvir-i Efkâr, 23.09.1919 s. 1.
81
İade-i Muhacirin Heyetinin lüzum göstereceği meblağ mahallî mal sandıklarından bir diğerine yardım
suretiyle verilecek ve gerekirse Maliye Nezareti vasıtasıyla da gerekli meblağ gönderilecektir. Tasvir-i
Efkâr, 26.9.1919, s.1.
82
Tasvir-i Efkâr, 28. 09. 1919, s. 1.
83
Tasvir-i Efkâr, 04.10. 1919, s. 1.
80
101
etmeleri, Yunan yöneticilerini uluslararası görüşmelerde zor durumda bırakıyordu. Bunun
için Aydın vilâyeti mültecilerinin yerlerine dönmeleri hususuyla Yunan işgal makamları da
görünüşte yakından ilgileniyorlardı84. Tasvir-i Efkâr gazetesi de muhacirleri iade
meselesine Yunan hükümetinin muvaffakat ettiğini yazmaktadır85.
Yunanlıların işgal ettiği sahalardan merkez olmak itibariyle baskının daha az olduğu
düşüncesiyle birçok mülteci İzmir'e göç etmiştir. Hükümetin yardımından mahrum kalan
bu mülteciler orada bulunan Yunan propagandacısı Drama mutasarrıfı Naibzade Ali Bey
tarafından yapılan teşvikler üzerine Yunanlılar tarafından memleketlerine iade edilmeğe
başlanmış ve bu suretle bir iki kafilede sevk olunmuştur. İzmir Muhacirin Müdüriyeti bu
kışkırtmaların önünü almış ve çevrede asayişin sağlanması üzerine mültecileri
memleketlerine iadeye teşebbüs etmiştir86.
İzmir Yunan Yüksek Komiserliği Stergiadis, Albay Henderson ve General Milne’e
gönderdiği mektuplarda, Yunan bölgesine dönmek isteyen hiçbir Türk’ün, Yunan ordusuna
karşı işlediği bir suçtan ya da genel hukuku ihlalden yargılanamayacağına ilişkin güvence
vermiş, Türk mültecilere sağlık hizmetleri ve ücretsiz tarım aletlerinin dağıtımı da dâhil,
elden gelen tüm yardımın yapılacağını, kendi aralarından seçebilecekleri sivil korucuların
ücretlerinin Yunan Yüksek Komiserliği’nce ödeneceğini bildirmişti. Henderson bu
önerileri tatminkâr bularak, Yunan işgal bölgesi dışında kalan bölgelerdeki Türk
mültecilere iletmiştir. Yunanlıların iddiasına göre, Aydın Vilâyeti mültecileri Kuva-yı
Milliyecilerin baskısı ve ileride Kuva-yı Milliye’nin saldırılarına maruz kalacak bu bölgeye
dönmeye hazır değillerdi87.
Yunanlıların halkın Kuva-yı Milliyle nedeniyle yerlerine dönmedikleri iddialarına
karşılık İngiliz Generali Henry’nin başkanlığında bulunan bir komisyona sunulan raporlar
halkın neden geri dönmediğine açıklık getirmekteydi. 13 Ağustos 1919’da İngiliz Generali
Henry’nin başkanlığında bir İngiliz binbaşısı ve iki İngiliz subayı ve mülkiye müfettişi Ali
Bey’den kurulu bir komisyon Soma’ya gitmiştir. Halktan Balıkesirliler adına Hulûsi Bey,
84
Kaya, a.g.e., s. 190-191.
Tasvir-i Efkâr, 28.09. 1919, s. 1
86
Tasviri Efkâr, 15.09.1919, s.2.
87
Kaya, a.g.e., s.191,192.
85
102
Somalılar adına Hafız Mehmet Bey, Bergamalılar adına Hasan Bey bu heyetle
görüştürülerek, Yunanlıların zulmüne dair vesikalara dayanan ve Redd-i İlhak heyetleri
tarafından hazırlanan raporlar komisyona verilmiş ve ayrıca sözlü açıklamalar yapılmıştır.
Bu açıklamalara göre halk, ‘Göçmenlerin yerlerine dönmeleri için Yunanlıların işgal
ettikleri’ toprakları boşaltmalarını ısrarla istemekte idi. General Henry, halkın bu isteğini
İstanbul’daki temsilcilere ve Paris Barış Konferansına duyurulacağını vaat etti88.
Muhacirleri iade çalışmaları devam ederken, İngiliz karargâhından alınan bir
tezkere bu uygulamanın sonucuyla ilgili bilgiler vermektedir. Aydın Valisi tarafından 14
Ekim tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta konu ile ilgili olarak, işgal
hadisesi üzerine başka yerlere göç eden ve daha sonra yerlerine dönen muhacirinin zulüm
ve baskı gördüklerinin İngiliz zabitanı tarafından mahallinde yapılan tahkikattan anlaşıldığı
ve Aydın ve çevresinde emniyet tesis etmemiş olduğundan bahsedilmektedir89.
Muhacirlerin yerlerine iadeleri konusunda Harbiye Nezareti’ne ait Meclis-i
Vükela’da görüşülen tezkerede; Yunan tecavüzüne maruz kalan muhacirlerin ırz, can ve
mallarının muhafazası için kendilerine teminat olunmadıkça evlerine dönmeyecekleri
bildirilmiştir. Konuyla ilgili alınan kararda muhacirlerin ısrarlarında haklı oldukları ve
vilâyetin süratle tahliyesi için tekrar teşebbüste bulunulması hususuna yer verilmiştir. Bu
mümkün olmadığı takdirde hiç olmazsa dâhili vilâyetteki işgal topraklarında İngiliz ve
Fransız memurları ve askerlerinin iştiraki suretiyle tekrar taarruzun önlenmesi hususunun
temini ve bu hususlar hakkında yapılacak teşebbüsten elde edilecek neticenin süratle haber
verilmesi lüzumunun Hariciye Nezareti’ne bildirilmesi kararlaştırılmıştır90.
Anadolu’ya heyet gönderilmesine rağmen, çok geçmeden göçmenlerin yerlerine
iadesi teşebbüsünden vazgeçildiği görülmektedir. Ferit Paşa hükümetince alınan ve
uygulanamayan karar Ekim ayının ortalarında Ali Rıza Paşa kabinesince kaldırılmıştır91.
İade-i Muhacirin Heyeti ile birlikte giden Tasvir-i Efkâr gazetesi yazarı Arif Oruç Bey bu
kararla ilgili yazısında, halkın henüz Yunan işgalinde bulunan köylerine ve yurtlarına
Metin Ayışığı, Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara, 2004, s.63.
89
BOA, DH. ŞFR., 650/ 96.
90
BOA, MV, 217/ 170.
91
Çapa, a.g.m., s.383.
88
103
gitmekten çekinecekleri, dönmeleri halinde yine zulüm ve tecavüze uğramaktan
kurtulamayacakları ve bu hususda kendilerine teminat verilemediği için esasen iade
kararının akîm iş olduğunun düşünülemediğini savunmuştur. Aldığı malumata göre
hükümet tutulan yolun doğru olmadığını takdir etmekte çekinmemiş, Dâhiliye
Nezareti’nden Karahisar’da bulunan heyete iade emrinin geri alındığı tebliğ olunmuştur.
Yazının devamında muhacirinin iadesinden şimdilik feragat olunduğu heyetin muhacirlerin
geçici iskân ve istirahatlerini temin için faaliyete başladığı bilgisi verilmiştir92.
Arif Oruç Bey’in gazetesine gönderdiği yazılarında, muhacirleri iade teşebbüsü ile
ilgili eleştirileri dikkat çekmektedir. Hükümetin oralardaki vaziyeti bilmeden ortaya bir
iade işi çıkardığını belirterek, memleketine giden birkaç muhacirin akibetinden haberdar
olunmadan girişilen bu teşebbüsü bir cinayet olarak değerlendirmektedir. Ayrıca,
memleketine dönenlerin bağlarına vesika ile gönderildikleri gibi kendilerinden Yunan
idaresinden memnun olduklarına dair resmi senetler alındığını, bu sebeple muhacirine
verilen teminatların yetersiz olduğundan bahsetmektedir93.
Batı Anadolu mültecilerinin iadesinden vazgeçilmesine karşın 20-22 Ekim 1919’da
İstanbul Hükümeti ile Temsil Heyeti arasında gerçekleşen Amasya Görüşmeleri’nde Batı
Trakya muhacirlerinin yerlerine iadesi kararlaştırılmıştır. Nitekim son Osmanlı Mebusan
Meclisi tarafından kabul edilen, Mustafa Kemal Paşa tarafından kaleme alınmış olan
Misak-ı Milli’de Batı Trakya için halk oylaması önerilmiştir. Bu nedenle bölgede TürkMüslüman ahalinin çoğunluğunun korunması siyasî açıdan önem taşımaktaydı.
Bu çerçevede Edirne Valisi, Batı Trakya muhacirlerinin iadesi konusunda yaptığı
tahkikatın sonuçlarını Dâhiliye Nezareti’ne bildirmiştir. Buna göre; Edirne vilâyetine göç
Tasvir-i Efkâr, 16. 10. 1919, s. 4.
Yücel Özkaya, Milli Mücadele’de Ege ve Çevresi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1994,
s.29,31. Göçün engellenmesi fikrine muhalefet eden bir görüş de Alemdar gazetesinde yer almaktadır.
Mesutzade Bey’e ait ‘İnsanlık ve Türklük Vazifesi Başına’ başlıklı yazıda, Sabah gazetesinden Lütfi Fikri
Beyefendi'nin İzmir'in işgalinde gösterilen ve gösterilmekte olan müdafaayı eleştirmesi ve İzmirlilerin her
felakete sabır göstererek hicret etmemeleri konusunda ısrar etmesi tenkit edilmiştir. Mesutzade Bey nefs-i
müdafaanın en tabii bir ihtiyaç olduğunu savunmuş, hicret etmeyin demek için hicret etmemeye imkân
bulunup bulunmadığını anlamak gerekir demiştir. O, hicretin son çare olduğunu savunarak; ‘Türk, haysiyet ve
şerefini imkân buldukça müdafaa eder imkân kalmayınca da ya ölür veya hicrete, Türk hâkimiyetini yaşatan
diyarlara çekilmeye mecbur kalır.’ demektedir. Ayrıca Lütfi Fikri Bey, Sabah başmuharrirliğinden aynı
gazetenin en alt mertebesinde görevlendirilmek istense acaba Sabah yurdumdu diye oraya yapışıp kalır mı?
sorusunu yöneltmiştir. Yine İzmir'de yaşanan hicretin de ne feci şartlar ve mecburiyetler altında yapıldığını
bütün dünya medeniyetinin anladığını ifade etmiştir. Alemdar, 28.11. 1919, s. 1.
92
93
104
etmiş olanlarının sayısı 40.000’dir. Bunların memleketlerine iadeleri için yuvarlak bir
hesaba göre 203 bin lira para gerekmektedir. Batı Trakya muhacirlerinin eski yurtlarına
dönmeleri ile Doğu Trakya’daki İslâm nüfusu ekseriyetini muhafaza edecektir. Ayrıca
Yunanlılar’ın Batı Trakya'yı elinde tutmak için her türlü fedakârlığı yapmakta olduğu,
binlerce lira sarfederek Yunan hazinesinin üstünde harcama yaptıkları haber alınmıştır.
İstanbul’daki Fransa mümessili ile görüşülerek ziraat mevsimi geçmeden bunların
yurtlarına dönmelerinin sağlanması uygun olacaktır94. İade için gerekli tahsisatın biran
önce ödenmesi gerektiği aksi takdirde zaman geçirmenin Yunanistan lehine olduğunun da
altı çizilmiştir95.
1920 yılına gelindiğinde ise İstanbul Hükümeti yeni heyetler oluşturarak bu defa
Marmara Bölgesinde göçleri engellemeye çalışmıştır. Zîra işgal sahasının genişlemesiyle
birlikte Marmara Bölgesinde yaşanan hadiseler sonucu İstanbul’a mültecini akını
başlamıştır.
Yunanlılar’ın 1920 Haziran’ında Milne hattından itibaren taarruza geçmelerinden
sonra 8 Temmuz’a kadar Salihli, Akhisar, Alaşehir, İzmit, Balıkesir, Bandırma ve Bursa
işgal sahası içine girmişti. Bu işgal neticesinde yerlerini yurtlarını terkedenlerin sayısı daha
da artmıştı96.
Bağlaşıklararası komisyon üyelerinin kanaatince, Yalova ve Gemlik kazalarının
Yunan ordusunca işgal edilmiş bölümünde Türk köylerinin yakılıp yıkılması ve Müslüman
nüfusun kökünden kazınması amacıyla sistemli bir plan uygulanmaktadır. Bu planı
uygulayanlar Rum ve Ermeni çeteleri olmakla birlikte, öyle anlaşılıyor ki bunlar
Yunanlılardan talimat almaktadırlar ve hatta bazen düzenli ordu birliklerinin desteğinden
yararlanmaktadırlar97.
7 Temmuz tarihinde İstanbul’da Balıkesir civarından göç edenlerin sayısı 2 bin
kişiye ulaşmıştır. İleri gazetesinin haberine göre, muhacirlerin hemen hepsi vaktiyle
Selanik, Gümülcine, Drama, Köstence gibi şehirlerden Anadolu’ya göç edenlerden
oluşmaktadır. Gazete göçün nedenini ahalinin Yunan ordusunun işgal haberlerinin
94
BCA, 272..0.0.12/ 38.27..5.
ATASE, İSH., 198/ 64.
96
Çapa, a.g.m., s.383.
97
McCarthy, a.g.e., s.317.
95
105
meydana getirdiği heyecana ve özellikle Yunanlıların Bergama’da yaptıkları katliamları
tekrar ettiklerine dair şayiaların tesir altında kalınmasına bağlamaktadır. Bandırma
tarafından İstanbul’a gelmek isteyen 3 bin kadar muhacir olduğu ve bunların göçünün
hükümetçe engelleneceği yazılmıştır.
Yazının devamında göçü engellemek için kurulan heyet ve bu heyetin
gerçekleştireceği faaliyetlerle ilgili bilgiler verilmiştir. Buna göre; Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi müfettişlerinden 3 kişilik bir heyet oluşturulmuş ve İngiliz Sefarethanesi’nce
de bu heyete bazı yabancı memurların katılması takdir edilmiştir. Heyet Bursa ve civarına
gidip oralarda ahali arasında nasihatta bulunacak ve göçlerini gerektirecek hiçbir sebep
olmadığını kendilerine anlatacaktır. Ayrıca Bandırma ve Bursa havalisinde çeşitli
mahallerden
gelmiş
muhacirlerin
bu
suretle
memleketlerine
iade
edilmesi
düşünülmektedir98.
Karma Men-i Muhacerat Heyetinde Yunan azası da bulunacağı Akşam gazetesinin
haberinde yer almaktadır. Ancak habere göre Yunan komiserliği bir cevap vermemiştir99.
Bunun üzerine Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi, bu seçimin biran evvel yapılması için
Yunan Sefarethanesi’nde gereken teşebbüslerde bulunmuştur100.
Karma Men-i Muhacerat Komisyonu’nun oluşturulması gecikince, Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi’nce göçe mani olmak için başka bir heyet kurulmasına karar
verildiği anlaşılmaktadır. Muhacirin müfettişlerinden Seyfi, Halil Ali ve Hüseyin Tahsin
Beylerden oluşan Men-i Muhacerat Komisyonu İnebolu vapuruyla 5 Ağustos tarihinde
hareket etmiştir. Bu komisyonun başlıca görevi Mudanya, Bursa, Gemlik, Karacabey,
Kirmastı, Bilecik ve diğer işgal havalisinde bulunan ahalinin göç etmemesi için nasihatta
bulunarak durumlarını incelemektir101.
Bandırma, Balıkesir ve havalisi muhacirlerini teftiş etmek üzere gönderilen
Muhacirin Müfettişi Seyfi Bey’den Muhacirin Müdüriyetine gönderilen raporda Balıkesir
ve havalisinden Bursa’ya iltica eden muhacirlerin 8 bin kişiden ibaret bulunduğu ve Yunan
İleri, 07.07.1920., s.1.
Akşam, 11.07.1920., s.1.
100
Akşam, 15.07.1920., s.2.
101
Akşam, 04.08.1920.s.2.; İleri, 04.08.1920., s.2, Dersaadet ,06.08.1920, s.3.
98
99
106
mümessili nezdinde gerçekleştirilen teşebbüsler sayesinde bunların memleketlerine iadeleri
konusunda teminat alındığı beyan edilmekte, bunların iadesi için 2 bin liranın acilen
gönderilmesi talep edilmektedir102.
Karma Men-i Muhacerat Heyetinin kurulması ve İstanbul’dan hareketi Eylül ayını
bulmuştur. Muhacirin Müdürü Muavini Sabri Bey’in başkanlığında, Halil Ali ve Talat
Beylerle birlikte İngiliz ve Yunan zabitlerinden oluşmaktadır103.
Bir yandan heyetler oluşturulmaya çalışılırken bir yandan da yaşanan gelişmeler
karşısında basın da sessiz kalmamış ve işgal bölgelerinden göç etmekte olan halkı
vazgeçirmek için göçlerin sakıncalarını dile getiren yazılar yayınlanmıştır. Dönem
itibarıyla nüfus ekseriyetini korumanın önemine dikkat çekilmiştir. Nitekim Alemdar
gazetesinde yayınlanan "En Mühim Vazife" başlıklı köşe yazısında, Türkler’in ne zaman
yabancı istilasına maruz kalsalar, büyük maddî menfaatlerini bile feda ederek, dar ve
sınırlı şartlar altında dahi olsa yine anavatana göç ettiklerinden bahsedilmektedir.
Devamında, bu göçler sonucu yüz yüzelli sene öncesinde gerek Asya gerek Avrupa'da
hâkimiyetimiz altında olan yerlerde Müslüman anasırın hemen hemen çoğunluğu teşkil
edecek bir oranda bulunurken göçler sonucu önemsiz kaldığına vurgu yapılmıştır.
Memleketin her tarafında Bosna'dan, Girit'den, Mora'dan, Sırbistan ve Bulgaristan'dan,
Makedonya ve Trakya'dan, Kafkasya'dan nihayetinde de işgal altındaki İzmir'den göç
etmiş binlerce dindaşımız olduğuna dikkat çekilmiş, yabancı işgal ve hâkimiyeti altında
olmanın çok acı ve feci olduğu, bunları yaşayanların matemine kalpten iştirak eylemekle
beraber böyle bir hicrete asla taraftar olmadıkları belirtilmiştir. Yazının devamında bunun
nedenleri de açıklanmaktadır: “Tarih acı acı göstermiştir ki varlığını koruyan milletler
baskı altında asırlarca yaşasalar bile milli mevcudiyetlerini muhafaza ederler ve bir gün
boyunduruktan kurtulmak ümidini kaybetmezler. İkinci olarak memleketlerinde diğer
anasıra karşı dengeyi muhafaza ederek asırlardan beri sahip oldukları yurtlarında geniş
kitle halinde kaldıkları takdirde herhangi bir haksızlığa maruz kalırlarsa başarıyla karşı
koyma ihtimalleri artar. 100 kişilik bir topluluğa karşı takib edilen siyasetle 100.000 kişiye
102
103
Dersaadet, 15.08.1920. s.2
İleri, 26.08.1920., s.3.
107
karşı takip edilen siyaset arasında fark vardır. Bunun için Trakya ve İzmir'de Müslüman
nüfusun muhafazası farzdır”104.
Akşam gazetesinde yer alan "Ölmek Var, Göçmek Yok Zira Göçseniz de
Öleceksiniz!" başlıklı yazıda da millet kavramı ve göçlerin sonuçları ele alınmıştır. Yazıda
Asya'da ve Avrupa'da kaybedilen savaşlar sonucu birçok toprağın şehir, eyalet ve kıta
halinde elimizden gittiği hatırlatılarak, ordumuz nereden çıktıysa arkasından muhacir
kervanlarının doğruca payitahta ve "devlete" sığındıkları belirtilmiştir. Devamında ise;
“bugün "devlet" manasından sonra bir başka kelimenin daha manasını öğrendik oda
"millet" dir. Mal millidir. Devlet çıkıp gitse bile mal sahibi orada oturuyor demektir.
Devletin mağlubiyeti toprağın milliyetini yok edemeyecektir”denmiştir. Örnek olarak
Cihan Harbi’nden sonra esir milletlerin müstakil olarak pekçok devlet kurmaları verilmiştir
ve eğer bu milletler vaktiyle devletlerinin arkasından hicret etselerdi bu durumda
olamayacakları, bugün İstanbul'daki devlet de eski kudretini muhafaza etmediği için
Üsküplü Türkle İstanbullu Türk arasında pek az fark olduğu bunun için muhaceratın
çözüm olmadığı vurgulanmıştır. Yine bugün şehrini terk eden bir Müslümanın, kalesini
terk eden bir asker gibi hıyanet etmiş sayılabileceği, özellikle bu harpten sonra Osmanlı
topraklarının her köşesinde nüfus oranları hayati vaziyette iken hiç bir Türk'ün yerini
yurdunu terk edemeyeceği üzerinde durulmuştur. Bırakılan ahali ile beraber muallimler,
kâtipler ve bütün güzide sınıfın beraber kalması önerilmektedir. Yabancı baskısıyla
mücadele etmenin mümkün olduğunu bunu İstanbul'un fethinden beri İstanbul'da çalışan
Rum ve Rumeli’deki Bulgarların ispat ettiği anlatılmaktadır. Eğer Türk dediğimiz
Trakya’nın bir senelik hicretten sonra Türk ahalisinden ayrılırsa bütün bugünkü haksız
davaların kendi kendine hak kazanmış olacağına dikkat çekilmiştir. Bugün bir hicrete
lüzum varsa bunun ters bir hicret olması gerektiği, Edirneli'nin İstanbul'a gelmemesi ve
İstanbul'da bulunan Edirneli’nin şehrine dönmesi gerektiği savunulmuştur. Baskı ve yok
edilmekten korkan Anadolu'ya sığınmak isteyen halka da şu cümlelerle seslenilmektedir:
"Burada sizi her baskıdan daha müthiş olan bir kara sefalet bekliyor. Eğer muhakkak
meskeninizden çıkacaksanız kasabanızın mezarlığı başında intihar ediniz bu uzun
yolculuğa katlanıp sonunda kimsesiz kabristanlara atılmanızdan daha hayırlıdır."
104
Alemdar, 29.07.1920, s.1.
108
Yazının son kısmında ise şu cümleler dikkati çekmektedir:"Ecdadımız ölmek var
dönmek yok! diye üç kıtada hükümran oldulardı. Bu sözü bugün başka bir düstur takip
ediyor: Ölmek var göçmek yok! Cedlerimizin kabirleri ve türbeleri olan her yer bizimdir.
Onlar fethettiler biz muhafaza edeceğiz"105. Basının değerlendirmelerine genel olarak
bakıldığında, eski dönemlerden itibaren toprak kayıplarıyla başlayan göçler her açıdan bir
hata olarak görülmektedir. Bu değerlendirme yıllar içerisinde yaşanan gelişmeler ve ortaya
çıkan yeni anlayışların bir sonucudur. Siyasî açıdan milliyet esasının ön planda olduğu bir
dönemde aynı hatanın tekrarlanmaması için halka çağrıda bulunulmuştur.
Ne yapılan bu çağrılardan ne de gönderilen heyetlerin teşebbüslerden olumlu bir
sonuç alınamamıştır. Akşam gazetesinin farklı günlerde yayınlanan ‘Muhacirler Nasihat
Dinlemiyor’106 ve ‘Heyetin Faaliyeti Semere Vermiyor’107 başlıklı haberlerinde, Marmara
sahillerine gönderilen heyet üyelerinin birçoğunun İstanbul’a döndüğü ve heyetin elden
geldiği kadar göçe engellemeye uğraştığı fakat tamamiyle başarılı olamadığı bilgisi
verilmektedir. Bu nedenle de İstanbul’a o bölgelerden muhacir kafileleri gelmeye devam
etmiştir. Kısacası ne doğuda ne de batıda işgaller sona erene kadar halkın göçü
engellenememiştir.
Akşam, 02.09.1920, s.1.
Akşam, 18.10.1920., s.2.
107
Akşam, 28.10.1920., s.4.
105
106
109
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
MUHACİR VE MÜLTECİLERE YAPILAN YARDIMLAR
3.1. Muhacir ve Mültecilere Yardım Yapan Kuruluşlar
3.1.1. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Milli Mücadele başlarken artık genel merkezi İstanbul
olmak üzere birçok yan şubesi olan, yabancı ülkeler ve Kızılhaç tarafından da aynı ölçüde
tanınmış, saygın bir kurumdu1.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti belirli aralıklarla yayımladığı faaliyet raporlarında,
memleketin doğusunda başlayan istila, batısındaki Yunan işgalleri neticesinde meydana
gelen göç ve bu göç sonrasında muhacirlerin karşılaştıkları sefalet ve insanların
mağduriyetleri yüzünden İmdat Heyetleri gönderdiğini açıklamış ve cemiyetin
yaşananlara kayıtsız kalamadığını vurgulamıştır2. İmdat Heyetleri, Hilâl-i Ahmer
tarafından atanmış birer yöneticiye bağlı olarak çalışan doktor, hastabakıcı ve geri kalan
görevlilerden oluşmaktadır. Heyetlerin her biri, öncelikle görev bölgelerindeki yaralı ve
hastaların bakımından sorumluydular. Düşmandan zulüm görmüş halka ilaç, sağlık
malzemesi, yiyecek-içecek ve türlü tüketim malzemeleri dağıtmakta, gerektiğinde hasta ve
yaralıları kara ve deniz yoluyla nakletmenin yanı sıra moral kaynağı da olmaktaydılar 3.
Cemiyet ayrıca Marmara sahillerinde katliamdan kaçan ahaliyi İstanbul’a nakil etme
görevini de üstlenmiştir.
Birinci Dünya Savaşı’nda Rus istilasına uğrayan halkının önemli bir kesiminin göç
ettiği Doğu Anadolu bölgesinde ateşkesten sonra teşkil edilen Doğu Anadolu Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti, Hilâl-i Ahmer’den bölgeye bir İmdat Heyeti gönderilmesini istemiştir.
Bu çağrıdan sonra Hilâl-i Ahmer Cemiyeti tarafından üç sağlık heyeti bölgeye
gönderilmiştir. Cemiyet, bu bölgede yerel halka yaptığı yardımların yanı sıra, Rusya’dan
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.246.
Safiye Kıranlar, Savaş Yıllarında Türkiye’de Sosyal Yardım Faaliyetleri (1914-1923), İstanbul
Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2005,
s.237.
3
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.252,253.
1
2
110
kaçan göçmenlere de el uzatmıştır4.
Heyet Erzurum il sınırları içinde yer alan
Kafkaslardan gelmiş göçmenlerin yetimlerine bakarak, sağlık ve gıda sorunlarıyla
ilgilenmiştir. Ayrıca ilk yardımlar yapıldıktan sonra bunların üretken olabilecekleri yerlere
nakilleri sağlanmıştır5.
Bu arada daha Şark vilayetlerine gönderilen İmdat Heyetlerinin vazifeleri sona
ermemişken Batı Anadolu’da Müslüman halk Yunan katliamlarına maruz kalmış ve her
gün yeni bir şehrin tahrip edilmesi ve binlerce ahalinin emval ve eşyasının yağma edilmesi
üzerine hicrete mecbur bırakılmıştır. Bu istihbaratlar cemiyetçe kaydedilirken Hükümet bu
muhaceret seli karşısında aciz kalmıştır. Bundan dolayı Cemiyet mültecilerin merkezleri
olan Akhisar, Nazilli, Alaşehir ve İzmir havalisine birer İmdat Heyeti göndermek zorunda
kalmıştır6. Bölgeye cemiyet tarafından yardımda bulunulması hükümetçe talep edilmiştir.
Sadaretten Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne gönderilen yazıda Yunan işgali dolayısıyla Aydın ve
civarından göç etmek zorunda kalan sayıları 90.000’i aşan Müslüman ahali için para ve
tıbbi malzeme gönderilmesi hakkında verilen arzuhalin Maliye Nezareti’ne gönderildiği
iletilmiştir. Hazinece bunlara yardım edilecek ise de yeterli gelmeyeceği için cemiyetin
yardımına zaruri olarak müracaat edilmiştir7.
İşgaller sırasında Hilâl-i Ahmer Anadolu’ya başka yardım heyetleri de
göndermiştir. Antep, Adana, Konya, İzmit, Karamürsel, Bilecik, Gördes, Sivrihisar,
Haymana, Mihalıçcık ve Polatlı yardım heyetleri ile Anadolu’dan Eskişehir’e ve çevre
köylere uzanmıştır. Her birinde düşman işgaline uğramış, yıkılmış yerlerde yaşamını
sürdürmeye çalışan yerel halk ve işgalden kaçarak o yöreye sığınmış, uzanacak yardım
elini bekleyen kimseler vardı. Buralarda dispanserler, eczaneler açmak, hastanelerdeki
yatak sayısını çoğaltmak, savaş koşullarıyla daha da yaygınlaşmış bulaşıcı hastalıklarla
uğraşmak, halka çamaşır, giysi, gıda ve ilaç dağıtmak, heyetlerin başlıca uğraşı olmuştur8.
Sadece Anadolu’da işgal sahalarının çevresine dağılmış mültecilere değil bunların
birçoğunun sığındığı İstanbul’da da cemiyetin yardımına müracaat edilmiştir. 1920 yılının
4
a.g.e., s.254.
a.g.e., s.257.
6
Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, 1339 Senesi Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen (13351338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, Ahmet İhsan ve Şürekası, İstanbul, 1923, s.52.
7
KA, 850/18.
8
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.264-265.
5
111
ilk günlerinde Dâhiliye Nezareti’nden Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne gönderilen yazıda harp
dolayısıyla evlerini ocaklarını mecbur kalarak terk eden sefil ve perişan bir halde İstanbul'a
gelmiş olan muhacir ve mültecilerin ihtiyaçlarının, “yardımlarından dolayı herkesin
minnettar olduğu” cemiyet tarafından karşılanması istenmiştir9.
İstanbul ve Ankara hükümetlerinin muhacir ve mültecilere yardım konusunda
cemiyete sık sık müracaat ettikleri görülmektedir. Örneğin Yunanlılar, İnönü
muharebelerinden sonra büyük bir ihtimalle de yenilginin verdiği kinle Orhangazi
yöresinde halkı yer değiştirmeye zorlamıştır. Bütün gücünü savaşa yöneltmeye çalışan
Büyük Millet Meclisi bu gibi olaylarda çözüm için cemiyetten yardım beklemiş ve
Orhangazi Belediye Reisi’nin yaptığı yardım başvurusu meclis tarafından cemiyete
gönderilmiştir10. TBMM Dâhiliye Vekili tarafından Ankara Hilâl-i Ahmer Murahhası
Besim Paşa’ya gönderilen yazıda Karamürsel ve Yalova mültecilerine gereken yardımın
yapılması için cemiyetin genel merkeziyle haberleşilerek neticenin bildirilmesi
istenmiştir11. Bunun üzerine Karamürsel’e cemiyet tarafından bir heyet sevk edilmiştir.
Karamürsel’e sevk edilen heyet Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin mütarekeden sonra
Anadolu’ya sevk ettiği heyetlerin 8. sidir. Trabzon, Erzincan, Erzurum, Akhisar, Alaşehir
tarafında bulunanlar vazifelerini tamamlayarak dönmüşlerdir. Nazilli, Adana ve
Karamürsel’de birer heyet kalmıştır. İleri gazetesinin haberine göre Hilâl-i Ahmer’in
mütarekeden sonra bu heyetler vasıtasıyla yaptığı sarfiyat 1.000.000 liradan fazla olduğu
gibi Harbi Umumi’deki sarfiyatı ise 8.500.000 lira tutmaktadır12.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin yardımına müracaat edenler arasında yurt dışından
Osmanlı topraklarına iltica eden Müslüman muhacirler de yer almaktadır. Bu dönemde
merkezi İstanbul'da olmak üzere Azerbaycan Muhacirlerine Yardım Cemiyeti teşkil
edilmiştir. Cemiyet İstanbul'da olduğu gibi Anadolu'ya da vaziyet icabı olarak göç etmek
mecburiyetinde kalan Azeri Türk muhacirlerine yardımda bulunmak için Osmanlı hayır
müesseselerinin
teşkilatlarının
himayelerine
dayanmıştır.
Cemiyet
merkezinden
Anadolu'daki muhacirlerin durumlarını geçimlerini yakından incelemek ve gerekli yardımı
temin etmek üzere idare heyeti azasından bir kişiyi Trabzon'a gönderme kararı almıştır.
9
KA, 74/103.
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.266.
11
KA, 850/186.
12
İleri, 14.11.1920, s.1.
10
112
Ancak Trabzon’dan İstanbul'a dönmesi hakkında lazım gelen tavsiyename ve vesikasının
verilmesi için Hilâl-i Ahmer’e müracaat edilmiştir13. Dağıstanlı Mülteciler Cemiyeti
Hilâl-i Ahmer’den yardım talebinde bulunan bir diğer cemiyettir. Ruslarla birlikte
Bolşevik mezaliminden kaçarak İstanbul’a 150 Dağıstanlı gelmiştir. Bunlardan bir kısmı
Amerikalıların yardımıyla çalışacak iş ve bazıları da Salib-i Ahmer( Kızıl Haç) yardımıyla
yiyecek ve giyecek tedarik etmiş ise de birçokları bu yardımdan mahrum kalmıştır.
Cemiyet, Hilâl-i Ahmer’e gönderdiği bir yazı ile yardım talep etmiştir. Bu yazıda;
Amerikalıların yardımı devam ettiği müddetçe Türkiye'nin geçirmekte olduğu zorlukları
dikkate alarak maddi yardım için hiç bir resmi makama müracaat etmediklerini, ancak
Amerikalıların yardımı kesmesi ile durumlarının kötüleştiğini belirtmiştir. Bu durum
karşısında cemiyet tarafından Hilâl-i Ahmer’den Müslüman Dağıstanlıların ikametgâh ile
bir iş veya hizmete sevk edilebilmeleri için gerekli yerlerle temasta bulunmasına müsaade
edilmesi talep edilmiştir14.
3.1.2. Müslüman Muhacirlere Muavenet Cemiyeti
İzmir'in işgaliyle başlayan ve ardından Marmara ve Trakya’da devam eden
hadiseler üzerine düşmanın süngüsünden kurtulup İstanbul’a iltica eden Müslüman
mültecilerin sayısı sürekli artmıştır. 1921 yılında İstanbul’a iltica edenlerin sayısı 60.000’i
geçtiği gibi bunların 20.000’inin perişan, aç ve sefil bir halde bulunmaları yetkilileri
harekete geçirmiştir.
Ancak hükümetin en küçük masarifi ödemekde zorlandığı bir
dönemde bunların iaşelerini tek başına temin etmesi mümkün olmamıştır. Bundan dolay bu
mültecilerin iaşelerinin temini için Muhacirin-i Müslimiye Muavenet Komisyonu teşkil
edilmiştir15. Komisyonunun başkanlığına Meclis-i Vükelaca eski Dâhiliye Nazırı Damat
Şerif Paşa seçilmiştir16.
Komisyon Müslüman mülteciler için yardım paraları toplamak ve gelir kaynakları
temin edilmek için önemli faaliyetler yürütmüştür17. İleri gazetesi komisyonun 1 Temmuz
1921 tarihinden Şubat sonuna kadar olan 8 aylık bilançosunu vermiştir. Buna göre bu 8
13
KA, 612/15.
KA, 612/21.
15
BCA, 272..0.0.11/ 15. 60..18.
16
BCA, 272..0.0.12/ 38.32..15.
17
Akşam, 02.04.1922, s.2.
14
113
aylık sürede varidatı 27.174 lira, sarfiyatı ise 11.566 liradır18. Akşam gazetesi ise
komisyonun Eylül 1922’ye kadar toplam olarak 95.000 lira iane elde ettiğini yazmaktadır.
Haberde ayrıca komisyonun muhacirler yararına girişeceği yeni projelerinden de
bahsedilmektedir. Bu projelerden ilki komisyonun bir İtalyalı ile muhacirin menfaatine
piyango tertibi için müzakereye girişmiş olmasıdır. Diğeri ise hâsılatı muhacirler
menfaatine tahsis edilmek üzere bir kibrit fabrikası tesisi hususunda Avrupa’daki büyük
kibrit fabrikaları nezdinde teşebbüslerde bulunmasıdır19.
3.1.3. Amerika Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti
Amerikalıların Osmanlı topraklarında yardım faaliyetleri gerçekleştirmek için
Birinci Dünya Savaşı esnasında harekete geçtikleri görülmektedir. Birinci Dünya Savaşı
sırasında, 8 Şubat 1916’da, ihtiyaç sahibi fakirlere verilmek üzere İstanbul’da Amerikan
Büyükelçisi başkanlığında bir ‘Hayır Cemiyeti’ kurulması gündeme gelmiştir. Yapılan
görüşmeler sonucu ancak 10 Şubat 1919’da İstanbul’da bir Amerikan iaşe merkezi
kurulabilmiştir20.
Amerikan yardımlarına dair haberler gazetelerde Ocak 1919’dan itibaren yer
almaya başlamıştır. Bu haberlerden de anlaşıldığı gibi gelmekte olan Amerikan heyetleri
ilk olarak Ermenilere yardımda bulunmayı planlamaktadır.
İstanbul’da bulunan Amerikalı yetkilileri Amerika yardımının 7 azadan oluşan bir
komisyon tarafından gerçekleştirileceği ve bu azalardan birinin hastalara yardımla
ilgilenecek bir doktor olduğu yönünde beyanat vermişlerdir. İstanbul’da belirli oranda bir
dağıtım olacağı ve öncelikle Ermeni ve Rum muhacirlere olmak üzere Sivas ve Konya
Müslümanlarına da yardım edileceği belirtilmiştir. Amerika yardımını oluşturan un, zahire,
ecza, 2.000.000 metre kumaş, 100.000 yorgan ve 50.000 çift kunduradan oluşan levazımat
3 vapurla nakledilecek olup, bunların dağıtımı meselesine ise komisyonun kendisi karar
verecektir21. Söz gazetesinde ayrıca Amerika Yardım Komisyonu reisiyle yapılan mülakata
yer verilmiştir. Verilen bilgiye göre erzak ve giyeceklerle dolu 3 vapurdan 2’si maksadına
ulaşmış olup erzak, ayakkabı, kumaş, ziraat alet edevatı ve tohumluk ile dolu diğer
İleri, 21.04.1922, s.3.
Akşam, 28.09.1922, s.2.
20
Ayışığı, a.g.e., s.108.
21
Söz, 04.02.1919, s.2.
18
19
114
vapurların gelmesi beklenmektedir. Bu arada komite merkezi Paris’te bulunan Amerika
İaşe-i Umumiyesi Dairesi ile sıkı bir işbirliği yapmaktadır. Erzak dağıtımından önce
komisyon azalarının Anadolu’ya gönderilerek iktisadi şartları, mevcut vaziyeti ve
uygulanabilecek en iyi usulleri belirlemeleri tasarlanmaktadır. Bakü ve Tiflis’e bir
komisyon gönderileceği gibi Halep’e, İskenderun’a, Bursa’ya, Konya’ya, Sivas’a ve
Malatya’ya da komisyonlar gönderilmesi planlanmıştır. Komisyon reisi Anadolu’ya gelen
erzakın çok ama dağıtım tarzının kötü olduğunu ifade etmiştir.
Bunun için dağıtım,
yöntemi henüz kararlaştırılmamış olsa da dağıtım komisyonunun dikkati ve mahalli
memurların malumatı ile yapılacaktır. Komisyon Anadolu’da ziraatı canlandırmayı ve
1919 sonuna kadar muhacirleri üretici duruma getirmeyi hedeflemektedir. Böylece bir
sonraki sene komisyona lüzum kalmayacağı düşünülmektedir. Komisyon ayrıca sağlık
hizmeti vererek 100 yataklık 15 hastane açacağını bildirmiştir. Ayrıca yardım komitesinin
Galata’daki Amerikan Konsoloshanesi ile birleştirilmiş olup aza ve memurlarının 200
kişiden oluştuğu belirtilmiştir22. Amerika yardım komisyonu muhacirleri sürekli iaşe etmek
yerine onları üretici duruma getirmeyi tercih etmiştir. Bu yaklaşımı doğru olmakla birlikte
bir yıl gibi bir sürede bunu başaracaklarını düşünmeleri Anadolu’nun gerçek vaziyeti
hakkında bilgi sahibi olmamalarından kaynaklanmaktadır. Zira komisyon ilerleyen yıllarda
da faaliyetlerine devam etmek zorunda kalmıştır.
Alemdar gazetesinin haberine göre Amerika sefarethanesi Ermeni muhacirlere
yardım etmek üzere oluşturulan Şark-ı Karîb Muavenet Cemiyeti’nin gönderdiklerinden
diğer milletlerin faydalanamayacağını ancak Amerika İaşe Umumiye Komisyonu’nun belli
ve uygun fiyatla ahaliye satılmak üzere gıda maddeleri göndereceği malumatını
vermiştir23. Erzak nakli meselesini incelemek için gidecek olan komisyonlar Mart ayından
itibaren Anadolu’ya doğru hareket etmeye başlamışlardır. Bu komisyonlardan birincisinin
Adana, Tarsus, Halep, Maraş, Antep ve Mardin’e ikinci komisyonun ise Konya, Kayseri,
Ulukışla ve Sivas’ı ziyaret etmesi planlanmıştır. Bunların dışında İzmir, Bursa, Marmara
adalarına da üçüncü bir komisyon gönderilecektir. Bu heyet ise 200.000 ile 300.000 Rum
muhacirin iaşesini temin için lazım gelen depoları tesis edecektir. Muavenet
komisyonunun merkezi Derince olacağı gibi burada 13 seyyar hastane de tesis edilmiştir24.
Mart ayı içerisinde Anadolu’ya bir de Amerika Tetkik-i Nüfus Heyeti gönderilmesi
Söz, 19.02.1919, s.1.
Alemdar, 19.02.1919, s.2.
24
Söz, 28.02.1919, s.1.
22
23
115
kararlaştırılmıştır. Heyetin görevi Anadolu’da bulunan Türk, Rum ve Ermeni nüfuslarının
çokluğu ve adetleri hakkında incelemelerde bulunmak ve istatistikler düzenlemektir25.
Amerika Yardım Heyeti yürüteceği faaliyetlerde ilk etapta tek başına hareket
etmeyi tercih etmiştir. Öyle ki Amerika’dan Mart ayında gelen bir vapurla Amerika
Yardım Komisyonu erzak depoları tesisi ve inşası için 250 amele getirilmiş ve Büyük Ada
otellerinde iskân edilmişlerdir. Ayrıca Amiral Bristol bir heyetle Samsun’a hareket etmiş
ve 500 ton un, 500 balya pamuk ve birçok battaniyeyi beraberinde götürmüştür. Samsun’da
3 gün kaldıktan sonra Merzifon’a geçmeleri planlanmıştır. Bir heyetin de hastane açmak
için Konya’ya gitmesi kararlaştırılmıştır26.
Amerika Muavenet Heyeti’nin Müslüman muhacir ve mültecilere yardımlarını
aralıklarla gerçekleştirdiği görülmektedir. Amerika Muavenet Heyeti, Muhacirin Müdür-i
Umumisi Hamdi Bey’in çabaları sonucu Aralık 1920’de İstanbul’daki muhacirlere tekrar
yardıma başlayacağını vaat etmiştir27. Amerikan heyetiyle yardım konusunda yapılan
görüşmeler sonucu heyet yetkilileri Müslüman muhacirlere de yardımlarda bulunmak
istediklerini belirtmişlerdir. Ayrıca kendileri tarafından yapılan yardımların muhacirin
idaresince takdir edilecek bir şekilde muhacirlere dağıtıldığını ve idareden duydukları
memnuniyeti de dile getirmişlerdir28. Yardımın mahiyetine bakılacak olursa, üç ay süre ile
ayda 10’ar bin liralık gıda, giyecek maddeleri ve hastalar için süt hülasası ile ilaçtan ibaret
bulunan malzemenin birinci kısmının Ocak ayı içerisinde Muhacirin Müdüriyeti
Komisyonuna teslim edilmesi kararlaştırılmıştır29.
Anadolu’ya giden Amerikan heyetlerinin kendilerine karşı sergilenen yaklaşımdan
son derece memnun oldukları anlaşılmaktadır. Trabzon yoluyla İstanbul’a dönen Kars’taki
Amerika Yardım Heyeti azası aşağıdaki beyanatta bulunmuştur:
‘Sarıkamış’tan Erzurum’a kadar karlı dağlar içinde seyahatimiz son derece
eğlenceli geçti. Erzurum’daki Türk memurları bizi şehre misafir olarak kabul ettiler.
Erzurum’dan Trabzon’a kadar arabaların ve Türk jandarmaların refakatinde seyahat ettik.
Hükümet bizden evvel bütün istasyonlara telgraf çektiğinden vasıl olduğumuz her şehirde
Söz, 21.03.1919, s.1.
Alemdar, 12.03.1919, s.2.
27
İleri, 28.12.1920, s.2.
28
Akşam, 05.01.1921, s.2.
29
Alemdar, 14.01.1921, s.2.
25
26
116
büyük hürmetler ile kabul edilmekte idik. İstirahatımız için her türlü kolaylığı gösterdiler
şehirlerde girdiğimiz zaman bazı Türk polisi bize refakat etmekteydi’30.
1921 yılının Haziran ayı içerisinde Marmara ve çevresinde yaşanan hadiseler
sonucu İstanbul’a mülteci akını artmıştır. Hilâl-i Ahmer’in müracaatları üzerine bazı
Avrupa Salib-i Ahmerleri cevap vermişler ve az çok yardımda da bulunmuşlardır. Amerika
Salib-i Ahmer Heyeti’de bunlar arasında yer almıştır31. Ekim ayının ortalarında Amerika
Şark-ı Karîb Heyeti reisi Hamdi Bey ile birlikte Eyüp Sultan civarındaki mescit, cami ile
Davut Paşa kışlasında iskân edilmiş olan yaklaşık 8.000 kişiye yaklaşmış olan muhacirleri
ziyaret ederek ihtiyaç derecelerini tetkik etmiştir. Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti reisi
muhacirlerin durumundan müteessir olmuş ve başlayan soğukları dikkate alarak Müslüman
muhacirlere esaslı bir surette yardım etmeye karar vermiştir32.
3.1.4. Fransız Salib-i Ahmeri
Mütareke döneminde güney cephesinde Fransız birliklerinin gerçekleştirdiği
işgallere karşı Kuva-yı Milliye vasıtasıyla karşı konulmuştur. Kuva-yı Milliye birlikleri bu
cephede Fransızları ciddi anlamda yıpratmıştır. Gerek Fransa’nın bu cephedeki vaziyeti
gerek se batı cephesinde Sakarya Savaşı sonrası Yunan ordusunun hezimeti Fransa’yı
Ankara Anlaşmasına yönelten iki önemli etken olmuştur. Fransa’nın muhacir ve
mültecilerimize esaslı anlamda yardımda bulunma kararı da bu döneme rastlamaktadır.
Aşağıda da bahsedileceği gibi anlaşmadan sonra Fransız yetkilerin açıklamalarında devlet
nezdinde bu yardımların yapıldığı vurgulandığı gibi Türkiye ile kadim ve samimi
münasebetler sürdürüldüğü ifade edilmiştir.
Fransız yardımları başlamadan önce Fransız Salib-i Ahmeri’nin İstanbul
mümessilleri İstanbul’da bulunan muhacir ve mültecilerin durumlarını incelemek üzere
harekete geçmişlerdir. Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey’le birlikte muhacir ve
mültecilerin bulunduğu kışla ve misafirhaneleri ziyaret etmişlerdir. Muhacirlerin ikamet
ettikleri binaları temizlik intizam bakımından pekiyi bulmamışlarsa da bu kadar
imkânsızlıklar ve müsait olmayan şartlar içinde buna da teşekkür etmişlerdir. Mümessiller
Akşam, 20.05.1921, s.2.
Akşam, 05.06.1921, s.3.
32
Akşam, 14.10.1921, s.2.
30
31
117
muhacirler içindeki hasta ve ihtiyarların tek tek hatırlarını sormuşlardır. 6 saat kadar
devam eden bu teftişten sonra mümessiller Fransız sefarethanesine giderek General Pelle
ile bu hususa dair görüşmüşler ve Madam Pelle’den muhacirin için mümkün olan yardımın
yapılmasına dair vaat almışlardır. Madam Pelle şimdilik hasta çocuklar için un ve süt
hulasası göndereceklerini ve kendisinin de bizzat gidip Eyüp Sultan ve Davut Paşa’daki
muhacirleri göreceğini söylemiştir33. Bu ziyaretler işe yaramış olacak ki Fransız Salib-i
Ahmeri Müslüman muhacirlere yardımda bulunmak üzere İstanbul’da 2 yere şube tesis
etmeye karar vermiştir. Eski Hilâl-i Ahmer binası bu maksatla Fransızlar tarafından
kiralanmıştır34.
Vakit gazetesi Fransa’nın yardımını ‘Dost Fransa Salib-i Ahmeri muhacirlere
yardım için Hilâl-i Ahmer ile işbirliği etmek üzere İstanbul'a büyük bir heyet yolluyor’
ifadeleriyle sayfalarına taşımıştır. Bu ifadeler Ankara Anlaşması sonrası basının Fransa’ya
yaklaşımını göstermesi bakımından önemlidir. Haberde Paris'te kadın ve erkeklerden
oluşmak üzere kurulmuş olan heyetin İstanbul’a gelerek muhacirlere yardıma başlayacağı
belirtilmiştir. Bu heyet Hilâl-i Ahmer teşkilatı vasıtasıyla muhacirlere yiyecek ve giyecek
maddeleri dağıtacaktır. Fransa Salib-i Ahmeri tarafından İstanbul’daki Müslüman
muhacirler hakkında tetkikat yapmak üzere İstanbul’a gönderilmiş olan kişinin raporu
üzerine Fransa Baş Vekili Fransa Salib-i Ahmeri Heyeti Reisine aşağıdaki mektubu
göndermiştir:
‘Fransa Salib-i Ahmeri tarafından İstanbul'a gönderilen kişi Türk payitahtının
sefaletine karşı lakayt kalamayan vatandaşlarımızdan bir kısmının teşebbüslerini ve
cemiyetin ne gibi şartlar dairesinde karşılık vermeyi kararlaştırdığını bana izah etti.
Mütarekeden üç sene sonra ahalinin ne kadar elim bir vaziyette kaldıklarını ve Türkiye'nin
diğer kısmından iltica ettiklerini anlattı. Hakikaten hiç bir şeysiz ve yardımsız kalan
binlerce kadının ve yetimin düştükleri sefalet bana anlatıldı. Bu suretle oluşturulan
komiteye lazım olan icraat vasıtalarını temin etmek lüzumu söylendi. Fransız hükümetinin
bu teşebbüse yardım edeceğini zatınıza bildirmekle şerefliyim. Hükümet bu teşebbüsün
şarkta Fransa’nın nüfuzu ve maddi ve manevi münasebetlerinin meydana çıkması
gelişmesi ile alakadar olan bütün vatandaşlarımızın yardımlarına da mazhar olacağından
33
34
Alemdar, 08.06.1921, s.3.
Akşam, 28.12.1921, s.1.; Vakit, 12.01.1922,s. 3.
118
emindir.’ Bu mektup üzerine Fransız Salib-i Ahmeri Müslüman muhacirlere geniş
miktarda yardım yapma kararı almıştır35.
İleri gazetesi Fransızların Müslüman mültecilere yapacağı yardımlarla ilgili
muhabirlerinin yetkililerle gerçekleştirdiği iki mülakata sayfalarında yer vermiştir.
Bunlardan ilki Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey’le gerçekleştirilen görüşmedir.
Hamdi Bey Fransız Salib-i Ahmeri’nin son zamanlarda mültecilerin ihtiyaçlarını azaltmak
için bir teşkilat vücuda getirdiğini beyan etmiştir. Bu teşkilat içerisinde yer alan heyetler
ise şu şekilde belirlenmiştir;
Birinci Heyet: Askerleri yaralılara imdat ve yardımda bulunmakta olan asıl Fransız
Salib-i Ahmeri,
İkinci Heyet: Fransız Kadınlar Cemiyeti,
Üçüncüsü: Fransız Kadınları İttihaz Cemiyeti’dir.
Bunlar İstanbul’un çeşitli mahallelerinde hayır müesseseleri meydana getirerek
mültecilere yardım yapacaklardır. Bu heyetler öncelikli olarak Hamdi Bey ile beraber
Gülhane, Beyazıt, Davut Paşa, Eyüp, Selimiye misafirhaneleri ile Sokullu Mehmet Paşa ve
Ebussuud medreselerini gezerek fikir edinmişlerdir. Yapılacak tesisat bu görüşler
doğrultusunda oluşacak ve bu tesisat sıhhi maddeler, ekmek, yemek ve çocuklara süt
dağıtımı hususunda kullanılacaktır. Yardımın ilk olarak 3-4 bin kişiye ait olması ve
kademeli olarak bu miktarın artırılmasıyla yardımın muhacir ve mültecilerin geneline
yayılması tasarlanmıştır. Hamdi Bey İstanbul’a gelen heyetin 500.000 Franka yakın
sermayesi olduğunu belirtmiştir. Fransa ahalisinin bir defada muhacirler için verdikleri
konserve ve süt hülasalarının toplam kıymeti ise 100.000 Frankı geçmiştir36.
İkinci
görüşme ise Fransız Salib-i Ahmer merhusu ile gerçekleştirilmiştir. Fransız Salib-i Ahmer
merhusu Muhacirin-i İslamiyeye Muavenet Komitesi tesisi için İstanbul’a gelmiştir.
Fransızlar ilk etapta Selimiye de bulunan 1.800 mültecinin idaresini üstlenerek, bu husus
için ayda 10.000 lira sarf etmeyi planlamıştır. Ayrıca Nisan ayı içerisinde giyecek yüklü
bir vapurun geleceği bildirilmiştir. Verilen malumatın devamında yardım kararının
alınmasının nedenleri şu şekilde açıklanmıştır: ‘Muhacirin-i İslamiyenin bugünkü
vaziyetiyle Fransız Salib-i Ahmeri İslam muhacirine yardım kararı verdi. Fransa Salib-i
Ahmerini ikaz eden Fransa fevkalade komiseri General Pelle’dir. Hazırladığı bir tezkere
35
36
Vakit, 03.02.1922, s. 1.
İleri, 05.03.1922, s.2.
119
ile Salib-i Ahmeri yardıma davet etti. Salib-i Ahmer’de beni İstanbul’a incelemelerde
bulunmak üzere gönderdi. İstanbul’da bilhassa Selimiye kışlasında iskân edilen
muhacirinin acıklı bir vaziyet arz ettiklerini bir rapor düzenleyerek Fransa’ya döndüm.
Salib-i Ahmer’e arz ettim. Burada İslam muhacirlerine bir yardım komitesi teşkili için beni
gönderdiler. Fransa muhacirin-i İslamiye ye yardımda bulunmakla iftihardır.’ İstanbul
komitesinin sermayesi ise merhusun Fransa’dan gelirken getirdiği 350.000 Franktır. Para
bittikçe Fransa Salib-i Ahmeri’nin tahsisat göndermesi beklenmektedir. Komite az sermaye
ile işe giriştiği için ilk olarak Selimiye kışlasında bulunan 1.800 mülteci idare edilecektir37.
Komite ayrıca bunların iaşe, elbise ve iskânlarını temin ettikten sonra memleketlerine
göndermek için çalışacaktır. Memleketlerine gönderilen mültecilerden sonra yenilerinin
istenilmesi düşünülmektedir38.
Fransız Muavenet Komitesi 1922 yılının mart ayı içerisinde İstanbul’daki
Müslüman muhacir ve mültecilere yardıma başlamıştır. Selimiye kışlasında Salib-i Ahmer
Muhacirin-i İslamiye Muavenet Şubesinin resmi açılışı yapılmıştır. General Pelle’de
açılışta hazır bulunmuştur39. General Pelle açılışta konuşmasına Fransız SaIib-i Ahmeri'nin
Müslüman muhacirlere yapmak istediği yardımın resmi açılışını Fransa Cumhuriyeti’ni
temsilen yapmakla bahtiyar olduğunu söyleyerek başlamıştır. Muhacir ve mültecilerin
sefaletlerinin vasıta yokluğundan kaynaklandığını ve onları yardıma yönlendirenin yine bu
vasıtasızlık olduğunu ifade etmiştir. Konuşmasının devamında muhacirlerin yakında kendi
yurtlarına, evlerine ve kasabalarına dönmelerini ve perişanlıktan kurtulmaları temennisini
dile getirmiştir. Generalin konuşmasından sonra Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi
Bey'de kısa bir konuşma yaparak duyduğu memnuniyeti ve teşekkürlerini iletmiştir40.
Misafir olarak İstanbul’da bulunan Fransız General Gouraud Selimiye kışlasına
gitmiştir. General kışla içinde tesis edilmiş olan muhacirin mektebi çocukları tarafından
ellerinde bayraklarla karşılamışlardır. General muhacir ve mültecilere dağıtılmak üzere
pişirilmiş olan fasulye çorbasından tatmış ve ‘Fransız ordusu bu muharebede çok fasulye
yedi fakat ben bu kadar lezzetli bir fasulyeyi orada yemedim’ diyerek böyle bir müessese
İleri, 07.03.1922, s.2.
İleri, 07.03.1922, s.2.
39
İleri, 10.03.1922, s.3.; Vakit,10.03.1922, s.3.
40
Vakit, 11.03.1922, s. 1-2.
37
38
120
meydana getirilmesinden dolayı duyduğu memnuniyeti dile getirmiştir. Muhacirlere
dağıtılmak üzere 250 lira bağışta bulunmuş ve çocuklara da şeker dağıtılmıştır41.
İngiliz ve Fransız yardım cemiyetleri bayram günlerinde muhacir ve mülteci
çocukları için eğlenceleri de tertip etmişlerdir. Bayramın ikinci günü İngiliz Muavenet
Komitesi tarafından Davut Paşa kışlasındaki üçüncü günü de Fransızlar tarafından
Selimiye kışlasındaki muhacir ve mültecilere bir bayram eğlencesi hazırlanmıştır. Selimiye
kışlasındaki eğlencede General Pelle’de hazır bulunacağı bildirilmiştir. Bu eğlencelerde
muhacir çocuklarına çeşitli koşular ve çuval yarışları yaptırılması tasarlanmıştır42.
Fransız Salib-i Ahmeri ayrıca mültecilerin evlerine dönebilmeleri için sulhten sonra
tahrip edilen köylerinin inşası ile de ilgilenmişlerdir. Bu hususta Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’nce bir proje tanzimi için teşebbüste bulunmuşlardır43 . Aşağıda değinileceği
gibi İngilizler de benzer bir teşebbüste bulunmuşlar ancak bütün bu düşünceler Büyük
Taarruz öncesine ait kalmıştır. Elimizdeki bilgelere göre sulhten sonra böyle bir yardımın
yapılmadığı anlaşılmaktadır. Büyük Taarruz’dan sonra yenilen Yunan ordusuyla birlikte
Anadolu Rumlarının bir kısmının ülkeyi terk etmesi ve sonrasında mübadele ile nüfus
değişiminin gerçekleşmesiyle birlikte bu heyetler Yunanistan’a giden Rumlara yardıma
yönelmişlerdir. Ermeni ve Rumlarla ilgili bölümde bu yardımlardan bahsedilecektir.
3.1.5. İngiliz Salib-i Ahmeri
İngiltere, Milli Mücadele yıllarında Anadolu’da herhangi bir cephede savaşmamış ise
de Batı cephesinde Yunanlılara en büyük desteği veren devlet olmuştur. Üstelik
mütarekeden sonra İstanbul’da İngiliz Yüksek Komiserliğini tesis ederek başkentte
varlıklarını tam olarak hissettirmişlerdir. Savaş yıllarında İngilizlerin gerçekleştirdikleri
yardımlar ilk başta bireysel çabalar sonucu meydana gelmiştir. Ancak Sakarya Savaşı
sonrası değişen şartlar karşısında daha kapsamlı yardımlarda bulunmaya başlamışlardır.
İleri, 18.04.1922, s.2.
Akşam, 25.05.1922, s.3.
43
Vakit, 21.04.1922, s.2.
41
42
121
Doktor Frew, İngiliz halkının Müslüman muhacir ve mültecilere yardım etmelerini
temin etmek için muhacirleri ziyareti esnasında gördüğü manzaraları anlatan aşağıdaki
makaleyi Londra’da bir mecmuada yayınlatmıştır:
‘Güney Anadolu’da en büyük sefaletler içinde binlerce kimse bulunmasına rağmen
Yunanlıların Trakya’yı işgal etmeleri kuzeyde de muhaceret sefaletinin baş göstermesine
sebep oldu. Cenuptaki vaziyet hala müthiştir. Henüz binlerce kişi Yunan istilasından sonra
firar eyledikleri havalide bulunmaktadırlar. Bunlar harap yıkık dökük kışlalarda ateşsiz
topladıkları yaş odunları oturdukları mezbelelerin ortalarında açtıkları deliklerde
yakmaya çalışmak suretiyle hayatlarını sürdürmeye çalışıyorlar. Şimalde ise: henüz işgal
edilmiş yerlerden İstanbul’a firar etmiş binlerce yeni muhacir bulunuyor. Bunlar her
şeylerini geride bırakarak büyük bir sefalet içerisinde ve ekserisi ayaklarında yarım pabuç
ve elbise olarak geliyorlar. Sırtlarındakilerden başka bir şeyleri yok. Şimdiye kadar şahit
olduğum en elim manzara Türklerin ızdırablarını ne derecede bir sabırla çekmekte
olduklarıdır. Son zamanlarda İstanbul’da eski saray civarındaki muhacirleri ziyaret
ettiğim sırada harap yıkık bir binada bir muhacir gördüm. Bir köşede muhterem bir Türk
kadını, şüphesiz dul bir kadın duruyordu. Dünyada kimsesi kalmamış olduğu halde bu
kadın orada yorgansız ve şiltesiz bir sabr u tevekkül ile oturuyordu. Bu kadın
ziyaretimizden fevkalade memnun oldu ve kendisi hakkında neler yapabileceğimizi
öğrenince memnun olarak tebessüm etti. Fakat bütün Türkler böyledir. Kendilerine
istirahat ve iaşeleri hususunda ufak bir yardımdan fevkalade memnun oluyorlar. Biz
derhal bu ihtiyar kadına bir şilte, bir battaniye ve daha bazı şeyler vererek istirahatını
biraz temine uğraştık. Fakat maalesef bu kadın binlerce ihtiyaç ve zaruret sahiplerinden
ancak birisidir’44.
Basın yoluyla Müslüman muhacir ve mültecilerin durumuna dikkat çeken bir başka
kişi ise Emir Ali’dir. Londra’da Hindistan Hilâl-i Ahmer reisi Emir Ali İstanbul'daki bir
İngiliz dostundan aldığı mektubun özetine yabancı basında yer verilmiştir. Mektupta
İngiltere’nin Milli Mücadele dönemi boyunca takip ettiği siyaset ve İngiliz yetkililerin
açıklamalarıyla çelişen ifadeler yer almaktadır. Vakit gazetesinde de yer alan mektubun
özeti ise şu şekildedir: ‘Bugünün meselesi her gün buraya gelen muhacirler arasında
görülen sefalet ve zarurettir. Bunların ekserisi yataktan mahrumdur ve ancak paçavralarla
44
İleri, 09.12.1920, s.2.
122
vücutlarını örtmüşlerdir. Türk hükümeti bu biçarelere pek az yardım edebiliyor çünkü
parası yoktur. İstanbul tarafına geçip de bu zavallılara yardımda bulunamamak acınacak
bir haldir. Bir yerden yardım gelemeyecek olursa biçareler mahvolacaklardır. Kral
Konstantin ile taraftarlarının Anadolu'ya sulh götürmek için gitmiş oldukları hakkındaki
iddiaları açıkça yalandır. Anadolu da sulh var idi ve Türkler harp vaziyetinden zaten bıkıp
usanmış olduklarından silahlarını terke hazırdılar. Yunanlılar İzmir'e çıktılar ve harp
tekrar başladı. Eğer bugün Yunanlılar Aydın’dan ve Trakya'dan çıkacak olurlarsa
gittikleri zaman nasıl sulh var idi işte yine öyle olacaktır.
İstanbul'da ve civarında
dolmakta olan muhacirler kitlesi arasında zaruret ve sefalet o derecedir ki buna karşı
İngiliz Salib-î Ahmeri Cemiyeti namına merhamet hissini çağırarak davet ederim’ 45. İlk
başta da temas ettiğimiz gibi bunlar muhacir ve mültecilerin vaziyeti karşısında sessiz
kalamayan bazı İngiliz yetkililerin yardım için kişisel olarak sarf ettikleri çabalardır.
Bu çabaların ardından da muhacir ve mültecileri ziyaret edenlerin sayısı artmaya
başlamıştır. İngiliz Himaye-i Etfal Cemiyeti azasından bir zat muhacir iskân edilmiş belirli
mahalleri gezerek gördüğü mesai ve iltizamdan memnun olduğunu beyan etmiştir. Ziyaret
ettiği yerlerde bulunan muhacir çocuklarına küçük bir hediye olmak üzere futbol topları
dağıtmıştır46. Muhacirleri ziyaret edenler arasında İngiltere mümessili Rambold’un eşi de
vardır.
Hamdi Beyle muhacirlerin iskân edildiği mahalleri gezmiştir47. Gülhane’deki
muhacirin misafirhanesi ile Davut Paşa kışlasındaki muhacirlerin vaziyetini teftiş eden
madam Rambold muhacirlere yardım için bir hayır cemiyeti teşkili hususunda Hamdi Bey
ile görüşeceğini vaat etmiştir48.
İstanbul’daki muhacirlere yardım yapılması için çaba sarf eden İngiliz yetkililer
arasında General Harington’da yer almaktadır. General Harington ve eşi öncelikli olarak
Hamdi Bey ile birlikte Gülhane, Beyazıt barakalarında ve Davut Paşa kışlasındaki muhacir
ve mültecileri ziyaret etmişlerdir. Generalin bu ziyareti esnasında muhacir ve mültecilerle
yakından ilgilendiği görülmüştür. General ziyaret esnasında yemek dağıtımına tesadüf
ettikleri zaman muhacirlerin yiyeceği yemeğin tadına bizzat bakmış ve yetim çocukların
tabaklarına kendi elleriyle yemek koyarak bunların başlarını okşamıştır. Davut Paşa’da hal
45
Vakit, 23.07.1921.
Akşam, 15.09.1921, s.3.
47
Akşam, 14.11.1921, s.1.
48
Akşam, 15.11.1921, s.2.
46
123
ve hatırlarını sordukları muhacirlere hitaben general şu sözleri söylemiştir: ‘Hepinizi
sıhhatli gördüğüm için memnunum ben sizi çok defalar ziyaret edeceğim. Ümit ediyorum ki
İngiliz yardım komitesi yakın zamanda size yardım edecektir.’ Generalin, Hamdi Bey
tarafından tercüme edilen bu sözleri muhacirleri mutlu etmiştir. İngiliz Başkumandanı
çeşitli yerleri bu suretle dolaşarak sıhhi teşkilat, revirler ile iaşe ve giyecek durumuyla ilgili
malumat talep etmiştir49. Yaklaşık bir hafta sonra Leydi Harington, Hilâl-i Ahmer’den
Macit ve Davut Beyler ile birlikte Davut Paşa kışlasındaki muhacirleri tekrar ziyaret
etmiştir50.
General Harington Pera Palasta yaptığı bir açılış nutkunda da muhacir ve mültecileri
ziyaretiyle ilgili belirli noktalara temas ederek şunları söylemiştir: ‘Bizim İstanbul’da bir
“köprümüz” vardır. Bu köprüde insaniyettir. İnsaniyet hepimiz için müşterektir. Hepimiz
insanız. Bu noktada hepimizin itilafı birdir. Bu noktadan hareket edelim ve her gün
kendimizi biraz daha iyi öğrenelim. Ben hemen bütün muhacir meskenlerini ziyaret ettim.
Buraları çok tesir yapan birer loca tesis ediyor. Ben hiçbir yerde böylesini görmedim. Bu
zavallı insanların binlerce çocukların manzarası karşısında içimizde en katı kalpler bile
yumuşar. Her gün binlerce kişi kendilerine yardım edenlerin iyilikleri yüzünden ölümden
kurtuluyorlar. Muhtaçların adedi binlerce kişidir. Bu meselenin çözümünü harpte aramak
mümkün değildir. Ancak sulhla mümkündür. Yoksa bu zavallılar mahvolacaktır’51. 1922
yılında İngiliz yetkililerin sıkça sulhten söz etmeye başladıkları görülmektedir.
İngilizler halkın muhacirlere yardım edip etmediğini incelemek için çeşitli yerlerde
iskân edilmiş muhacirleri ve halkı teftiş etmişlerdir. Bu işe memur edilmiş kişi teftiş
esnasında sivil olarak dolaşmıştır52.
İngiliz Muavenet Komitesi muhacirlere yardım için para bağışlarının dışında Davut
Paşa kışlasında bir aşhane açmaya karar vermiştir. Aşhanenin resmi açılışı sırasında
Dâhiliye Nazırı, General Franks, Hilâl-i Ahmer yetkilileri ve çeşitli kişiler hazır bulunmuş
ve iaşe dağıtılmasına başlanmıştır. Açılışta General Franks da daha önce İngiliz yetkililerin
Akşam, 27.01.1922, s.2.
Akşam, 03.02.1922, s.2.
51
Akşam, 07.02.1922, s.2
52
TİTE, 50/193.
49
50
124
açıklamalarına benzer bir konuşma yapmıştır53. Generalin bu açılışta yabancı basına
verdiği beyanatta da benzer şeyler söylediği görülmektedir. Özellikle bu yardımın İngiliz
hükümetince resmen tanınmadığı ve hiçbir siyasi sebepten ileri gelmediği üzerinde
durmuştur. Önceden Ruslara, Ermenilere ve diğerlerine yapıldığı gibi Türk mültecilere de
yardım etmeye karar verdiklerini belirtmiştir54. Tabi bu beyanat karşısında ilk akla gelen
soru neden diğerlerine yapıldığı gibi Türk mültecilerine daha önce esaslı yardımda
bulunulmadığıdır. İstanbul’a Türk mülteciler Batı Anadolu, Marmara ve Trakya’da
yaşanan işgallerle akın etmeye başlamışlardır. İngilizlerin esaslı yardımları ise 1922
yılında başlamıştır. Generalin bu beyanatı verdiği dönemde henüz İngilizlerle herhangi bir
anlaşma yapılmadığı için bunun resmi değil şahsi bir yardım olduğuna vurgu yapılmıştır.
Geçmişteki kadim dostluğun tazelenmesi ifadeleri Sakarya Savaşı sonrası Yunanlıları
destekleyen İngiliz siyasetinde yumuşama evresine geçildiğinin de bir göstergesidir.
Generalin açılıştaki konuşmasının ardından Hilâl-i Ahmer Cemiyeti namına Doktor
Celal Muhtar Bey Fransızca cevap vererek: "Zevci Çanakkale’de Türklere karşı harp
ederken ölen bir miralayın haremi kendi üzüntüsünü unutarak ve şu gördüğünüz
muhacirlerin sefaletinden son derece üzüntüye düşerek 250 muhacirin günlük nafakasını
vermeği üstlenmiş ve bundan 2 ay önce bir aşhane açmıştır. Ayrıca karşımda bulunan
miralay Yalova’da Yunanlıların can ve mala karşı olan tecavüzlerine mani olmak için adi
bir nefer gibi gece altı saat nöbet beklediğini ve gemiye çağrıldığı zaman: ‘Hayır vazifem
buradadır’ diye işi başında kaldığını unutamayız. Muhacirleri koruma hususunda Hilâl-i
Ahmer Heyetiyle giden Fransız ve İtalyan zabitleri de insani vazifelerini tamamiyle
yapmışlardır. Bunları şükranla yâd etmeyi vazife bilirim" demiştir55.
“3.750 kişiye hizmet edecek Davut Paşa kışlası aşhanesi açılışında birkaç söz söylemem talep olunmuştur.
Yaptığımız küçük yardımlar bütün kalbimizle yapılmıştır ve daha fazlasını yapmak isteriz. Şurasını izah
etmek arzusundayım ki yaptığımız yardım katiyen resmi olmayıp şahsi teşebbüslerin mahsulüdür. İstanbul da
bulunan İngilizler ağır surette çalışır köylüler olup hiçbir suretle mesul olmadıkları bir muharebenin
kurbanları bulunan binlerce yurtsuz zavallı Türk mültecisinin sefalet ve ızdırabı karşısında derin bir üzüntü
duymuşlardır. Gördüğümüz muaveneti maliyenin büyük kısmını sör Charles ve Leydi Haringtona borçluyuz.
Harington'un geçenler de söylediği gibi bu mesai İngilizlerle Türkler arasında bir köprü teşkil etmektedir. Bu
köprü üzerinde insani maksatla birleşebiliriz. Bu köprüden geriye bakacak olursak mazide asırlarca müddet
İngilizlerle Türkler arasında mevcut bulunmuş olan kadim dostluğa görebiliriz. İleri doğru bakınca da bu
felaketli harp son bulduğu ve sulh tesis ettiği zaman o kadim dostluğun tazelenmesi ve inşası asırlarca devam
etmesi ümit olunur”, Vakit, 17.03.1922, s.2.
54
Akşam, 18.03.1922, s.1.
55
Vakit, 17.03.1922, s.2.
53
125
Vakit gazetesi 11.04.1922’de, yardımlar konusunda İngiliz basınında yer alan bir
habere yer vermiştir. Bu habere göre Londra Belediye Başkanı basına bir mektup
göndererek İngiliz ahalisinin İstanbul'daki İslam muhacirlerine yardım etmelerini rica
etmiştir. Belediye reisi işgal kuvvetleri komutanı Harington'dan bu konuda bir mektup
aldığını ve mektup da İstanbul'daki Müslüman muhacir ve mültecilerin hallerinden
bahsedildiğini bildirmiştir56. Fransızların Paris’te başlattıkları yardım faaliyetlerine karşılık
İngilizler de kendi başkentlerinde harekete geçmişlerdir. Burada dikkat çeken nokta
Fransızların yardım yapmasının İngilizleri yardım yapmaya teşvik ediyor hatta zorluyor
olmasıdır. Mektupta geçen ifadeler yapılan yardımların şarkta Fransa ve İngiltere’nin
Müslüman düşmanı değil dostu olarak tanınması adına yürütülen siyasetin bir parçası
olduğu izlenimini vermektedir. Tabii tekrar etmek gerekirse bunlar Yunan ordusunun
Anadolu’da savunmaya geçtiği bir dönemde gerçekleşmiştir.
İngiliz Muavenet Komitesi de Franszıların yaptığı gibi muhacirlerin harap olan köy
ve meskenlerini yeniden inşa etmek hususunda bazı teşebbüslerde bulunmayı düşünmüştür.
Komite harap olan köylerde yalnız ev inşa etmekle kalmayarak köylülere hayvanat ve zirai
alet edevat ve tohumluk vermek suretiyle maruz kaldıkları felaketleri mümkün mertebe
tamir etmek istemiştir. Bu konuda Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne başvurularak yanan evler ile
açıkta kalan nüfus miktarını ve en ucuz vasıta ile bir evin inşaat masrafının kaç liraya
ulaştığının tespit edilmesi istenmiştir. Ayrıca hayvanat, zirai alet ve edevat ile tohumluk
tedariki için ne kadar bir sermayeye lüzum olduğunun da belirlenmesi talep edilmiştir57.
Yukarıda da değinildiği gibi bu teşebbüslerin hayata geçtiğine dair herhangi bir bilgi
mevcut değildir.
3.2.Gazetelerin Yardım Çağrısı
Halkı muhacir ve mültecilere yardım etmeye teşvik için dönemin basınında çeşitli
yazılar yayınlanmıştır. Muhacir ve mültecilerin içinde bulunduğu sefalet ve perişanlık dile
Mektubun içeriği şöyledir; "İngiliz İmparatorluğu dünyanın en büyük İslam devletidir. Bu nedenle bu
zavallılara karşı lakayt kalamaz. Bunlar harpten ve Şark-ı karibdeki vakadan mesul değillerdir. Birkaç gün
önce Harington Fransızların İstanbul muhacirlerine büyük miktarda yardım etmekte olduklarını söylediler.
İngilizlerin de yardım edebilmesi için ahalinin yardım etmesine vasıta olmamı rica ettiler. Burada yapılacak
küçük fedakârlık İstanbulda büyük işler görebilir. 10 İngiliz lirası ile 25 kişiyi bir ay iaşe etmek
mümkündür’Vakit, 11.04.1922, s.3.
57
Vakit, 21.04.1922, s.2.
56
126
getirilerek onların bu durumunu gösteren fotoğraflara da yer verilmiştir. Özellikle
zenginlere seslenilerek lüks ve eğlence için havaya savurdukları paralarının bir kısmını bu
zavallılara ayırmaları gerektiği, bunun bir insanlık vazifesi olduğu hatırlatılmaya
çalışılmıştır.
Bunlardan Vakit gazetesi, Aydın mültecilerinin felaketi ile meşgul olunması
gerektiği üzerine bir yazı yayınlayarak, her gün İzmir ve Aydın cihetlerinden gelen
haberlerin “imdat, imdat” avazlarını kulaklara getirdiğini belirtmiştir. Kalpleri titreten bu
felaketler karşısında derhal bir teşkilat yaparak ianeler toplanması önerilmiştir. Bu konuda
memleketin hamiyetli zenginlerine seslenilerek öne geçmeleri ve bu teşkilatı meydana
getirmeleri istenmiştir. Sadece nakit şeklinde değil eski püskü olsun her türlü giyeceğe
duyulan ihtiyaca dikkat çekilmiştir58.
‘Kimsesiz Sefil Müslüman Muhacirler’ başlıklı Akşam gazetesinin haberinde ise
kışın açıkta kalacak olan Müslüman mültecilerin hayatta kalmak için yardıma muhtaç
oldukları dile getirilmiştir. Cami avlularında kar altında ölüme mahkûm 70.000 Müslüman
mültecinin dindaşlarından yardım beklediğine dikkat çekilmiştir. Anadolu’dan ve
Rumeli’den istila altında kalmış Osmanlı ve Müslüman topraklarından hicret ederek
İstanbullu Müslümanların merhametine yardımına sığınan yetimler, öksüzler, dullar ve
ihtiyarlar için iane verilmesi istenmiştir. Anasız babasız kalmış çocukların emanet alınarak
bakılması bunu yapacak güçleri yoksa da eytam, fukara ve muhacirin müesseselerine
ellerinden gelen yardımı yapmaları için halka çağrıda bulunulmuştur. Haber şu cümlelerle
sonlandırılmıştır: ‘Bu kış bu muhacir ve mültecileri açlıktan soğuktan sefaletten ve
hastalıktan öldürmek İstanbul için bir namus lekesi olur59’.
İleri gazetesi de aynı tarihlerde İstanbul’daki Müslüman muhacir ve mülteciler için
yardım çağrısında bulunmuştur. Ülkede yaşanan göç şu cümlelerle ifade edilmiştir:
‘Memleketimiz için pek eski olan muhaceret son seneler zarfında daha geniş bir şekil aldı.
Mütarekeden sonra ve bilhassa son günlerde sivil muhaceret en sert kalplerde bile bir
merhamet hissi uyandıracak derecede hazindir. İzmir’in işgaliyle başlayan bu muhaceret
akını son günlerde Karamürsel, Adapazarı, Trakya Havalisinden gelenlerle daha ziyade
dikkat çeken bir hal almıştır. Bu vaziyet karşısında Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi
58
59
Vakit, 23.11.1919, s.1.
Akşam, 25.11.1920, s.1.
127
şayanı takdir bir tarzda faaliyet etmekte, İstanbul’a iltica eden bu bedbahtlara yardım için
uğraşmaktadır. Fakat son zamanlarda muhacir akınının şiddetlenmesi üzerine bina
tedariki hususunda da müşkülata düşmüşlerdir. Çünkü artık medreseler, tekkeler her taraf
dolmuş ve kış bu felaketzedeleri üşütmeye başlamıştır. Şüphe yok ki bugün sefil ve perişan
bir tarzda medrese ve cami köşelerinde bazen bir yer tedarik edilinceye kadar açıkta kalan
bu biçareler dün tarlalarında çalışıyor ve kendine göre refah bir hayat geçiriyordu.
Kalplerinde büyük bir umutla İstanbul’a iltica eden felaketzedelere yalnız merhamet etmek
değil yardım elimizi uzatmak mecburiyetindeyiz.’ Gazeteye göre resmi dairenin bu hususta
yapacağı yardım sınırlı olduğu için burada iş halka düşmektedir. Müslüman muhacir ve
mültecilerin ihtiyaçlarını hafifletmek için herkes çalışmalı ve böyle insanî bir fedakârlıktan
kaçmamalıdır60.
Alemdar gazetesinin 27 Kasım 1919 tarihinde yayınladığı ‘İzmir Muhacirleri’
başlıklı yazı ise ‘Ne yapalım bu zavallı kardeşlerimizi gayri ihtiyari olarak düştükleri
felaket uçurumlarından kurtarabilelim? Ne gibi tedbirlerle ihtiyaçlarını kapatalım?’
sorularıyla başlamaktadır. Meselenin bütün çıplaklığıyla burada toplandığı savunulmuştur.
Bu mühim meselenin kökten tedavisinin ne Hilâl-i Ahmer’in ne de Darülfünunun yalnız
başına yapabileceği bir iş olmadığı aksine yapılacak işin genel olması gerektiği üzerinde
durulmuştur. Bunun için hükümet, şirketler, cemiyetler ve fertler el birliğiyle çalışarak
imkân derecesinde gayret sarf etmelidir. En büyük fedakârlığın ise servet sahiplerinden
beklendiği belirtilmiştir. Haberin devamında zenginlere de şöyle seslenilmiştir; ‘Harbin
devam ettiği uzun yorucu senelerde ceplerini banknotlarla dolduranların milletin
kesesinden çektikleri paralarla şiştikçe şişenleri insafa davet ediyoruz. Beyoğlu’nun
sefahathanelerinde israf ettikleri paralarını biraz da hayırlı işlere sarf ederlerse hiç
olmazsa millettaşlarına bakacak yüzleri olur.’ Yazının devamında özellikle 93 Harbinden
sonra Rumeli’nin zengin mıntıkalarını terk ederek çırılçıplak iltica eden muhacirlere
yardım eli uzatılarak kurtarıldıkları hatırlatılmıştır. Bu örnekten yola çıkarak fedakâr olan
halkın isterse her şeyi yapacak güçte olduğu belirtilmiştir61.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin muhacirlere dağıttığı ekmekleri kesmek zorunda
kalacağını açıklaması aynı dönemde İngiliz Salib-i Ahmer Cemiyeti’nin de yardımlarını
60
61
İleri, 27.11.1920, s.1.
Alemdar, 27.11.1919, s.4.
128
kesmesi üzerine Akşam gazetesi bu konuyu gündeme getirerek muhacirlere yardım etmek
için bundan daha uygun bir zaman olmadığı yönünde bir haber yayınlamıştır62.
Vakit gazetesinde ‘Muhacir Meselesi’ başlıklı köşe yazısında da İzmir ve Trakya
Yunan işgaline düştükten sonra memlekette nükseden muhacir meselesinin II. İnönü
Muharebesinin ardından bir kat daha arttığı belirtilerek kışın gelmesiyle muhacirlerin
durumunun daha da ağırlaşacağına dikkat çekilmiştir. Sadrazam Paşa başkanlığında
muhacirlere yardım maksadıyla bir cemiyet teşkil edildiği, fakat bu konuda her ferdin
üzerine düşen bir görevi olduğu hatırlatılmıştır. Yazıda bu görevin sadece vatan değil aynı
zamanda dini bir görev olduğu şu örnek üzerinden açıklanmaya çalışılmıştır: ‘Malumdur ki
Hazreti Peygamber Efendimiz Mekke’den Medine’ye hicret ettiği zaman muhacirlere
yardım vazifesini kolaylaştırmak üzere yerli ahaliye "ensar" namını buyurmuşlar ve
muhacirin ile ensar arasında kardeşlik münasebeti tesis etmeği emreylemiştir. Şimdi
İstanbul'a iltica eden vatandaşlarımızın vaziyeti ve ihtiyacı dikkate alınırsa İstanbul
ahalisinin de bu zavallılara karşı ellerinden gelen yardımı yapmağa acele etmesi alelade
bir vatani vazife değil hatta dini bir vazife olduğu tasdik edilir. İstanbul ahalisi Anadolu da
vatanın mevcudiyeti ve istiklali için can veren kardeşlerinin gösterdiği ulvi mücadeleye bu
suretle katılmalıdır’63.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Anadolu’daki muhacirler ile harpten müteessir olanların
imdat ve yardımlarına yetişmek üzere bu husustaki faaliyetlerini artırmaya karar vermiştir.
Alemdar gazetesi Hilâl-i Ahmer’in bu hususta ahaliye yönelik hitabına yer vermiştir.
Hilâl-i Ahmer yürüttüğü faaliyetlerde maddi ve manevi yardımlarıyla destek olan ahalinin
bu defa da azami yardımda bulunacağından emin olarak tekrar hissiyat, hamiyet ve
insaniyet karinesine müracaat etmiştir. Ahalinin cemiyet tarafından açılan ianeye iştirak
etmeleri istenmiştir. Gazete de bu çağrıya destek vererek ahalinin müsamere, konserler,
tiyatro ve sinemalara ayırdıkları meblağdan bir kısmını olsun bu hayra ayırmaları
gerektiğine temas etmiştir64.
Akşam, 14.12.1920, s.3.
Vakit, 06.07.1921.
64
Alemdar, 04.04.1921, s.1
62
63
129
19 Kasım 1921 tarihli ‘Kış Geldi Muhacirlerin Hali Ne Olacak?’ başlıklı Akşam
gazetesinde yer alan yazıda gazetelerde muhacirlerle ilgili çıkan haberler eleştirilerek
yardım konusu şu şekilde ele alınmıştır: ‘Gazeteler ara sıra bir iki satırlık ehemmiyetsiz
havadisler arasında yazıyorlar, muhacirlerin kışlık ihtiyaçlarını temin etmek için
Muhacirin Müdüriyeti bir miktar zahire vs. tedarik etmiş… İstanbul’un dört tarafındaki
harabelere yerleşmiş 50.000 muhacir var. Kış şiddetlendiği zaman bu biçareleri muhafaza
edecek ne duvar var ne pencere ne kapı… insanın ciğerlerine işleyen rutubetli rüzgarlar
doğrudan doğruya bunların çıplak ve cılız vücutlarına çarpacak oturup uyudukları
yerlerde kasırgalar dönecek, karlar doğrudan doğruya beşikte uyuyan masum öksüzlerin
üzerine yağacaktır. Fakir İstanbul’un, fakir devletin durumu göz önüne alınınca onlar bu
soğuklarda titremeye mahkûmdurlar fakat hiç olmazsa üzerine kalınca bir şey giydirmek
ara sıra sıcak bir şey içirmek mümkündür. Hamdi Bey ki, yakın tarih kendisine muhacir
babası unvanını verecektir. Bin türlü müşkülatı her türlü yokluk içerisinde çabalayarak bu
50.000 Müslümanı şimdiye kadar ölümden kurtardı. İstanbul’un içinde yaşadığı halde
kimsenin görmek istemediği bu sefalet localarını herkese gösterdi. Bazen de
düşmanlarımız masumlarımızın gözyaşlarını toplattı. Madam Rambolt örneği, fakat
yardımın en büyüğü yine İstanbul Müslümanlarına düşüyor. Bu yardımın derecesi ve şekli
yoktur. Zavallıların ihtiyacı o kadar çok ve o kadar çeşitlidir’65.
İleri gazetesi ‘Bayramda Muhacirlerimizi Unutmayalım’ başlıklı haberinde
bayramda muhacirler için yapılan yardımlara yer vermiştir. Buna göre Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi’nce bayramın dört gününde muhacirlere etli pilav, sıcak yemek ve
tatlı dağıtımında bulunulması kararlaştırılmıştır. Bazı hayır sahipleri tarafından da
muhacirlere 20’ye yakın kurbanlık koyun hediye edilmiştir. Diğer taraftan kurban derileri
ile bağırsaklarının toplanması için Muhacirin Müdüriyeti gerekli tertibatı almıştır. Herkesin
muhacirleri imkânlar ölçüsünde sevindirmek için gücü yettiği kadar bağışta bulunması
çağrısıyla haber sonlandırılmıştır66.
Savaşın sona ermesi ile birlikte memleketlerine gönderilmeye başlayan Batı Anadolu
ahalisi için yine yardım çağrıları yükselmiştir. Akşam gazetesi Batı Anadolu’da 300.000
Türk’ün meskensiz ve çıplak olduğunu yazmıştır. Bu halkın İstanbul’dan giyinecek ve
65
66
Akşam, 19.11.1921, s.1.
İleri, 04.08.1922, s.3.
130
örtünecek eşya istediği ve bu eşyanın kullanılmış olabileceği zira bu halkın birinin
kullanılmış çorabına dahi razı olduğu söylenerek ihtiyacın ne derece büyük olduğu
anlatılmak istenmiştir. Hilâl-i Ahmer bu yardımları Kadıköy’ünde Hanımlar Şubesinde ve
Hilâl-i Ahmer ambarında kabul ettiği gibi mahallelerde çok miktarda toplandığı takdirde
müracaat üzerine arabada gönderileceği belirtilmiştir. Yazının devamında İstanbul
ahalisine şu şekilde seslenilmiştir;
‘İstanbul Müslümanları! Eski bir yorganınız ve kullanılmış esvabınızı vermekle
soğuktan çıplak ve açıkta yaşayan yüz binlerce Türkün hayatını kurtarmak istemez
misiniz? İstanbul Müslümanları! Siz eşya ve giyeceklerinizden bir parça esirgediğiniz için
bu halktan biri soğuktan ölürse mesuliyet sizindir. Hilâl-i Ahmer bir eski fes, birinin
çorabını dahi kabul ediyor. Bunu da veremez misiniz?’67
3.3. Muhacirler İçin İane Toplama Çalışmaları
Ülkenin art arda girdiği savaşlar ve ekonomik durumu göz önüne alınınca işgal
altında olmayan yerlerde dahi halkın maddi durumunun iyi olmadığı aşikârdır. Böyle bir
dönemde muhacir ve mülteciler için yardım parası toplamak elbette zor bir iştir. Buna
karşın çeşitli yardım kuruluşları bu konuda ciddi anlamda çaba sarf etmişlerdir. İane için
önce zenginlere, büyük kuruluşlara, esnaf ve tüccarlara müracaat edilmiştir.
Daha önce ifade edildiği gibi İzmir’in Yunanlılar tarafından işgali ile birlikte Batı
Anadolu’da başlayan katliamlar sonucu İzmir halkı göç yollarına düşmüştür. İzmir’in
işgali sırasında yaşananlar ülke içinde büyük bir tepkiyle karşılanmıştır. İzmir’in işgali
Milli Mücadele’nin de başlangıcıdır. Doğal olarak halkın ilk olarak yardım elini uzattığı da
İzmir mültecileri olmuştur.
Anadolu Milli Mahsulât Osmanlı Anonim Şirketi, İzmir ve havalisinin işgali üzerine
mülteci durumuna düşen yöre halkının iaşelerine medar olmak için 2.500 lira bağışta
bulunmuştur. Yapılan bağışın makbuzu elden teslim edilmiştir. Ayrıca şirkete Muhacirin
Müdüriyeti’nden gönderilen bir yazı ile yapılan bağışın Dâhiliye Nazırı tarafından şükranla
karşılanmış olduğu belirtilmiştir68. Ayrıca Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Müdürü
67
68
Akşam, 26.11.1922, s.1.
BCA, 272..0.0.74/ 68.45..5.
131
Hamdi Bey, Anadolu Milli Mahsulât Şirketi'ne matbuat aracılığıyla da teşekkür edilmesini
istemiştir69. Teşekkür, bu bağış yapıldıktan bir gün sonra Alemdar gazetesinin 26
Kasım’da çıkan nüshasında yer almıştır. Şirketin bu parayı muhacirlere sarf edilmek üzere
Sadrazam Paşa’nın emrine verdiği yazılmıştır70.
1920 yılının ilk aylarında Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti tarafından Karahisar
MutasarrıfIığı’na gönderilen bir yazıda hükümet tarafından yardım yapılamayan buna
rağmen birçok ihtiyaç içerisinde bulunan muhacirler için her taraftan hamiyet sahibi kişiler
tarafından bağışlarda bulunmak suretiyle mühim miktarlarda para toplandığı belirtilmiştir.
Karahisar’da da eşraf ve ahaliden bağışta bulunanların bağışlarının kabulü ile biçare
muhacirlerin ihtiyaçlarının karşılanması ve sıkıntılarının hafifletilmesi istenmiştir71.
İzmir muhacirleri için askeri birliklerin maaşlarından yapılan kesintiler ve bağışlar da
mevcuttur. Nizamiye 2. Alay Kumandanı, İzmir Muhacirin Komisyon Başkanlığına İzmir
muhacirlerinin ihtiyaçlarına medar olmak üzere Nizamiye 2. Alay 2. Taburu ümera ve
zabıtan maaşlarından kesilen ve bağışlanan 800 kuruşun Ziraat Bankası vasıtasıyla takdim
kılındığını bildirmiştir72. Aynı komisyon yine İzmir muhacirleri için 25. Kolordu Levazım
Başkanlığı’ndan alınan 4.150 kuruşun takdim edildiğini belirtmiştir73. Sahra Topçu
Kumandanı ise 1.132 kuruşluk yardım toplandığını İstanbul Hilâl-i Ahmer Genel
Merkezi’ne yazmıştır74.
İzmir mültecileri için çeşitli şehirlerde de yardım toplanmaya başlanmıştır. Bursa’da
bu şehirlerarasında yer almaktadır75.
Bursa da özellikle mektep talebeleri İzmir ve
Bergama muhacirlerine yardımda bulunmak üzere iane toplamak istediklerini Bursa Hilâl-i
Ahmer Cemiyeti’ne bildirmiş ve cemiyetin makbuzları karşılığında toplanacak ianenin
yine cemiyet vasıtasıyla muhacirlere sarf edilmesi için izin talep etmişlerdir. Merkezden
makbuzların gönderilmesiyle iane toplanmaya başlanmış ve söylenildiği gibi toplanan
69
BCA, 272..0.0.12/ 38.27..8.
Alemdar, 26.11.1919, s.2.
71
BOA, DH. ŞFR. 107/54.
72
KA, 613/ 12.
73
KA, 613/ 27.
74
KA, 613/ 24.
75
BCA, 272..0.0.11/ 14.53..6.
70
132
meblağ muhacirlerin ihtiyaçlarına sarf edilmiştir76. Çanakkale Ayvacık’ta da İzmir
mültecileri unutulmamış ve onlar için iane toplanmıştır. Toplanan paranın miktarı ise
12.414 kuruştur. Dâhiliye Nezareti gönderilen bu paranın Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi bütçesine ilave edilmesi için Maliye Vekâleti’ne bir yazı göndermiştir77.
Muhacir ve mültecilere para temin edilmesi için akla gelen yollardan birisi de
zamdır. Dâhiliye Nezareti’ne Beşiktaşlı Mahmut Halil imzasıyla verilen bir arzuhalde
İstanbul'a iltica eden muhacirlerin iskân ve iaşelerini karşılamak üzere geçici olarak tütün
paketlerine zam ve bayilere ait yüzde beş beyiyeden beşte birinin alınması teklif edilmiştir.
Nazır Ali Rıza Paşa bu arzuhalin Maliye Nezareti’ne gönderilmesini uygun görmüştür 78.
Amerikan Heyetleri ise bir şeylere satarak yani bunları nakit paraya dönüştürerek
muhacirler için para temin etmeye çalışmıştır. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti tarafından
Bursa’daki muhacirler yararına satılmak için Amerikan Yakındoğu Heyetine 350 kadar
hamam havlusu göndermiştir.
Heyet Bursa’da bulunan muhacirlerin gayet muhtaç
durumda olduğu ve bu havluların acilen satılması gerektiğini belirtmiştir. Bunun için bu
havluları satmaya yardım etmek üzere birinin gönderilmesini rica etmişlerdir79. İzmit’te
bulunan Amerika Muavenet Komisyonu’da şehirde çürüyen ve miktarı mühim bir toplama
ulaşan meyvelerin İstanbul’a nakli ve satışı ile hâsılatının İzmit’teki Türk muhacirlere
verilmesi için harekete geçmiştir80.
İngilizler de İstanbul’daki muhacir ve mültecilere yardım etmeden önce bunların
vaziyetlerini incelemeyi tercih etmişlerdir. İngiltere’nin Salib-i Ahmer merhusu Doktor
Frew, Hamdi Bey ile Beyazıt Ali Paşa arsası Gülhane parkındaki muhacir barakalarını
gezmiş ve gördüğü intizamdan dolayı memnun olmuştur. Yataksız bulunan bazı
muhacirlerin hali kendisini müteessir ederek yatak almak üzere kendilerine 10’ar lira para
vermiş ve fakir çocuklarının ailelerine süt aldırmak üzere 5’er lira dağıtmıştır. Barakalarda
300 lira kadar bir para dağıttığı gibi daha 1.000 lira vereceğini vaat etmiştir. Muhacirin
Müdüriyeti bu paralarla alınacak levazımı tespit etmek üzere bir komisyon teşkil etmeyi
76
KA, 645/ 256.
BCA, 272..0.0.74/ 69.51..7.
78
BOA, DH. İ.UM. 3-3 / 1/20.
79
KA, 850/ 34.
80
Akşam, 06.08.1921, s.2.
77
133
planlamıştır81. 1920 yılının Ağustos ayı içerisinde İngilizlerin İstanbul’daki muhacirlere
yardımlarının devam ettiği görülmektedir82. Doktor Frew muhacir ve mültecilere esaslı
yardımda bulunmak için Muhacirin Müdüriyeti’nden şimdiye kadar yapılan yardımlara
dair bir liste talep etmiştir83. Ayrıca Hamdi Bey ile birlikte bu defa da Eyüp Sultan,
Sultanahmet gibi mahallerde iskân edilen muhacirleri ziyaret etmiştir. Yardıma muhtaç
olan bazı ailelere 5’er lira dağıtmıştır84. Doktor Frew’in muhacir ve mültecileri
ziyaretlerinin Eylül ayında da devam ettiği görülmektedir. Bayram münasebetiyle
Gülhane’deki muhacirlere nüfus başına 1’er lira, barakadakilere ise yarımşar lira
dağıtmıştır85. Amerikan yardım heyetleri muhacir ve mültecilere yardım ederken onları
üretici hale getirmeye çalışmışlardır. İngilizler ise ilk başta daha çok günü birlik
ihtiyaçlarını karşılamaya yönelmiş ve para dağıtmışlardır.
Bazı hayır sahipleri ise muhacirlere elden nakit para dağıtmayı tercih etmişler ancak
yetkililer ayni yardım yapılmasını önermişlerdir. Örneğin Muhacirin Müdüriyeti, Prenses
Afet Hanımefendi’nin muhacirlere dağıtacağı 1.000 lira nakdin yerine bu para ile un
aldırarak o surette bağış yapmasını uygun bulmuşlardır. Bu şekilde yardım yapılmasının
tercih edilmesi ya İstanbul’da gıda maddelerinin temini konusunda yaşanan sıkıntılardan
ya da nakit paranın acil ihtiyaçlar dışında (lüzumsuz yere) sarf edilmesinden duyulan
endişeden kaynaklandığını düşündürmektedir86.
Muhacir ve mültecilere iane toplamak hususunda elbette Hilâl-i Ahmer Cemiyeti ön
planda yer almıştır. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin Kadıköy Şubesi’ne makbuz karşılığı
olarak cemiyet vasıtasıyla Müslüman muhacirlere sarf edilmek üzere toplam 2.490 kuruş
bağışlanmıştır87. Kadıköy Şubesince ayrıca makbuz karşılığı olarak Müslüman muhacirler
yararına Kadıköy ve çevresi ahalisinden bayram şekeri parası olarak 11.460 kuruş
toplanmıştır88.
Akşam, 09.08.1920.
İleri, 11.08.1920, s.2.
83
Akşam, 17.08.1920, s.2.
84
İleri, 19.08.1920, s.2.
85
İleri, 02.09.1920, s.1.
86
İleri, 13.12.1920, s.2.
87
KA, 28/ 266.
88
KA, 28/ 265.
81
82
134
Muhacirlere yardım etmek üzere oluşturulan Muhacirine Muavenet Komisyonu sık
sık toplantı yaparak muhacirlerin istirahatlarını ve iaşelerini temin için gerekli olan paranın
temini hakkında müzakerede bulunmuştur. Bir beyanname kaleme alınarak İstanbul’un
bütün mıntıkalarına dağıtılmıştır. Bu beyannamede muhacirlerin başlarına gelen felaketler
ve himayeye muhtaç bulundukları beyan edilmiştir. Ahali muhacirlerle alakadar olmaya
başlamış ve ianenin ne suretle toplanacağına dair malumat almak üzere Muhacirin
Müdüriyeti’ne müracaat edenler olmuştur. Muhacirin Müdüriyeti ise çeşitli kuruşlardan
oluşan pullar yapmıştır89. Bu pullar 20, 50 ve 100 kuruşluk olup makbuz karşılığında
verilmesi
kararlaştırılmıştır90.
Ayrıca
çeşitli
mahallelerin
muhtarları
Muhacirin
Müdüriyetine gelerek bu pullardan kâfi miktarda almışlardır. Bu şekilde bir miktar paranın
toplanacağı ümit edilmektedir91. Para temin etmek için bu tür faaliyetler yürütülürken şahıs
ve kuruluşların bağışları da devam etmiştir. Osmanlı Bankası Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’ne 1.000 lira verdiği gibi Ticaret Kahvehanesi sahibi tarafından da 100 lira
bağışlanmıştır92.
Pullarla iane toplama çalışmalarında mahallelerdeki ihtiyar heyetlerinden de
yararlanılmıştır. İstanbul’da mevcut mahalle ihtiyar heyetleri Müdüriyete davet olunarak
kendilerine kâfi miktarda pullar dağıtılmıştır. Her mahallede hali vakti yerinde olanlar arzu
ettikleri takdirde her ay birer pul almayı taahhüt etmişlerdir. Bu paralar ihtiyar heyeti
tarafından toplanıp Muhacirin Müdüriyeti’ne teslim edilecektir93.
Pullarla iane toplama uygulamasında ticarethaneler ön plana çıkmıştır. Müdüriyet,
gazeteler ve ticarethaneler vasıtasıyla yardım konusunda halka ulaşmaya çalışmıştır.
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nden ticarethanelere gönderilen yazıda, muhacirlere
yardım için çıkarılan pulların ticari işlemlerde kullanılması istenmiştir. Ticarethanelerin
derecelerine göre belirlenecek miktarda pulun bir makbuz karşılığında alınmasıyla seçim
kendilerine bırakılarak bu pulların ambalaj kâğıtlarına bitiştirilmesi istenmiştir. Ayrıca
gişelere de büyük bir "muhacirini unutmayınız" levhası asılması rica edilmiştir94.
Akşam, 14.07.1921, s.3.
Akşam, 30.07.1921, s.3.
91
Akşam, 14.07.1921, s.3.
92
Vakit, 11.08.1921, s. 2.
93
Akşam, 22.08.1921, s.3.
94
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..1.
89
90
135
Muhacirin-i Müslimiye Muavenet Komisyonu Müslüman muhacir ve mültecilere
yardım için çeşitli kararlar almıştır. Bu muhacirlerin durumlarını iyileştirmek için alınan
kararlardan biri, 1921 senesi gayesine kadar İstanbul’da her ailenin en azından ayda 5
kuruş vermesidir. Fakir bir ailenin bile ayda 20-30 lira harcadığı hesap edildiğinde 5
kuruşun kimseyi müteessir etmeyeceği düşünülmektedir. İane toplanması sırasında ahaliye
maddi manevi hiç bir zorlama ve baskı yapılmaması prensip olarak kabul edilmiştir. Çünkü
bu iane dindaşlarının felaketinden müteessir olan İstanbul’un Müslüman ahalisinin bu
felaketzedelere bir sadakasından ibaret olup bu sadaka için zorlama yapılması ne şerren ne
de aklen uygun görülmemiştir. Ancak 5 kuruştan daha fazla yardım etmeyi isteyenler ile
zekât vermek isteyenlerin yardımları da kabul edilecektir. Bu ianenin toplanması için
makbuz karşılığında kullanmak üzere önceden Donanma Cemiyeti’nde kullanılan
pullardan talep edilmiştir. Her mahallenin semtine ve ehemmiyetine göre gerekli miktarda
pulun imam, muhtar veya ihtiyar heyetinden en azından bir kişiye imza karşılığında teslim
edilmesi kararlaştırılmıştır95. Komisyon ianelerin toplanması konusunda Muhacirin
Müdüriyeti ile irtibat halinde olmuştur.
Komisyon Temmuz ortalarında da Muhacirin Müdüriyeti’ne müracaat ederek
mahallelerde toplanmaya başlayan ianelerin toplanma sureti hakkında müzakeratta
bulunmuştur96. Komisyon Reisi Damat Şerif Paşa da komisyonun mesaisi hakkında Vakit
gazetesi muhabirine bir izahat vermiştir. Buna göre: ‘Komisyon muhacirlere yapılacak
yardımda ahalinin vicdanına müracaat etmeyi ve hiç kimseye bir mecburiyet yüklemeksizin
iane talebinde bulunmayı esas itibarıyla kabul etmiştir. Prensibimiz kimseye baskı
yapmamaktır. İstanbul ahalisinin sefil ve perişan bir halde bulunan bu zavallı muhacirleri
kendi misafirimiz sayarak aile başına düşen ayda 5 kuruş gibi ehemmiyetsiz bir yardımı
esirgemeyeceğini ümit ediyoruz. Az zamanda elde ettiğimiz netice ümit vericidir. Şimdilik
toplanan ianenin miktarı 2000 liraya yakındır. Komisyon aynı zamanda muhacirlerin
kendi güçleriyle geçinmeğe teşvik etmektedir. Bunlardan bir kısmı çiftçilikle uğraşmakta
olduğu gibi bir kısmı da misafirhanelerde çorapçılık ve fanilacılık işlerinde çalıştırılmakta
bir kısmı da taş ocakları ve Hereke fabrikaların da istihdam edilmektedir. Çocuklar da
küçük sermayeler ile seyyar satıcılığa alıştırılmaktadır. Bayramda toplanan sadaka
95
96
BCA, 272..0.0.11/ 15. 60..18, İleri, 22.07.1921, s.3.
İleri, 13.07.1921, s.2.
136
fitreden ianeler de Beyazıt, Selimiye ve İplikhane kışlalarında birer revir açılarak tıbbi
malzemeler ve gıda maddeleri temin edilmiştir’97.
Komisyon kısa bir süre içerisinde Müslüman mültecilere yardımlara başlamıştır.
1921 yılının Temmuz ayının sonlarına doğru Selimiye kışlasındaki yardıma muhtaç
mülteci ve muhacirlere komisyon tarafından yardım edilmiştir98. Komisyona Temmuz ayı
zarfında veliaht Abdülmecit Efendi tarafından 50.000, merhum Mısırlı Halim Paşa’nın
refikası tarafından 40.000 ve Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası tarafından da 100.000 lira
bağış yapılmıştır99.
Muhacirlere yardım temin edebilmek için komisyon her durumdan istifade etmeye
çalışmıştır. Bu çerçevede Kurban Bayramı’nda İstanbul’da bulunan binlerce Müslüman
muhacirin mümkün mertebe hallerini iyileştirmek için kurbanların deri ve boynuzlarının
toplanıp satılması, hâsılatının da muhacirlerin ihtiyacına tahsisi kararlaştırılmıştır. Bunun
temini için belediye daireleri memurları görevlendirilmiştir. Memurlar resmi makbuz
karşılığında deri ve boynuzları toplayacaklardır100. Komisyon ayrıca muhacirlere yardım
için devletin mevcut bütün imkânlarından yararlanmak için nezaretlerle çeşitli yazışmalar
gerçekleştirmiştir. 11 Ağustos 1921 tarihinde Muhacirin-i Müslimiye Muavenet
Komisyonu’ndan Bahriye Nezaretine gönderilen tezkerede Müslüman muhacirler yararına
düzenlenecek gösteriye halkın daha fazla rağbet göstermesi için bahriye mızıkasının zaruri
masrafları ödenmek üzere katılımı istenmiştir101.
Müslüman muhacir ve mültecilere para toplamak için faaliyetler yürütülürken
önemli bir eksiklik ortaya çıkmıştır. Para işleriyle ilgilenmesi için mutemet ve toplanan
paraların konulması için bir kasa bu eksiklikler arasında yer almaktadır. Mart 1922’de
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nden Maliye Komisyonu’na gönderilen yazıda
Muhacirin-i Müslimiye Muavenet Komisyonu tarafından toplanmış yardım paralarının
tanzimi için bir kasaya şiddetle ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Bir adet kasanın her ne zaman
talep olunursa derhal iade edilmek üzere geçici olarak kullanılmasına müsaade buyrulması
97
Vakit, 24.07.1921, s.2.
BCA, 272..0.0.12/ 38.32..18.
99
Vakit, 04.08.1921 s.2.
100
İleri, 05.08.1921, s.4.
101
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..5.
98
137
talep edilmiştir. Ayrıca belediye dairelerine de bir yazı gönderilerek binlerce Müslüman
muhacirin ihtiyaçları için yardım parası toplanması hakkında her belediye dairesi
dâhilindeki belediye hududunda bulunan mahalleler ihtiyar heyetine bir mutemet tayin
edilmesi istenmiştir102. Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey de Akşam gazetesine
verdiği beyanatta aynı konuya temas ederek, mahallelerden hane başına 5’er kuruş
toplanmasının bir teşkilat meselesi olduğunu, ianelerin toplanmasının temin edilemediğini,
bunun bazı mahallelerin ihtiyar heyetindeki noksandan kaynaklandığını belirterek bu
sorunu her belediye dairesinin mıntıkasına birer mutemet tayin etmek suretiyle çözmek
istediklerini söylemiştir 103.
İngiltere ve Fransa’nın başkentlerinde de Müslüman muhacir ve mülteciler için
yardım parası toplanmıştır. 1921 yılının Kasım ayında bu şehirlerde görev yapan Osmanlı
murahhaslarından gelen telgraflar bu konudaki çalışmalar hakkında bilgi vermektedir.
Hariciye Nezareti’ne Paris’teki Osmanlı murahhası Nabi Bey tarafından gönderilen
telgrafta Mösyö Briya'nın Müslüman muhacirler için İstanbul'da bir yardım heyeti teşkilini
tebliğ ettiğinden bahsetmiştir. Bu konuda iane toplamak maksadıyla Paris'te de bir heyet
teşkil edilecektir. Ayrıca Osmanlı Bankası'nın buradaki şubesinin gerekli muameleler için
bütün memurlarını heyetin emrine amade bulundurduğu bildirilmiştir.104. Londra'daki
Osmanlı murahhası Reşit Paşa ise İngiliz Salib-i Ahmer Cemiyetinin İstanbul'daki
muhacirler adına 11. 11. 1921 tarihinde 500 İngiliz lirası vermiş olduğunu telgrafla
Hariciye Nezaretine iletmiştir105. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’de yabancı devletler tarafından
yapılan nakdi bağışlarda aracı kurum görevi yürütmüştür. İngiliz Muavenet Komitesi
muhacirin aylık ihtiyacı için Hilâl-i Ahmer’e 6.000 Osmanlı lirası bağışlamıştır. Bu
meblağ haricinde komitece önceden Hilâl-i Ahmer’e 900 İngiliz lirası verilmiştir. Hilâl-i
Ahmer bu 6.000 lira ile 3.000 muhacirin iaşe edileceğini belirtmiştir106. Ayrıca II. İnönü
muharebesi esnasında Yunanlılar tarafından köyleri ve evleri yıkılan eşyaları gasp edilen
Bozöyük ve Bilecik havalisinin muhtaç ahalisine dağıtılmak üzere Rusya'nın Ankara
102
BCA, 272.0.0.12/ 39.37..6.
Akşam, 17.02.1922, s.1.
104
KA, 101/ 255.
105
KA, 94/ 152.
106
Akşam, 03.03.1922, s.2.
103
138
sefaretinden cemiyete 30.000 ruble altın karşılığı yardım parası verilmiştir. Bu paranın
dağıtılmasına yine Hilâl-i Ahmer memurlarından bir heyet seçilmiştir107.
İstanbul'daki Müslüman muhacir ve mültecilere yardım etmek üzere İngilizler
tarafından bir yardım komitesi de teşkil edilmiştir. Bu komitede General Harington’da yer
almıştır. Heyet Gülhane’de iskân edilmiş olan muhacirlere haftada 3 defa sıcak yemek
dağıtmağa karar vermiştir. Heyet Londra’dan büyük miktarda iane geleceğini düşünerek
yapılacak yardımları genişletmeyi planlamaktadır. Bunun için Divan-ı Umumiye
memurlarından Nevil Rolf, Times gazetesine yazdığı bir mektupta İstanbul’daki
Müslüman muhacirleri için İngiliz halkının yardımını talep etmiştir. Rolf mektubunda
şunları yazmıştır: "Balkan muharebesinden sonra Anadolu'ya gitmek üzere Rumeli den
914.000 Türk gelmişti. I. Dünya savaşı esnasında Rumlar tarafından işgal edilen araziden
870.000 Türk sürülmüştü. Son zamanlarda Yunanlıların işgal ettiği araziden İstanbul’ a
60.000 kişi iltica etmiştir. Bunların hayatını devam ettirmesi bile İstanbul için bir
meseledir. Hilâl-i Ahmer'in parası bitmek üzeredir. 10 İngiliz lirası 25 mülteciyi bir ay
geçindirmeğe kâfidir. İngiliz Muhacirin Muavenet Cemiyeti ilkbahara kadar günlük 5.000
muhacirin iaşesi için lazım gelen parayı tedarik etmek ümidindedir’108.
Bazı esnaf da muhacirlere yardım için belirli günlerin hâsılatından pay ayırmışlardır.
İstanbul’da Şehzadebaşı’nda bulunan Çinili fırın sahibi Halit Efendi, Regaip Kandili
münasebetiyle o gün için hazırlanmış ve satacağı kandil simidi hâsılatından İstanbul’daki
Müslüman muhacirler için bir hisse ayıracağını taahhüt etmiştir. Bunun üzerine hâsılatın
yüksek olması ve daha fazla para elde edilmesi için bazı gazeteler halka çağrıda bulunarak
satılacak olan fırın ürünlerinden almaları ve bu suretle zavallı muhacirlere yardım etmeleri
istenmiştir109.
Muhacirin Müdüriyeti İstanbul’a iltica eden muhacirler için bağışlarda bulunanlara
matbuat yoluyla teşekkür edilmesine karar vermiştir. Çünkü bu tarz bağışların en büyük
kıymeti muhacirlere henüz kimsesiz olmadıklarını hissettirmektir. Bundan dolayı
muhacirlere nakdi ve ayni yardımda bulunan kimselere takdir ve teşekkürün matbuatta
107
KA, 101/282.
Vakit,12.01.1922.
109
Akşam,02.03.1922, s.4, İleri, 01.03.1922, s.3.
108
139
yayınlanmasının önemli olduğu belirtilmiştir110. Bu şekilde hem yardım edenler taltif
edilecek hem de halka örnek teşkil edilmiş olunacaktır. Matbuat yoluyla teşekkür edilenler
arasında Küçük Mustafa Paşa’da bulunan bir mektebin talebeleri, Musevi bir karı koca ve
muhallebici Hacı Recepzade Rasim Efendi yer almaktadır. Öncelikli olarak Küçük
Mustafa Paşa’da bulunan bir mektebin talebeleri yevmiyelerinden biriktirdikleri 267
kuruşu İstanbul’daki Müslüman muhacirlere sarf edilmek üzere Muhacirin Müdüriyetine
teslim etmişlerdir. Musevi karı koca ise 2.000 kuruş bağışlamıştır. Ayrıca İstanbul’da
Karaköy’de muhallebici Hacı Recepzade Rasim Efendi yeni açacağı şubenin açılış günkü
hâsılatını tamamen muhacirlere terk edeceğini beyan etmiştir111.
Muhacirine Muavenet Komisyonu’nun muhacirlere yardım edebilmek için bulduğu
yollardan biri de; tüccar ve esnaf tarafından sarf edilmekte bulunan kese, paket ve sigara
kâğıtlarının hâsılatı muhacirlere ait olmak üzere sattırılmasıdır. Bu ürünler her yerden ucuz
olarak asma altındaki mahalli bir müesseseden temin edilebilecektir. Akşam gazetesi
bütün esnafın bu kâğıtlara rağbet göstermesi ve sarf etmesi çağrısında bulunmuştur. Zira
bu şekilde kâğıtlar ucuz olduğundan hem kendi menfaatleri namına hareket etmiş hem de
hiç hissetmeksizin zavallı muhacirlere mühim bir yardım yapmış olmakla iki suretle
faydalı olunacağı belirtilmiştir. Sadece esnafın değil ahalinin de alacakları eşya ve
erzakların muhacirin menfaatine damgalı kâğıtlara konulması ve sarılmasına dikkat
etmeleri istenmiştir112.
Akşam gazetesinin Ekim ayında ‘Az Fakat Devamlı İane Usulü’ başlıklı haberinde
muhacirlerin ancak bu şekilde kurtulabileceği üzerinde durulmuştur. Haberde gazeteye
gelen ve ismi belirtilmeyen bir zatın yardım konusunda söylediklerine yer verilmiştir.
Yardım konusunda halka vazifesinin hatırlatılması gerektiği gibi her ay düzenli olarak
herkesten bağış toplanmasının çözüm olacağı savunulmuştur. Gelen zat tam olarak şunları
ifade etmiştir: “Hilâl-i Ahmer ve Muhacirin Müdüriyeti ve siz bütün gazeteler her gün
İstanbul’a sığınan Müslümanların açlık ve ölüm tehlikesine maruz bulunduğunu
yazıyorsunuz. Ben her sene Hilâl-i Ahmer’e 15-20 lira yardım ediyorum. Bu sene
yapamadım ve bugün düşündüm bunun yegâne sebebi kapımı çalıp bana vazifemi
hatırlatan biri olmamasındandır. Bunu utanmadan söylüyorum fakat huyumuz ve ananemiz
110
BCA, 272..0.0.12 / 38.29..13.
BCA, 272..0.0.12/ 39. 37..7.
112
Akşam, 08.10.1921, s.4.
111
140
böyledir. Her şeyi halkın alışkanlıklarını düşünerek yapmalıyız. Bugün İstanbul’da tabii ki
Donanma Cemiyeti ve Müdafaa-i Milliye Cemiyeti gibi esaslı teşkilatlı tahsildarlı bir
teşkilat lazımdır. Bu teşkilattan gaye her ay herkesten devamlı ve muntazam surette iane
toplamaktır. İane verilen yere gitmeyenler çoktur ve beş lira verip müsamerelere
gidemeyenlerin sonu yoktur. Uçsuz bucaksızdır. Fakat İstanbul’da ayda bir, 5, 10, 100 ve
1.000 kuruş verecekler az değildir. Bu kış İstanbul’dan yalnız muhacirler için devamlı iane
toplayan böyle bir heyet mevcut olmadıkça zannederim ki muhacirleri açlıktan ve ölümden
kurtaramazsınız. Edebiyat hitabeler ve resimler halkı heyecanlandırır bu heyecandan
ancak muntazam bir teşkilat istifade edebilir113. Bu zatın söylediklerine kısmen katılmakla
birlikte pullarla iane toplamak suretiyle mahallelerde muhtarlar ve ihtiyar heyetleri
vasıtasıyla ahalinin kapılarının çalındığını da belirtmemiz gerekir.
Yurt dışında sadece yabancı kuruluşlar değil oralarda yaşayan Türklerde vatan
topraklarında yaşananlara kayıtsız kalmamışlardır. Amerika’daki Türkler çeşitli şehirlerde
yaralı, gazi ve bedbaht muhacirler için Hilâl-i Ahmer’e yardım paraları toplamak üzere
yardım teşkilatı ve şubelerini meydana getirmişlerdir. Amerika’daki Müslümanlar
tarafından toplanan 1.650 dolar Hilâl-i Ahmer’e gönderilmiştir. Ayrıca gönderilen 60 dolar
doğrudan doğruya Ankara Hilâl-i Ahmeri’ne iletilmiştir114.
Bâb-ı
maaşlarından
âli’den
%1’ini
Muhacirin
Müdüriyeti’ne
muhacirlere
gönderilen
bağışlamalarının
tezkerede
padişahın
memurların
hoşuna
gideceği
belirtilmiştir115. Bunun üzerine memurlarda muhacirler için maaşlarından bağışta
bulunmuşlardır. Muhacirlere yardımda bulunmak maksadıyla maaşlarının %1’ini
bağışlayan memurların bağışları dairelerce kaydedilmiştir. Memurların bu yardımından
muhacirlere mühim miktarda yardım temin edileceği tahmin edilmektedir116.
1922 yılı içerisinde yabancıların Müslüman muhacirler için nakdi bağışları ve iane
toplama faaliyetleri devam etmiştir. Paris belediye meclisi Müslüman muhacirlere yardım
Akşam, 19.10.1921, s.3.
Akşam, 01.01.1922, s.3.
115
Akşam, 17.02.1922, s.1.
116
İleri, 01.03.1922, s.3.
113
114
141
için Fransız Salib-i Ahmeri’ne 100.000 Frank verilmesine karar vermiştir117. Ayrıca
Paris’te bir heyet İstanbul’daki muhacirler için iane toplamaya başlamıştır118.
Anadolu Ajansı’ndan verilen habere göre Bulgaristan’da Eski Cuma kazası
Müslüman ahalisi Anadolu felaketzedeleri için 150.000 Frank iane toplamışlardır. Bu
meblağın İstanbul Hilâl-i Ahmeri’ne gönderildiği ve iane toplanmaya devam edildiği haber
alınmıştır119. Akşam gazetesinin verdiği habere göre ise Hahambaşı Efendinin kızı
muhacirlerin bulundukları mevkileri dolaşarak bunların ihtiyaçları hakkında bir fikir
edindikten sonra muhacirler için iane toplamaya çalışacaktır120. İstanbul’da bulunan
yabancı
devletlerin
mümessilleri
de
muhacirleri
ziyaret
ederek
nakdi
bağışta
bulunmuşlardır. Lehistan hükümetinin mümessili eşi ile beraber İstanbul’daki muhacirler
misafirhanelerini Muhacirin Müdürünün eşliğinde gezmiştir. Sefir, Davut Paşa’da yaptığı
konuşmasında muhacirlerin yakın zamanda yurtlarına dönmeleri temennisini dile getirmiş
ve 250 lira iane vermiştir121. İngiltere Fevkalade Komiseri Rumbold ve eşi Trakya ve
Anadolu muhacirleri menfaatine bir iane defteri açmışlardır122.
3.3.1. Sadaka Fitre ve Zekâtların Verilmesi
İane temin etmek için bulunan yollardan biri de sadaka, fitre ve zekâtların Müslüman
mültecilere verilmesidir. 1921 yılının Ramazan ayına gelindiğinde gazeteler vasıtasıyla
sadaka, fitre ve zekâtların Müslüman mültecilere verilmesi yönünde çağrılarda
bulunulmuştur. Çağrının etkili olması için ayrıca sadaka, fitre ve zekâtın Müslüman
mültecilere verilmesinin caiz olduğu yönünde fetva-i şerife alınmış ve gazetelerde
yayınlanmıştır.
İleri gazetesi sadaka ve fitrelerin muhacirlere verilmesi ile ilgili şu ifadelere yer
vermiştir: ‘Paramızı düşmanlarımıza vermeyelim. Bu sene vereceğimiz sadaka ve fitrenyi
düşman tecavüzü yüzünden evini barkını çiftliğini çubuğunu bırakarak İstanbul’a ilticaya
mecbur kalan muhtaç muhacirlere verelim. Müslümanların birbirine olan alakasını bir kat
İleri, 01.03.1922, s.2.
Akşam, 05.03.1922, s.3.
119
Akşam, 16.03.1922, s.2
120
Akşam, 22.03.1922, s.2
121
İleri, 06.06.1922, s.3.
122
İleri, 21.10.1922, s.4.
117
118
142
daha izhar ve ispata vesile olan ne bulunabilir? Küffarın baskısı yüzünden bizzat
peygamber efendimiz Mekke’den Medine’ye hicret buyurmamışlar mıydı? Onun için
muhaceret ve muhacirin hakkında Kuran-ı Kerim’de birçok ayet bulunmaktadır.’ Ayrıca
sadaka ve fitrelerin Hilâl-i Ahmer’e verilmesi önerilerek bu şekilde verilecek paralarla
hakiki bir fayda sağlanacağı yazılmıştır. Zira Hilâl-i Ahmer’in kendisine yapılan bağışları
iyi kullanma hususunda çalışmayı bilen ve herkesin iftihar ettiği bir müessese olduğu
belirtilmiştir123.
Alemdar gazetesinin ‘Sadaka ve Fitrelerinizi Muhacirlere Veriniz’
başlıklı
haberinde Dersaadet’e iltica eden binlerce muhacirine verilmesinin caiz olması hakkındaki
fetva-i şerife yayınlanacağını bildirmiştir. Ayrıca Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi
sadaka, fitre ve zekâtın toplanması ve dağıtımında suiistimale mahal vermemek için
memurların mesuliyetinde yürütülmesine karar vermiştir. Ancak İstanbul’a muhacir ve
mülteci akını nedeniyle 17 merkez tesis edebilmiş, zekât ve sadakanın bu merkezlerde
toplanmasına karar verilmiştir124. Fitrelerin muhacirlere verilmesi için İstanbul’un çeşitli
yerlerine konulan sandıklar toplanmış ve içlerindeki paralar sayılmıştır. Verilen fitre
paralarının toplamı yaklaşık 12.000 lira kadardır. Şehzadebaşına konulan sandık en çok
para toplanan sandık olmuştur125.
1922 yılında Müslüman halka aynı çağrıda bulunulmuştur. İleri gazetesi düşman
zulmünden kaçarak İstanbul’daki dindaşlarının hamiyetine iltica etmiş olan zavallı muhacir
ve mültecilere Müslümanların yardımını daha geniş ölçüde temin etmek maksadıyla
fetvaya müracaat edildiğini yazmaktadır. Gazeteye göre zamanın en büyük hayırlarından
biri bu biçare Müslümanlara yapılacak yardımlardır126.
3.3.2. Darülfünun Öğrencilerinin Faaliyetleri
1919 yılında işgallerin ardından Batı Anadolu halkının mülteci durumuna düşmesi ile
başlayan sefaletlerine karşı sessiz kalamayan Darülfünun talebeleri iane toplamak için
faaliyete geçmişlerdir. Darülfünun talebesi dersleri tatil ederek Aydın ve havalisi
İleri, 31.05.1921, s.2.
Alemdar, 04.06.1921, s.3.
125
Akşam, 11.06.1921, s.3.
126
İleri, 22.05.1922, s.1.
123
124
143
muhacirlerine iane suretiyle yardımda bulunmak üzere görüşmelerde bulunmuşlar ve
aralarından 9 kişilik bir heyet seçerek iane toplamak hakkında lazım gelen tedbirlerin
hazırlanmasına teşebbüs etmişlerdir. Alemdar gazetesi bu güzel teşebbüsün başarıyla
tamamlanmasını temenni ederek, hicretzedelerin cidden yürekler yaralayıcı bir sefalet
içinde bulunduklarını beyan etmiştir127.
Darülfünun talebeleri iane toplamak için İstanbul’un çeşitli mıntıkalarını kendi
aralarında taksim etmişlerdir. İane toplamak için taksim edilen mıntıkalar şunlardır: 128
1-Eczacı ve Dişçi Mektebi: Beyazıt, Sultanahmet, Çengelköy, Kavaklar
2-Ticaret Mektebi: köprü, Eminönü, Cibali, Galata, Kasımpaşa
3-Mühendis Mektebi: Kasımpaşa’dan Halıcıoğlu’na, Cibali’den Eyüp’e ve Adaların
bir kısmı
4-Mülkiye Mektebi: Galata’dan Beşiktaş, Şişli ve Nişantaşı,
5-Tıbbiye: Üsküdar Haydarpaşa, Kadıköy
6-Baytar Mektebi: Aksaray
7-Fen Fakültesi: Sirkeci’den Ayastefanos’a kadar
8-Hukuk Fakültesi: Üsküdar’dan Çengelköyü’ne kadar ve adaların bir kısmında
Kasım ayının sonlarına doğru talebeler İzmir muhacirlerine yardım için Darülfünun
konferans salonunda tekrar toplanmışlardır. Bu toplantıya mülkiye, hukuk, tıbbiye, baytar,
eczacı, dişçi, ziraat ve ticaret mektebi talebesi iştirak etmiştir. Uzun süren görüşmelerden
sonra İzmir felaketzedelerine yardım için Konser Heyeti, Tahsilât Heyeti ve Propaganda
Heyeti namıyla üç heyet oluşturulmasına karar verilmiştir. Darülfünun müderrislerinden
oluşturulan bir idare heyeti de Besim Ömer Paşa’nın başkanlığında toplanarak bu
meseleleri
münakaşa
edeceği
gibi
mektep
talebesinin
de
yeniden
toplanması
kararlaştırılmıştır. Alemdar gazetesi Darülfünun talebesi tarafından hazırlanan aşağıdaki
beyannameyi yayınlamıştır:
‘Bu sene kış, geçen 5 acı yıl gibi tırnaklarında bir masuma kasıt taşıyan cani
nefesleri ile ölüm saçan bir acuze gibi yine geldi. Memleketimizin kar ve buzlarla kaplı
dağları ve taşları Marmara sahillerimizden İzmir’imize kadar uzanıyor. Dindar ve
127
128
Alemdar, 24.11.1919, s.3.
Vakit, 26.11.1919, s.3.
144
faziletkâr olan bir İslam, bir Türk ve bir insan tasavvur edilemez ki, 140.000 kardeşinin
yaklaşan son nefeslerine ve bütün mevcudiyeti ile koşmasın…
Cihan Harbi’nin uzun senelerinde bütün milletler tarihinin şimdiye kadar
kaydetmediği felaket ve mahrumiyetler içinde intizar ettikten sonra işte bugün haksızlığı
imha edecek yeni insaniyet prensiplerine vakıf ümit etmiş bulunuyor. Bu büyük mücadele
içinde can evinden vurulmuş milletler samimiyetle uzanacak olan insaniyetin merhametli
ve şefkatli elini bekliyor. Bu şefkatli el henüz kan lekeleri kurumayan dünyanın dört
tarafında her yıkılmış yuvaya, her yanmış göğse sükûn ve şifa getirmek için yorulurken
yerinde sefil üryan her türlü yardım ve himayeden mahrum 140.000 muhacirimiz var…
Son bulan harbin bu son felaketzedeleri 140.000 İzmir muhaciri kışın insafsız
darbeleri altında inleye inleye imdat bekliyor. Çocuklarını hudutlarda feda eden valideler
pederler ve babaları şehit olmuş çocuklar bugün kalplerinde kendi acılarının uyandığına
inandıkları
ve
vatandaşlarından
harbin
felaketini
çekmiş
milletlerden
bütün
insaniyetlerden yardım bekliyor…
Altına girecek çatısı ve yiyecek bir lokma ekmeği olan herkes bu bedbaht masumlara
insanlık namına yardım etmelidir. Darülfünun ve Mekatib-i Âliye talebesi bütün İslamiyeti,
Türklüğü ve insaniyeti cuma günü Hilâl-i Ahmer namına başlayacak ianeye iştirake davet
ediyor’129.
İzmir mültecilerine iane toplamak için Darülfünun içerisinde oluşturulan heyetin
Aralık ayının birinci gününden itibaren görevine başlamasına karar verilmiştir. İanenin
mühim bir toplama ulaşmasını temin etmek için tüccarlara müracaat edilmesi
planlanmıştır. Ayrıca heyete faaliyetlerinde gereken yardımın belediye, polis müdüriyeti
ve İstanbul vilayeti tarafından yapılması beklenmektedir130.
Vakit gazetesinin 5 Aralık tarihli haberinde de Darülfünun talebesinden oluşan
grupların üç gün zarfında önemli miktarda iane topladığını yazmıştır. Hilâl-i Ahmer’den
iane gruplarına 12.500 liralık makbuz verildiği halde bunların tamamı sarf edilmiş ve 2.500
liralık piyango bileti satılmıştır131. 15 Aralık tarihine kadar toplanan iane 10.000 liraya
yaklaşmıştır. Üstelik bunlara bankalar ve büyük ticarethaneler de dâhil değildir132.
129
Alemdar, 27.11.1919, s.1.
Vakit, 28.11.1919, s.2.
131
Vakit, 05.12.1919, s.2.
132
Vakit, 15.12.1919, s.3.
130
145
İlerleyen günlerde Darülfünun talebelerinin İzmir mültecilerine yardım için
yürüttükleri faaliyetler basında yer almaya devam etmiştir. Vakit gazetesinin ‘Veliaht
Sultan Hazretlerinin İanesi’ başlıklı haberinde Darülfünun ve Mektebi Âli İane Toplama
Heyeti namına bir grubun veliaht hazretlerinin sarayına giderek İzmir felaketzedeleri
menfaatine iane toplamak için geldiklerini beyan ederek yardımını istedikleri yer
almaktadır. Veliaht hazretleri heyeti kabul ederek demiştir ki: ‘Hepinizi esasen
bekliyordum. Gençliğe karşı kalbimde derin bir muhabbet vardır. Milletimizin maruz
kaldığımız felaketlerden ancak gençliğin azmiyle kurtarabileceğimize eminim’. Haberde
ayrıca ülkenin çeşitli yerlerinden ianeye iştirak edenlere yer verilmiştir. Buna göre
Tersane-i Amire fabrikalarında çalışan amelelerin maaşlarından belirli bir miktarını
muhacirlere terk edecekleri haber alınmıştır. Bahriye Nezareti memurları aralarında
toplayacakları iane hâsılatını Darülfünun İane Heyeti’ne göndereceklerdir. Ayrıca taşralılar
da ianeye iştirak etmektedirler. Çatalca da toplanan 1.205 kuruş sıhhiye memuru Fethi Bey
tarafından Darülfünun heyetine teslim edilmiştir. Tekirdağ’dan gelen talep üzerine
Darülfünun İane Heyeti tarafından İzmir mazlumları menfaatine hazırlanmış olan piyango
biletlerinden gönderilmiştir. Tophane mezbahası baytarı Ferit Bey’in vasıtasıyla celep ve
kasap esnafı 110 lira iane vermişlerdir. Çürüksulu Mahmut Paşa 20, Beyoğlu Jandarma
Taburu efradı 15, Erkânı Harbiye Mektebi tarafından 30 lira bağışlamışlardır. Büyük
ticarethaneler, mali müesseseler ve bankalar ianeye iştirak ettikten sonra hesabın
kapatılması ve müsamerelerin tertibi meselesi ile uğraşılmasına karar verilmiştir133.
2.3.3 Muhacirler Yararına Düzenlenen Maç, Tiyatro ve Konserler
Muhacirlere para temin etmek için çeşitli tarihlerde müsamereler, konserler ve
maçlar düzenlenmiştir. Gerek yardım kuruluşları gerek hükümet yetkilileri tarafından
düzenlenen bu organizasyonlara halkın katılımını sağlamak için basına müracaat edilmiştir.
14 Aralık 1919’da Darülfünun’da birkaç talebeden oluşan müsamere heyeti
toplanarak İzmir muhacirleri namına Beyoğlu’nda ve Kadıköy’ünde Apollon tiyatrosunda
iki müsamere verilmesine karar vermiştir134. Bu tür müsamereler sadece başkentte değil
133
134
Vakit, 16.12.1919, s.1.
Vakit, 15.12.1919, s.3.
146
taşrada da gerçekleşmiştir. Örneğin Karahisar’da muhacirler yararına bir müsamere
düzenlenmiştir. Bu müsamerenin hâsılatından 27.500 kuruş temin edilmiştir. Aşair ve
Muhacirin Müdüriyeti bu paranın tamamen muhacir ve mültecilerin ihtiyacına sarf
edilmesi konusunda Karahisar mutasarrıflığına bir yazı göndermiştir135. Müdüriyet
muhtemelen bazen bu tarz paraların başka ihtiyaçlara harcanması söz konusu olduğu için
bu konuda uyarıda bulunmak istemiştir.
Akşam gazetesi ‘Muhacirler İçin Büyük Bir Müsamere’ başlıklı haberinde
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiye Müdürü Hamdi Bey’in himayesinde İzmir muhacir ve
mültecileri menfaatine gayet muhteşem bir müsamere verileceğini yazmaktadır. Müsamere
Nisan’ın 8’inde gündüz hanımlara ve gece beylere verilecektir136. İzmir Mazlumlarına
Muavenet Heyeti de Gülhane parkında bir müsamere tertip etmiştir. Müsamereden elde
edilen 7.000 lira kadar hâsılat Hilâl-i Ahmer veznesine teslim edilmiştir137.
1921 yılına gelindiğinde ilk olarak muhacirler için Dâhiliye Nazırı Ahmet İzzet
Paşa’nın
başkanlığında
müsamereler
tertip
edilmesi
kararlaştırılmıştır138.
Ayrıca
İstanbul’daki mevcut spor kulüplerinden İttihat spor kulübü ile Fenerbahçe aralarında bir
maç düzenlemeye karar vermişlerdir. Bu maçtan elde edilecek hâsılatın Müslüman
muhacirlere tahsisini muhacirin komisyonuna teklif etmişler, Komisyon tarafından bu
teklif memnuniyetle kabul edilmiştir139. Müslüman Muhacirlere Muavenet Komisyonu
bunun üzerine Polis Müdüriyeti’ne gönderdiği yazıda bu müsabakanın İstanbul’da futbol
şampiyonluğunu tesis etmesi nedeniyle spor müsabakasında heyecan ve galeyan meydana
geleceği için bu maçta sayıca yeterli polis memurunun görevlendirilmesini istemiştir140.
1921 yılı Ağustos ayı içerisinde Müslüman Muhacirlere Muavenet Komisyonu
tarafından İstanbul'a iltica eden Müslüman muhacirlerin ihtiyaçlarını karşılamak için
hazırlanan nizamname gereğince muhaceret konulu ve Zehra adlı bir opera düzenlemek
için harekete geçilmiştir. Komisyon reisi Damat Şerif Paşa ve azaların da hazır bulunacağı
BOA, DH. ŞFR. 107/54.
Akşam, 07.04.1920.
137
Vakit, 12.04.1920, s.2.
138
İleri, 12.01.1921, s.2.
139
Vakit, 09.08.192l, s.3.
140
BCA, 272..0.0.12/ 39.33.. 6.
135
136
147
opera Millet Tiyatrosu’nda gerçekleşecektir141. Ayrıca Ağustosun 22’sinde ve Eylülün
5’inde muhtaç Müslüman muhacirlere yardım maksadıyla yalnız hanımefendiler için
büyük bir konser verilmesi takdir edilmiştir142.
Müsamere ve konserler düzenlemek kadar halkın bunlara katılımını sağlamak da bir
o kadar önemlidir. Muhacirin Müdüriyeti halkın bu tür organizasyonlara katılımını
artırmak için çeşitli yollara müracaat etmiş ve elinden gelen gayreti sarf etmiştir.
Muhacirlerin kışlık ihtiyaçlarını karşılamak üzere Hamdi Bey her hafta Cuma günü
Beyoğlu’nda mâbeyn-i hümâyûn orkestrası tarafından düzenli olarak konser verilmesi için
teşebbüste bulunmuştur. Padişah bu hususta mâbeyn-i hümâyûn orkestrasına müsaade
etmiştir. Talimata göre böyle bir konserin her defasında 75 ila 120 lira kadar kira bedeli
ödenmesi zaruri olduğu halde Madam Pelle’nin yardımıyla bu meblağ 10 liraya kadar
indirilmiştir. Burada müzik yapacak olan musiki heyeti memleketin cidden yegâne ve
hakiki sanatkârlarından oluşan bir zümre olduğu için herkes tarafından memnuniyetle
dinlenecekleri ve katılımın fazla olacağı tahmin edilmektedir143. Bu konserlerin beşincisi
1921 yılının son gününde verilecek olup bu konsere veliaht Abdülmecid’inde iştirak etmesi
beklenmektedir. Muhacirin Müdüriyeti bütün kış bu müsamerelere devam etme kararı
almıştır144.
Türk muhacirleri yararına Leydi Harington’da bir balo tertip etmiştir. İşgal kuvvetleri
komutanı General Harington bunun üzerine aşağıdaki beyannameyi neşretmiştir:
‘Yardıma davet
Türk muhacirlerine yardım için Leydi Harington tarafından vaki olan davete binaen
soruyorum:
A. İstanbul’da bu yardım için her birisi 10 lira vermek üzere 49 kişi bana katılmak
arzusunda mıdır?
B. İstanbul’da bu yardım için her birisi 20 lira vermek üzere 49 kişi bana katılmak
arzusunda mıdır?
C. İstanbul’da bu yardım için her birisi 50 lira vermek üzere 49 kişi bana katılmak
arzusunda mıdır?
141
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..7.
Akşam, 21.08.1921, s.3.
143
Akşam, 29.11.1921, s.1
144
İleri, 30.12.1921, s.3.
142
148
Bana katılmak isteyen kişilerin hangi sınıfa girmek istedikleri Müttefikin Karargâhı
Umumiyesinde İşgal Kuvvetleri Başkumandanlığı yaverine malumat vermelerini rica
ederim. Bu listelerin tamamen dolacağını ümit ederim.
General Harington İşgal Kuvvetleri Başkumandanı’145.
Beyannameden de anlaşılacağı üzere General Harington’un himayesi altında
İstanbul’da Türk muhacirleri menfaatine büyük bir balo verilecektir. Balo Şubatın 27. günü
Harbiye’de İngiliz Karargâhı Umumiyesinde gerçekleşecektir. Gazeteler de Türk
mültecileri yararına verilen bu baloya halkın katılması için çağrıda bulunmuşlardır. Akşam
gazetesi yurtlarını pek acıklı şartlar içinde terk etmeye mecbur olan muhacirlerin
sefaletlerini azaltmak için yapılan bu davete herkesin icabet edeceğini ümit ederek bu
insani hizmete iştirak etmek isteyenlerin ianelerini başkumandanlık yaverine göndermeleri
ve balo için bilet satın almaları rica edilmiştir. Ayrıca gönderilecek her şey ve biletlerin
tamamen Müslüman muhacirlerine yardım eden İngiliz komisyonuna teslim edileceği
yazılmıştır146.
Balo planlandığı gibi Şubat ayının sonunda gerçekleşmiştir. Harbiye mektebinde
sipahi ocağında düzenlenen baloya veliaht hazretleri de katılmıştır. Balo salonu Osmanlı ve
müttefiklerin bayraklarıyla süslenmiştir. Nazırlardan bir ikisi, İtalya, Amerika, Japonya
mümessilleri ve pek çok İngiliz müttefik zabitlerinin de hazır bulunduğu baloya çok sayıda
kişi iştirak etmiştir. General Harington balo da yaptığı konuşmada:
‘Hemen bütün milletlere mensup kadınlar ve erkekler birçok müşkülatlara rağmen hiç
olmazsa bu vesile ile aralarındaki ihtilafı bertaraf ederek “insaniyet köprüsü” diye
tanımlayacağım bir zeminde birleştiler bu davete icap ettiler. Davut Paşa kışlasında
ahırlarda ve çeşitli yerlerde bulunan kaderlerine boyun eğmiş o biçare ihtiyar kadınların
çocukların kalplerine hitap edecek olan şefkat ve ulvi cenabınızdan çok memnun olduk.
Akşam, 13.02.1922, s.1.
Akşam, 15.02.1922, s.2. Balo için çalışmalar yürütülürken Leydi Harington muhacirlerin barındıkları
yerleri ziyaret etmeye devam etmiştir. Hamdi Bey ile birlikte Gülhane, Beyazıt Barakaları ve Eyüp
Sultandaki İplikhane kışlasında bulunan muhacirleri ziyaret etmiştir. Leydi Harington bu yerlerde pişmekte
olan yemeklerden tatmış ve beğenmiştir. Hasır yapan fanila ve çorap ören muhacir çocukları takdir edilmiştir.
Bu çocuklara çalıştıkları için kendilerini çok tebrik ederek “sizi her zaman ziyaret edeceğim ve böyle
çalıştığınız müddetçe size yardımdan geri durmayacağım” demiştir. Leydi ayrıca Davut Paşa kışlasının tarla
kısmındaki muhacir çocuklarına dağıtılmak üzere 3 sandık süt verilmiş ve her 15 günde 3 sandık
göndereceğini de vaat etmiştir. Akşam, 17.02.1922, s.1. Türk mültecilere yardım için oluşturulan İngiliz
komitesi ise iane toplama çalışmalarını sürdürmekle birlikte Şubat ayı itibarıyla muhacirin idaresine bir şey
teslim etmemiştir. Yalnız Hilâl-i Ahmer vasıtasıyla 1.000 yakın muhacire ekmek ve çorba temin etmiştir.
Gös. yer.
145
146
149
Hindistan’a da müracaat ettik. Vali-i Umumi bu maksatla bir iane cetveli açtırdı. Bu tarihe
kadar İstanbul’daki yardımlar, bu balo hâsılatı ve Hindistan’da toplanan para 3.600
İngiliz yani 22.750 Osmanlı lirasını buluyor ki bu para İngiliz muavenet komitesine tevdi
edilecektir. Yardım toplanmaya devam edilecektir. Refikamın iane defteri gelecek ianeleri
de toplayacaktır. Yarın tam cetvel yayınlanacaktır. Bu cetvelin padişah tarafından 500 lira
miktarında bir ihsanı ihtiva edeceğini de ilave haber vermek isterim. İaneye iştirak eden
bankalar, ticarethaneler, şirketler, cemiyetler ve bu geceye katılanlara teşekkür ederim’147
demiştir.
İstanbul’da ayrıca Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nden İstanbul’a iltica eden cami
avlularında aç sürünen bedbaht muhacirlerin ihtiyaçlarını temin maksadıyla muhteşem bir
konser düzenlenmiştir. Akşam gazetesinde veliaht Abdülmecid Efendi’nin bu müsamereye
katılmayı kabul ettiği yazılmıştır. Konser, İstanbul’da bulunan ünlü Avrupa müzikçilerinin
iştiraki ve Milli Kafkas Çerkez dansları, şarkıları ve Kafkas musikileri ile 9 Nisan’da
verilecektir. Biletler ise İstanbul’da yeni postane karşısında Kafkas hanında satışa
sunulmuştur148.
Müslüman muhacirler yararına düzenlenen müsamereler sınırlarımız dışına taşmıştır.
New York’tan 12 Mayıs tarihiyle Türk Muavenet Komisyon Heyeti başkanı tarafından
İleri gazetesine gönderilen yazı da harbin arkada bıraktığı binlerce kimsesiz yetim ve
muhacirlere yardım maksadıyla oluşturulan cemiyetin New York’ta bulunan Musevi
vatandaşlara bir müsamere tertip ettiğinden bahsedilmiştir. Yazıdan anlaşıldığı kadarıyla
bu Museviler Osmanlı topraklarından Amerika’ya göç etmişlerdir. Çünkü yazıda ‘vatana
karşı olan alakalarını esirgemeyen bu muhterem vatan kardeşlerimizin yardımına
müracaat edilmiştir’ şeklinde bir ifade kullanmıştır. Museviler bu müsamereye büyük
alaka göstermiş ve müsamere salonunu doldurmuşlardır. Müsamerede İstanbul’a ait bir iki
film gösterilmiştir. Muhacir ve yetimlerin sefaletini tasvir eden manzaralar çoğu kişiyi
ağlatmıştır. Musevi vatandaşlar bu zavallılara yardım için müsamerenin sonunda iane
toplamak suretiyle duydukları üzüntüyü fiili olarak ifade etmişlerdir149.
İleri, 01.03.1922, s.2.
Akşam, 31.03.1922, s.3.
149
İleri, 02.06.1922, s.2.
147
148
150
3.3.4. Hanedan Mensuplarının Yardımları
Başta padişah olmak üzere hanedan mensuplarının Müslüman mültecilere yaptıkları
yardımlar gazetelerde yer almıştır. Mültecilere kimsesiz olmadıkları ve devlet babanın
onların yanında olduğu hatırlatılmak istenmiştir. İşgaller karşısında askeri ve siyasi olarak
bir şey yapamayan devlet baba en azından şefkat elini mülteci durumuna düşen halkının
üstünden çekmediğini ve onlara karşı duyarsız olmadığını göstermeye çalışmıştır.
Vakit gazetesinin 16 Aralık tarihli haberinde Padişahın İzmir mültecileri için yaptığı
yardımdan bahsedilmiştir. Vahdettin İzmir mültecileri için 1.500 lira bağışlamıştır.
Haberde bu yardım için şu değerlendirme yapılmıştır: ‘Efrad-ı millet hakkında eyledikleri
şefkat ve himayeyi bu kerede ibraz bulunmuşlar ve bilcümle tebaalarını minnet ve şükran
altında bırakmışlardır150’.
Veliaht Abdülmecid Efendi ise hâsılatı Türk gazi ve yaralılarıyla göçmenlere
harcanmak üzere iki tablosunu Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne bağışlamıştır151.
Müslüman
Muhacirlere Muavenet Komisyonu tarafından verilen bilgiye göre ise padişah Müslüman
muhacirlere iane olmak üzere bir müddet için hazine-i hassadan her ay 250 lira verilmesi
hususunda emir buyurmuşlardır152. Müslüman ahalinin yardımlarını temin etmek adına
hanedan ailesinin yaptıkları bağışlar ön plana çıkarılmaya çalışılmıştır.
Prenses Emine Hanımefendi muhacirlere dağıtılmak üzere Muhacirin Müdüriyeti
Umumiyesi’ne 2.000 lira göndermiştir153. Hamdi Bey’in de hazır bulunduğu bu dağıtımda
muhacirlerin mevkilerinden bir kısmını dolaşarak 1.237 lira muhacirlere dağıtılmış, vaktin
geç olması nedeniyle 645 liralık dağıtım başka bir güne ertelenmiştir154.
Sultan Abdülhamit Han’ın kızı Refia Sultan ile şehzade Abdülrahim’in kızı ve
Prenses Emine Hanımefendi muhacirlere dağıtılmak üzere 150’şer lira bağışlamışlardır155.
Hamdi Bey’in Akşam gazetesine verdiği beyanatta ise Bâb-ı âlî’den gelen bir tezkerede
150
Vakit, 16.12.1919, s.1.
Mesut Çapa, a.g.m., s.385.
152
Vakit, 08.08.1921.
153
İleri, 06.12.1920, s.2.
154
Alemdar, 06.12.1920, s.2.
155
İleri, 18.01.1921, s.2, Vakit, 18.01.1921, s.2.
151
151
padişahın tahsisatından bir kısmını muhacirlere lütuf buyurduklarının bildirildiğini
açıklamıştır156.
3.4. Muhacir ve Mültecilere Yapılan Ayni Yardımlar
3.4.1. İaşe
Mütareke döneminin başlangıcında ilk olarak I. Dünya Harbi esnasında toprakları
Rus istilasına uğrayarak iç bölgelere göç eden vilâyat-ı şarkiye mültecilerinin yerlerine
iadelerine hız verilmiştir. Tabi bunların sevkleri esnasında ve evlerine döndüklerinde
başlıca mesele iaşe hususu olmuştur. Dâhiliye Nezareti ile bölge vilayetleri arasında iaşe
konusunda çeşitli yazışmalar gerçekleşmiştir. Aralık 1918’de Muhacirin Müdürü Umumisi
Hamdi Bey tarafından Diyarbakır Valisine gönderilen yazıda, ordudaki mevcut zahirenin
ordunun iaşesine kifayet etmeyeceğinin tebliğ edilmesi üzerine muhacirlere yevmiyeleri
karşılığında zahire verilmesinin kararlaştırıldığı ve durumun İaşe Nezareti’ne bildirildiği
belirtilmiştir. İaşe Nezareti bu durum karşısında Diyarbakır vilayetinde bulunan muhacir
ve mültecilere muhtacîn ve benzerleri gibi iaşe fiyatı üzerinden zahire verilmesini vilayete
yazmıştır157. Dâhiliye Nezareti’nden Erzurum vilayetine gönderilen telgrafta vilayet
dâhiline gelen muhacir ve asli ahaliden yardıma muhtaç olanların 25 Aralık 1918 tarihli
kararnameye göre tahsisatı fevkaladeden iaşelerinin lazım geldiği bildirilmiştir158. Maraş
Mutasarrıflığı’na gönderilen yazıda ise 85 haneyi aşkın Van, Bitlis ve Erzurum
mültecilerine gerekli yardımın yapılması, iaşelerinin temini istenmiştir159. Kısa süre sonra
da Elviye-i Selâse ve çevresine Ermeni çetelerinin saldırıları başlamıştır.
Doğu Cephesi 3 Aralık 1920’de Ermenistan’la imzalanan Gümrü Anlaşması ile
kapanmıştır. Bu tarihten itibaren iaşe hususunda bu defa bölge vilayetleri ile Sıhhiye ve
Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti arasında yazışmalar meydana gelmeye başlamıştır. Doğu’da
özellikle Kars ili hem I. Dünya Harbi esnasında hem de mütarekeden sonra istilaya
uğramıştır. Dolayısıyla Kars mültecilerinin vaziyeti iki kez önem arz etmektedir. 1921
yılının sonlarında Kars ve Beyazıt'a Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti tarafından
gönderilen yazıda muhacir ve mültecilerden muhtaç olanların iaşe ve iskânlarının uygun
Akşam, 17.02.1922, s.1.
BCA, 272..0.0.11/ 13. 43..13.
158
BOA, DH .ŞFR. 96/ 277.
159
BCA, 272..0.0.11/ 13.45..13.
156
157
152
olduğu bildirmiştir160. Ayrıca Trabzon’dan sevk edildikleri halde geçimlerini temin
edemeyen ve geri gelen mülteciler olmuştur. Bunların durumuyla ilgili Sıhhiye Vekâleti ve
Trabzon Sıhhiye Müdüriyeti arasında yazışmalar cereyan etmiştir. Vekâlet, Kars ve civarı
halkından olduğu bildirilen mültecilerden iaşeye muhtaç olanların sefaletlerine meydan
verilmemesi için yardım yapılmasını istemiştir161. Vekâletle iaşe hususunda bir yazışma da
Sivas Sıhhiye Müdüriyeti ile gerçekleşmiştir. Bu defa sorulan soru Sivas’ta iskân edilen
muhacirlerin iaşe edilip edilmeyeceğidir. Gelen cevapta iskân edilen muhacirlerden yalnız
aciz kadınlar ile işe güce muktedir olmayan erkeklerin iaşelerinin temin edilmesinin zaruri
olduğu belirtilmiştir162. Ülkedeki iaşe sıkıntısı dikkate alınarak çalışamayacak durumda
olanların iaşe edilmesi münasip görülmüştür.
Mütareke sonrası Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin iaşeleri temin edilmeye çalışılırken
Yunanlıların İzmir’e asker çıkarmaları ile bu defa Batı Anadolu ahalisi mülteci durumuna
düşmüştür. Maruz kaldıkları mezalimden mecburen iltica eden Müslüman ahalinin
mahallerine iadeleri için tertibat alınmış ise de bazı sebepler ve mecburiyetlerden dolayı
bunlardan bir kısmının memleketlerine iadeleri mümkün olamayacağı anlaşılmıştır. Bunun
üzerine bu gibi kişilerden pek muhtaç olanların Vilâyât-ı Şarkiye mültecileri gibi bir
müddet muhacirin tahsisatından iaşe ve iskân masraflarının karşılanmasına karar
verilmiştir163. Alınan karar üzerine Aydın, Manisa, Denizli, Karahisar-ı Sahip ve Karesi
livaları dâhiline iltica eden İzmir ve çevresi Müslüman ahalinin durumlarını iyileştirmek
için hükümet tarafından yardım yapılmaya başlanmıştır. Mültecilere her tarafta yardım
yapılmasına imkân olamayacağı dikkate alınarak iaşe ve aşar ambarlarındaki zahirelerin
bedelleri
muhacirin
tahsisatından
alınarak
mültecilere
iaşe
temin
edilmesi
kararlaştırılmıştır. Ambarların muhteviyatının miktarı ve dağıtılma şekli ise gönderilecek
müfettişlerce tespit ve tayin edilmiştir164.
İşgallerin genişlemesiyle birlikte İzmir’e bağlı çevre yerlerden daha güvenli olarak
görülen merkeze doğru ahali göç etmeye başlamıştır. İzmir'e gelmiş Müslüman
mültecilerin Amerika ve İngiliz hayır cemiyetleri tarafından iaşe edilmekte oldukları,
160
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..13.
BCA, 272..0.0.12/ 39.34..10.
162
BCA, 272..0.0.12/ 39.37..2.
163
BCA, 272..0.0.11/ 14.49..5.
164
Alemdar, 15.09.1919, s.2.
161
153
bölgeden
Dâhiliye
Nezareti’ne
21
Mayıs
1919
tarihinde
gönderilen
telgrafla
bildirilmiştir165. Maliye Nezareti’nin göçmenlerin iaşelerini temin için aşar ve iaşe
ambarlarında bulunan zahireden gereken kadarının muhacirin komisyonlarına verilmesini
bildirmesi üzerine İzmir’de vilayet aşar ve iaşe ambarlarından yeterli miktarda zahirenin
Muhacirin Müdüriyeti’ne verilmesi kararlaştırılmıştır166.
Bu dönemde Amerikalı yetkililer tarafından öncelikli olarak Ermeni ve Rum
muhacirlere dağıtılmak üzere zahire getirilmiştir. Alemdar gazetesi 1919 yılının Temmuz
ayında Amerika’dan İstanbul’a 7.500 ton zahire geleceğini haber vermektedir167. Akşam
gazetesi ise Amerika yardım komisyonunun Trabzon’daki ahaliye dağıtılmak üzere
hükümete 650 ton hububat verdiğini yazmıştır168. Tasvir-i Efkâr gazetesi de Amerika
Muavenet Teşkilatının ne kadar hububat dağıttığına dair heyet azalarından birinin verdiği
aşağıdaki bilgilere yer vermiştir: 169
Kirmastı’daki İzmir Türk muhacirlerine dağıtılmak üzere Türk Komitesine 32.000 kilo
Balıkesir'deki İzmir Türk muhacirlerine dağıtılmak üzere Türk Komitesine 159.605 kilo
9 köy ahalisine dağıtılmak üzere Bursa'dan Gemlik'e nakil olunan
Ekmek yapılıp dağıtılmak üzere Bursa'da bulunan
Trabzon'a gönderilmek üzere Mudanya'dan vapura yüklenen
Trabzon'a gönderilmek üzere Bandırma'dan vapura yüklenen
70.000 kilo
70.000 kilo
120.000 kilo
104.000 kilo.
Amerika Muavenet Komisyonu reisi Harbiye Nazırı Süleyman Şefik Paşa ile
gerçekleşen mülakatta muhtaç ahaliye dağıtılacak erzak için depo hazırlanmasını rica
etmiştir. Komisyon yanmış olan mahallelerde ayrıca barakalar inşa etmeyi düşünmektedir.
Bunun üzerine İstanbul Belediyesi baraka inşasına müsait olan arsaların haritalarını
Amerikan komisyonuna göndermiştir170.
165
BOA,DH.ŞFR. 631/ 43.
Engin Berber, a.g.e., s.242.
167
Alemdar, 10.07.1919, s.2.
168
Akşam, 30.08.1919, s.4.
169
Tasvir-i Efkâr, 02.10.1919, s.2.
170
Akşam, 01.10.1919, s.2.
166
154
Batı Anadolu mültecilerinin göç ettiği yerlerden Muğla’da muhacir ve mültecilerin
iaşesinde sıkıntı yaşanmıştır. Muğla livasından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen
18.12.1919 tarihli telgrafa göre bu sıkıntı aşar ve iaşe ambarlarından hiç bir tarafa zahire
verilmemesi yönünde daha önce verilmiş olan emirden kaynaklanmıştır. Fakat muhacir ve
mültecilerin açlık yüzünden sefalet ve perişanlığa düşmelerine izin vermemek için kısa
sürede bu karardan geri adım atılmıştır. Aşar ve iaşe ambarlarından kâfi miktarda muhacir
ve mültecilere zahire verilmesine müsaade edilmiştir171. Karahisar dâhilindeki Aydın
mültecilerinin iaşe ve çeşitli ihtiyaçlarının temini için merkezden 7.000-8.000 lira
verilmiştir. Ek olarak iaşe maddesinden 2.000 liralık daha tahsisat gönderilmesi takdir
edilmiştir. Karahisar’dan Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta bu mültecilerin iaşe ve
iskânlarında müşkülat içerisinde bulunulduğunun bildirilmesi üzerine bunlara günlük
verilecek erzak miktarı Maliye Nezareti ile yapılan görüşmeler sonucu 1 kiloya
çıkarılmıştır. Dâhiliye Nezareti muhtaç olanlara bu hesaba göre aylık istihkakları olan 30
kilo zahire ve unun teslim edilmesini Karahisar’a bildirmiştir172. Bununla birlikte Nazilli,
Söke, Çine, Karasu, Alaşehir, Soma, Akhisar, Kırkağaç ve Kuşadası kazalarındaki muhacir
ve mülteciler için lazım olan 392.260 kilo zahirenin verilmesine de onay verilmiştir 173.
İtalyanların Kuşadası ve Söke’yi tahliye etmeleri ile birlikte Yunan kuvvetlerinin
bölgeye ilerlemesi sonucu Antalya, Muğla ve Çine civarına binlerce mülteci iltica etmiştir.
Hilâl-i Ahmer tarafından bölgeye gönderilen heyet iltica eden ahaliden en az 2.500
nüfusun yardıma muhtaç olduğunu genel merkeze bildirmiştir. Heyet delegelerince
bunların bir ay boyunca ekmek ve iaşelerinin temini kararlaştırılmıştır. Ancak mahallinde
un tedariki pahalı olduğundan İstanbul'dan 65 kiloluk 3. nevi 400 çuval un satın
alınmasıyla doğruca Güllük iskelesine 15 gün zarfında heyeti murahhasa namına
gönderilmesi istenmiştir174.
171
BCA, 272..0.0.74/ 69.47..8.
BOA, DH. ŞFR. 103/ 172.
173
İleri, 1920.
174
KA, 298/ 15. TBMM’si de savaştan zarar gören ahalinin iaşesi hususunu öncelikli olarak ele almıştır.
Yunan mezaliminin tespit ettirilerek Avrupa efkâr-ı umumiyesine bildirilmesine dair verilen takrir mecliste
görüşülürken Mazhar Müfit Bey Bilecik ve havalisinde tamamen açıkta kalan ahali için Dâhiliye
Nezareti’nin ne yaptığına dair bir sual yöneltmiştir. Dâhiliye Müsteşarı Refet Bey bu meselenin üç kısımda
ele alındığını ve ilk olarak iaşeden mahrum kalan kısım için Eskişehir’e lazım gelen tebligatın yapıldığı ilk
çıkacak tren ile un buğday gönderildiği ve bunların ahaliye dağıtılacağı cevabını vermiştir. TBMMZC,
Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 9, s.383..
172
155
Fransızlarla Kuva-yı Milliye arasında çatışmaların devam ettiği Adana’da ise ahali
yakın çevreye dağılmıştır. Bölgeye Hilâl-i Ahmer tarafından İmdad-ı Sıhhiye Heyeti
gönderilmiştir. Ereğli’de bulunan Hilâl-i Ahmer tabibi Adana İmdad-ı Sıhhiye Heyeti
Riyasetine Ereğli’de iaşeye muhtaç Adana mültecilerinin miktarının azami 1.500 olduğunu
yazmıştır. Mahalli hükümetçe mültecilere kazan ve tencere verilmiştir. Ayrıca fasulye,
nohut, patates ve un yardımında bulunacağı da vaat edilmiştir175. Sıhhiye ve Muavenet-i
İçtimaiye Vekâleti Adana mültecilerin iaşesi hususunda Hilâl-i Ahmer’e müracaat etmiştir.
Vekâlet Pozantı ve civarında 2.000 kadar Adana mültecisinin fevkalade sefalet içerisinde
bulunduğunu belirtmiştir. Bu duruma bir son verilebilmesi için cemiyet hesabına her
mülteciye günlük yarımşar okka ekmek ve birer kap yemek temin edecek bir aşhanenin
tesis edilmesi istenmiştir176.
Muhacirin Müdüriyeti’nden Edirne’ye gönderilen yazı da kefalet-i müteselsile ile
sermaye almış iken vefat eden muhacirlerin ailelerinin hakikaten muhtaç oldukları tespit
edildiği takdirde iaşelerinin kabul edilmesi gerektiği belirtilmiştir177.
Mütareke döneminde işgal bölgelerinden en çok mültecinin sığındığı yer, daha önce
de ifade edildiği gibi başkent İstanbul olmuştur. Özellikle 1919 yılının sonlarından itibaren
işgal bölgelerinden ahali akın akın İstanbul’a iltica etmeye başlamıştır. İstanbul aslında göç
için yasak bölgedir. Fakat dönemin şartları içerisinde bu göçleri engellemek mümkün
olmamıştır. Bu göçler engellenemediği gibi yaşanan katliamlar nedeniyle İstanbul
hükümeti Marmara sahiline yığılan ahaliyi Hilâl-i Ahmer vasıtasıyla İstanbul’a nakletmek
zorunda kalmıştır. Dolayısıyla İstanbul’da her geçen gün muhacir ve mülteci sayısı
artmıştır. İşgal İstanbul’unda bunların iaşesini temin etmek başlıca sorunlar arasında yer
almıştır. Bu hususta Hilâl-i Ahmer, Muhacirin Müdüriyeti ve yabancı yardım
kuruluşlarının çabaları ön plana çıkmıştır. Yabancı kuruluşların Müslüman muhacirlere
yaptıkları erzak yardımı genellikle bu yardımın Hilâl-i Ahmer veya Muhacirin
Müdüriyeti’ne teslim edilmesi ve onlar vasıtasıyla dağıtılması şeklinde gerçekleşmiştir.
İaşe yardımı konusunda Muhacirin Müdürüiyet-i Umumiyesi’nin çeşitli kuruluşlardan
yardım talep ettiği görülmektedir.
175
KA, 150/ 84.
KA, 850/198.
177
BCA, 272..0.0.11/15.55..14.
176
156
Muhacirin Müdüriyeti, Harbiye Nezareti Levazımat Riyaseti’ne müracaat ederek
muhacirler için günlük 200 ekmek verilmesini talep etmiştir. Bu müracaat üzerine okkası
on kuruş 7 paradan olmak üzere günlük 200 ekmek verilmesi kabul edilmiştir178. Amerika
Şark-ı Karip Muavenet Heyeti muhacirlere dağıtılmak üzere 22 sandık süt, 2 sandık süt
hülasası, 10 çuval buğday unu ve 1 sandık mum vermiştir179. İstanbul Muhacirin Müdürü
tarafından düzenlenen ve İngiliz Salib-i Ahmer Cemiyetine verilen bir raporda Eylül ayı
içerisinde Edirne vilayetinin, Kırk Kilise, Keşan, Tekfur Dağı ve Uzunköprü kazaları ile
İzmit sancağı ve ona bağlı olan yerlerden 4.000 mültecinin geldiği ve bunlara hükümetçe
sıcak yemek dağıtıldığı belirtilmiştir. Bunların sefaletine meydan vermemek için 15.000
nüfusu üç ay kadar iaşe edilebilecek erzak ihtiyacı bulunduğu belirtilmiştir.
Akşam
gazetesi bu durum karşısında İngiliz Salib-i Ahmer Cemiyeti’nin muhacirlere dağıtılmak
üzere büyük miktarda erzak vereceğini yazmıştır180. Bu büyük yardımın içeriğini 2.000
kilo un ve bulgur oluşturmaktadır181. Hilâl-i Ahmer Cemiyeti ise bu dönemde 1.000 nüfusa
3 ay müddetle ekmek vererek iaşe etmiştir182. İstanbul Fukaraperver Cemiyeti de
Haseki’deki aşevlerinde muhacirlere muntazaman sıcak yemek ve ekmek dağıtmıştır.
Amerikan Şark-ı Karîb müfettişi cemiyetin faaliyetlerini büyük takdirle karşıladığını
söylemiş ve yardım vaadinde bulunmuştur183. Kasım ayında İngiliz Salib-i Ahmer
Cemiyeti, Muhacirin Müdüriyeti’ne 30 çuval pirinç ile 20 çuval un daha bağışlamıştır184.
Muhacirin Müdüriyeti İstanbul’da yardıma muhtaç muhacir ve mültecilere imkân
dâhilinde belirli günlerde erzak dağıtmıştır.
Akşam gazetesi 23 Aralık 1920 tarihli
nüshasında erzak dağıtılma günü olması nedeniyle 1.000’e yakın muhacire zeytinyağı,
pirinç, tuz gibi gıda maddeleri dağıtıldığını yazmıştır185. 1920 yılının son günlerinde
mültecilere yardım edilebilmesi için Dâhiliye Nazırı Vekili Mustafa Arif Beyefendi ile
Muhacirin Müdürü Hamdi Bey tarafından yapılan teşebbüsler sayesinde Maliye
Nezareti’nce muhacirin dairesine mevcut ihtiyacı karşılayacak miktarda avans verilmesi
konusunda teminat alınmıştır. Bu sayede ihtiyaç listeleri hazırlandıktan sonra Muhacirin
İleri, 29.12.1919, s.2.
Akşam, 01.08.1920, s.2.
180
Akşam, 12.09.1920, s.2
181
Akşam, 15.09.1920, s.1.
182
KA, 850/32.
183
Vakit, 04.11.1920, s.3.
184
İleri, 10.11.1920, s.2.
185
Akşam, 23.12.1920, s.2.
178
179
157
Müdüriyetince resmi muhacirin misafirhanelerinin dışında muhtaç durumda bulunan
mültecilere günlük yarımşar ekmek dağıtılması takdir edilmiştir186.
Hükümet ve yardım kuruluşlarının dışında İstanbul’da esnaf ve tüccarların
mültecilerin iaşeleri için yaptıkları bağışlar da dikkat çekmektedir. İleri gazetesi, Edremit
bakkaliyesi sahibi Asım Bey tarafından muhacirlere verilmek üzere 370 kilo sabun ve bu
miktarda zeytinyağı bağışladığını yazmıştır187. Ayrıca Aralık ayının sonunda tüccardan
Fikri Bey 151 kilo fasulye, 79 kilo pirinç, 48 kilo süt, asma altı tüccarlarından Edremitli
Nihat Bey 54 kilo zeytinyağı, İstanbul birinci kâtibi Mehmet Eşref Bey 288 kilo patates ve
tüccardan Tevfik Bey 68 kilo zeytinyağı bağışında bulunmuştur188. 1921 yılında asma altı
tüccarlarından olup ismini söylemek istemeyen bir kişi yanında 900 çuval pirinç ile
Anadolu Kavağı’nda iskân edilmiş olan muhacirleri ziyaret etmiş ve pirinci muhacirlere
dağıtmıştır189.
Çeşitli sebepler ile İstanbul’a gelmiş olan muhacir ve mültecilere önce münferiden
Muhacirin Müdüriyeti tarafından yardım edilmiş ve ihtiyaçları tetkik edildikten sonra
ellerine birer vesika verilmiştir. Vesika alan muhacirler bundan sonra her hafta mevcut
olan erzak ve eşyayı almışlardır. Her geçen gün bunların sayısının artması nedeniyle
müdüriyet bunlar içinde muhtaç olmayanların mevcut olması ihtimalini dikkate alarak yeni
bir talimatname hazırlamıştır. Bu talimatnameye göre:
1-Aralarında maaş sahibi bulunan ailelerde, maaş sahibinin iaşesi ile mükellef olduğu
aile efradından başka muhtaç olmak şartıyla peder, büyük peder, valide, hemşire, birader
ve bekar kız, kız yeğenleri, erkek yeğenler ve kocalı kadın olmayan kızları ile ufak
çocukları maaş miktarı ile mukayese edilerek her bir nüfusa aylık 400 kuruş isabet ettiği
takdirde bunlara yardım edilmeyecektir. Aile efradı ancak bir kısmına tekabül eder ise
bunlar hariç bırakılarak diğer kısmına yardım olunacaktır. Mesela ailenin 1.200 kuruş
maaşlı bir ferdi bulunsa ve bu ferdin kendilerini iaşe ile mükellef bulunduğu üç nüfus daha
bulunsa bunlardan üç nüfusa yardım edilmeyip yalnız birisine erzak verilecektir. Maaş
sahibi iaşesi ile mükellef olduğu aile efradı muhtaç olduğu halde diğer muhacirin gibi
yardım olacaktır.
Akşam, 26.12.1920, s.2.
İleri, 13.12.1920, s.2.
188
Alemdar,29.12.1920, s.3.
189
Akşam, 13.01.1921, s.2.
186
187
158
2- Son mahallere “Memalik-i Osmaniye’nin başka yerlerinden Dersaadet’e gelip
misafirhanelere sevk edilinceye kadar kabul edilmiş bulunan ahval-i hazıra dolayısıyla
sevklerine imkân bulunmayan muhacir ve mültecilerin geliş zamanlarına bakılmayarak
muhtaç bulunanlar iaşe olunacaktır.
3- Vilâyat-i Şarkiye mültecilerinden olup memleketlerine gitmiş ve tekrar İstanbul’a
gelmiş olanlar muhacirin idaresine müracaatla sevklerini talep etmemiş ve bir sebep bir
bahane ile İstanbul’da kalmış muhacir ve mültecilere yardım edilmeyecektir.
4-Yunanlılar tarafından İzmir, Aydın havalisinden iltica etmiş bulunan ahaliyi asliye
ile son zamanlarda Balıkesir ve Bursa havalisinin işgali üzerine iltica edenler ilk vasıta ile
memleketlerine iade oluncaya kadar, muavenet edilecek ancak gitmekte imtina edenlere
muavenet edilmeyecektir.
5- Emval-i metruke de arazi vs. verilmesiyle iskân edilmiş muhacirlerden olup asıl
sahiplerinin dönmeleri üzerine açıkta kalarak İstanbul’a gelenler başka mahallere sevk
oluncaya kadar yardım olunacaklardır. Sevk olunacakları mahallere gitmeyenlerden ise
yapılan yardım kesilecektir.
6- Muhacirler iskân oldukları mahalleri yalnız Yunan işgalinden terk etmiş ve tekrar
iadeleri mümkün bulunmamış ise bunlar hakkında dördüncü fıkrada geçtiği gibi ahaliyi
asliye gibi muamele olunacaktır.
7-Memleket-i kadimelerine memalik-i ecnebiye gitmek maksadıyla Dersaadet’e
gelmiş bulunan muhacirlere ne iaşe ne de sevk hususunda muamele yapılmayacaktır.
8- Şark-i Trakya’dan işgal dolaysıyla gelenlerden önceden memurlardan maaş
almayanlar ve iradı bulunmayanlara şimdilik yardımda bulunulacaktır. İkinci olarak
mazuliyet, azledilmiş ve sair suretlerle memuriyeti asliyeleri veyahut emeklilik maaşı alan
memurlar hakkında şimdilik birinci fıkra gereğince muamele yapılacaktır. Sonradan bir
memuriyete tayin edileceklerin iaşesi ise mükellef olduğu aile efradına yardım
edilmeyecektir. Yunanlılar tarafından çıkartılan ahaliyi asliyeden yardıma muhtaç
oldukları tayin edilenlere yardım olunacaktır. İskân oldukları emval-i metrukeye ait araziyi
sahiplerinin dönmesi üzerine terke mecbur kalarak iltica eden muhacirlerin ahir mahallere
sevk ve iskân edilinceye kadar yardım göreceklerdir. Yunan işgali esnasında korkuyla
iltica eden ahaliyi asliyeden muhtaç bulunanlar memleketlerine iade olunacaklardır.
Sevklerine kadar yardım yapılacaktır. Gitmekten kaçınanlara yardım yapılmayacaktır.
159
9- Çalışmaya muktedir tek yalnız erkeklerden yardıma muhtaç görülenlere geldikleri
zamandan itibaren azami iki ay yardım edilecektir. Bu kaideye aileler meyanındaki
erkekler için de riayet edilecektir.
10- İstanbullu olup memuren bulunduğu Şark-i Trakya’da ve İzmir’in Yunanistan
tarafından idaresi üstlenilen kısmından iltica suretiyle gelenlerden yardıma muhtaç
bulundukları tespit edilenlere şimdilik yardım edilecektir.
11- İcra kılınacak tahkikatta bir aile efradının kendi mesaileri ile geçimlerine
muktedir oldukları anlaşıldığı takdirde yardım icabına göre tamamen veya kısmen
kesilecektir190.
1921 yılının ilk aylarında Amerika Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti Müslüman
muhacirlere dağıtılmak üzere kâfi miktarda fasulyeyi Muhacirin Müdüriyeti’ne
vermiştir191. Heyetin daha kapsamlı bir yardımda bulunması için Amerika’dan heyete
gelen mallardan gümrük resmi alınmaması gerekmektedir. Bu konudaki muamele
tamamlandığında heyetin eşyaları depolara nakil olunacak ve sonra mültecilere
dağıtılmaya başlanacaktır. Bu yardım Muhacirin Müdüriyeti’nde mevcut erzakın tükendiği
ve mültecilere erzak dağıtılamadığı bir dönemde gerçekleşmesi bakımından önemlidir 192.
Mütareke yıllarında muhacir ve mültecilere günlük ekmek temini iaşe konusunda
en önemli hususu teşkil etmiştir. Özellikle savaşlar nedeniyle hububat üretiminde meydana
gelen düşüş ekmek teminini de güçleştirmiştir. Akşam gazetesi Muhacirin Müdüriyeti’nin
1921 yılının Şubat ayından itibaren iaşe komisyonunca muhtaç diye seçilen mültecilere
günlük yarımşar okka ekmek dağıtılmaya başlanacağı haberini vermektedir. Ayrıca
Anadolu Kavağı’nda iskân edilmiş muhacirlere dağıtılmak üzere kâfi miktarda erzak
gönderilmiştir193. Müslüman Muhacirlere Muavenet Komisyonu’nun 3 Ağustos 1921’de
Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği tezkerede ise fırıncılar tarafından muhtaçlara dağıtılan
ekmeklerin, günün şartları içerisinde en muhtaç bir halde ve sefalet içinde bulunan
muhacirlere verilmesinin münasip bulunduğu, bu sebeple ekmeklerin Muhacirin
Müdüriyeti’ne teslimi hususunda belediyeye emir buyrulması istenmiştir194.
Akşam, 02.10.1920, s.1.
Akşam, 20.01.1921, s.2.
192
Akşam, 30.01.1921, s.3.
193
Akşam, 31.01.1921, s.3.
194
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..3.
190
191
160
Amerika Şark-ı Karîb Heyeti, Muhacirin Müdüriyeti’ne araba ile eşya nakil etmiştir.
Bu eşyanın içinde 90 çuval un, 90 çuval fasulye, büyük miktarda tıbbı malzeme ve şeker
de yer almaktadır. Eşya nakli tamamlandıktan sonra dağıtım muamelesine başlanacaktır195.
Bu yardım üzerine Muhacirin Müdüriyeti Şubat ayı içerisinde İstanbul’da mevcut muhtaç
muhacirlere erzak olarak fasulye ve un dağıtmıştır196. Muhacir ve mültecilere yapılan erzak
yardımının Mart ayında da devam ettiği anlaşılmaktadır. İstanbul Vilayeti Muhacirin
Müdüriyeti muhtaç muhacirlere un, fasulye, mum ve hasta çocuklara da Amerika
Muavenet Heyeti’nden alınan sütleri dağıtmıştır197. Mayıs ayında ise Hilâl-i Ahmer
İstanbul’da mevcut muhacirlerden 1.500 nüfusa her gün muntazaman ekmek ve sıcak
yemek vermek suretiyle iaşelerini üstlenmiştir. Yalova ve havalisinden gelen 3.000
yardıma muhtaç muhacir karşısında Muhacirin Müdüriyeti’nin çaresiz ve vasıtasız kaldığı
bir sırada bu yardım gerçekleştirilmiştir. Muhacirin Müdüriyeti tercihen son gelen
mültecilerden oluşmak üzere muhtaçların listesini düzenlemiştir198. Şark-ı Karîb Muavenet
Heyeti, muhacirlere tekrar bir miktar bakla ile az miktarda un vermiştir. Yardım heyeti
mültecilerin durumlarını dikkate aldığından daha fazla yardımda bulunacağı tahmin
edilmektedir. Hükümette bu hususu için muavenet heyetinin eşyalarını üç ay daha
gümrükten muaf tutmuştur199. Fransa fevkalade komiseri General Pelle’nin eşi Hamdi Bey
ile muhacirlerin bulunduğu yerleri ziyaret ederek bizzat yaptırmış olduğu şekerlemeleri
biçare muhacir çocuklarına kendi eliyle dağıtmıştır. Yine Madam Pelle’nin sayesinde
Fransız Salib-i Ahmer Heyeti muhacirlere 30 sandık irmik, 3 sandık süt ve 2 çuval pirinç
bağışlamıştır200.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti İstanbul’da Davut Paşa kışlasında iskân edilen muhacir ve
mültecilere yemek ve ekmek dağıtmıştır. 1921 yılı içerisinde verilen yemek ve ekmek
miktarları aşağıdaki gibidir:
Akşam, 04.02.1921, s.2.
Akşam, 09.02.1921, s.3.
197
Akşam, 11.03.1921, s.3.
198
Vakit, 10.05.1921, s.2.
199
Akşam, 11.06.1921, s.3.
200
İleri, 11.06.1921, s.3.
195
196
161
Tarih
Ekmek Sarfiyatı
20-25 Mayıs 1921
3.551 ( Okka)
Aşhane 25. 5. 1921’de açılmıştır.
25-31 Mayıs
7.806
15.600
Haziran
45.349,5
75.500
Temmuz
51.678,5
76.650
Ağustos
54.626
83.730
Eylül
49.044,5
83.730
Ekim
11.135
Aşhane kapanmıştır.
Toplam
223.190
Yemek Kepçe Sarfiyatı
316.480
Ekmek verilen nüfus bu adedin 2 katıdır201.
Selimiye kışlasındaki muhacir ve mültecilerin iaşesi hususunda ise Hilâl-i Ahmer
Cemiyeti’nin Kadıköy Şubesi tarafından genel merkeze müracaat edilmiştir. Genel
merkezde bu konu görüşüldükten sonra şube 27 Temmuz 1921 tarihinden itibaren haftada
5 gün olmak üzere Selimiye kışlasındaki muhacir ve mültecilerin iaşesini üstlenmiştir202.
Amerikan Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti İstanbul’daki muhtaç muhacirlere Temmuz
ayında yeniden erzak yardımına başlamıştır. Heyet tarafından kâfi miktarda un, pirinç ve
fasulye verilmiştir203. Heyet Ağustos ayında da 200 çuval fasulyeyi Muhacirin
Müdüriyeti’ne teslim etmiştir204.
Fransız bir muhabir Hamdi Bey ile beraber çeşitli mahallerdeki muhacirleri ziyaret
etmiş ve Yunanlılar tarafından yapılan mezalimin tesirini bizzat görmüştür. Bu
manzaradan etkilenen muhabir mültecilerin çocuklarına dağıtılmak üzere şeker alınması
için 600 kuruş hediye etmiştir205.
Selimiye ve Davut Paşa kışlalarındaki muhacirlerin Hilâl-i Ahmer tarafından iaşeleri
kesilmiş ve bunların sevkleri de yapılamamıştır. Bunun üzerine Muhacirin Müdüriyeti
bunlardan bir kısmının iaşe masraflarının temin edilmesini tekrar Hilâl-i Ahmer’den
201
KA, 850/232.
KA, 28/269.
203
Akşam, 28.07.1921, s.2.
204
Akşam, 23.08.1921, s.2.
205
İleri, 12.09.1921, s.3.
202
162
istemiştir. Akşam gazetesi cemiyetin bu isteği kabul etmesiyle birlikte bütün kışlalarda
ikamet etmekte bulunan mültecilerin iaşesinin müdüriyet tarafından üstlenildiğini
yazmıştır. Ayrıca Selimiye ve Davut Paşa’daki muhtaç bulunan mültecilere erzak dağıtımı
kararlaştırılmıştır206.
İleri gazetesine hapishanede bulunan 200 Müslüman mahkûm adına Karagümrüklü
Salim oğlu Mahmut imzasıyla bir mektup gönderilmiştir. Mektupta mahpusların perşembe
günü kendi nafakalarından tasarruf edecekleri et, ekmek ve erzak istihkaklarını medrese
köşelerinde, duvar diplerinde ve bilhassa yangın harabelerinin ıssız yerlerinde yaşayan
biçare mültecilere terk edecekleri bildirilmiştir. Gazete bu yardımı ‘takdiri şayan bir
hamiyet’ olarak değerlendirmiştir207. Bu haber İstanbul’da bir lokma ekmeğe muhtaç
mültecileri görmezden gelenlere örnek olarak verilmiştir. Zira ahaliyi yardım konusunda
teşvik edecek bir davranış sergilenmiştir.
1921 yılının sonlarına doğru Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Davut Paşa
kışlasındaki mültecilere haftada iki gün sıcak yemek dağıtma kararı almıştır. Bu kararın
alınmasın da kısmen konser hâsılatı kısmen de iane ücretlerinden ayrılan meblağ etkili
olmuştur. Bu suretle bir ayda 1.000 lira kadar bir masraf tutan yemek dağıtımının devamı
içinde karşılık temin edilmiştir.208. Bununla birlikte Muhacirin Müdüriyeti tarafından
Selimiye Kışlasındaki mültecilere günlük verilmekte olan ekmek miktarına 300 kiyye
(okka 400 dirhem) daha ilavesi kararlaştırılmıştır209.
1922 yılında Fransız ve İngiliz yardım kuruluşlarının Müslüman muhacir ve
mültecilere iaşe hususunda daha esaslı bir şekilde yardım etmeye başladıkları
görülmektedir. Tabi bu durum Muhacirin Müdüriyeti’ni biraz da olsa rahatlatmıştır. Öyle
ki Davut Paşa kışlasındaki mültecilere ilk defa olarak etli pilav dağıtılmıştır. Yemeklerin
dağıtımının intizamı için Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi gerekli tertibatı da almıştır210.
İngiliz ve Fransız yetkililer Cerrah Paşa ve Şeyhülharem Cami ve civarındaki mültecilere
ekmek ve yemek dağıtımında bulunmuşlar ve yanlarında bulunan İstanbul Muhacirin
Akşam, 12.10.1921, s.3.
İleri, 03.11.1921, s.2.
208
İleri, 26.12.1921, s.3.
209
Akşam, 27.12.1921, s.2.
210
Akşam, 01.01.1922, s.4.
206
207
163
Müdürü Muzaffer Bey’e yakında mültecilere esaslı yardımda bulunacaklarını vaat
etmişlerdir211. Şubat ayında da Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey gazetelere İngiliz
makamlarının 600 mültecinin iaşesini üstlendiği bilgisini vermiştir212.
Fransa Salib-i Ahmeri ise 3.000 Müslüman mülteciye her gün sıcak yemek ve
çocuklara da sıcak süt dağıtma kararı almıştır. Bu dağıtımı kendi tesis edecekleri aşhaneleri
vasıtasıyla gerçekleştireceklerdir. Bunun için önce Fransa Fevkalade Komiseri General
Pelle ve Fransa’dan gelen Fransız Salib-i Ahmeri merhusu Hamdi Bey ile birlikte Gülhane,
Eyüp Sultan muhacirin misafirhaneleri ile Selimiye ve Davut Paşa kışlalarını gezerek sıcak
yemek dağıtımında hazır bulunmuşlardır213. Fransızlar bu aşhaneyi Selimiye kışlasında
tesis etmişler ve Mart ayında resmi bir açılış merasimiyle faaliyete geçirmişlerdir214. İngiliz
Muavenet Komitesi ise Davut Paşa kışlasındaki mültecilerin iaşelerini üstlenmiştir.
İngilizlerin iaşelerini üstlendikleri mültecinin adedi 4.250 kişi civarındadır215. İngilizler de
Selimiye kışlasında resmi bir açılış merasimi gerçekleştirmiştir216. Mart ayı içerisinde bu
art arda gerçekleşen resmi merasimler İstanbul’daki Müslüman mültecilerin iaşesi
hususunda İngiliz ve Fransızlar arasında açıkça bir rekabetin yaşandığı izlenimini
vermektedir. Tabi Amerikalılar da bundan geri kalmamış ve İstanbul’daki mültecilerin bir
kısmının iaşesini üstlenmiştir217. Bunun üzerine Muhacirin Müdüriyeti geri kalan
mültecilere daha geniş yardımda bulunabilmek için Muhacirin İaşe Talimatnamesini
tadil etmiştir218. Tadil edilen talimatnamenin yeni şekline göre geri kalan mültecilere
haftada iki defa verilmekte olan sıcak yemek dağıtımı dörde çıkarılmıştır219. Muhacirin
talimatnamesi gereğince İstanbul’a iltica eden mültecilere Muhacirin Müdüriyet-i
Umimiyesi bir sene müddetle iaşe etmekte sonra muavenet etmemekteydi. Aynı zamanda
bu mülteciler İstanbul’a geldikten sonra 3 ay zarfında Muhacirin Müdüriyeti’ne müracaat
etmeye mecburdular. Bundan sonra geldikleri sabit olursa iaşe edilmezlerdi. Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi İstanbul’a iltica eden mültecilerin miktarının ekseriyetini ve
işsizliğini dikkate alarak mültecilerin iaşe müddetini 1,5 seneye vardırmıştır. Aynı
Akşam, 20.01.1922, s.2.
İleri, 26.02.1922, s.3.
213
İleri, 04.03.1922, s.1.
214
Akşam, 07.03.1922, s.2.
215
Akşam, 14.03.1922, s.2.
216
Akşam, 16.03.1922, s.2.
217
Akşam, 28.03.1922, s.3.
218
İleri, 02.04.1922, s.2.
219
İleri, 04.04.1922, s.3.
211
212
164
zamanda müracaat müddeti de 6 aya uzatılmıştır220. Talimatnamenin tadil edilmesinin
ardından uygulama süreci başlamış ve müdüriyet Ramazan ayında mültecilere her akşam
sıcak yemek verilmesi kararını almıştır221.
Amerika Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti
tarafından verilecek 100 koyunun ise İplikhane bahçesinde beslenmesi ve orada
mültecilere dağıtılması planlanmıştır222.
İaşe konusunda yaşanan bu rahatlama ne yazık ki ancak birkaç ay sürmüştür.
Yabancı kuruluşların yardımlarını kesmeye başlamaları ile yine iş başa düşmüştür.
Muhacirin Müdüriyeti yeni kararlar almak zorunda kalmıştır. İngiliz Muavenet Heyeti
tarafından Hindistan ve diğer mahallerden toplanan paralar muhacirin ihtiyacına sarf
edilmek üzere Hilâl-i Ahmer’e verilmiştir. Hilâl-i Ahmer’de bu parayı Davut Paşa
kışlasındaki muhacirlerin masraflarına karşılık Muhacirin Müdüriyeti’ne teslim etmiştir.
Bu heyetin yardımı kesmesiyle birlikte Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’de Davut Paşa kışlasındaki
3.000 muhacirden 1.600’ünün iaşesini kesmek mecburiyetinde kalmıştır. Hilâl-i Ahmer ve
Muhacirin Müdüriyeti arasında cereyan eden müzakere neticesinde birinci derecede
bulunan 1.600 muhacirin Hilâl-i Ahmer’ce kalan 1.200’ü aşkın ve ikinci derecede fakir
mültecilerin de Muhacirin Müdüriyeti’nce iaşesi kararı alınmıştır223.
Davut Paşa kışlasında iaşeleri kesilen 1.500 mültecinin 800’üne Muhacirin
İdaresince ekmek tahsis edilmiştir. Ancak daha sonra 400 kişiye daha Muhacirin İdaresince
ekmek verilmeye başlanmıştır. Akşam gazetesi bunlara haftada 4 günde sıcak yemek
verileceğini yazmıştır. İaşeleri kesilen geri kalan 300 mülteci ise mesaiye sevk
edilmiştir224.
Temmuz ayının sonunda Fransız hastane vapuruyla Paris belediyesinin 100 ton
konserve ile 3.600 sandık et kutusundan oluşan iaşe yardımı İstanbul’a ulaşmıştır225. Bu
yardıma karşın Ağustos ayının sonunda Selimiye kışlasındaki 2.000’e yakın mülteciye
Fransız Salib-i Ahmeri tarafından verilen ekmekler kesilecektir. Bu mültecilere Fransızlar
tarafından yalnız yemek verilecektir. Akşam gazetesi Davut Paşa kışlasındaki 2.700 nüfus
Akşam, 12.04.1922, s.2.
İleri, 28.04.1922 s.2.
222
Akşam, 25.05.1922, s.2.
223
İleri, 05.06.1922, s.2.
224
Akşam, 19.06.1922, s.2.
225
İleri, 01.08.1922, s.2.
220
221
165
mülteciden 1.800’üne İngiliz Muavenet Komitesi, 900 nüfusa da Muhacirin İdaresi
tarafından ekmek ve yemek verildiğini belirtmiştir226.Ancak yardımlar birkaç ay
sürmüştür. Selimiye kışlasındaki muhacirlerin iaşesi hakkında Fransız Salib-i Ahmeri’nin
mesaisine son vermesi üzerine Fransız işgal kıtaatı kumandanı Şarbin'in refikası madam
Şarbi tarafından muhacirine yardım hakkında teşebbüslerde bulunmak üzere ayrıca bir
muavenet komitesi oluşturulmuştur. Bu komite 10 Ocak tarihine kadar Selimiye deki
muhacirlere sıcak yemek dağıtılmasını temin ile meşgul olacaktır227.
Büyük Taarruz sonrası muhtemelen Yunanlılar tarafından çekilirken çıkardıkları
yangınlar sonucu evleri yakılarak açıkta kalan yardıma muhtaç bulunan ahaliye Muhacirin
İdaresi tarafından dağıtılmak üzere 100 çuval un gönderilmiştir228. Ekim ayında ayrıca
muhacirlere dağıtılmak üzere çeşitli şahıslardan ihale yoluyla bakliyat, un ve Amerikan
yağı satın alınmasına karar verilmiştir229.
3.4.2. Giyecek
Doğu da Ermenilerin batı da Rumların katliamlarından kaçan mültecilerin pek
çoğunun yanlarına bir şeyler almaya fırsatları olmamıştır. Dolayısıyla birçoklarının
üstlerindekilerden başka giyecekleri bir şeyleri yoktur. Basında memleketlerini terk ederek
bir taraftan ateş ve yangın diğer taraftan kurşun ve süngü tehdidi altında kalan mültecilerin
çıplak denecek bir halde oldukları yazılmıştır230.
İzmir işgalinin ardından çevre illere göç eden mültecilerin eski yerlerine iadesi için
heyetler oluşturulmuştur. Balıkesir ve Karahisar havalisine gönderilen heyetler vasıtasıyla
ahaliye çeşitli eşyalar gönderilmiştir. Bu eşyalar Balıkesir’e 140 battaniye, 500 kürk, 250
kilim, Karahisar’a ise 360 battaniye, 1.500 kürk ve 750 kilimdir231.
Başta Hilâl-i Ahmer olmak üzere çeşitli kuruluşlar tarafından muhacir ve
mültecilerin giyecek ihtiyaçları temin edilmeye çalışılmıştır. İşgallerin ilk kurbanlarından
Akşam, 23.08.1922, s.3.
Vakit, 06.09.1922, s.3.
228
Akşam, 03.10.1922, s.4.
229
BCA, 272..0.0.74/ 71.4..3.
230
İleri, 26.10.1919.
231
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..7.
226
227
166
olan İzmir mültecilerine Hilâl-i Ahmer Cemiyeti tarafından 1.000 yorgan ve o miktarda
yün fanila, çorap ve çocuk fanilası gönderilmiştir232.
Askeri kurumların ambarlarında mevcut giyecek ve eşyadan muhacir ve mültecilere
yardımlarda bulunulmuştur. Dâhiliye Nezareti askere ait Kızaklı ambarından elbise ve
çadır gibi malzemelerden Aydın havalisi mültecilerine dağıtılmak üzere gerekli miktarda
verilmesini talep etmiştir233. Sadece İstanbul’a sığınmış olan mültecilere değil işgal
bölgesinde daha güvenli gördükleri İzmir merkeze sığınanlara da giyecek yardımı
ulaştırmak için gayret sarf edilmiştir. İzmir merkezde bulunan mültecilere dağıtılmak üzere
1.500 çift çorap Muhacirin Müdüriyeti tarafından satın alınmıştır234. Ancak satın almalar
sırasında bedellerin peşinen karşılanmadığı anlaşılmaktadır. Maddi sıkıntılar nedeniyle
İzmir ve havalisinden iltica eden muhacirler için tüccardan alınan kumaşların bedeli
ödenememiştir. Tüccarlar kumaşların toplam bedeli olan 187.000 kuruşun ödenmesini
yetkililerden talep etmiştir235.
Mart ayı geldiğinde de Anadolu’nun çeşitli yerlerine sığınan mülteciler için muhtelif
eşyalar gönderilmiştir. Alemdar gazetesi Tokat, Zile, Trabzon, Balıkesir, Bursa ve Konya
dâhilinde bulunan çıplak ve yardıma muhtaç muhacirlere 700 balya eşya gönderileceğini
bildirmektedir. Bu eşya muhacirin idaresi memurlarından Mustafa, Hamit, Naci ve Nuri
Beyler tarafından gönderilerek muhacirlere dağıtılacaktır.236
Harbiye Nezareti ise İstanbul’da bulunan muhacir ve mültecilerin muhtaç olanlarına
verilmek üzere; 100 adet don, 100 adet gömlek, 100 adet pamuklu ve 100 adet mintanı
Muhacirin Müdüriyeti’ne teslim etmiştir237.
Yardıma muhtaç muhacir ve mültecilere dağıtılmak üzere esnaf ve şahısların çeşitli
giyim eşyaları bağışladıkları görülmektedir. Mustafa Şamlı Ticarethanesi tarafından
İstanbul’daki muhtaç muhacirlere dağıtılmak üzere 120 adet fanila, don ve gömlek
İleri, 06.11.1919.
BCA, 272..0.0.14/ 75.23..5.
234
Alemdar, 28.01.1920, s.4.
235
BCA, 272..0.0.74/ 69.48..5..
236
Alemdar, 03.03.1920, s.2.
237
Alemdar, 26.01.1920, s.2.
232
233
167
verilmiştir238. Aralık ayında ise ismini vermeyen bir hanımefendi tarafından verilen 30 don
ve 50 gömlek ile müdüriyet ambarlarından devredilmiş 136 çift çarık ve aynı miktarda
elbise, Hint Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nden verilen 11 çift potin, 146 çift çorap, 9 fanila, 3
boyun atkısı İstanbul’daki muhacir ve mültecilere dağıtılmıştır239. Rıza Paşa’nın kerimesi
Bedriye Hanımefendi ise 46 adet don, 47 adet gömlek, 4 adet bohça bağışında
bulunmuştur240. Akşam gazetesi de Amerika Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti’nin
Derince’deki kıyafet deposunda mevcut eşyayı İstanbul’a naklettikten sonra muhacir ve
mültecilere giyecek yardımında bulunacağına dair haber yayınlamıştır241.
Akşam gazetesi Mart ayında çıkan iki nüshasında İstanbul’da mevcut muhacir ve
mültecilerin en fazla iç çamaşırına ihtiyaçlarının olduğu üzerinde durmuştur. Buna
dayanarak Amerikan heyetinden son defa olarak verilmiş olan büyük miktarda kumaş ve
ipliklerden ilk etapta 500 kadar erkek ve kadın için don ve gömlek imalatına karar verildiği
yazılmıştır. Üstelik bu kumaşlar Beyazıt’taki muhacirin atölyesindeki muhacirin kadınları
tarafından biçilip dikilecektir242. Aynı gazetesi Nisan ayının sonlarında da İstanbul’da
bulunan muhtaç muhacirlere kıyafet ve iç çamaşırı dağıtılacağını duyurmuştur243.
Çamaşır ihtiyacının taşrada da mevcut olduğu görülmektedir. Ereğli’de bulunan
Adana mültecilerine 1.250 takım çamaşır dağıtılmıştır244. Hilâl-i Ahmer’in Beşinci İmdad-ı
Sıhhiye Heyeti Aydın livası dâhilindeki mültecilerin tedavileri için yardımlarda
bulunmuştur. Ancak Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekili bu mültecilerin en zaruri
ihtiyaçları için başlıca levazımdan bile mahrum bulunduklarını ve bu zavallılara giyecek
gibi yardımların yapılmasının daha uygun olacağının mahallinden bildirildiğini Hilâl-i
Ahmer Cemiyeti’ne iletmiştir. Hilâl-i Ahmer’den bu konuda yardım da bulunması
istenmiştir245. Muhacirin ve şehitlerin çıplak bir halde ve yardıma muhtaç çocuklarına
elbise ve çamaşır verilmesi için de Hilâl-i Ahmer’e müracaat edilmiştir246 .
İleri, 30.11.1920, s.2.
Alemdar, 22.12.1920, s.3.
240
Alemdar, 29.12.1920, s.3.
241
Akşam, 20.01.1921, s.2.
242
Akşam, 03.03.1921, s.3.; Akşam, 11.03.1921, s.3.
243
Akşam, 29.04.1921, s.2.
244
KA, 150/84.
245
KA, 850/193.
246
KA, 850/206.
238
239
168
Amerika’daki Türkler ve Müslümanlar tarafından muhacirlere yardım maksadıyla
gönderilen eşya Muhacirin Müdüriyeti tarafından teslim alınmıştır. Muhacirin Müdüriyeti
bu yardım hasebiyle birer teşekkürname göndermiştir247.
İngiliz Salib-i Ahmeri ve
Amerika Muavenet Heyeti’nden muhacirlere dağıtılmak üzere muhacirin idaresine
giyecekler teslim edilmiştir248.
İngiliz Salibi Ahmeri’ne mensup iki aza Davut Paşa
kışlasına bizzat giderek 4.500 muhacire kışlık giyecek dağıtmıştır. Ayrıca 7.500 muhacire
fanila, çorap ve yün yelek verilmiştir249. Aralık ayının sonunda yapılan yardımlarla
Muhacirin Müdüriyeti’nin elindeki giyecek miktarı 1.600 adete ulaşmıştır250.
1921 yılının son günlerinde Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nden Ankara
Hilâl-i Ahmer Murahhaslığı’na gönderilen yazıdan Anadolu’nun iç bölgelerine hicret etmiş
muhacir ve mültecilerinde giyecek konusunda sıkıntılar yaşadığı anlaşılmaktadır. Ankara
hastanesinde ve muhacirin arasında ortaya çıkan bulaşıcı hastalığın önüne geçmek için
çamaşırların temizlenmesi gerektiği halde bunların başka çamaşırları bulunmadığından
gereken temizlik yapılamamıştır. Bu sorunun çözülmesi için 100 kat çamaşıra ihtiyaç
vardır. Ancak tahsisat mevcut olmadığından çamaşırların Hilâl-i Ahmer Cemiyeti
tarafından Sıhhiye Vekâleti’ne teslimine müsaade edilmesi istenmiştir. Bu talebe olumlu
cevap gelmiş ve iç çamaşırı ihtiyacı Hilâl-i Ahmer’ce karşılanmıştır251.
İstanbul’da ise Eski Hilâl-i Ahmer binası dâhilinde tesis edilen Fransız Salib-i Ahmer
heyetinin ikinci yardım şubesi Müslüman muhacirlere elbise ve ayakkabı dağıtacağını
bildirerek muhtaç muhacirlerin bir listesinin düzenlenmesini talep etmiştir252. Fransızlar
kısa süre sonra da 135 kız çocuğuyla 190 erkek çocuğuna elbise vermiştir. Verilen eşya
arasında iç çamaşırı ve çorapta mevcuttur. Heyet 250 muhacir çocuğuna daha aynı
yardımda bulunmayı planlamaktadır253. Fransız ve İngiliz Salib-i Ahmeri ile Amerikan
Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti’nden temin edilen 6.000 parçaya yakın giyeceğin
Müdüriyet-i Umumiye ambarında mevcut olanlarla birleştirilerek muhtaç muhacirlere
İleri, 18.10.1921, s.2.
Akşam, 12.12.1921, s.3.
249
Akşam, 14.12.1921, s.2.
250
İleri, 29.12.1921, s.3.
251
KA, 21/ 117.
252
İleri, 30.04.1922, s.3.
253
İleri, 07.05.1922, s.3.
247
248
169
dağıtılması için harekete geçilmiştir. Müdüriyet bu dağıtıma Mayıs ayı sonlarında
başlayacaktır254.
İtalyanların Kuşadası ve Söke’yi tahliye etmeleri ile birlikte Antalya, Muğla ve Çine
civarına iltica eden en az 2.500 yardıma muhtaç nüfusa Hilâl-i Ahmer heyeti tarafından
çamaşır, elbise, fanila vesaire dağıtılması kararlaştırılmıştır255.
Muhacirin Müdüriyeti giyecek yardımına zafer kazanıldıktan sonra da devam
etmiştir. Muhacirin Müdüriyeti 20.000 lira tutarındaki giyeceği kurtarılmış illerdeki
muhacirlere göndermeye karar vermiştir. Akşam gazetesi yangın ve harabenin ortasında
bulunan ısınabilecekleri bir battaniyeye muhtaç olan felaketzedelere, para değil de giyecek
gönderilmesinin takdirle karşılandığını yazmıştır256.
3.4.3. Soba ve Yakacak
Muhacir ve mültecilerin kışın gelmesiyle birlikte önemli ihtiyaçlarından birisi de
soba ve yakacak olmuştur. Muhacir ve mülteciler göç ettikleri yerlerde geçici olarak cami,
medrese, baraka ve kışla gibi yerlerde iskân edilseler de kış geldiğinde ısınma sorunları
ortaya çıkmıştır. Bu sorunu çözmek için Muhacirin Müdüriyeti’nin çaba sarf ettiği
görülmektedir.
Soba ve yakacak ihtiyacı sadece muhacir ve mülteciler için değil görevli memurlar
içinde geçerlidir. Ankara muhacirin misafirhanesinde müdürün odasında bir önceki yıl
soba bulunmamasından ve kışın sert geçmesinden dolayı vazife yapamayacak dereceye
gelinmesi nedeniyle 1918 yılının son ayında bu konuda merkeze müracaat edilmiştir. Bu
senede aynı şeylerin yaşanmaması için müdür ve dosya odasına birer soba temin edilmesi
istenmiştir. Ancak ambarlar da mevcut soba ve soba borusu olmadığından dışarıdan
pazarlık yoluyla satın alınmasına müsaade edilmiştir. Muhacir misafirhanesine pazarlık
yoluyla alınan sobalara 3.890 kuruş ödenmiştir257. Mütarekeden hemen sonra muhacir
İleri, 22.05.1922, s.2.
KA, 298/ 15.
256
Akşam, 27.10.1922, s.2.
257
BCA, 272..0.0.74/ 67.34..13.
254
255
170
memurlarının odasına dahi kurulacak sobanın elde mevcut olmaması ilerleyen günler de bu
konuda yaşanacak sıkıntıların habercisidir.
Amerika Muavenet Komisyonu Eylül 1919’da muhtaç ahaliye dağıtılmak üzere
200.000 kilo kömür almaya karar vermiştir. Bu kömürler İzmit ve Adapazarı
ormanlarından celp edilecektir258.
Kasım 1919’da Afyon’dan Muhacirin Müdüriyeti’ne gönderilen telgrafta kışın
şiddetine karşı ısınma için gönderilen 350 kuruşluk havalename ile sadece yarım araba
odun alınabileceğinden 7.000 kuruşun acilen gönderilmesi istenmiştir. Birkaç gün sonra
ısınma için tekrar para talep edilmiş olması ihtiyacın ne boyutta olduğunu göstermektedir.
İlerleyen tarihlerde Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi ısınma için 6.000 kuruş
göndermiştir259.
İstanbul’da Fukaraperver Cemiyeti ise 1920 yılının ilk karının yağdığı gün Aksaray
civarındaki muhacirlere kömür dağıtmıştır260. İngiliz yardım cemiyeti tarafından da
İstanbul’daki muhacirlere dağıtılmak üzere Muhacirin Müdüriyeti’ne kâfi miktarda kömür
verilmiştir. Bu kömürler muhacir barakalarına muntazaman ulaştırılmıştır261.
Şubat 1921’de Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından 2.000 kilo kömür satın
alınarak soğuktan korumak için muhacirlere dağıtılması kararlaştırılmıştır262. Muhacirin
Müdüriyeti bir sonraki kış için Eylül ayından hazırlıklara başlamıştır. İstanbul’daki
muhacirlerin ikamet etmekte oldukları bazı kışlaların tamiratına başlanmıştır. Bu husus
için 6.000 lira kadar daha sarf edilmesi beklenmektedir. Ayrıca kışlalardaki muhacirler için
kış münasebetiyle 400 soba ile çamaşır, ayakkabı, battaniye ve şilte gibi şeylerin
dağıtılması kararlaştırılmıştır. Bu yardımın yapılabilmesi için Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi Maliye Nezareti’nden gerekli miktarda para istemiştir263. Ekim ayında Akşam
Akşam, 24.09.1919, s.2.
Ortak, a.g.m., s.72,73.
260
Vakit, 04.11.1920, s.3.
261
Akşam, 03.12.1920, s.2.
262
Alemdar, 16.02.1921, s.2.
263
Alemdar, 21.09.1921, s.4.
258
259
171
gazetesinin haberine göre Maliye Nezareti Müslüman muhacirlere dağıtılmak üzere odun
tahsis etmiş ve keyfiyeti Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne bildirmiştir264.
İleri gazetesinin ‘Muhacirlerin Bulundukları Yerlere Soba Kurulacak’ başlıklı
haberinde geçen kış esnasında sobasızlık yüzünden muhacirlerin çok fazla ızdırap
çektiklerini dikkate alan Muhacirin Müdüriyeti’nin bu kış için kışlalarda soba yakılmasını
temin etmeye çalıştığı yer almıştır. Sadece soba değil Muhacirin Müdüriyeti çeşitli
yerlerde yakılmak üzere 30.000 kilo kömür ve 2.500 çeki odun da temin etmiştir265. İleri
gazetesinde Kasım ayında çıkan başka bir haberden ne yazık ki sobaların henüz
alınamadığı anlaşılmaktadır.
Zira Muhacirin Müdüriyeti bu sobalar için Harbiye
Nezareti’ne müracaat ederek Süleymaniye ambarlarında mevcut askeri sobaların
muhacirlere verilmesini talep etmiştir.
Harbiye Nezareti ise bu müracaata bir cevap
vermemiştir. Haberde resmi dairelerde sobalar yanmaya başlarken muhacirlerin soğuktan
titrediği belirtilerek, memurlardan evvel muhacirlerin düşünülmesi gerektiği ifade
edilmiştir. Bunun içinde Harbiye Nezareti’nin sobaları bir an evvel Muhacirin
Müdüriyeti’ne göndermesinin gerekliliğine vurgu yapılmıştır266. Akşam gazetesinin
haberine göre kara kıştan herkesten fazla muzdarip olan muhacirlere aile başına 5 kilo
kömür dağıtılmıştır. Muhacirlere toplam olarak 15.000 kilo kömür temin edilmiştir267.
Muhacirin Müdüriyeti’nin sipariş etmiş olduğu büyük ve küçük iki tür soba ancak
Aralık ayında müdüriyete teslim edilmeye başlanmıştır268. Ocak ayında da muhacirin
misafirhanelerinde 5,10, 20’şer sobalar kurdurulmuştur. Bu sobalar için kâfi miktarda odun
da temin edilmiştir269. Ocak ayı içerisinde kışın soğuğundan muhacirleri korumak isteyen
bir hayırsever tarafından çeşitli yerlerdeki muhacirlere dağıtılmak üzere muhacirin idaresi
emrine 600 kiyye kömür bağışlanmıştır270. Şubat ayı içerisinde de muhacirlere yakacak
yardımı devam etmiştir. Muhacirin idaresince muhtelif yerlerdeki muhacirlere yakacak
ihtiyaçlarını temin için 180 çeki odun ve 3.000 kilo kömür dağıttırılmıştır271.
Akşam, 13.10.1921, s.3.
İleri, 25.10.1921, s.3.
266
İleri, 25.11.1921, s.3.
267
Akşam, 14.12.1921, s.2.
268
İleri, 22.12.1921, s.3.
269
Akşam, 10.01.1922, s.1.
270
Akşam, 26.01.1922, s.2.
271
Akşam, 12.02.1922, s.3.
264
265
172
3.5. Sağlık Faaliyetleri
Sağlık yardımları konusunda ön plana çıkan kuruluş elbette Hilal-i Ahmer Cemiyeti
olmuştur. Cemiyet gerek bölgelere direk gönderdiği ilaçlarla gerek se oluşturduğu İmdad-ı
Sıhhiye Heyetleri ile sağlık konusunda mütareke dönemi boyunca çeşitli faaliyetlerde
bulunmuştur.
Savaş koşulları ve yokluklar hastalıklara davetiye çıkarmıştır. I. Dünya Harbi
esnasında uygulanan ambargo yüzünden ilaç temininde yaşanan güçlükler salgın
hastalıkların artmasına ve çabucak yayılmasına neden olmuştur. 1919 yılında da ülkenin
çeşitli yerlerinden salgın hastalıklarla ilgili haberler gelmeye başlamıştır. Bu dönemde
Çukurova’nın her tarafında bilhassa Adana’da yerli halk ve mülteciler arasında frengi çok
fazla artmıştır. Adana’da ahalinin %60’ı, Urfa’da ise %80’i bu hastalığa yakalanmıştır272.
Ayvalık hükümet tabibi de aynı illetle ilgili 10 Ağustos 1919’da Hilal-i Ahmer
Cemiyeti’ne müracaat ederek mülteciler ile yerli ahali arasında pek çok frengili mevcut
olduğunu bildirilmiştir273.
İzmir merkezde de cami, kilise ve medreselere dolmuş on binlerce göçmenin
bulunması bulaşıcı hastalıkların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Temmuz ayında veba ve
çiçek hastalığı görülünce, Sıhhiye Müdüriyeti çeşitli yerlerde aşı istasyonları oluşturarak
isteyenleri ücretsiz olarak aşılamaya başlamıştır.
Kasım ayından itibaren çiçekten
kaynaklanan ölümlerin artması üzerine müdüriyetçe 15 aşı memuru ve doktorlardan oluşan
personel hastalığın çok görüldüğü mahallere dağıtıldığı gibi Yunan Yüksek Komiserliği de
Aralık ayı başında hizmete soktuğu üç yeni aşı istasyonu ve personeliyle aşılama
çalışmalarına katılmıştır274.
Hilal-i Ahmer Batı Anadolu’daki manzara karşısında bölgeye yeni bir heyet
göndermek için Eylül ayında harekete geçmiştir. İzmir ve havalisinden Yunan mezalimi
karşısında göç eden 90.000’i aşkın mültecinin arasındaki hastalarla ilgilenmek üzere
275
3
doktor, bir stajyer ve birkaç da hastabakıcıdan oluşan Beşinci İmdat-ı Sıhhiye Heyeti’nin
Nazilliye gönderilmesi kararlaştırılmıştır276. Heyet vesait noksanlığından Nazilli’ye tahmin
272
Alemdar, 02.08.1919, s.2.
KA, 850/ 15.
274
Berber, a.g.e., s.242-243.
275
Akşam, 02.09.1919, s.1
276
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.259.
273
173
edilenden geç ulaşmıştır. Heyetin İstanbul’a telgrafla gönderdiği raporda: ‘Her yer zavallı
ve perişan Müslüman muhacirlerle dolmuştur. Nazilli’de 500 kadar aile harap
medreselere ve boş hanelere yerleştirilmişseler de büyük kısmı yataksız yorgansız aç ve
çıplak bir haldedirler. %80’i hasta olmuştur. Sarı ve perişan çehrelerden başka bir şey
görünmez olmuştur. Çine’de vaziyet biraz daha iyidir. Bu taraflardaki muhacirler kırlarda
yatıp
kalkmaktadır.
Yaklaşan
kış
mevsimi
içinde
bu
zavallıların
felaketlerini
ağırlaştırmamak için gereken yardımın yapılması lazımdır. Ağır hastalarla yaralanmış
askerler Hilal-i Ahmer hastanesinde tedavi edilmektedir’277 ifadeleri yer almıştır.
Heyet Nazilli’ye vardıktan sonra şehirde bir dispanser açmış ve mültecilerin
tedavisine başlamıştır. Ayrıca mültecilerin bulunduğu mıntıkalarda incelemelerde
bulunarak Köşk, Yenipazar, Çine ve Koçarlı’da da birer dispanser açmıştır278. Ekim ayının
sonlarına doğru ise Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Nazilli, Alaşehir, Salihli havalisindeki
mülteci ahalinin sıhhi ihtiyaçlarını temin hususunda gereken yardımda bulunmak üzere
altıncı bir heyet teşkil etmeye karar verdiği haberi gazetelerde yer almıştır279. İzmit
mültecilerinin hastalarını tedavi etmek üzere de bir hastane kurulmuştur280.
Ülkenin doğusunda da durum batıdan pek farklı değildir. Hilal-i Ahmer tarafından
Erzincan’a gönderilen heyetten merkeze gelen bir telgrafta çok hastası olduğu haber alınan
Kemah kazasına Doktor Akif Şakir Bey ile beraber iki hasta bakıcı gönderildiği
bildirilmiştir. Heyet Erzincan’da bulunan muayenehanede 2.000’i aşkın hastanın tedavi
edildiğini de eklenmiştir281.
Hilal-i Ahmer Cemiyeti ayrıca 1919 yılı boyunca çeşitli yerlerde seyyar hastaneler
oluşturmuştur. Bu hastanelerin ihtiyacı olan malzemelerde yine cemiyet tarafından
karşılanmaya çalışılmıştır. Seyyar muhacirin hastanelerinden biri de Balıkesir'de meydana
getirilmiştir. Ekim 1919 bu hastaneye ait malzemeler sandıklarla ilgililere teslim
Akşam, 13.09.1919.
Türkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti, 1339 Senesi Hilal-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen
(1335-1338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, s.57-58.
279
Akşam, 28.10.1919.
280
KA, 73/ 148.
281
İleri, 08.10.1919, s.3.
277
278
174
edilmiştir282. Trakya muhacirleri için cemiyetten istenilen ilaç ve ilaç malzemelerinin de
Edirne Muhacir Müdürü Seyfi Bey’e teslim edilmesi uygun görülmüştür283.
Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin çeşitli yerlere gönderdiği İmdad-ı Sıhhiye Heyetleri ne
yazık ki ihtiyacı tam olarak karşılayamamıştır. Özellikle Batı Anadolu’da yaşanan göçler
sonucu bölgeden yardım çığlıkları yükselmeye başlamıştır. Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin
Bandırma şubesi tarafından genel merkeze gönderilen 20 Ekim 1919 tarihli bir yazıda;
Salihli'de muhacirlerin çokluğu sebebiyle Akhisar'da olduğu gibi bir Hilal-i Ahmer
Heyeti’ne, eczacı ve tabibe çok fazla ihtiyaç duyulduğunun Salihli’den bilhassa bu iş için
gelmiş bir kişiden öğrenildiği bildirilmiştir284. Sandıklı, Dinar ve civarından gelerek
Karahisar’da toplanan 1.200’e yakın mülteci ise çoğunlukla sıtmaya yakalanmıştır. Sıhhiye
Müdürü Sadık Bey’in İleri gazetesinde yer alan ifadelerine göre mülteciler üzerinde açlık
ve sefalet hastalıktan daha fazla tahribat yapmaktadır. Bunlar düzenli tedavi görseler dahi
bu etkenler göz ardı edilmemelidir. Ayrıca mülteciler bir mahalden diğer bir mahalle sevk
için haftalarca hatta aylarca beklemektedirler. Bu müddet zarfında her tür müşkülata,
mahrumiyete maruz kalan mültecilerin memleketlerine ulaşmaları ise düşük bir ihtimal
olarak görülmektedir. Yazıda mahsullerini toplayamayan ve tarlasını terk ederek sıtma
nöbetleri altında inleyen birçok köylüye topraklarını bırakıp sefalete koşmamaları tavsiye
edilmiştir. Üstelik bunların sıtmalarını tedavi edecek miktarda kinin de mevcut olmadığı
için ihtikâra yol açtığına temas edilmiştir. Bir kilo kininin 100 liraya ve daha fazlasına
kadar satıldığı belirtilmiştir. Nazilli, Koçarlı, Çine ve Menderes nehirleri etrafındaki köy ve
kazalar tamamen sıtmaya yakalandığı gibi bunların doktor, mesken, elbise ve ilaç
ihtiyaçlarının da bulunduğu ifade edilmiştir. Mahalli hükümetin yaptığı yardımlar ise
mültecilerin ihtiyaçlarını karşılamaya ne yazık ki yetmemiştir285.
Muhacirin Müdüriyeti’ne 4 Eylül 1919’da Niğde Mutasarrıflığı’ndan gönderilen bir
yazıda da açlık ve sefaletin mülteciler arasında hastalıklara yol açtığından bahsedilmiştir.
Yazıda Aksaray kazasında bulunan 4.000 kadar muhacir ve mültecinin fakirlik ve
sefaletten dolayı birçok salgın hastalığa yakalandıkları ve bunu önlemek için sıhhi ve fenni
tedbirler alınamadığı bildirilmiştir. Muhacirin Müdüriyeti’nce kazaya bu sırada bir heyet
gönderilmesi mümkün olmadığından, Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nden mümkün olduğu
282
BCA, 272..0.0.11/ 14.52..2.
KA, 850/ 14.
284
KA, 645/ 203.
285
İleri, 26.10.1919.
283
175
takdirde oraya en yakın heyet tarafından bunların sıhhi durumlarının incelenmesini için
yardım istenilmiştir286.
Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin yanı sıra Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi de sağlık
çalışmalarında yer almıştır. 17 Ekim tarihli Alemdar gazetesi Müdüriyetin taşradaki
belediye, hükümet tabipleri ve sıhhiye memurları ile muhacirlerin hayat şartları ve
sıhhatleri ile meşgul olduğunu yazmaktadır. Bunların sayesinde muhacirlerin muayeneleri
yapıldığı gibi hastalıkları da tedavi edilmektedir287.
Taşrada yürütülen çalışmaların yanı sıra başkent İstanbul’a sığınan mültecilerin
çokluğu sıhhi açıdan endişeler yaratmıştır. Hudut Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi
tarafından Dâhiliye Nezaretine gönderilen 8 Kasım 1919 tarihli yazıda; gerek yurt içinden
gerek se yurt dışından İstanbul'a gelen muhacir ve mültecilerin şehrin sıhhi şartlarını
bozduğundan, İstanbul'a muhacir ve mülteci gelmesine müsaade edilmemesi veya buna
imkân görülmediği takdirde hiç olmazsa mevcut olan mahaller civarına ihraç edilmeyip
uzak mevkide bulundurulmaları hususunun yetkililere tebliğ edilmesine karar verildiği
bildirilmiştir. Ayrıca Rusya’dan gelecek mülteciler hakkında gereken tedbirlerin alınması
için Düvel-i İtilafiye mümessilleri nezdinde lazım gelen teşebbüslerde bulunulması
Hariciye Nezareti’ne yazılmıştır.
Düvel-i İtilafiye fevkalade komiserlerinin Hariciye
Nezareti’ne gönderdiği takrirde ise pek çok mültecinin İstanbul'a akın etmesi ve mevcut
şartlarda sıhhi durumun bozulduğu bu hale çare olmak için hükümete her türlü yardım ve
koruma arzusunda bulunduklarını iletmişlerdir. Sıhhiye komisyonu tarafından alınacak
tedbirlerin hemen dikkate alınarak tatbik edilmesi hususunda bütün sıhhiye memurlarına
kati talimat verilmesini de hükümetten talep etmişlerdir288.
1920 yılına girildiğinde Hudut Sıhhiye Müdüriyeti uyarılarına devam etmiştir. 20
Ocak 1920 tarihinde Sıhhiye Nezareti Hudud-ı Sıhhiye Müdür-i Umumisi İzmir'de,
Selanik'te ve Pire'de uzun süredir veba hastalığı görülmediğini ve yabancı ülkelere gidecek
muhacir ve yolcuların sıhhi muameleden geçirilmesi gerektiğini Hilal-i Ahmer
Cemiyeti’ne iletmiştir289. Ayrıca Dâhiliye Nezareti 11 Ocak 1920’de Nazilli ve Çine’de
açılan muhacirin hastanelerinin ihtiyaçlarının karşılanabilmesi için cemiyetten yardım talep
286
KA, 153/ 10.
Alemdar, 17.10.1919, s.2.
288
BOA, DH. İ.UM. 19-09/ 1/80.
289
KA, 21/ 94.
287
176
etmiştir. Nazilli ve Çine'de açılan ve tamamlanacak kadrosuna göre bu hastaneler için sarf
olunacak meblağ aşağıdaki gibidir:
Sayı
Maaş Miktarı
Toplam
Tabip
4
3.000
12.000
Sıhhiye memuru
4
1.500
6.000
Eczacı
2
2.000
4.000
Pansumancı
2
600
1.200
Aşıcı
2
600
1.200
Kapıcı
2
500
1.000
Bunların dışında çeşitli yerlerde bulunan küçük sıhhiye memurlarının doğrudan
doğruya Nazilli Hilal-i Ahmer İmdat-ı Sıhhiye Heyetine bağlı olmaları ve maaşlarını Hilali Ahmer'den almaları istenmiştir290. Dâhiliye Nezareti Adana vilayetindeki mülteciler için
de Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ne başvurarak yardımda bulunmak üzere cemiyetin ilaç ile bazı
zaruri eşyaları Antalya vasıtasıyla mahalline gönderilmesi gerektiğini bildirilmiştir291.
Bu yıl içerisinde Yunan ilerleyişi nedeniyle batıdaki cephe Denizli’ye alınmıştır.
Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Nazilli’de kurulmuş olan hastanesi de Dinar’a nakledilmiştir.
Temmuz ayı sonunda 50 yataklı bir hastane ve yüzlerce mülteci için bir de dispanser
açılmıştır. Buna ikinci bir hastane daha eklenmiş ve her ikisi de 1921 ortasına kadar çalışan
bu hastanelerde 3.000’e yakın hasta ve yaralıya bakılmış, dispanserlerde de 90.233 göçmen
muayene edilmiş ve gerekenlere ilaç verilmiştir292. Temmuz 1920’de ise Çatalca sancağı
ile Silivri havalisinde bataklık arazi olmasından dolayı sıtma hastalığı pek fazla miktarda
tahribat yapmaya başlamıştır. Bu hastalıktan muhacirlerin de muzdarip olduğu Muhacirin
Müdüriyeti’nce haber alınmış ve kinin gönderilmiştir293.
1920 yılında İstanbul’a bulunan muhacir ve mültecilerin sayısı daha da artmıştır.
Bunların salgın hastalığa yakalanmaması için temizlikleri dikkate alınarak baraka ve
290
KA, 44/ 443.
KA, 150/ 33.
292
Akgün- Uluğtekin, a.g.e., s.260.
293
İleri, 26.04.1920, s.2.
291
177
camilerde bulunan kadın ve çocukların Kasımpaşa’daki Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele
Heyeti’nin emrindeki hamama gönderilmeleri kararlaştırılmıştır294.
İstanbul’da bulunan binlerce muhacir ve mültecinin tedavisi için hastane tesis
edilmeye çalışılmıştır. Evkaf Nezaretine ait olan Gureba hastanesinin fukara muhacirlerin
tedavisi maksadıyla muhacirin hastanesi haline dönüştürülmesine karar verilmiştir. Bu
husus ilk defa Amerika Muavenet Heyeti tarafından teklif edilmiş ve Muhacirin
Müdüriyeti tarafından kabul edilmiştir. Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti hastane için
Muhacirin Müdüriyeti’ne geniş surette yardımda bulunacağını bildirmiş ve hastanenin her
türlü levazımatını tedarik edileceği vaadinde bulunmuştur. Muhacirin hastanesinde
müslüm ve gayr-i müslüm muhacirlerin tedavilerini üstlenilecektir. Ancak Gureba
hastanesinde yersiz yurtsuz bir takım yangınzedeler sığınmış olduğundan bunların sokak
ortalarına atılmaları da uygun görülmemiş ve ilk etapta hastanenin yalnız bir pavyonunun
hastane haline dönüştürülmesi takdir edilmiştir. Muhacirin idaresinden Talat Bey bu
maksatla
hastaneyi
teftiş
etmiştir.
Keyfiyet
Evkaf
Nezaretine
bildirilmiş
ve
muvaffakiyetleri alınmıştır295. Bunun haricinde Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi kendi
hastalarını tedavi etmek için belediyedeki pavyonlardan birisini tahliye ettirip hastane
haline dönüştürmeye karar vermiştir. Müdür-i Umumi Hamdi Bey ile Şark-ı Karîb
Muavenet Heyeti reisi hastane haline dönüştürülecek mahalli teftiş ve tetkik etmek üzere
pavyonları gezmiştir296. Amerika Muavenet Heyeti tarafından bu hastane için 50.000 lira
tahsis
edilmiştir.
Hastanenin
idaresini
Amerikalılar
üstlenecek
ve
doktorlarda
kendilerinden olacaktır297.
Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Heyeti Müfettişi İbrahim Bey, Muhacirin
Müdüriyeti’ne giderek İstanbul’un hangi mıntıkaları dâhilinde muhacir bulunduğunu tetkik
etmiştir. Muhacirin Müdüriyeti Beyazıt, Üsküdar, Aksaray, Fatih, Sultanahmet, Sarıyer ve
Beyoğlu’ndaki muhacirlerin miktarı ve durumlarını izah etmiştir. Bu suretle önceden
Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Heyeti doktorlarının mıntıkalardaki muhacirleri
muntazaman muayene etmeleri ve her türlü sıhhi yardımı göstermeleri planlanmıştır298.
294
Alemdar, 28.01.1920, s.4.
Akşam, 25.07.1920, s.2.
296
Akşam, 28.07.1920, s.2.
297
Akşam, 31.07.1920, s.3.
298
İleri, 08.10.1920, s.2.
295
178
1920 yılının sonlarına doğru Yunanlıların İzmit ve çevresinde gerçekleştirdiği
katliamlardan sonra ahaliye yardım etmek üzere bölgeye Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nce bir
heyet gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Karamürsel’e gidecek Hilal-i Ahmer yardım
heyetinin başkanlığına Doktor İhsan Hami Bey tayin edildiği gibi refakatinde 2 doktor, 3
hemşire, 1 erkek hasta bakıcı, idari memurlar, aşçılar ve hizmetçiler memur edilmiştir.
heyet Karamürsel’de derhal bir hastane tesis ederek hastaları tedaviye başlayacaklardır.
Karamürsel ahalisinin çoğunun arazi sahibi bulunması dolayısıyla bu yardıma uzun müddet
muhtaç olmayacakları tahmin edilmektedir. Hilal-i Ahmer Heyeti ahaliyi muhtelif
hastalıklara karşı aşılayacak ve kasabanın sıhhati için gerekli tedbirleri alacaktır.
Temizliğin temini için sabun lazım olduğundan Hilal-i Ahmer mütehassısları göndererek
orada sabun imal ettirmek suretiyle bu hususu da temin etmeyi düşünmektedir299.
Hilal-i Ahmer tarafından bölgelere gönderilen sıhhiye heyetlerinin yanlarında
götürdükleri malzemeler kısa süre içerisinde tükendiği için genel merkezden yardım
istedikleri görülmektedir. Hilal-i Ahmer Beşinci İmdad-ı Sıhhiye Heyeti mıntıkasındaki
80.000 miktarındaki Aydın vilayeti mültecileri için gerektiği bildirilen aşağıdaki
malzemenin adı gecen heyet tabibi Reşit Galip Bey namına gönderilmesini genel
merkezden talep etmiştir. İstenilen maddeler ise şunlardır300;
100.000 kişilik
Çiçek Aşısı
30 litre
Veba Aşısı
200 kişilik
Veba serumu
300 kişilik
Difteri serumu
20 kilo
Kinin
2 Adet
Ecza terazisi
1921 yılına girildiğinde İstanbul’da korkulan olmuş ve Eyüp’te muhacirler arasında
tifo, tifüs gibi hastalıklar baş göstermiştir. Bunlardan 452 kişi hamama sevk edilerek
elbiseleri temizlenmiş ve 33 muhacire de tifo aşısı tatbik edilmiştir301. Alemdar gazetesi
ise kısa bir süre sonra Eyüp Sultan’da bulunan muhacirler arasında difteri hastalığı zuhur
İleri, 14.11.1920, s.1.
KA, 150/ 32.
301
İleri, 06.12.1920, s.2.
299
300
179
ettiğini ve lazım gelen tedbirlerin alındığına dair bir haber yayınlamıştır302. Yaşanan
gelişmeler sonucu Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Heyeti daha büyük felaketlerin
yaşanmaması adına hastalıkların önüne geçmek için İstanbul’da mevcut bütün muhacirlere
çeşitli aşılar tatbik etmeye başlamıştır303.
Muhacirlerin hastanedeki tedavi masrafları ile ilgili Muhacirin Müdüriyeti’nin
bulduğu çözüm hastanede kaldıkları süre boyunca yevmiyelerinin verilmemesidir.
Malatya’da Almanlara ait olup Amerikalılar tarafından zapt edilerek Ermenilerin elinde
bulunan eytamhanenin hükümette bulunan bir kısmında hastane tesisi suretiyle fakir ve
zayıf muhacirlerin tedavisi uygun görülmüştür. Muhacirlerin bu hastaneye sevk edildiği
takdirde hastanede bulunacağı müddet zarfında yapılan masrafın muhacirin tahsisatından
sarf edileceği ve muhacirlerin hastanede yattığı müddete ait yevmiyelerin hastane
masrafına karşılık tutulmasının uygun olup olmayacağı Malatya muhacirin memuru
tarafından Muhacirin Müdürü Umumisine sorulmuştur. Gönderilen cevapta hastanede
geçen süreye ait yevmiyelerin verilemeyeceği bildirilmiştir304.
Muhacirin Müdüriyeti İstanbul’daki muhacir ve mültecilere düzenli sağlık hizmeti
verebilmek için Beyazıt’ta Ali Paşa arsasında birkaç koğuş seçilmiş ve ilaç dağıtmak için
bir eczane meydana getirilmiştir. Çeşitli mıntıkalarda hafif suretle hasta olan muhacirler
buraya sevk edilecektir. Ağır hasta olanlar ise hastanelere kaldırılacaktır305.
Taşrada ise Hilal-i Ahmer Cemiyeti Eskişehir, Konya, Burdur ve Çine gibi muhtelif
yerlerde hastaneler tesis etmiştir. Bunlardan başka Söke, Çine ve Adana havalisinde
yardıma muhtaç binlerce muhaciri iaşe ve tedavi etmek suretiyle hayatlarını ve sıhhatlerini
muhafaza için her biri 10'ar 20'şer yataklık hastanelerle beraber açılan dispanserlerin
idareleri doğrudan doğruya Hilal-i Ahmer tarafından üstlenilmiştir. Ancak bunların aylık
10.000 lirayı aşan masrafları İstanbul'dan gönderilmeyerek Anadolu'da merkez-i umumi
gibi bulunan Hilal-i Ahmer murahhaslığı tarafından ödenmiştir306.
İstanbul’da muhacirlere sağlık alanında yardımda bulunmak üzere çeşitli heyetler
ayrı ayrı doktor görevlendirmiştir. Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi Sıhhiye Müdürü
302
Alemdar, 21.12.1920, s.3
Akşam, 05.01.1921, s.2.
304
BCA, 272..0.0.11/ 15.60.. 2.
305
Akşam, 31.01.1921, s.3.
306
KA, 154/ 62.
303
180
Doktor Lütfi Bey Anadolu Kavağı’na giderek oradaki muhacirleri teftiş ederek, hasta
olanlarına da ilaç dağıtmıştır307. Bulaşıcı hastalıklar müfettişi Doktor İbrahim Bey
tarafından iki tabibin bu hususta mesaileri tayin olunmuştur. Bunlardan başka İngiliz Hilali Ahmer Cemiyeti tarafından tayin edilmiş olan Şükrü Bey seçilen bir mıntıkaya giderek
oradaki muhacirlerin sıhhi vaziyetini ıslah ile meşgul olacaktır. Barakalardaki eczanelerde
mevcut ilaçların miktarı azalmış olmasından dolayı Amerika yardım heyetinden verilen
eşya içerisinde yer alan ecza-i tıbbiyeden kâfi miktarda eczanelere nakledilmiştir308.
İzmir Yunan İdaresi 1921 yılında sadece Türk göçmenlere yönelik bir sağlık
hizmetini başlatmış ve 1 Mart’ta Keçeciler Sokağı’nda açmış olduğu bir dispanser,
civardaki cami ve medreselere yerleşmiş Türk göçmenlerin tıbbi ve ecza ihtiyaçlarını
ücretsiz olarak karşılamaya başlamıştır. Kuruluşundan 7 ay içinde, dispansere başvuran
3.556 hastadan, 103’ü hastaneye sevk edilmiştir. Doktorların ücretsiz olarak düzenledikleri
reçete sayısı ise 3.796’dır309.
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekili, 2 Mayıs 1921 tarihinde Aydın'a bağlı
Karacasu'da iskân edilen 2.134 muhacirin yardımdan mahrum bir halde bulunduğu ve
hükümet tabibi mevcut ise de eczanesi olmadığından dolayı Hilal-i Ahmer tarafından bir
dispanser açılması talebinde bulunmuştur310.
Mayıs ayında Bulaşıcı Hastalıklar Müfettiş-i Umumiliği Eyüp Sultan taraflarında
iskân edilen muhacirlerin sıhhi vaziyetini inceleyerek Muhacirin Müdüriyetine bir rapor
takdim etmiştir. Bu raporda Davut Paşa kışlasında oluşturulan revirde tedaviye alınan
hastanın iaşesinin temininde müşkülata düşüldüğü için idari merkezden bir haftalık süt,
pirinç ve şeker gibi erzakın kışlaya gönderilmesi lüzumundan bahsedilmiştir. Bundan
başka ilaca olan ihtiyaçtan söz edilmiştir. Raporun içeriğine göre 78 kişi burada çeşitli
hastalıklardan yatmaktadır. Oradaki muhacirlerden 293 kişiye çiçek, 44 kişiye tifüs aşısı
tatbik olunmuştur311. Rapordan sonra Davut Paşa kışlasında sıhhi tedbirler alındığı
görülmektedir. Mevcut 4.500 muhacirin tamamının aşılanması ve bulaşıcı hastalıklarla
Akşam, 18.02.1921, s.3.
Akşam, 04.03.1921, s.2.
309
Berber, a.g.e., s.245.
310
KA, 850/ 188.
311
Akşam, 31.05.1921, s.1.
307
308
181
mücadele için 4 memur görevlendirilmesi ve bir de revir açılması bu tedbirler arasında yer
almıştır312.
Anadolu’da muhacir ve mültecilerin en önemli ihtiyaçları arasında ilaç yer
almaktadır. Adana muhacirlerinin ilaç ihtiyacı askeri depolardan ve bir müddet için de
İmdat-ı Sıhhiye Heyeti tarafından temin edilmiştir. Sonradan heyetin dönmesi ve askeri
depolarda mevcut ilaç kalmadığından Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekili Hilal-i
Ahmer depolarından muhacirler için verilebilecek olan ilaçların listesinin bildirilmesini
istemiştir313.
Bulaşıcı hastalıklar müfettişi Doktor İbrahim Bey İstanbul’daki sıhhi durum
hakkında 1921 yılının Haziran ayında Akşam gazetesine verdiği beyanatta şehrin sıhhi
vaziyetinin memnuniyet verici bir derecede olduğunu ifade etmiştir. Sâri hastalıklara mani
olmak için mıntıka mıntıka çiçek, tifüs ve kolera aşıları yaptıkları gibi muhacirlerin sıhhi
vaziyetlerini tetkik etmek için kâfi miktarlarda doktorların tayin edildiğini belirtilmiştir.
Bunlar muhacirleri teftiş etmekle beraber lazım gelenlere ilaç dağıttığı gibi ağır hasta
olanları da hastanelere sevk etmektedirler. Sâri hastalığı olanlar diğerlerine sirayet
etmemesi için tecrit edilmiştir. Ayrıca Muhacirin Müdüriyetinin de bu hususta fevkalade
gayret sarf ettiği beyan edilmiştir. Hastalıklardan korunmak için muhacirlerin iaşece daha
iyi bakılması gerekmekte ise de buna imkân olmadığı belirtilmiştir314. Davut Paşa
kışlasındaki muhacirlerin sıhhatini temin için tesis edilen revirden çok fazla istifade
edildiği görülerek Eyüp Sultan civarında bulunan muhacirlerin sıhhatini temin için iki
revirin açılmasına karar verilmiştir315. İstanbul’da mevcut muhacirlerin sıhhi vaziyetleri ilk
başlarda İstanbul Vilayeti Sıhhiye Müdüriyeti’nce tetkik olunmuştur. Fakat Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi’ne tabi muhacirler için Sıhhiye Müdüriyeti mevcut olduğundan
her iki Sıhhiye Müdürünün aynı mesele ile meşgul olması uygun görülmemiş ve
muhacirlerin sıhhi vaziyetlerini tetkik vazifesi 2-3 tabip ve dört sıhhiye memuru takviye
edilmek
suretiyle
Muhacirin
bırakılmıştır316.
Akşam, 22.06.1921, s.2.
KA, 850/ 194.
314
Akşam, 28.06.1921, s.2.
315
Akşam, 09.07.1921, s.3.
316
Akşam, 15.07.1921, s.4.
312
313
Müdüriyet-i
Umumiyesi
Sıhhiye
Müdüriyeti’ne
182
Amerikan Kızılhaçı da İzmit ve civarındaki Müslüman mültecilere tıbbi malzeme
göndermeye karar vermiştir. Malzemeler Hilal-i Ahmer Cemiyeti vasıtasıyla mültecilere
ulaştırılacaktır317. Hilal-i Ahmer Kadıköy Şubesi Selimiye kışlasında Müslüman
muhacirler arasında uyuz ve çocuklar arasında dizanteri hastalığı olduğunu genel merkeze
bildirmiştir. Bunların tedavilerinin yapılması ve ayrıca kışla merkezinde daima muayene
ve tedavi yapılması için gereken ilacın verilmesi istenmiştir318. İstanbul’da zaman geçtikçe
mültecilerin sayısının artması mevcut şartların daha da kötüye gitmesine neden olmuş ve
muhacir ve mülteciler arasında salgın hastalıklar hızla yayılmıştır. İstanbul’da mevcut
muhacirlerin sıhhati hakkında Muhacirin Sıhhiye Müdüriyeti tarafından Müdüriyeti
Umumiyeye takdim edilen rapor durumun ne boyutlarda olduğunu göstermektedir. Bu
rapora göre bir ay zarfında 10.000’den fazla muhacir hastaneye sevk olunmuştur. Bulaşıcı
Hastalıklar Heyeti Selimiye kışlasında iskân edilen bütün muhacirlere veba aşısı
yapmıştır319. Hastaneye sevk edilen 10.000 hasta muhacir muayene edilerek bunlardan
3.000’den fazla kişiye ilaç dağıtılmış ve 69 hasta da hastanelere yerleştirilmiştir. Hatta
muhacir çocukları arasında hastalıktan dolayı ölümler meydana gelmiştir. Hastalıkların
yayılmasına mani olmak üzere 5.000’e yakın muhacirin elbiseleri temizlenmiş ve 1.000’e
aşkın muhacire sabun verilerek bedava yıkanmaları temin olunmuştur. 2.000’e yakın
muhacire de çiçek aşısı yapılmıştır320. Yaklaşık bir buçuk ay sonra ise muhacirlerden
28.521 kişinin toplu olarak muayeneye tabi tutulduğu haberi gazetelerde yer almıştır.
Bulaşıcı hastalıklardan rahatsız bulunan 50 hasta tedavi edilmiş ve 55 muhacir de daha iyi
hastanelere yatırılmıştır. 2.066 hastanın da muayenesi icra edilerek ilaç verilmiştir. Aynı
zamanda 4.043 kişiye sabun verilerek banyo yaptırılmıştır. 4.072 muhacirin elbiseleri
temizlenerek, 293 kişiye kolera, 32 kişiye tifüs ve 89 kişiye de çiçek aşısı tatbik
olunmuştur. Buna karşın bir ay zarfında muhacirler arasında 49 ölüm meydana gelmiştir321.
Konya depremzedeleri için de muhacirin bütçesinden 200.000 kuruşluk havalename
gönderilmiştir. Havalenameden ihtiyaç ve lüzum kesin belli olmadığından henüz bir ödeme
yapılmamıştır. Bundan dolayı Konya Sıhhiye Müdürü bu meblağın aynı havali dâhilinde
bulunan mülteci ve muhacirlerin ilaç, hekim ve tedavileri için sarf edilmesine izin
verilmesini istemiştir.
317
KA, 94/ 154.
KA, 21/ 113.
319
Akşam, 06.09.1921, s.2.
320
İleri, 07.09.1921, s.2.
321
İleri, 19.10.1921, s.3.
318
Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti durumu Maliye
183
Vekâletine iletmiş ve sonuç olarak bu paranın muhacir ve mültecilerin ilaç ve tedavileri
için sarf edilmesine izin verilmiştir322.
1921 yılının son günlerinde Diyarbakır'dan İstanbul hükümeti Sıhhiye Vekâletine
çekilen telgrafla muhacir ve mültecilerin tedavileri için havalename gönderilmesi
istenmiştir. Telgrafa verilen cevapta muhacir ve mültecilerin tedavisi için 30.000 kuruşluk
havalename tanzim edilerek sarf edilmesi emrinin muhasebeye yazıldığı belirtilmiştir.
Mevcut tahsisatın pek az kalmasından dolayı bunanla idare edilmesi buyrulmuştur323.
Avrupa ve Asya'nın muhtelif yerlerinde bulunan Müslümanlar da Yunan
zulmünden kurtularak İstanbul'a iltica etmiş olan muhacirlere karşı alaka göstermişlerdir.
Bunlardan Hint Hilafet Komitesi reisi Mahmut Çevsani Efendi tarafından sadrazam Tevfik
Paşa’ya muhacirlerin ihtiyaçlarına sarf edilmek üzere 5.000 İngiliz lirası gönderilmiştir. Bu
paradan bir kısmı ile Heybeli Ada’da muhacirler için başlangıçta 50 yataklı bir
nekahethane tesis edilmiş324. Bu nekahethane Harb-i Umumide General Townshend’ın
ikamet ettiği eski Bahriye Musiki Mektebi’nde açılmıştır. 18 Mart 1922’de de
nekahethanenin resmi açılışı yapılmıştır. Merasimde Dâhiliye Nazırı Ali Rıza Paşa, Damat
Şerif Paşa, muhacirin komisyon azaları, Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey, Fransız
Salib-i Ahmer Heyeti ve İngiliz Salib-i Ahmer Heyeti temsilen hazır bulunmuştur325.
Nekahethane binası iki katlı olup biri on iki yataktan ibaret olan dört koğuşa taksim
edilmiştir. Müdüriyet, doktorlar, eczane, hasta bakıcı ve hemşireler için ayrı ayrı odalar
tahsis edilmiştir. Hastanenin müdüriyetine Faik Bey,
başhekimliğine Kemal Bey,
eczacılığına Cemal Bey, başhemşireliğine Nimet Hanım tayin edilmiştir326. Mart ayının
sonlarında Muhacirin Sıhhiye Müdürü Şükrü Bey Akşam gazetesi muhabirine
nekahethane hakkında verdiği izahatta sevk edilen hasta muhacirlerin adedinin 8-10 kişi
olduğunu belirtmiştir. Ayrıca tedavi için müracaat eden birçok muhacirin mevcut olduğu
bunların Muhacirin Sıhhiye Heyetince muayeneye tabi tutulduktan sonra tedaviye
alınmalarına ciddi bir lüzum görülürse nekahethaneye sevk edildiklerini beyan etmiştir327.
Muhacirin Müdüriyeti ayrıca vereme istidadı olan zayıf bünyeli muhacir çocuklarını
322
BCA, 272..0.0.12/ 39.34..2.
BCA, 272..0.0.74/ 69.53..20.
324
Vakit, 17.03.1922.s.1.
325
Akşam, 18.03.1922, s.2.
326
Vakit,19.03.1922, s. 2.
327
Akşam, 30.03.1922, s.2.
323
184
hastalıklardan koruyabilmek maksadıyla Heybeli Ada’da nekahethanenin dışında bir de
pavyon açılmasına karar vermiştir328.
Muhacirin Müdüriyeti Heybeli Ada’daki muhacirin nekahethanesine büyük bir
önem vermiştir. Bu nekahethane iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısmında bulaşıcı
hastalıklara sahip olup da tedavisi mümkün olanlar yatmakta diğer kısmında ise hastalığı
ilerlemiş olan tedavisi mümkün görülmeyen muhacirler yer almaktadır. Nekahethane
kısmına yerleştirilen birinci ve ikinci derecede bulunan hastaların sıhhi durumları günden
güne iyileşmiştir. Üç ay zarfında 15 muhacir tedaviye cevap vermiştir. Yalnız tecrithaneye
nakledilip üç ve dördüncü derecede bulunan hastalardan sekizi vefat etmiştir329.
Nekahethane bir süre sonra ilave edilen çadırlarda dâhil olmak üzere 65 yatağa ulaşmıştır.
Nekahethanenin açılmasından itibaren veremli ve zayıf 100 muhacir tedaviye alınmıştır.
Bunlardan
17’si
üçüncü
derecede
vereme
müptela
olduklarından
ölmüşlerdir.
Nekahethanedeki muhacirlere iyi gıda ve ilaç verildiği yetkililer tarafından beyan
edilmiştir330.
Bu arada Sıhhiye Nezareti Hudud-ı Sıhhiye Müdürü Umumisi Karadeniz’deki
koleraya bulaşmış limanlardan muhacir ve mülteci nakleden gemilere binen diğer
yolcuların da muhacir ve mülteciler gibi sıhhi tedbirlere tabi tutulması gerektiğini Hilal-i
Ahmer’e bildirmiştir331. Sonuçta muhacir ve mülteciler dışında gemilere binen yolcularda
bulaşıcı hastalık bulunması gemideki herkesin tehlikeye atılması anlamına gelmektedir.
3.6. Üretici Durumuna Getirilmeleri
3.6.1. Tohumluk ve Arazi Dağıtımı
Gerek I. Dünya Harbi gerek se Milli Mücadele döneminde çeşitli yerlere göç etmek
zorunda kalmış olan ve yerlerine iade edilemeyerek geçici olarak iskân edilen muhacir ve
mültecilere arazi ve tohumluk dağıtılmıştır. Böylece muhacir ve mülteciler tüketici
durumundan üretici hale getirilmek istenmiştir. Bu sayede ülkede savaşlar nedeniyle azalan
ziraî üretim de artırılmış olunacaktı.
İleri, 17.05.1922, s.2.
İleri, 29.06.1922, s.2.
330
Akşam, 04.09.1922, s.4.
331
KA, 21/ 132.
328
329
185
I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru muhacir ve mültecilerden bir kısmı
kendiliklerinden memleketlerine dönmeye başlamışlardır. Bunların memleketlerine
dönmeleri ile birlikte ektikleri araziler başıboş kalmıştır. Bu durum karşısında yetkililer
Maraş’ta
olduğu
gibi
uygulamalar
gerçekleştirmişlerdir.
Memleketlerine
dönen
mültecilerin terk ettikleri ekili arazilerin harman zamanına kadar muhafaza edilmesi ve
mahsulün ihaleyle satılmasına karar verilmiştir332. Böylece devlet hem dağıttığı
tohumlukların bedelini temin etmiş hem de mahsulâtın heder olmasına engel olmuştur.
Mütarekeden sonra Lâpseki’den Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 5 Kasım 1918
tarihli yazıda tohum saçma zamanı geldiğinde liva dâhilinde önceden iskân edilmiş olan
muhacirlere verilen araziye tohum ekmek için müsaade edilip edilmeyeceği sorulmuş ve
tohum saçma zamanı geçmeden acilen cevap verilmesi istenmiştir333. Cevap istenildiği gibi
kısa sürede gönderilmiştir. Önceden iskân edilmiş olan muhacirlere verilen araziye tohum
saçmaları Muhacirin Müdüriyeti’nce müsaade edilmiştir334. Bu sorunun sorulmasının
nedeni ya bunların mütareken sonra memleketlerine sevk edilme ihtimalleri ya da emval-i
metrukeye yerleştirilmiş olmalarından kaynaklanmaktadır. Zira mütareke ile birlikte
Ermeni ve Rumlar eski yerlerine iade edilmeye başlandığı için onlara ait emval-i metrûke
boşaltılmaktadır.
Bursa işgallerle birlikte mültecilerin sığındığı başlıca iller arasında yer almıştır.
Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey Bursa vilayetine gönderdiği yazıda Karacabey
kazasının Oğuz karyesi dâhilinde 12.000 dönüm miktarındaki arazinin talimatname
ahkâmına göre muhacir ve mültecilere dağıtılmasına ve taksimine karar verildiğini
bildirmiştir. Arazinin haksızlık ve yolsuzluk yapılmadan dağıtılması gerektiği de ayrıca
belirtilmiştir335. Arazi dağıtımın ardından ziraat yapabilmeleri için tohumluk tedarikine sıra
gelmiştir. Muhacirine hane başına azami 400 kiloya kadar tohumluk verilmesi istenmiştir.
Ayrıca muhacir ve mültecilere verilen arazinin dönümü dikkate alınarak tohumluk
dağıtılması belirtilmiştir336. Dağıtılacak tohumluk zahirenin, bedeli muhacirin tahsisatından
ödenmek üzere Bursa aşar ambarından temin edilmesi istenmiştir337.
332
BCA, 272..0.0.11/ 12.39..7.
BOA, DH. ŞFR. 601/ 39.
334
BCA, 272..0.0.11/ 12. 41..4.
335
BCA, 272..0.0.11/ 13.48..8.
336
BCA, 272..0.0.11/ 14.52..13.
337
BCA, 272..0.0.11/ 14.53..4.
333
186
Dâhiliye Nezareti muhacir ve mültecilerin durumlarına göre geçimlerinin temin
edebilecekleri mahallerde iskân edilmelerini tercih etmektedir. Örneğin nezarete
Karahisar’dan 23 Ağustos 1919’da Sincanlı nahiyesinde önceden Girit muhacirleri için
inşa edilmiş olan hanelerin muhacirin iskânına tahsisi hususunda bir yazı gönderilmiştir.
Nezaret ise muhacir iskânından maksadın yalnız mesken tedarikinden ibaret olmadığını
aynı zamanda bunların ziraata ve sanata sevkleriyle bizzat geçimlerini sağlamalarının da
temin edilmesi gerektiğini hatırlatmıştır. Bu nedenle haneler civarında muhacirlerin
ziraatına tahsis olunacak arazi olup olmadığının araştırılması ve bu doğrultuda uygulama
yapılması istenmiştir338.
Bölgelerdeki yetkililerin dışında muhacir ve mültecilerin de doğrudan Dâhiliye
Nezareti’ne tohumluk tedariki için müracaat ettikleri görülmektedir. Nezaret bu taleplere
olumlu yaklaşarak vilayetlerdeki mevcut zahire durumuna göre hareket edilmesini
istemiştir. Bitlis merkezden iaşelerinin temini ve ziraat yapabilmeleri için muhtaç oldukları
tohumluk zahirenin verilmesine dair muhacir Çerkez reisi Yusuf imzasıyla nezarete telgraf
çekilmiştir. Dâhiliye Nezareti bunun üzerine bu kişilerden muhtaç bulunanlara mevcut
nizamname ahkâmına göre nakden yevmiye verilmesi veya yevmiye karşılığı olarak iaşe
ve aşar ambarlarında zahire mevcut ise bedeli muhacirin tahsisatından ödenmek üzere
zahire ve talep edilen tohumlukların dağıtılmasını vilayete bildirmiştir339.
Ocak 1920’ye gelindiğinde muhacir ve mültecilere tohumluk dağıtımında yeni
uygulamaların başlatıldığı Muhacirin Müdüriyeti’nin ilkbahar ziraatı için Sivas Muhacirin
Müdüriyeti’ne gönderdiği talimattan anlaşılmaktadır. Talimata göre muhacir ve mülteciler
tarafından icra edilecek ilkbahar ziraatı için tohumlukların kefâlet-i müteselsile ile
dağıtılması uygun görülmüştür340. Yani devlet tohumlukları borç olarak vermektedir. Bu
uygulamaya geçilmesinin nedeni büyük bir ihtimalle dağıtılan tohumluklarla ziraat
yapılmaması veya ekili arazilerini bırakarak mültecilerin başka yerlere göç etmeleridir. Bu
şekilde tohumlukların borç verilmesiyle geri dönüşüm sağlanmış olunacak ve daha çok
mülteciye bu konuda yardım edilebilecektir.
338
BCA, 272..0.0.11/ 14.51..8.
BCA, 272..0.0.11/ 14.53..10.
340
BCA, 272..0.0.11/ 15.55..3.
339
187
Başlatılan bu uygulama doğrultusunda ellerinde tapu senedi bulunmayan muhacirlere
zahire verilmesi uygun görülmemiştir. Nitekim Selanik muhacirlerinden olup Balkan
Harbinde Anadolu’ya hicret ederek hükümet tarafından Adana’dan tehcir edilen
Ermenilerin yerine iskân edilen ve sonradan Adana’nın İngilizler tarafından işgali ve
Ermenilerin yerlerine iadeleri üzerine emval-i metrukeden ihraç edilerek Eskişehir’in
Çifteler nahiyesine yerleştirilmiş Ali Osman ve arkadaşları konu ile ilgili olarak Dâhiliye
Nezareti’ne bir arzuhal göndermişlerdir. Buna göre adı geçenlere ziraat komisyonunca 270
kilo buğday ve 171 kilo arpa verilmesine karar verilmiş ise de ellerinde tapu senedi
bulunmadığından dolayı tohumluk zahire verilmesi uygun görülmemiştir. Bu sebeple
ziraattan mahrum kalmışlardır. Bu arzuhalin bir sureti Ticaret ve Ziraat Nezareti’ne
gönderilmiş ise de mevcut mevzuat gereği ellerinde henüz tapu senedi bulunmayan
muhacirlere dağıtım yapılmasına imkân olmadığı önce bu muhacirlerin iskânlarının icra
edilmesi gerektiği Eskişehir Mutasarrıflığı’na Dâhiliye Nezareti tarafından bildirilmiştir341.
Muhacir ve mültecilere kefalet-i müteselsile ile tohumluk zahire verildiği için
sonraki dönemlerde bedelinin ödenmesi gerekmektedir. Ancak mevcut savaş koşullarında
bu bedellerin ödenmesi bazen mümkün olmamıştır. Örneğin Kırklareli Demirköy kazasının
Karacadağ nahiyesi İslam muhacirleri namına çekilmiş telgrafta durumları düzelene kadar
daha önce verilmiş olan tohumluk zahirenin tahsilinin tecili istenmiştir. Dâhiliye Nezareti
de bu talebi olumlu karşılamıştır342. Muhacir ve mültecilerin bu bedeli ödeyebilmesi için
uygun vadeler yapılmıştır. Bu konuda Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi, Diyarbakır
Muhacirin Müdüriyeti’ne nizamnamenin 26. ve 28. Maddelerine göre muhacirlere
dağıtılmış olan tohumluğun taksitlerle ödenmesinin mümkün olduğunu bu nedenle orada
bulunan Çerkez muhacirlerin ihtiyaçları ve gayretleri dikkate alınarak kendilerinden
alınacak kefalet-i müteselsile senetlerinin münasip vadeler üzerinden tanzim edilmesini
istemiştir343.
Edirne Muhacirin Müdüriyeti tarafından Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti’ne
gönderilen 2 Şubat 1920 tarihli yazıda ise esaretten dönen muhacirlere tohumluk zahire
verilip verilmeyeceğine dair emre rastlanılmadığı ve muhacirin memurluğuna bu mesele
341
BCA, 272..0.0.11/ 15.55..6.
BCA, 272..0.0.11/ 15.55..9.
343
BCA, 272..0.0.11/ 15.56..2.
342
188
hakkında müracaat edilmekte olduğundan bu konuda ne yapılması gerektiği sorulmuştur.
Müdüriyetten gönderilen cevapta muhacereti sabit ve iskânı uygun olan bütün muhacirlerin
bu yardımdan istifade etmelerinin gerektiği ve esaretten dönen muhacirlerinde bu gibi
yardımlardan tercihen istifadelerinin lazım geleceği bildirilmiştir344.
1920 yılı içerisinde muhacir ve mültecilere arazi dağıtılmaya devam edilmiştir.
Konya'nın Çumra nahiyesi civarında tesis olunan Batum köyü ile Gedik Höyük mevkiinde
iskân edilmiş olan 80 hane muhacirine emlak ve arazi verilmiştir345. Ayrıca İcra Vekilleri
Heyeti tarafından Antalya'nın Güzbaşı mevkiinde bulunan 30.000 dönüm arazinin de
çiftçilere ve tercihen muhacirlere bedelsiz olarak dağıtılmasına karar verilmiştir346.
Muhacir ve mültecilere dağıtılacak tohumluk zahire için para temin edilmeye de
çalışılmıştır. 1920 yılının sonlarında Bursa’dan Karacabey kazasının Oğuz ve Ulubat
köylerinde meskûn muhacirlerden muhtaç olanlara dağıtılmak üzere tohumluk zahire
mevcut olmadığından zahire satın alınarak ziraat mevsiminin değerlendirilmesi için
150.000 kuruşluk havalename gönderilmesi Muhacirin Müdüriyeti’nden istenilmiştir.
Müdüriyet ise bu isteğe olumlu cevap vermiştir347. Benzer bir talep de Van mebusu Hasan
Sıddık Bey tarafından TBMM’ne verilen bir takrirde yer almıştır. Memleketlerine
dönmekte olan Van mültecilerinin tohumluk tedarikinden aciz bulundukları ve bir miktar
tohumluk tedarik edilmesi için 15.000 liranın verilmesinin İktisat ve Ziraat Vekâletlerince
yazıldığı beyan edilmiştir. Takrir Heyet-i Vekiliye’ye teslim edilmiştir348. 1921 yılının
Nisan ayı içerisinde Dâhiliye Müsteşarı Refet Bey mecliste muhtaç ahali için düşünülen
çarelerden bahsederken bunların iaşelerinin temin edilmesinden sonra ziraattan ve sanattan
mahrum kalan ahali için sermaye tedarik etmek, tohumluk vermek, zirai alet edevat ve
hayvan temin etmek gibi planları dile getirmiştir349. Dolayısıyla Ankara hükümeti de
muhacir ve mültecilerin bir an önce üretici hale getirilmesi için çaba sarf etmektedir. Zira
bunların perişanlıklarına son vermenin en iyi yolu budur. Savaş koşullarında binlerce
mültecinin sürekli iaşe edilmesi mümkün değildir.
344
BCA, 272..0.0.11/ 15.55..13.
BCA, 272..0.0.11/ 15.56..15.
346
BCA, 132-4/ 30..18.1.1/ 1.17..3
347
BCA, 272..0.0.74/ 69.51..9.
348
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi I, C.6, s.442.
349
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, C.9, s.383.
345
189
Kars'taki muhacir ve mültecilere 1922 yılına kadar muhacirin tahsisatından yardım
edilmiştir. Ancak Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti muhaceretin son bulması
nedeniyle iaşelerinin Maliye ve İktisat Vekâletlerince temin edilmesi gerektiğinden
tahsisatı kesmiştir. Bu durum karşısında Kars Mutasarrıflığı ilkbahara kadar iaşeleri
mecburi olan muhtaçlar için acilen 5.000 ve ilkbahar ziraatı içinde 30.000 liralık tohumluk
parası gönderilmesini talep etmiştir. Bunun üzerine iaşe için talep edilen 5.000 liranın
Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti ve Hilâl-i Ahmer'den, tohumluk bedelinin ise
bütçesi dâhilinde İktisat Vekâleti’nden ödenmesi İcra Vekilleri Heyeti’nin 22.2.1922 tarihli
toplantısında karara bağlanmıştır350.
1922 yılında İstanbul’a iltica eden binlerce mülteci ve muhacir içerisinde ziraatla
uğraşanlara şehrin etrafında bulunan uygun araziler tahsis edilmiştir. Bu suretle hem
İstanbul’daki izdiham hafifletilecek hem de iaşe edilmesi gereken mülteci sayısı azalmış
olacaktır. Özellikle Metris Çiftliği, Paşa Mandıra, Sagra Köyü ve Ağaçlı’da iskân edilen
muhacir ve mülteciler ziraatla uğraşacak olanlardan seçilmiştir. Bunlara mümkün olduğu
kadar ziraat vasıtaları ve tohumluk dağıtılması da planlanmıştır351. Amerikalılar ise sebze
yetiştirmeye uygun arazi bulunduğu takdirde mültecilere lazım gelen alet edevatı ve
tohumları vermeyi kabul etmişlerdir. Bu doğrultuda Bakırköy ile Yeşilköy arasındaki
arazide mevcut bulunan sulak yerlerde sebze yetiştirilmesine karar verilmiştir352.
Savaşın sona ermesi ile zirai üretim açısından yapılan yardımlara devam edilmiştir.
Kabul edilen bir kanunla kurtarılan mahallerdeki yardıma muhtaç ziraat erbabına üç sene
müddetle ve üç eşit taksitle tahsil edilmek üzere tohumluk, çift hayvanat ve zirai alet
verilmesi için 1922 senesi İktisat Bütçesinde bu konuda açılan özel fasıla 500.000 lira
tahsisat konulmuştur353.
3.6.2. Muhacir ve Mültecilere İş Temin Etme Çabaları ve Teşvik-i Mesai Komisyonu
Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey, Ziraat ve Ticaret Nazırı’na kurtarılmış iller
dâhilinde bulunan Kürtleri işe teşvik etmek ve üretken duruma getirmek için iskânlarına
350
BCA, 97-18/ 30..18.1.1/ 4.50..5.
Akşam, 17.02.1922, s.1.
352
İleri, 14.04.1922, s.3.
353
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, 3. Baskı, Ankara 1943, s.329.
351
190
medar olmak üzere bunların o bölgede maden işlerinde çalıştırılmaları fikrini bir yazı ile
beyan etmiştir.
Bu nedenle kurtarılmış iller dâhilinde bulunan madenlerin cinsi ve
miktarlarının ve bunlardan işlenilmeye uygun olanlarının bildirilmesi istenmiştir. Ticaret
ve Ziraat Nazırı tarafından gönderilen cevapta kurtarılmış illerden Trabzon, Erzurum ve
Van vilayetleri dâhilinde gerek hükümete ait gerek kişilerin üstünde bulunan imtiyazlı
madenlerin cinsiyle nerelerde ve kimlerin uhdesinde bulunduğuna dair talep edilen bilgiler
takdim kılınmıştır354.
Kürt muhacirlerinden bazılarının istihdam edildikleri işlerde görevden kaçınmaları
çeşitli sorunların yaşanmasına neden olmuştur. İlk olarak askeri mükellefiyet haricinde
bulunan muhacir Kürt amele Bağdat Demiryolu'nun Toros ikinci şubesinde istihdam
edilmekte iken görevden kaçınmaları üzerine Adana vilayetine sevkleri düşünülmüşse de
vilayetçe kabul edilmemişlerdir. Bunun üzerine 2.400 kişiden ibaret bulunan amelenin
şirket tarafından iaşesi Toros Amele Tabur Kumandanlığından talep edilmiştir. Bunların
iaşeleri günlük 1.000 lirayı bulduğundan dolayı şirketçe mesuliyet kabul edilemeyeceği
gibi esasen bunların iaşelerine de imkân olmadığından bu amelenin hükümetçe münasip
görülecek bir mahalle sevkleri istida kılınmıştır. Demiryolu hükümet hesabına inşa
edilmekte bulunduğundan bu amelenin iaşeleri için çıkacak masrafın yüzde onu şirketçe
hükümet hesabına dâhil edilecektir. Nafıa Nazırı bunun hazineye lüzumsuz masraf
olacağından bir meseleye mahal kalmamak üzere bu amelenin hemen münasip mahallere
gönderilmesinin uygun görülmüş olduğunu,
keyfiyetin Harbiye
Nezareti’ne de
bildirildiğini ve Dâhiliye Nezareti’nce de gereğinin yapılmasını istemiştir355.
Amerika yardım teşkilatı da muhacir ve mültecilere iş temin etmek hususunda çaba
sarf ettiği görülmektedir. Amerika Muavenet Teşkilatı’nın faaliyeti hakkında heyet
azalarından birinin verdiği bilgiye göre İstanbul’da işçilik komitesi sekiz şube açmıştır.
Ağustos ayı zarfında bu komite 13.292 parça çamaşır hazırlamıştır. Teşkilatı genişletmek
niyetiyle İstanbul tarafında yeniden 16 odalı bir bina kiralamış ve aynı zamanda 48
dokuma makinesi satın alınmıştır. Samatya’daki muhacirin karargâhında bir şube tesis
ederek yünlerin burada yıkanması ve taranması sağlanmıştır. Yünlerin işe yarayan kısmı
fabrikaya gönderilerek fanila ve çorap imal ettirilmiştir. Yalnız bu iş ile 300 ailenin
354
355
BCA, 272..0.0.12/ 37.22..11.
BOA, DH.İ.UM, 20-01/ 1/47.
191
hayatını temin ettiğine dikkat çekilmiştir. Haydar Paşa’daki muhacirler içinde yakında bir
pamuk dokuma imalathanesi tesis etmeyi planlamakta olduklarını beyan etmişlerdir356.
Muhacir ve mültecilere iş temin etmek kadar onları işe sevk etmek de bazen zor
olmuştur. Muhacirin Müdüriyeti tarafından Hereke ve Zeytinburnu gibi büyük fabrikalara
müracaat edilerek müdüriyetin elinde iş görecek birçok kişinin mevcut olduğu ve bunların
iskânı fabrikaya ait olmak üzere ne kadar yevmiye verileceği sorulmuştur. İzmit’teki
Hereke fabrikası bu suale cevap olarak bir tezkere göndermiş ve çok sayıda ameleye
ihtiyacı olduğunu, müdüriyetin göndereceği muhacirlere iskânı fabrikaya ait olmak üzere
30 kuruştan 60 kuruşa kadar yevmiye verebileceğini bildirmiştir. Bunun üzerine müdüriyet
barakalarda ve çeşitli mahallerde oturan muhacirlerden çalışabilecek güce sahip olanları bir
listeye geçirmiş ve bunlara meseleyi açmıştır. Ancak bunlar barakalardan çıkmayacaklarını
ve hiçbir suretle iş yapmayacaklarını söylemişlerdir. Vakit gazetesi Muhacirin
Müdüriyeti’nin birkaç defadır bu muhacirlere iş bulmakta olduğu halde muhacirlerin
tembel tembel işten kaçtıklarını yazmıştır. Gazetenin yaptığı tahkikata göre barakalarda
oturan muhacirlerin içinde 50 liraya kadar maaş alan da hatta faal olarak hükümet
hizmetinde bulunarak maaş alanlar da mevcuttur. Müdüriyet cidden muhtaç olan
muhacirlere yardım etmekle mükellef olduğunu ve barakalarda rahat rahat oturarak ud ve
keman çalmakla eğlenen bir kesimin bulunduğunu iddia etmiştir. Devamında maaşını
temin edenlerin hükümetin ve milletin parasıyla kendisini besletmesinin doğru olmadığı
belirtilerek müdüriyetin açıkta kalan yardıma muhtaç muhacirleri yerleştirmek için
barakaların bu gibilerden alınması gerektiği dile getirilmiştir357. Bu tarz yaşanan
gelişmelere karşın muhacirlere iş temin etmek için yürütülen faaliyetler devam etmiştir.
1919 yılının son günlerinde bekâr muhacirlerden durumu çok kötü olanların İzmit Dokuma
fabrikasına sevk edilerek orada çalıştırılmaları planlanmıştır358. Ayrıca Zeytinburnu
fabrikasına 16, İzmit mensucat fabrikasına da 41 muhacir gönderilmiş ve işe
başlatılmıştır359.
Amerika Muavenet Heyeti’ne mensup yetkililer İstanbul’un çeşitli yerlerinde
bulunan muhacirleri ziyaretleri esnasında Sirkeci Cami ve Harbiye Nezarethanesi
Tasvir-i Efkâr, 02.10.1919, s. 2.
Vakit, 11.12.1919, s.3.
358
KA, 850/ 23.
359
İleri, 29.12.1919, s.2.
356
357
192
arkasındaki barakalarda muhacirlerin çalıştırılması lüzumundan bahsetmiş ve bu kadar
insanın boş boş tembel bir halde bırakılmaması gerektiğine temas etmişlerdir. Civarda
bulunan boş arsaların muhacirlere ziraat ettirilmesi ve çorap makineleri ile çorap
ördürülmesi gibi bazı işler tavsiye etmişlerdir360. Amerika Muavenet Heyetlerinin yardım
konusunda temel yaklaşımları bu nokta üzerinde yer almaktadır. Onlar binlerce insanın
sürekli iaşe edilerek bir işe yaramaz bir halde kalmalarındansa bunların üretken hale
getirilerek kendi ayakları üzerinde durmalarını sağlanmasını prensip edinmişlerdir.
Kısacası balık vermek yerine balık tutmayı öğretmenin daha faydalı olacağı
düşünülmektedir.
Bir gün sonra yayınlanan İleri gazetesinde muhacir barakalarına iki adet çorap
makinesi gönderildiği haberi yer almıştır. Haberde bu makinelerle kadınlar çalışarak çorap,
eldiven ve gömlek meydana getirecekleri gibi bunlar yalnız kendi ihtiyaçlarına ait olacağı
belirtilmiştir. Erkekler ise civarlardaki taşlarla barakaların önlerini dolduracaklar ve
muntazam hale dönüştüreceklerdir361. Bu şekilde en azından muhacirlerin meslek sahibi
olmaları, kendi ihtiyaçlarını üretmeleri ve barınma şartlarını iyileştirmeleri temin
edilecektir.
İlerleyen günler de İzmit dokuma fabrikasına çalışmak üzere 7 muhacir daha
gönderilmiş ve bir ay zarfında gerek bu fabrika gerek diğer fabrikalara Muhacirin
Müdüriyetince gönderilmiş olan muhacirlerin miktarı 50’ye ulaşmıştır362.
Bolu Reji Müdüriyetince istihdam edilecek kişilerin aranması üzerine muhacir ve
mültecilerin perişan bir halde oldukları dikkate alınarak bu iş için tercihen muhacir ve
mülteci kadınların kabulü önerilmiştir. Aşair ve Muhacirin Müdüriyetine bu durum
yazılmış ve merkezden gönderilen cevapta uygun bulunduğu belirtilmiştir363.
İleri gazetesi İstanbul’a aralıklarla gelen İzmir mültecilerinin de işe sevk
edileceklerine dair haber yayınlamıştır. Erkek mültecilerin birçoğu Beyazıt civarında Ali
Paşa arsasındaki muhacir ve mültecilere katılarak arsalar dâhilinde şose imali gibi işlerle
uğraştırılmaya başlanmıştır. Kadın muhacir ve mülteciler ise çorap makineleri, yün
360
Vakit, 30.12.1919, s.2.
İleri, 31.12.1919.
362
Alemdar,25.01.1920, s.2.
363
BCA, 272..0.0.14/ 75.23.16.
361
193
makineleri ve el çıkrıkları vasıtası ile darüleytamdan gönderilen bir ustanın talimi ve tedrisi
sayesinde el işleri meydana getirmiştir364.
Bursa havalisinde de benzer uygulamanın mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Bursa
havalisine giden muhacirin müfettişlerinden Seyfettin ve Rafet Beylerin verdikleri
raporlarda Ermeni ve Rumların sevk edilmeleri ile birlikte açıkta kalan Rumeli
muhacirlerinin ziraat erbabının İslam köylerine dağıtıldığı ve sanayi erbabı bulunanların da
merkez vilayetçe tesis edilmekte olunan sanayi müesseselerinde istihdam edilmek üzere
iaşelerini temin etmeye gayret edildiği belirtilmiştir. Bursa’da sanayi mektebinde ve
Muhacirin Müdüriyetinde daha önce getirtilmiş büyük çorap makinelerinin mevcut olduğu
tespit edilmiştir. Bunlara dışarıdan yenileri tedarik edilmek şartıyla dikiş, fanila ve çorap
atölyesi açılmakta olduğu beyan edilmiştir. Açılan atölyelerde muhacir kadın ve çocukların
bizzat geçimlerini temin edilebilecek bir halde çalıştırılmaları planlanmıştır365.
İstanbul’da da atölyeler açılmaya devam etmiştir. Beyazıt’ta Ali Paşa arsasında
Muhacirin Müdüriyetince çorap atölyesi meydana getirilmiştir. Günlük 100 çift çorap imal
edilerek yine muhacirlere dağıtılmıştır366. Burada bulunan muhacir ve mültecilerin bir
kısmı da inşaatta istihdam edilmeleri için belediye ve şirketlere dağıtılmaya çalışılmıştır367.
Muhacirleri çalışmaya teşvik için çalışabilecek olanları fabrikalara çeşitli müesseselere
yahut aileler nezdinde yerleştirmek maksadıyla Muhacirin Müdüriyetinde Teşvik-i Mesai
Komisyonu teşkil edilmiştir. Bu komisyon muhacirlerin bulunduğu baraka, tekke ve cami
gibi yerleri dolaşarak içinde çalışabilecek olanları seçerek çeşitli hizmetlere dağıtacaktır 368.
Bu konuda bir komisyon teşkil edilerek daha sistemli hareket edilecektir. Çalışmak
istemeyenler için de bir çözüm bulunmuştur. İşe sevk edildiği halde gitmek istemeyenler
derhal iskân edildikleri mahalden çıkarılacaktır369. Ayrıca misafirhane baraka, cami ve
mescit gibi yerlerde iskân ettirilmiş ve hükümetçe iaşe edilmekte bulunan muhacir ve
mültecilerden hizmetçilik veya aşçılığa muktedir olan kadın ve çocukların seçilerek
meydana gelen talep ve müracaat üzerine maaş ve uygun şartlar neticesinde münasip
İleri, 21.04.1920, s.2.
Akşam, 29.09.1920, s.2.
366
İleri, 30.10.1920, s.2.
367
İleri, 31.10.1920, s.1.
368
Alemdar, 02.12.1920, s.3.
369
Alemdar, 22.12.1920.
364
365
194
hanelere dağıtılması kararlaştırılmıştır370 . Teşvik-i Mesai Komisyonu incelemelerine
devam ederken hükümetin verdiği sıcak yemeği çalışmaya tercih eden birçok gencin
tembel bir hayata alışmaları uygun olmayacağından müdüriyet işten çekinen ve geri
duranların iaşesini de kesmeye karar vermiştir371.
17 Şubat 1921 tarihli Alemdar gazetesinde yer alan bir köşe yazısında hükümetin bir
yandan sulh için çalışırken diğer yandan muhacir meselesini de düşünmesi, bu düşkün
vatandaşları şimendiferde, tramvaylarda ve fabrikalarda çalıştırmak için bir mesai zemini
bulması gerektiği dile getirilmiştir. Çünkü bunları düştükleri felaketten kurtarmanın en iyi
yolunun bu olduğu düşünülmektedir. Her gün bir ekmek vermek ve başlarını sokacak bir
yer göstermekle olmayacağı zira hükümetin her zaman bunlara yardım edemeyeceği
belirtilmiştir. Yardımlar kesildiğinde asıl felaketin baş göstereceği ve bunu engellemenin
tek yolunun ise onları çalıştırmak olduğu savunulmuştur372.
Muhacir ve mültecilere iş temin etmek için bulunan yollardan biri de onlara sermeye
vererek kendiişlerini kurmalarını sağlamaktır. Bunun için iane suretiyle toplanan paraların
bir kısmı ayrılmış ve bu paraların muhacir ve mültecilere dağıtılması kararlaştırılmıştır. Bu
suretle bunların bir kısmına 15-20 lira kadar sermaye verilirken diğer taraftan da ameleye
muhtaç olup olmadıklarını bildirmek üzere fabrikalara tezkere yazılmıştır373. Muhacirin
Müdüriyeti, Hereke fabrikasına gönderdiği yazıda memleketlerinden uzak kalmış ve
yardıma muhtaç muhacir ve mültecilerden 12 kişinin Hereke fabrikasında istihdamını
istemiştir374. Teşvik-i Mesai Komisyonu 12 yaşından yukarı erkek çocuklarının ticaret ve
sanat faaliyetlerine alıştırılması için faaliyete geçmiştir. Toplanılan ianeden 2.000 lirayı
ayırarak işe göre seçilecek 12 yaşından yukarı erkek çocuklarına kibrit, su ve buna benzer
eşya satıcılığı yaptırılması düşünülmüştür. Bu şekilde kendi başlarına geçimlerini temin
etmeleri hedeflenmiştir375.
Vakit gazetesinde ‘Muhacir Meselesi’ başlıklı köşe yazısında İzmir ve Trakya
Yunan işgaline düştükten sonra memlekette nükseden muhacir meselesinin II. İnönü
370
BCA, 272..0.0.14/ 75.21..10.
Akşam, 08.01.1921, s.2.
372
Alemdar,17.02.1921, s.3.
373
Akşam, 23.06.1921, s.2.
374
BCA, 272..0.0.12/ 38. 32..16.
375
BCA, 272..0.0.14/ 76.25..7.
371
195
Muharebesinin ardından bir kat daha arttığı belirtilmiştir. Yazının devamında muhacirler
için neler yapılması gerektiği üzerinde durulmuştur. Öncelikli olarak sokak ortalarında aç
ve çıplak kalmalarının engellenmesi için doğrudan doğruya yardım şeklinin kâfi olmadığı
belirtilmiştir. Çünkü bunu devam ettirmek mümkün değildir. Muhacirlerden zaruri olarak
İstanbul’da kalacak olanların şehrin genel hayatı içinde faydalı ve faal olacak şekilde
yerleştirmeğe çalışmak gerekmektedir. Zira muhacirlerin içinde ziraat, odunculuk ve
kömürcülük gibi belli bir iş görmeğe kabiliyeti olanlar vardır. Yazı da bu sorunun çözümü
için öncelikli olarak müstahdemin (çalışanlar) idaresi tarzında bir teşkilatın meydana
getirilmesi gerektiği savunulmuştur. İstanbul’da iş arayanlar ile iş için adama ihtiyacı
olanlar arasında vasıta hizmeti görecek bir teşkilatın bulunmaması mühim bir noksan
olarak değerlendirilmiştir. İkinci olarak İstanbul civarında hazine-i hassaya ve miriye ait
bir takım arazi ve çiftliklerin atıl ve metruk bir halde bulunduğu ve bu araziyi işlemek
konusun da muhacirlerden istifade edilmesi de bir seçenek olarak sunulmuştur. Ayrıca
sergi açmak isteyen muhacirlere belediye tarafından vergi muafiyetiyle bazı mevkiler
gösterilebileceği de eklenmiştir. Bu çalışmalara Müslüman tüccarların da katılabileceği
zira tüccardan bir kısmının Rus mültecilerine ve yabancılara mal vererek köprü civarında
ve başka mevkilerde sattırmakta oldukları eleştirel bir yaklaşımla ifade edilmiştir. Ciddi bir
teşkilat meydana getirilerek muhacirlerden istifade çaresi aranacak olursa mühim faydalar
temin edileceği anlatılmaya çalışılmıştır376.
Basında iş konusunda yazılar yazılmaya devam ederken Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi seyyar satıcılık etmek üzere bir kısım muhacirlere lazım gelen sermayeyi
ödeyeceğini ilan etmiştir. Buna karşın İleri gazetesine yapılan şikâyetten lazım gelen
sermayenin verilmediği anlaşılmaktadır. Bu şikâyette muhacirlerin müracaatlarından bir
buçuk aydan beri müspet bir netice çıkmadığı belirtilmiştir377. Fakat kısa süre sonra bu
sorun çözülmüş ve Teşvik-i Mesai Komisyonu tarafından ilk etapta işe elverişli 50
muhacire çeşitli miktarlarda sermaye verilmiştir. Sermaye verilen muhacirlerin
faaliyetlerinin takip edildiği anlaşılmaktadır. Zira bu muhacirler içinde sermayeyi
suiistimal eden iki kişiden verilen paralar geri alınmıştır378. Komisyon ilerleyen tarihlerde
hariçte iş için sermaye verdiği muhacirlerin vaziyetini tekrar tetkik etmiş ve çıkan sonuç
376
Vakit, 06.07.1921.
İleri, 18.10.1921, s.2.
378
İleri, 21.11.1921, s.3.
377
196
müspet olmuştur. Bunun üzerine komisyon bu muhacirlerin sermayelerini de artırmaya
karar vermiştir379.
İstanbul’da muhacir ve mültecilere iş temin etmek üzere yürütülen faaliyetler
zamanla genişletilmiştir. Eyüp Sultan mıntıkasındaki muhacirleri çalıştırmak ve içlerinde
kabiliyeti olanlardan istifade edilmek üzere bir imalathane açılmasına karar verilmiştir. Bu
imalathanede hammaddeleri ucuzca tedarik edilen teneke ve saçtan yapılan eşya imal
edilmesi planlanmıştır380. Ayrıca Anadolu kavağında askeri binalarda iskân edilmiş olan
600’den fazla muhacir arasından sanat erbabı olanları seçilerek bunlara sermaye verilmesi
için çalışmalar başlatılmıştır. Bunun için Teşvik-i Mesai Komisyonu Reisi İhsan Bey ile
İstanbul Muhacirin Müdürü’nün Anadolu kavağına giderek muhacirlerin durumunu
incelemesi planlanmıştır. İstanbul Vilayeti ise bu muhacirlerin civardaki ormanlardan
istifade etmelerini temin etmek üzere Üsküdar Mutasarrıflığı’na bir yazı göndermiştir381.
Akşam gazetesi Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nin muhacirleri işe sevk
etmemekte ve İstanbul civarında binlerce dönüm arazi olduğu halde muhacirleri hep
tüketici vaziyette tutarak bunları üretici yapmamakta olduğu eleştirilerine karşılık
Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey’le görüşmüştür. Eleştirilere cevap veren Hamdi
Bey, muhacirlerin tamimiyle tüketici olarak durduklarının doğru olmadığını bunlar için
hususi imalathaneler açtıkları gibi yeni imalathaneler açmak için uğraştıklarını ifade
etmiştir. Bundan başka muhacirlere 25 liraya kadar üç ay zarfında ödemeleri şartıyla avans
verdiklerini bu para ile kendilerine sermaye yaptıkları gibi ehli sanattan olanların da alet ve
edevat tedarik ettiğini belirtmiştir. Arazilerden istifade konusunda ise Metris çiftliği de
dâhil olmak üzere 3 çiftlikte muhacirlerin ziraatta bulunduğu ve bazılarına sebze
ektirildiğinden bahsetmiştir. Bu suretle muhacirlerin %40 ya da %45’inin üretici vaziyette
olduğu bilgisini vermiştir. Ziraatta kullanılacak yeterli arazi olmadığı için muhacirlerin
tamimiyle ziraatta istihdamları mümkün olmamıştır. Evkaf Nezaretine ait bir kısım arazi
bu iş için talep edilmişse de buraları nezaret tarafından kiraya verilmekte olduğundan
olumsuz cevap verilmiştir. Ayrıca her arazinin ziraata uygun olmadığını önce arazinin
temizlenmesinin gerektiğini bunun içinde makinelere ihtiyaç duyulduğuna temas ederek
çeşitli noksanların olduğunu ifade etmeye çalışmıştır. Nitekim ziraat icrası için ayrıca çift
İleri, 09.01.1922, s.3.
Akşam, 23.02.1922, s.2.
381
Akşam, 30.03.1922, s.2.
379
380
197
hayvanat gerektiği bunların müdüriyet tarafından tedariki mümkün olmadığı gibi büyük bir
çiftliğin 2-3 hayvanla idare edilmeyeceğini belirterek arazi konusundaki eleştirilere açıklık
getirmiştir382.
Teşvik-i Mesai Komisyonu çeşitli işlere sevk etmeye muvafık olduğu muhacirlere
sermaye olarak toplam 94.300 kuruş vermiştir. Sonradan tanzim edilen bir istatistiğe
nazaran komisyon 95 muhacire sermaye vererek işe sevk etmiştir. Bu muhacirlerin 21’i
seyyar satıcılık, 8’i bakkallık, 11’i sebzecilik, 3’ü börekçilik, 7’si aşçılık, 3’ü kahvecilik,
4’ü berberlik, 3’ü marangozluk, 3’ü kunduracılık, 2’si kerestecilik, 2’si tütüncülük, 2’si
şerbetçilik, 1’i saatçilik, 1’i boyacılık, 1’i balıkçılık, 2’si kömürcülük, 1’i takunyacılık, 1’i
çaycılık, 1’i hamamcılık, 1’i dokumacılık, 2’si elbisecilik, 1’i kasaplık, 1’i arzuhalcilik, 1’i
terzilik ve 2’si tenekecilik ile meşgul olmakta ve kimseye muhtaç olmaksızın geçimlerini
temin etmektedirler. Teşvik-i Mesai Komisyonu bu konuda çalışmalarını sürdürmüştür.
Muhacirlerden bir işe sevkleri için müracaat edenlerin dilekçelerini incelemek ve
ahvallerini tahkik ederek bunlara yapılacak yardımların miktarını temin etmek için gereken
gayreti sarf etmiştir383.
Muhacirin Müdüriyeti belediyece ilan edilen tarik bedel-i nakdiyesi ile İstanbul’a ait
yolların inşasında muhacir ve mültecilerin istihdam edilmesi için harekete geçmiştir. Bu
yolların muhacirler marifetiyle Belediye ve Nafıa Nezareti mühendislerinin kontrolünde
inşasının mümkün olup olmayacağı anlaşılmaya çalışılmıştır. Muhacirin Müdürü Hamdi
Bey bu yolların inşasında muhacirlerin istihdamı için belediyeye müracaat etmiştir. Fakat
kendisine bu yolları doğrudan doğruya belediyenin yaptırmakta olduğu ve yol inşasının
ihaleye konulduğu bildirilmiştir. İhaleden sonra bu işi üstlenenlere müracaat edilecekse de
ihaleye iştirak edenlerin büyük bir kısmı yabancı veya diğer milletlerden olduklarından
muhacirleri istihdam edip etmeyecekleri endişesi hâsıl olmuştur384. Ancak bu duruma da
bir çözüm bulunmuştur. Dâhiliye Nezareti yolların tamiri için yapılmakta olan ihalenin
sonunda mukavelenameye bağlanması esnasında muhacirlerin istihdamının teminat altına
alınmasını bir yazı ile belediyeye bildirmiştir385. Bütün bu çabalar sonucu yol inşaatında 18
yaşından 45 yaşına kadar olan muhacirlerin kullanılması kararlaştırılmıştır. Bunlara belli
Akşam, 07.04.1922, s.2.
Akşam, 12.05.1922, s.2.
384
Akşam, 10.06.1922, s.2.
385
Akşam, 15.06.1922, s.3.
382
383
198
bir miktar yevmiye verileceği gibi çocuksuz kadınlar ile küçük çocukların dahi inşaatta
yarım gün istihdam edilmesi kararlaştırılmıştır386.
Teşvik-i Mesai Komisyonu’nca üçer ay vade ile 150 kadar muhacire 5 ila 20 lira
arasında sermaye verilmiştir. Alınan neticeye göre bu muhacirlerden 80 kadarı bu sermaye
ile iş tutmuşlar ve mümkün olduğu kadar iaşelerini temin edecek duruma gelmişlerdir.
Bunun
üzerine
Teşvik-i
Mesai
Komisyonu’nca
verilen
sermayelerin
tahsiline
başlanmıştır387. Muhacirlerin bir kısmı da çeşitli müesseselere yerleştirilmeye devam
edilmiştir. Bu hamleden olmak üzere Askeri Levazım Dairesinin debbağ ve kundura
fabrikalarına 13, defterdar fabrikasına 34, Zeytinburnu fabrikasına 24, Hereke fabrikasına
166, İzmit Dokuma fabrikasına 24, İmalat-ı Harbiye Müdüriyetine 19, Kastamonu Çiftçiler
Yurduna 19, Terakki Sanayi Anonim Şirketine 13, belediyeye 40, çeşitli arazi sahiplerine
70 kişi verilmiştir388.
3.6.3. Muafiyetler
Muhacir ve mülteciler için getirilen en önemli muafiyetler arasında vergi en başta yer
almaktadır. Esasen memleketlerine geri dönen mültecilerin ve kurtarılmış iller ahalisinin
1918-1920 seneleri emlak ve arazi vergilerinden istisna tutulmalarına dair kararname
hazırlanmıştır. Ancak uygulamasında bazı sorunlarla karşılaşılmıştır. Suşehri’ne geri dönen
mülteciler kazanın kurtarılmış yerlerden sayılmaması dolayısıyla bu kararnameden istifade
edememiştir. Bunun üzerine kazanın belediye reisi ve önde gelenleri Suşehri’nin harp hattı
bulunması dolayısıyla ahalinin 3. Ordu emriyle çıkarıldığı, geri döndüklerinde ise terk
ettikleri
evlerini
tamamen
harap
bir
halde
buldukları,
harpten
ziyadesiyle
etkilendiklerinden adı geçen kararname hükümlerinden yararlanmalarına dair müracaatta
bulunmuşlardır. Ancak Maliye Nezareti kazanın önceden düşman istilasına uğrayıp da
sonradan kurtarılan mahallerden olmaması hasebiyle ahalinin kurtarılan mahaller ahalisine
tanınan vergiden muaf tutulamayacağını Dâhiliye Nezareti’ne bildirmiştir389.
Akşam, 22.06.1922, s.2.; Vakit, 21.06.1922, s.3
Akşam, 20.07.1922, s.1.
388
Akşam, 27.07.1922, s.3.
389
BCA, 272..0.0. 11/ 15.57..4.
386
387
199
Vergi konusunda bir diğer husus ise muhacir ve mültecilerin hayvan ve eşyalarının
gümrük resminden istisna tutulması olmuştur. Meclis-i Vükelada Maliye Nezareti’nin
mütalaa olunan tezkeresinde yer alan; huduttan Erzurum vilayetine gitmekte olan ve
devletçe iskân ve iaşeleri için haklarında müsaade ve yardım gösterilmekte bulunan
muhacirlerin hayvan ve eşyalarının gümrük resminden istisnasına dair düzenlenen kanun
layihasının kanun teklifi olmasına müsaade edilmiştir390. Vergiden muaf tutulma
konusunda ayrıca muhacirlere verilen yevmiyelerin iaşe kabilinden olduğu cihetle damga
ve hicaz pulundan istisna tutulmaları gerektiği Balıkesir’e bildirilmiştir391.
Askerlik konusu da muhacir ve mültecilerin durumunda önem arz etmektedir. Ancak
savaş içerisinde bu konuda yapılan tecillerin süresi sınırlı tutulmak zorunda kalınmıştır.
Zira topraklarımızın savunulması için askere ihtiyacımız vardı. İşgal altında bulunan
mahaller ahalisinden olan ve bütün aile firar edenler ile Şarki Anadolu mültecilerinden
olan ve yaşıtları silâhaltında bulunanların askerlikleri 17 Ağustos 1921’e kadar tecil
edilmiştir.
Müdafaa-i Milliye Vekili bu mültecilerin birçoğunun sonradan ikinci kez
muhacerete düştükleri için sevkleri halinde yine birçok şikâyet meydana geleceğine temas
etmiştir. Elde bir karar olmadıkça bu izin süresini sınırlandırmak mümkün olmayacağından
sevklerinin ertelenmesi uygun görüldüğü takdirde bunun ahz-ı asker dairesine tebliğ
edilmesi gerektiğini İcra Vekilleri Heyeti’ne bildirmiştir. İcra Vekilleri Heyeti ise izin
sürelerinin sona ermesinin ardından tecil edilmemeleri lüzumunu arz etmiştir392.
Eskişehir- Kütahya savaşının ardından bir tecil teklifi de bu bölgeden göç edenler
için verilmiştir. Müdafaa-i Milliye Vekâleti tarafından Kütahya-Eskişehir ve havalisinden
hicret edenlere 2 ay müddetle izinli sayılmaları hakkında kanun teklifi vermiştir393.
Sakarya Savaşı sonrası göçmenlerin yerlerine dönmeye başlamaları ve iade
edilmeleri üzerine yollara serilmiş bir halde bulunduklarından ve yanlarında erkeklerinin
askere alınması zaten sefil olan ailelerin bir kat daha perişan olmalarına sebebiyet
vereceğinden 1307 doğumluya kadar olanların Mart ayı sonuna kadar askerlikten tecili İcra
Vekilleri Heyeti’nce uygun görülmüştür394. Ardından 1922 yılına gelindiğinde Doğu
390
BOA, MV. 254/ 26.
BCA, 272..0.0.74/ 68.41..3.
392
BCA, 565/ 30..10.0.0./ 56.378..5.
393
BCA, 566/ 30..10.0.0./ 56.378..6.
394
BCA, 56-10/ 30..18.1.1./ 4.41..1.
391
200
vilayetleri ve müstahlasa mültecilerinin hareket eden ve yollarda bulunanlarının askerlik
hizmetlerinin iki ay daha tecili kararlaştırılmıştır395.
Mülteciler bölgeleri düşman istilasından kurtarıldığında yerlerine sevk edilmeye
başlamışlardır. Düşman istilasından kurtarılan yerlerde ahaliyi yeniden üretici hale
getirmek için çeşitli kararlar alınmıştır. Özellikle ziraat konusunda kolaylıklar sağlanmaya
çalışılmıştır. Vilâyat-ı müstahlasa ahalisine verilmiş olan tohumluklar affedilmiştir. 1918
ve 1919 senelerinde muhtaç çiftçilere hükümet tarafından dağıtılan tohumluk ve yemeklik
zahirenin tahsil edilmeyen kısımlarının düşman istilasından kurtarılan yerlerde ahaliden
tahsilinden vazgeçilmiştir396. 1921 Ekim ayının sonunda düşmandan geri alınan ve
alınacak olan mahaller ahalisine yardım hakkında bir kanun daha kabul edilmiştir. Kanuna
göre düşman tarafından tahrip ve yağma edilen harp sebebiyle hasara uğrayan yerlerin
musakkafat, arazi ve temettü vergileriyle âşar ve ağnam borçları 1921 sene-i maliyesi
sonuna kadar affedilmiştir. Ayrıca bu mahallerde çiftçinin Ziraat Bankası’na olan borçları
iki sene müddetle faizsiz bir şekilde tecil edildiği gibi yardıma muhtaç olan ziraat erbabına
üç sene müddetle ve üç eşit taksitte gerek aynen gerek nakden tahsil olunmak üzere
tohumluk verilmesine hükümet yetkili kılınmıştır397. Ayrıca Temmuz 1922’de Yunanlılar
tarafından işgal edilip kurtarılan mahaller ahalisinden bir senelik müecceliyet-i askeriye
vergisi alınmamasına karar verilmiştir398.
395
BCA, 56-13/ 30..18.1.1./ 5.14..8.
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.128.
397
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.187.
398
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.292.
396
201
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
MUHACİR VE MÜLTECİLERE YARDIM KONUSUNDA YAŞANAN
SORUNLAR
4.1.Tahsisat Yetersizliği
Memleketin çeşitli bölgeleri Yunan kuvvetleri tarafından işgal edilip, Anadolu’da
milli bir hükümet kurulduktan sonra, İstanbul hükümetlerinin fiili kontrolünde İstanbul
şehri ve mülhakatından başka arazi kalmamıştır. Zaten Maliye Nezareti de 1918 yılından
sonra hakiki manada bütçe hazırlamamıştır1. Anadolu’da da durum pek farklı değildir.
Büyük Millet Meclisi açıldıktan sonra Maliye Bakanlığı bütçe hazırlama çalışmalarına
başlamıştır. Ancak düşman işgalinden artakalan Anadolu topraklarının normal zamanlarda
hangi hacimdeki bir bütçe ile yönetilebileceği belirli olmadığı gibi olağanüstü durumun
doğurduğu giderlerin hacmini önceden tahmin etmekte mümkün olmamıştır. Bu nedenle 1
Mayıs 1920-31 Ekim 1920 dönemini kapsayan 6 ay için geçici bütçe yapılmasına karar
verilmiştir. Ancak geçici bütçe, süresinin bitimine 2 ay kala kanunlaşmıştır2. Bütçe
hazırlamakta dahi zorlanılan bir dönemde muhacir ve mültecilerin ihtiyaçlarına saf edilmek
üzere düzenli tahsisat verilmesi elbette mümkün olmamıştır.
Ülkenin içinde bulunduğu bu mali durum ilk olarak muhacir ve mültecilere verilen
yevmiyelerde sıkıntıların yaşanmasına neden olmuştur. Bunun üzerine muhacir ve
mültecilerden muhtaç olmayanlara ve şahsi gayretleriyle geçimlerini temin edenlere
yapılan yardımın sona erdirilmesine karar verilmiştir. Karar bu suretle tebliğ edilmiş
olduğu halde Niğde’de genel olarak mültecilerin yevmiyeleri kesilmiştir. Bunun üzerine
yevmiyeleri kesilenler Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne müracaatta
bulunmuştur. Bu karışıklığa son vermek için müdüriyet yardıma muhtaç bulunanlar ile
Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih
Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, s.148,149.
2
Alptekin Müderrisoğlu, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1990,
s.271.
1
202
şahsi gayretleriyle kendisini ve ailesini geçindiremeyecek olanlara yardım yapılmasının
zaruri olduğunu bildiren yeni bir yazıyı 13 Kasım 1918 tarihinde Niğde’ye göndermiştir3.
I. Dünya Savaşı’nda işgale uğrayan Erzurum’da da muhacir ve mültecilerin yevmiye
konusunda sıkıntılar yaşadığı görülmektedir. Zira vilayet dâhilindeki mülteci ve
muhacirlere
yevmiye
verilmediği
gibi
muhacir hastanesinden başka muhacirin
müessesesinin de mevcut olmadığı, Erzurum’dan çekilen telgrafla Dâhiliye Nezareti’ne
tebliğ edilmiştir4. Yevmiye konusunda bir şikâyette Malatya’dan gelmiştir. Malatya'dan
mülteci Mehmet ve arkadaşları imzasıyla Elazığ’a çekilen telgrafta 3 aydan beri yevmiye
alamadıkları ve açlıktan telef olduklarından bahisle şikâyette bulunmuşlardır. Maliye
Nezareti bu vilayete hiç bir para göndermediği ve vilayetinde başka bir geliri olmadığından
büyük bir mali buhran yaşanmıştır. Mal sandıklarında hiç para mevcut olmadığı için
mültecilere yevmiye verilememiştir. Elazığ Valisi, Dâhiliye Nezareti’ne bir çare
bulunmadığı takdirde benzer şikâyetlerin arkasının kesilemeyeceğini bildirmiştir5. Elazığ
vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen başka bir yazıda da Dersim jandarmasının
birkaç aydır maaşını alamadığı ve Dersim’de tahsilât yapmağa mahal olmadığı gibi
muhacirlerin ve eytamhanelerin masrafıyla Ermenilere lazım gelenlerin Maliye
Nezareti’nden havale edilen meblağ ile ödenmesine imkân görülmediği belirtilmiştir.
Vilayetin bütçe açığını kapatmak üzere hazineden talep edilen 30.000 liranın süratle
gönderilmesi gerektiği yazılmıştır. Dâhiliye Nezareti durumu Maliye Nezareti’ne
bildirerek jandarmalara uzun müddet maaş verilmemesi ve muhacirin ve muhtacine ait
masrafların ödenememesi yüzünden asayişin tehlikede kalması gibi doğacak mahzurlar
nedeniyle lazım gelenin yapılması istenmiştir6.
1918 yılının sonlarında illere gönderilen havalenamelerin yetersiz geldiği
anlaşılmaktadır. Kastamonu’ya mültecilerin iaşesi için gönderilmiş olan 200.000 kuruşluk
havalenameden 180.000 kuruşunun Sinop’a sarf edilmesi istenmiştir. Kastamonu Vali
Vekili, Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta mültecilerin çokluğundan bahisle
gönderilen meblağın kifayetsiz kaldığını bunun için 1.000.000 kuruşluk havalenamenin
BOA, DH. ŞFR, 93/ 147.
BOA, DH. ŞFR. 600/ 125.
5
BOA, DH. ŞFR, 612/ 79.
6
BOA, DH. KMS, 55-2/ 11.
3
4
203
süratle gönderilmesini talep etmiştir7. Bu talebe karşılık Mart 1919’da muhacir ve
mültecilerin masraflarına karşılık ancak 19.000 kuruşluk bir havalename gönderilmiştir8.
Diyarbakır merkez ve çevresindeki muhacir ve mültecilerin iaşelerine için 2.000.000
kuruşluk bir havalename gönderilmiş ise de tahsisat müsait olmadığından havalenamenin
sarfında son derece iktisatlı olunması uyarısı yapılmıştır9.
Tahsisatın azlığından dolayı Muhacirin Müdüriyeti farklı kuruluşlardan gelen yardım
çağrısına olumsuz cevap vermek zorunda kalmıştır. Örneğin; I. Dünya Harbi’nin sona
ermesinin ardından çeşitli yerlerden getirilen üseranın içerisinde çoğunlukla kadınlar ve
çocuklardan oluşan sivil esirler de bulunduğundan Üsera İstikbal Heyeti bunların istikbal
ve iskânlarını temin edecek bir memurun tayinini Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti’nden
talep etmiştir. Ancak müdüriyetçe sadece Osmanlı uyruğu olan muhacir ve mültecilere
yardım edilmekte olduğu belirtilerek bunlara yapılan yardımlarda bile müşkülat çekildiği
ifade edilmiştir. Tahsisatın pek sınırlı olmasından dolayı Osmanlı uyruğundan olmayan
harp esirlerine yardım yapılmasına hem maddi hem kanuni imkân olmadığı Üsera İstikbal
Heyeti’ne bildirilmiştir10.
İzmir mültecilerinin ilk sığındığı yerlerden olan Afyon’da da mültecilere yardım için
nakit sıkıntısı çekilmiştir. 3.000’e yakın mültecinin sığındığı Afyon’dan 19 Ağustos
1919’da Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesine gönderilen yazıda mültecilerin iskân ve iaşe
bakımından çok zor durumda oldukları, ilaç ve iaşe için para gönderilmesi gerektiği ve
Sandıklı’da bir hastane açılması için malzeme bulunmasına rağmen yeterli paranın
olmadığı belirtilmiştir.
Ekim ayında Afyon Mutasarrıflığı’ndan Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen telgrafta da toplam olarak 800.000 kuruşluk havalename talep edilmiş ise de
gelen cevapta bu meblağın ancak yarısının gönderilebileceği bildirilmiştir11.
Temmuz 1919’da Sıhhiye Müdürü Umumisi’den Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’ne gönderilen yazıda Ayvalık ve Bergama havalisinden Balıkesir'e gelen
mültecilerin ihtiyaçlarını araştırmak ve incelemek için bölgeye giden sıhhiye heyetinden
alınan raporla ilgili bilgi verilmiştir. Raporda mültecilerin iaşe ve iskânlarına sarf edilmek
BOA, DH. ŞFR. 592/ 64.
BCA, 272..0.0.74/ 68.38..13.
9
BOA, DH. ŞFR. 92/ 229.
10
BCA, 272.0.0.12/ 38.24..11.
11
Ortak, a.g.m., s.71, 72.
7
8
204
üzere gönderilmiş tahsisattan pek az bir miktarın kalması nedeniyle tahsisat gönderilmesi
istenmiştir. Muhacirin Müdüriyeti bu yazıya Ayvalık ve Bergama havalisinden Balıkesir'e
gelen muhacirin ihtiyacına sarf edilmek üzere muhacirin bütçesinden 2.300.000 kuruşluk
havalenamenin sarf edilmesine izin verildiği cevabını vermiştir12. Bu yazışmalar Temmuz
1919’da gerçekleşmesine karşın Kasım ayına gelindiğinde merkezden illere büyük
miktarlarda havalenameler gönderilmiş olsa da mal sandıklarında nakit azlığı nedeniyle
gönderilen havalenamelerin bir işe yaramadığına dair yeni yazışmalar yapılmıştır.
Balıkesir, Denizli ve Nazilli havalisinde iskân edilebilen mültecilerin mevsim hasebiyle
tamire muhtaç olan meskenlerine, mevcut hastanelere ve seyyar hastanelere cam ve çivi
gibi malzemelerin tedariki konusunda sıkıntılar yaşanmıştır. Çözüm olarak Hilâl-i
Ahmer’in emrindeki meblağdan hiç olmazsa bir kısmının mahallerindeki Hilâl-i Ahmer ve
muhacirin heyetlerinin müştereken lüzum gösterecekleri zaruri masraflara karşılık sarf
edilmek üzere nakden gönderilmesi düşünülmüştür. Çünkü verilen önemli miktardaki
havaleye rağmen mal sandıklarında nakdin azlığı bu biçareler hakkında yapılan yardımları
noksan bırakmıştır13. Mal sandığında nakit bulunmaması sorunu Afyon’da da yaşanmıştır.
Sandıklı’dan merkez
livaya
gelen
Aydın
mültecilerinin
mal sandığında nakit
bulunmamasından dolayı tam olarak iaşe edilemediği için sefil ve perişan bir halde
bulundukları Sıhhiye Müfettişliği’nin raporunda belirtilmiştir14.
Nakit ihtiyacı ne yazık ki yapılan ayni yardımları da sekteye uğratmıştır. Aralık
ayında yapılan yazışmalarda bu konuda yaşanan sıkıntılar ifade edilmiştir. Balıkesir ve
Nazilli havalisinde bulunan İzmir mültecilerine Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi ve
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti tarafından mühim miktarda eşya ve malzeme gönderilmiştir.
Ancak para olmadığı için gönderilen eşyaların nakli ve dağıtılması mümkün olmamıştır.
Mal sandıklarına verilen havalenamelerin ödenememesinden dolayı sarf edilmiş bütün
emekler sonuçsuz kalmıştır. Bunun için Dâhiliye Nezareti Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nden ne
kadar yardım parası toplandıysa Balıkesir, Soma, Karahisar, Denizli ve Nazilli havalisinde
görülecek ihtiyaca sarf edilmek üzere bölgede bulunan Hilâl-i Ahmer Heyetleri emrine bir
an önce ve nakden gönderilmesini istemiştir15. Gerek İstanbul gerek se Ankara hükümetleri
12
BCA, 272..0.0.74/ 68.42..8.
KA, 153/12.
14
Ortak, a.g.m., s.74.
15
BCA, 272..0.0.12/ 38.27..13, KA,153/14.
13
205
muhacir ve mültecilere yardım konusunda nakit sıkıntısını aşmak için cemiyete sık sık
müracaat etmişlerdir.
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesince, Hilâl-i Ahmer müesseselerinin dışında Çine
ve Nazilli’de üç hastane açılmış ve bir müddet faaliyette bulunmuştur. Müdüriyetin yüz
binlerce mültecinin iskân ve iaşesi hususunda yaptığı harcamalar, bütçesinde hastanelerin
idamesine maddi imkân bırakmadığı için bu hastaneleri Hilâl-i Ahmer’in Nazilli Heyeti’ne
devretmek zorunda kalmıştır16.
1919 senesi bütçesinden Sivas Muhacirin Müdürlüğü'nce talep edilen 2.000 kuruş
Temmuz ayında gönderilmiştir17. Daha sonra yakacak ihtiyacı içinde para sevk edilmiştir.
Ancak Sivas’tan Aşair ve Muhacirin Müdüriyetine gönderilen yazıda yakacak için
gönderilen 1.000 kuruşun kışın şiddeti karşısında yetersiz kaldığı ve yakacak fiyatlarının
çok yüksek olmasından dolayı ek ödenek olarak 4.000 kuruşluk yakacak havalenamesi
talep edilmiştir. Müdüriyetin bu talebe cevabı olumsuz olmuştur. Tahsisatın yeterli
olmamasından dolayı istenilen havalenamenin gönderilemeyeceği tebliğ edilmiştir18.
Sivas vilayetine sandık açığı olarak 29 Ocak 1920 tarihinde nakden gönderilmiş 50.000 lira
bu açığın onda birini bile ödemeye kâfi gelmemiştir. Kışın şiddeti ve açlık tesiriyle ölümle
karşı karşıya gelen mültecilerin ihtiyaçlarını karşılamak için yeterli miktarda nakdin acilen
gönderilmesi Sivas vilayetinden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta bildirilmiştir.
Dâhiliye Nezareti de bu durumu Maliye Nezareti’ne yazarak vilayete ahalinin perişanlığını
önlemek için yeterli miktarda paranın gönderilmesine müsaade edilmesini istemiştir19.
İzmit Sancağı Sıhhiye Müdürü Dr. Yusuf Vasfi, İzmit ve Derince'de binlerce
mevcut muhacirinin miktarının sonradan mühim bir rakama ulaştığını ve sokak ortalarında
meskensiz iaşe ve elbiseden yoksun bu zavallıların durumlarının iyice kötüleştiğini Hilâl-i
Ahmer’e bildirmiştir. Muhacirin tahsisatında para olmadığı gibi dul ve yetimler de aylarca
maaş alamamıştır. Bu durum karşısında Hilâl-i Ahmer’in maddi yardımına çok fazla
ihtiyaç olduğu belirtilmiştir. Yusuf Vasfi Bey, acil ihtiyaç olan miktarın tespiti için özel
Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, 1339 Senesi Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umumisine Takdim Edilen (13351338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, s.58.
17
BCA, 272..0.0.74/ 68.42..4.
18
BCA, 272..0.0.74/ 69.47..12.
19
BCA, 272..0.0.74/ 69.48..11.
16
206
memur gönderilmesi veya orada kararlaştırmak üzere kendisinin davet buyrulması ile her
gün yaşanan ölümlerin önüne geçilmesini istemiştir20. Aynı konuyla ilgili Sıhhiye Genel
Müdürü de Hilâl-i Ahmer’e bir yazı göndermiştir. Cemiyetin her tarafta bolca gösterdiği
şefkati İzmit ve havalisinde toplanan biçareler için de göstermesi rica edilmiştir21. Bu
yazışmalar 1920 yılının son aylarında gerçekleşmiştir. Hilâl-i Ahmer bölgeye yardım için
heyet gönderse de maddi sıkıntı aşılamamıştır. 1921 yılının ilk ayında İleri gazetesi Hilâl-i
Ahmer Cemiyeti tarafından Karamürsel’e gönderilen yardım heyetinin iaşe ve sıhhiye
heyetinin tahsisat yokluğu nedeniyle yardımın devamına imkân görmedikleri için
İstanbul’a geri döndüklerini yazmıştır22.
Hilâl-i Ahmer’in yardım konusunda zorlandığı dönemlerde Maliye Nezareti devreye
girmiştir. İleri gazetesinde muhacirin idaresine avans verileceği yönünde yer alan bir
habere göre; Meclis-i Vükelaca Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi bütçesi olan 200.000
liraya mahsuben avans şeklinde her hafta 1.500 lira verilmesi kararlaştırılmış ve Maliye
Nezareti’ne tebliğ edilmiştir. Ancak bu para iskân, iaşe, sevkiyat ve sağlık harcamalarının
hepsine karşılık verilecektir. Şartlar göz önüne alındığında hangi birine kısmet olacağının
belli olmadığı ifade edilmiştir. Hilâl-i Ahmer günlük 1.152 nüfusa ekmek ve yemeği
kesmesiyle muhacirin idaresi tek başına kalmıştır. Bunun üzerine Maliye Nezareti’nin
haftalık verdiği parayı artırması istenmiştir. Zira son 3 ay zarfında Maliye Nezareti’nden
alınan para haftada 300 lirayı geçmemiştir23.
Ülkenin çeşitli yerlerinden 1921 yılı içerisinde Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye
Vekâleti’ne müracaat edilerek tahsisat talep edilmiştir. Kars mebusu Cavit Bey tarafından
TBMM başkanlığına yazılmış telgrafta Bakü ve çevresinden Kars'a iltica eden birçok İslam
mültecilerinin sefalet ve ihtiyaç içinde bulunduğundan bahisle bunlar için 5.000-10.000
liranın muhacirin bütçesinden veya Hilâl-i Ahmer'den tahsisini rica etmiştir. Sıhhiye ve
Muavenet-i İçtimaiye Vekili muhacirin bütçesinden yardım yapılmasına imkân
bulunmadığından Hilâl-i Ahmer’e müracaat ederek münasip miktarda bir meblağın Kars
şubesine gönderilmesini istemiştir24. Batı Anadolu’da işgallerin yaşanması ile birlikte
20
KA, 850/ 35.
KA, 850/37.
22
İleri, 18.01.1921, s.2.
23
İleri, 21.12.1920, s.2.
24
KA, 850/95.
21
207
ahalinin iltica ettiği yerlerden birisi de Antalya olmuştur. Antalya’da muhtac-ı muavenet
olanlarla ilgili nizamnameye göre iaşeleri bildirilen merkez liva ve çevresinde bulunan
muhacirlere tahsisat olmadığından dolayı iaşe verilememiştir. Sıhhiye Vekâleti’nden bu
husus için ödenek gönderilmesi talep edilmiştir25.
Konya’da bulunan Vilâyât-ı Şarkiye ve memalik-i meşgule mültecilerinin iaşe
bedelinin her ay ödenmesinin, vilayetin genel durumu ve ordunun ihtiyaçlarına nazaran
yeterli olmayacağından gerek mültecilerin ve gerek se merkeze bağlı yerlerde bulunanların
Aralık ayından Şubat bitimine kadar iaşe bedellerini ödemek üzere 1.000.000 kuruşun
nakden gönderilmesini Konya Valisi, Sıhhiye Vekâleti’ne yazmıştır. Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti konuyu Maliye Vekâletine yazmış ve 29.11.1921 tarihinde iaşeden
ancak 200.000 kuruşluk havalename verilebilmiştir. Bu meblağ ile idare edilmesi
istenmiştir26.
Çorum'dan Ankara Sıhhiye Vekâleti’ne çekilen telgrafta ise 18 Ağustos 1921’den
Ekim ayının sonlarına kadar iaşe edilmiş olan Eskişehir ve havalisi mültecilerinin
miktarının günden güne artmakta olduğu bildirilmiştir. Merkezde 629 yetişkin ve 160
çocuğun iaşe edilmesi dolayısıyla verilmiş 50.000 kuruşun çoktan bittiği haber verilmiştir.
Kışın gelmesi nedeniyle bu defa da yakacak ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Çorum
mutasarrıflığına muhacir ve mültecilerin yakacak ihtiyacının iaşe bedelinden tasarrufla
karşılanmaya çalışılması önerilmiştir. Mutasarrıflık iaşe edilen nüfusun miktarını tekrar
beyan ederek iaşe bedelinden tasarrufla muhacirine yakacak dağıtımının mümkün
olmadığını bildirmiştir. Ne yazık ki vekâlet başka tarzda muamele yapılmasına imkân
olmadığını ikinci kez tekrar etmiştir27. Vekâlet Aydın Sıhhiye Müdüriyeti’ne de aynı
cevabı vermiştir. Aydın Söke'deki mültecilerin ısınma ihtiyacının iaşeden tasarruf edilerek
giderilmeye çalışılması istenmiştir28.
14. 01. 1922 tarihli Vakit gazetesinde; İstanbul'daki muhacir ve mültecilerin iskân ve
iaşesi için ayda 400-500 lira tahsisat konulduğu halde bu tahsisatın tamamının
ödenemediğine dair bir haber dikkat çekmektedir. Haberde muhacirlerle ilgili meselelere
25
BCA, 272..0.0.12/ 39.33.. 9.
BCA, 272..0.0.12/ 39.34..7.
27
BCA, 272..0.0. 12/ 39.33..16.4
28
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..17.
26
208
gereken önemin verilmediği savunulmuştur. Sorun tahsisatın düzenli ödenememesinden
dolayı muhacirin idaresinin alacaklılara borçlu olduğu parayı verememesidir. Muhacirlere
ekmek veren Fuat Efendi, Muhacirin Müdüriyeti’ne tebliğ ettiği protestoda o güne kadarki
ekmeklerin bedeli olan 3.000 liranın 24 saate kadar ödenilmediği takdirde bundan sonra
ekmek veremeyeceğini beyan etmiştir. Haberde mali buhran dolayısıyla hükümetin müşkül
bir vaziyette olduğunun bilinmesine karşın muhacirlerin ekmek parasının vaktinde
ödenilmesi meselesinin de layık olduğu derecede önemli görülmesi istenmiştir29.
Muhacirin tahsisatından muhacirler ve mülteciler dışında yararlananlar da mevcut
olduğu gibi bazı ödemelerin de bunlara ayrılan tahsisattan yapıldığı anlaşılmaktadır. Zaten
sınırlı olan muhacirin tahsisatı böylece daha çabuk tükenmiştir. Ankara hükümeti
Konya'daki isyan olayından dolayı Erzurum ve Bitlis vilayetlerine uzaklaştırılmış
olanlardan yardıma muhtaç bulunanlara muhacirin tahsisatından yevmiye verilmesini
takdir etmiştir. Konu, İcra Vekilleri Heyetinin 24.4.1921 tarihindeki toplantısında karara
bağlanmıştır30. Heyet 1922 yılında ordu tarafından alınan ve el konulan erzak ve diğer
maddelere ait bedellerin muhacir ve mültecilere ait henüz ödenmemiş olan istihkaklardan
ödenmesine de karar vermiştir31. Zira savaşın sona ermesi ile birlikte İcra Vekilleri Heyeti
muhacir bütçesinden yardıma muhtaç diğer şahıslarında yararlanabileceğine dair karar
almıştır32.
4.2. İaşe Sıkıntısı
I. Dünya Savaşı içinde ziraatın geçirdiği buhran, Mütareke Döneminde de devam
etmiş ve hatta şiddetlenmiştir. Harpten evvel 66 milyon dekarlık olan hububat ziraatı,
harbin sonunda 35 milyon dekara düşmüştür33. Sonuç olarak Milli Mücadele döneminde
halkın beslenmesi için zahire temininde güçlüklerle karşılaşılmıştır. Elbette bu durum
muhacir ve mültecilerin iaşesini de etkilemiştir.
29
Vakit,14.01.1922, s. 2.
BCA, 90-9/ 30..18.1.1/ 3.17..20.
31
BCA, 97-24/ 30..18.1.1./ 5.22..8.
32
BCA, 9715/ 30..10.0.0./ 116.806..15.
33
Eldem, a.g.e., s.160.
30
209
Savaş yıllarında özellikle ordu ve mültecilerin iaşesi konusunda çeşitli sıkıntılar
yaşanmıştır. 1916 yılında Harbiye Nezareti 3. Ordunun kuzeyinden Canik'ten Sivas'a
gitmekte olan mültecilerin ordunun iaşesi hususunda sıkıntı vermekte olduklarını Dâhiliye
Nezareti’ne bildirilmiştir34. 1918 yılında ise Dâhiliye Nezareti Yozgat Sancağı
muhtaciniyle, muhacirler ve mülteciler için askeri stoklardan zahire verilmesini Harbiye
Nezareti’ne tebliğ etmiştir. Fakat Yozgat Sancağı dâhilindeki menzil ambarları görülen
genel lüzum üzerine tamamen terk edilmiştir. Bu yüzden muhacir ve mültecilerin ihtiyacını
temin hususunda Ankara vilayetine başvurulmuştur35. 1918 yılında yaşanan kuraklık
nedeniyle Bayburt’ta mahsulât layıkıyla olmadığı için askeri kıtaat ve hayvanlarını ancak
bir buçuk ay idare edecek zahire kalmıştır. Erzurum vilayetinden kâfi miktarda zahirenin
tedarik edilerek gönderilmesi istenmiştir36. Samsun merkezde de zahire yokluğu nedeniyle
mülteciler iaşe edilememiştir. Bu sorunu çözmek için civardan zahire temin edilerek
mültecilere ekmek dağıtılması bildirilmiştir. Civardan zahire teminine bir mani olmadığı
mutasarrıflığa yazılmış ise de Muhacirin Müdüriyeti ayrıca İaşe Nezareti’nden gereken
zahirenin Samsun’a gönderilmesini istemiştir37.
Rusya’nın I. Dünya Savaşı’ndan çekilmesinin ardından Rus işgaline uğrayan
bölgelerin ahalisi yerlerine sevk edilmeye başlanmıştır.
Ancak Eylül 1918’de İaşe
Nezaretince Trabzon’a bir süreliğine mültecilerin sevk edilmesi uygun görülmemiştir.
Nezaret çeşitli mıntıkalardan seçilecek ve tahsis edilecek erzak ve gıda maddelerinin
gelecek mültecilerin geçimlerini temin etmeye yetmeyeceği ve hükümetin yardımına
muhtaç olacaklarından dolayı karşı çıkmıştır. İaşe komisyonunca gerek mahalli limanlarda
bulunan gerek Samsun ve çeşitli iskelelere gelerek bekleyen mültecilerin kış için
oralardaki Rum ve Ermeni metrukesine yerleştirilmek suretiyle idare edilmesi ve
Trabzon’a gönderilmelerinin uygun olmayacağı beyan edilmiştir38.
Vilayetlerden mültecilerin Dâhiliye Nezareti’ne gönderdikleri şikâyet telgrafları ile
vilayet yetkililerinin bu iddialara verdikleri cevapların bazen çeliştiği görülmektedir.
Dâhiliye Nezareti’ne Urfa dâhilindeki muhacir ve mültecilerden hayatlarını devam
BOA, DH. ŞFR. 67/ 3.
BOA, DH.İ.UM.EK. 111/ 102.
36
TİTE, 23/ 40.
37
BCA, 272..0.0.11/ 12.40..7.
38
BOA, DH.ŞFR. 595/ 70.
34
35
210
ettirmek ve ziraat yapmak için zahire ve erzak temin edemediklerine dair şikâyetler
gelmiştir. Bunun üzerine Urfa mutasarrıflığına gönderilen telgrafta memleketin her
tarafında müthiş bir buhranın hâkim olmasına rağmen muhacir ve mültecilerin
ihtiyaçlarının karşılanmaya çalışılması istenmiştir39. Buna karşın Urfa’dan gönderilen
telgrafta orada bulunan muhacir ve mültecilerin sefalet içinde olmayıp her ay düzenli
iaşelerinin verilmekte olduğu belirtilmiştir40.
İzmir’de ise 600'ü aşkın esir ve şehit ailesi Harbi Umumi süresince askeriye
tarafından iaşe edilmiştir. Savaş sonrası mevcut erzak azlığı nedeniyle yakında sefalete
düşmeleri kaçınılmaz olduğu için Bursa veya İstanbul havalisine nakilleri planlanmıştır.
Ancak nakil için muhacirin tahsisatından sarfiyat yapılamayacağı bildirilmiştir41.
Batı Anadolu ahalisinin mülteci durumuna düşmesi ile birlikte açlıkla mücadelesi de
başlamıştır. Vakit gazetesinin 12 Eylül 1919 tarihli nüshasında mültecilerin durumuyla
ilgili yayınlanan haberin içeriğinde Aydın ve civarından 70.000’i aşkın Müslüman ahalinin
Nazilli, Denizli, Dinar, Yenipazar ve Çine’ye göç ettiği ancak bunlardan 10.000 kadarının
açlık ve hastalıktan vefat ettiği bilgisi yer almıştır42. Batı Anadolu mültecilerinin sığındığı
Karahisar-ı Sahip’te sıhhiye müfettişliğinin raporuna göre mülteciler iaşe edilememekte ve
son derece sefil perişan bir halde bulunmaktadırlar. Bu rapor üzerine merkezden Karahisarı Sahip mutasarrıflığına iaşe ve sevk maddesi tahsisatından ne miktar havalenameye ihtiyaç
duyulduğunun bildirilmesi istenmiştir43.
Akhisar’daki mültecilere yardım ile ilgili yapılan yazışmadan Kuva-yı Milliye’den
zahire temin edildiği anlaşılmaktadır. Mahalli muhacirin komisyonu tarafından tutulan
defterde Akhisar’da kayıt edilmiş mülteci sayısının 700 olduğu belirtilerek Kuva-yı
Milliye’den alınan zahirenin bir kısmı çürümüş veya bozulmuş olduğundan satılarak
bunların bedeliyle kömür ve iaşe temin edilmesi planlanmıştır44.
BOA, DH.ŞFR. 96 / 250.
BOA, DH.ŞFR. 618/ 8.
41
BCA, 272..0.0.12/ 38. 25..13.
42
Vakit, 12.10.1919, s.1.
43
BCA, 272..0.0.74/ 68.44..6.
44
BCA, 272.0.0.11/ 15.55..7.
39
40
211
Erzurum’dan Kazım Karabekir Paşa’nın Harbiye Nezareti’ne gönderdiği telgrafta
Ermeni mezaliminden kaçıp kurtulmak amacıyla Osmanlı hudutlarına yığılan Kafkasyalı
Müslümanların daha fazla kayıp ve sefaletlerine meydan verilmemek için mecburen hudut
dâhiline kabul edildiği bildirilmiştir. Asıl sorun ise muhacirlerin önceden beri geldikleri
Erzurum’da kıtlık baş göstermiş olup iaşe maddeleri halka bile yetmeyecek durumdadır.
Bu durumda hem yerli halkın hem de gelen muhacirlerin ileride perişanlık ve sefalete
düşeceklerinden gelen ve gelmekte olan muhacirlerin iaşe maddesi daha bol olan Elazığ
vilâyetine gönderilmeleri teklif edilmiştir45.
İaşe sıkıntısı sadece muhacir ve mülteciler için değil ülkede yaşayan herkes için
geçerlidir. Savaş yıllarında artan fiyatlar iaşe teminini güçlendiren bir diğer neden olarak
karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemlerde memurların düzenli maaş alamamaları göz önünde
bulundurularak 2.000 kuruşa kadar maaş alan memurlara iaşe encümeninden verilecek bir
vesika karşılığında Amerika muavenet heyeti tarafından erzak verilmesi takdir edilmiştir46.
Maliye Nezareti’nce iaşe ambarlarındaki zahirenin mülteciler ile askeriyeye tahsisi
için emir verilmiştir. Ancak Balıkesir’den ambarlardaki zahirenin mültecilere ancak kifayet
edeceği bildirilmiştir. Zira askeriyece Karesi’deki iaşeye ait zahirenin bir kısmına el
konulmuştur. Bunun üzerine Muhacirin Müdüriyeti’nden Karesi ve Hüdavendigar’da
bulunan mültecilerin iaşeleri için gerek Maliye gerek Duyun-ı Umumiye ambarlardan
alınacak buğday, mısır vb. yiyecek bedellerinin merkezce muhacirin tahsisatından
ödeneceği tebliğ edilmiştir47.
Yurt içinden ve yurt dışından gelen muhacir ve mültecilerin başlıca göç ettikleri yer
başkent İstanbul’dur.
İstanbul’da bulunan muhacir ve mültecilerin iaşesi konusu
Muhacirin Müdüriyeti için ciddi bir sorun teşkil etmiştir. Bu sorun karşısında Hilâl-i
Ahmer Cemiyeti müdüriyetin başlıca yardımcısı olmuştur. Ancak halkın bağışlarıyla
ayakta kalan Hilâl-i Ahmer Cemiyeti de mütareke yıllarında ciddi mali sıkıntılar yaşamış
ve dönem dönem gerçekleştirdiği iaşe yardımını kesmek zorunda kalmıştır. Aralık 1920’de
cemiyetin iaşe yardımını kesmek zorunda kaldığı dönemlerden biridir. Hilâl-i Ahmer
Cemiyeti İstanbul’daki muhacir ve mültecilere yemek dağıttığı gibi 1.000 muhacire iki ay
Anadolu’da Ermeni Mezalimi, C.III, s.15-16.
Akşam, 08.01.1920, s.2.
47
BCA, 272..0.0.11/ 15.54..8.
45
46
212
boyunca günlük yarımşar ekmek vererek iaşe ihtiyaçlarını mümkün mertebe temin etmiştir.
Ancak bir süre sonra Hilâl-i Ahmer Cemiyeti muhacirine ekmek dağıtamayacağını
Muhacirin Müdüriyeti’ne bildirmiştir. Müşkül bir vaziyet içinde bulunan Muhacirin
Müdüriyeti, Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne bir tezkere göndermiştir. Bu tezkerede İstanbul’da
40.000 fazla muhacir ve mültecinin olduğu, hükümetin şartlar dolayısıyla yardım
edemediği gibi İngiliz Salib-i Ahmer Cemiyeti’nin de yardımı kestiği belirtilmiştir. Bu
şartlarda Hilâl-i Ahmer’in de yardımı kesmesi durumunda muhacirlerin sefil düşeceği hatta
birçoğunun öleceği beyan edilmiştir48. İleri gazetesi bu teşebbüs üzerine Hilâl-i Ahmer’in
dağıttığı ekmeğin okkasını düşürerek tekrar yardım etmeye karar verdiğini yazmıştır.
Önceden dağıtılan günlük ekmek 1.100 okka iken bundan sonra dağıtılacak olanlar 250
okka olacaktır49.
Mayıs 1921’de Dâhiliye Nezareti’nden Hilâl-i Ahmer’e benzer bir yazı
gönderilmiştir. İstanbul'da 46.000-50.000 raddesinde Müslüman muhacir bulunduğu ve
bunlar arasından pek ziyade sefil ve yardıma muhtaç olanların seçilerek hayatlarını
muhafaza ve sıhhatleri için çalışıldığı belirtilmiştir. Hükümet, içinde bulunduğu duruma
rağmen her vasıtaya başvurmak suretiyle 12.000 nüfusa imkân dâhilinde yardım yapmıştır.
Ancak bu tahsisat kâfi değildir ve sefalet içindeki ahali hayır müesseselerinin yardımlarıyla
ayakta kalınmıştır. Bu yüzden hiç olmazsa Eyüp Sultan ve Gülhane parkı gibi 2 mıntıkada
topluca ikamet etmekte olan ve ihtiyaç dereceleri hakkında İstanbul muhacirin
müdüriyetince ellerine özel vesika verilecek 1.500 nüfusa, günlük yarımşar kilodan 750
kilo ekmek tahsisi rica edilmiştir50. Ancak Haziran ayında Alemdar gazetesi Hilâl-i Ahmer
Cemiyeti’nin
Davut
Paşa
kışlasındaki
350
muhacirden
başkasına
yardımda
bulunamayacağını Muhacirin Müdüriyetine bildirdiğini yazmaktadır51. Nitekim Hilâl-i
Ahmer’in, ambar memurluğuna gönderdiği yazıda Eylül'ün 29’undan itibaren iaşe suretiyle
muhacirlere yapılmakta olan yardıma nihayet verileceği kararı iletilmiştir52. Konu ile ilgili
olarak Akşam gazetesinde yayınlanan ‘Muhacirlerimiz Aç Kalacak’ başlıklı haberde,
İstanbul Muhacirin Müdürü ile yapılan görüşmeye yer verilmiştir. Buna göre; Hilâl-i
Ahmer’in yardımı kesmesi üzerine Müdüriyet çözüm olarak, Gemlik ve Yalova havalisine
ait 6.000 mülteciyi memleketlerine gönderme kararı almıştır. Fakat bazı nedenlerden
Akşam, 13.12.1920, s.2.
İleri, 17.12.1920.
50
KA, 850/ 202.
51
Alemdar, 22.06.1921, s.3.
52
KA, 850/ 219.
48
49
213
dolayı bunu ertelemek zorunda kalmışlardır. Bu durum mevcut iaşe vaziyetlerini müşkül
bir dereceye getirmiştir. Hükümetçe ve çeşitli müesseselerce iaşeleri temin edilmezse
memlekette işsizlik buhranı hüküm sürdüğü sırada İstanbul’a yabancı olan bu zavallıların
ihtiyaçlarını temin etmeleri mümkün olmayacaktır. Muhacir ve mültecilerin iaşesi
Müdüriyeti en fazla düşündüren mesele olup diğer konularda yaşanan müşkülat bu derece
değildir53.
1922 yılının Mayıs ayında Kastamonu vilayetinin bazı bölgelerinde ziraatın
noksanından dolayı iaşe ihtiyacı pek fazla artmış hatta açlıktan can kayıpları meydana
gelmeğe başlamıştır. Ankara hükümeti bu konuda yardım yapılması için bir kayıt mevzu
olmadığından acil bir çare bulunması adına, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâletinin
muhacir ve mülteciler maddesine muaveneti içtimaiye fıkrasının da ilave edilmesi yönünde
bir kararname hazırlamıştır54.
4.3 Mesken Buhranı
I. Dünya Harbi’nde işgale uğrayan vilâyat-ı şarkiye topraklarından ahali iç kesimlere
doğru göç etmiş ve meskenleri tahrip edilmiştir. Mondros Mütarekesi’nden sonra aynı
felaket Batı Anadolu’da meydana gelmiştir. Birinin yaralarını saramadan diğeri yersiz
yurtsuz kalmıştır. Bu durum karşısında mültecilerin bulundukları yerlerde olduğu gibi,
kurtarıldıktan sonra memleketlerinde iskân edilmeleri konusunda da ciddi bir mesken
buhranıyla karşı karşıya kalınmıştır.
Özellikle İstanbul gibi göçmenlerin akın ettiği bir yerde geçici iskân için bile olsa
mesken tedarik etmekte güçlüklerle karşılaşılmıştır. Bunun için de boş bulunan meskenler
sahiplerinden kiralanmıştır. Ancak ekonomik durum nedeniyle kiraların verilemediği
anlaşılmaktadır.
Bu
nedenle
kira
bedellerinin
ödenmesi
konusunda
Muhacirin
Müdüriyeti’ne dava açılmıştır. Sahibinin iddiasına göre Tahtakale'de Büyük Bahçeli hanın
odalarıyla bahçesine İstanbul Muhacirin Müdüriyeti’nce 770 nüfus iskân edilmiştir.
Bunlardan 250 nüfus 8 gün, 520 nüfus 15 gün kalmıştır. Nüfus başına geceliği 15 kuruş
üzerinden toplam olarak 147.000 kuruşun ödenmesi için sahibi tarafından kira davası
53
54
Akşam, 06.10.1921, s.2.
BCA, 216-8/ 30..18.1.1/ 5.16..19.
214
açılmıştır. Ancak Muhacirin Müdüriyeti handa kalan mülteci sayısının daha az olduğunu
belirtmiştir. Bunların İzmit ve havalisinden Dersaadet'e gelen toplamda 296 nüfus Trabzon
mültecilerinden ibaret olduğunu beyan etmiştir55.
Mütarekeden itibaren muhacir ve mültecileri iskân etmek için el konulan yerler
hakkında Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne sık sık şikâyet dilekçeleri gönderilmiştir.
Bu dilekçelerin gönderildiği yerlerden biri de Eskişehir olmuştur. 18 Kasım tarihinde
Eskişehir Mutasarrıflığı’na Müdüriyet tarafından gönderilen yazıda liva dâhilinde Mamure
namındaki bir çiftliğe muhacir yerleştirmek üzere hükümetçe el konulması konusunda
şikâyette bulunulduğu bildirilmiştir. Bu hususta merkezde hiç bir malumat olmadığından
çiftliğin mevcut vaziyeti hakkında tahkikat yapılarak malumat verilmesi istenmiştir56.
Kasım 1918’de Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey tarafından Harbiye Nazırı
İzzet Paşa’ya gönderilen yazıda mesken buhranına temas ederek yurt dışından Osmanlı
topraklarına göç edeceklere engel olunması istenmiştir. Askeri birimler tarafından verilen
bilgiye göre Romanya'da Budapeşte konsolosluğundan verilmiş pasaportları bulunan
muhacirler İstanbul'a gelmek üzere yola koyulmuşlardır. Ancak muhacirlerin Osmanlı
topraklarına nakil ve gönderilmesi hususunda nezaretten hiç bir kimseye yetki
verilmemiştir. Üstelik memlekette mevcut muhacir ve mültecilerin halen iskân ve iaşeleri
konusunda müşkülat ve imkânsızlıklar yaşanmaktadır. Bunun üzerine yeni gelecek çok
sayıda muhacirin iaşe ve iskânlarının yeni müşkülatlar doğuracağı ifade edilmiştir. Bu
nedenle müdüriyet nezarete bu hususun gerekli birimlere bildirilmesini tebliğ etmiştir57.
Aynı gerekçe ile Ocak 1919’da Osmanlı topraklarına gelmek isteyen Müslim ve gayri
Müslim muhacirlerin hükümetten izin almaksızın ülkeye girişlerine izin verilmemesi
bildirilmiştir. Dobruca ve Makedonya havalisinden Osmanlı topraklarına hicret etmek
isteyen Müslüman ahalinin Köstence civarına geldikleri ve bunların sayısının 15.000
derecesinde mühim bir toplam teşkil ettiği Muhacirin Müdüriyeti’ne tebliğ edilmiştir.
Ancak harp esnasında nakil ve tehcir olunan şimdi ise iade edilen Rum ve Ermenilerin
iskânlarına çalışılmaktadır.
Mesken buhranın yaşandığı bir sırada bunlar geldikleri
takdirde açık da kalıp iskân edilemeyecektir58. İşgal kuvvetleri tarafından Ermeni ve Rum
55
BCA, 272..0.0.12/ 37.23..8.
BOA, DH.ŞFR. 93/ 203.
57
BCA, 272..0.0.14/ 75.19..8.
58
BCA, 272..0.0.14/ 75.20..3., ATASE, 100/ 70.
56
215
ahalinin iskânlarına öncelik verildiği için daha önceden bunların meskenlerine geçici
olarak iskân edilmiş olan Müslüman mülteciler çıkarılmış ve bunlar açıkta kalmıştır.
Açıkta kalan mültecileri ülkede iskân edecek yer bulunamazken ülke dışından yenilerinin
gelmesi sefaletin boyutunu artırmaktan başka bir işe yaramayacaktır. Müdüriyet bu konuda
sergilediği tutumunda son derece haklıdır.
Dâhiliye Nezareti ülkede yaşanan mesken buhranını dikkate alarak muhacir ve
mültecilerin açıkta kalmasına engel olmak için çıkış yolları aramıştır. Bunun içinde
meskenleriyle ziraat ve ticaret edebilecek derecede emlak ve arazisi bulunanlardan veraset
suretiyle başkaca emlak ve arazi talep edenlerle ilgili yeni bir uygulama başlatılmıştır. Bu
şartlarda talep edilen emlak ve arazide muhacir ve mülteci sakin olmadığı takdirde kabul
edilmesi öngörülmüştür. Muhacir ve mülteciler tarafından meşgul olanları ise yayınlanan
kararname üzerine muamele icra edilmek üzere ilk etapta uygun bir kira bedeli verilmesi
takdir edilmiştir. Bu uygulama İzmit Mutasarrıflığı’na 1919 yılının ilk aylarında
gönderilen bir telgrafla bildirilmiştir59. Böylece emlak ve arazi açısından sıkıntısı olmayan
kişilere veraset yoluyla kalan emlaklara kira bedeli verilmek suretiyle hakları korunmaya
çalışılırken aynı zamanda muhacir ve mültecilerinde açıkta kalmasına engel olunmak
istenmiştir. Zira savaş koşulları içerisinde herkesin birtakım fedakârlıklarda bulunması
gerekmektedir. Mültecilerin açıkta kalması ve özellikle kışın soğuktan ölmesi insanlık
açısından da kabul edilebilecek bir durum değildir.
Bu tarz alınan kararlara karşın ateşkes sonrası İstanbul’da yer alan İtilaf Devleti
temsilcileri kendi tebaalarının haklarını korumak adına bu gibi uygulamalarla ilgili çeşitli
itirazlar da bulunmuşlardır.
Meclisi Vükela’da sık sık bu konularla ilgili karar
değişikliklerinin olduğu görülmektedir. Muhacir ve mülteci iskân olunmak üzere Çatalca
livası dâhilinde istimlâk olunan Köstemer ve Çavuşlu çiftliklerinin sahiplerine iadesi İtalya
Hükümeti Fevkalade Komiserliği tarafından talep edilmiştir. Bunun üzerine Dâhiliye
Nezareti 19.1.1919 tarihli tezkeresi ile iki çiftliğin de satın alınması hakkında kararın
kandırılması gerektiğini belirtmiştir. Meclisi Vükelada yapılan görüşmeler neticesi bu
çiftliklere lüzumu kadar muhacir ve mülteci iskân ettirilememiş olduğu gibi önceden takdir
edilen istimlâk kararında da sahipleriyle anlaşılamayacağından vazgeçilmiştir. Ayrıca
mevcut durumun fevkaladeliği bu konuda maksada yarayan bir netice elde edilemeyeceğini
59
BOA, DH.ŞFR. 96/ 146.
216
açıkça göstermiş olduğundan önceki kararın kaldırılmasıyla çiftliklerin sahiplerine iadesi
ve tescillerinin yapılması kararlaştırılmıştır60.
Muhacir ve mülteci yerleştirmek üzere istimlâk edilen çiftliklerde sahipleri itiraz
ettiği takdirde içinde bulunan muhacir ve mülteciler kendisine ortakçı etmek suretiyle
birlikte çalışmaları da bir seçenek olarak sunulmuştur. Her iki tarafında mağdur olmaması
için ortak bir yol bulunmaya çalışılmıştır. Örneğin Edirne'de istimlâk edilen Demirhanlı
çiftliğinde 14 hane muhacir iskân edilmiş ve bunlara kereste verilmek suretiyle 6 adet hane
inşa edilmiştir. Bunların ziraat yapabilmesi için tohumluk ve hayvanat verilmesinin
gerektiği Dâhiliye Nezareti’ne bildirilmiştir61. Ancak daha sonra gönderilen telgraftan
çiftlik vekilinin istimlâk kararına itiraz ettiği anlaşılmaktadır. Konuyla ilgili diğer telgrafta
çiftlik vekilinin çiftlik de iskân edilen muhacirleri kendisine ortakçı etmek suretiyle işleri
döndürmeye başladığı belirtilmiştir. Ayrıca çiftliğin istimlakına razı olunmayacağını
bildirmesi üzerine kamu yararı kararından başka çare olmayacağı tebliğ edilmiştir62.
Meclisi Vükela’da 1919 yılı içerisinde görüşülen başlıca konulardan birisi muhacir
yerleştirmek için istimlâk edilen çiftlikler konusunda meydana gelen itirazlar olmuştur.
Saideli kazası dâhilinde muhacir iskân edilmek üzere 4 milyon 744 bin kuruş bedel
karşılığında istimlakı önceden Meclisi Vükelaca kararlaştırılmış olan çiftlik Fransalı
Belfova tarafından Konyalı Hafızzadelerden satın alınmıştır. Çiftliğin yakında Konya'ya
gelecek olan Mösyö BeIfova tarafından teslim alınacağı ve içindeki değirmenin kiraya
verilmesinden vazgeçilmesi Maliye Nezareti tarafından mahalli defterdarlığa tebliğ
kılınmıştır. Bununla beraber Fransız Fevkalade Komiserliği’nden Belfova'nın vekilinin
çiftliğe girip çıkmasına muhalefet edildiği ve vekilin itirazına rağmen değirmenin
müzayedeye konulduğu bildirilmiştir. Bunun üzerine Meclis-i Vükela, vekili tarafından
yapılan iade talebi üzerine daha önceden muhacir iskânı için verilen istimlâk kararının
kaldırılması ve Dâhiliye, Hariciye ve Maliye Nezaretine durum hakkında malumat
verilmesini kararlaştırmıştır63. Çatalca sancağı dâhilinde bulunan muhacir iskânı için 1916
senesinde istimlâk edilen ve İtalya tebaasından bir kişiye ait olan Fethiköyü çiftliğinin
iadesi meselesi de Meclisi Vükela gündemine taşınmıştır. Bu konu için çitlik sahibi İngiliz
siyasi mümessiline müracaat etmiştir. Esasen çiftlikte muhacir iskân edildiği gibi istimlâk
60
BOA, MV. 214/ 71.
BOA, DH. ŞFR. 615/ 92.
62
BOA, DH.ŞFR. 619/ 27.
63
BOA, MV. 216/ 38.
61
217
bedeli de emaneten mal sandığında muhafaza edilmiştir. Ancak çiftlik hakkında önceden
verilmiş olan menfaat-i umumiye kararının kaldırılarak çiftliğin sahiplerine iadesi
gerekmektedir. Bu konu da gereğinin yapılması Dâhiliye Nezareti’ne bırakılmıştır64.
Muhacir ve mülteciler için mesken tedarik etmekte mevcut şartlar dolayısıyla
sıkıntılar yaşandığı gibi bunların inşa etmiş olduğu hanelerin tamiri konusunda bile yardım
edilememiştir. Simav'ın Karacaviran yaylasına yerleşmiş muhacirler tarafından inşa
edilmiş hanelerden 28’nin tamir edilmesi gerektiği Kütahya Mutasarrıflığı’nca Dâhiliye
Nezareti’ne bildirilmiştir. İnşaatın muhacirler tarafından yapılacağı belirtilerek çivi gibi
inşaat malzemesi ve keşif heyeti masrafı için 70.750 kuruş talep edilmiştir. Ayrıca çift
hayvanat satın alınması için de 200.000 kuruşluk havalename gönderilmesi istenmiştir.
Dâhiliye Nezareti ise her iki talebe de olumsuz cevap vermiştir. Tamir masrafının
muhacirin tarafından karşılanmasının uygun görüldüğünü ve çift hayvanat fiyatlarının
pahalı olmasından dolayı mevcut maliyeden bu konuda sarfiyat yapılamayacağını Temmuz
1919’da Kütahya’ya tebliğ etmiştir65.
Ülkede yaşanan mesken buhranı ve mali vaziyetten çeşitli yerlerde bulunan
muhacirin idareleri de etkilenmiştir. Muhacirin idarelerinin bulunduğu hanelerin kira
bedellerinin ödenmesi konusunda da sorunlar yaşanmıştır. Muhacirin idareleri için yer
bulunmakta zorlanılan bir dönemde muhacir ve mültecilere mesken tedarik etmenin ne
kadar güç olduğu ortadadır. Bursa Muhacirin Müdürü bu konuda yaşanan sıkıntıları genel
merkeze iletmiştir. Muhacirin dairesinin bulunduğu hane sahibi tarafından kiraya
verilmeyeceğinden tahliyesi talep edilmiştir. Bunun üzerine hükümet dairesi civarındaki
hanlardan 2-3 oda kiralanmak suretiyle sorun çözülmek istenmiştir. Ancak hükümet
civarında daire olacak han mevcut olmadığı gibi çarşı civarlarında bulunan hanlardan da
oda kiralamak mümkün olmamıştır. Çünkü gerek İstanbul harikzeganı gerek İzmir ve
Bergama’dan büyük miktarda gelen zabıtan ve memur aileleri bulunmaktadır. Mevcut
bulunan Ermeni haneleri için ise çok yüksek kira bedelleri talep edilmiştir. Bunun için
havalename gönderilmesi istenmiştir. Bu durum karşısında Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi Bursa muhacirin idaresi için seçilecek hanenin kira bedeline karşılık sene-i
64
65
BOA, MV. 216/ 49.
BCA, 272..0.0.74/ 68.41..6.
218
haliye bütçesinin 178. faslının 3. icar maddesinden 7.400 kuruşluk havalename
göndermiştir66.
Bursa Muhacirin Müdürü tarafından gönderilen başka bir yazı ile Ertuğrul’un Ermeni
mahallesinden Artin imzalı bir arzuhal Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne takdim
edilmiştir. Arzuhalde Bilecik muhacirin memurunun bu kişinin hanesini muhacirin dairesi
olmak üzere 6 aylık kirayı peşin vermeyi kabul etmek suretiyle kiraladığı belirtilmiştir.
Ancak peşinen verilmesi lazım gelen kira bedelini yaklaşık 2 aydır alamadığı ve havale
gelecek diye oyalandığını iddia etmiştir. Kendisinin mağdur millet efradı olduğunu ve
Bilecik muhacirin memuru tarafından aldatılıp anahtarının alındığını savunmuştur. Perişan
haline merhamet edilerek kira bedelinin verilmesini talep etmiştir. Bursa Muhacirin
Müdürü kira bedelinin daha fazla geciktirilmemesi için 5.800 kuruşluk havalename
gönderilmesini merkeze tebliğ etmiştir. Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi bunun üzerine
12 Eylül 1919’da Ertuğrul ve Karacabey muhacirin idaresine kiralanan hanelerin kira
bedeline mukabil sene-i haliye bütçesinden 178. faslının 3. icar maddesinden 5.800
kuruşluk havalename gönderileceğini bildirmiştir67.
Batı Anadolu’da Aydın mültecilerinin önemli bir kısmı Çine'ye sığınmıştır.
Muhacirin Müdürü Umumisi Hamdi Bey Çine kazasına iltica eden Aydın mültecilerinin
çoğunun meskensiz kalarak açıkta, perişan bir halde bulunmalarını dikkate alarak bu
sorunu geçicide olsa çözmek için 27 Eylül 1919’da Harbiye Nezareti’nden çadır talep
etmiştir. Bunların hastalık ihtimali olduğu için askeriyeden lüzumu kalmayan çadırlardan
200 kadarının verilmesi istenmiştir68 .
İstanbul’da muhacir ve mültecilerin geçici olarak yerleştirildiği barakalar da bir süre
sonra tamirat ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Ekim 1919’da Beyazıt’ta Ali Paşa arsasında
bulunan ve mültecilerin iskân edilmekte olduğu barakalar ikamet edilemeyecek bir hale
gelmiştir. Şiddetli yağmurlarda bozulma ihtimali olduğu için barakaların tamiri edilmesi
konusunda yetkililerden yardım istenmiştir69.
66
BCA, 272..0.0.74/ 68.43..7.
BCA, 272..0.0.74/ 68.43..22.
68
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..3.
69
BCA, 272..0.0.74/ 71.3..4.
67
219
İstanbul mesken tedariki konusunda en büyük sorunların yaşandığı başlıca şehir
olmuştur. 1919 yılının son ayında mahallerine sevk ve iade edilmek üzere çeşitli yerlerden
parça parça İstanbul'a gönderilen Trabzon ile İzmir ve çevresinden göç eden binlerce
mülteci İstanbul’daki muhacir ve mülteci miktarını bir hayli artırmıştır.
Bunlar
mahallerine sevk edilinceye ve bir tarafa yerleştirilinceye kadar önceden Almanlardan satın
alınıp Beyazıt’taki Ali Paşa arsasına nakil edilen bir kaç barakayla askeriyeden verilen
çadırlarda ikame edilmişlerdir.
Ancak Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Heyeti’nin bu
koşullarda mültecilerin bulaşıcı hastalıklara yakalandığını bildirmesi üzerine bir kısım
mülteciler memurin lokantasına nakledilmiştir. Bu defada Fransızlar tarafından lokantadan
zorla çıkartılmışlardır70. Sokakta kalan mülteciler Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nce
Beyazıt’ta Süleymaniye Camisi civarındaki barakalara yerleştirilmişlerdir71. Bunların
ikamesi için talep edilen eski zaptiye hapishanesi ise Evkaf Nezaretine devredilmiştir.
Bunun üzerine muhacir ve mültecilerin ikamesi için münasip bir mahal bulunması
konusunda Evkaf Nezareti’ne müracaat edilmiştir72.
Dâhiliye Nezareti ile Sivas vilayeti arasında gerçekleşen yazışmalardan muhacirin
idareleri için kira bedelleri ödenmeye devam edildiği anlaşılmaktadır. 25 Aralık 1919’da
Tokat sancağı muhacirin idaresinin bir senelik kira bedeli olarak 3.325 kuruş ile Amasya
sancağı muhacirin dairesinin 6 aylık kira bedeli bulunan 2.400 kuruş havalename
gönderilmiştir73.
İstanbul’da mesken buhranı karşısında muhacir ve mültecileri geçici olarak ikame
etmek için bulunan yollardan birisi de yangınzedelerin işgalinde bulunan bazı mahallerin
tahliye ettirilmesi ve bunlara tahsis edilmesidir. Bu durum yangınzedelere tebliğ edilmiştir.
Yangınzedelerden bazıları Vakit gazetesine müracaat ederek sokak ortalarında
bırakılmalarının uygun olmayacağından bahsederek şikâyette bulunmuşlardır. Gazete
mültecilerin iskânı ne derece önemliyse yangınzedelerin yerleştikleri meskenlerinden
çıkarılmasının da o kadar ehemmiyetli olduğunu belirtmiştir74. Burada en önemlisi ise
70
BCA, 272..0.0.12/ 38. 27..10.
Akşam, 02.09.1919.
72
BCA, 272..0.0.12/ 38. 27..10.
73
BCA, 272..0.0.74/ 69.47..3.
74
Vakit, 04.11.1920.
71
220
ikisinden birinin açıkta kalacak olmasıdır. Buda müşkülatın ne boyutta olduğunu
göstermektedir.
1920 yılının ilk aylarında memleketin her tarafında mesken buhranının şiddetle
hüküm sürdüğü bir dönemde İstanbul’da barınma sorununu çözmek için askeri binaların
talep edildiği görülmektedir. İstanbul esasen muhacir ve mültecilerin kabullerine ve
iskânlarına yasak bölge olması nedeniyle göç edenler taşraya sevk edilerek dağıtılmaya
çalışılmıştır. Savaş koşullarında sevkiyat konusunda yaşanan sorunlar ve gerçekleştirilen
katliamlar nedeniyle İstanbul’da her geçen gün göçmenlerin sayısı artış göstermiştir. Bu
durum karşısında İstanbul’da muhacirin iskânına uygun yerler yeterli olmadığı için çoğu
camilerde taşlar üzerinde yatmak zorunda kalmıştır. Bunun için askeri birliklerin işgalinde
bulunan muhacir ve mültecilerin iskânı için bazı binaların tahliyesi talep edilmiştir.
Tahliyesi talep edilen mahallerden 3'ü merkez dairesi inşaat şubesine ve bir mahalli de
Harbiye Dairesi tarafından depo kabul edilmiş yerler olduğundan müspet cevap
verilmemiştir. Fakat Dâhiliye Nezareti bu yerlerin tahliyesi ile mültecilerin hayatlarının
kurtarılması isteğini tekrar etmiştir75.
İstanbul’da ve Anadolu’da bulunan muhacir ve mültecileri iskân etmek için çalışan
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’de bulunduğu binayı boşaltmak zorunda kalmıştır.
Sirkeci’de bulunan müdüriyet binasının kontratı son bulduğu için eski Müdafaa-i Milliye
binasına nakli kararlaştırılmıştır76.
Müdafaa-i Milliye Encümeninin firariler hakkında hazırlanan kanun layihası ile ilgili
verdiği mazbatada firarilerden müsadere olunacak hanelerin muhacirlere tahsis edilmesini
önermiştir. Bu suretle muhacirleri iskân konusunda yaşanan sıkıntının azalacağı ve daha
hayırlı bir hareket yapılmış olunacağı savunulmuştur77.
13.10.1920 tarihinde Yozgat mebusu Süleyman Sırrı Bey’in mesken kiraları
hakkında verdiği kanun teklifi Layiha Encümeni’ne havale edilmiştir. Teklif mesken
tedariki konusunda muhacir, mülteci gibi gurebanın maruz kaldığı müşkülat dikkate
75
BCA, 272..0.0.80/ 3.1..3.
Akşam, 22.04.1920, s.2.
77
TBMMZC, Devre I, Cilt 4, İçtima Senesi I, s.24.
76
221
alınarak hazırlanmıştır. Her geçen gün artan kira bedellerinin emlak sahipleri arasında bir
ihtikâr müsabakası yapıldığı izlenimini oluşturmuştur. Bunun için kira bedellerinin bir sınır
dairesinde bulundurulması teklif edilmiştir78.
Süleyman Sırrı Bey’in kanun teklifinin 7.
maddesin de ‘hükümetin resmen iskân edeceği muhacir ve mülteciler için kiralanacak
mahallerin kira bedelleri her ayın sonunda resmi tahsisattan emlak sahibine teslim olunur’
ibareleri yer almaktadır79. Bu ifadeler hem muhacir ve mülteciler hem de emlak
sahiplerinin mağdur edilmemesi için çalışıldığını göstermektedir.
Mecliste sık sık Ankara’da yaşanan mesken buhranı da mebuslar tarafından dile
getirilmiştir. Mesken tedariki konusunda sıkıntı yaşanınca yine cami, okul ve hatta hamam
gibi genel binalardan yararlanılmıştır. Burdur mebusu İsmail Suphi Bey, Kuyulu gazino
civarında bulunan bir camide Hıristiyanların iskân edildiği ve camiyi mezbeleye
çevirdiklerini beyan etmiştir. Herkesin dinine hürmet edilmesi gerektiği kadar kendi
dinimize de hürmet edilmesi gerektiğini belirterek bina yoksa da kilisede iskân
edilmelerinin daha uygun olacağı görüşünü savunmuştur80. Isparta mebusu Nadir Bey ise
Ankara’daki muhacir ve mülteci iskân edilen Karacabey hamamının tamir ettirilmesi için
bir takrir vermiştir. Mesken buhranı kadar hamam buhranının da yaşandığına dikkat
çekmiştir. Takrir Evkaf Vekâleti’ne havale edilmiştir81.
Konya’da geçen vakadan dolayı Ankara’ya hicret eden Bitlis mültecilerinin iskân ve
iaşe edilmesi için Bitlis mebusu Hüseyin Bey ve arkadaşları 28.11.1920’de meclise bir
takrir verilmiştir. Konya’dan hicret eden Bitlis mültecilerinin Ankara’da han köşelerinde
ve sokak ortalarında perişan bir vaziyette kaldıkları belirtilmiştir. Takrir Dâhiliye
Vekâleti’ne gönderilmiştir82. Dâhiliye Vekâleti’nden gönderilen cevap 27.12.1920 tarihli
oturumda okunmuştur. Buna göre bu mülteciler barınma ve beslenmelerine Ankara’daki
akrabaları tarafından yardım edileceğini içeren bazı mektuplar vasıtasıyla Ankara’ya
sevklerini talep etmişlerdir. Bunun üzerine her masrafları muhacirin idaresinden ödenerek
sevk edilecekleri ve genel binalarda barınacakları Konya ve Ankara Muhacirin
Müdüriyetlerinden bildirilmiştir. Ayrıca bunların münasip bağlarda veya kasabada
TBMMZC, Devre I, Cilt 5, İçtima Senesi I, s.39.
TBMMZC, Devre I, Cilt 7, İçtima Senesi I, s.24.
80
TBMMZC, Devre I, Cilt 6, İçtima Senesi I, s.34.
81
TBMMZC, Devre I, Cilt 7, İçtima Senesi I, s.223.
82
TBMMZC, Devre I, Cilt 6, İçtima Senesi I, s.88.
78
79
222
kiralanacak olan evlerde barındırılmaları konusu Ankara Muhacirin Müdüriyeti’ne
yazılmıştır. Fakat bulunacak bağlara kendilerinin gitmek istemediği ve hatta polis
idaresince de yapılan araştırmalara rağmen kasaba içinde kiralık hane tedarik edilemediği
ve kendilerinin de iskânlarını terkle akrabalarının yanına dağıldıkları ve başka bir
müracaatta bulunmadıkları cevabı verilmiştir83.
Batı Anadolu’da Yunan işgalleri üzerine ahali çevre illere akın edince bölgede ciddi
anlamda mesken buhranı yaşanmıştır. Bu nedenle açıkta kalanlar ikinci hatta üçünde defa
göç etmek zorunda kalmışlardır. Buna en iyi örnek Aydın mebusu Sadık Bey ailesini iskân
edecek mesken bulamadığı için uzun süre meclise gelememiş olmasıdır. 5 ay 12 gün
herhangi bir mazeret bildirmeden meclise gelmediği için müstafi (istifa etmiş) sayılmasına
dair alınan Riyaset kararı 21.12.1920 tarihinde mecliste okunmuştur. Söz alan Isparta
mebusu Nadir Bey konuya açıklık getirmiştir. Sadık Bey’in Ramazan içerisinde
mezuniyetle memleketi Nazilli’ye gittiğini ancak Haziran’ın 24’ünde Nazilli faciasının
yaşanması üzerine ailesini kurtarmak suretiyle istasyona güç bela geldiği sırada kendisini
gördüğünü ifade etmiştir. Eğridir’e giden Sadık Bey’in izdiham nedeniyle ailesini
barındıracak mesken tedarik edemeyip Isparta’ya geçtiğini belirtmiştir. Ancak Isparta’ya
yığılan Nazilli mültecileri nedeniyle burada da mesken tedarik edemeyip Antalya’ya hicret
etmiştir. Nadir Bey’in yaptığı açıklama üzerine yapılan oylamada mazereti makbul ve
meşru görülmüştür84.
Muhacirin Müdüriyeti’nin 3 Mayıs 1921 tarihli 6317-386 numaralı tezkeresinde
Çatalca muhacirin memuru tarafından muhacir ve mültecilerin iskânı için kâfi miktarda
çadır gönderilmediği takdirde boş, sahipsiz topraklar ile Rum ve Bulgarlardan metruk arazi
de iskân edileceklerine dair gönderilen yazı ele alınmıştır. Muhacirin Müdüriyeti hicret
eden İslam ahalisi ile Bulgarların emlak ve arazilerinin iadesi hakkında Hariciye Nezareti
vasıtasıyla Bulgar hükümeti nezdinde gerçekleşen teşebbüs esas olmak üzere Osmanlı
topraklarına hicret eden İslam ahalisinin emvalinin iadesine Bulgar hükümetinin
muvaffakiyeti olduğu takdirde Osmanlı idaresi de aynı şekilde muamele edeceğini
belirtmiştir. Bundan dolayı muhalif bir harekette bulunulmamasını istenmiştir. Bunun için
ilk etapta Bulgarlardan metruk emvale dokunulmaması ve öncelikle Çatalca’ da bulunan
83
84
TBMMZC, Devre I, Cilt 7, İçtima Senesi I, s.52.
TBMMZC, Devre I, Cilt 6, İçtima Senesi I, s.457
223
30 hane muhacirin liva dâhilinde mevcut olan ve firar eden Rum emval-i metrukesiyle, boş
ve sahipsiz arazilerde iskânları uygun görülmüştür. Bahsi geçen 40 hane mültecinin de
iskânları için yeterli sayıda çadırın Çatalca’ya gönderileceğinin Çatalca Mutasarrıflığı’na
tebliğ edilmesi kararlaştırılmıştır85.
Batı cephesinde gerçekleşen muharebeler sonrası Yunanlılar tarafından pek çok yer
tahrip edilmek suretiyle yakılmıştır. Dolayısıyla mesken buhranının daha da artmıştır.
Yunanlılar tarafından yakılan Karacabey kazasında mültecilerin ihtiyacı için 200 çadırın
gönderilmesi için bölgeden Hilâl-i Ahmer’e Kasım 1921’de bir yazı gönderilmiştir86.
Son dönemlerde iç ve dış göçler çok artmış olduğundan boş olan meskenlerin
sahiplerinin tespit edilmesi için çalışmalar başlatılmıştır. Özellikle birkaç kez el
değiştirdiği için Elviye-i Selase’de bu durum hat safhada yaşanmıştır. İcra Vekilleri Heyeti
Kars, Ardahan ve Artvin illerine dönmekte olan 93 muhacirlerinden kiraladıkları
gayrimenkullerin kendilerine ait olduğunu ispat edinceye kadar kira bedeli alınmamasına
dair 10 Mayıs 1922’de bir kararname çıkarmıştır87.
Muhacir ve mültecilerin iskânlarını sağlamak için Muhacirini Teshil-i İskân
Komisyonu kurulmuştur. Akşam gazetesi komisyonun faaliyetleri hakkında yetkili bir
kişinin verdiği izahatı sayfalarına taşımıştır. Komisyonun Eyüp’te bulunan bir dergâhın
tahliyesi ile muhacirlerin iskânı için yaptığı teşebbüsler Evkaf Nezareti’nce kabul
edilmiştir. Fakat dergâhta sakin Afkan tebaasının müracaatı üzerine el koymak mümkün
olmamıştır. Komisyonca Aksaray’da yangınzedelerin bulunduğu bir medresede içlerinden
kudretli olanların tahliyesi ile boşalacak yerlere muhacir iskân edilmesi düşünülmüştür.
Şehramaneti de yangınzede pavyonlarında da aynı sistem uygulanmasına karar verilmiştir.
Topkapı’da Pazar Tekkesi’ne Balıkesir ve havalisinden gelen polis ve jandarma ailelerin
iskânı düşünülmüştür. Bu konuda komisyon reisi Talat Bey’in incelemelerinden sonra
vereceği rapora göre hareket edilmesi takdir edilmiştir. Bundan dolayı jandarma ve polis
85
BCA, 272..0.0.11/ 15. 60..8.
KA, 74/ 167.
87
BCA, 135-10/ 30..18.1.1/ 5. 16..9.
86
224
aileleri dışarıda akraba veya tanıdıklarının yanında ikamet etmektedir. Muhacirin idaresi
bunlara uygun bir iskân mahalli bulamamıştır88.
Savaşın sonlarında Yunanlılar çekilirken de fırsat buldukça geçtikleri yerleri
yakmışlardır. Bu nedenle Yunanlılar tarafından Bandırma’da yakılan 4.000 haneden açıkta
kalan kimseler için Muhacirin Müdüriyeti tarafından 160 çadır ve mühim miktarda un ve
pirinç gönderilmiştir89.
Trabzon'da mevcut sinema binası hükümetçe ihtiyaçlarına medar olmak üzere orada
bulunan Kafkas muhacirleri için 120 lira bedel ile kiralanmıştır. Hilâl-i Ahmer ve
Müdafaa-i
Hukuk
Cemiyeti’nin
yardımıyla
sinemanın
tamiratı
ve
levazımatı
tamamlanmaya çalışılmıştır. Ancak buradan istifade edilebilecek bir dereceye getirilmiş
iken bazı Ermenilerin teşvikiyle sinema müzayedeye çıkarılmıştır. Bunun üzerine
Trabzon’dan Ankara Hilâl-i Ahmer Murahhaslığı’na Ekim 1922’de gönderilen yazıda
yardıma muhtaç muhacirlerin durumu dikkate alınarak mümkün ise bir sene daha eski
bedeli ile bunların elinde kalması için teşebbüslerde bulunulması istenmiştir90.
4.4. Şikâyet ve Suistimaller
Mütareke döneminde bir yandan İstanbul hükümeti Anadolu’da idaresini devam
ettirmeye çalışırken diğer yandan Ankara hükümeti kendi idaresini tesis etmek için
mücadele vermiştir. Bu idari savaşa bir de işgal altındaki bölgelerde Yunan idaresinin
teşkil edilmeye çalışılması eklenince ortaya idari olarak bir kargaşa çıkmıştır. Savaş şartları
da buna eklenince otorite boşluğu oluşmuştur. Doğal olarak böyle bir ortamda pek çok
şikâyet ve suiistimaller meydana gelmiştir.
Mütareke dönemi içerisinde muhacir ve mültecilere verilen yevmiyelerin kesilmesi
veya düzenli ödenmemesi başlıca şikâyet konularından birisi olmuştur. Bu konu ilgili bir
şikâyet mütareke sonrası Kasım 1918’de Aydın Vilayetinde bulunan Van, Erzurum ve
Akşam, 26.03.1922, s.2.
Akşam, 27.09.1922, s.2.
90
KA, 160/ 120.
88
89
225
Bitlis muhacirleri namına Mehmet Emin adıyla çekilen telgrafta yer almıştır. Telgrafta bir
seneden beri medrese köşelerinde sefalet içinde ikamet ettikleri gibi 10 günden beri de
yevmiyelerinin kesildiği ve ailelerini idare edecek bir şeylerinin kalmadığı beyan
edilmiştir. Buna mani olmak için ya yevmiyelerinin verilmesi ya da memleketlerine sevk
edilmeleri istenmiştir.
Gelen bu şikâyeti değerlendiren Muhacirin Müdür-i Umumisi
Hamdi Bey, Aydın Muhacirin Müdüriyeti’ne yevmiyelerin verilmemesinin sebebinin
araştırılarak bildirilmesi ve mültecilerin sefaletine engel olunması yönünde bir yazı
göndermiştir91. Konuyla ilgili bir şikâyette Kayseri’den gelmiştir. Dâhiliye Nezareti’ne
mahallinden bildirildiğine göre yardıma muhtaç muhacir ve mültecilerin yevmiyeleri
muhasebeden düzenli ödenmediği için sefalet içinde kalmışlardır. Üstelik bunlara iaşe ve
aşar ambarlarından da zahire verilmesi mümkün olmadığı için Maliye Nezareti’nden hiçbir
yardım almayan muhacirlerin daha fazla sefalete düşmemeleri için yevmiyelerinin düzenli
ödenmesinin Kayseri’ye tebliğ edilmesi istenmiştir92.
Bazı muhacir ve mültecilerin yevmiyeleri ödenemiyorken bazıları da geliri varken
yevmiye almıştır. Örneğin Diyarbakır Muhacirin Müdürü tarafından Muhacirin
Müdüriyeti’ne gönderilen yazıda yapılan teftiş neticesinde geliri bulunan bir kişinin aynı
zamanda muhacirin tahsisatından yevmiye aldığının tespit edildiği bildirilmiştir. Müdüriyet
askerlikten dolayı maaş aldığı halde kanuna aykırı olarak muhacirin tahsisatından da
yevmiye alan Süleyman adlı şahıstan usulsüz aldığı paraların tahsil edilmesine karar
vermiştir93. İleri gazetesi ise Cihan Harbi esnasında İstanbul’a getirilen Medinelilerin
şikâyetlerine yer vermiştir. Bunlara Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nce harcırah olarak
yalnız 20 lira verildiği gibi yevmiyeleri de kesilmiştir. İstanbul’da kalan Medinelilerin üç
dört aileden ibaret olduğu ve bunların verilen yirmi lira ile vatanlarına dönmelerine imkân
olmadığından ait olduğu merci tarafından bu durumun dikkate alınması istenmiştir94.
Yevmiye konusunda bir şikâyette Bursa’dan gelmiştir. Trabzon mültecilerinden Hasan
Efendi eşi Hafize ve Servet imzalarıyla Bursa'daki yevmiyelerin verilmediğine dair
şikâyette bulunulmuştur. Şikâyet üzerine Bursa muhacirin müfettişi tarafından tahkikat
yapılmıştır. Tahkikat sonucu hazırlanan raporda 1916 tarihinden Mart 1920 tarihine kadar
yevmiyelerin düzenli olarak verildiği belirtilmiştir. Ancak Mart 1920 başlangıcından
91
BCA, 272..0.0.74/ 67.34..8.
BCA, 272..0.0.74/ 68.44..12.
93
BCA, 272..0.0.74/ 68.40..7.
94
İleri, 08.10.1919, s.2.
92
226
itibaren mal sandığında para mevcut olmadığı için hiçbir kimseye
yevmiye
verilememiştir95.
İllerden ya hiç yardım alınamadığına ya da başka yerlere oranla daha az yardım
yapıldığına dair gelen şikâyetler de mevcuttur. Konya’da bulunan Van Vilayeti Erciş
kazası mültecileri adına sadarete bir arzuhal gönderilmiştir. Arzuhalde Vilâyât-ı Şarkiye
ahalisinin başına gelen felaketi bilmeyen ve işitmeyen hiç bir kimsenin kalmadığını ancak
yardım için birçok defa müracaat ettikleri halde hiç bir yardım alamadıklarından şikâyet
etmişlerdir. Kışın gelmesiyle yersiz yurtsuz aç ve sefalet içinde öleceklerini daha önce
feryatlarını duyan olmadığını bu nedenle son olarak müracaat ettiklerini belirterek
merhamet edilmesini istemişlerdir. Dâhiliye Nezareti tarafından Konya’ya gönderilen yazı
ile bu muhacirlerin durumu hakkında acilen bilgi verilmesi istenmiştir96. Bir şikâyette
Vakit gazetesine Bursa’da bulunan Bergama mültecileri namına Mehmet Fuat imzası ile
gönderilen mektupta yer almıştır. Mektupta Balıkesir’de ve hatta Bursa’nın kazası
İnegöl’de bile mültecilere aylardan beri muntazaman buğday verildiği halde Bursa
merkezdekilerin uzun müddet uğraştıktan sonra ancak geçen ay nüfus başına 30’ar kilo
zahire aldıklarından bahsedilmiştir. Bu miktarın her ay verileceği vaat edilmiş ancak
dağıtılma zamanı geldiği halde birçok makamdan mültecilere aksi cevap verilmiştir. Yunan
işgali altında bulunan yerlerden iltica eden bütün muhacirlere günlük birer kilo buğday
verilmesi Meclis-i Vükela kararı ve Dâhiliye Nezareti’nin emri olduğu halde Bursa’da
niçin bu karara uyulmadığı sorulmuştur. Aşar ambarlarında lüzumu kadar zahire mevcut
olduğu, Bursa’daki muhacirlere de diğer yerlerdeki muhacirlere verildiği gibi muntazaman
buğday ve kömür verilmesi gerektiği belirtilmiştir97.
Teke Sıhhiye Müdürü’nün Hilâl-i Ahmer’in Ankara şubesine gönderdiği yazıda
yardım için feryat edilmektedir. İki senedir devam eden facia sonucu Antalya'ya ya pek
çok mültecinin iltica ettiği belirtilmiştir. Teke Sıhhiye Müdürü hicrete mecbur olanlar
içerisinde en az yardım alanların Antalya’ya gelen mülteciler olduğunu iddia etmiştir. İki
sene zarfında Antalya’da bulunan mülteciler Amerikalıların verdikleri bir miktar kumaşla
çocuklarını yarım yamalak giydirmişlerdir. Sonradan Afyon ve civarından iltica edenlerle
95
BCA, 272..00.11/ 15.58..8.
BCA, 272..0.0.11/ 14.53..7.
97
Vakit, 08.12.1919, s.3.
96
227
durum daha da ağarlaşmıştır. Büyük bir kısmı hasta, alil kadın ve çocuklardan ibaret olan
bu mültecilerin kış yaklaşırken ölüme hazırlandıkları dile getirilmiştir. Bunların ne
ellerinde yatak ne de üstlerinde yorganları vardır. Çözüm olarak bu zavallılara daha geniş
bir surette yardımda bulunabilmesi için Antalya'daki sıhhiye heyetinin bir teşkilatla idaresi
ve mümkünse bu zavallılara biraz çamaşır, gıda temini ve battaniye verilmesi talep
edilmiştir. Her gün birçok gözyaşları dökerek yardım dileyen bu kadın ve çocukların
ızdıraplarını azaltmak için bu insani yardımın yapılması rica edilmiştir 98.
Aydın mültecilerinin yaşadığı sıkıntılar da Aydın mebusu Esat Efendi tarafından
verilen bir takrirle meclisin gündemine taşınmıştır. Takrirde Aydın mültecilerinin ağaçlar
altında samanlıklar içinde aç ve son derece yardıma muhtaç bir durumda olduklarına dikkat
çekilmiştir. Bunların %40’nın bakımsızlık ve açlıktan öldüğü belirtilmiştir. Asıl şikâyet
konusu ise muhacirin tahsisatından başka yerlere yapılan yardımlardan Aydın
mültecilerinin mahrum bırakılmasıdır. Bu takririn okunması üzerine Gaziantep mebusu
Antep ahalisinin de buna dâhil edilmesini isteyerek muhacirlerin tahsisatının verildiği
ancak kolordunun muhacirlere para vermediğini iddia etmiştir. Takrire Erzurum ve Antep
mültecileri de eklenerek Dâhiliye Nezareti’ne havale edilmiştir99.
Muradeli karyesi mültecileri namına muhtar Mehmet imzasıyla Burhaniye’den
Dâhiliye Nezareti’ne bir şikâyet telgrafı gönderilmiştir. Telgrafta Yunan zulmünden
kaçarak Burhaniye ve Edremit'e iltica eden mültecilerin iskân edilemediği gibi hükümet
tarafından iaşe ve tedavileri dahi ihmal edilerek yüzde otuz beş derecesinde nüfusun telef
olduğu yazılmıştır. 1917 ve 1918 seneleri zarfında iaşe olarak parası peşinen verilen bir
hisseyle alınan (iaşe hissesi olarak alınan) zeytinyağı ve hububatın bedelleri ödenmemiştir.
Mevcut bulunan iaşe yağlarından herkesin hakkının ödenmesi hükümetçe emir buyrulduğu
halde askeriyenin müdahalesiyle verilmemiştir. Halkın bir müddet daha hayatlarını devam
ettirmesi için hakkı olan yağ ve hububatın dağıtılması gerekmektedir. Telgraf ‘biz
hükümetten sadaka istemiyoruz. Hükümetten önceden aldığı hububat ve yağlarımızı
istiyoruz. Ya bunları veriniz yahut bu halk açlıktan kırılacaktır. Buna bir çare bulunuz’
98
99
KA, 850/ 222.
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 10, s.272.
228
ifadeleriyle son bulmuştur. Bunun üzerine Karesi Mutasarrıflığı’na bu şikâyetle ilgili
hakikatin en kısa sürede haber verilmesi bildirilmiştir100.
İstanbul’da mülteci ve muhacirlerin sayısının fazla olmasının yanı sıra basının da bu
konuya eğilmesi nedeniyle sık sık şikâyetler ve eleştirilerin yer aldığı haberlere
rastlanmaktadır. Örneğin Vakit gazetesine müracaat eden bir kişi Cerrah Paşa’da fakir
ahaliye ve muhacirine dağıtılmakta olan ekmekten bir numune getirmiştir. Gazeteye göre
bu ekmek ‘bu vesika ekmeklerinin en kötü zamanını hatırlatacak derecede fena ve pis
kokulu’ dur. Ayrıca ekmeği getiren kişinin zavallı muhacirlerin gıda namına bu ekmekten
başka bir şey bulamadığı yönündeki ifadelerine de yer verilmiştir. Bu konuda İaşe
Encümeni eleştirilerek bu zavallılara yenebilecek bir ekmek dağıtamayacaksa kapılarını
kapatması veya hakikaten vazifesini yapacak ise hiç olmazsa kokusuz ve temiz ekmek
dağıtması istenmiştir101. Söz gazetesi ise ‘Muhacirin Müdüriyeti Uyuyor mu?’ başlıklı
haberinde sevkiyat yapılamadığı için perişan olan mültecilerin durumlarına yer verilmiştir.
Haberde yetkililere seslenilerek şu sorular sorulmuştur: ‘Sirkecide bir aydır duran yüzlerce
biçare Müslüman muhaciri görmüyorlar mı? Bunlara kimse bakmaz mı? Bunlar insan
değil mi? İçlerinde günde 2-3 kişi ölüyor bunlar çakıl taşı mı? Adam değil mi? Neden sevk
edilemiyor? Vapur yoksa bu adamları bir intizam altına sokmak kabil değil mi? Muhacirin
Müdüriyeti ne güne duruyor? Bu işlere kim bakıyor?’102. Bu sorular başkentte mültecilerin
ne durumda olduğuna dair pek çok fikir vermektedir. İşgal altındaki başkentte yetkililer
sürekli açıklamalar yaparak bunlar için çalıştıklarını belirtseler de ne yazık ki yeterli
gelmediği ortadadır.
Akşam gazetesi de muhacirler için yapılan yardım faaliyetlerinin yeterli olmadığına
dair bir haber yayınlamıştır. Son dönemlerde bütün dünyanın biçare muhacirlerle meşgul
olmaya başladığı ifade edilmiştir. İstanbul ahalisinin elinden gelen fedakârlığı yaptığı gibi
Muhacirin Müdürü Hamdi Bey’in yorulmak bilmeden insanüstü çalışmasının muhtemelen
ileride ‘muhacir babası’ olarak anılmasına vesile olacağı belirtilmiştir.
Fakat bu hal
devam ettikçe ne Hamdi Bey’in çabaları ne de ecnebilerin açacağı aşhanenin İstanbul’da
bulunan 64.000 kişiyi kurtaramaya yetmeyeceği iddia edilmiştir. Bu yapılanların hepsinin
BOA, DH.İ.UM. 20-12/ 3-81.
Vakit, 03.09.1919, s.2.
102
Söz, 09.12.1919, s.1.
100
101
229
hastalığı geçici olarak teskin eden ancak derdin esasına tesir etmeyen çareler olduğu
düşünülmektedir. Derdin esasına tesir edecek akla gelen ilk tedbir ise Ziraat Bankasıdır.
İstanbul’a iltica eden muhacirlerin hemen hepsinin köylüden ve çiftçiden ibaret olduğu ve
Ziraat Bankası’nın önceden kefâlet-i müteselsile ile köylüye borç verdiği hatırlatılmıştır.
Bundan dolayı Ziraat Bankası’nın yine kefâlet-i müteselsile altında bu insanlara borç
vermesi ve bunların sermaye ve iş sahibi olmalarına yardım etmesinin sorunun esaslı
çözümü olarak görülmüştür. Çünkü nihayet bir gün bütün yardımın birden bire tükeneceği
ve sonucunun felaket olacağı savunulmuştur103.
Ecnebi
muhacir
ve
mültecilere
sağlanan
imkânların
kendi
mülteci
ve
muhacirlerimize sunulmaması basında yer alan bir başka eleştiri konusu olmuştur. Vrangel
ordusunun İstanbul’a geldiği zaman Rus muhacirlerinin Yıldız barakalarında 70 kişiyi
pekâlâ alabilecek yere ancak 20 kadar kişi iskân edildiği görülmüştür. Rus muhacirlerine
tahsis edilen diğer mahallerde de aynı durum söz konusu olmuştur. Buna karşın kendi
muhacirlerimizin iskân edildikleri mahallerde kalabalık ve büyük bir izdiham meydana
gelmiştir. Akşam gazetesi bu nedenle geniş mahallerden bir kısmına muhacirlerimizin
iskân edilmesi için çaba sarf edildiğini yazmıştır. Mevsimin yaz olması hasebiyle bu
tedbire uyulmazsa muhacirler arasında salgın hastalıktan endişe edilmekte olduğu
belirtilmiştir104.Vakit gazetesine müracaat eden bir zat ise Tekirdağ’da memur iken Yunan
işgali üzerine İstanbul’a iltica etmek mecburiyetinde kaldığını ve mazûliyyet maaşına hak
kazanmış olmadığından geçinmek için simit satmak mecburiyetinde kaldığını beyan
etmiştir. Bu kişi Sirkeci civarında simit satmaktayken polisler tarafından simitlerinin
darmadağın edildiği ve bu işten men edildiğini anlatmıştır. Bu gibi acizlerin himayesi ve
kendilerine yol gösterilmesi lazım gelirken onları geçim vasıtalarından mahrum edecek
şekilde muamelelerde bulunulmasının doğru olmadığı belirtilmiştir. Gazeteye gelen başka
bir şikâyetnamede de benzer bir olaydan bahsedilmiştir. Eminönü’nde çikolata satmakta
olan bir muhacir çocuğunun yegâne sermayesi kaldırımlar üzerine dökülmüştür. Yaşanan
olaylar karşısında serbestçe seyyar satıcılık eden Ruslar hakkında hiç bir muamele
yapılmadığı halde Türk mültecilere bu muamelelerin neden reva görüldüğü sorulmuştur105.
Ruslara gösterilen iltimasın milletimizden esirgenmesi elbette kabul edilebilecek bir durum
değildir. Gazete gösterdiği tepki de son derece haklıdır.
Akşam, 24.01.1922, s.3.
Akşam, 18.06.1922, s.3.
105
Vakit, 28.06.1922, s.3.
103
104
230
Sağlık hizmetleri konusunda da zaman zaman şikâyetlerin meydana geldiği
görülmektedir. Nitekim Muhacirin Müdüriyeti tarafından Harbiye Nezareti arkasındaki
barakalara yerleştirilen mültecilerden bir kadın ızdırab içinde saatlerce çırpınarak vefat
etmiştir. Bu durum karşısında Vakit gazetesi muhabiri Muhacirin Müdürü’nden şu
malumatı almıştır:
‘Bizim tabibimiz yoktur. Barakalara yerleştirilen muhacirlerin muayenesini Bulaşıcı
Hastalıklarla Mücadele Heyetine arz ettik. Onlar biz meşgulüz dediler veba ile
uğraştıklarını ileri sürdüler. Bunun üzerine Beyazıt Belediye dairesine müracaat ettik.
Oradan kendi doktorlarını her gün barakalara göndereceklerini söylediler. Ancak haftada
bir defa muhacirleri muayeneye gidiyorlar. Muhacirler arasında hastalık bulunup
bulunmadığını haber verirlerse anlıyoruz.’ Bu malumata karşı haberin sonunda mücadele
heyeti ile sıhhiye müdüriyetine muhacirler arasında bir veba vakası zuhur ettiği vakit
herkesin ne kadar telaşa düştüğü ve bu afetin etrafa sirayet etmemesi için ne kadar fazla
zahmete girildiği hatırlatılmıştır106.
Vakit gazetesi de ne yazık ki insan canının pekte kıymetinin olmadığını ispat eden
benzer bir haber yayınlamıştır. Haberde hasta muhacir çocuklarından 6’sının müdüriyet
tarafından Cerrah Paşa hastanesine gönderildiği fakat hastanenin birçok bahaneden sonra
çocukları kabul etmeyerek tekrar iade ettiği yazmaktadır. Çocukları götüren memur bu
muamele karşısında onları tekrar Muhacirin Müdüriyetine getirmiştir. Ancak zaten hasta
olan çocuklardan birisi perişan bir halde müdüriyet koridorlarında ölmüştür. Bunun üzerine
muhacirin idaresi tekrar hastaneye müracaat etmiş hastane bu defa çocukları kabul etme
lütfunu göstermiştir107. Bu davranış Yunan katliamından kaçarak İstanbul’a sığınan
mültecileri kurtarmak yerine aynı akıbete sürüklemekten başka bir şey değildir. Ne yazıkki
bu konuda tek örnekte olmamıştır. Zira Selimiye kışlasında mühim miktarda muhacir
bulunması ve sıhhi şartların da iyi olmaması bulaşıcı hastalıkların zuhur etmesine neden
olmuştur. Yine aynı gazetenin haberine göre bu tür muhacir hastalar Tıp Fakültesi idaresi
tarafından kabul edilmemiştir. Vapurlar hasta nakil etmediği için Selimiye kışlasındaki
hastaların İstanbul'a nakli mümkün olmamıştır. Vakit gazetesi bu hususu hükümetin
106
107
Vakit, 27.11.1919, s.3.
Vakit, 23.12.1919, s.3.
231
dikkatine arz ederek muhacirlerden bulaşıcı hastalıkları olanların Tıp Fakültesinde
tedavilerinin temin edilmesini istemiştir108.
Şikâyet konuları arasında Kayseri’de olduğu gibi memurlar tarafından yapılan
yolsuzluklar da yer almıştır.
Dâhiliye Nezareti’ne Kayseri mutasarrıfı tarafından
gönderilen telgrafta, muhacirin memuru hakkında yolsuzluk yaptığı, şeker ve sabunun bir
kısmını muhacirlere vermeyip müstahdem ile kendi arasında taksim ettiği şeklinde
şikâyetlerin söz konusu olduğu bildirilmiştir. Memur hakkında ayrıca maarif müdürü ile
liva aleyhine dil uzattığı şeklinde şikâyetler de mevcuttur. Ancak henüz tahkikat
tamamlanmamıştır. Evrakların tamamlanmasından sonra mahkemece gerekli cezayı
göreceği beyan edilmiştir109. Konya’da ise Anadolu’daki muhacirlerin sevk muamelelerini
teftiş ve tetkik etmek üzere gönderilen Sevkiyat Müdürü Maruf Bey yaşanan bir suistimali
ortaya çıkarmıştır. Maruf Bey, muhacirin idaresi sevk muamelelerini teftiş ederek yalnız
bir küçük memurun sevkiyattan 1.100 lira para çaldığını tespit etmiştir. Muhacirin müdürü,
sevk memuru ve hesap memuru dâhil daha birkaç memura işten el çektirmiştir110.
Vakit gazetesi ise İzmir’de çıkan bir gazetenin 6 Nisan tarihli mahalli nüshasında yer
alan bir yolsuzluk haberine yer vermiştir. “İzmir Muhacirleri İanesi Kumarda” başlıklı
başmakalede İzmir muhacirleri için toplanan ianeden 3.500 liranın Darülfünun
muhasebecisi Kemalettin Efendi tarafından çalındığından bahsedilmiştir. Bu konuda
toplanan iane ve bunun sarf edilmesi hakkında İstanbul basınına bazı sualler yöneltilmiştir.
Bunun üzerine Vakit gazetesi tahkikatta bulunmuştur. Tahkikata göre Darülfünun
talebesinden oluşan iane toplama heyeti Hilâl-i Ahmer’den aldığı makbuzlar karşılığında
10.000 liraya yakın iane toplamıştır. Bunun 6.000 lirası Hilâl-i Ahmer veznesine teslim
edilmiş kalanı da Darülfünun muhasebecisi Kemalettin Efendi tarafından zimmetine
geçirılmiştir. Sonradan durum fark edilince bu kişi hakkında takibat başlatılmış kendisine
işinden el çektirilmiştir. İanenin sarfına gelince Hilâl-i Ahmer Cemiyeti toplanan meblağa
kendi bütçesinden de mühim miktarda ilave ederek Nazilli, Akhisar ve Alaşehir’e birer
imdat-ı sıhhiye heyeti göndermiştir111.
108
Vakit, 04.10.1921, s.3.
BOA, DH. ŞFR. 634/ 104.
110
Vakit, 30.12.1919, s.2.
111
Vakit, 12.04.1920, s.2.
109
232
Aralık 1920’de Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nin ekmek yardımını kesme kararı üzerine
Galata’da
Şehsuvar
Bey
Camisinde
bulunan
muhacirler
namına
Pınarhisar
vergi kâtibi cemiyete bir arzuhal göndermiştir. Edirne vilayeti memur ve ahalisinden olup
Yunan işgalinden dolayı İstanbul'a iltica edip cami köşelerinde yaşamaya çalıştıklarını ve
cemiyetin iki ayı aşkın bir zamandan beri ekmek ve çorbalarını düzenli olarak verdiğinden
bahsetmiştir. Ancak Kasımpaşa idare memuru tarafından verilen tebligatta bundan sonra
ekmek verilemeyeceği ve ellerinde bulunan vesikaları toplandığından büyük bir
mahrumiyet içerisinde bulundukları belirtilmiştir. Çünkü kendilerini idare edecek bir
dayanaklarının olmadığını memuriyet talebinde bulundukları gibi ötede beride iş görmek
için uğraştıklarını ancak bir hizmete dâhil olamadıklarından şikâyet etmiştir. Mevsim kış
iken ekmeğin birden bire kesilmesinin ailelerinin sefaletine neden olacağından hiç olmazsa
Mart başına kadar ekmek verilmeye devam edilmesi talep edilmiştir112.
İstanbul’da muhacir ve mülteciler mescid, medrese ve barakalar gibi yerlere
yerleştirilmişlerdir. Fakat gazetelerde yer alan haberler bunların bazılarının yerlerinden
çıkarılma tehlikesiyle karşı karşıya kaldıklarını göstermektedir. Bu nedenle de gazeteler de
eleştiri haberleri yer almıştır. Akşam gazetesi Eyüp Sultan’da Salih Paşa Cami civarında
ufak bir mescide 10 kadar fakir muhacir ailesinin başlarını sokup sığınmışlarken bu
mescidin tahliyesi için imamı tarafından bunlara baskı yapıldığına dair bir habere yer
vermiştir. Bunların vaktiyle Rumeli’de çift çubuk sahibi iken şimdi bu ailelere bir mescidin
bile çok görülmesi eleştirilmiştir. Ramazanın gelmesi hasebiyle fazla camiye ihtiyaç varsa
Eyüp Sultan’da bir sürü cami mevcutken bu zavallıları kolundan tutup dışarı atmaya neden
lüzum görüldüğü anlaşılamamıştır. Bu kimsesiz fukaralara başlarını sokacak bir yer
bulunmadıkça dışarı atılmayacakları ümidiyle keyfiyeti Evkaf Nazırı’nın merhametlerine
arz etmişlerdir113. İleri gazetesi ise mültecilerin yerleştirildiği barakalardan altısının
tahliyesi ile yüzlerce mültecinin sokaklara atılmak üzere olduğu yönünde bir haber
yayınlamıştır. Gazeteden bir muhabir Beyazıt’taki muhacir barakalarını gezmiş ve kötürüm
ve sakat bir bedbaht olan Sadık Ağa’ya halini sorduğunda şu cümleleri duymuştur: ‘Ben
Kafkasya’da, Irak’ta ve Çanakkale’de muharebe ettim. Orada bele bir ağrı geldi. Kötürüm
112
113
KA, 850/ 40.
Akşam, 08.05.1920, s.4.
233
oldum. Karım ve iki çocuğum var. Biga taraflarında muhacirin idaresi bize bakıyordu.
İşgal edilince biz de buraya geldik. Hükümetin verdiği ekmekle geçiniyoruz.’ Mültecilerle
yapılan bu diyaloga yer verilerek bu insanların yıllarca vatan uğruna savaştıkları ve bu
muameleyi hak etmedikleri anlatılmaya çalışılmıştır. Hükümetin bunlara yardımı biraz
daha artırması gerekirken, barakalardan ve pavyonlardan dışarı atması eleştirilerek bu
kararın geri alınması istenmiştir114.
Taşradan gönderilen bazı yazılardan muhacir ve mültecilerle ilgili resmi işlemlerin
yürütülmesi için eksiklerin tamamlanması gerektiği anlaşılmaktadır. Örneğin Burdur
Muhacirin memuru tarafından Muhacirin Müdüriyetine gönderilen yazıda Burdur'un
Tefenni kazasında bulunan şark mültecilerine verilmekte olan yevmiye, yardımlar ve diğer
işlemlerinin aksamadan yürütülmesi için bir kâtip tayin edilmesi istenmiştir115. Adana’dan
Sıhhiye Vekâleti’ne gönderilen telgrafta ise Adana muhacirin ve sıhhiye muamelelerinin
gayr-i muntazam bulunduğu gibi ihtiyaca yarayan hiçbir kayıt ve hiç bir defter olmadığı
bildirilmiştir116.
Muhacir ve mülteciler bir şekilde yetkililere seslerini duyurmaya çalışmışlardır. Bu
nedenle gazetelerde muhacir ve mültecilerden gelen şikâyetlere rastlanmaktadır. Bu
şikâyetler arasında giyecek eksiği ve dağıtımı da ön plana çıkmaktadır. İleri gazetesinde
Şarki Trakya’dan İstanbul’a hicret eden biçare kadınlardan birisi tarafından gönderilen
şikâyet mektubuna yer verilmiştir. Haberde kadının Eyüp Sultandaki camilerden birinde
oturduğu ve diğer muhacirlere giyecek verildiği halde bu zavallının dilekçelerine rağmen
hala çırılçıplak bir halde bulunduğundan bahsedilerek, Muhacirin komisyonunda eşya
dağıtımında memur olanların bu konuya dikkat etmesi istenmiştir117. Vakit gazetesine
müracaat eden bir kişi ise muhacirlere muhacirin idaresinden dağıtılan eşyanın hiçbir işe
yaramayacak derecede kötü bir halde bulunduğunu iddia etmiştir. Gazete bu mesele ile
ilgili İstanbul Muhacirin Müdüriyeti’nden bilgi almıştır. Buna göre muhacirlere İngiliz
Salib-i Ahmer Cemiyetinin yardımıyla belirli zamanlarda 18.000 lira kıymetinde giyecek
eşyanın dağıtılmakta olduğu belirtilmiştir. Ayrıca birkaç gün önce müdüriyet
imalathanesinde imal edilmekte olan çorap, çocuk fanilası ve çarık gibi eşyaların
İleri, 04.11.1920, s.1.
BCA, 272..0.0.74/ 69.52..3.
116
BCA, 272..0.0.12./ 39.34..9.
117
İleri, 12.11.1920, s.2.
114
115
234
dağıtıldığı sırada bazı hayır sahipleri tarafından verilen eski eşyanın da yamalık yapılmak
veya başka surette istifade edebilmesi için dağıtıldığı beyan edilmiştir. Bu açıklama gazete
tarafından tatmin edici bulunmuştur118. Muhacirlere dağıtılan giyeceklerle ilgili bir haber
de İleri gazetesinde yer almıştır. Gazete tarafından Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nin
muhacirlerle ilgili mesaisinin yeri geldikçe bahsedildiği ve takdir edildiği hatırlatılarak
habere giriş yapılmıştır. Gazeteye gelen zavallı ihtiyar bir muhacirin anlattıklarına yer
verilerek Müdüriyeti Umumiye’nin muhacirlere bez vermeye karar verdiği ve dağıtıma
başladığı ifade edilmiştir. Fakat pamuk ipliğinden yapılan bu bezlerden muhacirin başına
ancak bir veya iki arşın verdiklerini ve iki arşın bezden hiçbir şey yapılamayacağı
belirtilmiştir. Üstelik bu kişi bir arşın bezi alabilmek için görevli memurdan gördüğü
muamele tarzından da şikâyet etmiştir. Müdüriyet-i Umumiye’nin bu durumu dikkate
alması ve memurların dağıtım esnasında zavallı muhacirlere iyi muamele etmesi gerektiği
hatırlatılmıştır119.
Ereğli merkezde bulunan Adana muhacirleri adına Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye
Vekâleti’ne gönderilen 4. 6. 1921 tarihli telgrafta ise iaşe ve maaş talebi yer almaktadır.
Bu talep üzerine vekâlet sene-i haliye zarfında iaşe maddesinden 500.000 kuruşluk
havalenamenin vilayete gönderilmiş olduğu halde neden bu gibi talepte bulunanlara
ödenmediğinin araştırılması hususunda Konya vilayetine bir yazı göndermiştir120.
Muhacir ve mültecilerin çeşitli konularda yetkililerle ilgili şikâyetleri mevcut olduğu
gibi bazen de yetkililerin de onlarla ilgili şikâyetleri söz konusu olmuştur. Hilâl-i Ahmer
Cemiyeti’nin Kadıköy Şubesi tarafından merkeze gönderilen yazıda bununla ilgili bir
örnek yer almaktadır. Gelirin azlığı nedeniyle cemiyetin İstanbul'da bulunan muhacirlere
yaptığı yardımı kesmeğe karar verdiğini gazetelerden okuduklarını ifade etmişlerdir.
Selimiye kışlasına iltica eden 2.000 kadar mülteciye ekmekleri genel merkez, ayda 8
günlük yemeklerini ise Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi vermiştir. Kalan 22 günlük iaşe
ise şube tarafından karşılanmıştır. Ancak bu yardıma nail olan muhacirlerin İstanbul’a
iltica eden Rus mültecileri gibi bir taraftan çalışıp tamamen hükümete ve cemiyete yük
olmayacakları yerde hazır ekmek ve hazır yemek bulmakla işi büsbütün tembelliğe
çevirmelerinden duyulan rahatsızlık ifade edilmiştir. Şube muhacirlerin Selimiye kışlasını
118
Vakit, 23.12.1920, s.3.
İleri, 14.04.1921.
120
BCA, 272..0.0.12/ 38.32..13.
119
235
adeta bir miskinhane kabul ettiklerini düşünmektedir. Bu şikâyetin nedeni kadınlara belirli
mahallerde hizmetçilik ve aşçılık, erkeklere gündüz çeşitli yerlerde çalışmak teklif
edilmesine karşın hiç birisinin hevesle itibar etmemesidir. Buna rağmen şube insani olarak
üstlendiği bu iaşe vazifesini devam ettirmek arzusunda ise de genel merkezin aldığı karar
üzerine hiçbir suretle iaşeye devamı uygun görmemiştir121.
4.5. Muhacir ve Mültecilerin Zarar ve Ziyanları
I. Dünya Savaşının ardından yetkililer ahalinin zarar ve ziyanlarını tespit için
harekete geçmiştir. Dâhiliye Nezareti, muhacir ve mültecilerden, arazi metrukede bırakmak
mecburiyetinde kaldıkları eşya ve emvalin kayıt ve tescili için müracaat ettiklerinde terk
ettikleri emval ve eşyayı kıymetleri ile birlikte tazminat talebi için düzenlenen cetvele
yazılan diğer izahatı içeren birer liste talep edilmesini istemiştir.
Fakat miktar ve
kıymetlerinin uygun ve hakiki surette bildirilmesi konusunda gerekli ihtarın yapılması ve
alınacak dilekçe ile listelerin içindekilerinin mümkün olduğu kadar incelendikten sonra ait
olduğu deftere kayıt edilmek üzere Hariciye Nezareti’ne gönderilmesini uygun
görmüştür122.
Mondros Ateşkes Anlaşması’nın ardından İngilizlerle birlikte Elviye-i Selase
çevresine gelen Ermeni çeteleri I. Dünya harbi esnasında yürüttükleri faaliyetlerine devam
ettirmişlerdir. Özellikle Doğu Anadolu’da bulunan askeri makamlarca sık sık bölgede
yapılan tahribat ve zarar ziyana dair bilgiler verilmeye başlanmıştır. Örneğin Erzurum
Jandarma Alay Kumandanlığı’nın 3 Haziran 1919 tarihli tezkeresinde Kafkas’ın Iğdır kazası
dâhilinde ve Balık Gölü’nün kuzey batısındaki Abbaskulu Aşireti’nin bulunduğu dört karye
ahalisine Ermenilerin milis askeri tarafından taarruz edilmiş ve 2.000 kadar koyunu
alınmıştır123. 23 Haziran 1919’da Kazım Karabekir Paşa’nın Harbiye Nezareti’ne, Üçüncü
Ordu Müfettişliği’ne, 3. ve 13. Kolordu Kumandanlıklarına ve Bitlis, Diyarbakır, Trabzon,
Erzurum, Van, Harput vilayetlerine gönderdiği yazıda ise Karaurgan’da bulunan Ermeni
müfrezesinin, Sarıkamış’tan gelen yüz hane İslam muhacirinin 90 inek, 6 at, 200 kile
zahireleriyle mevcut paraları ve yiyeceklerini aldıkları belirtilmiştir. Üstelik bunları bir ahıra
121
KA, 28/ 275.
BOA, DH.UMVM. 125/ 17.
123
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II, s.25.
122
236
doldurarak kadınları da aramışlar ve üzerlerinde buldukları kıymetli eşyaları alarak bu
muhacirlerin gözleri önünde taksim etmişlerdir124. 7 Temmuz 1919 tarihli yine Onbeşinci
Kolordu tarafından çeşitli birimlere gönderilen yazıda Ermeniler, tekâlif-i harbiyye namı
altında İslamların at, öküz, araba ve küçükbaş hayvanlarını zorla toplamakta oldukları
bildirilmiştir125.
Kazım Karabekir Paşa tarafından İngiliz mümessiline gönderilen 16 Temmuz 1919
tarihli yazıda ise Ermenilerin bir taraftan Müslümanları katletmekte bir taraftan da hicrete
mecbur ederek bunların emval ve emlakini gasp etmekte olduklarına dikkat çekilmiştir126.
Zira Ermeni kuvvetleri Karaurgan’ın Zakim, Güreşkan, Çermik karyelerine taarruzla
ahaliyi keserek ve hicrete zorlamakla beraber bütün emlak ve eşyalarını ve 500 kadar
hayvanlarını yağma etmişlerdir127. Oltu’ya doğru gitmekte olan Kağızman eşrafından Bahri
Bey ve arkadaşlarından oluşan yaklaşık 40 hane, Ermenilerin saldırısına uğramış 200’ü
aşkın kişi katledilmiş ve ellerinde bulunan 3.000’den fazla davar ve sığırlarına el
konulmuştur. Ayrıca eşya, para ve arabaları öküzleriyle birlikte tamamen yağma ve talan
edilmiştir128. Pasinler Kaymakamı’nın 17 Ekim 1920’de vilayete gönderdiği yazıda
bölgede son 1 yılda 29 İslam köyünün tamamen tahrip ve yağma edildiğini, 54 köyün de
kısmen tahrip edildiği tüm eşya ve hayvanlarının yağmalandığı bildirilmiştir129. Ayrıca bu
dönemlerde Aşkale merkez ve çevresindeki 5 köyde de 600’den fazla ev Ermeniler
tarafından tahrip edilip yakılmıştır130. Oltu sancağının Kosor ve Penek nahiyeleriyle buraya
bağlı otuz bir köyün Ermeniler tarafından işgali sırasında 26.400 koyun, 19.250 sığır, 590
at, 60.200 lira nakit para, 218.300 liralık eşya ve 300.000 pot zahire ise tamamen
yağmalanmıştır131.
Türk Ordusunun Evliye-i Selase’den çekilmesinin ardından bölgeden sıkça yukarıda
bahsedildiği gibi Ermeniler tarafından yapılan yağma ve tahriplere dair haberler verilmeye
124
A.g.e., C.II, s. 15.
Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:49, Ankara, 2001, s.204,205.
126
Anadolu’da Ermeni Mezalimi…, C.II, s.82.
127
A.g.e., C.III, s.44.
128
A.g.e., C.IV, s.54.
129
Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü
Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:50, Ankara, 2001, s. 808.
130
A.g.e., s. 902.
131
A.g.e., s. 905.
125
237
başlanmıştır. 1920 yılında olayların artarak devam etmesi sonucu Kazım Karabekir Paşa
önderliğinde
doğu
cephesinde
ileri
harekâtta
bulunulmuştur.
Ermenilerle
barış
anlaşmasının yapılmasının ardından yurtlarına dönen ahaliden büyük bir kısmı evlerini
yıkık bir halde bulmuş ve maddi anlamda ciddi sıkıntılarla karşı karşıya kalmıştır.
15 Mayıs 1919’dan itibaren Batı Anadolu’da da Yunan askeri birlikleri ve Rum
çetelerinin yağma ve tahripleri sonucu doğudakine benzer manzaralar ortaya çıkmıştır.
Yunan askeri tarafından Bergama'nın işgali esnasında hükümet dairelerindeki bütün eşya,
evrak tamamen yağma ve tahrip edilmiştir. Bergama ahalisi bütün ev eşyalarını, mevcut
zahirelerini terk ederek başka kazalara iltica ettiklerinden haneler, mağazalar ve çiftlikler
işgal kuvvetleri tarafından tamamen yağmalanmıştır. Mahsulâtın büyük kısmı mahvolmuş
ve ancak bir kısmı tarlalarda boş bir halde kalmıştır. Kaza iaşe ambarlarında Müslüman
ahaliye ait hane ve mağazalarda terk edilmiş mevcut zahireye de Yunanlılarca el
konulmuştur132. Bergama'da Cumalı, Köçe Beyli, Yukarı Bey köyleriyle henüz isimleri
anlaşılmayan birçok köyler yakılmıştır. Yedi nahiye 183 köy ve 8000 Türk nüfusu içine
alan bu kaza ahalisi tamamen hiç bir şeyini almamak şartıyla göç etmişlerdir133. Söke'de de
halkın mallarına emvâl-i metruke diye el konulmuş ve ev eşyaları dahi gasp edilmiştir134.
Selçuk'un Kuyumcu Köyü, Rum çeteleri tarafından basılarak halkın eşyası yağmalanmıştır.
Ayrıca, köydeki camiyi tahrip edip, kerestelerini çıkartmışlardır135.
Salihli Kaymakamlığından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen tahriratta ise Ahmetli'de
bulunan Yunan kuvvetlerinin Salihli'ye bağlı köylere saldırıp mezalim yaptıkları ve
mezalimden dolayı halkın göçe başlaması sebebiyle ekili mahsulâtın ortada kaldığı
bildirilmiştir. Ayrıca kıtlık tehlikesiyle karşı karşıya bulunulduğu belirtilerek göçün
önlenmesi, tarım ve ticaretin aslına döndürülmesi için tedbir alınması gerektiği
belirtilmiştir136. Bursa Valisi de Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği yazıda İzmir hadisesi
üzerine dâhili vilayete hicret eden mültecilerden hicret esnasında zarara uğrayanlar
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.145.
Türkmen, a.g.e., s.176.
134
Turan, a.g.e., s.181.
135
A.g.e., s.114.
136
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.58.
132
133
238
tarafından Muhacirin Müdüriyeti’ne bırakılan beyannameler ile bu hususta Kirmastı
kazasından gelen yazının elden takdim edildiğini bildirmiştir137.
Aydın ve çevresinde de halkın perişan bir vaziyette göçünün ardından hasat mevsimi
gelince memleketin en büyük ticaretini teşkil eden incir mahsulü toplanamamıştır. Akşam
gazetesinin haberine göre; sulh kıtaâtı himayesinde mahsulâtın toplanması için amele
istihdam edilmiştir. Mahsulâtın yarısı çalışan amele arasında taksim edilmiş, kalanı resmi
makamların nezaretinde satılmış ve bu satıştan elde edilen meblağ Yunan Komiserliği’ne
teslim edilmiştir. Yarım milyon Osmanlı lirası kıymetinde incir İzmir’e naklolarak oradan
Avrupa’ya ihraç edilmiştir138.Yine Demirci ile Salihli arasında Borlu nahiyesindeki
Müslüman ahali tehcir edilerek emval, eşya ve hayvanları yağma olunmuş; dükkânlarına
Hıristiyan ahali yerleştirilmiştir139. Ödemiş'te ise zeybek elbisesi giyen Yunan askerleri
soygun yapmıştır. Ayrıca Ödemiş'in Baybanlı Köyü Yunanlılar tarafından yakılıp, tahrip
edilmiş ve bütün yiyecekleri toplayıp götürmüşlerdir140.
Yunanlılar, mültecilerin iltica ettiği Marmara sahilinde Düvel-i İtilafiye Tahkik
Heyeti'nin gözü önünde bile mültecilerin ellerinden zorla koyun ve sığırlarını müsadere
etmişlerdir141. Ayrıca Orhangazi kazasını ihtiva eden 21 parça İslam köyünün 16’sı Yunan
işgal kuvvetleri tarafından yakılmış ahalisi tehcir edilirken Duyun-ı Umumiye ve Reji
İdarelerinin kasaları kırılarak içindekiler yağma edildiği gibi ahalinin geride kalan emval
ve eşyaları tamamen gasp edilmiştir142. İleri gazetesi de Yunanlıların yaptığı bu yağmalara
dikkat çekmiştir. Anadolu ve Marmara sahillerindeki Müslüman ahalinin gasp edilen
birçok hayvan ve eşyalarının Yunanlılar tarafından Trakya sahillerine getirildiği yönünde
bir haber yayınlamıştır. Getirilenlerin yok pahasına satılmakta olduğu hükümet tarafından
haber alınarak ait olduğu makam nezdinde lazım gelen teşebbüslerde bulunulmuştur143.
İzmit’ten Karamürsel’e nakledilen muhacirler İzmit’teki Ermenilerin Müslüman emvalini
yağma ettiklerini bildirmişlerdir144.
137
BOA, DH. KMS. 54-3/ 39.
Akşam, 18.10.1919, s.5.
139
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.100.
140
Turan, a.g.e., s.128.
141
Anadolu'da Yunan Mezalimi…, C.II, s.226.
142
BOA, DH.KMS. 60-2./ 7.
143
İleri, 22.06.1921, s.2.
144
TİTE, 28/ 130.
138
239
Savaşın sonlarına doğru Yunan istilası yüzünden bütün malını mülkünü terk ederek
yalnız canlarını kurtararak İstanbul’a sığınan Anadolu ve Trakya muhacirlerinin maruz
kaldıkları hasarâtı tesbit için Facia Komisyonu kurulmuştur. Muhacirlere dağıtılan
beyannamelerden 4.000 kadarı Muhacirin Müdüriyetine teslim edilmiştir.
Buna göre
zaiyat ve hasarâtın miktarı 7-8 milyon liraya ulaşmaktadır. Daha bu konuda mesainin
büyük kısmı tamamlanmamış olduğundan hakikî miktarın çok daha yüksek olacağı tahmin
edilmektedir145. Muhacirin Müdüriyeti tarafından kurulan Tetkik-i Hasarât Komisyonu
ise işgal bölgelerinde yerli halkın ve muhacirlerin zarar ve ziyanlarını tesbit etmeye
çalışmışdır. Trakya hariç eldeki mevcut bilgilere nazaran işgal bölgelerinde zarar 500
milyona ulaşmıştır. İzmir, Aydın ve Bergama havalisinde meydana gelen maddi zarar 225
milyondur146.
Muhacir ve mültecilerin malları sadece işgal kuvvetleri tarafından yağma ve tahrip
edilmemiştir. Savaş ortamından istifade eden bazı kişiler de bu tür faaliyetlerde
bulunmuşlardır. Aydın mebusu Esad Efendi, Söke ve civarındaki muhacirin emvaline dair
bir sorunu meclis gündemine getirmiştir. Aydın Jandarma zabitlerinden Mülazim Cemal
Efendi adında bir kişinin muhacirlerin emvali metrukelerine ait birçok değerli eşyayı ve
beş kısrağı hanesine göndermiştir. Liva dâhilinde bu gibi cereyan eden hadiseler için ne
gibi tedbirler alındığına dair Dâhiliye Nezaretine sual yöneltilmiştir. Suale Cemal
Efendinin tutuklanarak İstiklal Mahkemesine teslim edildiği cevabı verilmiştir. Bu gibi
hadiselere sebebiyet veren diğer kişilere de aynı muamele uygulanacağı belirtilmiştir147.
Ankara mebusu Hacı Atıf Efendi de İzmir’den gelen bir mektubu mecliste
okumuştur. Mektupta emval-i metrukenin suiistimal edildiğinden bahsedilmiştir. Milletin
milyonlarca lirasının kaybedildiği ve çeşitli kişilerin bunlardan istifade ederek milyoner
olduğu beyan edilmiştir. Yetişmiş olan zeytin mahsulünün çürümeye mahkûm edildiği,
yabancıların bu perişanlığa güldükleri ve bu mahsulün neden çürütüldüğünü sordukları
belirtilmiştir. Emval-i metrukeye ait konaklar ve eşyalarının yağmalandığı gibi İzmir ve
çevresinde de üzüm ve incir mahsulünün aynı yağmaya tabi tutulduğu bildirilmiştir. Acil
olarak bir heyet gönderilmesi ve bu durumun önüne geçilmesi istenmiştir. Konunun
İleri, 02.01.1922.
Akşam, 26.04.1922.
147
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 3, C.22, s.163-164.
145
146
240
menhubat komisyonları hakkındaki layihanın meclis gündemine geldiğinde görüşülmesine
karar verilmiştir148.
148
TBMMZC, Devre I, İçtima senesi 3, C.24, s.301.
241
BEŞİNCİ BÖLÜM
MUHACİR VE MÜLTECİLERİN İADE VE İSKÂNI
5.1. Sevkiyat Konusunda Yaşanan Sorunlar
5.1.1. Vasıta Temini
Savaş koşulları içerisinde muhacir ve mültecilerin memleketlerine sevkleri esnasında
çeşitli sorunlarla karşılaşıldı. Bu sorunların başında ise muhacir ve mültecileri sevk için
gerekli olan nakil vasıtalarının temini geldi. Zira Mondros Ateşkes Anlaşması hükümlerine
göre tüm tersanelere, limanlara ve demiryollarına el konulmuştu. Ayrıca ordunun terhis
edilmesiyle birlikte asker sevkiyatı başladı. Bu şartlar altında muhacir ve mültecilerin
sevklerinde gecikmeler yaşandı.
Dâhiliye Nezareti ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi bu sorunu çözmek için
gerekli yerlere müracaatlarda bulunmuştur. Müracaat edilen yerlerden biri de Harbiye
Nezareti olmuştur. 1 Ocak 1919 tarihinde nezarete gönderilen yazıda Müslüman, Rum ve
Ermeni ahaliden İstanbul’a gelen birçok muhacir ve mültecinin nakil vasıtası tedarik
edilemediği için memleketlerine sevk edilemediklerinden bahsedilmiştir. İaşe sıkıntısı
yaşanan bir dönemde bunların sevkleri yapılamazsa aynı zamanda açıkta kalma
tehlikelerinin mevcut olduğu hatırlatılmıştır. Bu sorunu çözmek için de Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi emrine bir iki vapurun tahsis edilmesi istenmiştir1. Aslında
muhacir ve mültecilerin sevklerinin gecikmesinden askeri yetkililer de şikâyetçi olmuştur.
Bu gecikmeler neticesinde istasyon köşelerinde uzun süre sevk edilmek için bekleyen
muhacir ve mülteciler arasında salgın hastalıklar baş göstermiştir. Mütarekeden sonra
Toprakkale istasyonunda bulunan Dağıstanlı muhacirler arasında hastalıkların her geçen
gün artması sonucu buradan geçecek askeri kıtalara hastalığın bulaşmaması için bunların
istasyondan uzaklaştırılmaları askeri yetkililerce talep edilmiştir2. Temmuz 1919’da
Konya’ya hicret etmiş bulunan bin hanede 10.000 nüfustan oluşan Haydaranlı aşiretinin
1
2
ATASE, İSH. 244/ 122.
ATASE, İSH. 126/ 74.
242
sevki için yine askeriyeden nakil vasıtalarının temin edilmesi konusunda yardım talep
edilmiştir. Yapılan yazışmalardan imkân dâhilinde yardım edildiği anlaşılmaktadır3.
Taşrada bulunan mültecilerin sevki için vapur tahsis etmek elbette daha güç
olmuştur. Ocak 1919’da Bandırma’dan Gelibolu ve çeşitli yerlere gitmek üzere vapur
bekleyen mülteciler için vapur tahsisine imkân olmadığından, mültecilerin oraya
uğramakta olan vapurlarla parça parça sevklerinin temini Muhacirin Müdür-i Umumisi
Hamdi Bey tarafından Karesi Mutasarrıflığı’na bildirilmiştir4. Bazen de vasıta bulunmuş
ancak kömür temin edilememiştir. Aynı ay içerisinde memleketlerine iadeleri gereken
müslim ve gayr-i müslim Osmanlıların Marmara denizi havzasına nakilleri için Muhacirin
Müdüriyeti emri altında olan İskenderun vapurunun görevini yapabilmesi için kömür temin
edilmesine ihtiyaç duyulmuştur. Dâhiliye Nezareti muhacir ve mültecilerin sefaletini
önlemek için 100 ton kömürün Müdüriyet emrine verilmesini Nafıa Nezareti’nden
istemiştir5.
Mütareke döneminde, I. Cihan Harbi esnasında Rus istilası nedeniyle göç yollarına
düşen mültecilerin memleketlerine sevklerine de hız verilmiştir. İstanbul ve çevresine
yakın yerlere göç etmiş olanlar çoğunlukla vapurlarla İstanbul yoluyla memleketlerine
sevk edilmiştir. İzmit ve havalisinden parça parça memleketlerine gitmek üzere Trabzon ve
Batum mültecileri İstanbul’a gelmeye başlamıştır. Nisan ayında mültecilerin nakilleri için
İzmir vapuru tahsis kılınmıştır. Ancak vapurun İngilizlere ait bazı eşyayı götüreceği için
mültecilerin sevkine imkân olmadığı belirtilmiştir. Diğer vapurların tahsisi hakkında
teşebbüslerde bulunmuş ise de bunun için zamana ihtiyaç olduğundan, rıhtım üzerinde
kalan mültecilerin ikametleri için elde mevcut muhacirin barakalarıyla misafirhaneler de
tamamen dolmuş olduğundan Hoca Paşa Cami'nin alt katında misafir edilmeleri uygun
görülmüştür6.
Nakil vasıtası temin edildiği halde yolda kış şartları ve vasıtalarının bozulması
sonucu aylarca mahsur kalanlar da olmuştur. Van muhacirlerinden 125 nüfus müracaatları
üzerine iaşe ve sevk masrafı olmaksızın 23 Ekim 1920 tarihli vesika ile Konya’dan
memleketlerine gitmek üzere Kayseri’ye hareket etmişlerdir. Ancak kışın şiddetinden
ATASE, İSH. 97/ 9.
BCA, 272.. 0.0.12/ 38. 24..6.
5
BCA, 272..0.0.14/ 75.20..1.
6
BCA, 272..0.0.12/ 38. 25.. 3.
3
4
243
dolayı gidemeyip Aksaray’da kalmışlar ve daha sonra da nakil vasıtalarında sorun
yaşanmıştır. Ekim ayında yola çıkan mülteciler için Haziran 1921’de Sıhhiye ve
Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti ile Aksaray Mutasarrıflığı arasında yazışmalar cereyan
etmiştir. Vekâlet mültecilere yardım edilerek memleketlerine gönderilmeleri gerektiğini
ancak şimdilik usul dairesinde idarece kayıtlarının alınmasını bildirmiştir7.
Konu ile ilgili olarak TBMM’de görüşmeler olmuştur. Nitekim Karahisar mebusu
Hulusi Bey ve arkadaşları Söke ve havalisi mültecilerinin trenle bedava nakil edilmeleri
için takrir vermişlerdir. 11.06.1922 tarihinde okunan takrire göre, Söke ve havalisinden
Denizli’ye giden mülteciler Dinar yoluyla Eğridir ve Antalya havalisine gitmektedirler,
ancak nakil için para olmadığından ve şimendifer idaresi de bunları ücretsiz
nakletmediğinden zor durumda kalmışlardır. Vatanın menfaatlerini gözetmeyen bazı
anasırın aynı hat üzerinden geriye nakillerinde trenden ücretsiz istifadelerine müsaade
edildiği halde bunlardan esirgenmesi eleştirilmiştir. Takrir Heyet-i Vekile Riyaseti’ne
havale edilmiştir8.
5.1.2. Güvenlik
Ülke içinde savaş nedeniyle yaşanan güvenlik sorunu elbette muhacir ve mülteciler
için de geçerli olmuştur. Yollarda muhacir ve mülteci kafilelerine saldırılar
gerçekleştirilmiştir. Ayrıca mülteciler işgal altındaki topraklara iade edildikten sonra da
güvenlikleri sağlanamadığı için ciddi sorunlar yaşanmış ve bu uygulamadan vazgeçilmiştir.
Özellikle Batı Anadolu’da işgallerin hemen ardından mültecileri iade çalışmaları devam
ederken, İngiliz karargâhından alınan bir tezkere bu uygulamanın sonucuyla ilgili bilgiler
vermektedir. Aydın Valisi tarafından 14 Ekim tarihinde Dâhiliye Nezaretine gönderilen
telgrafta konu ile ilgili olarak, işgal hadisesi üzerine başka yerlere göç eden ve daha sonra
yerlerine dönen muhacirinin zulüm ve baskı gördüklerinin İngiliz zabitanı tarafından
mahallinde yapılan tahkikattan anlaşıldığı ve Aydın ve çevresinde emniyet tesis etmemiş
olduğundan bahsedilmektedir9.
7
BCA, 272..0.0.12/ 38.32..12.
TBMMZC, Devre I, Cilt 20, İçtima Senesi 3, s.340.
9
BOA, DH. ŞFR. 650/ 96.
8
244
Göç eden ahali ise yollarda saldırılara maruz kalmıştır. Soma ve Balıkesir arasında
göç eden, Aydın halkına saldırıda bulunulduğunun duyulması üzerine, EHUR, 7 Temmuz
1919 tarihinde 14. KOR. Kumandanlığı’ndan tahkik edilerek, bilgi verilmesini istemiştir.
14. KOR. Kumandanı cevaben, Soma ve Balıkesir arasında göç kafilelerinde hırsızlık
maksadıyla bazı küçük olayların olduğunu ve gereken tedbirlerin alındığını bildirmiştir.
Bunların yanı sıra göç eden kafileler, Menderes Köprüsü’nde durdurulmuştur. Bu durum
karşısında Türk memurlarının, Yunan Kumandanına yaptıkları müracaat, tutuklu olarak
İzmir’e götürülmeleri ve aylarca hapis kalmalarıyla sonuçlanmıştır. Sonuç olarak göç
edenler hem yollarda hem de gittikleri yerlerde çok zor durumda kalmışlardır10.
Bu dönemde bir yandan da I. Dünya Harbi esnasında askerlik hizmetlerini yerine
getiren Garbî Trakya ahalisinin memleketlerine iadeleri düşünülmüşse de orada haklarının
korunması ve güvenlikleri konusunda endişe edilmiştir. Ancak Trakya Paşaeli Müdafaa-i
Hukuk Cemiyeti tarafından hukuklarının müdafaası için çalışılacağının beyan edilmesi
üzerine 18 Eylül 1919’da askeri birimlerce bunların memleketlerine iade edilmeleri için
hazırlıklara başlanıldığı anlaşılmaktadır11.
Muhacir ve mültecilerin sadece sevk edildikleri yerlerde değil yollarda da
güvenliklerini sağlamak zor olmuştur.
Şubat 1920’de memleketlerine dönmekte olan
mültecilere Mardin livası civarında iki yüz kadar Arap atlısı saldırmıştır12. 6 Haziran
1920’de ise Adana’dan hicret etmiş olan Müslüman mültecilere yolda Ermeniler tarafından
bir saldırı gerçekleştirilmiştir. Adana yakınlarında bulunan Kahyaoğlu çiftliğine
Ermenilerce doldurularak katledilmeye başlanan Müslüman mülteciler Karaman Kuva-yı
Milliye’si tarafından kurtarılmışlardır13.
Yollarda gerçekleştirilen saldırılara bir başka
örnek de mülteci ve yolcuları taşıyan İzmit ve havalisinden İstanbul'a doğru hareketle
Pendik ve Derinceye uğrayan vapurlara bir takım Ermeni, Rum ve Abazalardan oluşan
çetelerin saldırmasıdır. Yolcuların para ve eşyaları gasp edilmiş ve bu gibi kişilerle ilgili
İstanbul'da takibat icra edilmekte olduğunu haber aldıkları için eşyaları İstanbul'a
getirmeyip Pendik'e çıkararak oradan kaçırdıkları haber verilmiştir. Bu konuda gereken
10
Turan, a.g.e., s.165,166.
ATASE, İSH. 179/ 62.
12
ATASE, İSH. 51/ 43.
13
ATASE, İSH. 943/ 89.
11
245
tedbirlerin alınması bu tarz olaylara meydan verilmemesi için Polis Müdüriyeti’nin
çalıştığı Dâhiliye Nezaretine bildirilmiştir14.
5.2. Sevkiyat
I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Osmanlı Devleti işgal sahalarından iç kesimlere
doğru hicret etmiş olan Anadolu ahalisini memleketlerine göndermek için harekete
geçmiştir. Öncelikli olarak illere gönderilen yazılarla sevk edilecek ne kadar mülteci
olduğu ve ne kadarının memleketlerine gitme arzusunda bulundukları tespit edilmeye
çalışılmıştır. Zira Samsun’dan Dâhiliye Nezareti’ne 2 Eylül 1918 tarihinde gönderilen bir
telgrafta merkez ve çevresinde toplam 27.126 mülteci bulunduğu ve bunlardan 6.000
kadarının memleketlerine gitmek arzusunda oldukları tebliğ edilmiştir15. 12 Ekim 1918’de
ise Dâhiliye Nazırı Talat Paşa tarafından Ankara, Adana, Aydın, Diyarbakır, Elazığ ve
Halep vilayetleriyle Urfa, İzmit, Canik, Karahisar ve Menteşe Mutasarrıflıklarına
gönderilen tamimde; Ağustosun 15. gününe kadar memleketlerine firaren veya müsaade ile
giden mültecilerin dışında geriye kalanlar hakkında bilgi verilmesi istenmiştir16. Kasım
1918’de Karahisar Mutasarrıfı’nın Dâhiliye Nezareti’ne verdiği bilgiye göre livada mevcut
214 hanede 721 nüfus sevk edilmiştir17.
Dâhiliye Nezareti öncelikli olarak muhacir ve mültecilerden hükümetten yardım
almaksızın yol masraflarını karşılayabileceklerin memleketlerine dönmelerine izin
vermiştir. Bunun yanı sıra bunların sayıları ve nereye gidecekleri de önem arz etmekteydi.
Zira bazı illerde mesken ve iaşe hususunda ciddi sorunlar mevcuttu. Yardım almaksızın
gideceklerle ilgili verilecek izin için bu bilgiler de gerekmekte idi. Örneğin Aşair ve
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Konya’ya gönderdiği 24 Kasım 1918 tarihli telgrafta,
gerek sevk gerek se iskân hususunda hükümetten yardım talep etmeyerek yalnız
14
BOA, DH. KMS. 60-2/ 34.
BCA, 272..0.0.12/ 37.22..9.
16
BCA, 272..0.0.14/ 75.19.. 4.
17
BOA, DH.ŞFR. 604/ 35; Bir yandan Anadolu ahalisinden savaş nedeniyle göç edenlerin sevkleri ile ilgili
çalışmalar yürütülürken diğer yandan Anadolu topraklarına İngilizlerin işgali altında bulunan bölgelerden
göç eden binlerce kişi de memleketlerine dönmek için Adana vilayetinde toplanmıştır. ATASE, İSH. 72/148.
15
246
gitmelerine müsaade edilmesini isteyen şahısların nereli ve kaç nüfustan ibaret
bulunduklarının haber verilmesini istemiştir18.
1919’dan itibaren sevkiyat konusunda daha sistemli hareket edildiği görülmektedir.
Yılın ilk aylarında Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından vilayet ve
mutasarrıflıklara telgraf çekilerek genel olarak sevkiyat konusunda belirlenen hususlar
bildirilmiştir. Bunlardan ilki İstanbul yoluyla memleketlerine gidecek müslim ve gayr-i
müslim muhacir ve mültecilerin sevk masrafının bundan sonra İstanbul'a kadar
karşılanmasıyla vesikalarına da işaret konulmasıdır. İkinci ise önceden bildirildiği gibi
vesikasız sevkiyat yapılmamasıdır19. Sevkiyat konusunda Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’nin
gönderdiği
talimatlara
karşın
anlaşılmayan
noktaların
olduğu
görülmektedir. Nitekim Ankara’dan gönderilen 15 Mayıs tarihli telgrafta, Müslüman
muhacir ve mültecilerinin gerek İstanbul yolu ile gerek se İstanbul'a uğramaksızın
doğrudan doğruya gitmelerine müsaade edilip edilmeyeceği ile fakirlerine yol masrafı
verilip verilmeyeceğinin aydınlatılmasına dair sualler yöneltilmiştir20.
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından Müslüman muhacirlerin sevk
ve iskânlarına dair işlerle ilgili bir de komisyon kurulmuştur. Kurulan komisyonun
27 Haziran 1919 tarihli toplantısında aşağıdaki kararları almıştır:
1-Gümüşhane sancağı müstesna olmak şartıyla Karadeniz sahili ve bilhassa Trabzon
mültecilerinin sevkleri
2-Diğer vilayet-i müstahlasa ahalisinin de mahallerinde mesken ve iaşe taleplerinde
bulunmayacakların sevkleri
3-Konya ve Ankara da bulunan mültecilerin memleketlerine bir an evvel iadeleri
hakkında mahalli mezkureye bir sevkiyat memuru gönderilmesi
4-İzmit vilayetindeki vaziyet hakkında müdür tarafından izahat verilmesi
5-Edirne’deki vaziyet hakkında izahat vermek üzere Edirne Müdürü Ali Bey’in
İstanbul’a çağrılması21.
BOA, DH. ŞFR. 93/ 260.
BOA, DH. ŞFR. 97/ 87.
20
BOA, DH. ŞFR. 620/ 76.
21
BCA, 272..0.0.12/ 38. 25..11.
18
19
247
Alınan kararlardan da anlaşıldığı üzere bir yandan vilayet ve livalardaki durum
hakkında bilgiler alınmaya çalışılırken bir yandan da hangi memleketlere sevkiyat
yapılacağı belirlenmeye başlanmıştır. Dâhiliye Nezareti’nden Eskişehir Mutasarrıflığına 20
Ağustos 1919 tarihinde gönderilen yazıda da benzer talimatlar yer almaktadır.
Memleketlerine döndüklerinde iaşe ve mesken buhranı gibi bir mahzur olmadığı
anlaşılacakların sevklerinin yapılması ve diğerlerinin de İslam köylerine dağıtılarak
ziraatla meşgul olmalarının teşvik edilmesi tebliğ edilmiştir22.
Alemdar gazetesi 1919 yılında Ekim başından Aralık sonuna kadar İstanbul
vasıtasıyla iskân mahallerine veya memleketlerine sevk ve iade edilen müslim ve gayr-i
müslim muhacirler ve mültecilerin toplam sayısının 3.419 nüfusa ulaştığı bilgisini
vermiştir23. Ancak Vilâyât-ı Şarkiye ve Karadeniz mültecilerinin sevkleri tamamlanmadan
Yunan işgalleriyle birlikte Batı Anadolu ve Marmara Bölgesi’nden göç edenlerin geri
yerlerine iade edilmeleri süreci başlamıştır. Vakit gazetesinin13 Eylül tarihli nüshasında
Ağustos 1920’de Mudanya, Bursa, Trakya, Trabzon ve Suriye mültecilerinden 525 kişinin
sevk edildiği yazılmıştır24.
Yaklaşık olarak 4 ay sonra da Muhacirin Müdüriyet-i
Umumiyesi’nce tutulan bir istatistikten hareketle 1920 senesinin başından sonuna kadar
İstanbul’dan 3.601 nüfus muhacir ve mültecinin sevk edildiği haberine yer verilmiştir25.
Bunların içinde 381 Ermeni muhaciri ve 8 Rum muhaciri de vardır. Bunların dışında 1.146
kişi Vilâyât-ı Şarkiye’ye, 211 kişi Balıkesir’e, 599 kişi Aydın’a, 686 kişi Edirne’ye, 219
kişi Suriye’ye, 49 kişi Bursa’ya, 20 kişi İzmit’e sevk olunmuştur26.
Batı cephesinde Sakarya Savaşı’ndan sonra Yunanlıların savunmaya geçmeleri ile
birlikte mültecilerin sevki için yeniden harekete geçilmiştir. Ağustos 1922’de Muhacirin
Müdüriyet-i tarafından mültecilerin yurtlarına dönmeleri için Ankara hükümetine müracaat
edilmiştir27. Büyük Taarruzla birlikte işgal altında olan Batı Anadolu’nun kurtarılmaya
başlanmasını dikkate alan Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi kurtarılan mahaller
ahalisinden olup İstanbul’da bulunan muhacir ve mültecilerin yurtlarına iadesi için
tedbirler düşünmeye başlamıştır. Bu maksatla çeşitli iade ve iskân komisyonlarının
22
BCA, 272..0.0.11/ 14.51..6.
Alemdar, 20.01.1920, s.3.
24
Vakit, 13.09.1920, s.2.
25
Vakit, 18.01.1921, s.2.
26
Akşam, 18.01.1921, s.1.
27
İleri, 25.08.1922, s.3.
23
248
oluşturulması planlanmıştır. Zira İstanbul’da mevcut 65.000 mültecinin 17.000’i kurtarılan
mahaller ahalisinden oluşmakta idi28. İşgalden kurtarılan memleketlerin mültecilerini
yerlerine iade etmek için Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından planlandığı gibi bir
iade komisyonu teşkil edilmiştir. Komisyonun gerçekleştirdiği toplantıda aldığı kararlar ise
şu şekilde sıralanmaktadır:
1- Öncelikli olarak muhacir ve mültecilerin mahallerine iadeleri için gerekli meblağın
temini
2- Lazım gelen muhacir ve mültecilerin ayırt etmeksizin yerlerine iadeleri
3- Nakliye vasıtaları temin etmek üzere vapur kumpanyaları nezdinde teşebbüslerde
bulunmak
4- İade edilecek muhacir ve mültecilerin mahallerinde barındırılması için mahalli hükümet
ile temas ve muhaberatta bulunmak
Bu vazifelerin yapılması için 20.000 liraya ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır. Komisyon
bu paranın bir kısmını Hilâl-i Ahmer’den temin etmek istemiştir29. İade Komisyonu sevk
masrafını temin etmeye çalışırken bir yandan da derhal sevki mümkün olan ve az hasara
maruz kalmış köylerin ahalisini seçmek için harekete geçmiştir30. Muhacir ve
mültecilerden yurtlarına iade edilmeyi isteyenlerin seçilmesi ve isimlerinin tespiti lüzumu
muhacir ve mültecilerin mevkilerindeki memurlara tebliğ edilmiştir. Ayrıca iade
komisyonu Anadolu ile temas ve işbirliği teminine karar vermiştir31. İcra Vekilleri Heyeti
ise parça parça kurtarılan memleketlerine dönecek olan mültecilerin bir defaya mahsus
olmak üzere 4 ay süreyle trenlerden parasız nakillerine karar vermiştir32.
Ankara hükümeti düşmandan kurtarılan memleketlerin ahalisinden olup İstanbul’a
iltica eden Müslüman mültecilerin yurtlarına dönmelerini uygun bulduktan sonra Ekim
ortasından itibaren bu mültecilerin kafile kafile sevkine başlanmıştır. İlk kafile 12 Ekim
tarihinde sevk edilmiştir. Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye vekili Rıza Nur Bey’in telgrafla
belirttiği iade şartlarına göre memleketlerine dönecek mültecilere önce Muhacirin
Akşam, 05.09.1922, s.3.
İleri, 08.09.1922, s.2
30
İleri, 11.09.1922, s.2.
31
Akşam, 11.09.1922, s.3.
32
BCA, 30..18.1.1./ 5.28..5.
28
29
249
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından bir vesika verilmiştir. Muhacirler bu vesikalarla Hilâl-i
Ahmer’e müracaatla sevklerini talep etmişlerdir. Bunlara çiçek ve veba aşıları tatbik
edilmiştir. İzmir, İzmit, Bandırma ve Gemlik’te Ankara hükümeti tarafından 4 kabul
komisyonu oluşturulmuştur. Bu 4 iskeleden başka mültecilerin Anadolu’ya girmelerine
izin verilmemiştir. Kabul komisyonları dönen mültecilerin hüviyetlerini tahkik ettikten
sonra memleketlerine gitmelerine müsaade etmiştir33.
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi erkânından bir kişi Akşam gazetesi muhabirine
muhacirlerin sevkleri hakkında aşağıdaki beyanatta bulunmuştur:
‘Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi bu işi bir intizam ile icra etmesi için sevkiyatın
ne suretle icra edileceği hakkında talimat almak üzere Anadolu’ya müracaatta bulundu.
Diğer taraftan talimat alınmasını beklemeden belki mevsim dolaysıyla bir an evvel orada
bulunmak istediklerinden mültecilerden bazıları hususi olarak tuttukları kayıt ve
motorlarla yurtlarına gitmeye başladılar. Bu suretle gidenlerin miktarı 5-6 bin kişiye
ulaşmaktadır. Bu zavallılardan 40-50 kişiyi taşıyan iki motor Yunanlıların henüz firar
ettikleri esnada Mudanya sahiline doğru giderken bir Yunan torpidosu tarafından
götürülmüş ve bunların akıbetleri meçhul bulunmuştur. Kendi paralarıyla motor tutamayıp
gidemeyenler ise çoğunluğu fakir ahalidendir. Bunların ise Muhacirin Müdüriyet’ince
sevkleri temin edilecektir. Yalnız milli hükümetimizden aldığımız talimatta şimdilik
Mudanya ve civarı muhacirlerinin sevkleri yazı ile bildirilmiş olduğundan diğerlerinin
sevklerine başlayamayacağız. Mamafih bunlar kendiliklerinden gidiyorlar. Muhacirlerin
kıştan önce sevk edilmeleri lazımdır’34.
Akşam gazetesi ayrıca muhacir, mülteci ve onların hayvanlarının Aşair ve Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından bildirilen sevk ücretlerine yer vermiştir. Ücretler
aşağıda belirtildiği gibidir :
Her bir nüfus Çanakkale iskelesine kadar
150 kuruş
Büyük hayvanatın her bir başı için Çanakkale iskelesine kadar
300 kuruş
Küçük hayvanların her bir başı için Çanakkale iskelesine kadar
75 kuruş
Her bir nüfus İzmir’e kadar
33
34
Akşam, 12.10.1922, s.2.
Akşam, 14.10.1922, s.2.
350 kuruş
250
Büyük hayvanlardan her bir başı için İzmir’e kadar
600 kuruş
Küçükbaş hayvanların her bir başı için İzmir’e kadar
300 kuruş
Her bir nüfus Antalya’ya kadar
800 kuruş
Büyük hayvanlar Antalya’ya kadar
1.600 kuruş
Küçük hayvanlar Antalya’ya kadar
500 kuruş
Her bir nüfus Mersin’e kadar
1.000 kuruş
Büyük hayvanlar Mersin’e kadar
1.600 kuruş
Küçükbaş hayvanlar Mersin’e kadar
500 kuruş
Haber de ayrıca sevkiyat talep edenlerin İade-i Muhacirin Komisyonuna müracaat
etmeleri istenmiştir35.
Kasım 1922 itibarıyla kurtarılmış memleketlere iade olunan muhacirlerin adedi
11.556’ya ulaşmıştır36. Garbî Anadolu mültecilerinden Gemlik ve Yalova iskelelerine
3.743 ve İzmir’e 887 kişi gönderilmiştir. Nakliye ücretleri muhacirin tahsisatından
verilerek ayrı ayrı seyr-i sefâin vapurlarıyla Mudanya, Gemlik, Bandırma ve İzmit
iskelelerine 166 muhacir sevk edilmiştir. Nakliye ücretlerinin yarısı kendileri tarafından
ödenerek çeşitli mahallere sevk olunan muhacirlerin sayısı 1.770 kişiye ulaşmıştır. Kendi
imkânlarıyla yurtlarına dönen muhacirler de 5.000 nüfusu bulmuştur. Bu suretle 28 gün
içerisinde köylerine dönen Müslüman muhacirlerin miktarı ise 11.566 nüfusa ulaşmıştır37.
Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyeti tarafından hazırlanan istatistiğe göre ise 1920’den
itibaren çeşitli mahallere sevk olunan muhacir ve mültecilerin miktarı şu şekildedir:
‘Sevk masrafları muhacirin tahsisatından ödenmek suretiyle 1920 senesi
başlangıcından sonuna kadar 3.601 kişi sevk olunmuştur. Aynı sene zarfında bilet
ücretlerinin yarısı verilen ve nakliye ücreti taraflarına ait olmak üzere 164 kişi
gönderilmiştir. Bunların toplamı 3.765 kişiye ulaşmıştır. Sevk masrafları muhacirin
tahsisatından ödenmek üzere 1921 senesinde 1.349 kişi ve ardından 260 ve 290 kişilik
birer kafile olmak üzere 1.900 kişi gönderilmiştir. 1922 senesi başlangıcından Kasım
ayının 23’üne kadar muhacirin tahsisatından sevk masrafının ödenmesi ile çeşitli
mahallere sevk olunanların miktarı 815 kişidir. Sevk masrafının yarısının karşılanması ve
Akşam, 18.10.1922, s.4.
Akşam, 12.11.1922, s.3.
37
Akşam, 13.11.1922, s.3.
35
36
251
vapur ücretleri taraflarına ait olmak üzere aynı tarihe kadar 2.154 kişi gitmiştir. Ayrıca
müdüriyete müracaat etmeksizin kendi kayıklarıyla ve çeşitli vasıtalarla yurtlarına
gidenlerin miktarı da yaklaşık 7.000 kişi olmak üzere bütün bunların toplamı 9.929 mülteci
olmuştur. Kasım’ın 23’üne kadar 43 gün zarfında vapur ücretleri Cemiyet-i Akvam
İstanbul mümessili Buruno tarafından ödenmek suretiyle çeşitli kafileler sevk olunmuştur.
Bunlardan Davut Paşa kışlası muhacirin misafirhanesinden Gemlik ve havalisine 504 kişi
olmak üzere ilk kafile gönderilmiştir. Ardından çeşitli mıntıkalardan Gemlik’e 2.000 kişi
daha gönderilmiştir. Başka bir kafile ile Yalova ve havalisine de 529 kişi sevk edilmiştir.
İzmir ve havalisine 887, Bursa ve Orhangazi’ye 257, İzmit ve havalisine 275 kişi iade
edilmiştir’38. Akşam gazetesinin 20 Aralık 1922’de çıkan nüshasında memleketlerine sevk
edilen mültecilerin miktarının 21.000’e ulaştığı yazılmıştır39.
5.2.1. Vilâyât-ı Şarkiye
Bolşevik İhtilali’nin ardından I. Dünya Harbi’nden çekilen Rusya, Vilâyât-ı Şarkiye
topraklarını da tahliye etmiştir. Bu nedenle Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin sevklerine
mütarekeden önce 1918 yılı içerisinde başlanmıştır. Ancak mültecilerden bir kısmı dönmek
için hükümet emrini beklemeden kendiliklerinden yollara dökülmüşlerdir. Erzurum
Valisinin 12 Haziran 1918’de Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği telgraftan anlaşıldığı
kadarıyla geri dönüşler o kadar da kolay olmamıştır. Sivas'tan dönmekte olan mültecilerin
yollarda perişan oldukları hatta bazılarının açlıktan hayatını kaybettiği haber verilmiştir.
Bu yüzden her türlü mahrumiyete rağmen yollara dökülen mültecilerin menzil noktalarında
iaşelerinin temini hususunda müsaade edilmesi istenmiştir40. Ağustos ayında gerçekleşen
yazışmalar yollarda açlık yüzünden yaşanan mülteci ölümlerinin önüne geçmek için
gerekli tedbirlerin alınmaya başlandığını göstermektedir. Nitekim Muhacirin Müdür-i
Umumisi Hamdi Bey, Yozgat ve Çorum livalarında bulunan sevk ve iade edilecek olan
mültecilerin iaşelerini temin için, bu livaların emrine 420.000 kilo zahirenin verilmesi ve
sevklerine değin bulundukları mahallerde, sevklerinden itibaren de yollarda iaşelerinin
temini hususunda gerekli yerlere tebligatların yapıldığını Ankara Muhacirin Müdüriyeti’ne
Akşam, 02.12.1922, s.3.
Akşam, 20.12.1922, s.1.
40
BOA, DH.ŞFR. 587/ 14.
38
39
252
bildirmiştir41. Ancak bu defa da iaşe masrafları verilerek sevk edilen mültecilerin bir
kısmının memleketlerine gitmediği ve eski yerlerine geri döndükleri görülmektedir.
Sivas’a geri dönen mültecilerle ilgili 8 Ağustos tarihinde Hamdi Bey bunların firar veya
vesika almak suretiyle gidenlerden olup olmadıklarının araştırılmasını isteyen bir yazı
göndermiştir. Ayrıca asıl vilayetlerine kadar gittikten sonra mı yoksa vasıtalar bulamamak
gibi bir sebepten dolayı mı geri geldiklerinin ve miktarlarının araştırılarak konu hakkında
bilgi verilmesini istemiştir42.
Elazığ vilayetinden de memleketlerine gitmek bahanesiyle vesikasız aç ve perişan
vaziyette vilayetler ve livalar dâhilinden bir hayli mültecinin gelmekte olduğu
bildirilmiştir. Üstelik ileri hareket kabiliyetleri kalmayan mültecilerin perişan bir vaziyette
oldukları belirtilmiştir. Bunun üzerine Dâhiliye Nezareti Adana, Sivas, Konya ve Halep
vilayetleriyle Maraş ve Urfa mutasarrıflıklarına önceden ve sonradan bildirildiği üzere
muhtaç mültecilerin memleketlerine dönmek için firaren yollara çıkmalarına engel
olunması konusunda yeni bir uyarıda bulunmuştur. Zira bu şekilde yola çıkanların büyük
bir kısmı telef olmuştur. Bunun için muhtaç mültecilerin hiç bir suretle gitmelerine meydan
verilmemesinin önemli olduğu tekrar hatırlatılmıştır43. Ayrıca mültecilerin firar ederek
memleketlerine dönmelerinin engellenmesi için Elazığ Valiliği’ne de tebligat yapılmıştır44.
Yazışmalardan da anlaşılacağı üzere ilk olarak memleketlerine gitmek arzusunda bulunan
mültecilerden yol masrafını karşılayabileceklere izin verilmesi uygun görülmüştür.
Dâhiliye Nezareti bu kararı Bolu sancağı dâhil mültecilerin göç ettiği yerlere bildirmiştir45.
Sevk edilmeyi beklemeden kendiliklerinden yollara düşenler olduğu için Dâhiliye
Nazırı tarafından Ağustos 1918’de dönen mültecilerin sayılarının bildirilmesi için illere
telgraflar gönderilmiştir. Bunun üzerine Erzurum’a 58.600 nüfus, Bitlis’e 13.815 nüfus,
Van’a 50.000 nüfus46 ve Erzincan’a da 29.813 nüfusun döndüğü Dâhiliye Nezareti’ne
bildirilmiştir47.
41
BCA, 272..0.0.14/ 75.17..10.
BCA, 272..0.0.14/,75.17..6.
43
BCA, 272..0.0.14/ 75.18..16.
44
BCA, 272..0.0.14/ 75.18..15.
45
BCA, 272..0.0.14/ 75.19.. 5.
46
BCA, 272..0.0.14/ 75.19..14.
47
BCA, 272..0.0.14/ 75.17..13.
42
253
Ağır kış koşullarından değişen sınırlara kadar çeşitli etkenler sevkiyatta bir takım
gecikmelerin yaşanmasına neden olmuştur. Özellikle Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin
sevkinde kış koşulları belirleyici etken olmuştur. Örneğin 1919 yılının ilk aylarında
Diyarbakır’daki muhacir ve mültecilerin iadesi için kış koşulları yüzünden hiçbir
teşebbüste bulunulamamıştır48. Ancak 11 Ağustos 1919’da askeri birimlerin verdiği bilgiye
göre Adana ve havalisinden yola çıkarak Mardin’e gelen Bitlis ve Van mültecilerine
gerekli yardımlarda bulunularak memleketlerine sevk edilmişlerdir. Ayrıca Mardin
havalisinde muhacir ve mülteci kalmamıştır49.
1919 yılının kış aylarına doğru mültecilerin sevklerine hız verilmiştir. Erzurum
mültecilerinden olup İstanbul’da ikamet edenlerin iadeleri hususu Sadaretten Dâhiliye
Nezareti’ne yazılmıştır50. Ayrıca bu zamana kadar iade edilmeyenlerle ilgili bilgiler
alınmaya başlanmıştır. Muhacirin Müdüriyeti 1919 yılının Kasım ayında Bolu Muhacirin
Memurluğu’na gönderdiği yazıda Bolu merkez, Gerede ve Zonguldak kazalarında
bulunduğu bildirilen Erzincanlı mültecilerin memleketlerine neden sevk edilmediklerini
sormuştur51.
8 Kasım 1919 tarihinde Elazığ’dan Dâhiliye Nezaretine gönderilen telgrafta ise
Haydaranlı aşiretinin sevki için kâfi miktarda meblağ gönderilmesi istenmiştir. 4.000
kişilik mülteci kafilesinin Malatya'ya varmak üzere olduğu ancak bunların iaşe ve sevk
masrafları için elde paranın mevcut olmadığı bildirilmiştir. Ayrıca Haydaranlı aşiretinin
vilayet dâhilinde kalması asayiş açısından uygun görülmemiştir. Müracaat ve şikâyetlerin
başlaması üzerine biran önce sevklerinin temin edilmesi gerektiği belirtilmiştir52.
İstanbul’da bulunan vilâyet-i şarkiye mültecilerinin bir kısmı buradan Karadeniz
sahillerine sevk edilmek suretiyle gönderilmiştir. Bunun üzerine Erzurum mültecilerinden
200 kadar kişi memleketlerine sevk edilmek için Eskişehir’den İstanbul’a gelmiştir.
BOA, DH. ŞFR. 97/ 272.
ATASE, İSH. 101/ 93.
50
Akşam, 29.10.1919.
51
BCA, 272..0.0.14/ 75.23..2.
52
BOA, DH. ŞFR. 650/ 91.
48
49
254
Bunların Trabzon iskelesine kadar sevk edilmeleri kararlaştırılmıştır. Sevk edilene kadar
da aşılanarak barakalara yerleştirilmişlerdir53.
Alemdar gazetesi I. Dünya Harbi esnasında İstanbul’a gelen mültecilerin miktarını
868.926 nüfus olarak vermiştir. 1920 yılının Nisan ayına kadar sevk edilenlerin miktarı
361.062’yi geçmiştir. Bunların dışında sevkleri düşünülenlerin miktarı ise 407.900’ü
geçmektedir. Ekim ayının sonuna kadar bu mültecilerin memleketlerine sevk edilmesi
kararlaştırılmıştır. Bu hususta hazırlanmış olan talimatnameler mültecilerin bulundukları
yerlere ve Muhacirin Müdüriyeti dairelerine tebliğ edilmiştir. İstanbul’a Van’dan 102.808,
Bitlis’ten 128.222, Batum’dan 25.630 kişi iltica etmiştir. Bunlardan Erzurum’a 157.659,
Van’a 35.415, Bitlis’e 48.070, Batum’a 111.300 kişi sevk edilmiştir54.
Urfa Muhacirin Memurluğu’ndan Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne gönderilen
resmi mektupta memleketlerine sevk edilemeyen Müslüman mültecilerin sefil bir halde
bulunmalarının Urfa Fransız mümessilinin dikkatini çektiği bildirilmiştir. Mümessil
tarafından mülteciler için 50 lira altın para verildiği ve bu para ile birçok mültecinin
memleketlerine sevk edildiği de eklenmiştir55.
Ankara hükümeti de Temmuz ayında Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin yerlerine
gönderilmeleri için çalışmalara başlamıştır. İcra Vekilleri Heyeti vilâyet-i şarkiye
mültecilerinin memleketlerine sevki için tatbiki en mümkün olan bir tarzda Sıhhiye ve
Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nce bir proje hazırlanmasına karar vermiştir. Ayrıca
projenin maliye ve vasıta mevcudiyeti dikkate alınmak şartıyla hazırlanması istenmiştir56.
Mecliste de Vilâyât-ı Şarkiye mebusları tarafından sık sık verilen takrirlerle
mültecilerin sevkleri konusu gündeme taşınmıştır. Ağustos 1920’de Erzurum mebusu Salih
Bey ve arkadaşları Van, Erzurum ve Bitlis mültecileri tarafından verilen dilekçeler üzerine
bunların memleketlerine sevk edilmelerine dair bir takrir vermişlerdir. Çeşitli
istasyonlarda sevk edilmek için perişan bir halde bekleyen 10.000’e yakın mültecinin bir
an evvel sevk ve iaşe edilmedikleri takdirde çoğunun telef olacaklarını meclis gündemine
53
Vakit, 09.11.1919, s.3.
Alemdar, 09.04.1920, s.2.
55
Akşam, 04.05.1920, s.3.
56
BCA, 97-2/ 30.. 18.1.1/ 1.4. 2.
54
255
taşımışlardır. Memlekette yaşanan nüfus kayıplarına temas edilerek daha fazla nüfus
kaybına tahammülün olmadığı hatırlatılmıştır. Takrir üzerine söz alan Antalya mebusu
Hamdullah Suphi Bey, kaybedilen bütün topraklardan göç edenlerin düştükleri aynı
sefaletin müthiş bir nüfus azalmasına neden olduğuna temas etmiştir. Dolayısıyla
muhacirin meselesinin kök meselesi olduğu ve bunların ihmal edilmesinin istikbale dair
umutlarında yok olması anlamına geldiğini belirtmiştir. Kendisi de bir muhacir olan Tunalı
Hilmi Bey ise muhacir ve mültecilerin durumlarını bir neticeye bağlamak üzere yarısı şark
vilayetleri mebuslarından oluşan 10 kişilik bir encümen teşkil edilmesini teklif etmiştir.
Ancak bu öneri kabul edilmemiştir. Amasya mebusu Ömer Lütfi Bey ise mültecileri sevk
etmek için askeriyede olduğu gibi bir teşkilat yapılmasını önermiştir. Her tarafta
şimendifer hattı olmadığı için mültecilerin hemen memleketlerine gönderilemeyecekleri
gibi yollarda veya sevk edildikleri istasyonlarda iaşelerinin temin edilmesi gerektiğine
dikkat çekmiştir. Yapılan görüşmelerin ardından takrir Dâhiliye Vekâleti’ne havale
edilmiştir57.
İstanbul’a küçük gruplar halinde gelen Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin sevklerine ise
devam edilmiştir. Eylül ayında İzmit ve havalisinden İstanbul’a gelmiş olan Vilâyât-ı
Şarkiye mültecilerinden 40 nüfus memleketlerine iade edilmiştir58. Kasım ayında da
Erzurum mebusu Nusret Efendi’nin Erzurum, Van ve Bitlis mültecilerine yardım
edilmesine dair verdiği takrirden sevk edilenlerin kış nedeniyle yolda kaldıkları
anlaşılmaktadır. Erzurum, Van ve Bitlis mültecilerinden Konya ve havalisinde ikamet
etmekte iken bir buçuk ay önce memleketlerine sevk edilenlerin Sivas’ta mahsur kaldıkları
bildirilmiştir.
Yollar açılana kadar zaruri ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için para
gönderilmesi istenmiştir. Takrir Muvazene-i Maliye Encümeni’ne havale edilmiştir59. Daha
sonra Dâhiliye Vekâleti’nden gönderilen ve mecliste okunan tezkerede konuyla
ilgilenildiği belirtilmiştir60.
1921 yılına gelindiğinde Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin sevklerine devam
edilmiştir. Bala kazasında bulunan Erzurum mültecilerinden talepde bulunanların diğer
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi I, Cilt 3,s.402-406.
Akşam, 26.09. 1920.
59
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi I, Cilt 6, s. 45.
60
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi I, Cilt 6, s. 269.
57
58
256
ailelerle Mart’ta memleketlerine iadeleri kararlaştırılmıştır61. Zira Vilâyât-ı Şarkiye
mültecilerinden sevk edilmeyenlerin bazılarının bulundukları yerlerde sorunlara yol
açtıkları görülmektedir. 16 Mart 1921’de Ankara Muhacirin Müdürü, Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi’ne gönderdiği yazıda Haymana kazası dâhilindeki köylerde
ikamet eden 2 aşirete mensup Kürt mültecilerin çoğunluğunun çapulculuk ve hırsızlık
yaptıkları bildirilmiştir. Bunların da diğer aşiretler gibi Nisan ayında sevk edilmesi için
kazaya memur gönderilmesi istenmiştir62.
Vilâyât-ı Şarkiye mültecileri sevk edilirken kendilerine gerekli yardımların
yapılmasına da dikkat edilmiştir. Diyarbakır Sıhhiye Müdüriyeti’ne, Urfa'dan gelen 50
hanede 150 nüfus Erciş kazası mültecisine yardım yapılmadan sevklerinin uygun olmadığı
iletilmiştir63. Bu tarz uyarılar ya mültecilerin kötü durumda olmalarından ya da gidecekleri
yerlerde vaziyetin iyi olmamasından kaynaklanmaktadır. Haziran ayı içerisinde vilayete
gönderilen başka bir yazıda ise Diyarbakır ve çevresinde olan Bitlis ve Van havalisi
mültecilerinin kıştan önce memleketlerine sevklerinin gerçekleştirilmesi istenmiştir64.
Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin bir kısmı memleketleri istilaya uğradığı için geri
dönme konusunda tereddüt etmişlerdir. Ancak Batı Anadolu’da Yunan işgalleri başlayınca
halk iç kesimlere göç etmiş ve bu yerlerde de iaşe ve mesken sorunları yaşanmaya
başlamıştır. Bunun üzerine zor duruma düşen Vilâyât-ı Şarkiye mültecileri memleketlerine
sevk edilmek için başvurularda bulunmuşlardır. Acıpayam'da bulunan Van mültecileri
namına Ahmet ve arkadaşları Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na çektikleri telgrafta,
meskensiz ve iaşesiz yardıma muhtaç perişan bir halde bulunduklarını belirterek
memleketlerine sevklerini talep etmişlerdir. Bunun üzerine Haziran 1921’de Denizli
Mutasarrıflığı’na yakında gönderilecek tahsisata kadar bunların iaşelerinin temin edilmesi
bildirilmiştir65.
Mülteciler sevk edilirken dikkat edilen hususlardan biride bulundukları yerde
herhangi bir soruna yol açmamışlar ise hepsinin sevk edilmesinden ziyade geri dönme
konusunda istekli olanlar tercih edilmiştir. Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye Vekâleti 7
61
BCA, 272..0.0.12/ 38.30..11.
BCA, 272..0.0.12/ 38.30..15.
63
BCA, 272..0.0.11/ 15.60..15.
64
BCA, 272..0.0.12/ 38.31..5.
65
BCA, 272..0.0.14/ 76.25..6.
62
257
Haziran 1921’de Yozgat Muhacirin Memurluğu’na gönderdiği yazıda Yozgat'a bağlı
Boğazlıyan kazasında bulunan Pasinler ve Beyazıt mültecilerinden memleketlerine dönme
talebinde bulunanlarla ilgili gerekli tedbirlerin alınmasını tebliğ etmiştir66. Ayrıca Sıhhiye
ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti Urfa Muhacirin Memurluğu’na sevk olunan mültecilere
nakliye vasıtası ücreti ve iaşelerinin ne miktarda verildiğine dair Haziran 1921’de bir yazı
göndermiştir. Urfa’dan gönderilen cevapta komisyon kararıyla iaşe alan yetişkinler ve
çocuklar için Diyarbakır'a kadar nakliye vasıtası ücreti olarak her bir nüfusun 500 kuruş
hesabıyla takdir edildiği bildirilmiştir. Bu miktarın kendilerine ödenmek suretiyle 37’si
çocuk olmak üzere 73 erkek ve 125 kadın toplamda 198 nüfus mültecinin sevk
muamelelerinin tamamlanması için çalışıldığı belirtilmiştir67.
1921 yılının Haziran ayında Meclise verilen bir takrir ile yine Vilâyât-ı Şarkiye
mültecilerinin sevkleri konusu gündeme getirilmiştir. Erzurum mebusu Mustafa Durak Bey
ve arkadaşları mültecilerin bir an önce memleketlerine sevklerini talep etmişlerdir.
Görüşmeler esnasında söz alan Durak Bey 6 senedir hükümetin Vilâyât-ı Şarkiye
mültecilerini beslediğini ama bir taraftan da bunların öldüğünü belirterek meydana gelen
kayıplara dikkat çekmiştir. Bunların biran önce memleketlerine gönderilmelerinin hem
nüfus hem de iktisat açısından büyük bir fayda sağlayacağı düşüncesini ifade etmiştir.
Vilâyât-ı Şarkiye topraklarının boş durmasının kimseye bir faydası olmadığı gibi
mülteciler için verilen paraların onların kursağından geçmediğine, çoğunlukla geçici olarak
iskân edildikleri hanelerin kiralarına sarf edildiğine temas etmiştir. Durak Bey ayrıca sevk
kararının genel olarak alınmasını yani garp vilayetlerini de kapsamasını önermiştir.
Bunlara cevap olarak Sıhhiye Vekili Doktor Refik Bey, mültecilerden vasıtası olanlara
yevmiye verilerek sevk edileceklerini ve kalanları içinde geçici bütçeden para ayrıldığını
izah etmiştir. Geçici bütçeden 377.000 liranın verilmesi temin edildiği takdirde vasıtası
olmayan Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin de sevkinin yapılacağını beyan etmiştir68. Sonuçta
temel sorun gerekli paranın temin edilmesidir.
Bu görüşmelerden yaklaşık bir ay sonra Beyazıt mebusu Sudi Bey Heyet-i
Vekile’nin Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin ilkbaharda memleketlerine iadelerine dair
66
BCA, 272..0.0.12/ 38.31..18.
BCA, 272..0.0.12/ 38.31..20.
68
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 10, s.419-425.
67
258
aldığı karara karşın neden sevk edilmediklerine dair bir sual takriri vermiştir. Sıhhiye ve
Muaveneti İçtimaiye Vekili Refik Bey takrirde yer alan suallere yazılı olarak aşağıdaki
cevabı vermiştir:
‘5 Haziran 1921 tarihli nizamname gereğince Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi
vilayet teşkilatı kaldırılarak vazifeli memurlar sıhhiyeye tevdi olunmuştur. Aynı
nizamnameye göre Meclis-i Âli’den alınan 150.000 liralık avans ile Vilâyât-ı Şarkiye ve
müstahlasa mültecilerinin memleketlerine iadelerine başlanılmış olduğundan Beyazıt
mebusu Süleyman Sudi Bey’in sual takririnde bahsedilen muhacirin idareleri memurin ve
müstahdemin maaşlarından tasarruf ve mültecilerin memleketlerine iadeleri esbabının
temini keyfiyetlerinin tamamen hâsıl olmuş olduğu maruzdur.’ Bu cevaba karşın Vilâyât-ı
Şarkiye mültecilerinin sevki 1921 yılı içerisinde tamamlanamamıştır69.
Van mebusu Tevfik Bey ise ailesini memleketine iade etmek için bir buçuk ay kadar
izinli sayılmasını istemiştir. Bu konuda verdiği takrirde başlarında kimse olmadığı ve
yolun uzunluğundan dolayı onlara refakat etme zorunluluğunu beyan etmiştir. Mecliste
yapılan oylama sonucu bu istek kabul edilmiştir70.
10 Kasım 1921 tarihli oturumda bu defa Muş mebusu tarafından sevk konusunda
verilen sual takririne Sıhhiye Vekili şifahi cevap vermiştir. Kars’a, Ardahan’a, Oltu’ya ve
İstanbul’a Vilâyât-ı Şarkiye’ye gitmek üzere gelen muhacir ve mültecilerin miktarının
93.000’e ulaştığı belirtilmiştir. Yapılan ödeme ile bunlardan %75’ine iaşe ve vesait
verildiği, kalanların da kendi vasıtalarıyla yola çıktığı izah edilmiştir. 1921 senesi zarfında
mültecilerin %30’u memleketlerine ulaşmış, %50’si ise yolun yarısını gitmiştir.
Bu
sonuçtan mültecilerin yarısına yardım edilebildiği sonucu çıkarılmıştır. Tahsisat tamamen
verilemediği için mültecilerin sevkleri de tamamen yapılamamıştır. Yüzde elli derecesinde
ödeme yapılması sonucu yüzde ellisi sevk edilebilmiştir. Ayrıca mültecilerin sevkleri için
Ekim ayının sonuna kadar müracaat süresi verilmiştir. Bu süre zarfında Sivas, Kayseri ve
Yozgat mıntıkasında bulunan mülteciler bu sene gitmek istemediklerini ve kendilerine
yardım edilmesini talep etmiştir. Ancak bunların hükümetten yardım talep etmemek
şartıyla oldukları yerlerde kalabilecekleri tebliğ edilmiştir. Kasım ayının sonuna kadar
69
70
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 11, s.241-242.
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 12, s.31.
259
sevk olunmayan mültecilerin bulundukları yerlerde iaşe ve iskân edilmeleri bildirilmiştir71.
Söylenildiği gibi Kasım ayında Dâhiliye ve Müdafaa-i Milliye Vekâletleri’nden gönderilen
yazılarda seyahat vakti geçtiğinden şimdilik Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin sevklerinden
vazgeçildiği ve bulundukları yerlerde geçici iskânlarıyla yardıma muhtaç olanlarının
iaşelerinin sağlanması hususu gerekli yerlere tebliğ edilmiştir72.
Sevk edilen mültecilere yol güzergâhı üzerinde gerekli yardımların yapılması içinde
gerekli talimatlar verilmiştir. Örneğin Sivas Muhacirin Memurluğu’na gönderilen yazıda,
Göksun kazasında bulunan 64 hane Muş mültecisinin memleketlerine sevklerine
başlandığı, Sivas'a geldiklerinde gerekli yardımın yapılması istenmiştir73. 1922 yılına
gelindiğinde ise Akşam gazetesi ‘Son Mülteciler Gidiyor’ başlıklı haberinde Ankara
muhabirinin Vilâyât-ı Şarkiye mültecilerinin son kalanlarının da yakında memleketlerine
sevk edileceğine dair verdiği bilgiyi yayınlamıştır74.
5.2.2. Karadeniz
Birinci Dünya Harbi esnasında Rus istilasına uğrayan Trabzon ve çevresinden de
ahali iç bölgelere doğru göç etmiştir. Rus istilasının sona ermesinin ardından onların da
memleketlerine sevklerine başlanmıştır.
Sevk işlemleri başlamadan önce Dâhiliye Nezareti, Trabzon vilayetine gönderdiği
telgraf ile genel durum hakkında bilgi sahibi olmak istemiştir. Telgrafta ayrıca
memleketlerine dönmek üzere Merzifon ve Amasya yoluyla firar edip Samsun'da
durdurulan ve tevkif edilen Trabzonluların miktarının 10.000’e ulaştığı belirtilmiştir. Bu
durum Samsun’da bir takım sorunların meydana gelmesine neden olmuştur. Samsun'da
mevcut bulunan mültecilerin bile iaşesi mümkün değil iken bu suretle ortaya çıkan izdiham
sonucu iaşe sıkıntısı ve hastalık gibi sorunlarla karşı karşıya kalınmıştır. Mülteciler ise
ziraat mevsimi sona ermeden memleketlerine iade edilmeleri için müracaatlarda
bulunmuşlardır. En azından çiftçi, kayıkçı ve balıkçı gibi mültecilerin bir an evvel
memleketlerine iadeleri genel iaşe bakımından önemli görülmüştür. Dâhiliye Nezareti
TBMMZC, Devre I, İçtima Senesi 2, Cilt 14, s.148-150.
BCA, 272..0.0.79/ 72.1..2.
73
BCA, 272..0.0.12/ 38.32..9.
74
Akşam, 14.03.1922, s.1.
71
72
260
ayrıca iadeye en yakın mahallerden başlanılmak üzere bu konu hakkında görüş
bildirilmesini istemiştir75. Trabzon Vali Vekili İbrahim Bey tarafından gönderilen cevapta
ise vilayette yaşanan mesken ve iaşe buhranı dile getirilmiştir. Eylül 1918’e kadar gelen
mültecilerin Ermenilere ve Rusya'ya firar eden Rumlara ait istilada harap olmayan emval-i
metrukelerde iskân edilmiş olduğunu ancak bu kabil mesken kalmamış olmasından dolayı
bundan sonra gelecek olanlar için mesken tedarikinin mümkün olmadığı bildirilmiştir. Bu
yüzden çeşitli mahallerden tahsis edilecek erzak ve gıda maddeleri ile gelecek mültecilerin
doyurulamayacağı bu cihetle sadece hükümetin yardımına ihtiyacı olmayanların
dönmelerine müsaade edilmesi istenmiştir76.
Bu cevap üzerine Ekim ayının sonunda Dâhiliye Nezareti, Trabzon mültecilerinin
mevcut olduğu yerlere bu doğrultuda bir yazı göndermiştir. Ankara vilayeti de bu yerler
arasındadır. Buraya gönderilen yazıda memleketlerine gitmek talebinde bulunan Batum ve
Trabzon mültecilerinden yol masrafını karşılayabileceklere izin verilmesi bildirilmiştir77.
Eskişehir Mutasarrıflığı’ndan gönderilen yazıda da memleketlerinde iaşe ve tohumluk
yardımı talebinde bulunmamak, yolda iaşe ve nakliye masraflarını bizzat üstlenmek
şartıyla memleketlerine gitmek arzusunda bulunan 15 nüfus Trabzon mültecisinin
dönmelerinin uygun olduğu belirtilmiştir78.
Dâhiliye Nezareti memleketlerine dönen mültecilerin miktarını öğrenmek için illere
telgraflar göndermiştir. Bu telgraflara cevaben 1918 yılının son aylarında Trabzon
vilayetinden gönderilen iki telgrafla geri dönen mültecilerin miktarı bildirilmiştir. İlk
telgrafta Trabzon’a dönen mültecilerin miktarı Lazistan’da 17.118, Görele’de 3.000,
Akçaabat’ta 15.000, Maçka'da 1.738 olarak ayrıntılı bir şekilde ifade edildikten sonra
diğer yerlerle birlikte genel toplamın 116.903 nüfus olduğu belirtilmiştir. İkinci telgrafta
ise Gümüşhane livası ahalisinden dönen mültecilerin toplam miktarının 26.577 nüfustan
ibaret olduğu bildirilmiştir79.
BOA, DH.ŞFR. 86/ 145.
BOA, DH.ŞFR. 595/ 70.
77
BCA, 272..0.0.14/ 75.19..7.
78
BCA, 272..0.0.14/ 75.18..12.
79
BCA, 272..0.0.14/ 75.19..14.
75
76
261
Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti tarafından Hüdavendigar Vilayeti Muhacirin
Müdüriyeti’ne, Gemlik Kaymakamlığı’na ve Orhangazi Muhacirin Müfettişine 5 Aralık
1918’de gönderdiği yazıda 800 kadar Ermeni muhaciri dolu vapurun İstanbul'dan bölgeye
doğru hareket edeceği bildirilmiştir. Bu husus için iki memur görevlendirilmiş olduğu gibi
Mudanya ve Gemlik iskelelerinde de memur bulundurulması istenmiştir. Ayrıca vilayet
dâhilinde bulunup memleketlerine iadeleri vilayetçe teklif olunan Trabzon ve Batum
mültecilerinden bir kısmının geri gelecek olan bu vapura alınması ve bu hususta da gerekli
tedbirlerin alınması bildirilmiştir80 .
Trabzon mültecilerinin sevki için vasıta temin etmek de kolay olmamıştır. Muhacirin
Müdür-i Umumisi Hamdi Bey tarafından Bahriye Nazırı Ali Rıza Paşa’ya gönderilen 16
Ocak 1919 tarihli tezkerede İstanbul ve Karadeniz iskelelerinde bekleyen mülteciler için
bu konuda yardım istenmiştir. Memleketlerine dönmek maksadıyla Rum ve Ermeni
muhacirlerden başka bekleyen Trabzon ve havalisiyle, Batum mültecilerinin miktarlarının
her geçen gün arttığına dikkat çekilmiştir. Bunların geçici olarak muhacir misafirhaneleri,
barakalar ve çadırlarda yerleştirilerek iaşelerinin temin edildiği ancak kışın şiddetine
karşılık bir an önce sevklerinin yapılarak sefaletlerine mani olunması gerektiği ifade
edilmiştir. Ayrıca Karadeniz iskelelerinden özellikle Samsun iskelesinin sevkiyat için
bekleyenlerle dolu olduğu belirtilerek, bu duruma son vermek için nezaretin emrinde
bulunan Giresun vapurunun bunların sevkiyatı için tahsis edilmesi talep edilmiştir81.
1918 yılının son aylarına doğru Trabzon vilayetiyle Dâhiliye Nezareti arasında
yapılan yazışmalardan vilayette iaşe ve mesken buhranı yaşandığı belirtilmişti. 1919
yılının Mart ayının sonlarında Aydın vilayetiyle yapılan yazışmalarda ise Dâhiliye Nezareti
Trabzon’da buhranın kısmen geçmiş olduğunu ifade etmiştir. Aydın Valisi tarafından 30
Mart 1919 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen yazıda; Erzurum ve Trabzon
mültecilerinin bir kısmının memleketlerine iade edilmek, bir kısmının da İstanbul’daki
akrabalarının yanına gitmek istedikleri beyan edilmiş, mültecilerin dönmelerini mümkün
kılacak iktisadi vaziyetin olup olmadığının bildirilmesi istenmiştir. Dâhiliye Nezareti’nden
gönderilen cevapta kurtarılmış vilayetlerdeki iaşe ve mesken buhranının sürdüğü bu
yüzden mültecilerin şimdilik memleketlerine iadelerinin uygun olmadığı belirtilmiştir.
80
81
BCA, 272..0.0.11/ 13. 43..1.
BCA, 272..0.0.12/ 38.24..5.
262
Sadece Trabzon vilayetinde buhran kısmen geçmiş olduğundan Trabzon mültecilerinin
memleketlerine sevk ve iadelerinin uygun olabileceği tebliğ edilmiştir 82.
1918 yılının son ayında Dâhiliye Nezareti’nden Sinop’a gönderilen yazıda nakli
yapılacak mülteciler için vapur tahsis edilip sevkiyatı yapılıncaya kadar iaşelerinin temin
edilmesi bildirilmiştir83.
Ancak vapur tahsis edilemediği ve Trabzon mültecilerinin
durumunun kötüleştiği görülmektedir. Haziran 1919’da yayınlanan Alemdar gazetesi
Sinop livasında iskân edilmiş olan Trabzon ve havalisi mültecilerinden 1.072 nüfusun sevk
edilmedikleri için perişan bir halde olduklarını yazmıştır. Habere göre Mutasarrıf bunları
hem sefaletten kurtarmak hem de meydana gelen masrafın devlet hazinesine yüklediği
külfetten kurtulmak için limana gelen her vapurla mutlaka sevklerini emretmiştir. İlk
postada en fakirlerden 51 nüfus memleketlerine gönderilmiş ve diğerlerinin süratle sevki
için bir vapur tahsisi istenmiştir84.
Karadeniz mültecilerinin İstanbul’da topyekûn sevk edilmedikleri parça parça giden
vapurlarla
gönderildikleri
anlaşılmaktadır.
Eylül
ayında
İstanbul’dan
Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından vapurla 167 mülteci85 Kasım ayında da Sarayburnu’nda
bulunan 110 kişi yine vapurla Karadeniz limanlarına doğru sevk edilmiştir86. Zonguldak
Kaymakamı’nın Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne gönderdiği yazıda da İstanbul'dan
hareketle Zonguldak'a uğrayacağı bildirilen Rus bandıralı Progras vapuruyla 500 nüfus
Trabzon mültecisi ile 700 baş koyun ve keçinin Trabzon'a sevk edildiği bildirilmiştir87.
Kasım ayında ayrıca Beypazarı ve Ayaş kazalarından 230 nüfus Trabzon mültecisi
Eskişehir'e gelmiştir. Bunlar İstanbul’dan Karadeniz’e hareket edecek bir vapurla sevk
edilmek üzere Eskişehir’e geçmişlerdir. Muhacirin Müdür-i Umumisi tarafından Eskişehir
Muhacirin Memurluğu’na gönderilen yazıda bunların mümkünse hemen şimendiferle
İstanbul'a sevk edilmeleri istenmiştir88.
82
BCA, 272..0.0.14/ 75.20..13.
BCA, 272..0.0.14/ 75.19..16.
84
Alemdar, 12.06.1919, s.1.
85
İleri, Eylül 1919, s.3.
86
Akşam, 27.11.1919.
87
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..12.
88
BCA, 272..0.0.14/ 75.23..1.
83
263
1920 yılına gelindiğinde de mültecilerin bölgeye sevki devam etmiştir. Karadeniz
limanlarına doğru hareket edecek olan Gül Nihal vapuru ile 150 muhacir ve mülteci89 iki
ay sonra da Şam vapuru ile harp dolaysıyla İzmit ve havalisinde yerleşmiş bulunan
muhacir ve mültecilerinden 36 aile Karadeniz limanlarına sevk edilmiştir90. Temmuz
ayında da Rus bandıralı Lozorof vapuruyla Trabzon ve havalisi mültecilerden 87 nüfus
daha memleketlerine gönderilmiştir91. Seyr-i Sefain idaresinin Bahr-i Cedit vapuruyla
Trabzon, Samsun ve Rize’ye 68 nüfus muhacir sevk edilmiştir92.
Anadolu’da bulunan Trabzon ve Batum93 mültecilerinden 155 nüfusun Düzce'den
memleketlerine sevk ve iade için beklemeleri üzerine, Sıhhiye ve Muaveneti İçtimaiye
Vekâleti duruma müdahale etmiş, 11 Haziran 1921’de gidemeyenlerin Trabzon'a kadar
vapurla sevklerinin uygun olduğu tebliğ edilmiştir94.
Batum’dan da çok sayıda mülteci Trabzon’a sevk edilmiştir. Batum'dan 1 Aralık
1921'den, 31 Mayıs 1922'ye kadar Trabzon'a sevk olunan muhacir ve mülteci adedi
aşağıdaki gibidir: 95
1 Aralık 1921
1 Ocak 1922
1 Şubat 1922
1 Mart 1922
1 Nisan 1922
31 Mayıs 1922
Çocuk
3
4
0
8
34
243
292
Kadın
1
1
0
5
16
157
180
Erkek
7
1
1
11
30
389
439
Akşam, 27.03.1920.
Akşam, 23.05.1920, s.2.
91
Akşam, 07.07.1920.
92
Akşam, 18.07.1920.
93
Bu arada 1921 yılında Rusya ile imzalanan Moskova Anlaşması ile doğu sınırı çizilmişti. Aynı yılın
Haziran ayında Sinop’tan T.B.M.M’ ye çekilen telgrafta; Batum ve havalisinden bir takım mültecilerin
memleketlerinin hangi hükümete ait olduğunu bilmediklerinden avdet edemedikleri belirtilerek, bu konuda
izahat verilmesi istenmiştir. Bu durum Erkânı Harbiye Umumiye Riyasetine yazılmış ve gelen izahat Sıhhiye
ve Muaveneti İçtimaiye Vekâletince Sinop mutasarrıflığına bildirilmiştir. BCA, 272..0.0.11/ 15.60..12.,
ATASE, İSH. 619/ 57.
94
BCA, 272..0.0.11/ 15.60..13.
95
KA, 69/ 44.
89
90
264
5.2.3. Batı Anadolu
Batı Anadolu’da İzmir’in işgali ile birlikte halkın çevre yerlere göç etmeye
başlamasının hemen ardından mültecileri eski yerlerine iade etmek için faaliyete
geçilmiştir. Ancak askeri ve mahalli yetkililerin bu vazifeyi yerine getirmek için sarf
ettikleri çabalar sonuç vermemiştir. Mültecilerin güvenlikleri temin edilemediği için Ekim
1919’da iade çalışmalarından vazgeçilmiştir96. ( Bu konu detaylı bir şekilde ikinci bölümde
ele alınmıştır.)
Bu tarihten itibaren 1922 yılına kadar Batı Anadolu mültecilerinin iadesi için ciddi
bir faaliyetle büyük sevkiyatlarda bulunulmadığı söylenebilir. Yunan işgali süresince
mültecilerin güvenliği açısından yaşanan olumsuzluklar, yeniden teşebbüs edilmemesine
engel teşkil etmiştir. 1921 yılında Batı cephesinde meydana gelen savaşlar zaten
mültecilerin sevkine mahal bırakmamıştır.
Büyük Taarruzun ardından Batı Anadolu’nun Yunan işgalinden kurtarılması ile
birlikte vilâyet-i garbiye mültecilerinin yerlerine sevk çalışmalarına hız verilmiştir. Ankara
Hükümeti tarafından bunların Anadolu’ya sevkleri hakkında tespit olunan esaslar
İstanbul’da Hilâl-i Ahmer Cemiyetine ve Muhacirin Müdüriyeti’ne bildirilmiştir. Ayrıca
mültecilerin Anadolu’ya nakilleri için hazırlıklar da başlatılmıştır. Zaten işgalin sona
ermesinin ardından Anadolu’nun çeşitli yerlerinde bulunan vilâyet-i garbiye mültecileri
akın akın memleketlerine gitmek için yollara düşmüştür. Yalnız Ankara istasyonu yoluyla
20.000 mülteci gitmiştir97. Ekim ayının sonunda İstanbul’dan vapurla 1.500 kişilik İzmir
mülteci kafilesinin hareket etmesi planlanmıştır98. Kasım ayında ise İzmir’e 887 kişi
gönderilmiştir99.
Çapa, a.g.m., s.383.
Akşam, 28.10.1922, s.3., Büyük Taarruz sonrası Aydın havalisi mültecilerinden olup Trabzon’da ve diğer
Karadeniz sahillerindeki kasabalarda akrabaları olanlardan arzu edenler de Muhacirin İdaresince
akrabalarının yanına sevk edilmişlerdir. Akşam, 06.10.1922.
98
Akşam, 31.10.1922, s.2.
99
Akşam, 13.11.1922, s.3.
96
97
265
5.2.4. Marmara Bölgesi
Marmara bölgesinde Yunan kuvvetlerinin Balıkesir ve Bursa’yı işgalleri üzerine
İstanbul’a birçok mülteci göç etmeye başlamıştır. Kısa süre içerisinde Muhacirin
Müdüriyet-i tarafından bunlar parça parça tekrar memleketlerine sevk olunmaya
başlamıştır.
Eylül 1920’de Bursa ve Balıkesir havalisine sevk olan mültecilerin miktarı 2.000’e
ulaşmıştır100.
Yürütülen çalışmalar kısa süreli de olsa amacına ulaşmıştır. Alemdar
gazetesinin Balıkesir ve Bursa’dan gelen mültecilerin sonunun kesildiği ve önceden
gelenlerden
2.000
kişinin
yerlerine
iade
edildiğine
dair
verdiği
haber
bunu
göstermektedir101.
İleri gazetesi Karamürsel ahalisinin daha doğrusu kalan ahalisinin yerlerine
iadeleriyle ilgili Muhacirin Müdürü Hamdi Bey’le görüşmüştür. Hamdi Bey bu konunun
Muhacirin Müdüriyeti’nin en mühim meşguliyeti olduğunu belirtmiştir. İade çalışmaları
için Maliye Nezareti ve Hilâl-i Ahmer’e müracaat edilmiştir. Maliye Nazırı imkân
mertebesinde yardım için gereken emirleri vermiş ve Hilâl-i Ahmer de sevkle ilgili bir
heyet görevlendirmiştir102.
İstanbul’daki izdihamı hafifletmek için bazı mülteciler de memleketlerinin dışında
bölgedeki başka yerlere sevk edilmişlerdir. Örneğin Tekirdağ’dan gelen 380 nüfus
mültecinin muhacirin memurlarından Cemil Bey vasıtasıyla Bursa’ya sevk edilmesi ve
orada hazırlanan hususi yerlere iskân edilmeleri planlanmıştır103.
1921 yılında Hilâl-i Ahmer Cemiyeti ile Muhacirin Müdüriyeti İstanbul’a iltica eden
Adapazarı, Sapanca ve İzmit havalisi mültecilerini memleketlerine iade etmek için
teşebbüslerde bulunmuştur104. Ayrıca dağlara iltica etmiş olan Karamürsel ve Yalova
ahalisi kasabalarına dönmeye başlamıştır105.
İleri, 08.09.1920, s.2.
Alemdar, 01.11.1920, s.3.
102
İleri, 10.11.1920, s.2.
103
Akşam, 13.12.1920, s.3.
104
Akşam, 01.07.1921, s.2
105
Akşam, 06.07.1921, s.2.
100
101
266
Mültecilerin bölgeye iadeleri kararlaştırılmışsa da harekât-ı harbiye sebebiyle İzmit
Mevki Kumandanlığı mültecilerin iadeleri hususunda Ordu Kumandanlığı’ndan onay
gelmesinin mecbur olduğunu bildirmiştir. Onay gelene kadar İzmit’e mülteci kabul
edilemeyeceği anlaşılmıştır. Bu sebeple Gül Nihal vapurunun İzmit’e gitmesine lüzum
görülmemiştir. İstanbul’da ecnebi makamlara önceden yapılan müracaata verilen cevapta
ise vapurun belli bir saatte İzmit’e hareket edeceği ve vapurun içinde Hilâl-i Ahmer Heyeti
ile sıhhi eşya ve gıda maddelerinden başka bir şeyin bulundurulamayacağı tebliğ edilmiştir.
Ayrıca Hilâl-i Ahmer Heyeti’nin Gül Nihal vapuruyla İzmit seferinden dönmesinin
ardından Marmara sahillerinden tehcir edilip Yunan adalarıyla Rumeli sahillerine
gönderilmiş olan Müslümanları almak üzere aynı vapurla tekrar yola çıkması
kararlaştırılmıştır. Yunanlılar bu konuda Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’nce yapılan teşebbüslere
olumlu cevap vermişlerdir. Sisam, Midilli, Limni Adalarıyla Tekirdağ ve Gelibolu’ya nakil
edilmiş olan Müslüman mültecilerin Gül Nihal vapurunun gelmesine hazır bulunduklarını
bildirmişlerdir106.
Temmuz ayı içerisinde yapılan teşebbüsler sonucu Ağustos ayında Yunanlılarca
tehcir edilmiş Müslüman ahali getirilmeye başlanmıştır. Macit Bey başkanlığında
Yunanistan sahiline giden Gül Nihal vapuru birçok mülteciyi İstanbul’a getirmiştir107.
Mültecilerin adedi 755’ten ibaret olup bunların 655’i Midilli’den, 100’ü de Tekirdağ’dan
alınmıştır. Bunların çoğunluğunu İzmit ahalisi oluşturmaktadır108.
Büyük Taarruz öncesi Marmara havzasının Müslüman mültecilerinden bazıları
hususi motor ve kayıklarla memleketlerine dönmeye başlamıştır109. Büyük Taarruz sonrası
ise bölgenin kurtarılmasının ardından göç eden halk yerlerine iade edilmeye başlanmıştır.
Zira İstanbul’un çeşitli misafirhanelerinde iskân edilen 60.000’e aşkın mültecinin 17.000’e
yakını kurtarılan havalinin sakinlerinden oluşmaktadır110. Muhacirin Müdüriyeti’nden
gazetelerin aldığı bilgilere göre sevk konusunda önce Anadolu’nun iznine başvurulacaktır.
Köyleri en az tahrip olan Yalova ve havalisi mültecileri ilk olarak sevk edilecek kafiledir.
İkinci kafilede Gemlik ve üçüncü kafilede de Orhangazi mültecilerinin sevk edilmesi
İleri, 10.07.1921, s.2, Akşam, 10.07.1921, s.2. Alemdar, 10.07.1921, s.3.
Akşam, 03.08.1921, s.1.
108
İleri, 04.08.1921, s.2.
109
İleri, 24.08.1922, s.3.
110
İleri, 06.09.1922, s.3.
106
107
267
planlanmıştır. İade ve iskân heyetlerinde muhacirin memurları görev alacaktır. İade
heyetlerinin vazifesi muhacir ve mültecileri köylerine kadar sevk etmektir. İskân heyetleri
ise evi barkı harap olan mültecilere barınabilecek yer teminine çalışacaktır. Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi muhacir ve mültecilerin köylerine dönmelerini temin etmek için
incelemelerde bulunmaktadır111.
İleri gazetesi Mudanya, Gemlik, Bandırma ve İzmit’e gidecek mülteciler için
sevkiyat ücreti ve müracaat edecekleri yerler hakkında bilgilere yer veren bir haber
yayınlamıştır.
Buna göre, Muhacirin Müdüriyeti’nden alınan vesikaları ibraz edecek
mülteciler yalnız 50 kuruşa jeton alacak ve derhal bunların sevklerine başlanacaktır.
Müracaatlar ise 23-24 numarada Anadolu Ticaret Şirketi’ne yapılacaktır112. Ancak
mültecilerin sevki planlanandan geç olmuştur. Sevkiyatın gecikmesinin nedeni İzmit,
İzmir, Bandırma, Gemlik ve Mudanya’ya sevki kararlaştırılan mültecilerin aşılarının
yapılmamış olmasıdır. Bu nedenle 200 kişiden ibaret olan ilk kafile bir iki gün gecikmeli
yerlerine gönderilmiştir113. Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey Akşam gazetesi
muhabirine verdiği beyanatta Ankara hükümetinin muhacir ve mültecilerin vatanlarına
iadelerine belirli şartlar dâhilinde uygun bulduğunu belirtmiştir. Muhacirlerin sevki için
Bahriye Nezareti emrindeki Giresun vapurunun tahsisi mevzubahis olmuş ise de sonra
vazgeçilmiştir. Çünkü doğrudan doğruya Muhacirin Müdüriyeti’nin idare edeceği bir
vapurla muhacir ve mülteci başına 150 kuruş nakliye masrafı vermek zorunda kaldıklarını
izah etmiştir. Yapılacak sevklerin 70 kuruşa sağlanabileceği anlaşılmıştır. Hamdi Bey
ayrıca müdüriyetin muhacir ve mültecileri sevk etmekle beraber bunlar için imkân
buldukça erzak, giyecek vs. göndermeye çalışacağını beyan etmiştir114. Akşam gazetesi 2
gün sonra da İstanbul Muhacirin Müdürü Muzaffer Bey’in verdiği beyanatı yayınlamıştır.
Buna göre önce Gemlik ve havalisi muhacirleri sevk olunacaktır. Gemlik muhacirlerinden
ilk kafile olarak 200 nüfus hazırlanmış çiçek ve veba aşılarının ilki yapılmış ikincileri de
vapura bindiklerinde yapılması planlanmıştır. Gemlik’e gidecek olan ikinci kafile ise 400
nüfus olarak hazırlanmıştır. Selimiye’deki mülteciler arasından seçilen 300 nüfus üçüncü
kafileyi teşkil edecektir. Bu kafile de Gemlik’e sevk edilecek dördüncü kafile İzmir’e
gönderilecektir. Dördüncü kafile için 250 nüfus hazırlanmıştır. Muzaffer Bey ayrıca hali
Akşam, 07.09.1922, s.2.
İleri, 15.10.1922, s.4.
113
İleri, 13.10.1922, s.3.
114
Akşam, 13.10.1922, s.2.
111
112
268
vakti yerinde olan mültecilerin birçoğunun müdüriyetin sevk etmesini beklemeden
memleketlerine döndüklerini açıklamıştır. Nakil vasıtası konusuna da temas ederek
muhacir ve mültecileri sevk etmek üzere müracaat eden çeşitli yabancı vapurların
olduğunu, bunların ucuz ücretlerle bu işe talip olduklarını belirtmiştir. Gemlik, Bandırma
ve İzmit’e nüfus başına 50 kuruş ücret teklif edilmiştir. Ayrıca sevk olunacak muhacirlerin
aşılanmaları için birincisi Beyazıt’taki muhacirin merkezi reviri, ikincisi Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi binasında, üçüncüsü İplikhane’de, dördüncüsü Selimiye’de,
beşincisi de Davut Paşa’da olmak üzere 5 aşı merkezi oluşturulmuştur115.
İstanbul, Ankara Hükümeti temsilcileri tarafından teslim alınana kadar Muhacirin
Müdüriyeti ile Ankara Hükümeti arasında diyaloğun Hilâl-i Ahmer merkezince sağlandığı
anlaşılmaktadır. Muhacirin Müdür-i Umumisi tarafından Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne
gönderilen yazıda Gemlik kazasının Küçük Kumla köyü ahalisinden Davut Paşa kışlasında
bulunan birinci ve ikinci kafileyi teşkil eden 402 nüfusun Ankara Sıhhiye Vekâleti’nin
gönderdiği telgrafa göre lazım gelen çiçek ve veba aşılarının tatbik edildiği bildirilmiştir.
Ayrıca bunların ellerine İstanbul Muhacirin Müdüriyeti’nden vesikalar verilmesi ve sevk
edilmeleri için gerekli düzenlemelerin yapılması ile nakliye ücretlerinin müdüriyetçe temin
olunarak birkaç gün içinde hareket edecek bir vapurla sevklerinin kararlaştırıldığını tebliğ
etmiştir. Ayrıca durum hakkında mahalline ve Ankara’ya malumat verilmesinin gerekli
olduğu belirtilmiştir116. Ekim ayı içerisinde Muhacirin Müdüriyeti’nden gönderilen bir
diğer yazıda da üçüncü kafileyi teşkil eden Gemlik mültecilerinden Davut Paşa ve
Selimiye kışlalarında bulunanlardan bu defa 603 nüfus sevk edileceği, bunun için lazım
gelen çiçek ve veba aşıları tatbik edildiği ve İstanbul limanından hareket edecek Fransız
bandıralı bir gemi ile sevklerinin kararlaştırıldığı bildirilmiştir. Yine yazının sonunda
Ankara'ya malumat verilmesi istenmiştir117. Kasım ayında da Gemlik’e mülteci sevki
devam etmiştir. 380 kişilik bir mülteci kafilesinin sevk edilmesi için hazırlıklar
yapılmıştır118.
Mudanya Mütarekesi’nin ardından Trakya’nın teslim alınması sürecinde İstanbul
Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyeti’nce Şarki Trakya mültecilerinden memleketlerine dönme
Akşam, 15.10.1922, s.2.
KA, 850/ 302.
117
KA, 850/ 299.
118
Akşam, 17.11.1922, s.3.
115
116
269
talebinde bulunanların 3.200 nüfusa ulaştıkları tespit edilmiştir. Şarki Trakya’da idarenin
tesis edilmesiyle birlikte bunların yurtlarına iadesi için Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyeti
gereken hazırlıkları yapmıştır. Akşam gazetesi bu mültecilerin Edirne Valisi Şakir Bey’in
iadeleri
hakkında
düşünülen
yazısı
üzerine
derhal
memleketlerine
sevklerinin
kararlaştırıldığını yazmıştır119. Aralık ayında Trakya mültecilerinin sevkine başlanmıştır.
İstanbul’da bulunan Trakya mültecilerinin ilk defa olmak üzere Edirne’ye sevklerine izin
verilmiştir120. İlk kafile 300 kişiden ibarettir. Şimendifer kumpanyası Trakya’ya
gönderilecek mültecilerin biletine %60 indirim yapmıştır. Aralık ayının ortalarında
İstanbul Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyeti’nce İzmit, İzmir, Gemlik ve Bandırma’ya sevk
olunan mültecilerin sayısı 18.000’e ulaşmıştır121. Akşam gazetesinin haberine göre Aralık
ayının sonlarında Ayvalık havalisine iskân edilmek üzere 600 kişi ve Mudanya’ya da 35
kişi daha sevk edilmiştir122.
5.3. İskân Konusunda Yapılan Çalışmalar
5.3.1. Geçici İskân Çalışmaları
Muhacir ve mültecilerden savaş dönemi içerisinde memleketlerine çeşitli
nedenlerden dolayı gönderilemeyenler geçici olarak göç ettikleri yerlerde iskân edilmeye
çalışılmıştır. Tabii bu durumda dikkat edilmeye çalışılan başlıca husus, geçici de olsa iskân
edildikleri yerlerde üretici olmalarının temin edilmeye çalışılmasıdır.
İstanbul en çok muhacir ve mültecinin göç ettiği yer olarak geçici iskân konusunda
birinci sırada yer almıştır. İstanbul’da sadece sığınmak için değil, memleketlerine sevk
edilmek içinde gelen pek çok mültecinin geçici olarak barındırılmaları gerekmiştir. Bunun
için Ocak 1919’da faaliyetler başlamıştır. Sirkeci’de istasyon bahçesinde Almanlar
tarafından inşa edilip sonra Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nce satın alınan barakaların
Akşam, 23.11.1922, s.3.
Akşam, 10.12.1922, s.2.
121
Akşam, 12.12.1922, s.2.
122
Akşam, 27.12.1922, s.1.
119
120
270
Ali
Paşa
arsasına
nakledilerek
muhacirin
misafirhanesi
olarak
kullanılması
düşünülmüştür123.
Dâhiliye Nezareti’nden Kütahya Mutasarrıflığı’na 29 Mart 1919 tarihinde gönderilen
telgrafta büyük miktarlarda muhacirin açıkta kalmak tehlikesi mevcut olduğu ve
memleketin her tarafında şiddetli mesken buhranının devam ettiği şu sırada mevcut
binaların hepsinin önemli olduğu vurgulanmıştır. Bunun için Karacaviran yaylasına
gönderilmiş Robcoz muhacirlerinin mevcut binalara derhal yerleştirilmeleri bildirilmiştir.
Binalar arasında tamire muhtaç olanların tamir masrafının, muhacirin mali durumu yoksa
muhacirin tahsisatından, varsa kendisi tarafından ödenmesi gerektiği ifade edilmiştir.
Muhacirlerin civar ormanlara zarar ziyan vermelerine engel olmak için gerekli tedbirlerin
düşünülmesi ve ilgililere süratle tebliğ edilmesi ilave edilmiştir124.
Mütarekeden hemen sonra Elviye-i Selâse ve çevresine İngilizler tarafından asker
çıkarılmıştır. Ardından da Ermeni çeteleri bölgeye sevk edilmiştir. Bu şartlar altında
Batum muhacirlerinin sevkleri ertelenmiştir. Muhacirin Müdürü Umumisi tarafından 22
Temmuz 1919 tarihinde Bursa Muhacirin Müdüriyeti’ne gönderilen yazıda Bursa'dan
gönderilen tahriratla bildirilen 55 hanede 200 nüfus Batum ve havalisi mültecilerinin
zamanın şartları dolayısıyla sevklerine imkân olmadığından bunların iskân ve iaşelerinin
temin edilmesi gerektiği bildirilmiştir125.
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’ne Çanakkale'den çekilen telgrafla gayr-i
Müslimlerin geri dönmesiyle toplam olarak 535 hanede 1.840 Müslüman muhacirin açıkta
kalacağı bildirilmiştir. Ayrıca Çanakkale de iskâna elverişli yerler hakkında bilgi
verilmiştir. Bunun üzerine 25 Ağustos 1919’da Çanakkale Mutasarrıflığına gönderilen
yazıda liva dâhilinde muhacir iskânına elverişli askeri binalar ve ziraata elverişli arazi
bulunduğuna dair mülkiye müfettişi Süleyman Hikmet Bey'in gönderdiği telgrafı üzerine
bunun araştırılması ve bir an evvel bildirilmesi istenmiştir126.
Bu konuda daha önce
Gelibolu’da harp esnasında inşa edilen binaların enkazından dönen muhacirlerin iskânı için
Söz, 08.01.1919, s.2.
BOA, DH.ŞFR. 97/ 316.
125
BCA, 272..0.0.14/ 75.21..9.
126
BCA, 272..0.0.11/ 14.51..13.
123
124
271
yapılacak inşaatlardan faydalanılmasına dair Dâhiliye ve Harbiye Nezareti arasında
yazışmalar gerçekleştirilmiştir127.
Batı Anadolu’da göç eden mültecilerin yerlerine iadesi mümkün olmayınca
bulundukları yerlerde iskân edilmeleri için merkezi Karahisar olmak üzere Nazilli ve Çine
havalisine yardım malzemeleriyle birlikte bir İskân-ı Muhacirin Heyeti gönderilmesi
kararlaştırılmıştır128.
Muhacir ve mültecileri iskân etmek için haneler inşa edilmek istenmiştir. Savaş
koşulları içerisinde bu haneler için gerekli inşaat malzemesini temin etmek de güç
olmuştur. Edirne vilayetinde tehcire tabi tutulan gayr-i müslüm ahalinin şehre dönmeleri
üzerine Müslüman muhacirlerin açıkta kalmamaları için Muhacirin Müdüriyeti barakalar
inşasına karar vermiştir129. Edirne vilayeti dâhilinde muhacirler için inşa edilecek hanelere
31.500 kilo çivinin Tevhid-i Mübayaat Komisyonu vasıtasıyla satın alınması gerektiği
komisyona bildirilmiştir. Komisyonun yaptığı çalışmalar neticesinde çeşitli ambarlarda
çivinin mevcut olduğu anlaşılmıştır130.
İstanbul’da Anadolu ve Rumeli Kavağı istihkâmlarında bazı askeri müesseselerin
muhacir ve mülteci iskânı için uygun olup olmadığı incelenmiştir131. İleri gazetesi bu
duruma karşılık Harbiye Nezareti’nin de yakında gelecek olan esirlerin iskânı için Sultan
Ahmet Cami’nin tahsisini talep ettiğini yazmıştır. Bunun için bu camide iskân edilmekte
olan muhacir ve mültecilerin başka mahallere naklini muhacirin idaresine bildirmiştir.
Muhacirin Müdüriyeti de miktarı gittikçe artan muhacir ve mültecilerin iskânı için
Selimiye kışlasının verilmesini Harbiye Nezareti’nden talep etmiştir132.
Medrese binaları ve vakfiyenin tahliyesi ile meşgul olan komisyon divan yolunda
bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa ile Çorlu medreselerin de 7 odanın tahliye edilmesi
ile Fatih Cami havalisinde bulunan muhacir ve mültecilerin bu odalarda iskânına karar
vermiştir. Ayrıca yapılacak tahkikat neticesinde medreselerde oturan muhacir ve
ATASE, İSH. 39/ 38.
Vakit, 14.08.1919, s.2.
129
İleri, 16.12.1919, s.3.
130
BCA, 272..0.0.74/ 68.44..11.
131
İleri, 05.09.1920, s.2.
132
İleri, 13.09.1920, s.1.
127
128
272
yangınzedelerin hali vakti yerinde olanlar çıkartılacaklar ve yerlerine daha muhtaç
bulunanlar iskân edilecektir133. Dâhiliye Nazırı vekili Mustafa Arif Bey’in teşebbüsü ile
Kasımpaşa’daki Bahriye hastanesinin 3 büyük koğuşu muhacir iskânına tahsis edilmiştir.
Bu koğuşlarda 500 muhacirin iskân edilebileceği düşünülmüştür. Hemen uygulamaya
geçilip Cerrahpaşa Cami’nde bulunan muhacirlerden 50 kişi hastaneye sevk edilmiştir134.
Yunan ordusunun ilerleyişi ile birlikte Batı Anadolu’da göç eden ahali kademe
kademe gerilere doğru tekrar hicret etmiştir. Devam eden işgallerle birlikte ahalinin
sığındığı yerler arasında Eskişehir’de bulunmaktadır. İcra Vekilleri Heyeti 24. 6. 1920
tarihinde
Eskişehir’de
bulunan
muhacir
ve
mültecilerin
sefaletlerine
bir
son
vermek için seçilecek mahallerde uygun suretle iskânları konusunda keyfiyetin Dâhiliye
Vekâleti’ne teklifini kararlaştırmıştır135.
Muhacirin Müdüriyeti ise muhacir ve mültecileri geçici olarak iskân etmek için
çalışmalarını sürdürmüştür. Mesken tedarik edilemediğinden dolayı İstanbul’a akın eden
muhacir ve mültecilerin iskânı için Cezayirli Ahmet Paşa Cami tahsis edilmiştir136. Ayrıca
müdüriyet askeriyeden devrolan çadırlardan da istifade etmek için harekete geçmiştir.
Askeriyeden devrolunan 154 çadırdan 30 âdeti Çanakkale de muhtaç olan hasarzede,
muhacir ve mültecilerin ikametine tahsis edilmesi kararlaştırılmıştır
137
. Harbiye Nezareti
tarafından İplikhane hastanesi muhacir ve mültecilerden 2.000 kadarının iskânını temin
etmesi için Muhacirin Müdüriyeti emrine verilmiştir. Muhacir ve mültecilerden açıkta
kalanlar bu hastaneye sevk edilerek yerleştirilecektir. Nezaret ayrıca Haydarpaşa’da
bulunan iki büyük barakayı da muhacir ve mültecilerin iskânı için tahsis etmiştir138.
Muhacir ve mültecilerin geçici olarak barındıkları yerlerin tamir masraflarının Aşair
ve Muhacirin bütçesinden ödenmesi istenmiştir. Maliye Vekâleti 12 Aralık 1920’de
Sivas’taki Cizvit Mektebi’nin öksüz yurdu olarak kullanıldığı ve mektebin bir an önce
tamiri hakkında talep de bulunulması üzerine burada muhacirlerin barınmaları dolayısıyla
tamiratında Aşair ve Muhacirin bütçesinden temin edilmesi gerektiğini Dâhiliye
İleri, 19.11.1920, s.2.
İleri, 27.12.1920, s.2.
135
BCA, 97-1/ 30.. 18.1.1. / 1.2..20.
136
İleri, 15.08.1920, s.2.
137
BCA, 272..0.0.14/ 75.24. 2
138
Vakit, 20.03.1921.
133
134
273
Vekâleti’ne bildirmiştir139. Muhacir ve mültecilerin ihtiyaçlarını karşılamaya ve açıkta
kalanları iskân etmeye gücünün yetmediği bir dönemde Aşair ve Muhacirin bütçesinden bu
gibi giderlerin karşılanması zor gözükmektedir.
İstanbul’da muhacir ve mültecilerin geçici olarak iskân edilmesi için askeri
binalardan oldukça yararlanılmıştır. Davut Paşa kışlasında iskâna elverişli olan yerlere
mülteci ve muhacirler yerleştirilmiş ve bunların bir kısmı da çadırlara iskân ettirilmiştir140.
Ancak Davut Paşa kışlasında iskân edilen muhacir ve mültecilerin su ihtiyacının temini
için birçok tahribata uğrayan suyollarının esaslı bir surette tamire muhtaç bulunduğu
yapılan tahkikattan anlaşılmıştır. Suyollarının tamiratı için Harbiye Nazırı, Evkaf
Nezareti’ne başvurulması gerektiğini beyan etmiştir141.
Akşam gazetesi çeşitli dairelerin merhuslarından oluşan Muhacirini Teshil-i İskân
Komisyonu’nun muhacirlerin bulunduğu mevkilerde incelemelerde bulunarak mevcudu
çok olan yerlerdeki muhacirlerin adedini azaltmakla meşgul olduğuna dair bir haber
yayınlamıştır. Komisyon kış için muhacirlerin mümkün olduğu kadar sefaletlerine mani
olacak tedbirler almakla beraber gerçekte ihtiyaçları olmayan birtakım muhacirlerin de
iaşelerini temin etmeleri hususunu dikkate almaktadır142.
Sevkleri yapılıp kış koşulları nedeniyle yolda kalan muhacir ve mültecilerinde
bulundukları yerlerde geçici olarak iskân edilmeleri uygun görülmüştür. Örneğin
Bakü den muhaceretle Adana'ya yerleşmiş ve Adana'nın işgalinde orada kalmış olan 57
nüfus memleketlerine gitmek üzere 1921 yılının son aylarına doğru yola çıkmıştır.
Niğde'ye kadar gitmişler ancak mevsim kışa dönünce mecburen orada ikamet etmişlerdir.
Bunun üzerine Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen bir telgrafla ilkbahara kadar Niğde'de
bırakılmaları için müracaat bulundukları bildirilmiştir. Bu durum Hariciye Vekâleti’ne de
tebliğ edilmiştir. Ayrıca Niğde’ye gönderilen cevapta gerekli tahkikat yapıldıktan sonra
bunların halleri hakkında olumlu bir kanaat hâsıl olduğu takdir de ilkbahara kadar geçici
iskânlarının uygun görüldüğü beyan edilmiştir143.
139
BCA, 272..0.0.11./ 15.59..4.
Akşam, 22.06.1921, s.2.
141
KA, 26/ 101.
142
Akşam, 11.12.1921, s.3.
143
BCA, 272..0.0.12/ 39.33..10.
140
274
1922 yılının Nisan ayında çıkan İleri gazetesin de İstanbul dâhilinde 70.000’i aşkın
Müslüman mültecinin mevcut olduğunu ve bunların hepsinin iskânı mümkün olmadığı
belirtilmiştir. Muhacirin Müdüriyeti’ndeki Tahliye-i Medaris Komisyonu mültecilerin
iskânı için bazı binaları ve vakfiyeleri tahliye ettirmekte ise de yeterli gelmemiştir.
Muhacirin Müdüriyeti’nin müracaatı üzerine Fransız işgal kuvvetleri kumandanı tarafından
Bakırköy ile Yeşilköy arasındaki arazi ve binaların muhacir ve mültecilerin iskânına tahsis
edileceği vaat edilmiştir. Bunun üzerine müdüriyet gereken tahkikatlarda bulunmaya
başlamıştır144. 23 Temmuz tarihli Akşam gazetesi ise Paşa Mandıra çiftliğinin Hazine-i
Hassa’ya ait iken Muhacirin Müdüriyeti’nce el konularak 60’dan fazla mülteci ailesinin
iskân edildiğini yazmıştır. Müdürü Umumi Hamdi Bey’in bölgede yaptığı tahkikat
neticesinde iskân edilen mültecilerin 3-4 hanesi müstesna olarak diğerlerinin kendilerine
verilen araziyi tamamıyla açarak ziraat ettikleri anlaşılmıştır145.
5.3.2 Kalıcı İskân Çalışmaları
Savaş koşulları içerisinde elbette muhacir ve mültecilerin kalıcı bir şekilde iskân
edilmeleri güç olmuştur. Kalıcı iskân faaliyetlerine savaşın sonlarına doğru hız verilmiştir.
Özellikle göç eden ahalinin memleketlerinin kurtarılması ve sevk edilmeye başlanmaları
ile birlikte çalışmalar yoğunlaşmıştır.
Mondros Mütarekesi’nden sonra Söz gazetesinin verdiği bilgiye göre Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi yersiz, yurtsuz kalan Türk muhacirlerin iskânı için bazı
mevkilerde muhacir köyleri tesisine karar vermiş ve bu husustaki projesini Dâhiliye
Nezaretine göndermiştir146.
Nisan 1919'da Dâhiliye Nazırı’nın Menteşe Mutasarrıflığı’na gönderdiği yazıdan
mültecilerin
iskânı
esnasında
çeşitli
detaylara
dikkat
edildiği
görülmektedir.
Köyceğiz kazasında iskân edilmiş mültecilerden bölgenin havasıyla uyum sağlayamayanlar
ın başka bölgeye nakilleri talep edilmiştir. Nezaret bunların başka mahallere nakillerinin
daha uygun olacağına karar vermiştir147.
İleri, 05.04.1922, s.4.
Akşam, 23.07.1922, s.2.
146
Söz, 07.03.1919, s.2.
147
BCA, 272..0.0.14/ 75.20..11.
144
145
275
I. Dünya Savaşı’nın ardında kaybedilen topraklarla birlikte Anadolu’ya göç eden
muhacir ve mültecilerin iskânı için uygun yerler bulunmaya çalışılmıştır. Canik livası da
uygun görülen yerlerden biri olmuştur. Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Canik livasına
Mayıs 1919’da gönderdiği yazı ile merkez de bulunan Müslüman muhacirlerden bir
kısmının sevk edilmesinin mecburi olduğuna temas etmiştir. Bu nedenle livanın mevcut
vaziyeti ile ne kadar muhacirin burada iskân olunabileceğinin bildirilmesi istenmiştir148.
Dâhiliye Nezareti Haziran ayında da Çanakkale ve Lâpseki’de harp esnasında inşa olunan
binaların muhacir iskânı için tahrip edilmemesini bildirmiştir149.
Alemdar gazetesi mütarekenin ardından Kürtlerin iskânına dair aldığı bir haberi
yayınlamıştır. Haber de harp nedeniyle göç eden ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde geçici
olarak iskân edilmiş olan Kürtlerin bir kısmının yine asli vatanlarına ve bir kısmının da
münasip mahallere iskânlarının tasarlandığı belirtilmiştir150. Van Valisi Haydar Bey’in
Dâhiliye
Nezareti’ne
31
Temmuz
tarihinde
gönderdiği
telgrafta
Kafkasya'dan
Ermeni katliamından kurtulabilen mültecilerin genellikle bu vilayete geldiğini bildirmiştir.
Vali gelenlerin iskân edildiğini ve bundan sonra gelecek olanlarında iskân edileceğini
belirtmiştir151.
Mütareke’den sonra savaş sırasında sevk edilen veya kendi istekleri ile göç eden
gayr-i Müslimlerin Anadolu’ya iade edilmeye başlanmaları ile birlikte geçici olarak
bunların evlerine yerleştirilmiş olan Müslüman mülteciler açıkta kalmıştır. Dâhiliye
Nazırı tarafından Kayseri Mutasarrıflığı’na Ağustos 1919’da gönderilen bir yazıyla
bunların iskânına dair bilgi verilmiştir. Açıkta kalan mültecilerden geri dönmek
isteyenlerin sevkleri ve sevki mümkün olmayanların da Müslüman köylerine dağıtılarak
iskânlarının temin edilmesi istenmiştir. Ayrıca ellerinde vesikaları olmayan fakat mülteci
veya muhacir oldukları araştırılarak anlaşılanların kayıtlarının yapılarak muhtaç olanlarına
yevmiye verilmesi tebliğ edilmiştir152.
148
BCA, 272..0.0.11/ 13.48..4.
BOA, DH.ŞFR. 100/ 111.
150
Alemdar, 15.07.1919, s.1
151
BOA, DH.ŞFR. 639/ 140.
152
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..1.
149
276
Muhacirin
Müdüriyet-i
Umumiyesi’nde
Müslüman
muhacirlerin
iskânları ve sevkleri ile ilgili teşkil edilen müstakil komisyon yaptığı toplantıda aşağıdaki
kararları almıştır:
1-Paşa mandıra çiftliğinde 80 hane muhacir iskân etmek. Bunların şimdilik Harbiye
Nezareti’nden miktarı kâfi çadır alınarak çadırlarda iskân etmek veya mesken inşası
teşebbüsünde bulunmak. Yalnız buralara iskân edilecek muhacirlerin hakikaten çiftçi ve
çalışkan kimselerden oluşmasına itina etmek.
2-Ağaçlı’
da askeriyeden metruk Muhacirin Müdüriyeti’ne
ait
olan
arazi
ve
binalarda 150 hane çiftçi muhacir iskân edilebileceği belirtilmiştir. Ağaçlı havalisi
hakkında tahkikat yapılması alınacak muamelata göre biran evvel iskâna teşebbüs
edilmesi.
3-Samsun ve Adapazarı’ndaki mevcut olduğu bildirilen boş arazi hakkında tafsilat
istenecek.
4-
Muhtaç olup memleketlerine sevkleri halinde hayatlarını muhafazaya
muktedir
olamayanlarla Rum ve Ermenilerin avdetleri nedeniyle açıkta kalanların iskân ve
iaşelerinin temin edilmesi153.
Muhacir ve mültecilerin kendi başlarına iskân çalışmaları içinde bulunmaları çevreye
zarar verdiği için müdahale edilmesi gerekmiştir. Ticaret ve Ziraat Nezareti’nin 1 Ocak
1920 tarihli tezkeresi üzerine Dâhiliye Nezareti Bolu Mutasarrıflığı’na bir yazı
göndermiştir. Yazıda Trabzon ve civarından göç ederek Bolu’nun Düzce kazası
ormanlarında gerek önceden yerleşmiş gerekse yerleşmek teşebbüsünde bulunmuş olan
mültecilerin ormanlarda tarla açmak maksadıyla yaptıkları tahribata değinilmiştir. Bu
ormanların mülteciler menfaatine feda edilemeyeceğinden mültecilerin ormanlar haricinde
bir araya toplanarak köy teşkil edilmek suretiyle iskân edilmeleri kararlaştırılmıştır154.
Osmanlı Devleti’nin art arda girdiği savaşlar elbette iskân konusunda gecikmelere
yol açmıştır. Özellikle Balkan Harbi ve I. Dünya Harbi sonrası kaybedilen topraklardan
büyük oranda göçler gerçekleşmiştir. Göç edenlerin çeşitli nedenlerle iskân edilemediği
153
154
BCA, 272.. 0.0.12/ 38. 25..11.
BCA, 272..0.0.11/ 15.55..4.
277
anlaşılmaktadır. Muhacirin nizamnamesine göre ise 2 sene zarfında müracaat etmeyenlerin
iskân
hakları
hükümsüz
olmaktadır.
Müdüriyet-i
Umumiye
tarafından
Bursa
Muhacirin Müdüriyeti’ne gönderilen yazıda bu konu ele alınmıştır. Bazı sebeplerden
dolayı iskân edilememiş olan fakat mevcut koşullarda yardıma muhtaç bir halde bulunan
birçok eski muhacirin bulunduğu beyan edilmiştir. Bunların vilayet çevresindeki arazilerde
iskân edilmeleri düşünülmüşse de I. Dünya Harbinin hadiselerinin son bulmamasından
dolayı her tarafta olduğu gibi Bursa'da da yardıma ve iskâna muhtaç birçok yeni muhacir
ve mülteci bulunmaktadır. Bu nedenle çok zaman evvel gelmiş az çok memlekete tesis
edebilmiş eski muhacirlerden önce yeni muhacirlerin iskânı uygun görülmüştür. Bunların
iskânından sonra sahipsiz ve imarsız kalan arazi olursa eski muhacirlerin iskân edilmesi ve
bu suretle yüzlerce nüfustan ibaret ailelerin sefaletten kurtarılması tebliğ edilmiştir155.
İleri gazetesinin ‘Taşrada Muhacirin Barakaları’ başlıklı haberi dikkat çekmektedir.
Çanakkale’nin Bayramiç kazası dâhilinde askeriyeye ait bulunan 70.000 parça çeşitli cinste
kerestenin muhacirin köyleri inşaatına sarf olunmak üzere müdüriyete teslim edildiği
yazılmıştır. Ayrıca Bayramiç ve Menderes çayı kenarında çeşitli mevkide inşa edilmiş çok
miktarda barakaların mevcut olduğu belirtilmiştir. Bunların muhacir ve mültecilerin
iskânına uygun olduğundan Muhacirin Müdüriyeti’nce Maliye Nezareti’ne taşra
mültecilerinin yerleştirilmesi için talepte bulunulmuştur156.
Başkentte ise 1920 yılı içerisinde göç edenlerin sayısının artması ile birlikte iskân
için yakın çevrede yer bulma arayışı içerisine girilmiştir. Ağaçlı köyünde askeriyeye ait 40
kadar bina ile bunların civarında 4.000 dönüm araziye 16 hanelik 120 nüfus iskân
edilmiştir. Ayrıca köye daha ne kadar muhacir iskânının mümkün olabileceğinin
incelenmesi ve gerekli teftişlerde bulunmak üzere muhacirin müfettişi Seyfi Bey ile
İstanbul Muhacirin Müdürü Muzaffer Alaattin Bey bölgeye gitmiştir157. Temmuz ayında
ise iskâna elverişli mahal tespiti için bu defa Akpınar ve Kemerburgaz nahiyesine
gidilmiştir158. İskâna elverişli yerlerde kısa sürede muhacir köyleri teşkil edilmiştir.
Örneğin Ağaçlı köyüne dört ay zarfında iskân edilen muhacirler 30 haneye ulaşarak ayrıca
155
BCA, 272..0.0.11/ 15.58..7.
İleri, 06.04.1920, s.3.
157
İleri, 02.05.1920, s.2.
158
İleri, 25.07.1920, s.2.
156
278
bir köy teşkil ettikleri gibi idare-i umumiye vilayet kanunu gereğince ihtiyar heyetinin
tespit edilmesi gibi gerekli kanun muamelelerinin yapılması için işlemler başlatılmıştır159.
Muhacir köyleri teşkil etme çalışmaları taşrada da devam etmiştir. Maliye
Nezareti’nden 4.1.1921
tarihinde
Adana
vilayetine gönderilen
çiftliğine 300 haneden oluşan Siroz muhacirlerinin
iskânıyla altı köy
yazıda
Adalı
teşkil
edilmesi
bildirilmiştir. Çiftlikte Harbiye Nezareti’nce hara tesisinden geri kalacak arazinin
hükümetçe tebliği tarihinden itibaren 3 ay zarfında imarının üstlenilip ziraat erbabı olan
300 hanelik muhacirin iskânı uygun görülmüştür160 .
16 Ocak 1921’de Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti’ne takdim edilen aşağıdaki
cetvelde Balkan Harbinin başlangıcından itibaren Bursa ve kazalarında iskân
ve iaşeleri yapılan muhacir ile mültecilerin miktarı gösterilmiştir:
Erkek Nüfus
Kadın Nüfus
Toplam Nüfus
Balkan Harbi muhacirleri
1335
2524
3859
1335 senesi İzmir ve havalisi
1171
2337
2508
1336 senesi mültecileri
1555
2561
4116
Ermeni mültecileri
916
1053
1969
Yenişehir Kazası
42
39
81
Bunların dışında Yunan Ordusunun isteği üzerine yine Bursa ya gelen 5.800 nüfus
Rum ve Ermeni mülteci kayıt edilmemiştir161.
Dâhiliye Nezareti ile Muş Mutasarrıflığı arasında Şubat 1921’de gerçekleştirilen
görüşmelerden ilk baharda gelecek olan Revan muhacirlerinin bölgede iskânlarına karar
İleri, 01.08.1920, s.3.
BCA, 272..0. 0.12/ 38.30..2.
161
BCA, 272..0.0.65/ 6.2..15.
159
160
279
verildiği anlaşılmaktadır. Ayrıca Muş Mutasarrıflığı’nın iskan için talep ettiği tahsisata
olumlu cevap verilmiştir162.
Gördes kasabasının Yunanlılar tarafından yakılması nedeniyle açıkta kalan ahalisinin
iskânlarının temini hususunda Saruhan mebuslarından 2 kişi ile Hilâl-i Ahmer ve
muhacirin idaresinden birer kişiden oluşan bir yardım heyeti teşkili edilmesi gerektiği
yönünde 29 Mayıs 1921 tarihinde Dâhiliye Vekâleti’nden Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne bir
yazı gönderilmiştir163.
1922 yılına gelindiğinde iskân faaliyetlerine hız verilmiştir. Özellikle Sakarya Savaşı
sonrası Anadolu’da Yunan ordusunun savunmaya geçmesi ile birlikte daha sistemli hareket
edilmiştir. Muhacir ve mültecilerin iskânlarının yapılabilmesi için Ankara hükümetinden
para talep edilmiştir. Sivas’tan Ankara’ya Sıhhiye Vekâleti’ne telgraf gönderilerek muhacir
ve mültecilerin iskânı için havalename gönderilmesi istenmiştir. Bunun üzerine muhacirin
bütçesinin 180. faslının 4. maddesinin iskân tertibinden 10.000 kuruşluk havalenamenin
tanzim edilerek Sivas’a gönderilmesi kararlaştırılmıştır164. Mart 1922’de ise bahar
mevsimin gelmesiyle vilâyet-i şarkiye ve kurtarılmış yerlerin mültecilerinin henüz sevk
edilmemiş olanlarının iadelerine başlanması ve bir takım muhacirlerin de iskân edilmeleri
için tahsisat ayarlanmaya çalışılmıştır. Bunun için sene-i haliye bütçesinin sevk ve iskân
muamelelerinin gecikeceği göz önüne alınarak bir önceki sene olduğu gibi tahsisattan
avans alınarak sarfiyat yapılmasına izin verilmesine dair kanun layihası düzenlenmiştir. Bu
kanun layihasına göre 1922 senesinin muhacirin bütçesinin masarif-i umumiye
tahsisatından icra edilmek üzere avans olarak 200.000 liranın sarfına izin verilmiştir165.
İleri gazetesi iskân konusunda Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti tarafından
yapılan çalışmalara yer vermiştir. Vekâletin muhacir ve mültecilerin iskânına ait mesai ile
ciddi anlamda meşgul olmaya başladığı belirtilmiştir. Mevcut iskân mıntıkaları hakkında
incelemelerde bulunulduğu ve toplanacak bilgiler çerçevesinde iskân mıntıkalarının ilan
edileceği yazılmıştır. Habere göre iskân bölgeleri: Samsun, Çorum, Adana ve daha bazı
yerlerdir. Buralardan çevre livalar dâhilinde ne kadar muhacirin yerleştirileceği hakkında
162
BCA, 272..0.0.12/ 38.30..10.
KA, 12/ 369.
164
BCA, 272..0.0.12/ 39.37..2.
165
BCA, 97-10/ 30..10.0.0/ 116. 806..10.
163
280
vekâlete malumat verilmesiyle iskân mıntıkaları şekillenecektir.
Özellikle Ankara
Anlaşması sonrası Fransa’nın çekilmesi ile birlikte Adana mültecilerinin iskânlarına
öncelik verilmiştir. İşgal esnasında Pozantı ve havalisine dağılan Adana mültecileri
anlaşmayla birlikte hemen memleketlerine dönmüşlerdir. Bu ahaliye ne surette yardım
edileceği ve iskân muamelesinin nasıl cereyan edeceğine dair teferruatların tespit edilmeye
çalışıldığı haber alınmıştır166. Bir ay sonra aynı gazete muhacir ve mültecilerin iskânları
için köylerin planlarının hazırlandığı haberini yayınlamıştır.
Sıhhiye ve Muaveneti
İçtimaiye, Dâhiliye ve İktisat Vekâletler bu konuda ortak çalışma yürütecekleri
bildirilmiştir. Her mıntıkaya iskân işleriyle uğraşmak üzere rüesa-i mülkiyenin riyaseti
altında bir tabip, mühendis, ziraat mütehassısı, kâtip ile mahalli ahaliden ziraata aşına bir
kişi görevlendirilecektir. Köylerin inşası için muhacirin bütçesine konulan tahsisattan
başka Reji İdaresi ile Ziraat Bankası’ndan da yardım edileceği belirtilmiştir167.
Büyük Taarruz için hazırlıkların yapıldığı dönemde Sıhhiye Vekâleti’nin iskân-ı
muhacirin
tatbikine
muayyen
talimatnamesi
Akşam
gazetesinde
yayınlanmıştır.
Talimatname aşağıda belirtilen hususları içermektedir:
1-Hicret tarihinden itibaren iskân muamelesi görmemiş ve hicreti 6 seneyi geçmemiş
olan muhacirler iskân talep edebilirler ve bunlar birinci sınıf muhacir sayılırlar.
2-Birinci maddedeki sıfatlara sahip iseler de kendiliklerinden iş güç edinmiş fakat
henüz bir yurt edinememiş olan muhacirler dahi iskân talep edebilirler. Bunlar ikinci sınıf
muhacir sayılır.
3-Birinci maddedeki şartlara sahip Türkiye tabiiyetini kabul etmiş olan ecnebi
memleketler mültecileri dahi merkezden yapılacak mesaide ve karar üzerine iskân talep
edebilirler ve bunlar üçüncü sınıf muhacir sayılırlar.
4-Her vilayet ve liva derhal lazım gelen ilanlarda bulunacak ve iskân talebinde
bulunan muhacirlerin miktarını, hicret tarihini, hicret mahallini, senelerini ve aile efradını
gösterir bir cetvel oluşturarak vekâlete bildirecektir. Bu cetvellere göre muhacirlerin yola
çıkacakları uygun zaman vekâletten bildirilecektir.
5- Vekâletçe iskân mıntıkası tayini ve ilan olunacak yerlerden birini tercih etme
konusunda birinci ve ikinci sınıf muhacirin serbesttirler. Ancak vekâletin gösterdiği
166
167
İleri, 12.04.1922, s.2.
İleri, 19.05.1922, s.2.
281
mıntıkayı kabul edenler ile kendi arzusu dâhilinde bir mıntıka tercih edenler ayrı
muameleye tabidirler.
6-Üçüncü sınıf muhacirin mutlaka vekâlet tarafından tahsis olunacak mıntıkalarda
iskâna mecburdurlar.
7-Birinci sınıf muhacirin vekâletin gösterildiği yerde iskânı talep olduğu takdirde şu
an bulundukları yerden iskân mıntıkasına kadar 5 Haziran 1920 tarihli nizamname ve bu
nizamnamenin tatbikine ait ilgili 3 Temmuz 1921 tarihli talimatnameye göre parasız sevk
ve sevk esnasında iaşe olunur.
8-İkinci sınıf muhacirin vekâletin gösterdiği yerde iskâna talip olduğu takdirde son
Balkan Harbinden dolayı hicret eden muhacirine hükümetçe muavenet hakkındaki 1 Eylül
1916 (1332) tarihli kanun ile Rum vilayetlerindeki emlak-ı müessesat vb. emval-i
gayrimenkullerine el konulan muhacirine, hıyaneti vataniye suçundan dolayı firar eden
kişilere ait metrukenin temliki hakkında İcra Vekilleri Heyeti’nin 15 Şubat tarihli 1394
numaralı kararnamesi gereğince yardım göreceklerdir. Bu sınıf muhacirin ilan edilen iskân
mıntıkasından birini tercih ve seçtiği takdirde birinci sınıf muhacir sayılır ve her iki şekilde
de menatık-ı iskâna kendi vesaitleri ile gitmek mecburiyetindedir.
9-Üçüncü sınıf muhacirin vekâletçe kabul ve tebliğ olunacak karara göre muamele
görürler168.
Mesken inşası için başlıca malzeme olan kerestenin temini için bulunan çözüm ise
mevcut ormanlardan yararlanmak olmuştur. Bu konuda meclise çeşitli bölgelerin mebusları
tarafından takrirler verilmiştir. Sonuçta hazırlanan bir kanun ile muhacir ve mültecilerin
meskenlerinin inşası için ormanlardan kereste temin edilmesi sağlanmıştır.
Mecliste 11.5.1920 tarihli oturumda Erzincan mebusu Tevfik Bey tarafından verilen
takrir de Refahiye havzasına geri dönen ahalinin yakındaki ormandan keseceği kerestenin
orman resminden muaf tutulması talep edilmiştir169. Isparta mebusu Hacı Tahir Bey’de
Akşam, 12.07.1922, s.2.
Takrir de Erzincan havalisinde bulunan Refahiye havzası halkının Rus istilası esnasında hükümetçe
tehcire tabi tutularak memleketlerini terke mecbur bırakıldıkları iddia edilmiştir. İstilanın sona ermesinin
ardından geri dönen ahali meskenlerini harap bir halde bulmuştur. Bunun üzerine meskenlerin yeniden inşası
veya tamir suretiyle iskâna uygun hale getirilmesi için teşebbüste bulunulmuştur. Fakat kasaba halkının hakkı ihtitâb (orman civarındaki köy halkının ihtiyaçları ölçüsünde ormandan parasız odun kesme hakkı) olan
Dumanlı ormanından meskenlerinin tamir ve inşası için keseceği kerestenin değerinin on katı üstünde bir
Orman Resmi verilmesine mecbur tutulmuştur. Buna karşın bu ormandan yararlanma hakkı olmayan
Erzincan halkı için sarf olunacak kerestenin bu vergiden istisna edildiği belirtilmiştir. Bu nedenle Refahiye
168
169
282
savaşın sonlarına doğru kendi seçim bölgesi için aynı muafiyet talebinde bulunmuştur.
08.09.1920 tarihinde meclise verdiği takririn de Isparta’nın Uluborlu kazasında çıkan
yangında 300’ü aşkın hanenin yanması dolayısıyla meskensizlik yüzünden ahalinin hicret
etmeye başladığı belirtilmiştir. Meclisin 20.5.1922 tarihli oturumunda Heyet-i Vekile’nin
meccanen kereste kesilmesine dair kanun teklifi üzerine meselenin halledilmiş olduğu
beyan edilmiştir. Böylece bu doğrultuda gerçekleştirilen talepler için genel bir karar
verilmiştir170.
18 Haziran 1922’de meccanen kereste kesilmesine müsaade edilmesine dair kanun
kabul edilmiştir. Kanunun kapsamı geniş tutulmuştur. Yangın, sel, isyan, harp ve istila
sonucu tahribat meydana gelen meskenlerin tamiri ve inşası için mahalli meclis veya
nahiye heyet-i idareleri tarafından tanzim edilecek mazbatalar üzerine İktisat Vekâletince
tayin olunan müddet zarfında gereken kerestelerin miri ormanlardan sigortalı olanlar
müstesna olmak üzere bedava kesilmesine müsaade olunmuştur171.
Çıkarılan kanuna rağmen yapılan tahribatlar nedeniyle Anadolu ahalisinin iskânı için
yapılacak binaların kerestelerinin büyük kısmının Romanya'dan tedarikine ihtiyaç
duyulmuştur. Ancak getirilecek kerestenin Hilâl-i Ahmer eşyası gibi rüsumattan muaf
olması hakkında gereken teşebbüslerin yapılması için 28 Kasım 1922’de Doktor Hikmet
Bey Ankara Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne bir yazı göndermiştir172.
Temmuz 1922’de Batı Anadolu mültecisi olarak 90.058 nüfus kayıt olunmuştur.
Bunların büyük kısmının Denizli livasıyla Aydın ve Karahisar'ın işgale uğramayan
yerlerinde iskân edilmesi uygun görülmüştür. Ayrıca kalanların iskânı için İzmit ve
Antalya gibi mıntıkalarda dâhil edilmiştir173. Muhacir ve mülteciler iskân edilmeden önce
çeşitli hususlara dikkat edilmiştir. Örneğin Bandırma taraflarından İstanbul’a getirilen 98
ve 52 nüfustan oluşan iki kafile Çerkez, Tatar ve Boşnak muhacirlerinin önce tahkikattan
kasabası halkının da bu vergiden muaf tutulması teklif edilmiştir. Takrir İktisat Encümenine havale
edilmiştir. TBMMZC, Devre I, Cilt I, İçtima Senesi I, s.267.
170
Kalan evlerde ise birçok ailenin bir arada yaşamasından dolayı sıhhi koşullar bozulduğundan hastalıklar
meydana gelmiştir. Halk fakir olduğu içinde mesken inşası için gerekli olan keresteler tedarik edilememiştir.
Çözüm olarak Eğridir, Garip, Söğütdağı ve Akdağ ormanlarından bedava temin edilmesi istenmiştir.
TBMMZC, Devre I, Cilt 20, İçtima Senesi 3, s.93.
171
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.283.
172
KA, 1229/ 1.
173
Vakit, 13.07.1922 s. 2.
283
geçirilmesine karar verilmiştir.
Bunlardan bir kısmının o havalideki Müslümanlar
aleyhinde Yunan mezalimine iştirak etmiş olduklarının ihbar edilmesi üzerine bu karar
alınmıştır. Zabıtaca hüviyetlerinin tahkik edilmesi neticesinde masumiyetleri anlaşılanların
muhacirin idaresince iskân ve iaşelerinin yapılması onaylanmıştır174.
Savaşın sona ermesinin ardından Ekim ayının sonlarında iskân konusunda meydana
gelen itirazları önlemek içinde bir kanun layihası hazırlanmıştır. Buna göre iskâna dair
tüzük ve yönetmeliklere muhalefet eden muhacir ve mültecilere verilmiş olan emlak ve
arazi gibi mülklerin geri alınması ve bunların milli hudutlar dışına ihraç edilmesi
öngörülmüştür175.
Mesken inşası için başlıca malzeme olan kerestenin temini için mevcut ormanlardan
yararlanılmıştır. Bu konuda meclise çeşitli bölgelerin mebusları tarafından takrirler
verilmiştir176. Sonuçta hazırlanan bir kanun ile muhacir ve mültecilerin meskenlerinin
inşası için ormanlardan kereste temin edilmesi sağlanmıştır. Meclisin 20.5.1922 tarihli
oturumunda Heyet-i Vekile’nin meccanen kereste kesilmesine dair kanun teklifi üzerine
meselenin halledilmiş olduğu beyan edilmiştir. Böylece bu doğrultuda gerçekleştirilen
talepler için genel bir karar verilmiştir177.
Akşam, 17.09.1922, s.2.
BCA, 102-2/ 30..18.1.1/ 6.34..4.
176
. Mecliste 11.5.1920 tarihli oturumda Erzincan mebusu Tevfik Bey tarafından verilen takrir de Refahiye
havzasına geri dönen ahalinin yakındaki ormandan keseceği kerestenin orman resminden muaf tutulması
talep edilmiştir Takrir de Erzincan havalisinde bulunan Refahiye havzası halkının Rus istilası esnasında
hükümetçe tehcire tabi tutularak memleketlerini terke mecbur bırakıldıkları iddia edilmiştir. İstilanın sona
ermesinin ardından geri dönen ahali meskenlerini harap bir halde bulmuştur. Bunun üzerine meskenlerin
yeniden inşası veya tamir suretiyle iskâna uygun hale getirilmesi için teşebbüste bulunulmuştur. Fakat kasaba
halkının hakk-ı ihtitâb (orman civarındaki köy halkının ihtiyaçları ölçüsünde ormandan parasız odun kesme
hakkı) olan Dumanlı ormanından meskenlerinin tamir ve inşası için keseceği kerestenin değerinin on katı
üstünde bir Orman Resmi verilmesine mecbur tutulmuştur. Buna karşın bu ormandan yararlanma hakkı
olmayan Erzincan halkı için sarf olunacak kerestenin bu vergiden istisna edildiği belirtilmiştir. Bu nedenle
Refahiye kasabası halkının da bu vergiden muaf tutulması teklif edilmiştir. Takrir İktisat Encümenine havale
edilmiştir. TBMMZC, Devre I, Cilt I, İçtima Senesi I, s.267.
177
Isparta mebusu Hacı Tahir Bey’de savaşın sonlarına doğru kendi seçim bölgesi için aynı muafiyet
talebinde bulunmuştur. Meclise verdiği takririn de Isparta’nın Uluborlu kazasında çıkan yangında 300’ü
aşkın hanenin yanması dolayısıyla meskensizlik yüzünden ahalinin hicret etmeye başladığı belirtilmiştir.
Kalan evlerde ise birçok ailenin bir arada yaşamasından dolayı sıhhi koşullar bozulduğundan hastalıklar
meydana gelmiştir. Halk fakir olduğu içinde mesken inşası için gerekli olan keresteler tedarik edilememiştir.
Çözüm olarak Eğridir, Garip, Söğütdağı ve Akdağ ormanlarından bedava temin edilmesi istenmiştir.
TBMMZC, Devre I, Cilt 20, İçtima Senesi 3, s.93.
174
175
284
18 Haziran 1922’de meccanen kereste kesilmesine müsaade edilmesine dair kanun
kabul edilmiştir. Kanunun kapsamı geniş tutulmuştur. Yangın, sel, isyan, harp ve istila
sonucu tahribat meydana gelen meskenlerin tamiri ve inşası için mahalli meclis veya
nahiye heyet-i idareleri tarafından tanzim edilecek mazbatalar üzerine İktisat Vekâletince
tayin olunan müddet zarfında gereken kerestelerin miri ormanlardan sigortalı olanlar
müstesna olmak üzere bedava kesilmesine müsaade olunmuştur178.
Çıkarılan kanuna rağmen yapılan tahribatlar nedeniyle Anadolu ahalisinin iskânı için
yapılacak binaların kerestelerinin büyük kısmının Romanya'dan tedarikine ihtiyaç
duyulmuştur. Ancak getirilecek kerestenin Hilâl-i Ahmer eşyası gibi rüsumattan muaf
olması hakkında gereken teşebbüslerin yapılması için 28 Kasım 1922’de Doktor Hikmet
Bey Ankara Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne bir yazı göndermiştir179.
İleri gazetesi hicretzedeler için Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti tarafından yayınlanan
aşağıdaki emirnameyi neşretmiştir:
1-Kurtarılmış mahallerden öncelikle yurtları tamamıyla harap olmamış ve katti
iskâna tabi tutulmamış muhacir ve mülteciler sevk edilerek yurtlarında yerleştirileceklerdir.
2-Emval-i metruke muhacirine servet-i zaiyeleri itibara alınarak taksim ve tevzi
olunacaktır.
3-İşgal zamanında Yunanlılar tarafından gasp olunan emlak ve arazi sahiplerine iade
olunacaktır.
4-Hanesi veya karyesi tahrip edilmiş olanlara hükümet tarafından veya Hilâl-i Ahmer
İmdat Heyetleri tarafından süratle yardım edilecektir. Kendilerine baraka ve çadırlar
dağıtılacaktır.
5-Hicret edenlere yemeklik tohumluk ve bir çift hayvan dağıtılacaktır.
6-Muhtaç ve kimsesiz muhacirler Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti tarafından iaşe
olunacaktır180.
Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’de Batı Anadolu mültecilerine yardım yapılması ve bunların
hanelerinin tamiri ve barakalarının inşası suretiyle soğuktan korunmaları için çalışmalar
başlatmıştır. Bu yardım meselesi ile Hilâl-i Ahmer’in Ankara merhusu İsmail Besim Paşa,
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.283.
KA, 1229/ 1.
180
İleri, 10.12.1922, s.3.
178
179
285
Dr. Celal Muhtar ve Dr. Ömer Lütfi Beyler meşgul olmuştur. Hatta Dr. İsmail Besim Paşa
ile Dr. Ömer Lütfi Bey’in İstanbul’dan Anadolu’ya gitmeleri kararlaştırılmıştır. Bu iş için
300.000-400.000 lira sarf edileceği tahmin edilmiştir. Lazım olan eşyaların ise büyük bir
kısmı satın alınmıştır. Reşit Paşa vapuru ile Hilâl-i Ahmer’ce satın alınmış olan kereste,
elbise, çamaşır, ayakkabı ve bunların nakliyatında kullanılacak kamyonların İzmir’e
taşınması planlanmıştır181.
Bir yandan yardımlar yapılırken diğer yandan yeni mağdurlar ülke topraklarına
sığınmaya
başlamıştır.
1922
yılının
son
günlerinde
Ayvalık’tan
Büyük
Millet Meclisi Riyasetine gönderilen bir yazı ile Yunanlıların mezalim ve imha politikası
neticesinde Midilli Müslüman ahalisinin mallarını terk ederek kasabaya iltica ettikleri
bildirilmiştir. Bunların cami ve medrese köşelerinde sefil perişan sürünmekte bulundukları
üstelik bıraktıkları hanelerinin Rum muhacirler tarafından işgal edildiği belirtilmiştir.
İskânları için izin verilmesi istenmiştir182.
Barış görüşmeleri devam ederken ülkenin imarı için çalışmalara hız verilmiştir. 3
Nisan 1923’te havali-i şarkiye muhacirlerinin iadesi ve meskenlerinin tamir ve inşası için
tahsisat verilmesine dair kanun kabul edilmiştir. Bu kanunla sadece Vilâyât-ı Şarkiye değil
Yunan istilasından kurtulan batı bölgeleri içinde tahsisat konulmuştur. Kanunun maddeleri
şu şekildedir:
1-Havali-i şarkiye de Rus istilasına maruz kalan mahaller ahalisinden dâhile hicret
etmiş olanların memleketlerine iadeleri için 1339 senesi Muavenet-i İçtimaiye bütçesinde
(Havali-i şarkiye ahalisinden dâhile hicret edenlerin iade masrafı) namıyla açılacak B/180
faslına yüz elli bin lira tahsisat vazolunmuştur.
2-Sonradan Yunan istilasından kurtarılan ve geri alınan mahallerden gayr-ı aksamı
memlekette harp dolayısıyla kısmen ya da tamamen harap olan kura ve kasabalarda
meskenlerin tamir ve inşası için Maliye bütçesinde (Ahvali harbiye dolayısıyla harap olan
meskenlerin tamir ve inşası masrafı namıyla açılacak Z/99 faslına bir milyon lira tahsisat
konulmuştur.
181
182
Akşam, 23.12.1922, s.2.
BCA, 272..0.0.11/ 16.63.. 6.
286
3-İkinci madde ile verilen tahsisat her mahalde keşif yapıldıktan sonra meydana
çıkacak tahribat bedeli imarına nazaran yüzde nispetinde dağıtım ve en acil tamirat ve
inşaata göre sırasıyla tahsis olunur.
4-Birinci ve İkinci maddelerle verilen tahsisattan 1339 sene-i maliyesi zarfında sarf
edilemeyen miktarı 1340 senesinde sarf edilebilir.
5-İş bu kanun yayınlanmasından itibaren geçerlidir.
6-İş bu kanunun icrayı ahkâmına Maliye ve Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye
vekilleri memurdur183.
183
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, s.372.
287
ALTINCI BÖLÜM
ERMENİ VE RUMLARIN SEVK VE İSKÂNI
6.1. Sevk ve İskân Çalışmaları
6.1.1. Osmanlı Devletinin Çalışmaları
Osmanlı Devleti daha I. Dünya Savaşı sona ermeden Ermeni ve Rumların geri
dönüşü için çalışmaları başlatmıştır. İlk etapta Meclis-i Vükelâ’nın 10 Nisan 1918 tarihli
toplantısında Rum, Ermeni ve Suriye’den tehcir edilmiş olan Araplardan 60 yaşını geçen
ve yardıma muhtaç olanların memleketlerine iadesi karara bağlanmıştır1. Dâhiliye Nazırı
Talat Paşa tarafından iskân bölgelerine gönderilen talimatta ise ‘Savaş nedeniyle askeri
karar ile bir bölgeden çıkarılarak diğer bölgelere sevk edilmiş olan bütün tebaanın
çıkarıldıkları bölgelere geri dönmelerine izin verilmesi Meclis-i Vükela tarafından karar
alınmış olduğundan geri dönmek isteyenlere izin verilmesi ve bu kararın ülkenin genel
durumu dikkate alınarak gerçekleştirilmiş bulunduğundan emrin uygulamasında kesinlikle
ertelemeye izin verilmeyeceği’ bildirilmiştir2. Bunun yanı sıra Ermeni ve Rum ahaliden göç
edenlerle ilgili önceden alınan kararlar da gözden geçirilmiştir. Dâhiliye Nezareti,
mütareke imzalanmadan bir ay önce Sicil-i Nüfus Müdüriyeti’ne gönderdiği yazı ile 1915
tarihinde Yunanistan'a hicret eden Rumların kayıtlarının silinmesi ile ilgili genelgenin
acilen yerine getirilmesini talep etmiştir3.
I. Dünya Savaşının sonlarına doğru tehcir edilmiş olan gayrimüslimlerin geri
dönüşü ile ilgili çalışmalara hız verilmiştir. Osmanlı Devleti’nin savaştan yenilgiyle
ayrılması da bu konuyla ilgili alınan kararlarda belirleyici unsur olmuştur. İttihat ve
Terakki Hükûmeti çekildikten sonra yeni Ahmet İzzet Paşa Hükûmeti’nin ilk icraatlarından
biri tehcir edilen Ermenilerin yerlerine dönüş kararının alınması olmuştur. 18 Ekim 1918
tarihinde Meclis-i Vükela kararı ile bütün vilâyetlere, göç ettirilen Ermenilerin yerlerine
Selçuk Ural, ‘Mütareke Döneminde Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı’, Türk Kültürü İncelemeleri
Dergisi, S 14, İstanbul 2006, s.54.; İbrahim Ethem Atnur, ‘Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve
Ermenilerin Yeniden İskanı Meselesi’, Atatürk Yolu Dergisi, C IV, S 14, 1994, s.121-122.
2
Mustafa Özdemir, ‘I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti Tarafından Gerçekleştirilen Rum Tehciri’,
ÇTTAD, VI/14, İzmir 2007, s.35.
3
Gönderilmesi istenen genelge 1915 yılında Edirne, Aydın, Bursa vilayetleriyle Karesi, Çatalca ve
Çanakkale Mutasarrıflıklarına tebliğ edilmişti. BOA, DH. SN.THR. 80/ 106.
1
288
döneceği ve gerekli her türlü kolaylık ile yol ve yerleşim yerlerindeki güvenliğin
sağlanması emri tebliğ edilmiştir4. Meclis-i Vükela tarafından onaylanan hususlar Dâhiliye
Nezareti ve Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti tarafından vilayet ve müstakil sancaklara
bildirilmiştir. Ayrıca İzzet Paşa Hükümeti Meclis-i Mebusan’a tehcire tabi tutulan şahıslar
hakkında 1915’te alınan iki kararnamenin reddini isteyen bir takrir sunmuştur 5. Osmanlı
Devleti tehcire tabi tutulanların geri dönüşü ve eski yerlerine yerleştirilmelerini belli bir
program dâhilinde yürütmek için 18 Aralık 1918 tarihli geri dönüş kararnamesini
hazırlamıştır. Kararname hükümleri geri dönmek isteyen Rum muhacirlere aynen
uygulandığı gibi kendileri firar etmiş olanlar da geri dönüş izninden yararlanmışlardır6.
Geri dönüş kararının alınmasının ardından Ankara Valisi tarafından Kasım ayı
içerisinde gönderilen üç ayrı telgrafla dönme talebinde olanlar hakkında Dâhiliye
Nezareti’ne bilgi verilmiştir. Bu telgraflardan ilkinden, Yabanabad merkezden 20 ve
Yaylacık karyesinden 101 Ermeni'nin dönmeye talip oldukları anlaşılmaktadır7. İkinci
telgrafın içeriğine göre, İskilip’te Samsunlu, Gümüşhaneli ve Giresunlu 54 hanede 179
Rum nüfus bulunmaktadır8. Üçüncü telgrafta ise, Mecitözü kazasında bulunan ve
Samsun'un muhtelif köylerinden olan 126 hanede 604 Rum nüfusunun dönüş talebinde
bulunduğu bilgisi yer almaktadır. Valilik ise bu bilgiler ışığında dönüş talebinde
bulunanlarla ilgili iskân, iaşe ve seyahat güvenliklerinin temin edilmesini gerekli yerlere
tebliğ etmiştir9. Bunun yanı sıra Aşair ve Muhacirin Müdüriyetince Adana’ya gönderilen
bir telgrafla memleketlerine iade edilecekleri bildirilmiş Ermenilerin genel tebligat
gereğince seyahatlerinde kolaylık sağlanması ve gidecekleri mahallerde iaşe ve iskân gibi
ihtiyaçlarının giderilmesi için gereken hazırlıkların tamamlanması istenmiştir10.
Muammer Demirel, ‘Türkiye’de Kalan Ermeni Nüfusu’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXI, S
62, Temmuz 2005, s.486-487.; 18 Ocak 1919 da toplanan Paris Barış Konferansı’nda da göç etmiş olan
Ermeni ve Rumların yerlerine dönmeleri konusu görüşülerek karara bağlanmıştır. Adnan Sofuoğlu, ‘İzmir’in
İşgali Sonrasında Yunanlıların Batı Anadolu’da İşgali Genişletmeleri ve Bölgede Oluşan Milli Direniş’,
Atatürk Yolu Dergisi, S.29-30, Mayıs-Kasım 2002, s.134.
5
İbrahim Ethem Atnur, ‘1918 Yılında Osmanlı Devleti ve Ermeni Meselesi’, Ermeni Araştırmaları 1.
Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları No:3, Ankara, 2003,
s.398.
6
Mehmet Çevik, ‘Ermenilerin Tehcir Sonrası Geri Dönüşü İle İlgili Osmanlı Devleti’nin Uygulamaları’,
Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü
Yayınları No:3, Ankara, 2003, s.123, 124.
7
BOA, DH. ŞFR. 601/ 79.
8
BOA, DH. ŞFR. 602/ 51.
9
BOA, DH. ŞFR. 603/ 8.
10
BOA, DH. ŞFR. 93/ 255.
4
289
Dâhiliye Nezareti’nin geri gelenler ve iskân edilmiş olanların sayıları hakkında
Aydın vilayetine göndermiş olduğu telgraf dikkat çekicidir. Nezaret bu telgrafta
Kuşadası’ndan çıkarılan Rumlardan geri gelenlerin ve iskân edilmiş olanların miktarlarının
ayrı ayrı bildirilmesini istemiştir. Gönderilecek olan rakamlar İngiliz Mümessilinin
kendisindeki malumat ile karşılaştırılacağından hakikat olmasına özen gösterilmesi ayrıca
belirtilmiştir11.
Geri dönüş kararının alınmasına karşılık hükümetin bilgisi dışında gerçekleştirilen
seyahatler bir takım sıkıntıların yaşanmasına neden olmuştur. Yaşanan sıkıntılar karşısında
bir açıklama yapan Dâhiliye Nazırı İsmail Canbolat Bey; Ermeni ve Rum muhacirlerin
kesin olarak döneceklerini ancak geri döneceklerin mahrumiyetine sebep olmamak için
memleketlerinde icap eden hazırlıkların yapılması gerektiğine dikkat çekmiştir. İşlerin
muntazam yürümesi için önce illerle haberleşilmesi ve gelecek bilgilere göre hareket
edilmesinin gerektiği belirtilmiştir. Zira geri gelecek ailelerin ikametleri için hazır yer
bulunmazsa dönmelerinde bir fayda yoktur12.
Muhacirin Müdüriyeti de bu görüş doğrultusunda, bir karışıklık meydana
gelmemesi için, dönmek isteyen şahısların gidecekleri yerle haberleşip miktarlarının
bildirilmelerini şart koşmakta idi13. Özellikle savaş yıllarında Vilâyat-ı Şarkiyenin Rus
istilasına uğraması ve Ermeni çeteleri tarafından yapılan tahribat sonucu iaşe ve mesken
sıkıntısı ortaya çıkmıştı. Bu durum hem Müslüman hem de gayr-i Müslim mültecilerin
iadesi konusunda gecikmelerin yaşanmasına neden olmuştur. Nitekim geri dönüş kararının
bildirildiği yazıda Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbakır ve Elazığ vilayetleriyle
Erzincan Mutasarrıflığı dâhilinde iaşe vasıtalarının yetersizliğinden dolayı buralara
dönmek isteyenler için öncelikli olarak mahalleriyle haberleşilmesi istenmiştir. Bu bölge
ahalisinin seyahat, iaşe ve iskânları temin edildikçe yavaş yavaş dönmelerine izin verilmesi
uygun görülmüştür14. Ayrıca bölgeden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgraflarda bu
sorun sıkça dile getirilmiştir. 11 Kasım tarihinde Erzincan’dan Dâhiliye Nezareti’ne
gönderilen telgrafta Erzincan ahalisinden olup önceden Kafkasya'ya iltica etmiş olan
Ermenilerin miktarının tespit edilemediği beyan edilmiştir. Üstelik livanın her tarafında
BOA, DH. ŞFR. 96/ 192.
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskânı…’ , s.123.
13
A.g.e., s.127.
14
Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara,
2007, s.395-396.
11
12
290
iaşe hususunda ciddi bir sıkıntı yaşanmaktadır. İaşe temini için İaşe Nezareti’ne yapılan
müracaattan ise bir cevap alınamamıştır. İskân konusunda da aynı sıkıntıların mevcut
olmasından dolayı miktarı bilinmeyen Ermenilerin liva dâhilinde iskân ve iaşesine imkân
görülmediği bir kez daha bildirilmiştir. Ancak bir sonraki hasat zamanında iadeleri halinde
iskân ve iaşe edilebilecekleri ifade edilmiştir15.
Van Valisi tarafından 22.11.1918 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen
telgrafta da benzer sıkıntılardan bahsedilmiş ve seferberlik emriyle Diyarbakır'a sevk
edilmiş olan Ermenilerin Van'a dönmeye başladıkları bildirilmiştir. Ancak hepsi köylerine
dağıtılamamıştır. Çünkü vilayetteki jandarma mevcudu, kadrosunun beşte biri derecesinde
olduğu için bunları köylerine dağıtmakta mahzur görülmüştür. Bunun yanı sıra ilkbaharda
Kantarcık ve Bardakçı köylerinde iskân ve iaşeleri uygun görülenlere ise hayvan ve
tohumluk tedariki için çalışılmakta olduğu belirtilmiştir. Ancak vilayette bulunan mevcut
zahirenin bir kısmına ordu tarafından el konulmuş olup iaşe nezaretine gönderilen yazılara
ise cevap verilmemiştir. Bu durum karşısında mevcut zahire 3-4 ay halkı iaşeye yetecek
düzeydedir. Orduların terhisi münasebetiyle 6. ve 9. Orduların aşar ve mübaaya zahiresini
tamamen vilayet iaşe komisyonu emrine terki talep edilmiştir. Ayrıca meskenlerin tamir
edilmesi ve açıkta kalan halkın iskânı için de tahsisat istenmiştir16. Muhacirin Müdür-i
Umumisi Hamdi Bey tarafından gönderilen cevapta, eski köylerinde dağınık şekilde iskân
edilemeyecek Ermenilerin Van vilayeti merkezinde veya civar köylerde yerleştirilmesinin
uygun olduğu tebliğ edilmiştir17. Aralık ayında Van’dan gönderilen bir başka yazıda da
jandarma mevcudunun artmaya başlaması üzerine Bitlis’ten gelen Ermenilerin kendi
köylerine yanlarına muhafız verilerek yerleştirilmekte oldukları görülmektedir18. Bitlis’ten
Dâhiliye Nezareti’ne Ocak 1919’da gönderilen telgrafta ise Ahlât kazasına gelecek Ermeni
mültecilerin iskân ve iaşelerinin mümkün olmadığı bildirilmiştir. Zira bunların
köylerindeki haneleri Rus istilası esnasında tamamen harap olduğu gibi zahirede mevcut
değildir19.
Rum ve Ermeni mültecilerin iskânları için geçici çözümler bulunmaya çalışılmıştır.
İzmit Mutasarrıfı tarafından 23.11.1918 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta
BOA, DH. ŞFR. 602/ 18.
BOA, DH. ŞFR. 603/ 29.
17
BOA, DH. ŞFR. 93/ 307.
18
BCA, 272..0.0.11/ 13.42..10.
19
BOA, DH. ŞFR. 609/ 2.
15
16
291
İzmit'te Ermenilere ait hanelerin birçoğunun harap olduğu (muhacir ve mülteciler
tarafından pencere ve kapıları sökülüp satıldığı) ve geri kalanlarında ise muhacir ve
mülteciler bulunduğu beyan edilmiştir. Bu durum karşısında hanelerin genişliğine göre
birkaç aile yerleştirilmek suretiyle bir kısım binaların tahliye edilip Ermenilerin
yerleştirilmekte olduğu belirtilmiştir20.
Rum ve Ermenilerin sevklerin gerçekleştirilebilmesi için Harbiye Nezareti
seferberlik tahsisatından yararlanılmıştır. Hükümet Rum, Ermeni ve Arap muhacirlerinin
yeniden iskân ve iaşeleri için seferberlik tahsisatından altmış milyon kuruşun tahsisini
kararlaştırmıştır21. Alınan karar doğrultusunda Rum ve Ermenilerin masrafları için
seferberlik tahsisatından yararlanılmaya başlanmıştır. 11 Kasım 1918’de Kütahya
Mutasarrıflığı’na memleketlerine dönmelerine müsaade edilen Ermeni ve Rum
muhacirlerin birikmiş yevmiyeleri ile sevk masrafları için Harbiye Nezareti seferberlik
tahsisatından 550.000 kuruşluk havalename gönderileceği bildirilmiştir22. Aralık ayında da
Ankara vilayetiyle Dâhiliye Nezareti arasında gerçekleşen yazışmalardan Ankara vilayeti
dâhilindeki Suriyeliler ile Rum ve Ermeni aileleri için seferberlik tahsisatından 257.768
kuruş sarf edilmiştir23. Tehcirden dönen Rum ve Ermenilerin iaşe ve sevk masrafları için
Gelibolu Mutasarrıflığına ise 65.000 kuruş gönderilmiştir24.
Aralık ayında dönen Ermenilerin içerisinde yardıma muhtaç olanların mevsim
şartları gibi çeşitli nedenler dolayısıyla sevk edilememekte olması üzerine Meclis-i
Vükela’da tahsisat konusunda yeni bir karar alınmıştır. Muhacirlerden yardıma muhtaç
olanların evlerine sevk ve iskân edilecekleri zamana kadar uygun bir yerde topluca
bulundurulmaları ve muhtaçların iaşeleri için gereken masrafın sene sonuna kadar Harbiye
Nezareti’nce seferberlik tahsisatından verilmesi uygun görülmüştür. Ancak muhtaçların
sevkleri bir sonraki seneye kalacak olursa masraflar için Dâhiliye bütçesinin fasl-ı
mahsusasına kâfi tahsisat konulması zaruri görülmüştür. Bunların nüfusu incelenerek ne
kadar masraf olacağının tespit edilmesine karar verilmiştir25. Suriye, Halep ve Irak’tan
şimendiferle kafile kafile Adana’ya getirilen Ermenilerin muhtaç olanları için bu karar
BOA, DH. ŞFR. 603/ 43.
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskanı…’, s.122., Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nın başlangıcından
bitmesine kadar geçen sürede söz konusu gruplara harcanmak üzere 120.000.000 kuruş tahsis etmiştir.
Ferudun Ata, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2005, s.55.
22
BCA, 272..0.0.74/ 67.33..8.
23
BCA, 272..0.0.74/ 67.35..1.
24
BCA, 272..0.0.74/ 68.41..1.
25
BOA, MV. 213/ 54.
20
21
292
uygulanmıştır. Zira bunların çoğunluğu kadın ve çocuklardan oluşmaktadır. Kış
mevsiminde memleketlerine sevkleri mümkün olmayacağı için iaşelerinin temin edilmesi
gerekmektedir. Alınan karar doğrultusunda gelen Ermeniler içerisinde Adanalı olanların
evlerine iade edilmesiyle birlikte içlerinde geçimlerini temin edemeyenlerin büyüklerine 3'
er kuruş, küçüklerine ise 2' şer kuruş verilmesi veya buna karşılık ekmek ve hububat
dağıtılması suretiyle iaşe edilmeleri uygun görülmüştür. Ayrıca bu masrafın seferberlik
tahsisatından karşılanması Dâhiliye Nezareti tarafından vilayete bildirilmiştir26. Müdür-i
Umumi Hamdi Bey tarafından Seyr-i Sefain Müdüriyet-i Umumiyesi’ne gönderilen yazıda
ise Samsun'dan Trabzon'a nakil olunan 47 nüfus Rum muhacirin nakliye ücreti olarak talep
edilen 4.465 kuruşun Harbiye Nezareti seferberlik tahsisatından ödenmesi gerektiğini
bildirmiştir27. Samsun’da ise iskân mıntıkaları değiştirilen Arap, Ermeni ve Rum ailelerinin
iaşe, sevk ve iskân masrafları için Harbiye Nezareti seferberlik tahsisatından 9. Kolordu
Askeri Riyaseti vasıtasıyla 1917’den 1919 yılının sonuna kadar 2 milyon kuruşluk
havalename gönderilmiştir. Gönderilen meblağdan 87. 421 kuruş 30 para sarf edilmiştir28.
Seferberlik tahsisattan yararlanılması konusunda bazı istisnaların da söz konusu
olduğu görülmektedir. Ocak 1919’da Dâhiliye Nezareti ile Aydın Vilayeti arasında
gerçekleşen yazışmalarda seferberlik tahsisatından gönderilen havalenamenin Rum ve
Ermenilerin memleketlerine iadelerine kadar olan iskân, sevk ve iaşe masraflarına karşılık
olduğu belirtilmiştir. Memleketlerine döndükten sonra seferberlik tahsisatından yardım
yapılması, hayvan, zirai aletler ve tohumluk verilmesi uygun görülmemiştir. Ailelerin
tahrip olan emlak ve arazileri hakkında yapılacak muamele ise daha sonra tebliğ
edilecektir29. Zira 1919 yılına girildiğinde tahsisatta bulunan paranın kullanılıp
kullanılamayacağı sorunu ortaya çıkmıştır. Dâhiliye Nezareti 11 Mart 1919’da vilayetlere
gönderdiği telgrafla 1919 yılı Mart ayından itibaren seferberlik tahsisatına son verildiğini
ve bundan sonra muhacirler için yapılacak masrafların muhacirin tahsisatından
karşılanacağını bildirmiştir30. 30 Temmuz’da Elazığ Vilayeti’ne gönderilen yazıda ise
hükümetin Ermeni muhacirlere bütçenin el verdiği ölçüde yardım edebileceği bu nedenle
26
BCA, 272..0.0.11/ 13.44..10.
BCA, 272..0.0.74/ 68.40..16.
28
BCA, 272..0.0.74/ 69.47..4.
29
BCA, 272..0.0.74/ 68.37..3.
30
Ural, ‘Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı…’, s.58.
27
293
içlerinden yardıma muhtaç olanların sayısının bildirilmesi istenmiştir. Zira Amerikan
heyetleri Ermenilere ciddi yardımda bulunmaktadır31.
Ermeni ve Rum muhacirlerinden geri dönenlerin durumlarının iyileştirilmesi için
birtakım kararlar alınmıştır. İlk olarak Ermeni muhacir ve yetimleri menfaatine tertip
olunan konserlerden Darülaceze'ye kesilen yüzde on verginin alınmaması ve daha önce
tertiplenen
konserlerden
alınan
verginin
iadesi
kararlaştırmıştır.
Bundan
başka
muhacirlerin 1918 senesine ait Zeytin öşrü vergisi affedilmiştir. Ayrıca tehcir edilenlerle
onlara ait olup tehcir esnasında kapatılan dini, ilmi ve hayır müesseselerinin gerek
tehcirden evvelki ve gerek tehcire rast gelen senelere ait bütün vergi borçları iptal
edilmiştir. Muhacirler ve onlara ait müesseseler, 1918, 1919, 1920 senelerine ait emlâk
arazi ve kazanç vergilerinden de muaf tutulmuşlardır. Yine gayri Müslim muhacirler bu
vergilerden ayrı olarak temizlik işleri ve belediye vergisinden de affedilmişlerdir32.
Muhacirler için tanınan ayrıcalıklardan biri de askerlikten muaf tutulmalarıdır. Anayasaya
aykırı olmasına rağmen böyle bir kararın alınmasında İtilaf Devletlerinin ısrarları önemli
rol oynamıştır33.
Hükümet bir yandan yardım çalışmalarını yürütürken diğer yandan da mevcut
şartlar nedeniyle çeşitli güçlüklerle karşılaşmıştır. Özellikle vasıta ve güvenliklerinin
temini konusunda bir takım sıkıntılar yaşanmıştır. Kasım 1918’de Kütahya Mutasarrıfı
kara yollarında eşkıya tehlikesi tamamıyle sona ermediği için sevk edilecek her kafilenin
muhafazasını temin edecek derecede ayrı ayrı görevlendirilecek jandarma ve polis
bulunmadığına dair Dâhiliye Nezareti’ne bir yazı göndermiştir. Yazıda bunların
şimendiferle İstanbul'a gönderilmeleri oradan da memleketlerine sevk edilmelerinin daha
uygun olacağı belirtilmiştir. Dâhiliye Nezareti ise İstanbul’da fazla miktarda Rum ve
Ermeni mülteci bulunduğunu ve nakliye vasıtaları yokluğundan dolayı bunların da
yerlerine gönderilemediğini tebliğ etmiştir34. Edirne Vali Vekili’nin Dâhiliye Nezareti’ne
gönderdiği yazıda sevk edilen Rum muhacirlerin güvenliklerinin temin edilmesi
konusunda Yunan zabıtası ile görüşüldüğü anlaşılmaktadır. Sevkleri esnasında
korunacaklarına dair verilen teminat üzerine Rum muhacirlerini köylerine götürmek üzere
Selçuk Ural, ‘I. Dünya Savaşı Sonrası Ermeni Muhacirlerin Doğu Vilayetleri’nde İskânı’, Türk Dünyası
Araştırmaları, S 157, İstanbul, 2005, s118.
32
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskânı…’, s.134.
33
Ural, ‘Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı…’, s.69.
34
BCA, 272..0.0.11./ 13.42..3.
31
294
Yunan askerinin görevlendirilmeyeceğine dair Yunan zabıtasından söz alınmıştır.
Muhacirlerin yalnız Osmanlı jandarması muhafazasında sevk olundukları Lüleburgaz
Kaymakamlığı’ndan bildirilmiştir35.
İstanbul gayrimüslim muhacirlerin toplandığı ve sevklerinin yapıldığı başlıca yer
olmuştur. 1 Kasım-20 Aralık 1918 tarihleri arasında düzenlenebilen 9 vapur seferiyle
gayrimüslim muhacirler Anadolu’nun muhtelif yerlerine sevk edilmiştir36. İstanbul’a
memleketlerine sevk edilmek üzere gelen Arap, Ermeni ve Rum muhacir ve mültecilerin
miktarı her gün arttığı için nakliye vasıtaları tedarikinde yukarıda da belirtildiği gibi
müşkülat yaşanmıştır. Çözüm olarak Seyr-i Sefain veya Bahriye Nezareti’nden Muhacirin
Müdüriyeti emrine çalışacak müstakil ve büyük 1-2 vapur tahsis edilmeye çalışılmıştır37. 7
Aralık tarihinde Müdür-i Umumî Hamdi Bey tarafından Bilecik Mutasarrıflığı’na
gönderilen yazıda Ayvalık’a iade olunacak 440 nüfus Rum muhacirin yeterli miktarda
kömür olmadığından ve zahire nakliyatından şimdilik hepsinin birden nakillerinin mümkün
olmadığı bildirilmiştir38. Bunun yanı sıra iaşe nakliyatının bozulmaması şartıyla ve imkân
oldukça peyder pey sevklerinin temini hususu Muhacirin Müdüriyeti’nce Haydarpaşa Hat
Komisyonu’na tebliğ edilmiştir39.
Sevk ve iskân konusunda hükümetten yardım talep etmeyen gayrimüslim
mültecilerde mevcuttur. Konya Vali Vekili tarafından 9 Aralık 1918’de Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen telgrafta sevk ve iskân hususunda hükümetten yardım talep
etmeyerek sevklerini istida eden Ermenilerin Bursa, Balıkesir, Tekirdağ, Eskişehir,
Bandırma, Adapazarı, Karacabeyli, Bilecik ve İzmitli oldukları beyan edilmiştir40. Aralık
ayında Konya’dan hareket etmiş olan 16 vagon Ermeni muhaciri ise İstanbul’a ulaşmıştır.
Bunlar Kumkapı ve Samatya kiliselerine yerleştirilmiştir41.
Ermeni ve Rumların sevk ve iskânına dair dönemin basınında da çeşitli haberler yer
almıştır. Tasvir-i Efkâr gazetesi tehcir edilmiş olan ahaliden hükümete müracaat edenlere
hükümetçe Rum ve Ermeni patrikhanelerine müracaat edenlere de patrikhanelerce lazım
gelen yardımda bulunulduğunu yazmıştır. Hükümete müracaat edenlerden memleketlerine
BOA, DH.EUM.5.Şb. 77/ 61.
Ural, ‘Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı…’, s.59.
37
BCA, 272..0.0.11/ 13.42..20.
38
BCA, 272..0.0.11/ 13.43..3.
39
BCA, 272..0.0.11/ 13.43..5.
40
BOA, DH.ŞFR. 605/ 56.
41
Söz, 04.12.1918, s.2.
35
36
295
sevk olunanların miktarının ise 30.000’i aştığı belirtilmiştir. İskenderun vapuruyla 300 ve
başka bir vapurla da 800 Ermeni ve bunların yanısıra az miktarda Rum muhacir Bandırma
ve diğer iskelelere sevk edilmiştir42. Ermenice gazetelerinin verdiği bilgiye göre Suriye
havalisinde bulunan Ermeni muhacirleri Şam’da ve Halep’te toplanarak Mersin ve
İskenderun’a nakil edilmiştir. Şam’da 50-60 bin, Halep’te 60-70 bin Ermeni bulunduğu
iddia edilmektedir43. Söz gazetesinin Aralık ayında çıkan nüshalarında Ermeni ve
Rumların
sevklerine
dair
haberler
yer
almıştır.
İstanbul’da
bulunan
Ermeni
muhacirlerinden önemli bir kısmının, Sirkeci’den Şirket-i Hayriye’nin 64 numaralı vapuru
ile Bandırma’ya sevk edildiği Söz gazetesindeki haberlerde yer almıştır44. Anadolu
Şimendifer Şirketi ise Konya’ya gelen ve vaziyetleri kötü olan Ermeni muhacirleri için
günlük yalnız 1 vagon tahsis edebilmiştir45. Gazete ayrıca hükümetin emri ile Dâhiliye
Nezareti tarafından mahallerine dönen Ermeni ve Rum muhacirlerinin iaşesi ve çeşitli
hususlar hakkında kolaylıklarda bulunmaları için vilayetlere talimatlar gönderildiğini
yazmıştır46. Aynı gazetenin 2 Ocak 1919 tarihli nüshasında tehcir edilmiş olan ahaliden bu
tarihe kadar mahallerine iade edilen muhacirlerin miktarı 67.000 olarak verilmiştir.
Ayvalık’tan İzmir vilayetine tehcir edilen Rum muhacirlerin 2.000 kadarı Seza-i Nur ve
Turan vapurlarıyla memleketlerine iade edilmiştir. Başka bir vapurla da 500 Ermeni
muhaciri Bandırmaya gönderilmiştir47.
Kışın yaklaşması ve nakliye vasıtalarının azlığı dolayısıyla Ermeni ve Rumların bir
kısmının memleketlerine iadesinin müsait bir zamana bırakılması kararlaştırılmıştır.
Ardından da bu Ermeni ve Rumların durumlarını incelemek ve iade edilecek olanlarını da
sevk etmek üzere karma bir komisyon teşkil edilmiştir. Komisyon özellikle istasyonlarda
bulunanların biran önce sevklerini temin etmekle yükümlü kılınmıştır. Ayrıca Müslüman
muhacir ve mültecilerin iskânını temin ile açıkta bırakılmamaları hakkındaki
kararlaştırılmış ahkâmın tatbikini de inceleyecektir. 1 Ocak 1919’da Aşair ve Muhacirin
Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından Konya, Ankara ve Bursa vilayetleriyle İzmit, Eskişehir,
Kütahya, Afyon ve Kayseri Mutasarrıflıklarına gönderilen telgrafla da komisyona yardımcı
olunması tebliğ edilmiştir. Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Muavini Sabri
42
Tasvir-i Efkâr, 10.12.1918, s.2.
Söz, 18.02.1919.
44
Söz, 10.12.1918, s.2.
45
Söz, 15.12.1918.
46
Söz, 26.12.1918, s.2.
47
Söz, 02.01.1919, s.2.
43
296
Bey’in başkanlığında kurulan karma komisyonda Ermeni ve Rum patrikhanelerinden de
birer aza yer almıştır. Komisyona gereken kolaylıkların yapılması, seyahatleri esnasında
muhafazalarının ve istirahatlarının temin edilmesi istenmiştir. Ermeni ve Rum muhacirlerin
iskân, iaşe ve sevklerinde komisyon reisi ve azaları tarafından zaruri olan masraflara
karşılık Harbiye Nezareti tahsisatından avans verilmesi kararlaştırılmıştır48. Ocak ayında
Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından Bursa’ya gönderilen başka bir
telgrafta ise Gül Nihal vapuruyla Bursa, Mudanya, Gemlik ve Yeniköylü Ermeni ve Rum
muhacirlerinden 2.500 kadarının Mudanya ve Gemlik iskelelerine sevk edileceği
bildirilmiştir. Bunun için gerek merkezde gerek se mahallerince lazım gelen tertibatın
alınması ve hanelerine iskânları ve durumlarının iyileştirilmesi istenmiştir49.
Konya gibi yerlerden memleketleri olan Sivrihisar’a gitmek üzere Şubat ayı
içerisinde Eskişehir'e 38 nüfus Ermeni muhaciri gelmiştir. Bunlar Sivrihisar’a gitmeleri
gerekirken iş bulamayacakları için Eskişehir'de ikamet etmeyi tercih etmişlerdir.
Eskişehir'de kalmayı tercih eden ve iaşelerini talep eden Ermeni muhacirler hakkında ne
gibi muamele icra edileceği konusunda tereddüde düşülmüştür. Bunun üzerine Aşair ve
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nden Eskişehir Mutasarrıflığı’na gönderilen yazı ile
konuya açıklık getirilmiştir. Buna göre; Muhacirlerin memleketlerinde mesken ve iaşeleri
temin edilmişken Eskişehir'de kalmalarının hükümetten yardım talep etmemek şartına
bağlı olduğu beyan edilerek haklarında da buna göre muamele yapılması uygun
görülmüştür50. Söz gazetesi ise Bursa vilayetindeki Rum ve Ermeni muhacirlerin kendi
arzuları ile tam olarak iskânlarının son bulduğunu yazmıştır. Bunun ardından Türk
muhacirleri için de ciddi teşebbüslere başlanmıştır51. Çanakkale’den Dâhiliye Nezaretine
14 Ocak 1919 tarihinde gönderilen telgraftan ise bölgeye müslim ve gayrimüslim muhacir
ve mülteci iade olunmamasının tebliğ edildiği anlaşılmaktadır. Ancak Rum mültecileri
Karacabey kazasına bağlı bulunan Kirte ve Tayfur köylerine dönme talebinde
bulunmuşlardır. Bunun üzerine bu köylerin Çanakkale karşısında ve boğaz girişinde
bulunmasından dolayı kararın bu köyleri kapsayıp kapsamadığı sorulmuştur52. Bu karar
muhtemelen Çanakkale savaşları sırasında yaşanan tahribat nedeniyle alınmıştır. 2 Şubat
tarihinde AMMU tarafından Çanakkale Mutasarrıflığı’na gönderilen telgrafta ise Biga,
BOA, DH. ŞFR. 95/ 6.
BOA, DH. ŞFR. 95/ 88.
50
BCA, 272..0.0.11/ 13.45..1.
51
Söz, 20.02.1919, s.2.
52
BOA, DH. ŞFR. 622/ 128.
48
49
297
Havutca ve Musadca köyleri ahalisinden Gönen kazası dâhilinde iskân edilmiş olan
Rumların köylerine iadesinin kararlaştırıldığı tebliğ edilmiştir. Bunların yerlerinin süratle
hazırlanması ve sevklerine başlanmak üzere neticenin bildirilmesini istenmiştir53. Mart ayı
zarfında Ankara’da 30 nüfus Ermeni muhaciri ve Edirne vilayeti dâhilinde de 878 haneye
3.557 Rum muhaciri iskân edilmiştir54.
Geri dönüş işlemleri devam ederken Rumların geri dönüşü hakkında alınan
kararların uygulanamaması ile ilgili 30 Mayıs tarihinde Tasvir-i Efkâr gazetesinde
yayınlanan bir haber dikkat çekmektedir. Buna göre Hükümet mütarekenin ardından yeni
vaziyet ile Yunanistan'dan gelmiş olan İslam muhacirlerinin hukuk-ı tasarruf meselelerinin
müşkül bir safhaya düşeceğini dikkate alarak bir çözüm bulununcaya kadar geçici olarak
Yunanistan'dan muhacir kabul edilmemesini kararlaştırmıştır. Yani gerek Cihan
Harbi’nden önce gerek harp esnasında Yunanistan'a firar veya hicret etmiş olan Rumların
dönmeleri bir süreliğine ertelenmiştir. Bu görüşe İtilaf mümessillerince itiraz edilmemiş
yalnız bazı şahısların özel izin ile dönmelerine müsaade edilmiştir. Ancak bu karara karşın
birçok Rum’un Edirne vilayetine dönmeye başladığı bildirilmiştir. Çorlu'nun Karacaköy
köyünde bulunan Rum muhacirleri dönmüşler ve kaymakam da önceden almış olduğu
talimatnameye göre kabul etmek istememiş ise de muhacirler köyde kalmışlardır. Habere
göre Şarki Makedonya'da yerleşmiş olan diğer Trakyalı Rumlar da dönmeye
hazırlanmaktadırlar. Özellikle Aydın vilayetinin sahilinden olan Rumların mesken ve
yurtlarına dönmelerini kolaylaştıracak tedbirler alınmaya başlanmıştır55.
Yunan askerlerinin Anadolu’ya ayak basması ve İzmir’in işgaliyle birlikte alınan
kararlara riayet edilmeği açıkça görülmektedir. Aynı durum Karadeniz bölgesi içinde
geçerlidir. Bölgeden Temmuz ayında Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta Trabzon ve
havalisinden harp esnasında Rusya'ya hicret eden Rumların geri dönmeye başladıkları
bildirilmiştir. Rusya'dan gelen Rumların kabul edilmemesi gerekirken bu konuda verilmiş
olan emrin tatbikine Trabzon'da bulunan Fransız ve İngiliz mümessilleri izin
vermemişlerdir. Çünkü Rusya'dan Trabzon'a firar eden Rumlardan bir kısmı istila
dolayısıyla Trabzon'dan hicret eden İslamların emvalini yağma edenlerdir. Bunlar
Trabzon'un kurtarılmasından önce Rusya'ya kaçmış olan gruptur. Diğer kısmı ise 20-30
BOA, DH. ŞFR. 96/ 41.
Söz, 11.04.1919, s.2.
55
Tasvir-i Efkâr, 30.05.1919. s. 2.
53
54
298
sene önce Trabzon havalisinden Rusya'ya hicret eden veya eskiden beri Rusya'da sakin
olanlar ile bu dönemde Yunan vapuruyla Rusya'ya geçirilen aslında Yunan tabiiyeti olup
Trabzon vilayetiyle hiç bir alakası mevcut olmayanlardır. Buna rağmen Rusya’dan gelen
Trabzon Rumları belli bir döneme kadar kabul edilmişlerdi. Fakat mesken iaşe buhranının
son zamanlarda iyice artmasından dolayı Rusya’dan gelecek Trabzon Rumlarının iskânları
mümkün olmayacaktır. Zira Vilâyât-ı Şarkiye de mesken ve iaşe buhranı mevcut olup bu
sebepten dolayı Rus istilası ve Ermeni mezalimi üzerine Anadolu'ya hicret eden ve miktarı
100.000’i bulan Vilâyât-ı Şarkiye mültecileri de memleketlerine tam olarak iade
edilememişlerdir. Bunun yanı sıra Trabzon’dan Erzurum, Bayburt ve Erzincan’a firar
suretiyle giden mülteciler oralarda barınamayarak geri dönmüşlerdir56. Üstelik Trabzon
mültecilerinden de kendilerini iaşe edebileceklerin geri dönmelerine müsaade edilmiştir.
Fakat ilerleyen tarihlerde Dâhiliye Nezareti’nden 22 Haziran 1919 Trabzon’a gönderilen
telgrafta ise vilayetten hicret etmiş olanların kabul edilmesi ve Ermeni muhacirlerinin
iskân ve iaşeleri için muhalefet olunmaması istenmiştir. Hatta İtilaf mümessilleriyle el ele
vererek bu Osmanlı tebaasına yardım etmekten geri kalınmaması özellikle belirtilmiştir.
Bunun Osmanlı hâkimiyetini Avrupa nazarında takviye edeceği düşünülmüştür57.
Osmanlı devleti mevcut şartlar ve çeşitli nedenlerden dolayı gayr-i Müslimlerin
bazılarının geri dönüşünü engellemek bazılarının ise ertelemek için kararlar almasına
karşılık uygulamaya tam olarak geçiremediği görülmektedir. Zira her şartta gayri müslim
tebaanın yanında yer alan İtilaf Devletlerinin müdahaleleri ve eleştirileri ile karşı karşıya
kalmıştır. Bu yüzden Darülaceze tarafından din ve mezhep farkı olmaksızın iskân ve iaşe
edilen aciz, malul ve çocuklara gösterilen şefkat gözler önüne serilmek istenmiştir. Hatta
Hıristiyanların Darülaceze dâhilindeki kiliselerde dinlerinin gereğini serbestçe yaşadıkları
hususunu ahaliye ve gayrimüslim cemaate ispat etmek için fotoğraflar çekilmiştir. Bu
fotoğraflar Dâhiliye Nezareti’ne takdim edilmiştir. Üstelik bu konu da bir film hazırlanarak
en mühim sinemalarda Osmanlı ve ecnebi ahaliye gösterilmiştir58.
Bütün bu gelişmelerin yanı sıra Muhacirin Müdüriyeti de Ermeni ve Rum
mültecilerin iskânlarını temin etmek için çalışmalarını sürdürmüştür. Ağustos 1919’da
Bahçeköy'e tehcirden dönen Rumların miktarını tespit etmek ve bunların İbrahim Paşa
56
BCA, 272..0.0.11/ 14. 49..10.
BOA, DH. ŞFR. 100/ 163.
58
BOA, DH. UMVM. 164/ 78.
57
299
Çiftliği'nde iskânları için kâfi derecede bina olup olmadığını araştırmak üzere İstanbul
Muhacirin Müdüriyeti iskân memuru olan Nuri Bey görevlendirilmiştir59. 7 Ağustos
tarihinde Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey tarafından Samsun’a gönderilen yazıda
ise gayr-i Müslim mültecilerin durumunu iyileştirmek için çareler arandığı ifade edilmiştir.
Samsun’dan diğer mahallere sevk ve iade edilmekte olan Rum ve Ermeni mültecilerin
memleketlerine iade masrafları ile döndükten sonra 25-30 gün zarfında bir iş buluncaya
kadar muhtaç olanların iaşe masraflarının Müslüman mültecilerde olduğu gibi hükümet
tarafından karşılanacağı belirtilmiştir. Ayrıca Ziraat Bankası şubelerince şartlar dâhilinde
bu gibilere ikrâzât (borç) verilmiştir. İaşe ve aşar fazlalarından muhtaç olanlarına erzak
verilmesi konusunda da Maliye Nezareti’ne müracaat edilmiştir60. Bunun haricinde hane
inşaatı ve çift hayvanat satın alınmasına bütçede karşılık olmadığı için imkân
bulunamamıştır. İstanbul’un Karadeniz menzilinde bulunan Fener köyüne iade olunarak
iskân edilmiş Rum ahaliye mahallince verilmekte olan vesika ekmeğin kesilmesinin
ardından yapılan müracaatlar üzerine yine Hamdi Bey tarafından duruma müdahale
edilmiştir. İstanbul vilayetine gönderilen yazı ile zaruret içinde bulunan ahalinin özellikle
kadın ve çocukların durumları göz önüne alınarak hükümetçe bu hususta yapılan
fedakârlıktan bunların mahrumiyeti uygun bulunmamış olduğundan eskisi gibi ekmeklerin
verilmesi istenmiştir61.
Vakit gazetesi son 6 ay zarfında memleketlerine iade edilen 300.000’i aşkın gayr-i
Müslim mültecinin sevk, iskân, emval ve gayr-i menkullerinin iade ve teslimi hakkında
hükümetçe verilen emir ve tebliğin tatbikini incelemek üzere İtilaf Devletleri
temsilcilerinin de yer aldığı karma bir heyetin oluşturulduğunu yazmıştır62. Muhacirin
Müdüriyet-i İskân Şubesi Müdürü Münir Bey, Dâhiliye Nezareti tarafından karma heyete
murahhas sıfatıyla tayin kılınmıştır. Heyet Trabzon, Samsun, Rize, Ünye ve Fatsa
cihetlerinde tahkikat ve teftişlerde bulunmuştur. İstanbul’a döndükten sonra heyetin verdiği
bilgilere göre Fatsa ve Ünye’de bulunan 40 kadar Ermeni eytamı alınarak Samsun'a nakil
edilmiştir. Tahkikat neticesi heyetin teftişe görevli olduğu mıntıkada bulunan Ermeni ve
Rumların emval ve gayr-i menkullerinin sahiplerine iade edildiği belli olmuştur. Bu
heyetin ardından Muhacirin Müdüriyet-i Sevkiyat Müdürü Maruf Bey, Adapazarı ve
59
BCA, 272..0.0.11/ 14.51..7.
BCA, 272..0.0.74/ 68.42..13.
61
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..8.
62
Vakit, 22.08.1919, s.2.
60
300
Bilecik taraflarındaki Rum ve Ermeni muhacirlerin iskân ve iaşeleri hakkında tahkikatta
bulunmak üzere oluşturulan başka bir karma heyete görevlendirilmiştir. Tahkikat sonrası
rapor hazırlanarak yine Dâhiliye Nezareti’ne sunulması istenmiştir63.
Dâhiliye Nezareti’nin Elazığ vilayetine gönderdiği yazıda ise Müslüman ve gayr-i
Müslim muhacir ve mültecilerin nüfus miktarı ve bunlar arasında hükümetin yardımına
muhtaç olanların sayısı hakkında vilayetten hiçbir bilgi verilmediği anlaşılmaktadır. Her
taraftan bu bilgiler gönderilmişken Elazığ’dan hiç bir bilgi verilmeksizin tahsisat talep
edilmiştir. Bunun üzerine nezaret öncelikli olarak bunların hakiki sayılarının bildirilmesini
ve vilayet tahsisatından ödenmek üzere ne kadar meblağ ihtiyaç duyulduğunun buna göre
belirlenmesini istemiştir. Yazıda ayrıca Amerikalıların yardımına mazhar olan Ermeni
muhacir ve mültecilerine hükümet bütçesinin elverdiği derecede yardım yapılabileceği izah
edilmiştir64. Temmuz ayında Ermeni ve Rumlarla birlikte muhacir ve mültecilerden
hükümetin yardımına muhtaç olanların sayısının bildirilmesi ve ondan sonra tahsisat talep
edilmesi gerektiği Karahisar65 ve Samsun66 mutasarrıflıklarına gönderilen yazılarda da
beyan edilmiştir.
Alemdar gazetesi Anadolu’dan Adana’ya hicret eden ve istasyon civarındaki çadır
ve barakalarda iskân edilen Ermenilerden muhtaç olanlara hükümetçe yardımda
bulunulmasının kararlaştırıldığını yazmıştır67. 20. Kolordu Kumandanlığı’nın 12.1.1920
tarihli telgrafında ise Adana'nın 4 kilometre kuzeyinde bağlara kadar çadır altında Ermeni
muhacirleri iskân edildiği ve muhacirlerin gelip geçen Müslümanlara hakaret, darp ve
işkencede bulundukları bildirilmiştir68.
Temmuz ayında Beyrut’tan 2.000 Ermeni muhaciri İstanbul’a gelmiştir. Bunların
Haydar Paşa’da çadırlara yerleştirilmesi uygun görülmüştür. Dâhiliye Nezareti Haydar
Paşa’ya çadır gönderilmesini Harbiye Nezaretine yazmıştır69. Taşradan İstanbul’a gelecek
2.500 Ermeni eytamı ve 1.500 Ermeni mültecisinin iskânı maksadıyla gerekli binaların
temin ve tedariki için çalışmalar başlatılmıştır. Bu hususta Muhacirin Müdüriyet-i
Tasvir-i Efkâr, 02.09.1919, s. 1.
BOA, DH. ŞFR. 101/ 72.
65
BOA, DH. ŞFR. 102/ 26.
66
BOA, DH. ŞFR. 102/ 27.
67
Alemdar, 14.01.1920, s.2.
68
BOA, DH. EUM.AYŞ., 30/ 61.
69
Alemdar, 11.07.1919, s.2.
63
64
301
Umumiyesi’nce Memurin Müdürü Talat Bey’le birlikte 2 memur tayin edilmiştir70. Ayrıca
Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi Müfettişlerinden Keramettin Bey ile Sevkiyat-ı
Hariciye Memuru Tevfik Bey Kartal kazasında bulunan Rum muhacirlerin durumlarını
incelemişlerdir.
Memurlar
oradaki
muhacirlerin
iskân
ve
iaşelerini
temin
ile
görevlendirilmiştir71. İzmit Ermeni ve Rum muhacirlerinin bir kısmı deniz yoluyla
İstanbul’a gelmiştir. Bunlarda Yenikapı kilisesi civarına yerleştirilmişlerdir72. Akşam
gazetesi Ermeni Patrikhanesine gelen bir telgrafta İzmit’e Bolu, Düzce ve Adapazarı’ndan
yeniden 7.000 muhacir geldiğinin bildirildiğini yazmıştır73. Adana taraflarından İtalyan
vapuru ile 900 Ermeni mültecisi daha İstanbul’a gelmiştir. Bunlar Erzurum, Van ve Sivas
ahalisi mültecilerindendir. Kilise ve mekteplerde geçici olarak iskân edilmişlerdir74.
İade edilen Ermeni ve Rum muhacirlerin sayıları hakkında İbrahim Ethem Atnur’un
çalışmasında çeşitli bilgiler mevcuttur. Buna göre 1919 Ocak ayına girildiğinde, Muhacirin
Müdüriyeti vasıtasıyla, iskân ve iade olunan Rum ve Ermeni muhacirlerin sayısı 66.000'e
ulaşmıştır. Muhacirin İdaresi tarafından Ocak ayı içerisinde, Gemlik, Mudanya, Yalova ve
Orhangazi'ye 2.200 Ermeni, Ayvalık'a 1.000 Rum muhaciri sevk edilmiştir. Bu kişilerin
yolda istirahatlarının temini ve evlerine iskân edilerek iaşelerinin sağlanması amacıyla
yanlarına memurlar da katılmıştır. 1919 Şubat ayı itibariyle hükümet tarafından iskâna tabi
tutulan muhacir sayısı 145.000 iken aynı yılın nisan sonlarına doğru bu rakam 270.000'i
geçmiştir. İleri gazetesinin 3 Şubat 1920 tarihli nüshasında verilen malumata göre,
mütarekeden itibaren memleketlerine hükümet marifetiyle iade olunabilen Ermeni ve
Rumlar 335.883 nüfustur75. Verilen rakamlardan da anlaşılacağı üzere Ermeni Rumların
iadeleri 1919 yılı içerisinde ciddi bir yoğunluk göstermiştir. 1920 yılı itibariyle gelenlerin
sayısı azalmıştır. Ancak az da olsa ilerleyen yıllarda da devam etmiştir. 22 Nisan 1921
tarihli Alemdar gazetesi Selanik’ten İstanbul’a 250 Ermeni muhaciri geldiğini ve Ermeni
muhacirlerinin idaresinin bunların iskân edecek mesken bulamadığından “Türk Muhacirin
Komisyonuna” müracaat ettiğini yazmıştır. Müracaat üzerine Muhacirin Komisyonu
70
Alemdar, 27.04.1920, s.3.
Akşam, 01.07.1920, s.2.
72
Akşam, 24.07.1920, s.3.
73
Akşam, 17.09.1920, s.2.
74
Akşam, 14.10.1920, s.2.
75
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskânı…’, s.129,130-131.
71
302
Müdürü Hamdi Bey muhacirlere ait olmak üzere Beyazıt’ta bir hane veyahut 100 kadar
çadır vermeyi vaat etmiştir76.
Daha önce de bahsedildiği gibi Osmanlı Devleti geri dönen Ermeni ve Rumlarla
ilgili uygulanacak olan talimatları hazırlayarak illere göndermişti. Bu talimatlardan biri de
Yunanistan'dan dönen Rumlardan kayıtları silinmiş olanların eski kayıtlarına binaen
yeniden tescil edilmeleri gerektiğine dairdir. Ancak talimatta anlaşılmayan ve açıklanması
gereken hususlar da mevcuttur. Çanakkale Mutasarrıflığı’ndan 20 Ocak 1921’de Dâhiliye
Nezareti’ne gönderilen bir yazı ile hicretlerinden sonra Osmanlı topraklarında ikamet
ettiklerini iddia eden ve Yunanistan'a hicret ettiklerini inkâr edenler olduğu takdirde
bunlardan ne gibi belgeler aranılacağı sorulmuştur. Ayrıca bu gibi dönenlerin eskisi gibi
mahalli idare ve mahkeme azalıklarına seçilmelerinin uygun olup olmayacağı konusuna da
açıklık getirilmesi istenmiştir. Gönderilen cevapta bu konuda Hariciye Nezareti ile
görüşmelerin devam ettiği ve neticenin bildirileceği beyan edilmiştir77. Cevaptan
anlaşıldığı üzere geri dönen Ermeni ve Rumlarla ilgili alınan kararlar ve uygulamalarla
ilgili her şey netleştirilmemiştir. Bunun da temel sebebi İtilaf Devletleri’nin
müdahaleleridir.
6.1.2. İtilaf Devletlerinin Çalışmaları
Mondros Ateşkes Anlaşmasının imzalanmasının ardından itilaf Devletlerinin
mümessilleri sözde ateşkes hükümlerini uygulamak üzere Osmanlı topraklarına ayak
basmışlardır. Savaştan yenilgiyle ayrılan Osmanlı Devleti İtilaf Devletleri ile uzlaşmacı bir
siyasete yönelmiştir. Bu nedenle onların Rum ve Ermenilerle ilgili uygulamaları karşısında
çoğunlukla sessiz kalmayı tercih etmiştir. Osmanlı Devleti tarafından mütareke öncesinde
başlatılan Rumların ikamet bölgelerine yerleştirilmesi uygulaması mütarekeden sonra
İstanbul’da bulunan İtilaf Devletleri Yüksek Komiserliği’nin denetimine girmiştir. Bu
konuda Osmanlı Devleti’ne karşı önyargılı bir tutum sergileyen İtilaf Devleti temsilcileri
bazen Rumların gerçek dışı şikâyetlerini de dikkate alarak Türk ailelerini evlerinden
çıkartmak suretiyle mağdur duruma düşmelerine neden olmuşlardır78.
76
Alemdar, 22.04.1921, s.2.
BOA, DH.SN.THR. 87/ 80.
78
Özdemir, a.g.m., s.38.
77
303
İtilaf Devletleri’nin temsilcileri, Ermeni ve Rumların sevk ve iskânları konusunda
bölgelere kendi oluşturdukları heyetleri gönderdikleri gibi meydana getirilen karma
heyetlerde de görev almışlardır. Böylece Ermeni ve Rumların sevkleri esnasında mevcut
durumu yakından gözlemleme fırsatına da sahip olmuşlardır. Söz gazetesi bir İngiliz
Heyeti’nin vilayetler dâhiline hareket ederek Ermeni muhacirlerinin durumları ile
ilgileneceğini yazmıştır. Bunun yanı sıra Ermeni ve Rum muhacirlerin dönmesiyle ilgili
muameleleri
teftiş
için
Anadolu’ya
yeni
bir
karma
heyet
gönderilmesi
de
planlanmaktadır79. Şubat ayının ortalarında Ermeni ve Rum muhacirlerinin durumlarını,
tetkik ve ihtiyaçlarını tespit için oluşturulan karma heyetin görev yapacağı öncelikli yerler
olarak Konya, Eskişehir, Bilecik, İzmit ve Ankara havalisi belirlenmiştir80. İtilaf
mümessilleri İstanbul’da bulunan 2.500 Ermeni muhacirin sevki için de Ermeni
Patrikhanesi emrine 50 ton kömür vermiştir81.
Mütarekeden sonra Anadolu’ya ve Trakya’ya Rumların getirilmesine İtilaflar
Devletleri içerisinde özellikle İngiliz ve Fransızlar yardım etmiştir. Nitekim Doğu
Trakya’ya ilkönce bir Fransız Alayı gelerek Uzunköprü-Sirkeci Demiryolunu 4 Kasım
1918’de el koymuş daha sonra bu demiryolunun muhafazasını bir Yunan Taburuna
devretmiştir82. Özellikle Çatalca Metropolidi’nin teşebbüsleri ile Trakya ve Batı
Anadolu’ya daha önce hicret ve firar etmiş olan Rumlar yine İngiliz ve Fransızların
yardımıyla geri dönmeye başlamışlardır83.
İtilaf Devletleri içerisinde bu konuda en fazla ağırlığını hissettiren devlet ise
İngiltere olmuştur. Osmanlı Devleti üzerinde bir takım emelleri olan İngilizler eskiden de
yaptıkları gibi azınlık meselelerini bir koz olarak kullanmışlardır. Bu yüzden Rum ve
Ermeni muhacirleri ile ilgili faaliyetlere sık sık müdahale etmişlerdir. Nitekim
İstanbul'daki İngiliz Fevkalede Komiserliği Osmanlı Hükümetine verdiği notada, "Harp
Söz, 25.12.1918.
BCA, 272..0.0.12/ 38.24..13.
81
Söz, 10.01.1919, s.2., Ermeni ve Rum cemiyetleri de yardım konusunda İtilaf Devletleri ile işbirliği
yapmışlardır. Ermeni Yetimleri Cemiyeti Ermeni muhacir ve mültecilerin ihtiyaçlarını azaltmak için 15.000
lira sarf etmeye karar vermiştir. Bu meblağdan bir kısmını da Konya’ya göndermiştir. İstanbul’da bulunan
Ermeni tüccarlar da Ermeni yetim ve muhacirleri adına Amerika’da iane toplamak için teşebbüste
bulunmuşlardır. Amerika hükümeti ise Konya’da bulunan Ermeni dul ve yetimleri için 10.000 lira
göndermiştir. Bkz: Söz, 21.12.1918, s.2.
82
Adnan Sofuoğlu, ‘Anadolu Üzerindeki Yunan Hedefleri Mütareke Dönemi Fener Rum Patrikhanesi’nin
Faaliyetleri’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.X, S.28, Mart 1994, s.219.
83
Adnan Sofuoğlu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yayıncılık, İstanbul, 1996, s.8586.
79
80
304
esnasında birçok Ermeni ve Rum tehcir edilmiş bunların yerlerine iadesini mütareke
mucibince Osmanlı hükümeti üzerine almıştır. Ziraat Bankası'nın devletten beş milyon lira
alacağı varmış, şimdi de iki milyon sermayesi mevcutmuş, hükümet bankaya olan borcunu
versin, bankayı da tasfiye etsin, bu yedi milyon lira ile tehcir ettiği Rum ve Ermeniler
yerlerine yerleştirsin" demekteydi84. Anadolu’da azınlıklar konusunda yürütülen faaliyetler
ise gönderilen raporlarla Londra’ya bildirilmiştir. İngiliz Yüksek Komiserliği’nin iki
numaralı adamı Amiral Webb, Londra’ya gönderdiği bir raporda muhacirlerin iadesi
noktasında Rum ve Ermeniler arasında her hangi bir ayrım yapmadıklarını ifade etmiştir.
Ayrıca iade hususunda Osmanlı Hükümeti’nin çalışmalarını izlemek ve eksiklikleri tespit
etmek amacıyla Yüksek Komiserlik tarafından Heathcote Smith görevlendirilmiştir85.
İngilizler gayrimüslim muhacirlere yardım etmenin yanı sıra yetkilerini kullanarak
onlara ayrıcalık tanınmasını sağlamışlardır. Örneğin İngiltere Fevkalade Komiserliği’nin
iltimasıyla Bahçeköy'deki muhacir Rumların geçimlerini temin etmeleri için odun
kesmelerine müsaade edilmiştir86. Bergama kazasının Dikili nahiyesine giden İngiliz
yetkili ise Yunanistan'a göç eden Rumlardan metruk ve müslüman çocuklarının talim ve
terbiyesine mahsus mektebi tahliye ettirmiştir. Kaza Kaymakamına da Rumların
dönüşünde ihtiyaç ve istirahatlarının temini için hazırlık yapılmasını tavsiye etmiştir. Söz
konusu İngiliz yetkili ayrıca bazı konularda açıklama istemiştir.
Nahiye Müdürü
tarafından Aydın Valiliği’ne 18 Şubat 1919 tarihiyle gönderilen yazıya göre istenen
açıklamalar şöyledir:
1- Nahiye merkezinde mevcut binaların ne kadarı Rumlara ve ne kadarı İslamlara
aittir? Ne kadar hane harap olmuştur? Şu an iskân olunabilir kaç hane vardır? Harap
olmayan hanelerin içinde şu an kimler iskân ediliyor?
2-Nahiyede ne kadar İslam muhaciri mevcuttur?
3-Nahiyenin İslam ve Rum anasırının mevcut nüfusu ne kadardır?
4-Göç eden Rumlardan nahiyeye henüz kimse gelmişmidir?
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskânı…’, s.130.
Ural, ‘Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı…’, s.56.
86
BOA, DH. ŞFR. 98/ 253.
84
85
305
5-Nahiyenin bu seneki ziraat miktarıyla geçen seneki ve Rum göçünden evvelki
ziraat miktarı ne kadardır?
6-Nahiye mevcut koyun, keçi ve inek gibi hayvanlarıyla nakliye vasıtası miktarı ne
kadardır?
7-Nahiyenin asayiş ve emniyeti ve jandarma mevcudu ne kadardır?
8-Nahiye de hastane mevcutmudur?87
Bu sorulardan da anlaşılacağı üzere İngilizler, Ermeni ve Rumların geri
dönüşlerinde mağdur olmamaları için her detayla yakından ilgilenmişlerdir. Çanakkale
Mutasarrıfı’nın 22 Mayıs 1919’da Dâhiliye Nezareti’ne gönderdiği raporda ise İngiliz
temsilcisi Vetibol’un yardımlarıyla Mondros’tan, Bozcaada’dan ve Yunanistan’ın diğer
taraflarından Rumların Çanakkale sahillerine geldiği bildirilmiştir88.
İngilizler bazı bölgelerde ise Ermeni ve Rum çoğunluğu oluşturmak adına göçleri
teşvik etmiştir. Trabzon ve çevresi bu bölgeler arasında yer almaktadır. Örneğin Trabzon'a
çok yakında bir Rum valinin geleceği, Hıristiyanların hukukunun korunması için İtilaf
Devletleri'nin barış antlaşmasında gerekli düzenlemeleri yaptığı yönünde propagandalar
yapılmıştır. Ayrıca Trabzon İngiliz mümessili, valiliği ziyaret ederek, Batum’da bulunan
500 kadar Rum ailesinin Trabzon’a döneceğini haber vermiştir. Vali ise bölgedeki iaşe ve
mesken buhranına dayanarak bunların dönüşlerinin uygun olmayacağını beyan etmiştir89.
Aslında Rumları kendi siyasî emelleri doğrultusunda kullanan İngilizler, Kasım 1919’da
Batum’da Rum, Ermeni ve Ruslardan oluşan bir jandarma gücü oluşturmuşlardır. Bu
durum açıkça şunu göstermektedir ki; İngilizler, Doğu’daki çıkarlarını koruyabilmek için
Rum ve Ermenileri bazı vaatler karşılığında kullanmışlardır90. Ayrıca İngilizler
Anadolu’nun çeşitli yerlerinden İstanbul’a gelen Ermenilerin yerleşmelerinde de etkin bir
rol üstlenmiştir. Zira mütarekeden sonra Ermenilerin çoğunluğu İstanbul ve İzmir'e göç
etmiştir. İstanbul'a gelenler içinde Anadolu'nun çeşitli yerlerinden özellikle Adana, İzmit,
Adapazarı, Düzce, Bahçecik hatta Erivan'dan gelenler bulunuyordu. Mesken buhranı ve
BOA, DH.EUM.5.Şb., 77/ 67.
Sofuoğlu, Fener Rum Patrikhanesi…, s.94.
89
Hamit Pehlivanlı, ‘Tarih Perspektifi İçinde Pontus Olayı: Yakın Tarihimize ve Günümüze Etkileri’,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.X, S.29, Temmuz 1994, s.364.
90
Bige Sükan Yavuz, ‘Kurtuluş Savaşı Sırasında Kurulması Düşünülen Rum-Ermeni Konfederasyonu’,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIX, S.55, Mart 2003, s.23.
87
88
306
işsizlik nedeniyle Ermeni muhacirler büyük ölçüde komitelerin hizmetine girmiştir.
İstanbul’a gelen Ermeniler Ortaköy, Beyoğlu, Üsküdar, Yenimahalle, Adalar; Rumlar ise
Fener, Beyoğlu, Tatavla civarına yerleştirilmiştir. İngiliz gizli servisinin direktifiyle
oluşturulan bu yerleştirme politikasının bir boyutu ise Ermeni örgütlerinin karşı
koymalarına rağmen
muhacirlerin bir kısmının Gemlik
ve Mudanya
civarına
yerleştirilmeleridir. Bu nedenle Gemlik, Mudanya bölgelerine adam gönderen komiteciler
Ermeni ailelerin İstanbul'a dönmeleri yolunda propagandalar yapmıştır91. İngiliz işgal
kuvvetleri aynı uygulamayı Irak ve Güneydoğu Anadolu’daki işgal alanlarında da
gerçekleştirmiştir. Nüfus dengesini değiştirmek için bu yerlere de Ermeni göçmenlerini
yerleştirmeye başladıkları görülmektedir92. Doğu Anadolu’da kurulmak istenen Ermeni
Devleti için de nüfus ekseriyeti gerekmektedir. Bu nedenle Kazım Karabekir Paşa ile
görüşen İngiliz subayı Rawlinson Ermenilerin Türk tarafına alınmasından ve göç edenlerin
eski bölgelerine yerleştirilmelerinden bahsetmiştir. Böylece Ermeniler oradaki nüfus
dengesini lehlerine çevirip barış görüşmelerinde bu durumdan istifade edebileceklerdi93.
İtilaf Devletleri’nin işgal sahalarında Ermeni ve Rum muhacirleri yerleştirmeleri
elbette daha kolay olmuştur. Fransızlar da benzer şekilde Ermeni muhacir ve çetelerinden
istifade etmek amacıyla işgal sahalarında bunların iskân faaliyetlerine ağırlık vermişlerdir.
Zira I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Fransa Ermeni gönüllüleri ile yaptığı bir
mukavele ile tehcir bölgelerine ilk olarak girme ayrıcalığı vermiştir94. Ardından da
Fransızlar
tarafından
Güney
Anadolu
vilayetlerine
yaklaşık
120.000
Ermeni
yerleştirilmiştir. Bunlardan 60.000’i Adana’ya, 8.000’i Haçin(Saimbeyli)’e, 1.000’i
İsabeyli’ye, 12.000’i Dörtyol’a, diğerleri de muhtelif güney şehirlerine iskân edilmiştir95.
Fransızların Trakya’da da Rumların geri dönüşüne de yardım ettikleri anlaşılmaktadır.
Bülent Çukurova, ‘1921-1922 Yıllarında Ermeni Komitelerinin ve Patrikhanenin İstanbul’daki
Faaliyetleri’, Atatürk Yolu Dergisi, S.35-36, Mayıs-Kasım 2005, s.288.
92
Selçuk Ural, ‘Mütareke Döneminde Güneydoğu Anadolu Politikası’, Atatürk Yolu Dergisi, S.39, Mayıs
2007, s.430.
93
Muhammet Erat, ‘İngiliz Subayı Rawlinson’un Ermeni Meselesi’ndeki Tutumu (1919-1921)’, Ermeni
Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları No:3,
Ankara 2003, s.163.
94
Kemal Çelik, ‘Milli Mücadele’de İlk Kurşun ve Dörtyol’ un Düşman İşgalinden Kurtuluşu’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C XIV, S 41, Ankara 1998, s.480. Konya havalisinden Kütahya’ya giden
Müslüman muhacirler ise önce Adana taraflarına gittiklerini ancak buradan Müstevli devletler tarafından
ihraç edildikleri yönünde beyanatta bulunmuşlardır. BOA, DH.ŞFR. 649/85.
95
Ahmet Uçar, ‘Şu Fransızların Ermeni’ye Ettiği!..’, Tarih ve Düşünce, S 19, İstanbul, 2001, s.17.,
Muhacirler ve öksüzlerin ihtiyacı için sarf edilmek üzere Fransız hastanesinden Ermeni Salib-i Ahmeri’ne ise
200 yatak teslim edilmiştir. Söz, 21.12.1918, s.2.
91
307
Rumca gazetelerden alınan habere göre Fransız kumandanı General Şarpi Gümülcine’den
geçtiği sırada huzuruna kabul etmiş olduğu bir Rum heyetine yakında muhacir Rumların
geleceğini bildirmiştir96.
İtilaf Devletleri içerisinde özellikle Ermenilere en fazla yardım yapan devlet ise
Amerika’dır. Söz gazetesi 7 Ocak tarihinde bir Amerika Salib-i Ahmer heyetini taşıyan
hastane gemisinin geleceğini ve Ermeni ahaliye yardım için Anadolu sahiline doğru
gideceğini haber vermektedir. Aynı tarihli gazetede ayrıca Amerika’da Ermeni ve
Suriyelilere Muavenet Cemiyeti adı altında bir hayır cemiyeti teşkil edildiği ve bu
cemiyetin yakında İstanbul’a bir heyet göndererek Ermeniler ile Suriyelilerden yardıma
muhtaç olanların durumunu inceleyeceğini yazmaktadır. Ayrıca Amerika gazetelerinin
birçok milyarderlerin para verdiklerini ve cemiyetin kasasında bu hususta sarf edilmek
üzere 30.000.000 dolar bulunduğu yönünde haber yaptıkları belirtilmiştir97. Ancak Söz
gazetesinin Şubat ayında çıkan nüshasında Ermenilere yardım etmek üzere toplanacak 30
milyon doların 1 milyonunun toplandığı ve kısa sürede bu toplamın 2 milyona ulaşmasının
beklendiği yazılmıştır98. Bu beyanattan kısa bir süre sonra 2 Amerika vapurunun tehcir
edilen Rum ve Ermeniler için erzak ve giyecek yüklü bir şekilde İstanbul’a gelmekte
oldukları haberi verilmiştir99. Alemdar gazetesi New York’tan alınan bir telgrafnameye
göre Şark-ı Karîb Muavenet Heyeti’nin Ermeni muhacirlerine dağıtılmak üzere büyük
miktarda gıda ve eşya maddelerini vapurla sevk ettiğini yazmıştır. Vapur 15 hastaneyi
derhal tesis edecek malzeme ile 250 hasta bakıcı kadın taşımaktadır. Gelen yardım
komisyonunda ayrıca 60 Salib-i Ahmer’e mensup kadınla 28 misyoner de yer almaktadır.
Vapurun yükünün kıymeti tahminen 3.500.000 dolara ulaşmıştır100.
Alemdar gazetesi Anadolu, Trakya ve Kafkasya’nın çeşitli noktalarına gönderilen
Amerikan komisyonlarının İstanbul’daki merkezlerine gönderdikleri raporlarına da yer
vermiştir. Bu raporlar bölgelerin genel vaziyeti özellikle Rum muhacirler hakkında bilgi
vermektedir. Trakya’daki
Amerika komisyonu reisinin
raporuna
göre Osmanlı
Avrupa’sının vaziyeti Anadolu’nun durumundan çok farklıdır. Zamanında yardım
edilmezse birçok Rum’un öleceği ve bunun mesuliyetinin Rum muhacirlerinin
96
Vakit, 14.11.1919, s.3.
Söz, 06.01.1919, s.2.
98
Söz, 15.02.1919, s.1.
99
Söz, 14.02.1919.
100
Alemdar, 19.02.1919, s.2.
97
308
memleketlerine döndüklerinde hane, arazi ve hayvanlarına sahip olmalarını temin
edemeyen Osmanlı hükümetine ait olduğu iddia edilmiştir. Bunun için müttefik
komiserlerin müzakerelerde bulunup bu işi bir neticeye bağlaması gerektiği savunulmuştur.
Bir kışlada 140 yataklık bir Salib-i Ahmer hastanesi meyanında 4 verem barakası ile 250
kız ve 500 erkek çocuğu için eytamhane vücuda getirilmiştir. Diğer kışlalarda binlerce
muhacir
iaşe
edilmektedir.
Kadınlar
iplikhanelerde
erkekler
de
kaldırımların
düzenlenmesinde istihdam olunmaktadır. Ayrıca şehir merkezinde iş bulmakla ilgilenecek
iki daire açıldığı bildirilmiştir.
Anadolu hakkında gelen raporda ise Adana şehrinin muhacirlerle dolu olduğu ve
bunların binlercesinin hususi inşa olan misafirhanelere yerleştirildiği beyan edilmiştir. Her
kazada komisyonun bir idarehanesinin mevcut olduğu ve bunların muhacirlere iş bulmak,
hasta, muhtaç, yaralı ve ihtiyarları ihtiyaçlarına göre hastanelere yerleştirmek veya
kendilerine nakdi yardımda bulunmak gibi vazifeleri üstlendiği izah edilmiştir. Kadınlar
halı dokumakta olup pamukçulukta istihdam edilmiş ayrıca 500 çocukluk bir eytamhane
açılmıştır. Bursa’da ise 20 kadar Rum ve Ermeni köyüne gereken yardımda bulunulmuştur.
İhtiyarlarla hastalara yiyecek ve para dağıtılmıştır. Zirai mesai başarıyla devam etmekte
olup İpekböcekçiliği faaliyetinin alışılmışa döneceği ümit edilmektedir. 150 çocuğa bir
eytamhane açıldığı gibi İstanbul ve havalisinde bulunan öksüzler buraya geldikçe diğer
eytamhenelerin de açılması planlanmaktadır.
Kayseri’de bulunan Amerikan yardım komisyonu ise yiyecek depoları tesis
etmiştir. Kazalarda cilt hastalıklarından binlerce kurban verilmekte olup bu hususta acilen
yardım gönderilmesi gerektiği bildirilmiştir. Kafkasya’ya giden heyetin gönderdiği raporda
da 14 hastane tesis edildiği ve buralarda 2.000 hastanın mevcut olduğu belirtilmiştir.
Muhacirler arasında dizanteri hastalığının yaygınlaştığı ve Kafkas kazalarında 16.000
çocukluk 50 eytamhanenin bulunduğu bildirilmiştir101. Raporlardan anlaşıldığı üzere
Amerikan heyetleri öncelikli olarak mağdur olarak gördükleri Ermeni ve Rum
muhacirlerin durumlarını iyileştirmek için faaliyet yürütmüşlerdir. Ermeni ve Rum
muhacirlerin yaşadıkları sıkıntılardan Osmanlı idaresi sorumlu tutulmuştur. Ülkenin
doğusunda ve batısında gerçekleşen işgallerle kendi topraklarında mülteci durumuna düşen
Türk ve Müslüman ahalinin sefil ve perişan halde bir lokma ekmeğe muhtaç durumda
101
Alemdar, 19.06.1919, s.2.
309
bulunmalarının sorumlularından ise söz edilmemiştir. Zira bu durumun ortaya çıkmasında
Rus ve Yunan işgali etken olsa da Ermeni ve Rum çetelerinin katkıları da büyüktür.
Ermenilere tohumluk dağıtmak üzere Amerika Yardım Komisyonu Amerika’dan
2.000.000 dolarlık bir çek göndermiştir102. Ayrıca Amerika Muavenet Heyeti Malatya
Ermenilerine dağıtılmak üzere Ermeni Patrikhanesine bir miktar para vermiştir103. Tabi bu
yardımların Osmanlı Devleti açısından olumsuz yönleri de bulunmaktadır. Kars'ta nüfusun
büyük çoğunluğunu Türklerin oluşturduğuna işaret eden Rawlinson Amerikan yardımları
hakkında çarpıcı bir noktaya temas etmiştir. O'na göre; Amerikan Yardım Kurumu olmasa
Ermeniler Kars bölgesini işgal edemezdi104.
Bu da yapılan yardımların maksadını
açıklama konusunda iyi bir örnek teşkil etmektedir.
I. ve II İnönü muharebelerinden sonra Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti
İstanbul’daki Ermeni
muhacir ve mültecilerini Trakya’ya nakletmek teklifinde
bulunmuştur. Ermeni yetkililer de bu teklifi kabul etmişlerdir. Heyet mümessili ile Ermeni
Muhacirin Dairesi Müdürü bu maksatla Trakya’ya doğru hareket etmiştir. Heyetin
dönmesinin ardından da parça parça Trakya’ya nakil edilmeleri planlanmıştır105. Ayrıca
Amerikan yardım kuruluşu 1921 yılından itibaren Güneydoğu Anadolu’daki yetimleri de
Suriye’ye sevk etmeye başlamıştır. 1922’nin sonunda Türkiye’den Suriye’ye götürülen
yetimlerin sayısı 8.000 civarındadır106.
6.1.3 Rum Patrikhanesinin Çalışmaları
Mütareke koşullarında patrikhane ve Rum cemaatinin seküler önderliği de göç
ettirilen Rum Ortodoksların yerlerine iadesi meselesini ele alarak patrikhane bünyesinde
Tehcir Edilmiş Rum Ahali İçin Patrikhane Merkezi Komitesi oluşturulmuştur. Komite
1918 sonbaharından itibaren muhacirlere yönelik iaşe ve iskân faaliyetlerine başlamıştır.
Bu çalışmalar 1920 sonlarına kadar sürmüştür. Komite ilk toplantısını 24 Ekim 1918’de
gerçekleştirmiştir. Toplantıda komitenin dört kısma ayrılması kabul edilmiştir. Bunlar:
Söz, 04.03.1919, s.2.
Söz, 09.03.1919, s.2.
104
Rahmi Doğanay, ‘İngiliz İtilaf Komiseri Rawlinson’un Gözüyle Mütareke Döneminde Doğu Anadolu ve
Kafkasya’, Atatürk Yolu Dergisi, C.VI, S.23, 1999, s.375.
105
Alemdar, 13.05.1921, s.3.
106
Bülent Bakar, ‘Mondros Mütarekesi’nden Sonra Yaşanan Önemli Bir Problem: Türk ve Ermeni Yetimleri
Sorunu’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXI, S 62, Temmuz 2005, s.586.
102
103
310
1-Muhacirlerin yerlerine iadesi ve iskânı meselesi hakkında hazırlık çalışmalarını
yürütecek bir iskân bölümü
2-Muhacirler yararına yapılacak bağışları toplayacak bölüm
3-Muhacirlerin mallarının iadesi ve tazmini hususunda çalışmalar yürütecek bölüm
4-Rum Ortodoks ahalinin tehcirinin gerçek boyutlarının açığa çıkmasını sağlayacak
istatistik ve raporlar hazırlayacak bölümlerden oluşmaktadır107.
Rum patrikhanesi ayrıca I. Dünya Savaşı’nda Yunanistan’a, Adalara, Güney
Rusya’ya ve diğer yerlere göç ettikleri iddia edilen Rumların, eski yerlerine dönmelerini
sağlamak için faaliyetler yürütmüştür. 1919 yılının Mayıs’ında metropolitlere dini
çevrelerindeki Rum nüfusunu tespit etmeleri için emirler verilmiştir. Anadolu’ya göçmen
Rum getirmek, propaganda, Türklerin emlak ve arazisine göçmen Rumların sahip olmasını
sağlamak şeklinde patrikhanenin çalışmaları da mevcuttur. Mütareke’den sonra, İstanbul’a
tahminen 200.000 kadar Rum yerleştirilmiş olup 6 ay zarfında ise Trabzon’a 8.000’den
fazla Rum getirilirken Eylül 1919 tarihine kadar Giresun’a 525 kişi sevk edilmiştir108.
Patrikhane Rum muhacirlere yardım faaliyetinin yanı sıra İstanbul’un Yunanistan’a
ilhakı veya en azından beynelmilel bir idareye kavuşturulması için harekete geçmiştir.
İstanbul’da çoğunluğu meydana getirmek amacıyla Türklerin meskûn olduğu mahallerde
onları göçe zorlamak için sık sık yangınlar çıkarmışlar ve Rum çeteleri vasıtasıyla İstanbul
ve çevresindeki köylere baskınlar düzenlemişlerdir109.
Türklerin bölgelerden göç ettirilmesi nüfus ekseriyeti açısından yeterli gelmeyeceği
için mütarekeden hemen sonra harekete geçen Rum cemiyetleri, hem Karadeniz'deki Rum
nüfusunu artırmak hem de asayişi ihlal edip İtilaf Devletleri'nin müdahalesini sağlamak
Foti Benlisoy, ‘Patrikhanenin Faaliyetleri ve 1918-1920 Arasında Tehcir Edilmiş Rum Ahalinin İadesi’,
Tarih ve Toplum, S. 34, Haziran 2003, s.341,342.
108
Mesut Çapa, ‘Pontus Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rolü’, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S 35,
Ocak 1988, s.69.
109
Mucize Ünlü, ‘Mütareke Yıllarında İstanbul Merkezli Pontusçu Faaliyetler’, Abant İzzet Baysal
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 2004-2, S 9, s.162. Patrikhane idaresi tarafından 9 Mayıs
1919’da yayınlanan bildiride yer alan ‘Osmanlı tebaası olan Rumların Osmanlı Devleti’ne karşı hiçbir
bağları veya vecibeleri kalmamıştır.Osmanlı Devleti’nin Patrikhaneye ve cemaate tanıdığı imtiyazlara da
ihtiyaçları kalmamıştır’ ifadeleri dikkat çekicidir. Hakan Alkan, Fener Rum Patrikhanesi Uluslar arası
İlişkiler Açısından Bir Yaklaşım, Günce Yayıncılık, Ankara, 1999, s.52.
107
311
için bölgeye Rum göçmen ve çete mensubu taşımaya başlamışlardır. Rum cemiyetlerinin
Karadeniz'e göçmen getirmesinde onlara en çok yardım eden kurumların başında Fener
Rum Patrikhanesi gelmiştir. Zira Patrikhane, bir kaç kez Osmanlı Hükümeti nezdinde
girişimde bulunarak Rumların eski topraklarına dönmelerine izin verilmesini istemiştir.
Yine Fener Rum Patrikhanesi, hemen bütün siyasi faaliyetlerinde Yunanistan hükümeti ile
işbirliği yapmış ve Yunanistan'dan, Rusya'dan ve Amerika'dan çok sayıda Rum muhacirin
Türkiye'ye yerleştirilmesini sağlamıştır110. Fener Rum Patrikhanesi, Pontus meselesi ile
uğraşmak üzere Batum eşraf ve tüccarlarından Bünyadoğlu'nun yardımı ile bir cemiyet de
teşkil etmiştir. Cemiyetin ilk üyeleri; Trabzon, Amasya, Samsun ve Kayseri
metropolitleriydi. Sonradan üyeler çoğaldığı gibi, Yunanistan, İngiltere, Fransa ve
Amerika Birleşik Devletleri'ne heyetler gönderilerek oralarda da şube açılmasına vesile
olmuştur. Aynı cemiyet Kafkasya'da yaşayan Rumlardan yaklaşık 11.000 kadarının
Karadeniz kıyılarına göçünü de sağlamıştır111.
Trakya’da ise patrikhane bir yandan Rum muhacirlerin durumunu denetlemek bir
yandan da yardım etmek için faaliyete geçmiştir. Edirne Valisi, Dâhiliye Nezareti’ne
gönderdiği 7 Ağustos 1919 tarihli yazıda İnöz Metropolidi’nin başkanlığında birer sivil
İngiliz ve Amerika zabiti ile beş Rum azadan oluşan heyetin faaliyetleri hakkında bilgi
vermiştir. Buna göre heyetin seyahat maksadı tehcirden dönen Rumlara patrikhane
tarafından yardım için gönderilmiş olan 1.500 liranın dağıtılması ve hükümet tarafından
muhacirine ne derece yardım edilmekte olduğunu incelemektir. Ayrıca bunların hayvanat
gibi ihtiyaçlarını satın almaları için her haneye %2 faizle 300’er lira borç verilmek üzere
nüfus miktarlarını araştırmaktır. Heyet Gelibolu’nun ardından Tekirdağ’a hareket
etmiştir112. Yazıdan da anlaşılacağı üzere Patrikhane Rum muhacir ve mültecilerin
durumlarını iyileştirmenin yanı sıra onları tekrar üretici hale getirmek için çaba sarf
etmiştir. Ayrıca Trakya’da Rum nüfusun çoğaltılması için başta Edirne olmak üzere
Mehmet Okur, ‘Milli Mücadele Döneminde Fener Rum Patrikhanesi’nin ve Metropolitlerin Pontus Rum
Devleti Kurulmasına Yönelik Girişimler’, Atatürk Yolu Dergisi, S 29-30, Mayıs-Kasım 2002, s.103. Erbaa
Rumları, Erbaa çevresinde yaptıkları Pontusçu faaliyetlerinin başarıya ulaşması için, Rum Cemiyetleri'nden
ve Samsun Rum Metropolithanesi'nden yardım almışlardır. Samsun Rum Metropolithanesi'nden Erbaa'nın
başkaryeleri için Eleftiryadis'e 25 Temmuz 1919'da 25 bin kuruş, Erbaa Heyeti'ne 6 Temmuz 1920'de 100 bin
kuruş yardım yapılmıştır. Bunun dışında İstanbul Rum Göçmenleri Merkez Heyeti'de Erbaa'daki Rumlara
parasal yardımda bulunmak amacıyla 50 Osmanlı lirası göndermiştir. Abdullah İlgazi-Salih Cenik, ‘Milli
Mücadele Döneminde Erbaa’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIX, S.57, Kasım 2003, s.11041105.
111
Okur, ‘Fener Rum Patrikhanesi…’, s.108.
112
BOA, DH.EUM.AYŞ. 18/ 15.
110
312
Balkan Savaşları sırasında Trakya’dan göç eden Rumların eski yerlerine dönmeleri için
çalışmalar gerçekleştirilmiştir113.
Savaşın sonunda Batı Anadolu’da Yunan ordusunun yenilmesinin ardından Rum
Patrikhanesi Rum muhacir ve mültecilerin vaziyetleriyle daha yakından ilgilenmeye
başlamıştır. Rumca gazetelerin verdiği bilgiye göre, Kayseri Metropoliti’nin başkanlığında
bulunan Öksüzler Heyetinin Başpiskopos Meleniyos’un başkanlığında olmak üzere
Muhacirlere Muavenet Heyetine dönüştürülmesi kararlaştırılmıştır. Heyetin ikinci
başkanlığına Kayseri Metropoliti tayin edilmiştir. Heyet muhacirler için iane toplayacaktır.
İznik ve Kapuda Metropolitleri ise Trakya’ya muhacirlere dağıtılmak üzere para
götürmüşlerdir. Patrikhane aynı zamanda İstanbul’daki Amerika Muavenet Heyeti’nin ve
Yunan hükümetinin yardımını da talep etmiştir. Ayrıca Meleniyos Avrupa ve Amerika’da
birçok ruhani ve siyasi şahıslara telgraflar göndermiştir114. Rumca gazetelerden konuyla
ilgili verilen başka bir haberde ise Patrik Meleniyos’un iki meclisi fevkalade toplantıya
davet ettiği ve görüşmelerin ardından yeni kararların alındığı ifade edilmiştir. Toplantıda
patrik yaptıkları teşebbüsleri anlatmıştır. Bunun ardından meclisin bütün azası söz alarak
vaziyeti ve muhacirlerin iaşesi meselesi hakkında düşüncelerini beyan etmişlerdir. Meclis
muhacirlerin iaşesi hususunda müracaat olunan mali tedbirlerden başka Rumların iaşesi
hakkındaki kutsal maksat adına kiliselerde mevcut ruhani ayin için lazım olanlar
haricindeki bütün kıymetli eşyanın satışına karar vermiştir. Alınan karar doğrultusunda
satılacak eşyaya patrikhane kilisesinden başlanması uygun görülmüştür115. Patrikhanede
kurulan Muhacirin Muavenet Heyeti ise toplantı yaparak kayıt olunan bağışlar ve Madam
Veneziolos’un gönderdiği parayı değerlendirmiştir. Ayrıca muhacirlerin miktarı ve
vaziyetine dair komisyona bir malumat gelmiştir. Bu malumatla Urla Metropoliti
mahallinde 65.000 muhacir toplandığını ve bunların ekmek, elbise, ilaç vs. her türlü
maddeye muhtaç bulundukları bildirilmiştir. İznik Metropoliti ise Tekirdağ’dan gönderdiği
bir mektupta,10 Eylül’e kadar bu şehirde Kapuda, Bursa, İzmit, İznik ve Ankara’dan gelen
40.000 muhacir toplandığını yazmıştır. Bunlar arasında 9.000 Ermeni ve 1.000 kadar da
Çerkez bulunduğu ilave edilmiştir116. Patriğin gazetelere verdiği beyanata göre Anadolu
muhacirlerinin, Kafkasya’dan gelen Trakya’ya ve Selanik’e yerleştirilen muhacirlerin
Bülent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), TATAV
Yayınları No:4, İstanbul, 2001, s.144.
114
İleri, 15.09.1922, s.2.
115
Akşam, 21.09.1922, s.3.
116
İleri, 27.09.1922, s.3.
113
313
adedini geçtiği belirtilmiştir. Ayrıca Yunan hükümetinin bu mesai altında belinin
büküldüğü ve Şark-i Karib Cemiyeti’nin de büyük mesai sarf ettiği vurgulanmıştır117.
Akşam gazetesinde ‘Rum Patriği de Lisanını Değiştirdi’ başlıklı haberde patriğin
kilisede yaptığı bir konuşmasına yer verilmiştir. Konuşmada şu ifadeler yer almıştır:
“Kaderimiz ne ise o olacak?
Korkmayınız korkacağınıza muhacirlere yardım ediniz.
Hıristiyan muhacirlerimize yardım edelim. Felaket geneldir. Onlarda müşterek ülkümüz ve
niyetimiz için harp etmişlerdir. O kadar uzak olan Amerikalılar muhacirler için bu derece
çalıştıktan sonra biz daha fazla hareket göstermeliyiz. Aç, çıplak, perişan muhacirler için
istisnasız hepinizin yardımını talep ediyorum. Yeni Yunan hükümeti Yunan düşüncesine
tercüman olarak muhacirlerin fazla dairelerde iskânlarını emretmiştir. Şunu da
kaydetmem lazımdır ki, Midilli’de 170.000, Sakız’da 70.000, Sisam’da 35.000 muhacir
bulunuyor ve iaşelerini teminden mahrum şu an toplam 450.000 muhacirimiz vardır.
İstanbul Rumluğu şehrimizde bulunan muhacirler ile Marmara Adalarında bulunan
25.000, Silivri’de bulunan 15.000 ve Tekirdağ’da bulunan 70.000 muhacirin iaşelerini
temin etmek mecburi vazifesi ile mükelleftir. Bu vazife İstanbullular içinde mukaddestir.
Fazla ne kadar elbiseleriniz varsa hemen gönderiniz muhacirler çıplak vücudunu örtmek
için bir parça beze muhtaçtır. Ben patrikhanenin perdelerini bile indirip sarınmak ve
örtünmek için muhacirlere göndereceğim. İstanbul ahalisi aklını tehlike ile meşgul
edeceğine muhacirleri düşünsün’118. Patrikhane bir yandan yardım çığlıkları atarken bir
yandan da siyasi düşünerek Mudanya Ateşkes Anlaşmasından sonra bazı Rumların
İstanbul'a kafile halinde göç etmeleriyle beraber bunların İstanbul'da kalması için çaba
göstermeye başlamıştır119.
Akşam gazetesinde yer alan bir başka habere göre Trabzon, Giresun ve Erzincan
gibi mahallerde bulunan Rumlar, Fener Rum Patrikhanesinin yalanlarına karşı bir tekzip
name yayınlamışlardır. Yayınlanan bu tekzip namede şu ifadeler yer almaktadır: ‘Ruhani
kisve altında şeytanı emellerini takip eden ve Anadolu Rumluğu ve Hıristiyanlığı ile hiçbir
alakası
olmayan
İstanbul
Patrikhanesinin
Anadolu’nun
mesut
bahtiyar
olan
Hıristiyanlarına bir felaket hazırladığını anlayan TBMM hükümeti bizleri bu felaketten
kurtarmak için dâhile nakletmişti. İstanbul patrikhanesi vahşi emellerini tatbik için yine
Akşam, 05.10.1922, s.3.
Akşam, 09.10.1922, s.2.
119
TİTE, 49/ 25.
117
118
314
bizleri alet ederek dâhilde zulme uğradığımızı beyan ettiğini işitiyoruz’120. Bu haberden de
anlaşılacağı üzere Anadolu Rumlarının bir kısmı patrikhane görüşlerinin tam aksini
savunmaktadırlar
ve
yaşananlardan
dolayı
patrikhanenin
suçlu
olduğunu
iddia
etmektedirler.
6.1.4 Ermeni Patrikhanesinin Çalışmaları
Ermeni patrikhanesi de geri dönüş kararlarının alınmasının ardından Ermeni
muhacirlerine yardım etmek için faaliyete geçmiştir. Ermeni Patrik Vekili, Dâhiliye
Nezareti’ne gönderdiği 23.11.1918 tarihli yazı ile Karamürsel kıyılarından tehcir edilmiş
Ermenilerin bir kısmının Konya ve civarından gelmiş olduğunu bir kısmının da gelmek
üzere bulunduğunu bildirmiştir. Ancak mahalli hükümet haneleri henüz tahliye etmediği
gibi Karamürsel Kaymakamı da asker aileleri ile zabitanı tahliye edemeyeceğini beyan
etmiştir. Bunun üzerine Patrik vekili bu hanelerin biran önce tahliyesini talep etmektedir.
Gelen yazı üzerine Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey bu konudaki genel tebligat
gereğince Ermenilerin süratle iskânları ve sefaletlerine meydan verilmemesini İzmit
Mutasarrıflığı’na tebliğ etmiştir121.
Patrik Vekili’nin 24 Kasım 1918’de Hilâl-i Ahmer Cemiyeti’ne gönderdiği yazıda
ise Ermeni Muhacirleri Muavenet Merkez Komisyonu adıyla bir yardım teşkilatı
oluşturulduğu yer almaktadır. Komisyon, İstanbul yoluyla memleketlerine dönmekte olan
Ermeni muhacirleri İstanbul'da bulundukları müddetçe beslenme ve barınmalarına
yardımcı olmak amacıyla kurulmuştur. Merkez komisyonundan başka ve ona bağlı
Kadıköy, Üsküdar, Galata, Kumkapı, Samatya ve Makri Köyünde birer yan komisyon da
teşkil edilmiştir. Komisyon İstanbul’a gelecek muhacirlerin içinde birçok hastalar
bulunduğu ve geçici olarak barındırıldıkları yerlerin sağlıksız olması sebebiyle
hastalıkların artmasından endişe etmektedir. Bu nedenle Hilâl-i Ahmer’den muhacirler için
ilaç, elbise ve temizlik malzemelerinin tedariki hususunda yardım edilmesini talep
etmiştir122.
Komisyonun sık sık Hilâl-i Ahmer’e gönderdiği yazılarla çeşitli yardım
taleplerinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Örneğin yerlerine dönen Ermeni muhacirleri için
Konya ve Eskişehir gibi önemli istasyonlarda birer çayhane ve aşhane açılması bu talepler
Akşam, 25.11.1922, s.2.
BCA, 272..0.0.11/ 13.42..12.
122
KA, 74/ 65.
120
121
315
arasında yer almaktadır123. 2 Kasım 1918 tarihli bir başka yazı ile taşradan gelen ve
Samatya'da iskan edilmekte olan erkek ve kadın 640 kişiden ibaret Ermeni muhacirlerine
çamaşır, çorap, hırka, erzak, odun, çay ve dezenfekte için gerekli ecza malzemeleri
istenmiştir.
Bu
malzemelerin
dönem
itibariyle
dışarıdan
tedariki
mümkün
olamayacağından adı geçen malzemelerin Hilâl-i Ahmer ambarından Samatya’da bulunan
Ermeni Muhacirin Komisyonuna verilmesi Ermeni Patriği tarafından bizzat talep
edilmiştir124.
7 Ocak tarihinde gönderilen ve yardım talebi içeren bir başka yazıda ise Ermeni
muhacirlerle ilgili şu bilgiler yer almaktadır: ‘Yan komisyonların bulunduğu menzilde
3.000’e yakın Ermeni muhacir bulunmakta olup bunların pek çoğunun 4 seneden beri
maruz kaldıkları mahrumiyet neticesi en ufak bir yorgunluğa bile mukavemet edecek
kuvveti yoktur. Şu mevsimde yolculuğa çıkmaları içlerinden pek çoğunun yollarda ve
burada hastalanmalarına neden olacaktır.’ Bu bilginin verilmesinin ardından bunların
tedavileri için menzillerinde veya civarında birer dispanser tesisi gerekli olduğu
belirtilmiştir.
Bunlar için yatak ve karyola takımlarının tedariki acil olduğundan
muhacirlerin arkası kesildiğinde iade edilmek şartıyla cemiyete ait, harp esnasında
Osmanlı askerleri için açılmış olan hastanelerin terhis sebebiyle atıl kalmış olan demir
karyolalarından 200 adedi ile yatak takımları ve 6 adet seyyar aşhanenin verilmesi rica
edilmiştir125. Temmuz ayında yapılan yazışmalardan ise Ermeni Muhacirleri Muavenet
Merkez Komisyonu idaresinde bulunan merkez ve taşrada çeşitli menzillerdeki
dispanserler ve eytamhanelerde mevcut 10.000’e yakın muhacir ve 50.000 civarında
eytamın bulunduğu anlaşılmaktadır. Bunların ihtiyacına kullanılmak üzere mevcut bir
takım ecza ile eşyadan münasip bir miktarın verilmesi istenmiştir. Hilâl-i Ahmer’in bu
taleplere imkânlar ölçüsünde olumlu cevaplar verdiği görülmektedir. Bu son talep için
komisyona gönderilen yazıda, istenen ecza ve tıbbi malzemenin mevcut olanlarından
uygun miktarının verilmesinin genel merkez tarafından kabul edildiği bildirilmiştir126.
Gayrimüslim muhacirlerin durumlarını incelemek üzere oluşturulan karma
komisyonlarda patrikhanelerden de birer yetkili bulunmuştur. Hükümetin kış mevsimi
123
KA, 850/ 9.
KA, 850/ 6.
125
KA, 645/ 47.
126
KA, 534/ 2.
124
316
geldiğinden tehcir edildikleri yerlerden mahallerine dönen muhacirlerin durumlarını
dikkate alarak bulundukları mahallerde kalmalarına karar vermiş olduğundan bahsetmiştik.
Bu karar Hristiyan vatandaşlarca anlaşılamamış olduğundan hükümet vilayetlerdeki
muhacirlerin durumlarını tetkik etmek üzere bir komisyon kurmayı düşünmüş ve bu
komisyona birer aza seçmeleri için patrikhanelere malumat verilmiştir. Komisyonun
vazifesi tehcir edilen Ermenilerin durumlarını tetkik etmek memleketlerinde iaşelerini
temine muktedir olanları derhal sevk etmek; edemeyecek olanları ise kışın şiddetine maruz
kalmamaları için mahallerinde bırakmaktır127.
Tehcirden dönen Ermeniler arasında yollarda zor durumda kalanların yardım için
patrikhanelerine başvurdukları görülmektedir. Söz gazetesinin aktardığına göre Irak ve
Suriye’de bulunan Ermenilerden 10.000 kişi memleketlerine dönmek için yola çıkmışlar ve
Sivas’a kadar ulaşmışlardır. Gazete bunların yardıma muhtaç bir halde bulundukları ve
gerekli tedbirler için patrikhaneye başvuracaklarını yazmıştır128. Ocak 1919’da
gerçekleştirilen yazışmalardan bahsedilen durumla ilgili Ermeni Patrik Vekilinin hükümet
yetkililerden yardım istediği anlaşılmaktadır. Sivas cihetlerinden parça parça Samsun'a
giden ve büyük kısmı kadın ve çocuklardan ibaret olan Ermeni muhacirlerinin
memleketlerine dönmeleri için lazım gelen vasıtalarının verilmesi ve hükümetçe verilen
ekmeğin dışında iaşelerinin imkân dâhilinde temin edilmesi için Ermeni Patrik Vekili
müracaatta bulunmuştur. Yapılan müracaat üzerine Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi
Bey tarafından Samsun’a bir yazı gönderilerek nakliye vasıtalarının hazırlanması ve
günlük verilmekte olan ekmekten başka imkân dâhilinde yardım yapılması tebliğ
edilmiştir129.
Patrikhanenin hükümetten yardım talep etmesinin yanı sıra kendisinin de direk
olarak yardımlarda bulunduğu anlaşılmaktadır. Söz gazetesinin haberine göre Kilikya
muhtaçlarına dağıtılmak üzere Patrikhane Adana’ya 2.500 lira göndermiştir130. Alemdar
gazetesinde Nisan ayı içerisinde çıkan iki haber de dikkat çekicidir. İlk haberde
Kafkasya’dan İstanbul’a gelen Ermeni muhacir ve mülteciler için patrikhanenin mesken
Söz, 02.01.1919, s.1.
Söz, 08.01.1919, s.2.
129
BCA, 272..0.0.11/ 13.44.. 8.
130
Haberde ayrıca Ermenice gazetelerinin Kayseri’den zaruret sebebiyle 1 ay zarfında 200 kadar ailenin
gittiği ve bu durum devam ettiği takdirde Kayseri’de Ermeni kalmayacağına dair yazılarına da yer verilmiştir.
Söz, 21.03.1919, s.2.
127
128
317
tahsis etmek üzere çalıştığı belirtilmiştir131. İkinci haberde ise Kafkasya’dan İstanbul’a
iltica etmiş olan Ermenilerin yeniden memleketlerine dönmek üzere patrikhaneye
müracaatla harcırah talep ettikleri, Patrikhanenin bunlara olumlu cevap verdiği ve yakında
Kafkasya’ya dönecekleri bildirilmiştir132.
6.1.5 Yunan Hükümetinin Çalışmaları
Yunan Hükümeti mütarekenin ardından Rum muhacirleri sevk ve iskân etmek için
Atina başta olmak üzere ülke genelinde yardım toplama faaliyetlerine başlamıştır. Ancak
Anadolu’da başlattığı savaş nedeniyle ekonomisi bozulan Yunanistan, Rum muhacirlere
uzun vadeli ve büyük yardımlarda bulunamamıştır. Bu nedenle daha çok İngiltere ve
Amerika başta olmak üzere İtilaf Devletleri’nin yardımını talep etmiştir.
Rum muhacirler vasıtasıyla belirli yerlerde nüfus çoğunluğu sağlamak ve bunlardan
oluşturduğu silahlı çetelerle bölgelerde asayişi bozarak işgaller için zemin hazırlamak,
Yunanistan’ın muhacirler ile ilgili yürüttüğü politikanın diğer bir ayağını oluşturmaktadır.
Mütarekenin ilk altı ayında, yerli Rumlarla birlikte çoğu silahlı olmak üzere Trabzon’a
8.000’i aşkın Rum göçmeni gelmiştir. Giresun’a ise Eylül 1919’a kadar gelen Rum
göçmen sayısı 525 kişiyi bulmuştur. Bunların bir kısmını yerli Rumlar oluşturmaktadır133.
Yunanistan’da Mütarekenin hemen ardından Rum muhacirlerin iadesi için bir
hareketlilik başlamıştır. Akşam gazetesinin Rumca gazetelerden verdiği malumata göre,
Atina başta olmak üzere Yunanistan’ın çeşitli yerlerinde bulunan Rum muhacirleri
mitingler
düzenleyerek,
vatanlarına
iadelerini
ve
memleketlerinin
de
anavatan
Yunanistan’a ilhakını talep etmişlerdir134. İstanbul’a İtilaf Devletleri’yle birlikte ayak
basan Yunanlı yetkililer ise hemen Rum muhacirlerin sevk ve iskânı ile ilgilenmeye
başlamışlardır. Yine Rumca gazetelerden alınan bir habere göre Ayvalık Rum
muhacirlerinden olup memleketlerine dönmek üzere İstanbul’a giden ve Kadıköy’ünde
bulunan kafileyi Yunanlı yetkililer ziyaret etmiştir. Yetkililer bunları Ayvalık’a ulaştırmak
üzere vapur tahsis etmek için İngilizlerden yardım istemeye karar vermiştir. Yunan
131
Alemdar, 20.04.1921, s.1.
Alemdar, 28.04.1921, s.2.
133
Pehlivanoğlu, a.g.m., s.364
134
Akşam, 18.11.1918.
132
318
Hükümeti’nin patrikhane vasıtasıyla Rum muhacirlere dağıtılmak üzere her gün 200.000
kişilik erzak gönderme kararı ayrıca haberde yer almaktadır135. Bunların yanı sıra ilerleyen
günlerde Atina’da Rum muhacirlerinin ihtiyaçlarını gidermek üzere kadınlar tarafından biri
Trakya’ya diğeri Anadolu’ya gönderilmek üzere iki komisyon teşkil edilmiştir136.
Karadeniz sahilinde bulunan Rum ahali de unutulmamış onlar için de Atina’dan elbise ve
erzak gönderilmesi düşünülmüştür137.
Yukarıda verilen haberlerden anlaşılacağı üzere, basında, çeşitli aralıklarla Yunan
hükümeti tarafından Rum muhacirlerle ilgili yürütülen faaliyetlere yer verilmiştir. Konuyla
ilgili Söz gazetesinin verdiği habere göre Yunan hükümeti Rum muhacirlerin geri dönüş
masraflarına karşılık 200.000 lira tahsis etmiştir. Bu meblağın 30.000 liralık kısmı merkez
komisyona teslim edilmiş ancak meblağın ne suretle sarf edileceği henüz tayin
edilememiştir138. Tasvir-i Efkâr gazetesi ise yabancı basından aldığı bir haberi sayfalarına
taşımıştır. Buna göre Yunan hükümeti Rusya'da bulunan Rum muhacirlerinin Samsun'a
dönmeleri için iki yük vapuru tahsis etmiştir. İlk seferini yapan vapur Kafkasya’dan 1.200
muhacir nakletmiştir. Muhacirlerden 400 kişi Samsun'a ihraç edilmiş ve kalanı da
Yunanistan'a sevk edilmiştir. Gazete Rusya’dan Batum'a geldiği belirtilen Rumlarla ilgili
haberde verilen 150.000 sayısını ise abartılı bulmuştur. Ayrıca Amerika Yardım Heyeti
tarafından Samsun'daki Rumların iaşe ve giyeceklerinin üstlenildiği yazılmıştır139.
Alemdar gazetesi ise Rum muhacirlerinin bilhassa Karadeniz’e dönmelerinin temin
edilmesi için Veneziolos’un gerekli emri telgrafla Paris’ten Yunanistan hükümetine
verdiğini yazmıştır. Rusya’nın dâhilinde ve Batum’da bulunan toplam 150.000 Rum’un
sevki için Yunan hükümeti büyük vapurlara el koymuştur140.
Yunanlıların işgal sahaları içerisinde Rum muhacirlerin haksız taleplerini destekler
bir tutum sergiledikleri görülmüştür. İstanbul Vali Vekili tarafından 1 Aralık 1920
tarihinde Dâhiliye Nezareti'ne gönderilen yazıda Yunan askerlerinden cesaret alan Rum
ahalinin kanunsuzluklarına dikkat çekilmiştir. Derince karyesinde iskân edilmiş 100 haneyi
aşkın Rum muhacirin kaza bölgesinde ve başlıca şimendifer güzergâhında bulunan
Söz, 04.12.1918, s.2.
Söz, 27.01.1919, s.2.
137
Söz, 03.02.1919, s.2.
138
Söz, 04.02.1919, s.2.
139
Tasvir-i Efkâr, 09.07.1919, s. 2.
140
Alemdar, 11.07.1919, s.2.
135
136
319
Yarımca karyesi istasyonundaki Yunan askerine müracaat ederek, askerin himayesinde
zeytin mahsulâtını toplamakta olduğu bildirilmiştir. Bu duruma mani olmak için Yunan
Kumandanlığı'na lazım gelen tebligatta bulunulmuştur. Hiç bir şekilde uygun görülmeyen
bu durumun engellenmesi için acilen gereken teşebbüslerin yapılması, gerekli yerlere emir
ve tebligatta bulunulması istenmiştir141.
Gazete haberlerinden 1921 yılında da Yunanlıların muhacir sevk etmeye devam
ettikleri anlaşılmaktadır. Ancak bu defa tersine bir sevk söz konusudur. Batı cephesinde
gerçekleşen muharebeler bu kararda muhtemelen etken olmuştur. Haziran 1921’de Yunan
hükümeti gerek Bursa’da gerekse İzmit kazasında birikmiş olan Rum ve Ermeni
muhacirleri Yunanistan’a nakletmeye karar vermiştir. Ancak habere göre bunların bir
kısmının Trakya’ya nakli daha muhtemel gözükmektedir. Bursa’da mevcut Rum ve
Ermeni muhacirlerinin sayısı 20.000 kişiyi geçmesinin yanı sıra bir o kadarının da İzmit
kazasında bulunduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca Yunan İşgal Kuvvetleri Kumandanlığı
tarafından bunlara yapılan yardım son 1 ay zarfında sınırlandırılmıştır142. Sakarya Savaşı
sonrası ise Mersin’den hareket eden ve birinde Yunan bayrağı bulunan iki vapurla
Adana’dan hicret eden Ermeni ve Rumlardan bir kısmı İstanbul limanına getirilmiştir143.
Bu haberlerden anlaşılacağı üzere yenilgiler sonrası Yunanlılar hakimiyetini kaybettikleri
bölgelerden Rum ahaliyi diğer bölgelere taşımaya başlamıştır. Taşıdıkları yerler arasında
Trakya ve İstanbul başta yer almaktadır.
6.2 Ermeni ve Rumların İadesiyle Yaşanan Sorunlar
6.2.1 Açıkta Kalan Müslümanlar
Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları ve ardından gelen I. Dünya Savaşı sonrası çok
sayıdaki Müslüman muhacir ve mülteciyi iskân etmek için Ermeni ve Rumlara ait emval-i
metrukeden yararlanmıştır. Geçici olarak bulunan bu çözüm Ermeni ve Rumların geri
dönüşleriyle birlikte Müslüman mültecileri tekrar açıkta kalma tehlikesiyle karşı karşıya
bırakmıştır.
BOA, DH.İ.UM. Dosya No: 3-5, Gömlek No:5/05.
Akşam, 15.06.1921, s.3.
143
Akşam, 06.12.1921, s.2.
141
142
320
Mütarekenin hemen ardından vilayet ve livalardan Dâhiliye ve Hariciye
Nezareti’ne gönderilen yazılarda Müslüman muhacir ve mültecilerin açıkta kaldığı
bildirilmeye başlanmıştır. İlk açıkta kalanlar arasında Rumeli muhacirleri yer almaktadır.
Kasım 1918’de Hariciye Nezareti’ne iskân edildikleri haneleri tahliye etmeleri istenilen
Bağçecik'te sakin bulunan Rumeli muhacirlerinin perişan bir halde olduğu haber verilmiştir
144
. Bursa havalisinde muhacir ve mültecilerin durumunu incelemek üzere giden muhacirin
müfettişlerinden Seyfettin ve Rafet Beylerin verdikleri raporlarda ise Bursa havalisindeki
Rumeli muhacirlerinin çoğunluğunun, Yunanistan’a hicret etmişlerken dönen Rumların,
muhacirlerin yerleştiği emlak ve araziye yeniden oturmaları üzerine açıkta kaldıkları
belirtilmiştir145.
Edirne’de de diğer yerlerde olduğu gibi gayrimüslim ailelerin dönüşlerine kadar
mallarını iade ve iskânlarını temin etmek için çalışılmalar başlatılmıştır. Ancak Edirne’den
26 Kasım 1918’de Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen bir telgraftan iade konusunda bazı
sorunların yaşandığı ve yetkililerin zor durumda kaldığı anlaşılmaktadır. Sorun henüz
dönmeyen Ermenilerin akrabalarından bazılarının bunların hanelerindeki muhacir ve asker
ailelerini önceden çıkarmak istemeleridir. Bu haneleri tahliye ettirerek istediklerine kiraya
vermek için müracaatta bulunmuşlardır146. Bursa’da ise Mudanya, Gemlik ve Karacabey
kazaları sahilinden dâhile alınmış olan 10 kadar Rum köyünün ahalisi yerlerine iadeleri
için müracaat etmiştir. Ancak İslam muhacirlerinin nereye iskân edileceği bilinemediği
gibi bu köylerden çıkarılacaklar arasında daimi surette yerleştirilmesi için ziraatte
bulunmuş olan muhacirler de mevcuttur. Bu durum Dâhiliye Nezareti’ne bildirilmiş
olmasına karşın ziraatla uğraşan yerleşik köylülerin uygun yerlere iskânları ve köylerin
boşaltılması kaymakamlıklara tebliğ edilmiştir147.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin Aralık ayında açıkta kalan Müslüman muhacirlerle ilgili
yayınladığı iki haber dikkat çekicidir. İlk haber geri dönen 30.000 Hıristiyan’ın emlakini
tahliye eden Müslüman muhacir ve mülteciler ile ilgilidir. Bunların bulundukları
144
BOA, HR.SYS. 2460/ 95.
Akşam, 29.09.1920, s.2.
146
BOA, DH.ŞFR. 603/ 105.
147
BOA, DH. ŞFR. 603/ 9.
145
321
mahallerdeki genel binalara ve bazı hanelere iskân edilmeye çalışıldığı belirtilmiştir148.
İkinci haberde ise Edirne'den alınan aşağıdaki telgrafa yer verilmiştir:
‘Yurtlarımız Meriç'in öte sahilinde ve Edirne şehrinin hemen dibinde bulunması
hasebiyle Bulgaristan'la yapılan hudut anlaşmasından sonra Bulgaristan'da kalmıştı.
Tarihen Türk olan bu güzel yerlerin ahalisi Edirne etrafından başka yerlere nakil olunan
Rumların köylerine sefalet içinde güya yerleştirildik. Pek çok ızdırablara katlanarak Cihan
Harbinin bizden istediğini verdik. Birazda ailemizi yaşatacak kadar ektik çalıştık. Şimdi
Rumların geri dönmesinden dolayı sokak ortasında kaldık. Vaktiyle bu elim neticeyi
düşünen yok muydu? Şimdi bizim yegâne talep ve ricamız hepimizin yarım saat ötede boş
duran eski köylerimize geri dönerek yerleştirilmemizdir. Hükümetin, Bulgaristan hükümeti
ile anlaşarak asırlardan beri ecdadımızın mezarlarını ve hatıralarını saklayan köylerimize
bizi iade etmesini bekliyoruz. Lakin kışın soğuğu altında sokak ortasında bir dakika
beklemeğe kudretimiz olmadığının dikkate alınmasını rica eyleriz’149. Bu ifadeler
Müslüman muhacir ve mültecilerin içinde bulunduğu durumu en iyi şekilde
özetlemektedir. Rum ve Ermeni muhacirlerin yaşadıkları sıkıntılar sık sık gündeme
getirilirken ne yazık ki Müslüman muhacir ve mülteciler hatırlanmamaktadır.
Gayrimüslimlerin emlakinin iadesi konusunda İtilaf Devletleri ve patrikhanelerinin
müdahil oldukları görülmektedir. Ancak bu müdahalelerin bazıları haksız yere
gerçekleştirilmiştir. İstanbul’da İtilaf Devleti temsilcilerinin haksız müdahaleleri ile bir
kısım Müslüman muhacir ve mültecinin açıkta kalma tehlikesi baş göstermiştir. 1919
yılının ilk ayında içinde İngiliz zabıtanı da bulunan bir heyet Rumelifener'ine giderek, Rum
ahalinin iskân edilmesi için köyde bulunan Müslüman ahalinin ikamet ettikleri hanelerden
tahliye edilmesini istemiştir. Bu durum karşısında açıkta kalacak olan Müslüman ahalinin
boş bulunan Rumelifeneri kışlasına iskân edilmesine karar verilmiştir. Karar, Hariciye
Nezareti tarafından Mütareke Komisyonu Başkanlığına tebliğ edilmiştir150. Ayrıca İstanbul
civarındaki kasaba ve köylere iskân olunan Müslüman muhacir ve mültecilerin
tahliyeleriyle ilgilenmeleri için memur görevlendirilmiştir. Görevlendirilecek memur için
nakliye vasıtası temininde mali durum dikkate alınarak 1. Kolordu Ahz-ı Asker Heyeti’ne
Tasvir-i Efkâr, 10.12.1918, s.2.
Tasvir-i Efkâr, 28.12.1918, s.2.
150
BCA, 272..0.0.13/ 79.1..11.
148
149
322
müracaat edilmiştir151. Mart ayında Rumelifeneri’nde açıkta kalacak olan ahalinin durumu
ile ilgili yeni yazışmalar gerçekleştirilmiştir. Yazışmalardan dönen Rumlardan bir kısmının
birer ikişer aile bulanan hanelerde iskân edildiği gibi henüz kimsenin meskensiz kalmadığı
ve kışlaya da kimsenin iskân edilmediği anlaşılmaktadır. Ancak asıl mesele İngiliz zabıtası
tarafından hanelerinden çıkarılmak istenilen Rumelifeneri ahalisinin 50-60 seneden beri
orada ikamet eden asli ahaliden olmasıdır. Yapılan tahkikat sonucu bu bilgiye ulaşan
İstanbul Valiliği durumu Dâhiliye Nezareti’ne bildirmiştir. Ayrıca bu ahalinin mütareke
ahkâmına muhalif bir muameleye maruz bırakılmamaları için Mütareke Komisyonu
nezdinde teşebbüslerde bulunulması istenmiştir. Ahalinin yerlerinden çıkarılmasının doğru
olmayacağı Hariciye Nezareti’ne de bildirilmiş ise de gelen cevapta siyasi zaruretten
bahsedilmiştir152.
1919 yılı içerisinde Samsun’da İngiliz komiseri, Çatalca’da da Rum Metropolü
tarafından Müslüman ahalinin tahliyesi için girişimlerde bulunulmuştur. İngiliz komiseri
Bafra kazasının Rum köylerinde iskân edilmiş olan Rumeli muhacirlerinin 4 gün zarfında
bu köyleri tahliye etmesini istemiştir153. Rum Metropolü ise Çatalca’nın Istıranca, Pozime,
Belgrat, Karacaköy ve diğer köylerinden göç eden Rumların hanelerine iskân ettirilen
Müslüman muhacirlerin biran önce çıkarılmasını talep etmiştir154.
Hükümet ve yerel yetkililer ise bu durum karşısında Müslüman mültecilerin açıkta
kalmalarını engellemek için geçici de olsa çözümler üretmeye çalışmıştır. İlk olarak açıkta
kalan muhacir ve mültecilerin iskânı için vilayetler dâhilinde uygun arazi ve binalar
bulunmaya çalışılmıştır. Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi tarafından Konya
vilayetine 22.1.1919 tarihinde gönderilen telgraftan, hane ve arazilerinden çıkarılmakta
olan müslüman mülteci ve muhacirler için vilayet dâhilinde uygun arazi ve bina
bulunmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Müdüriyet, Çumra istasyonunda Almanlar
tarafından işgal edilen ve sonra da tahliye edilmiş olan binaların ne suretle muhafaza
edildiğini sormuş ve bu arazi dâhilinde açıkta kalan ahalinin ne kadarının iskân
edilebilecekleri hakkında acilen bilgi verilmesini istemiştir155. Bursa vilayeti Yenişehir
151
BCA, 272..0.0.12/ 38.24.. 8.
BCA, 272.. 0.0.11/ 13. 45..12.
153
BOA, DH. ŞFR. 622/ 12.
154
BOA, DH. ŞFR. 611/ 55.
155
BOA, DH. ŞFR. 95/ 204.
152
323
kazası dâhilinde de iskân edildikleri mahallerden ihraç edilmiş olan 35 hane muhacir açıkta
kalmış ve bunun üzerine muhacirler iskâna müsait bir arazinin kendilerine verilmesi için
Dâhiliye Nezareti’ne telgraf göndermişlerdir. Nezaret bu talebi uygun bularak 16. 8. 1919
tarihinde gönderdiği bir yazı ile mahallinde gerekli araştırma ve incelemelerde bulunulması
ve bahsedilen arazinin mevki ve miktarıyla muhacirin iskânına uygun şartlara sahip olup
olmadığının vilayetten bildirilmesini istemiştir. Ancak hükümetçe orada bina inşa
edilmesine imkân olmadığı için şahısların muhtaç oldukları meskeni bizzat kendilerinin
yapmayı üstlenmeleri gerektiği de belirtilmiştir156. Dâhiliye Nezareti’nden Edirne’ye 5
Ağustos 1919 tarihinde gönderilen yazıda da açıkta kalan muhacirler ve bunlara arazi
temini konusunda bilgi verilmesi istenmiştir. Öncelikli olarak vilayet dâhilinde
muhacirlerin toplam miktarıyla bunlardan ne kadarının açıkta kaldıkları ve geçici
iskânlarının nerelerde yapıldığı sorulmuştur. Ardından muhacir iskânına uygun ne kadar
arazinin mevcut olduğu ve buralarda iskân muamelesi için nelere ihtiyaç olduğunun
bildirilmesi istenmiştir157. Bunların yanı sıra açıkta kalan muhacir ve mültecilerin iskânı
için bulundukları vilayetlerin dışında da uygun arazi temin edilmeye çalışılmıştır. Açıkta
kalan muhacirlere bulundukları vilayetlerde uygun bir yer bulunamaması durumunda bu da
bir çözüm olarak görülmüştür. 16 Ağustos 1919 tarihinde Dâhiliye Nezareti’nden Samsun
Mutasarrıflığı’na gönderilen yazı ile açıkta kalan muhacirlerin derhal iskânı için Bafra’da
mevcut olduğu bildirilen 10.000 dönüm arazi hakkında bilgi verilmesi istenmiştir. Bu
arazinin müstakil köy tesisiyle muhacir iskânına uygun olup olmadığı sorulmuştur158.
Bulunan ikinci çözüm, Dâhiliye Nezareti’nden Adana vilayetine 28 Aralık 1918’de
gönderilen telgrafla bildirilmiştir. Telgrafta Rum ve Ermenilerin memleketlerine
sevklerinde, emlak ve arazilerinin kendilerine teslim ve iadesi hakkında hazırlanan
talimatname hakkında bilgi verilmiştir. Hazırlanan talimatnamenin 5. fıkrası emval-i
metrukeye yerleştirilen Müslüman mültecilerle ilgilidir. Buna göre Müslüman muhacir ve
mültecilerinin açıkta kalmamaları temin oluncaya kadar Rum ve Ermenilerin 2'şer 3'er
hanesi bir arada olmak üzere geçici olarak yerleştirilmelerinin zaruri olduğu belirtilmiştir.
Bu şekilde iskân ile açıkta kalacak Müslüman muhacir ve mültecilerin miktarı elbette
azalacaktır159. Edirne Vilayetine gönderilen yazıda ise sahibine iade edilecek Çit çiftliğinde
156
BCA, 272..0.0.11/ 14.51..3.
BCA, 272..0.0.11/ 14.50..12.
158
BCA, 272..0.0.11/ 14.51.. 4.
159
BOA, DH. ŞFR. 94/ 264.
157
324
mevcut muhacirlerin uygun bir kira bedeli karşılığında veya ortakçılık suretiyle yerlerinde
kalmaları konusunda mal sahibi veya vekilinin rızalarının alınmaya çalışılması
istenmiştir160. Aşair ve Muhacirin Müdüriyet-i Umumiyesi’nce vilayet ve mutasarrıflıklara
26 Ocak 1919 tarihinde çekilen telgrafla dönmekte olan gayr-i müslimlerin emlak ve
mallarının iade edilmesiyle açıkta kalan müslüman mülteci ve muhacirlerin sefalet ve
mağduriyetlerine imkân verilmeyerek, bu konudaki talimatname dairesinde hareket
edilmesi istenmiştir. Zira bazı mahallerden gelen bilgiye göre, sahipleri dönmeyen
şahıslara ait binaların da derhal tahliyesine teşebbüs edilmesi, birçok muhacirin sefaletine
neden olmuştur. Müdüriyet bunun önüne geçmek için 18. 12. 1918 tarihli talimatnameye
göre emlak ve emval iadesinin sahiplerinin dönmesi ve müracaatına bağlı olduğunu bir kez
daha hatırlatmıştır. Açıkta kalacak olan muhacirlere de mümkün mertebe yardım yapılması
ve talimatname gereği münasip yerlere dağıtılarak iskânları ve içlerinden yardıma muhtaç
olanlarının sefaletlerine meydan verilmemesi kati suretle tekrar tebliğ edilmiştir161.
Gönderilen yazıdan anlaşıldığı kadarıyla İtilaf Devletleri ve Patrikhane yetkilileri
tarafından yapılan müracaatların yerine, asıl sahipleri tarafından yapılan müracaatların
dikkate alınması istenmiştir. Asıl sahipleri gelmeden hanelerin tahliye edilmesinin zaten
kimseye bir faydası yoktur. Rum ve Ermenilerin emlakı iade edilirken Müslüman ahalinin
açıkta kalması kabul edilecek bir durum değildir. Sorunun her iki tarafı da mağdur
etmeyecek bir şekilde çözülmeye çalışılması en makul olanıdır.
Üçüncü çözüm yolu ise öncelikle I. Dünya Harbi esnasında göç etmiş ve emval-i
metrukeye iskân edilmiş olan Anadolu ahalisinden Ermeni ve Rumların geri dönmesi ile
birlikte açıkta kalanlarının bir an önce memleketlerine gönderilmeleridir. Kasım 1918’de
Kastamonu
Vali
Vekili
tarafından
Dâhiliye
Nezareti’ne
gönderilen
telgrafta,
Kastamonu'daki emval-i metrukeye geçici olarak iskân edilmiş iken bu yerlerin asıl
sahiplerine iade edilmesi üzerine açıkta kalan mültecilerin diğer mahallerde iskân
edilmeleri mümkün olmadığından bu mültecilerin memleketlerine iadeleri hususuna
müsaade edilmesi istenmiştir162. I. Dünya Harbi dolayısıyla memleketlerinden 2.000 hane
ile iltica eden Haydaranlı aşiretinin 900 hanesi Adana’da emval-i metrukede iskân
edilmiştir. Nisan 1919’da Dâhiliye Nezareti’nden Adana Valiliğine gönderilen yazıdan
Ayrıca çiftliğin içinde hükümete ait alet edevat ve demirbaş eşya mevcut ise bunların derhal başka bir yere
nakledilerek muhafaza edilmeleri bildirilmiştir. BOA, DH. ŞFR. 96/ 253.
161
BOA, DH. ŞFR. 95/ 256.
162
BOA, DH. ŞFR. 601/ 5.
160
325
anlaşıldığına göre, sahiplerinin tehcirden dönmesiyle beraber bunlar da açıkta kalmıştır.
Bunun üzerine kıştan önce memleketlerine sevk edilmelerine karar verilmiştir163. Dâhiliye
Nezareti’nden Kayseri Mutasarrıflığı’na Ağustos 1919’da gönderilen yazıda da açıkta
kalan mültecilerden geri dönmek isteyenlerin sevkleri ve sevki mümkün olmayanların da
Müslüman köylerine dağıtılarak iskânlarının temin edilmesi istenmiştir164.
Bu gibi geçici çözüm arayışlarının yanı sıra açıkta kalan Müslümanların kendilerine
ait evlerinin olması için çeşitli plan ve projeler de üretilmiştir. Balkan muhacirleri için yeni
muhacir köyleri inşasına dair hazırlanmış olan ama I. Dünya Harbi nedeniyle
gerçekleştirilemeyen proje çerçevesinde AMMU’nin iskân şubesi tarafından hazırlanan
tamim Mart 1919’da mahalli yetkililere gönderilmiştir165. Muhacirin-i İslamiye
Komisyonu’nun 6 Temmuz 1919’da gerçekleştirdiği toplantıda açıkta kalan muhacir ve
mülteciler için hane inşası hakkında görüşülmüştür. Öncelikle Çatalca ve Silivri’de
Rumların geri dönmesi üzerine 430 hane İslam muhacirinin açıkta kaldığı belirtilmiştir.
Bunların bir kısmının iskânını temin için Silivri’de mevcut kereste ve benzer malzemeden
istifade ederek 100 hane inşa edilmesi planlanmıştır. Ayrıca bu tarihe kadar 300.000 Rum
ve Ermeni’nin memleketlerine iadeleri karşısında aynı miktarda muhacirin açıkta kalmış
olduğu tahmin edilmektedir166. Bu rakamlar tahminide olsa sorunun ne kadar büyük
olduğunu ve iskân konusunda nasıl zor bir durumda kalındığını gözler önüne sermektedir.
1920 yılına gelindiğinde açıkta kalan muhacir ve mültecilere uygulanacak
muamelelerle ilgili birtakım kararlar alınmasına karşın konu ile ilgili sorular sorulmaya
devam edildiği görülmektedir. Balıkesir Muhacirin Müdürü sonradan açıkta kalmış olan
Rumeli muhacirlerinin her gün müdüriyete müracaat ederek haklarında ne yapılacağının
tayin edilmesini talep ettiklerine dair 12.8.1920 tarihinde genel merkeze bir yazı
göndermiştir. Bunlar hakkında yapılacaklar ve asıl memleketlerine iade talebinde
bulunacaklar için nasıl bir muamelenin uygun görüldüğünün bildirilmesi istenmiştir.
Gönderilen cevapta Balıkesir’de bulunan Men-i Muhaceret Heyeti’ne gerekli talimatın
verildiği belirtilmiştir167 .
163
BCA, 272..0.0.12/ 38.25..7.
BCA, 272..0.0.14/ 75.22..1.
165
Dündar, a.g.e, s.91.
166
BCA, 272..0.0.11/ 14.49..4.
167
BCA, 272..0.0.12/ 38.29..6.
164
326
Büyük Taarruz sonrası Müslüman muhacir ve mültecilerin Yunan işgal sahası altında
kalan bölgede yeniden açıkta kalmaya başladıkları görülmektedir. 20 Eylül 1922’de
Tekirdağ ve Dedeağaç'ta muhacirlerin sayısı artmıştır. Zira Batı Anadolu’da alınan yenilgi
sonrası Yunan işgali altında bulunan bölgeye Rum muhacirler akın etmiştir. Bunların iskân
edilmesi için yine önceden hicret etmiş olan Rumların hanelerinde ikamet etmekte bulunan
Müslümanların çıkarılması uygun görülmüştür. Çeşitli sebep ve bahanelerle Müslümanlar
hanelerinden çıkarılarak sokak ortasında bırakılmışlardır168.
6.2.2 Emval-i Metruke
Rum ve Ermenilerin geri dönüşüyle birlikte ortaya çıkan sorunlardan biriside
emval-i metruke meselesidir. Müslüman muhacir ve mültecilerin açıkta kalmasının temel
nedeni de bu sorundan kaynaklanmaktadır.
Rumların geride bıraktıkları mallar belli depolara konulmuş ve güvenlik altına
alınmıştır. Ancak bazı bölgelerde güvenlik zafiyetinin olması sonucu bu mallar
yağmalanmıştır. Hükümet bu duruma engel olmak için bir takım önlemler almıştır.
Rumların geri dönüşüyle birlikte hükümet kararıyla depolarda koruma altına alınan
eşyaların iadesine başlanmıştır. Aksaklıkların ve suistimallerin önüne geçebilmek amacıyla
hükümet kararıyla Rum tebaanın geri döndüğü her vilayet merkezinde yerel idare
tarafından belirlenecek beş görevliden oluşan denetleme komisyonları oluşturulmuştur.169.
Hükümet bir yandan da muhacirlerin taşınır ve taşınmaz mallarını kendilerine
teslim edebilmek için bir kanun layihası hazırlığı içine girmiştir. Bu maksatla bir komisyon
oluşturulmuştur. Komisyon çalışması sonucu alınan iki karara göre, kanun layihası
hazırlanana kadar muhacirlerin bir kısım mülkleri iade edilecek ve malları tasfiye
komisyonlarınca satılanlara da kendi paralarından avans verilecektir170.
TİTE, 53/102.
Özdemir, a.g.m., s.37.
170
Atnur, ‘Rum ve Ermenilerin İskânı…’, s.135.
168
169
327
Konuya müdahil olan İngiliz yetkililer tarafından verilen bir notada, tehcir
edilenlerin ve Osmanlı tebaası olsun ya da olmasın bütün Hıristiyanların hükümetçe el
konulmuş mallarının iade edilmesi ve bunlara tazminat verilmesi talep edilmiştir171.
Ekim 1918’den itibaren emval-i metruke ile ilgili yazışmalar başlamıştır. Antalya
Mutasarrıflığı tarafından AMMU’ne emval-i metruke ile ilgili gönderilen beyanatta
tutarsızlıklar bulunmaktadır. Öncelikli olarak yabancı topraklara firar eden ve dâhile
nakledilen Rumların nüfusu ayrı ayrı gösterildiği halde bunların emval-i metrukesi ayrı
ayrı gösterilmemiştir. Ancak bir fıkrada emval-i metrukeye muhacir ve mülteci iskân
edildiği bildirildiği halde son fıkrada livaya muhacir ve mülteci gelmediği beyan
olunmuştur. Müdüriyet gönderdiği bir yazı ile bu durumunun acilen izah edilmesini
istemiştir172. Maraş'ta ise emval-i metrukesi kirada olan ve boş kalan haneler hakkında
incelemelerde bulunulmuştur. Ancak Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta emval-i
metrukeden asker ve mülteci iskân edilen ve kanun-ı mahsusaya göre Maliye Nezareti’nce
satılmış olan meskenlerin sahiplerinin geri dönmekte olduğu belirtilmiştir. Bunlar
hanelerinin teslimini talep ettikleri için bu konuda yapılacak muamelenin tebliğ edilmesi
istenmiştir173. Maliye Nezareti’nin konuyla ilgili hazırlamış olduğu tezkerede dâhile sevk
olunan Ermenilerden boşalan emval-i gayrimenkuleye kararlaştırıldığı gibi geçici olarak
mülteci iskân edildiği izah edilmiştir. Daha önce alınan bu karara karşın Ermenilerin geri
dönmelerine müsaade edildiğinden, Ermeni emvalinin bunlardan evsiz kalanlara tahsisinin
gerekeceği belirtilmiştir. Tezkere Meclis-i Vükela’da okunarak kabul edilmiştir174.
Kasım ayında Bursa’dan Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgraftan tek sorunun
meskenler konusunda yaşanmadığı anlaşılmaktadır. Orhangazi'ye 150 haneye yakın
Ermeni ailesi gelmiş olup bunlardan bir kısmı birkaç aile olmak üzere bir haneye
yerleştirilmiştir. Ancak diğer kısmı muhacirine tahsis edilmiş olan hanenin dışında başka
bir haneye yerleştirilmek istemediklerini belirtmişlerdir. Ayrıca gelen Ermenilere ait olup
muhacirlere dağıtılan zeytinliklerin mahsulâtı Ermeniler tarafından toplattırılmak
istenilmiştir. Her iki konuda yapılan müracaatlara karşı ne şekilde muamele yapılacağının
Dündar, a.g.e., s.91.
BOA, DH. ŞFR. 92/ 141.
173
BOA, DH. ŞFR. 601/ 76.
174
BOA, MV. 213/ 5.
171
172
328
acilen bildirilmesi istenmiştir175. Bir yandan uygulanacak olan muameleler sorulurken bir
yandan da iade işlemleri yürütülmeye devam edilmiştir. Adana’da geri dönen Ermenilerin
talebi üzerine muhacir yerleştirilen haneler tahliye edilerek teslim olunmuştur. Vefat
edenlere ait emvalin varislerine verilmesi için veraset vesikası getirenlerin haklarının da
teslim edilmekte olduğu Dâhiliye Nezareti’ne bildirilmiştir176.
Emval-i gayrimenkulenin muhacir ve mültecilere tahsis edildiği döneme ait kira
bedelleri konusunda farklı uygulamalar dikkat çekmektedir. Ankara’ya dönen emval-i
gayrimenkule sahiplerinin bu isteğine karşılık 7 Aralık 1918 tarihinde Dâhiliye
Nezareti’nden gönderilen cevapta kira bedeli isteklerinin yerine getirilemeyeceği
belirtilmiştir177. Muhacirin Müdür-i Umumisi Hamdi Bey’in 30 Nisan 1919’da İzmit
Mutasarrıflığı’na gönderdiği yazıda ise İzmit'ten tehcir edilen eşhasa ait olup muhacir ve
mülteci iskân olunan gayrimenkullerin kira bedellerinin muhacirin tahsisatından
ödenmesini bildirmiştir178. Bu iki uygulama arasındaki fark muhtemelen İtilaf
Devletleri’nin müdahalelerinden kaynaklanmaktadır. Emval-i gayrimenkule konusunda
başka bir talep ise muhacir ve mülteci iskân edilen binalarda meydana gelmiş tahribatın
tazmin edilmesine dairdir. Samsun’da Ermeni ve Rum mahallelerinde muhacir iskân edilen
haneler ile ilgili tahribat keşifnamesi düzenlenmesine karar verilmiştir. Keşifnamenin
bedelinin muhacirin tahsisatından ödenmesine dair Dâhiliye Nezareti’ne bir telgraf
gönderilmiştir179. Samsun’a 22 Nisan 1919 tarihinde gönderilen cevapta, muhacir ve
mülteci iskân edilen terk edilmiş metruk binalardaki hasarların bu konuda hazırlanan
kararnamenin yürürlüğe girmesinden sonra tazmin edilmesi kararlaştırıldığından bir
müddet beklenmesi istenmiştir. Ayrıca bütün emval-i metrukenin teslim ve iadesi
esnasında mevcut vaziyetlerinin birer kaydının tutulmasına özen gösterilmesi talep
edilmiştir180.
Tehcirden dönen Ermenilerin emval-i menkule ve gayrimenkulesinin sahiplerine
iadesi hakkında eski Adliye Nezareti Müsteşarı Yusuf Kemal Bey’in başkanlığında bir
komisyon teşkil edilmiştir. Komisyon tarafından hazırlanan kanun layihası Bab-ı Ali’den
BOA, DH. ŞFR. 602/ 77.
BOA, DH. ŞFR. 605/ 1.
177
BCA, 272..0.0.11/ 13.43..2.
178
BCA, 272..0.0.11/ 13.47..2.
179
BOA, DH. ŞFR. 614/ 68.
180
BOA, DH. ŞFR. 98/ 241.
175
176
329
Şura-yı Devlete gönderilmiştir. Ancak uzun zaman geçtiği halde tetkikat son
bulmadığından ve meselesinin ehemmiyetine binaen bir an önce neticelenmesi
gerektiğinden, Şurayı Devletten alınarak yeniden Dâhiliye Nezareti’nce incelemelerde
bulunmak üzere bir komisyon oluşturulmasına karar verilmiştir181.
Tasvir-i Efkâr gazetesinin verdiği bilgiye göre Anadolu ve Rumeli’deki Hıristiyan
muhacirlerin emlak ve emvalinin iadesini incelemelerde bulunmak üzere oluşturulan beş
muhtelit heyet teftiş için gönderilmiştir. Heyetler Adapazarı, Yalova, İzmit, Bağçecik,
Bandırma, Erdek, Marmara, Mudanya, Bursa, Mihaliç, Kirmastı, Tekirdağ, Keşan,
Edremit,
Ayvalık,
Burhaniye,
Bergama
ve
İzmir
taraflarında
incelemelerde
bulunmuşlardır. Heyetlerde yer alan İtilaf Devleti mümessilleriyle Osmanlı hükümetine
verilen müşterek raporlarda; dört buçuk ay zarfında memleketlerine iade olunan
271.000’den fazla Rum ve Ermeninin gerek emval ve gerek emlakı hakkındaki
icraatlarının memnuniyet verici olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca çeşitli mahallerde bulunan
muhacirlerin emval-i menkule ve gayrimenkulenin %98 oranında iade edilmiş olduğu
gözlemlenmiş, çoğunlukla mahallerden İtilaf mümessillerine yapılan şikâyetlerin haksız ve
gerçekten uzak olduğu tespit edilmiştir. Bu heyetlerin görevinin sona ermesinin ardından
yeni heyetler oluşturulmuştur.
Yeni heyetler Edirne, Kastamonu, İnebolu, Ankara, Ereğli, Düzce, Bolu, Adapazarı,
Çatalca, Kırklareli ve Çorlu taraflarını incelemek için görevlendirilmiştir182. Muhacirin
Müdüriyeti tarafından Trabzon tarafına gönderilen şube müdüriyetinden Münir Bey’in
seyahat ile ilgili beyanatı Vakit gazetesinde yer almıştır. Bu beyanata göre; Rize’den
itibaren Ordu, Fatsa, Ünye, Samsun, Gerze, Sinop, İnebolu ve Şile kasabalarında
incelemeler yapılmıştır. İncelemelerde bazı mahallerde İade-i Emvâl-i Menkule
komisyonlarının mevcut olduğu görülmüştür. Ayrıca dönen Rum ve Ermenilere ait emval
ve gayrimenkullerin çoğunlukla sahiplerine iade edilmekte olduğu belirtilmiştir183.
Emval-i metrukenin iadesi devam ederken Batı Anadolu’da işgallerle birlikte
yeniden göçler başlamıştır. Göç eden ahalinin açıkta kalmaması için yine emval-i
metrukeden istifade edilmesi düşünülmüştür. Balıkesir ve havalisinde yardıma muhtaç bir
Söz, 28.03.919, s.2.
Tasvir-i Efkâr, 30.04.1919. s.2.
183
Vakit, 02.09.1919, s.1.
181
182
330
halde birçok muhacir ve mültecinin yer alması bu hususta yetkilileri harekete geçirmiştir.
Burhaniye ve çevre kazalarında Yunanistan'a firar veya göç etmiş Rumlara ait geride kalan
malların,
önce
İzmir
mültecileri
sonra
Balkan
Harbi
muhacirlerinden
henüz
yerleştirilemeyenlere dağıtılması suretiyle bunların ihtiyaçlarının azaltılması planlanmıştır.
Özellikle Burhaniye emval-i metrukesine ait zeytinliklerin zarar görmemesi için bu
muhacir ve mültecilere dağıtılması uygun görülmüştür184.
Savaşın bitiminde ülke dâhilinde bulunan mühim ve çoğunlukla boş bırakılan
Yunan tebaasına ait emval ve emlakın savaş tazminatı ve tahribat bedeline karşılık
gösterilmesi düşünülmüştür. Böylece Yunanlıların Anadolu ile alakalarının kesilmesi
Erkan -ı Harbiye Umumiye Vekâletinin 27.9.1922 tarihi tezkeresinde teklif edilmiştir. Bu
husus uygun bulunduğu takdirde barış müzakeresinde dikkate alınmak üzere gerek Yunan
tebaasını gerek se göç eden Rum ve Ermenilere ait emval ve emlakın mahalli hükümetlerce
tayin ve tespiti uygun görülmüştür. İzmir'de bulunan İcra Vekilleri Heyeti’nin 29. 9. 1922
tarihli toplantısında bu kararın bütün vekâletlere tebliğ edilmesi kararlaştırılmıştır185. Böyle
bir
karar
alınmasında
Yunanistan’ın
mali
durumu
nedeniyle
bu
meblağları
ödeyemeyeceğinin bilinmesi etkin olmuştur.
Bu konu ile ilgili hazırlanan kanun layihasında ise, ‘Türkiye'yi terk ve firar eden
şahıslara ait mal ve mülklerden iskâna elverişli bulunan arazi ve bina ile ziraat aletleri ve
sanayi, meclis-i idarece takdir olunacak 15 seneden sonra mal sandıklarına verilmek ve 20
seneden sonra satılmamak şartıyla muhacirine ve harpten zarar görmüş olan yardıma
muhtaç bir halde bulunanlara ve şehit çocuklarına mülk olarak verilir’ ibareleri yer
almıştır. Bu kanunun icrasına Maliye ve Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye vekilleri memur
kılınmıştır186.
6.3 Savaşın Sonunda Rum ve Ermenilerin Göçü
Milli Mücadelenin başarıyla yürütülmesi sonucu önce Ermeni sonrasında da Rum
ahali İtilaf Devletleriyle birlikte parça parça Anadolu’dan göç etmişlerdir. Savaş sırasında
Ermeni ve Rum çetelerinin İtilaf Devletlerinden cesaret alarak yaptıkları katliamlar
184
BCA, 272..0.0.10/ 1.7..1.
BCA, 30..18.1.1/ 5.30..11.
186
BCA, 102-3/ 30..18.1.1/ 6.35..16.
185
331
nedeniyle Anadolu’nun huzuru açısından bu topraklarda kalmaları mümkün değildi.
Özellikle Sakarya savaşı sonrası Milli Mücadele hareketinin gücünün anlaşılmasıyla
birlikte Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması sonucu güney bölgelerinden Ermeni ahali
de göç etmeye başlamıştır.
Fransızların güney bölgesinde geri çekildikleri yerlerde kalan Ermeniler
Amerikalıların yardımına müracaat etmişlerdir. Özellikle Fransızların Maraş’ı terk
edeceğini öğrenen bazı Ermeni ileri gelenleri Amerika Şark-ı Karib Muavenet Heyeti
çalışanlarından ve misyonerlerinden yardım istemiştir. Amerikalılar kendi destek ve
yardımları ile Ermenileri Halep’e ve oradan da Beyrut’a taşımışlardır. İlk Ermeni kafilesi
kendilerine tahsis edilen jandarmaların korumasında 1.400 çocuk ve kalabalık bir gurup
olarak şehirden ayrılmıştır. Maraş’ta son olarak 3.000 Ermeni kalmıştır. Bu son kalan
Ermenilerde Ocak 1922’de onlara yardım eden Amerikalı misyoner ve Şark-ı Karib
Muavenet Heyeti çalışanları ile birlikte şehri terk ederek Suriye ve Lübnan’a gitmişlerdir.
Ayrıca, Ermeni komitecileri bölgedeki Ermenilerin bölgeyi terk etmesi için kışkırtıcı
propagandalar yapmaktaydı. Sonuçta bu propagandalar bölgedeki Ermenilerin Kıbrıs ve
Suriye’ye göç etmelerine yol açmıştır. Maraş’taki savaşın bittiği 12 Şubat 1920’den son
Ermeni kafilesinin şehri terk ettiği Ocak 1922 tarihine kadar Ermeniler şehirde kendi ev,
okul, kilise ve hastanelerinde kalmıştır187.
Akşam gazetesinin 29 Kasım 1921 tarihli nüshasında Ermeni gazetelerinden
vermiş olduğu bilgiye göre, Fransızların bölgeden çekilmesi ile birlikte Ermeniler de göç
yollarına düşmüştür. Habere göre 60.000 Ermeni hicret etmek üzere Mersin’e ulaşmıştır.
Mersin’den İstanbul’a 450 ve 1.000 kişilik iki kafile Ermeni muhaciri gelmiştir. 350
muhacir ise İzmir’e çıkmıştır. Bu muhacirlerin ifadelerine nazaran 3 Ocak’a kadar ahaliye
pasaport verilmek suretiyle Mersin’e gelmiş olan Ermenilerin parça parça hareket etmeleri
planlanmıştır. Ayrıca Kıbrıs Adası’na 2.000, Sakız adasına ise 500 Ermeni muhacir hicret
etmiştir188.
Akşam gazetesi göç etmek isteyen Çukurova’daki Ermeniler için Fransız
makamları vapur tahsis ederek muhacirleri sınıflarına göre Suriye’nin çeşitli şehirlerine
Amerikalılar, şehirde kalan Ermenileri ülke dışına çıkarmak için gayret göstermişlerse de, resmi çevreler
buna önceleri engel olmaya çalışmış, ancak sonradan Ermeni ve Amerikalıların ısrarlı tutumları karşısında
onların şehri terk etmelerine izin verilmiştir. Mehmet Yetişkin, ‘Ermenilerin Maraş’tan Ayrılmaları, 19201922’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XX, S.58, Mart 2004, s. 76-80.
188
Akşam, 29.11.1921, s.1.
187
332
taksim etmeye karar verdiğini yazmaktadır. Diğer taraftan Ankara Anlaşmasının verdiği
emniyete ve Fransız makamının mevcudiyetine rağmen hicret etmek isteyen Ermeniler için
en iyi şartları temin maksadıyla Fransız makamları aşağıdaki tedbirleri düşünmüştür:
1-Fransız hükümeti tarafından hazırlanmış vapurlarla Suriye’ye nakil,
2-Muhacirleri sınıflarına göre Suriye’nin çeşitli şehirlerine dağıtmak ve seçilen
mahallere sevk etmek için bir araya toplamak,
3-Kendi kendilerini idare edebilecek muhacirler ikamet edecekleri yerleri tayinde
serbest bırakmak189.
Vakit gazetesinin Tan gazetesinden aldığı bir başmakalede de Ankara
Anlaşması’ndan sonra Fransızların bölgeyi tahliye etmesinden bahsetmektedir. Makalenin,
Kilikya'nın tamamen Hıristiyanlarla meskûn bir memleket olduğu ve Fransa'nın bu
memleketi bir Müslüman hükümete iade etmekle fena bir harekette bulunduğu iddialarına
karşılık yazıldığı anlaşılmaktadır. Bölgeden göç eden Hıristiyanların sayıları verilerek bu
iddialar çürütülmeye çalışılmıştır. Buna göre göç eden Hıristiyanların 49.884’ü
propagandalara kapılarak veya sevk kıtaatıyla gitmiştir. Göç etmeyerek memleketlerinde
kalanların sayısı ise 3.828’dir. Bu sayılara göre nüfusu 300.000 tahmin edilen bir
memleketteki Hıristiyanların toplamı 53.712 kişiden ibarettir. Bu durumda da Fransa
zengin bir memleketi meşru sahiplerine iade etmiş olmaktadır190.
Ermeni gazetelerinin verdikleri haberlere göre, Fransa hükümeti Kilikya’dan hicret
eden Ermenilerin Suriye’de kabul olunmaları ve onlara lazım gelen yardımın yapılması
için Suriye’de yetkililere talimat verildiğini resmen İngiltere hükümetine bildirmiştir.
Ermeni Patriği kendisine müracaat eden gazete muhabirlerine Kilikya’dan hicret ederek
İstanbul’a geçen muhacirlere yardım için ne gibi tedbirler düşünüldüğüne dair aşağıdaki
beyanatta bulunmuştur:
‘Milletimizin ashap ve servetine müracaat ediyoruz. Şimdiye kadar 30 zata
müracaat ettik ise de henüz 5’i olumlu cevap vermiştir. Muhacirlerimiz Yunan
topraklarında iaşe hususunda Yunanlılara yük olmamak şartıyla kabul olunmuşlardır.
189
190
Akşam, 17.12.1921, s.1.
Vakit, 11.01.1922, s.2.
333
Zaten Yunan hükümeti ile ahalisinden her şeyi beklemek uygun değildir’191. Bu beyanattan
da anlaşılacağı üzere Ermeni muhacirlerin bir kısmı Yunanistan’a sevk edilecektir. Ancak
Yunanistan kendi muhacirleriyle baş edemeyeceği için Ermenilerin uzun vadede oralarda
kalmaları imkânsız gözükmektedir. Zira Yunanistan’ın savaş nedeniyle ekonomik durumu
ciddi anlamda bozulmuştur.
1922 yılına girildiğinde Vakit gazetesinin “Yunan idaresinden Ermeniler Memnun
Değil” başlıklı haberinde Trakya Ermenilerinin Bulgaristan’a ve İstanbul’a iltica etmeye
başladıkları yazmaktadır. Yunan ordusu harbin tekrar başlaması ihtimalini hesap ederek
Trakya ve Yunanistan’daki bütün Ermenileri silâh altına almaya karar vermiştir. Habere
göre “Ermeniler Yunan ordusunda boşu boşuna kan dökmek istemediklerinden parça
parça gerek Bulgaristan'a ve gerekse İstanbul'a iltica etmektedirler. Yunanlıların Çorlu ve
Tekirdağ havalisinden asker alarak Çatalca hatt-ı fasıl hudut karakollarına sevk ettiği 6
Ermeni evvelki gün karakollarımıza iltica ederek Yunan idaresi altında yaşamak
istemediklerini beyan etmişlerdir. Ayrıca bu adamların ifadesine göre bütün Trakya
şehirlerinde gece saat 2'den sonra sokağa çıkmak yasak olduğu gibi bir şehirden başka bir
şehre seyahat edebilmek için de resmi dairelerden vesika almak gerekiyormuş. Bu adamlar
genellikle Ermenilerin Yunan idaresinden katiyen memnun olmadıklarını defalarca beyan
etmektedirler”192.
1922 yılına girildiğinde Mersin’de yerlerine dönen Ermenilerden birçokları
Suriye’ye naklolmuştur. Dörtyol Ermenileri ise İskenderun’a gitmişlerdir193. Mersin’den
İstanbul’a da 150 Ermeni muhaciri gelmiştir194. Bunun yanı sıra dikkat çekici bir husus da
Kahire’deki İngiliz Fevkalade Komiserinin Adana’dan hicret eden Ermenilerin Mısır’a
kabul edilemeyeceklerini resmen beyan etmiş olmasıdır195.
Konuyla ilgili Ermeni gazetelerinin verdiği malumata göre, Ermeni muhacirlerinin
Trakya ve Yunanistan’a naklolunması planlanmaktadır. Londra'da ve Paris'te bu konuda
bazı neşriyatın meydana geldiği anlaşılmaktadır. Bu neşriyatlarda devletlerin sayıları 1
milyon tahmin edilen Hıristiyan ahaliyi himayeye mecbur olduğu fikrinin hâkim olduğu
beyan edilmiştir. Hıristiyan muhacirlerin sığınacakları en tabi yer olarak Trakya
İleri, 24.12.1921, s.2.
Vakit, 05.01.1922, s.2.
193
Akşam, 11.01.1922, s.2.
194
Akşam, 13.01.1922, s.2.
195
Akşam, 07.01.1922, s.2.
191
192
334
görülmüştür. Ankara'nın dostlarının İzmir ile beraber Trakya’nın da teslimini talep
edebilecekleri
ancak
Trakya'yı
teslim
için
devletleri
zorlayamayacakları
düşünülmektedir196. Verilen malumattan Ermeni muhacirlerin Trakya ve Yunanistan’a
sevk edilmeyi planlandığı anlaşılmaktadır. Ermeni gazetelerinde yer alan yazılarda
genellikle Avrupa matbuatına seslendikleri görülmektedir. Bu güne kadar onları himaye
eden Avrupa’nın tekrar desteği istenmektedir. Zira sahillere dolmuş olan binlerce
mültecinin kaderlerine terk edilmemelerini hükümetlerinden talep eden Avrupa
matbuatının ileride bu ahali tarafından minnetle anılacağı ifade edilmiştir197. Bandırma ve
Mudanya’daki durum hakkında da aşağıdaki malumatı vermektedirler:
‘Mudanya muhacirle dolmuştur. Mudanya'nın yakınlarında silah sesleri işitilince
Rumlar vapura binmek üzere denize atlamış ve bu esnada içlerinden birçoğu boğulmuştur.
Boğulanlar 32 kişidir. Mudanya'dan gelen Ermeni muhacirlerin bir kısmı Ortaköy’deki
Ermeni muhacirin dairesine nakil edilmişlerdir’. Ermeni Patrikhanesi ise Bandırma'ya
vapurlar göndererek Ermeni muhacirlerini nakletmeye başlamıştır198. Mudanya'dan
Tekirdağına 1.200 kadar Ermeni naklolunmuştur. Mudanya'da ise 6.000 kadar Ermeni
muhacir vapur beklemektedir199.
Ermeni gazetelerinin yazılarına karşılık Ekim ayında Ermeni Patrikhanesi
tarafından Trakya’ya gönderilen özel memurlarla buraya sevk edilen Ermenilerin tekrar
hicretlerinin önüne geçilmeye çalışıldığı anlaşılmaktadır. Vakit gazetesinin verdiği habere
göre Ermeni Patriğinin halkı yerinde bırakmak için sarf ettiği emekler boşa gitmiştir.
Ermenilerin hicret arzusuna karşılık Rumlardan oldukça mühim bir çoğunluk Trakya'yı
terk etmek istememektedir. Gazete Bunların zorla memleketlerinden çıkarıldıklarını ve
Yunan hükümetinin tedarik ettiği vapurlarla bir kısmının Makedonya ve Selanik'e diğer
kısmının da adalara ve Batı Trakya'ya geçirildiklerini iddia etmektedir200.
Büyük Taarruz’un başlamasıyla birlikte Batıda bu defa Rum ahali arasında göçler
baş göstermiştir. Bu sırada Trakya'daki Yunan kuvvetlerinden firar vakalarının yaşandığına
dair Vakit gazetesinde yer alan haber dikkat çekicidir. Habere göre Çatalca hat faslına
iltica eden Yunan askerlerinin adedi 160 geçmiştir. Bunların ekserisi beş senedir silah
196
Vakit, 11.09.1922. s. 3.
Vakit, 12.09.1922, s.3.
198
Vakit, 15.09.1922, s.3.
199
Vakit, 18.09.1922, s.2.
200
Vakit, 18.10.1922, s.2.
197
335
altında bulunanlar olup harpten ve açlıktan bıktıklarını ifade edenlerden oluşmaktadır.
Trakya'ya ise iki sene önce Girit’ten sevk edilmişlerdir. Mülteciler, Polis Müdüriyeti’ne
sevk edilmiş ve haklarında gerekli muameleler yapıldıktan sonra serbest bırakılmışlardır201.
Haberden de anlaşılacağı üzere sadece ahali değil Yunan kuvvetleri de firar halindedir. Bu
esnada Bursa’da da benzer bir panik yaşanmıştır. Bursa’da özellikle Eskişehir ve Bilecik
yönlerinden gelen göçmenler ve çeteler yayılmıştır. Şehirde başlayan söylentiler Rum ve
Ermeniler arasında panikle birlikte göçü başlatmıştır. Yunan yöneticileri ise bunları
Mudanya ve Gemlik’e doğru yöneltmişlerdir202.
Batı Anadolu’da başlayan taarruz elbette buralarda bulanan Rum ahaliyi daha çok
telaşlandırmıştır. Yunanlıların mağlup olacağının anlaşılması üzerine birçok zengin Rum
İzmir’i terk etmeye başlamıştır. Diğer taraftan ahali mevduatını çekmek için bankalara
hücum etmiştir203. Birkaç gün içerisinde dâhilden İzmir'e geçen mülteci sayısı 200.000’i
bulmuştur. Eşraf ve zenginler İzmir'den ayrılmakta ise de yeni gelenler bunların yerlerini
doldurmuştur. Üstelik şehirde ekmek sıkıntısı yaşanmaya başladığı gibi bankalar ve
ticarethanelerde kapalı bulunmayı tercih etmişlerdir204. Atina’dan gelen haberlere göre
Hıristiyan muhacirlerden ilk kafile Eylül ayının ilk günlerinde Pire’ye ulaşmıştır. Diğer
muhacirler de İzmir’de toplanmaya başlamıştır205. Mevcut durum karşısında Yunan
Meclisi uzun bir toplantı yaparak Yunan ordusunu takiben hicret eden Anadolu Rum
muhacirlerinin himayesi hakkında görüşmelerde bulunmuştur206. Bu göçmenler Yunanistan
için büyük sorundu, çünkü ülkesinde yer bulması gereken yalnız Türkiye’den gelen
göçmenler değildi. Aynı yıllarda Bulgaristan’dan ve Rus ihtilali üzerine Rusya’dan da
yaklaşık 1.200.000 göçmen Yunanistan’a sığınmış; hepsi birleşerek devlete ekonomik,
sosyal, idari sorunlar getirmişti207.
Yunan Dışişleri Bakanı, Türk ordusunun İzmir’e girmesinden 1 gün önce
Atina’daki İngiliz, Fransız, İtalyan ve Amerikan elçiliklerine çağrıda bulunarak, Anadolu
Vakit, 28.08.1922, s.1., 9 Ağustos tarihindeki İstihbarat raporlarına göre Çatalca hat faslından iltica
ederek İstanbul'a gelmiş Yunanlıların miktarı 91 adettir. Bunların içinde son zaman da iltica eden 4 zabıta da
vardır. TİTE, 49/158.
202
Sofuoğlu, ‘İşgal Dönemi Bursa…’, s.80.
203
Vakit, 04.09.1922. s.1.
204
Vakit, 08.09.1922, s.2.
205
Akşam, 05.09.1922, s.1.
206
Vakit, 07.09.1922, s. 3.
207
Ramazan Tosun, ‘Türk-Rum Nüfus Mübadelesi’, Türkler, C.16., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002,
s.597.
201
336
limanlarına acıklı bir durumda 500.000’den fazla Rum göçmen geldiğini ve Yunan
hükümetinin bunlar için insani bakımdan yardım istediğini bildirmiştir208. Türk ordusunun
İzmir’e girişinden sonra kenti terk etmek üzere rıhtıma yığılan 150.000 göçmene gıda
dağıtmak üzere İzmir’de Amerikalılar tarafından Amerika Felaketzedelere Yardım
Komitesi teşkil edilmiştir209.
Eylül ayında Türk Ordusu’nun ilerleyişi karşısında Marmara Bölgesinde de panik
yaşanmaya başlamıştır.
Mudanya'dan Yunan vapuruyla 200 kadar Rum ve Ermeni
İstanbul’a geçmiştir. Yolcuların ifadesinden anlaşıldığı kadarıyla şehirde büyük bir kargaşa
yaşanmaktadır. Bunlar şehrin tahliyesine doğru bazı hareketlerden kuşkulanarak limandan
hareket etmek üzere bulunan vapura binmişlerdir210. Eskişehir ve Karaköy'den hicret eden
60 Rum muhacir ailesi de Mudanya'dan vapurla İstanbul’a gelmiştir. Yolcuların eşyası
Galata gümrük salonunda kontrol edilmiş ve Eskişehir Cami’nden çalındığı anlaşılan iki
halıya el konulmuştur. Mudanya’da Eskişehir ve civarından gelmiş birçok Rum muhacir
toplanmıştır211. Yunanlılar Bursa havalisindeki Rum ve Ermenileri toplayarak zorla sahile
sevk etmiştir. Bunlardan bir kısmı Mudanya sahilinde bulduğu sandal, motor ve gemi gibi
deniz vasıtalarıyla kaçmışlardır. Fakat büyük bir kısmı Mudanya kasabasının zeytinlikleri
ile sahillerine dökülüp kalmıştır. Bursa’da bulunan askeri yetkilerden İtilaf Devletlerinin
mümessilleri kalan muhacirlerin naklini rica etmişlerdir. Yetkililer bunların muhafaza
altında köylerine dönebileceklerini isteyenlerinde çıkarılabileceklerini söylemiştir. Bunun
üzerine bir kısmı 2-3 gemiye bindirilerek Tekirdağ’a nakil olmuşlardır. Muhacirlerin
İstanbul'a sevkleri ise kati surette yasaklanmıştır212.
Yunan Ordusu’nun, Türk Ordusu karşısındaki yenilgisinin ardından, Türkiyeli
Rumlar, önce Batı Anadolu ve Marmara kentlerinden, sonra da Doğu Trakya ve Karadeniz
kentlerinden Yunanistan’a deniz, kara ve demir yolları aracılığıyla göç etmeye devam
etmişlerdir. Sadece Karadeniz kıyı şeridinde, 30.000’den fazla insan toplanmıştır.
Yunanistan’dan gelen vapurlar, 2.000 kişilik gruplar halinde Samsun, Ordu, Giresun ve
Trabzon iskelelerinden göçmen taşımışlardır. Doğu Trakya’da ise yola düşen Rum
Ahmet Özgiray, ‘İzmir’den Uşak’a Yunan Harekâtı’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIV, S.40,
Mart 1998, s.44-45.
209
Seçil Akgün, ‘Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu’, Üçüncü Askeri Tarih
Semineri Bildirileri Tarih Boyunca Türk-Yunan ilişkileri, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1986, s.246.
210
Vakit, 07.09.1922, s.3.
211
Vakit, 08.09.1922, s.3.
212
Vakit,14.09.1922, s. 2.
208
337
göçmenler tren istasyonlarında kısa sürede büyük gruplar oluşturmuşlardır. Yunanistan’a
kara yoluyla ulaşım, diğer bölgelere göre daha kolay olduğundan, yaylı at ve kağnı
arabalarıyla da taşıma yapılmıştır213. İstanbul’da ise kentin işgalden kurtarılmasından önce
yaklaşık 50.000 Rum, kenti terk etmiştir214. Karadeniz sahillerinden göçün başladığı en
önemli merkezlerden biri olan Samsun’dan 27 Kasım tarihine kadar Rum ve Ermenilerden
2.500 kişi göç etmiştir215.
14 Eylül 1922 tarihli Vakit gazetesinin haberine göre, Rum Patrikhanesine gelen
malumatta Marmara’nın Asya sahilinden yalnız Tekirdağı’na hicret eden Hıristiyan
muhacirlerin adedi 80.000 kadardır216. Anadolu'dan İstanbul’a gelen Rum muhacirler de
Trakya'ya sevk edilmiştir. Marmara Adalarında da 40.000 kadar Rum muhaciri
toplanmıştır. Adalardaki muhacirlerinde Trakya sahiline nakline başlanmıştır217.
Rumca gazetelerin beyanına göre Yunan hükümeti tarafından kiralanan İngiliz
bandıralı vapur muhacir almak üzere Mudanya'ya sevk edilmiştir. Amerika heyeti de
Mudanya'ya 150 çuval un ve çeşitli maddeler ile 4.000 okka ekmek göndermiştir. Eğer
Mudanya'da muhacir yok ise bu maddeler Marmara Adasındaki muhacirlere götürülecektir.
Tekirdağ’ında toplanmış olan muhacirlerin miktarı ise 90.000’i geçmiştir. Yardım
vasıtalarının noksanından muhacirler arasında vefatların yaşandığı iddia edilmiştir.
Amerika yardım heyeti bürosunun elim malumatlar aldığı belirtilmiştir. İzmir'de toplanan
Rum muhacirlerin sayısı ise 60.000 olarak verilmiştir218.
Yunanistan’a giden muhacirler Pire ile Atina arasında iskân olunmaya başlamıştır.
İngiliz maslahatgüzarı başkanlığında muhacirlere yardım cemiyeti teşkil edilmiştir219.
Atina’da ise Yunan vapurlarının da İzmir’e gitmelerine yakında müsaade edileceği
yönünde genel beklenti oluşmuştur220. Yunanistan’ın verdiği rakamlara göre Eylül ayında
İzmir sahilinde 200.000 Hıristiyan muhacir bulunmaktadır. Hükümetin muhacirleri
Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 4. Baskı, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul, 2007, s.7,8.
214
Tosun, a.g.m., s.597.
215
Cengiz Mutlu, Mütareke Döneminde Rum Nüfus Hareketleri (1918-1922), Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 2014, s.219.
216
Vakit,14.09.1922, s.2.
217
Vakit, 15.09.1922, s.3.
218
Vakit, 17.09.1922, s.3.
219
Akşam,16.09.1922, s.1.
220
Akşam, 23.09.1922, s.1.
213
338
nakletmek için vapurlar göndermeye karar verdiği bildirilmiştir221. Atina’nın muhacirler
için Avrupa’dan yardım talep etmesini Vakit gazetesi ‘muhacirler vesilesiyle Avrupa ve
Amerika'yı soymak istiyorlar’ şeklinde değerlendirmiştir222. Rum basını Yunan
Konsoloshanesinden pasaport alan Rumların sayısının 10.000’e ulaştığı ve bunların içinden
3.000 kadarının ülkeyi terk ettiğini yazmıştır. 2 vapurla Romanya, Yunanistan ve Mısır'a
bir hayli Rum ve Ermeni gitmiştir. Vakit gazetesi Rum gazetelerinin Rum milletine sükûn
ve metanet tavsiye ettikleri halde müdürlerinin memleket haricine firar etmekte olduğunu
belirterek eleştirmiştir223.
İlerleyen aylarda ise Rum matbuatı Romanya’ya gidecek
tüccarların pasaportlarının bile tasdik olunmadığını yazmıştır224.
Eylül 1922’deki istihbarat raporlarına göre, İstanbul’daki Ermeniler bir taraftan
Rumları hicrete teşvik etmekte bir taraftan da Türklerle anlaşmaya çalışmaktadır225. Ayrıca
Trakya'ya geçen Abazalar mezalime devam ettikleri için Rum muhacirlerin Trakya'da
kalmaktan kaçındıkları belirtilmiştir226. Karadeniz’den Hıristiyan mültecileri getiren
vapurlara yabancı muhabirler götürülerek Avrupa kamuoyu üzerinde etki kurulmaya
çalışılmıştır. Ayrıca İngilizler rıhtımdaki hamalları yerli Hıristiyanlardan ayrılanların
eşyalarını taşımaktan men etmişlerdir227. Yine İngilizler Trakya’ya yapılan sevkiyatı
kontrol etmek üzere Çanakkale boğazında tahkimatta çalıştırılmak üzere 1.000 kadar Rus,
Ermeni ve Rum işçiyi 6 ay kalmaları teminatıyla sevk etmişlerdir228. Yunanistan
hükümetinin Rumları Trakya’dan sevk etme çalışmalarına karşın Düvel-i İtilafiye kıtaatı
Edirne, Tekirdağ ve Lüleburgaz'da bulunan Rum ve Ermenilere hitaben yayınladıkları bir
beyannamede ahalinin hicret etmemelerini tavsiye etmişler ise de bu tavsiyelerin hiç bir
tesiratı olmamıştır229.
Sahillere yığılan Rum muhacirleri nakletmek için Midilli'de bulunan Küçük Asya
Rum Cemiyeti tarafından Rum Patrikhanesine gönderilen acil telgrafla yardım istenmiştir.
İzmir'de sefil bir halde bulunarak hicret etmek isteyen 300.000 kadar Rum'un nakli için
patrikhane tarafından yabancı bandıralı vapurların kiralanarak gönderilmesi rica edilmiştir.
İleri, 22.09.1922, s.3.
Vakit, 23.09.1922, s.1.
223
Vakit, 25.09.1922, s.2.
224
Akşam, 04.12.1922, s.1.
225
TİTE, 49/ 45.
226
TİTE, 53/ 89.
227
TİTE, 51/ 194.
228
TİTE, 41/ 101.
229
Vakit, 19.10.1922, s.2.
221
222
339
Ayrıca vapurların parasının muhacirler tarafından ödeneceği belirtilmiştir. Pire’den alınan
haberlere göre ise Fransa ve İtalya gemileri 17 Eylül'de Pire'ye Anadolu'dan gelen 10.000
kadar mülteci ihraç etmişlerdir230. Amerika sefiri ise Amerika’nın İzmir’den nakledilen
Anadolu muhacirlerinin iskân ve iaşelerini üstlenmekte olduğunu resmen Yunan
hükümetine tebliğ etmiştir231.
Batı Anadolu’nun tahliyesi için Ankara Hükümeti tarafından 30 Eylül tarihine
kadar mühlet verilmişti. İstanbul’da bulunan Müttefikin Fevkalade Komiserleri ile
Amerika Fevkalade Komiserinin yol göstermesiyle İzmir'deki bahriye memurları
mültecilerin nakli için verilen mühletin uzatılmasını Ankara hükümetinden rica etmişlerdir.
Londra’dan bildirilen habere göre Mustafa Kemal Paşa yabancı gemilerden başka Yunan
vapurlarının İzmir'deki muhacirlerin nakliyatında kullanılmasını kabul etmemiştir. Mustafa
Kemal Paşa Yunan vapurları ile muhacir nakline müsaade edilmesi için keyfiyeti önce
Büyük Millet Meclisi’ne bildirmek mecburiyetinde bulunduğunu beyan etmiştir. Bu arada
Rum muhacirlerin nakli için İzmir'e 2 büyük İngiliz gemisi daha gönderilmiştir232. Yapılan
müracaatlar üzerine Ankara hükümeti İzmir muhacirlerinin tahliyesi için verilen mühleti
Ekim'in 8'ine kadar uzatmıştır. Amerika Yardım Heyeti ise 5.000 ekmeği bir vapurla
Midilli Adasına göndermiştir. Ayrıca Rum Patrikhanesi Yardım Heyeti tarafından
kiralanan bir vapura, muhacirler için giyecek ve yiyecek yüklenerek heyetle birlikte
Gelibolu ve Midilli’ye hareket etmiştir. Bu yardımlar bırakıldıktan sonra muhacir almak
üzere İzmir'e uğramasına karar verilmiştir233.
Trakya hat faslında bazı Rum köyleri ise muhaceret kafilesine katılmamak için
Çatalca Mutasarrıfı’na müracaat etmişlerdir. Yunanlılar’ın kafileden ayrılan Rumlara
şiddet uyguladıkları bölgeden Ankara’ya gönderilen istihbarat raporlarında yer
almaktadır234. Silivri ve Çorlu metropolitlerinin telkiniyle kazalar dâhilindeki Rum ahali
12.10.1922 tarihinden itibaren şimendifer ve nakliye vapurlarıyla parça parça
Dedeağacı’na gönderilmeye başlanmıştır235. Ayrıca Rum ahalinin göç ederken Müslüman
ahaliye ait malları da yağmalayarak yanlarında götürdükleri anlaşılmaktadır. Zira Edirne
ve havalisinden Bulgaristan'a iltica eden gayr-i müslim muhacirler, müslüman ahaliye ait
230
Vakit, 20.09.1922, s.2.
Akşam, 25.09.1922, s.2.
232
Vakit, 28.09.1922, s.2.
233
Vakit, 06.10.1922, s.3.
234
TİTE, 49/ 27.
235
TİTE, 53/ 34.
231
340
bütün hayvanları beraberinde götürmüşlerdir236. Fransız heyetine yapılan müracaatlar ise
sonuçsuz kalmıştır. Yunanlılar tarafından zorla müsadere edilmiş 1.500 çuval buğday ve
nohut Uzunköprü istasyonuna, 5.000 çuval buğday ve nohut ise Alpullu istasyonuna
getirilmiştir237.
Üstelik
Çerkes
köyün
Rumlardan
tahliye
edilerek
yakılması
kararlaştırılmıştır238. Aynı yağmalama ve tahribat Rum muhacirlerin nakil edildikleri
Selanik’te de Müslüman ahaliye karşı uygulanmıştır. Selanik’ten Vakit gazetesine
gönderilen mektupta bölgedeki durum şöyle ifade edilmiştir: ‘4 günden beridir çarşılar
kapalıdır. Bütün gün evlerimize muhacir hücumu devam etmekte olduğundan evlerde
bulunmağa mecbur oluyoruz. Zira muhacirler yalnız evimizi zapt etmek ile kalmayıp
eşyaları yağmalıyorlar. Günlerimizi gecelerimizi ya eşyalarımızı nakil ederek ya da hücum
eden muhacirlere mukavemet ile geçiriyoruz. Eşraftan birinin hanesinde 12 aile sakin idi.
100’ü aşkın muhacir ellerinde sopalar olduğu halde hücum ile kapıları kırıp bazıları da
pencereleri söküp içeriye girdiler. Evdeki eşyaları az zaman zarfında dışarıya nakil ile
beğendikleri odaları zapt ile hane sahibini ve diğer aileleri 2-3 aile birlikte bir odaya
tıkayarak rahatlarına baktılar. Bugün Selanik öyle bir vaziyettedir ki büyük yangın gün
geçtikçe artırıyor’239. 18.10.1922 tarihli Vakit gazetesinin verdiği haberde de aynı noktaya
temas edilerek Selanik'e gönderilen büyük miktarda muhacirler yüzünden şehirde hiç boş
ev kalmadığı belirtilmiştir. Hatta tehdit ile Selanik müftüsü İslam cemaati namına Rum
muhacirlerine 15 bin lira bağışta bulunmağa zorlanmıştır. Üstelik Trakya'da bulunan canlı
hayvanların yüzde 90'ı garbi Trakya'ya geçirilmiştir. Muhacir nakliyatında kullanılmak
bahanesiyle müsadere edilen her tür nakliye vasıtaları ise sahiplerine iade olunmamıştır240.
Yine Selanik’ten yazıldığına göre, Ekim ayının ortasına kadar 4.000 kadarı Ermeni olmak
üzere Selanik'e 62.000 muhacir gitmiştir. Hükümet, mektep gibi genel binaları muhacirlere
tahsis etmiş ve ayrıca barakalar inşa ettirmiştir241. Atina’dan alınan haberlere göre ise,
Yunan hükümeti Trakya Rumlarını nereye yerleştireceğini düşünmeye başlamıştır. Yunan
hükümeti Trakyalıların büyük bir kısmını Batı Trakya’da, kalanlarını da Makedonya’da
iskân etmek için harekete geçmiştir242. Batı Trakya ve Makedonya’da her hanede 2 ailenin
TİTE, 53/ 33.
TİTE, 53/ 37.
238
TİTE, 49/ 32.
239
Vakit, 09.10.1922, s.3.
240
Vakit, 18.10.1922, s.2.
241
Vakit, 20.10.1922, s. 3.
242
Akşam, 14.10.1922, s.3.
236
237
341
yerleştirilmesi teklif edilmiştir243. Aynı zamanda muhacirlerin geçici bir kanunla
Makedonya çiftliklerinde yerleştirilmeleri uygun görülmüştür. Amerikan Salib-i Ahmer
merhusu ise yetkililere İzmir ve Trakya muhacirleri için 20.000.000 dolar sarf etmeye
karar verdiğini tebliğ etmiştir244.
Mudanya Konferansının son bulması üzerine Trakya'ya iltica eden muhacirler için
yeni bir vaziyet ortaya çıkmış olduğundan oraya iltica eden Ermeniler üçüncü defa olarak
hicrete mecbur kalmıştır. Ermeni matbuatı Tekirdağ’da 17.000 Rum ve 10.000 Ermeni
muhaciri bulunduğu, bunlara zaten oralarda bulunan muhacirler de ilave edilecek olursa
muhacirlerin miktarının büyük bir toplam teşkil ettiğine dair bir haber yayınlamıştır.
Habere göre Tekirdağ’daki muhacirler Bulgaristan'a geçmek istemektedirler245.
Tuzlada bulunan Rumlar ise Adalara doğru hicret etmeye başlamışlardır. Yerli
Rumlar hicret ederken eşyalarını ve evlerini ise yok pahasına satmışlardır. Bunlardan en
ziyade Museviler bunların olmadığı yerlerde Müslümanlar istifade etmiştir246. Makriköy
kazasına bağlı Ambarlı köyüne Silivri’den bir yelkenli ile birtakım Rum muhaciri gelmiş
ise de mahalli hükümetçe bunlar kabul edilmeyerek iade edilmişlerdir247. Sonradan
İstanbul’a gelmiş olan bütün Rum muhacirlerin Selanik’e sevkleri kararlaştırılmıştır.
Vapurlarla rıhtıma gelmiş olan muhacirlerin dışarı çıkarılmaması konusunda ilgililere emir
verilmiştir248.
Atina’dan gelen Rum muhacirlerin durumlarına dair haberlere karşı Akşam
gazetesi ‘bütün bu feci akıbeti o Rumları yerlerinden yurtlarından ederek getirip oralara
yerleştirdikleri zaman düşünmeliydiler’ şeklinde bir değerlendirme yapmıştır249. Yine
Atina’dan gelen bilgilere göre, Trakya’dan 150.000 muhacir Yunan arazisine geçmiş ve
geriye 450.000 muhacir kalmıştır. Bunların çoğunluğu Anadolu’dan Trakya’ya nakil
edilmiş olanlardır. Yunanistan’da iskân olunan muhacirlerin miktarı ise 650.000’e
Akşam, 12.10.1922, s.1.
Akşam, 14.10.1922, s.3.
245
Vakit,13.10.1922, s. 2.
246
İleri, 13.10.1922, s.4.
247
İleri, 16.10.1922, s.3.
248
İleri, 30.10.1922, s.3., Akşam, 29.10.1922, s.2.
249
Akşam, 17.10.1922, s.3.
243
244
342
ulaşmıştır. Bunlardan 400.000 muhacirin mahrumiyet içinde bulunduğundan hükümet
tarafından iaşe olunduğu belirtilmiştir250.
Cemiyet-i Akvam genel meclisinde Büyük Britanya Murahhası Lord Balfour,
İzmir’deki pek çok mültecinin durumuna dikkat çeken bir konuşma yapmıştır251.
Londra’dan alınan haberlere göre Amerikalıların yardımlarıyla İngiltere Bahriyesinin
nezareti altında mültecilerin Anadolu'dan hareketleri temin edilmiştir. Vapurlar böyle
büyük bir teşebbüs için kâfi gelmediğinden İngiltere hükümeti bu maksatla birçok vapur
kiralamış ve 20.000 İngiliz lirasını aşan bir masraf etmiştir. Yunanistan'a nakledilen
mültecilerin âdeti ise yarım milyonu aşmıştır. Bunların çoğunluğu ihtiyarlar ve
çocuklardan oluşmaktadır. İngiltere sefiri ve zevcesinin himayesinde bulunan Atina'daki
Britanya Komitesi, mültecilere gereken yiyeceğin temini için çalışmıştır. İngiliz
hükümetinden ise 10.000 İngiliz lirası kıymetinde ilaç alınmıştır. Britanya hükümeti diğer
devletler de yardımda bulunmak şartıyla Cemiyet-i Akvam'da teklif ettiği 50.000 İngiliz
lirasının 16.000’ini Doktor Nansen’e ödemiştir252.
Atina’dan gelen haberlerde Trakya hicretinin genel olduğu ve ahalinin kalması
hakkındaki bütün çabalara rağmen kimsenin kalmayı düşünmediği iddia edilmiştir. Hareket
etmek için Marmara sahilinde toplanmış olanların sayısının 145.000’e ulaştığı
belirtilmiştir. Muhacirlerin nakliyatı için tahsis olunan vapurların ve şimendiferlerin yeterli
gelmediği ve iç kısımdaki ahalinin şimendifer istasyonlarında toplanarak tedricen sevk
edildikleri belirtilmiştir. Yunanistan’ın Trakya mebusları mali vaziyet ve tahliyenin
hadisesiz devamı amacıyla Türk jandarmasının gelmesinin ertelenmesi için teşebbüste
bulunulmasını hükümetten talep etmişlerdir. Tahliyenin tamamlanması için tayin edilen
mühlettin dışında 1 ay gibi bir süreye daha ihtiyaç olduğu ifade edilmiştir253.
Atina, yaşanan gelişmeler sonucu büyük umutlarla geldikleri Anadolu’da aldıkları
yenilgi sonrası Rum muhacirlerle ilgili durumu abartılı bir şekilde yansıtmaya çalışmıştır.
Zira savaşın sonlarına doğru Yunan ekonomisi çökmüştür. Bu şartlar altında geri gelen
muhacirlerle nasıl baş edeceğini bilememektedir. Bunun içinde kuruluş aşamasından
itibaren yardımlarını gördüğü Avrupa’dan yardım istemiştir. Sonuçta Yunanistan’ı
Akşam, 22.10.1922, s.3.
Mutlu, a.g.e., s.302.
252
Vakit, 20.10.1922, s.3.
253
İleri, 25.10.1922, s.3.
250
251
343
Anadolu macerasına yönelten yine onlar olmuştu. Veneziolos, Amerikan Salib-i Ahmeri ve
bütün Amerika ahalisine hitaben bir telgraf göndererek 1.000.000’u aşkın Anadolu ve
Trakya muhacirleri için yardım talebinde bulunmuştur254. Atina’dan gelen haberlerde sık
sık muhacirleri sevk etmek için nakliye vasıtası yokluğundan şikâyet edildiğine
rastlanılmaktadır. Ancak bu şikâyet yapılırken bir yandan da Trakya’dan hububat yüklü
vapurların gönderilmesi bu şikâyetlerin gerçeği ne kadar yansıttığı konusunda şüpheler
uyandırmaktadır. İngiltere’de ise 25.000 İngiliz Lirasına yakın yardım toplanmıştır.
Amerika’da Rum ve Amerikalılardan 275.000 Dolar tahsil edilmiştir. Fransa ve Mısır’da
ise 1.000.000’dan fazla Drahmi toplanmıştır. İngiliz Hükümeti de muhacirler için 50.000
Lira tahsis etmiştir. Ayrıca muhacirler için erzak ve elbiseler ile dolu bir trenin
İngiltere’den Atina’ya varması beklenmektedir. Papa’nın ise 50.000 liralık bağış yaptığı
bildirilmiştir255.
Yunanistan’ın hazırladığı istatistiğe göre, Ağustos’tan 28 Ekim’e kadar ülkeye
gelen muhacirlerin adedi 1.100.000’e ulaşmıştır256. Yunan hükümeti hususi bir sandık
tesis etmeye ve bu sandığa sermaye olarak kendisi tarafından verilecek 200 milyon drahmi
ile Amerika ve Avrupa’dan gelecek bütün bağışları ilave etmeyi planlamıştır. Bu hususi
idare, ahalinin iskânı ve iaşesi için kaynak bulmaya gayret sarf edecektir. Anadolu ve
Trakya’dan gelen çiftçi ahalinin iskânı ile kendilerine hayvanlar, makineler ve tohumluk
için 2.000.000.000 drahmiye ihtiyaç olduğu tahmin edilmektedir. Hükümet muhacirlerin
ihtiyacı için hususi bir istikrazın akdi konusunda İngiliz ve Amerika banker gruplarının
tekliflerini incelemektedir. Atina Belediye Meclisi ise Atina’da bulunan muhacirlere
yardım etmek üzere Milli Yunan Bankasından 1.000.000 drahmi istikraz akdetmek kararını
vermiştir. Diğer belediyeler de aynı surette istikrazlar akdetmeyi düşünmektedirler257.
Yunanistan, Cemiyet-i Akvam meclisinin Yunanistan’da bulunan Müslümanların hicretine
onay vereceğini umut etmektedir. Zira Trakya ve Anadolu Rum muhacirlerini
Müslümanların çiftlik ve emlakına yerleştirecektir. Çünkü Yunanistan ancak bu şekilde
muhacirin meselesi ile başa çıkabilecektir258.
Akşam, 24.10.1922, s.3.
Akşam, 27.10.1922, s.2.
256
Akşam, 30.10.1922, s.1.
257
Akşam, 25.10.1922, s.2.
258
Akşam, 25.10.1922, s.2.
254
255
344
Kasım ayında Sofya’daki Yunan maslahatgüzarı hükümete bir telgraf göndererek
Bulgar hükümetinin pasaportsuz olarak ve gümrük merasiminden istisna edilerek
Trakya’dan muhacir kabul etmekte olduğunu bildirmiştir259. Yunan hükümeti ise
İstanbul’dan Yunanistan’a giden Rumların beraberinde bulunan eşyanın gümrük
vergisinden istisnalarını emretmiştir260.
İleri gazetesi 27 Kasım tarihli nüshasında, 3 aydan beri devam eden Rum
muhacereti hakkında yabancı bir kaynaktan aldığı aşağıdaki değerlendirmeleri ve
istihbaratı vermiştir:
“3 ay zarfında İstanbul’dan yabancı memleketlere gidenlerin adedi 170.000 kişiye
ulaşmıştır. Karadan ve denizden gidenlerin tamamı bu rakama dâhildir. Eylül ve Ekim
ayları ile Kasım’ın ilk 15 günü zarfında Sirkeci’den Bulgaristan’a Balkanlara giden
12.000 kişi, Karadeniz de Bulgar ve Romanya limanlarına gidenler 28.000 kişidir.
Muhacirlerin büyük kısmı Çanakkale yoluyla hicret etmişlerdir. Bunların adedi 120.000
kişi olup 4/3’ü Yunanistan’a bilhassa Pire’ye gitmişlerdir. Bu rakamdan takriben 15.000’i
Mısır’a taşınmışlardır. Galata’da Amerika’ya doğru vapurlara binenler 2 aydan beri
10.000 kişidir. Muhacirler arasında yuvarlak rakam hesabıyla milletler aşağıdaki gibi
taksim edilebilir:
Rum
110.000
Ermeni
15.000
Rus
12.000
Musevi
7.000
Türk
6.000
Çeşitli milletlere tabi yabancılar
20.000
Atina’dan gelen haberlere göre İstanbul’dan gelen binlerce muhacirin ahvali pek
perişandır. Bir küçük oda kirası 1.000 drahmiden aşağı değildir. Atina ahalisi odalarını
yüksek fiyatlarla kiraya vermek için civardaki sayfiyelere ve kır evlerine taşınmakta ve bu
şekilde vaziyetten azami istifade etmeye bakmaktadırlar261. İleri gazetesinin 29 Aralık
Akşam, 08.11.1922, s.4.
Akşam, 08.11.1922, s.3.
261
İleri, 27.11.1922, s.3.
259
260
345
tarihinde verdiği haberde yer alan ve Atina’dan telgrafa bildirildiği söylenen resmi
istatistiklere göre Ekim-Kasım-Aralık ayı zarfında Rum muhacirlerinden vefat edenlerin
miktarı 30.000’e ulaşmıştır. İhtiyar ile çocukların kışın şiddetine mukavemetten aciz
bulundukları belirtilmiştir. 40.000 kadar muhacirin toplandığı Pire’deki muhacirin
çadırlarında bir gün içinde 137 çocuk ölmüştür. Yetkililerce muhacirlerin ilkbahara kadar
yaşamaları için 200.000 ton gıda maddesi 500.000 adet battaniye, 700.000 çift ayakkabı ve
400.000 çocuk elbisesine muhtaç bulunulduğu beyan edilmiştir262.
Aralık ayında da Rum muhacirlerin sevklerine devam edilmiştir. 5.000 Rum
muhacirinin vapurlarla İstanbul’dan nakline başlanılmıştır263. Amerikalılar ise muhacirin
muavenet merkezini İstanbul’dan Atina’ya nakil etmeye karar vermiştir 264. Böylece her
zaman Yunanlıların yanında yer alan İtilaf Devletleri bu durumda da onları yalnız
bırakmamışlardır. Savaşın ardından Lozan Barış görüşmelerinde mübadele kararının
alınması ile beraber göç süreci yeni bir aşamaya geçmiştir.
İleri, 29.12.1922, s.2.
Akşam, 07.12.1922, s.2.
264
Akşam, 12.12.1922, s.1.
262
263
346
347
SONUÇ
Tarihte kurulan en büyük Türk devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti eski
gücünü ve buna bağlı olarak da savaşları kaybetmeye başlayınca, kaybettiği yerlerden içe
dönük göç olayları yaşanmaya başlamıştır. Özellikle Balkanlar ve Kafkasya’nın bu konuda
ayrı bir yeri vardır. Sonrasında I. Dünya Savaşı’nın ardından binlerce göçmenin sığındığı
Anadolu topraklarında da işgaller ve buna bağlı olarak yeni göç hareketleri görülmektedir.
Bu çerçevede Ateşkes hükümlerince tahliye edilen Elviye-i Selase’den ahali Osmanlı
sınırına göç etmeye başlamıştır. Ermenilerin Kars, Ardahan ve Iğdır’da yaptıkları
katliamlar ahalinin göç etmesinde en önemli etken olmuştur. Zira halk ya katliama maruz
kalacak ya da göç edecekti. Bölgede kurulan yerel hükümetler yaşanlara engel olmaya
çalışmışlarsa da başarı olamamışlardır.
Batı Anadolu’da ise 15 Mayıs’ta İzmir’in işgali ile birlikte ahali göç yollarına
düşmüştür. İzmir’in ilçelerinde Rum çeteleri vasıtasıyla yürütülen katliamlardan dolayı
halkın bir kısmı merkeze göç ederken bir kısmı da İtalya’nın işgal sahasına sığınmak
zorunda kalmıştır. Ahali önce Batı Anadolu’da yakın çevrelere göç etmiş ancak buralar da
işgale uğrayınca tekrar tekrar göç ederek iç kesimlere veya İstanbul’a doğru gitmişlerdir.
Yollarda mültecilere yapılan saldırılardan ve salgın hastalıklardan dolayı göç edenlerin
sayısı tam olarak bilinmemektedir. Rum çetelerinin vahşetleri karşısında göçe imkân
bulamamış olanların Yunan Ordusu Kumandanlığı’na ilticaya mecbur kaldıkları yönünde
mültecilerin verdiği beyanatlar katliamların ne boyutta olduğunu gözler önüne sermektedir.
Dolayısıyla yaşananlar karşısında halkın göç etmekten başka çaresi yoktur.
Marmara ve Trakya’da da işgal sahasının genişlemesi ile benzer hadiseler
yaşanmıştır. Marmara sahiline yığılan ahaliyi göçe yasak bölge olmasına rağmen
İstanbul’a nakletmekten başka çare kalmamıştır. Bir kısmı da Eskişehir üzerinden İç
Anadolu’ya göç etmek zorunda kalmıştır. Batı Anadolu’da yaşananların duyulması ve
Marmara bölgesine iskân edilmiş olan Rumeli muhacirlerinin daha önce bu hadiselere şahit
olmaları nedeniyle Yunan ordusu gelmeden köyleri boşaltmaya başlamışlar ve çoğunlukla
dağlara kaçmışlardır. Bunun başlıca nedeni ise başka yerlere göç etmek için sahillere
yığılan halkın silahlı saldırılara maruz kalmış olmasıdır. Yunan katliamları karşısında
Trakya ahalisi de çoğunlukla İstanbul ve Bulgaristan’a göç etmek zorunda kalmıştır.
348
İç göçlerin yanı sıra ülke dışından da Osmanlı topraklarına sığınanlar olmuştur.
Ülke dışından gerçekleşen göçlerde Rus mülteciler önemli bir sayı teşkil etmektedir.
Bolşevik İhtilali sonrası Rusya’da yaşanan iç çatışmalar sonucu İtilaf Devletleri’nin isteği
ile Rus mülteciler yakın bir merkez olarak görülen Osmanlı topraklarına sevk edilmeye
başlanmıştır. Osmanlı Devleti, Türk mültecilerine gerekli yardımı yapamazken Rusya’dan
gelecek mültecileri kabul etmek istememişse de İtilaf Devletleri’nin isteklerine boyun
eğmek zorunda kalmıştır. Türk mülteciler barakalarda veya açıkta yatarken Rus
mültecilere kışlaların tahsis edilmesi tepkilere neden olmuştur. Amerika, Fransa ve
İngiltere, Rus
mültecilere
yardım
konusunda paylaşıma
gitmişlerdir. Rusya’da
yaşananlardan dolayı Kırım’dan Müslüman mültecilerde göç etmeye başlamış ve
Hıristiyan’ı çok muhitlerde iskân edilmek üzere kabul edilmeleri gündeme gelmiştir.
Ayrıca Kafkasya’dan diğerleri kadar olmasa da Gürcü ve Azeri mülteciler de Osmanlı
topraklarına göç etmiştir. Balkanlarda kaybedilen topraklarda Türklere karşı yapılan
baskılar sonucu Selanik, Makedonya, Arnavutluk ve Sırbistan gibi yerlerden göç talepleri
gelmeye başlamıştır.
Bu karmaşa içerisinde işgal sahalarından gerçekleşen iç göçler yetkililerce
engellenmeye çalışılmıştır. Zira Wilson İlkelerinde yer alan self-determinasyon ilkesi
çerçevesinde işgal sahalarında Ermeni ve Rum nüfus ekseriyeti oluşturmak için Müslüman
ahali göçe zorlanarak bunların yerine Ermeni ve Rum muhacirler iskân edilmeye
başlanmıştır. Osmanlı Devleti bu duruma mani olmak için bir yandan Anadolu ahalisinden
olmayan Rum ve Ermenilerin ülkeye girişi ile ilgili düzenlemeler yaparken diğer yandan
da Türk-Müslüman ahalinin göçüne engel olmaya çalışmıştır. İtilaf Devletleri’nin
müdahaleleri sonucu Ermeni ve Rumların sevkine engel olunamamıştır. Bu durumda TürkMüslüman ahalinin göçünün engellenmesi tek seçenek olarak kalmıştır. Belirlenen amaç
doğrultusunda Men-i Muhaceret Heyetleri oluşturularak Batı Anadolu ve Marmara
bölgesine gönderilmiş ise de başarılı olunamamıştır. Dönemin basını da yapılan
uygulamayı destekleyerek halkın göç etmesine engel olmak için ‘Ölmek Var Göçmek Yok!’
şeklinde çarpıcı başlıklar atarak göçlerin dini, siyasi ve iktisadi sakıncalarını dile
getirmişlerdir. İnsani açıdan göçlerin önlenmeye çalışılması yadırgansa da günün siyasi
şartları gereği milliyet esası dikkate alınır ise bunun zaruri bir yaklaşım olduğu aşikârdır.
349
Başta Hilal-i Ahmer Cemiyeti olmak üzere çeşitli yardım kuruluşları TürkMüslüman mültecilere imkân dâhilinde yardımlarda bulunmuşlardır. İngiltere, Fransa ve
Amerika devletlerine mensup yardım kuruluşları da bunların içerisinde yer almıştır. Ancak
ilk önce kendilerince mağdur olarak gördükleri Ermeni ve Rum muhacirlere yardım etmeyi
tercih etmişlerdir. Özellikle İngiliz ve Fransız Salib-i Ahmerleri ancak Anadolu’da Yunan
ordusunun savunmaya geçmesine neden olan Sakarya Savaşı sonrası Türk-Müslüman
mültecilere yardım konusunda önemli adımlar atmışlar hatta birbirleriyle yarışmışlardır.
İngilizler Selimiye, Fransızlarda Davut Paşa kışlasındaki Türk-Müslüman mültecilerin
iaşesini üstlenmiş ve Türk-Müslüman mülteciler için ülkelerinde iane toplamışlardır.
Yalnız yapılan yardımların ömrü kısa olmuş ve sadece birkaç ay sürmüştür.
Yabancı kuruluşların esaslı yardımlarına mazhar olunamadığı gibi hükümetinde en
ufak masrafı ödemeye zorlandığı dikkate alınarak Türk-Müslüman mültecilerin iaşelerinin
temini için Muhacirin-i Müslimiye Muavenet Komisyonu teşkil edilmiştir. Bu şartlar
altında muhacir ve mültecilere gerekli yardımların yapılabilmesi için halka müracaat
edilerek iane toplama yoluna gidilmiştir. Yurt dışındaki Türkler ve Müslümanlar da
yaşananlara duyarsız kalmamış bağışlar toplamışlardır. Hatta Amerika’daki Türkler bunun
için bir teşkilat dahi oluşturmuşlardır. Darülfünun örgencileri de yardım parası toplamak
için heyetler teşkil etmiştir. Ayrıca mülteciler yararına müsamereler, konserler ve maçlar
da düzenlenmiştir.
Muhacir ve mültecilere iaşe temini konusunda ise taşrada iaşe ve aşar ambarlarından
yararlanılmaya çalışılmıştır.
İstanbul’da da temin edilebildiği kadarıyla Muhacirin
Müdüriyeti tarafından haftanın belirli günleri imkân ölçüsünde iaşe maddeleri dağıtılmıştır.
İaşe maddelerinin azlığından dolayı genellikle mevcut iaşe durumuna göre hareket edildiği
gibi muhacir ve mültecilerin muhtaçlık seviyesi de dikkate alınmıştır. Örneğin 1920 yılında
İstanbul’daki mülteci sayısı dikkate alınarak yeni bir düzenleme yapılmıştır. Buna göre
çalışmaya muktedir olanlara kısa süreli iaşe yardımı tercih edilirken savaş koşulları
nedeniyle sevkleri yapılamayanlardan muhtaç bulunanların tamamının iaşe olunması
uygun görülmüştür. Ayrıca memleketlerine sevk edildiği halde geri gelenlerin ve
sevklerine karar verildiği halde gitmeyenlerin iaşe edilmeyeceği belirtilmiştir. 1922 yılında
İtilaf Devletleri’nin esaslı yardımlarının başlaması ile birlikte Muhacirin İaşe
Talimatnamesi tadil edilerek İstanbul’a iltica eden mültecilerin miktarı ve işsizliği de
dikkate alınarak mültecilerin iaşe müddeti 1 seneden 1,5 seneye çıkarılmıştır.
350
Mültecilerin iaşeden sonra en önemli ihtiyaçları arasında giyecek yer almıştır.
Çünkü çoğunluğu nerdeyse yanlarına hiçbir şey almadan göç etmek zorunda kalmışlardır.
Mülga Müdafaa-i Milliye Cemiyeti’ne ait olan eşyalar ve askeri kurumların ambarlarında
mevcut giyecek ve eşyadan muhacir ve mültecilere yardımlarda bulunulmuştur. Ayrıca
mültecilerin üretici olması için kurulan atölyelerde de mülteciler için çeşitli giyecek
eşyalar ürettirilmiştir. Halkı ve esnafın gerek iaşe maddesi gerekse giyecek konusunda
bireysel yardımları gazetelerde sık sık yer almıştır.
Muhacir ve mültecilerin çeşitli ihtiyaçları karşılanmaya çalışılmışsa da düzenli
beslenememeleri, kalabalık bir halde barakalarda yaşamaları veya açıkta kalmaları sonucu
mülteciler arasında sık sık sıtma, çiçek, veba ve tifo gibi bulaşıcı hastalıklar görülmüştür.
Hilal-i Ahmer Cemiyeti taşrada mültecilerin sığındıkları yerlere İmdad-ı Sıhhiye Heyetleri
gönderdiği gibi hastaneler ve dispanserler açmak suretiyle sağlık sorunlarını çözmeye
çalışmıştır. İstanbul’da ise Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele Heyeti oluşturulmuş ve
mültecilere çeşitli aşılar tatbik edilerek hastalıkların önüne geçilmek istenmiştir. Ayrıca
Heybeli Ada’da vebalı muhacir ve mülteciler için bir nekahathane tesis edilmiştir.
Ülkenin içinde bulunduğu durumdan dolayı muhacir ve mültecilere düzenli yardım
yapılması elbette mümkün değildi. Ayrıca düzenli yardım onların sürekli tüketici konumda
kalması demekti. Üstelik bu durum onları tembelliğe de alıştırabilirdi. Bu nedenle
Amerikan yardım heyetlerinin de bu konudaki teşvikleriyle yetkililer muhacir ve
mültecileri üretici hale getirmek için ciddi bir çaba sarf etmişlerdir. Mültecilerin önemli bir
kısmı ziraat ile uğraştıkları için onlara uygun yerler aranarak arazi ve tohumluk temin
edilmeye çalışılmıştır. Daha önce yaşanan göçlerde kalıcı iskân esnasında arazi dağıtımı
gerçekleştirilmiş iken işgaller ve azalan üretim nedeniyle ahaliye geçici iskân sırasında da
arazi dağıtılmak zorunda kalınmıştır. İstanbul’da sayıları 65.000’e ulaşan mültecileri
üretici hale getirmek için Teşvik-i Mesai Komisyonu kurulmuştur. Komisyon muhacir ve
mültecileri gerek yol inşasında gerek fabrikalarda çalıştırmak suretiyle iş temin etmeye
çalışmıştır. Komisyon ayrıca zanaat sahibi olan mültecilere kendilerini toparladıktan sonra
geri alınmak üzere sermaye vererek iş kurmalarını sağlamıştır. Ancak bazen bazı Kürt
mültecilerin de yaptığı gibi istihdam edildikleri işlerde mültecilerin görevlerinden
kaçındıkları görülmüştür. Bunun üzerine işten kaçınan muhacir ve mültecilere iaşe
yardımının kesileceği belirtilmiştir.
351
Ülkenin içinde bulunduğu mali durum nedeniyle yaşanan tahsisat sıkıntısı sonucu
muhacir ve mültecilerin bulunduğu yerlere hükümet para gönderemediği gibi mal
sandıklarında da hiç para olmadığından yevmiyeler dağıtılamamıştır. Mültecilerin
sığındıkları illere yeterli tahsisat gönderilemediği için iaşe, iskân ve sağlık konularında
yeterli yardım yapılamadığına dair illerden Dâhiliye Nezareti’ne çeşitli yazılar
gönderilmiştir. Tahsisat taleplerine genellikle ya olumsuz ya da istenilen meblağın altında
bir miktarın gönderilebileceği şeklinde cevaplar verilmiştir. Bazen de merkezden büyük
miktarlarda havalenameler gönderilmiş ancak mal sandıklarında gerekli meblağ olmadığı
için hiçbir işe yaramamıştır. Ayrıca mal sandıklarında para olmadığı için mülteciler için
gönderilen eşya ve malzemelerin nakil ve dağıtılmasında da sorunlar yaşanmıştır. Kışın
geldiği dönemlerde yakacak ihtiyacı için tahsisat talebine ise iaşeden tasarruf edilerek
karşılanması cevabı verilmiştir. Nakit sıkıntısı konusunda gelen yardım çağrıları genellikle
Hilal-i Ahmer Cemiyeti’ne yönlendirilmiştir. Mevcut durum nedeniyle Hilal-i Ahmer gibi
köklü bir yardım kuruluşu da zor durumda kalmış bazen yardım isteklerine olumsuz yanıt
verdiği gibi yaptığı yardımları kesmek zorunda kaldığı dönemler de olmuştur.
Ülkenin doğusu Rus ve Ermeni tahribatına uğramış batısında ise mütarekeden sonra
Yunan tahribatı başlamıştır. Dolayısıyla yaşanan bu tahribat ve göçler sonucu hem iaşe
hem de mesken buhranı ortaya çıkmıştır. Vilayet-i Şarkiye ve Karadeniz mültecileri bu
nedenle yerlerine hemen sevk edilememiştir. Hatta iaşe sıkıntısı nedeniyle Trabzon’a bir
müddet mülteci sevk edilmemesi istenmiştir. Erzurum’da da aynı sıkıntı yaşandığı için
Osmanlı hududuna dayanan Kafkasyalı Müslümanların Erzincan’a yönlendirilmesi
istenmiştir. Basında yer alan bir habere göre ise 10.000 kadar Batı Anadolu mültecisi açlık
yüzünden ölmüştür. Yurt içi ve yurt dışından en çok göç alan başkent İstanbul’da ise
muhacir ve mültecilere ekmek temin etmekte bile zorlanılmıştır. Mesken buhranı nedeniyle
gerek başkentte gerek taşrada bırakın mültecileri muhacirin idarelerine dahi yer temin
etmek ve kiralarını ödemekte güçlük çekilmiştir. Açıkta kalan mülteciler için çadır temin
edilmeye çalışılmıştır.
Mültecilerin sayısını azaltmak ve onları biran önce üretici hale getirmenin en iyi
yolu memleketlerine sevk etmekti. Özellikle Vilayet-i Şarkiye ve Karadeniz bölgesinden
göç eden mülteciler Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından yerlerine sevk edilmek
istenmişlerdir. İstanbul’a yakın bölgede bulunan mülteciler genellikle önce İstanbul’a sevk
edilmiş oradan da vapurlarla adı geçen bölgelere gönderilmişlerdir. Ancak sevkiyat için
352
vapur tahsis etmek bile güç olmuştur. Zira mütareke hükümlerine göre bütün liman ve
tersanelere el konulmuş ve ordu terhis edilerek askeri sevkiyat başlamıştır. İtilaf
Devletleri’nin sergilediği tutum işleri daha da zorlaştırmıştır. Örneğin İngilizlere ait eşyayı
taşıyacağı gerekçesi ile Trabzon ve Batum mültecilerini memleketlerine sevk etmek için
tahsis edilen vapura el konulmuştur. Kara yoluyla yapılan sevkiyatlarda ise mültecilerin
yollarda iaşelerinin ve güvenliklerinin temin edilmesinde güçlüklerle karşılaşılmıştır.
Sevkiyat yapılırken önce sevk yapılacak olan yerlerdeki iaşe ve mesken durumu
öğrenilmeye çalışılmış ve muhtaç mültecilerin hiçbir şekilde gitmelerine müsaade
edilmemesi istenmiştir. Zira pek çoğu yollarda hayatını kaybetmiş veya memleketlerini
bıraktıkları gibi bulamadıkları için geri dönmek zorunda kalmışlardır. Ardından ilk olarak
hükümetten
yardım
almaksızın
yol
masraflarını
karşılayabileceklerin
ve
mahallerinde mesken ve iaşe talebinde bulunmayacakların sevkleri uygun görülmüştür.
Sevkleri uygun görülmeyenlerin ise İslam köylerine dağıtılarak ziraatla meşgul olmaları
kararlaştırılmıştır.
Vilayet-i Şarkiye ve Karadeniz’de işgal sona ermiş ise de şehirlerde istila nedeniyle
meydana gelen tahribat ve Batı Anadolu, Marmara ve Elviye-i Selase’den yeni göçlerin
başlaması vaziyeti daha da zorlaştırmıştır. Bu nedenle 1919-1922 yılları arasında muhacir
ve mülteciler küçük gruplar halinde aralıklarla sevk edilmişlerdir. Bu arada Marmara
sahillerinden tehcir edilip Yunan adalarıyla Rumeli sahillerine gönderilmiş olan
Müslümanlar da unutulmamış ve bunları yerlerine iade etmek için Hilal-i Ahmer Cemiyeti
seferber olmuştur. Savaşın bitimi ile sevk çalışmalarına hız verilmiş ve İade-i Muhacirin
Komisyonu oluşturulmuştur. Komisyon öncelikli olarak iade işlemi için gerekli meblağı
temin etme, nakil vasıtası için vapur kumpanyaları ile görüşme ve mahalli hükümetlerle
temasa geçerek barınma meselelerini çözmeye çalışmıştır. Yine derhal sevki mümkün olan
ve az hasara maruz kalmış köylerin ahalisi sevk için seçilmeye başlanmıştır. Kurtarılan
illerin mültecilerinin toplu halde bulunduğu İstanbul’da sevk çalışmalarına hız verilmiştir.
Dönme talebinde bulunanlara çiçek ve veba aşıları tatbik edilmiştir. İzmir, İzmit, Bandırma
ve Gemlik’te Ankara hükümeti tarafından 4 kabul komisyonu oluşturulmuştur. Bu 4
iskeleden başka mültecilerin Anadolu’ya girmelerine izin verilmemiştir. Kabul
komisyonları dönen mültecilerin hüviyetlerini tahkik ettikten sonra memleketlerine
gitmelerine müsaade etmiştir.
353
Savaş dönemi içerisinde sevk faaliyetleri tam olarak gerçekleştirilemediği için
muhacir ve mültecilerin iskânları konusunda ciddi bir adım atılamamıştır. Bu nedenle sevk
edilemeyenler geçici olarak iskân edilmeye başlanmıştır. Özellikle İstanbul’a hem sığınan
hem de memleketlerine sevk edilmek için gelen binlerce mülteci bulunmakta idi. Bunların
şehir içerisinde geçici olarak barındırılmaları dahi zor olmuştur. Gülhane Parkı, Ali Paşa
Arsası, Sultan Ahmet, Beyazıt ve İplikhane de bunlar için barakalardan muhacir
misafirhaneleri oluşturulmuştur. Askeri binalar özellikle kışlalar, medreseler ve hatta
camilerden yararlanma yoluna gidilmiştir. Batı Anadolu’da ise göç eden mültecilerin
yerlerine iadesi mümkün olmayınca bulundukları yerlerde iskân edilmeleri için merkezi
Karahisar olmak üzere Nazilli ve Çine havalisine yardım malzemeleriyle birlikte bir İskânı Muhacirin Heyeti gönderilmesi kararlaştırılmıştır. Yaşanan felaket karşısında yer temin
etmek o kadar güç olmuştur ki inceleme yapılarak medreselerde oturan muhacir ve
yangınzedelerin hali vakti yerinde olanlar çıkartılarak yerlerine daha muhtaç bulunanların
iskân edilmesi yoluna gidilmiştir. Muhacirini Teshil-i İskân Komisyonu oluşturularak
muhacir ve mültecilerin geçici iskân koşulları iyileştirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca yer temin
etmek için teşkil edilen Tahliye-i Medaris Komisyonu ile mültecilerin iskânı için bazı
binaların ve vakfiyelerin tahliyesi yoluna gidilmiştir.
Kalıcı iskân çalışmaları da göç eden ahalinin memleketlerinin kurtarılması ve
yerlerine sevk edilmeye başlanmaları ile birlikte yoğunlaşmıştır. Her şeye rağmen imkân
dâhilinde savaş yılları içerisinde de çalışmalar yürütülmüştür. Kalıcı iskân konusunda
çeşitli noktalara dikkat edilmeye çalışılmıştır. Samsun ve Adapazarı çevresinde bulunan
araziler iskân için uygun görülen yerler olarak tespit edilmiştir. Önceden gelmiş fakat
iskân talebinde bulunmamış ancak zor durumda kalıp bu dönemde iskân talebinde
bulunanlara öncelik verilmemesi istenmiştir. Öncelikli olarak yeni göç edenlerin
yerleştirilmeleri istenmiştir. İstanbul ve çevresinde ise Ağaçlı ve Akpınar gibi köylerde
muhacir ve mülteciler iskân edilmeye başlanmıştır. Adana’da da altı tane muhacir köyü
oluşturulması planlanmıştır.
Savaşın sonlarına doğru Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti iskân bölgesi
olarak; başta Samsun, Çorum, Adana ve bunların çevre livalarını incelemeye başlamıştır.
Köylerin inşası için muhacirin bütçesine konulan tahsisattan başka Reji İdaresi ile Ziraat
Bankası’ndan da yardım edileceği belirtilmiştir. Büyük Taarruz için hazırlıkların yapıldığı
dönemde Sıhhiye Vekâleti iskân-ı muhacirin tatbikine muayyen talimatname hazırlamıştır.
354
Talimatnameye göre göç ettikleri tarihten itibaren iskân muamelesi görmemiş ve göç tarihi
6 seneyi geçmemiş olanlar iskân talep edebilecek ve vekâletin gösterdiği yerlerden birini
tercih etmekte de serbest olacaklardır. Ayrıca yabancı bir memleketten gelmiş olan ecnebi
mültecilerden Türkiye tabiiyetini kabul edenlerde iskân talep edebilecekler ancak sadece
vekâlet tarafından tahsis olunan yerlerde iskâna mecbur olacaklardı. Temmuz 1922’de Batı
Anadolu mültecilerinin büyük kısmının Denizli livasıyla Aydın ve Karahisar'ın işgale
uğramayan yerlerinde iskân edilmesi uygun görülmüştür. Ayrıca kalanların iskânı için
İzmit ve Antalya gibi mıntıkalarda dâhil edilmiştir. Yunan mezalimine iştirak etmiş
oldukları ihtimali mevcut olan çeşitli unsurlarla ilgili iskân yapılmadan önce tahkikat icra
edilmesi uygun görülmüştür. Savaşın sona ermesinin ardından iskân konusunda meydana
gelen itirazları önlemek için bir kanun layihası hazırlanarak; iskâna dair tüzük ve
yönetmeliklere muhalefet eden muhacir ve mültecilere verilmiş olan emlak ve arazi gibi
mülklerin geri alınması ve bunların milli hudutlar dışına ihraç edilmesi öngörülmüştür.
Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti’nin yayınladığı emirnameye göre kurtarılmış mahallerden
öncelikle yurtları tamamıyla harap olmamış ve katti iskâna tabi tutulmamış muhacir ve
mülteciler sevk edilerek yurtlarına yerleştirileceklerdir. Ayrıca hanesi veya köyü tahrip
edilmiş olanlara hükümet tarafından veya Hilâl-i Ahmer İmdat Heyetleri tarafından süratle
yardım edilecektir.
Ülkede bütün bu gelişmeler yaşanırken bir yandan da Ermeni ve Rum muhacirlerin
sevklerine başlanmıştır. Savaştan yenilgiyle ayrılan Osmanlı Devleti I. Dünya Savaşı’nın
sonlarına doğru tehcir edilmiş olan gayrimüslimlerin geri dönüşü ile ilgili çalışmalarına hız
vermiştir. Ülkenin ve Türk- Müslüman mültecilerin içinde bulunduğu durum dikkate
alınacak olursa böyle bir dönemde Ermeni ve Rum muhacirlerin sevk ve iskânlarında
çeşitli sorunlarla karşılaşılması gayet tabidir. Yukarıda da bahsedildiği gibi ülkede ciddi bir
iaşe ve mesken buhranı yaşandığı için Türk mülteciler de memleketlerine uzun süre sevk
edilememişlerdi. Bunun için gayrimüslim muhacirler sevk edilmeden önce felaketlerine
meydan vermemek için gidecekleri yerlerden mevcut durum hakkında malumat alınmaya
çalışılmıştır. Bazen de güvenlikleri dikkate alınarak yeterli sayıda jandarma olmadığı için
köylerine sevkleri yapılamamıştır.
Gayrimüslim muhacirlere seferberlik tahsisatından
yardım yapılmış ve çeşitli vergilerden muaf tutulmuşlardır. Gayrimüslimlerin sevk ve
iskânında bir yandan patrikhaneleri bir yandan İtilaf Devletleri’nin önemli ölçüde
yardımda bulundukları görülmektedir. Hükümet mütarekenin ardından çeşitli nedenlerden
355
dolayı Rumların dönmelerini bir süreliğine ertelemiştir. Ancak emrin tatbikine İtilaf
Devleti mümessilleri izin vermemişlerdir. İtilaf Devletleri çok açık bir şekilde her durumda
Ermeni ve Rumların yanında yer almışlar ve sık sık onlar lehine müdahalelerde
bulunmuşlardır. İtilaf Devletleri’nin temsilcileri, Ermeni ve Rumların sevk ve iskânları
konusunda bölgelere kendi oluşturdukları heyetleri gönderdikleri gibi meydana getirilen
karma heyetlerde de görev almışlardır. Ermeni ve Rum muhacirleri için patrikhaneleri
nezdinde yardım kuruluşları teşkil edilmiştir. Tehcir Edilmiş Rum Ahali İçin Patrikhane
Merkezi Komitesi ile Ermeni Muhacirleri Muavenet Merkez Komisyonu çeşitli yollarla
gayrimüslim muhacirlere yardım etmişlerdir.
Atina’da ise Rum muhacirlerinin
ihtiyaçlarını gidermek üzere kadınlar tarafından komisyonlar teşkil edilmiştir. Yunan
hükümeti Rum muhacirlerin sevk ve iskânları için tahsisat da temin etmiştir.
Rum ve Ermenilerin sevki emval-i metruke ve Müslüman mültecilerin açıkta
kalması gibi sorunlara neden olmuştur. Osmanlı Devleti, Balkan Savaşları ve ardından
gelen I. Dünya Savaşı sonrası çok sayıdaki Müslüman muhacir ve mülteciyi iskân etmek
için Ermeni ve Rumlara ait emval-i metrukeden yararlanmıştı. Geçici olarak bulunan bu
çözüm Ermeni ve Rumların geri dönüşleriyle birlikte Müslüman mültecileri tekrar açıkta
kalma tehlikesiyle karşı karşıya bırakmıştır. İtilaf Devleti temsilcileri Ermeni ve Rum
muhacirlerin mallarını ve mülklerini iade etmeye çalışırken haksız yere Müslüman ahalinin
açıkta kalmasına da neden olmuşlardır. İngilizlerin müdahaleleri ile Rumelifeneri’nin asli
ahalisi Rum emval-i metrukesi olarak gösterilmeye çalışılarak hanelerinden çıkarılmak
istenilmiştir. Hazırlanan bir talimatname ile Müslüman muhacir ve mültecilerin açıkta
kalmamaları temin oluncaya kadar Rum ve Ermenilerin 2'şer 3'er hanesi bir arada olmak
üzere geçici olarak yerleştirilmelerinin zaruri olduğu belirtilmiştir. Emlak ve emval
iadesinin sahiplerinin dönmesi ve müracaatına bağlı olduğu da karara alınmıştır.
Yetkililerce Temmuz 1919’a kadar 300.000 Rum ve Ermeni’nin memleketlerine iade
edildiği ve bunun karşısında aynı miktarda Müslüman muhacirin açıkta kalmış olduğu
tahmini yapılmıştır. Emlak ve emvalin teslimi konusunda incelemelerde bulunmak üzere
içinde İtilaf Devleti temsilcilerinin bulunduğu karma heyetler oluşturulmuştur. Bu
heyetlerin ortak hazırladığı raporlarda teslim işinin büyük oranda tamamlanmış olduğu,
dolayısıyla İtilaf mümessillerine yapılan şikâyetlerin haksız ve gerçekten uzak olduğu
bilgisi yer almıştır.
356
Savaşın kazanılmasının ardından Ermeni ve Rumlar kendilerine destek olan İtilaf
Devletleri ile birlikte Anadolu’yu tahliye etmeye başlamışlardır. Zira savaş yıllarında
onlardan cesaret alarak yaptıkları katliamlar nedeniyle Anadolu’da tek başlarına kalmak
istememişlerdir. Fransızlar güney bölgesinden çekilirken Ermenilerin Suriye’ye nakliyle
ilgilenmiş ve Amerikalılarda kendilerine yardım etmeye devam etmiştir. Ermenilerin bir
kısmı ise Yunan topraklarında iaşe hususunda Yunanlılara yük olmamak şartıyla kabul
olunmuşlardır. Ancak bu kardeşlik uzun sürmemiş ve Yunan ordusu harbin tekrar
başlaması ihtimalini hesap ederek Trakya ve Yunanistan’daki bütün Ermenileri silâh altına
almaya karar verince Ermeniler İstanbul ve Bulgaristan’a doğru göç etmeye başlamıştır.
Yunan ordusunun Anadolu’yu tahliye etmeye başlaması ile birlikte Rum ahali sahillere
yığılmıştır. Muhacirleri tahliye etmek için İngiliz, Fransız, Amerikalı ve İtalyan gemileri
tahsis edilmiştir. Özellikle İngiltere hükümeti bu maksatla birçok vapur kiralamıştır.
Nakliyat için tahsis olunan vapurlar ve şimendiferlerin yeterli gelmediği iddia edilse de
özellikle Trakya’dan Rum ve Ermeni muhacirler nakil olunurken Müslüman ahalinin
mahsul ve hayvanlarını da yağmalayarak yanlarında götürmeyi başarmışlardır. Yunanistan
Rum muhacirleri Müslümanların çiftlik ve emlakine yerleştirmeye başlamıştır. İngiltere,
Amerika ve Fransa Yunanistan hükümetinin yardım isteklerine kulak vermiş ve Rum
muhacirler için büyük miktarlarda bağış toplanmıştır. Ayrıca bu devletler yardım
kuruluşlarını Yunanistan’a yönlendirmişlerdir. Bu sırada Sakarya Savaşı sonrası ağırlıklı
olarak yardım yapılmaya başlanan Anadolu’daki Türk-Müslüman mülteciler unutulmuştur.
Sonrasında Lozan görüşmeleri esnasında nüfus mübadelesi kararı ile yeni bir aşamaya
geçilmiştir.
357
KAYNAKLAR
1- Arşivler
1.1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BCA)
1.1.1 Dâhiliye Nezareti Kataloğu
Emniyet-i Umûmiye Asayiş Kalemi Belgeleri (DH. EUM.AYŞ)
Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Seyrüsefer Kalemi (DH.EUM.SSM)
Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri (DH.KMS)
Sicil-i Nüfus İdare-i Umumiye Tahrirat Kalemi Belgeleri (DH.SN.THR)
Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyet Belgeleri (DH.UMVM)
Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Beşinci Şube Belgeleri (DH.EUM.5şb.)
İdare-i Umûmiye Belgeleri (DH.İ.UM)
İdare-i Umûmiye Ekler (DH.İ.UM.EK)
Şifre Kalemi Belgeleri (DH.ŞFR.)
1.1.2 Hariciye Nezareti Kataloğu
İstanbul Murahhaslığı Belgeleri (HR.İM)
Siyasi Kısım Belgeleri (HR.SYS)
1.2 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
1.2.1 Toprak İskân Genel Müdürlüğü Kataloğu
1.2.2 Bakanlar Kurulu Kararları Kataloğu
1.3 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi Başkanlığı Arşivi (ATASE)
1.3.1 İstiklal Harbi Kataloğu (İSH)
1.4 Kızılay Arşivi (KA)
1.5 Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE)
358
2-Resmi Yayınlar
Arşiv Belgelerine Göre Balkanlar'da ve Anadolu'da Yunan Mezalimi, C.II,
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Yayın No: 30, Ankara 1996.
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi, C. II-III-IV,
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Yayını, Ankara.
Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri I-II, Başbakanlık Devlet Arşivleri
Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın No:49-50, Ankara, 2001.
Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı
Yayını, Ankara 2007.
TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, Cilt I, 3. Baskı, Ankara 1943.
TBMM Zabıt Cerideleri, Devre I, TBMM Basımevi.
Türkiye Hilâl-i Ahmer Cemiyeti, 1339 Senesi Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umumisine
Takdim Edilen (1335-1338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, Ahmet İhsan ve
Şürekâsı, İstanbul 1923.
3-Gazeteler
Akşam
Söz
Vakit
İleri
Tasvir-i Efkâr
Alemdar
Hâkimiyet-i Milliye
359
4. Kaynak ve Telif Eserler
AĞANOĞLU, H. Yıldırım; Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Balkanlar’ın Makûs Talihi, 1.
Basım, Kum Saati, İstanbul, 2001.
AKGÜN, Seçil Karal - ULUĞTEKİN, Murat; Hilâl-i Ahmer’den Kızılay’a, Beyda
Basımevi, Ankara, 2000.
AKGÜN, Seçil; ‘Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu’, Üçüncü
Askeri Tarih Semineri
Bildirileri
Tarih
Boyunca Türk-Yunan ilişkileri,
Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1986.
AKŞİN, Sina; İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, C.I,
Türkiye İş Bankası
Yayınları, Ankara, 1998.
AKYÜZ, Jülide Orat- ASLAN, Nebahat Oran - TANRIVERDİ, Mustafa; Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e Kafkas Göçleri (1828-1943), 1. Baskı, Eser Ofset Matbaacılık,
Kars, 2011.
AKYÜZ, Jülide; ‘Göç Yollarında; Kafkaslardan Anadolu’ya Göç Hareketleri’, Bilig, S.46,
Yaz 2008.
ALKAN, Hakan; Fener Rum Patrikhanesi Uluslar arası İlişkiler Açısından Bir Yaklaşım,
Günce Yayıncılık, Ankara 1999.
ALTUĞ, Yılmaz; ‘Balkanlardan Anayurda Yapılan Göçler’, Belleten, C.LV, S.212, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
ARI, Kemal; Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 4. Baskı, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2007.
ATA, Ferudun; İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
2005.
ATALAY, Bülent; Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi’nin Siyasi Faaliyetleri (19081923), TATAV Yayınları No:4, İstanbul, 2001.
ATNUR, İ. Ethem; ‘Nahcivan’da Ermeni Mezalimi (1918-1920)’, Atatürk Dergisi, Sayı
2, Cilt 3, Erzurum; 2002.
_____________; ‘1918 Yılında Osmanlı Devleti ve Ermeni Meselesi’, Ermeni
Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Asam Ermeni Araştırmaları
Enstitüsü Yayınları No:3, Ankara, 2003.
360
_____________; ‘Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden
İskânı Meselesi’, Atatürk Yolu Dergisi, C IV, S 14, 1994.
AYIŞIĞI, Metin; Kurtuluş Savaşı Sırasında Türkiye’ye Gelen Amerikan Heyetleri,
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004.
BABACAN, Hasan; ‘Milli Mücadele’de Ispartalı Rumlar’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C.XXI, S.62, Temmuz 2005.
BAKAR, Bülent; ‘Mondros Mütarekesi’nden Sonra Yaşanan Önemli Bir Problem: Türk ve
Ermeni Yetimleri Sorunu’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXI, S 62,
Temmuz 2005.
BARAN, Tülay; ‘Mütareke Döneminde İstanbul’daki Rus Mültecilerin Yaşamı’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 64-65-66, Cilt XXII, Mart-Temmuz-Kasım
2006.
BAYAR, Celal; Bende Yazdım, C.7, Baha Matbaası, İstanbul, 1969.
BAYKARA, Tuncer; ‘Batı Anadolu'daki Rum Nüfusunun XIX. Yüzyıldaki Durumu "Yeni
Yunan Göçleri ve Yerli Hıristiyanların Yunanlaştırılması’, Üçüncü Askeri Tarih
Semineri Bildirileri Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri, Genelkurmay
Basımevi, Ankara, 1986.
BAYRAKTAR, Bayram; ‘Milli Mücadele’de Denizli Olayı’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, Sayı 22, Cilt: VIII, Kasım 1991.
BENLİSOY, Foti; ‘Patrikhanenin Faaliyetleri ve 1918-1920 Arasında Tehcir Edilmiş Rum
Ahalinin İadesi’, Tarih ve Toplum, S 34, Haziran 2003.
BERBER, Engin; Sancılı Yıllar: İzmir 1918-1922 (Mütareke ve Yunan İşgali
Döneminde İzmir Sancağı), Ayraç Yayınevi, Ankara, 1997.
BERBER, Ferhat; ‘19. Yüzyılda Kafkasya’dan Anadolu’ya Yapılan Göçler’, Karadeniz
Araştırmaları, S.31, Güz 2011, s.20.
BİLGEN, Deniz; ‘Wilson İlkelerine Türk Kamuoyunun Tepkisi ve Bunun Amerikan
Basınına Yansıması’, Atatürk Yolu Dergisi, C.5, S.18, Ankara, 1996.
BİLGİÇ, Bestami S.; Doğu Karadeniz Rumları: İsyan ve Göç, Türk Tarih Kurumu,
Ankara, 2011.
BUĞDAYCI, Aslan; Milli Mücadele’de Nazilli 1919-1922, Karacasu Matbaası, Nazilli,
1996.
CEBESOY, Ali Fuat; Milli Mücadele Hatıraları, Temel Yayınları, İstanbul, 2000.
361
ÇAPA, Mesut; ‘Pontus Meselesinde Rum Cemiyetlerinin Rolü’, Belgelerle Türk Tarihi
Dergisi, S 35, Ocak 1988.
____________; ‘Anadolu’da Yunan İşgalinin Sebep Olduğu İç Göçler’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C. X, S.29, 1994.
____________; Pontus Meselesi Trabzon ve Giresun’da Milli Mücadele, Türk
Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları:135, Ankara, 1993.
ÇELEBİ, Mevlüt; İtalyan Arşiv Belgelerinde Anadolu'da Yunan Mezalimi (19191922), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2010.
ÇELİK, Kemal; ‘Milli Mücadele’de İlk Kurşun ve Dörtyol’ un Düşman İşgalinden
Kurtuluşu’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XIV, S 41, Ankara, 1998.
ÇEVİK, Mehmet; ‘Ermenilerin Tehcir Sonrası Geri Dönüşü İle İlgili Osmanlı Devleti’nin
Uygulamaları’, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I,
Asam Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları No:3, Ankara, 2003.
ÇİÇEK, Rahmi; ‘Erzurum Vilâyet Kongresinde Alınan Kararlar ve Etkileri’, Atatürk
Yolu Dergisi, Cilt 2, Sayı 7, 1991.
ÇUFALI, Mustafa; ‘İstiklal Harbi Döneminde Batı Anadolu’da Yunan Zulmü’, Atatürk
Yolu Dergisi, Sayı 21, Cilt 6, Ankara, 1998.
ÇUKUROVA, Bülent; ‘1921-1922 Yıllarında Ermeni Komitelerinin ve Patrikhanenin
İstanbul’daki Faaliyetleri’, Atatürk Yolu Dergisi, S.35-36, Mayıs-Kasım 2005.
DAVIS, C. Claflın; İstanbul 1920, Çev: Sönmez Taner, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2.
Basım, İstanbul, 2000.
DAYI, S. Esin; Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Teşkilâtlanma, Kültür
Eğitim Vakfı Yayınları, Erzurum, 1997.
____________; ‘1918-1920 Yılları Arasında Iğdır ve Çevresindeki Siyasi Gelişmeler’,
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.5, Erzurum,
1996.
DEMİREL, Muammer; ‘Türkiye’de Kalan Ermeni Nüfusu’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C XXI, S 62, Temmuz 2005.
DOĞANAY, Rahmi; ‘İngiliz İtilaf Komiseri Rawlinson’un Gözüyle Mütareke Döneminde
Doğu Anadolu ve Kafkasya’, Atatürk Yolu Dergisi, C.VI, S.23, 1999.
DÜNDAR, Fuat; İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskân Politikası, İletişim
Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 2011.
362
EĞİLMEZ, Mümtaz Şükrü; Milli Mücadele’de Bursa, (Yay. Hazırlayan: İhsan Ilgar),
İstanbul, 1981.
ELDEM, Vedat; Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun
Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994.
ERAT, Muhammet; ‘İngiliz Subayı Rawlinson’un Ermeni Meselesi’ndeki Tutumu (19191921)’, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, Cilt I, Asam
Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları No:3, Ankara 2003.
_____________; "Milli Mücadele'de Uşak", 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu,
Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, C.1, İstanbul, 2001.
ERKAN, Süleyman; Kırım ve Kafkasya Göçleri (1878-1908), Karadeniz Teknik
Üniversitesi Kafkasya ve Orta Asya Ülkeleri Uygulama ve Araştırma Merkezi,
Trabzon, 1996.
GÖKBİLGİN, M. Tayyip; Milli Mücadele Başlarken (Mondros Mütarekesi’nden
Büyük Millet Meclisi’nin Açılmasına), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
İstanbul, 2011.
GÖKDEMİR, A. Ender; Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara 1998.
GÜLER, Ali; Dünden Bugüne Yunan-Rum Terörü, Ocak Yayınları, Ankara, 1999.
HALAÇOĞLU, Ahmet; ‘Balkan Savaşlarında Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Sonuçları’,
Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
_____________; Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913), 2.
Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1995.
HALAÇOĞLU, Yusuf; ‘Kolonizasyon ve Şenlendirme’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 1999.
HALICI, Şaduman; Milli Mücadele’de Kuşadası ve Söke (1919-1922), Yenigül
Matbaası, İzmir, 2009.
HATİPOĞLU, Süleyman; Türk Fransız Mücadelesi (Orta Toros Geçitleri 1915-1920),
Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2001.
İLGAZİ, Abdullah - CENİK, Salih; ‘Milli Mücadele Döneminde Erbaa’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIX, S.57, Kasım 2003.
İNCİ, İbrahim; ‘Mütareke Döneminde İşgal Tehdidi Karşısında Manisa’, Celal Bayar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 11, Sayı 1, Nisan 2013.
363
İPEK, Nedim; ‘Göçmen Köylerine Dair’, Tarih ve Toplum, C. 25, S.150, İletişim
Yayınları, İstanbul, 1996.
____________; ‘Kafkaslar’dan Anadolu’ya Göçler (1877-1900)’, Ondokuzmayıs
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.6, Samsun, 1991.
____________; ’93 Muhaceratı’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
____________; İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, 1.Baskı, Serander Yayınları,
Trabzon, 2006.
KARPAT, Kemal H.; Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Çev: Bahar
Tırnakçı, 1. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
KAYA, Erol; Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele'de Türk Mültecileri Vilâyât-ı
Şarkîyye ve Aydın Vilâyeti Mültecileri (1915-1923), Ebabil Yayınları, Ankara,
2007.
KAYA, Mehmet; ‘Yalova-Gemlik Bölgeleri ve İzmit Yarımadası’nda Yunan Mezalimine
Dair İtilaf Devletleri Araştırma Komisyonu Raporları (12-22 Mayıs 1922)’,
Atatürk Yolu Dergisi, S. 51, Bahar 2013.
KAZGAN, Gülten; ‘Milli Türk Devletinin Kuruluşu ve Göçler’, İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi Mecmuası, C.30, Ekim 1970-Eylül 1971, Fakülteler Matbaası,
İstanbul, 1974.
KILIÇ, Doğan; ‘Self Determinasyon İlkesinin Azınlıklar Açısından Değerlendirilmesi’,
Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XII, Ankara, 2008.
KIRANLAR, Safiye; Savaş Yıllarında Türkiye’de Sosyal Yardım Faaliyetleri (19141923), İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2005.
KIRZIOĞLI, Fahrettin; ‘Cihangiroğlu İbrahim Aydın (1874-1948)’daki Milli Mücadele’de
Kars ve Atatürk ile İlgili Belgeler’, Belleten, Cilt XL VIII, Sayı 189-190, Ankara,
1985.
_____________; Milli Mücadele’de Kars, I. Kitap, Hamle Matbaası, İstanbul, 1960.
_____________; Kars İli ve Çevresinde Ermeni Mezalimi, Kardeş Matbaası, Ankara,
1970.
KOCACIK, Faruk; ‘Rumeli’den Anadolu’ya Yönelik Göçler ve Sonuçları’, Osmanlı, C.4,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
364
KODAL, Tahir; ‘Milli Mücadele’de Denizli ve Önemi’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C: XIV, S. 42, , Türkiye Cumhuriyeti'nin 75. Yılı Özel Sayısı, Kasım
1998.
KODAMAN, Bayram - İPEK, Nedim; ‘Balkanlar, Girit ve Kafkaslardan Anadolu’ya
Yönelik Göçler ve Göçmen İskân Birimlerinin Kuruluşu (1878-1912)’, Erdem,
C.12, S.35, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 2002.
KODAZ, Yusuf; "işgal Kuvvetlerinin Uşak Halkına Karşı Tutumu", 21. Yüzyılın Eşiğinde
Uşak Sempozyumu, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 1, İstanbul,
2001.
KÖKLÜ, H. Nusret; Manisa İşgalden Kurtuluşa, Akademi Kitabevi, İzmir, 1998.
KÖSTÜKLÜ, Nuri; Milli Mücadele’de Manisa-Uşak-Afyonkarahisar-Konya Hattı,
Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2009.
MCCARTHY, Justin; Ölüm ve Sürgün, Çev: Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul,
1995.
MUTLU, Cengiz; Mütareke Döneminde Rum Nüfus Hareketleri (1918-1922), Atatürk
Araştırma Merkezi, Ankara, 2014.
MÜDERRİSOĞLU, Alptekin; Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma
Merkezi, Ankara 1990.
OKUR, Mehmet; ‘Milli Mücadele Döneminde Fener Rum Patrikhanesi’nin ve
Metropolitlerin Pontus Rum Devleti Kurulmasına Yönelik Girişimler’, Atatürk
Yolu Dergisi, S 29-30, Mayıs-Kasım 2002.
ORTAK, Şaban; ‘Milli Mücadele Döneminde Afyon’daki Mülteciler’, Milli Mücadele ve
Büyük Taarruz’da Afyonkarahisar,
Ed: Hasan Babacan, Afyon Kocatepe
Üniversitesi Yayını, Afyonkarahisar, 2010.
ÖNAL, Sami; Milli Mücadele’de Oltu, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1968.
ÖZDEMİR, Mustafa; ‘I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti Tarafından
Gerçekleştirilen Rum Tehciri’, ÇTTAD, VI/14, İzmir, 2007.
ÖZDEMİR, Zekeriya; Milli Mücadele Yıllarında Balıkesir Cepheleri, Ankara, 2001.
ÖZGİRAY, Ahmet; ‘Yunan Amaçları ve İtilaf Devletleri’, Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 4,
Ankara, 1989.
____________; ‘İzmir’den Uşak’a Yunan Harekâtı’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C.XIV, S.40, Mart 1998.
365
ÖZKAYA, Yücel, Milli Mücadele’de Ege ve Çevresi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1994.
ÖZTÜRK, Hüsamettin; Milli Mücadele’de Çanakkale, Kültür Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 2001.
PANCAR, Emine; ‘Yunan İşgalleri Karşısında Göç Hareketi’, ÇTTAD, VIIII/18-19,
(2009/Bahar-Güz).
PEHLİVANLI, Hamit; ‘Tarih Perspektifi İçinde Pontus Olayı: Yakın Tarihimize ve
Günümüze Etkileri’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.X, S.29, Temmuz
1994.
SAKALLI, Bayram; Milli Mücadele'nin Sosyal Tarihî Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri,
İz Yayıncılık, İstanbul, 1997.
SARIKOYUNCU,
Ali; ‘Milli Mücadele’de Uşak ve Din Adamaları’, 21. Yüzyılın
Eşiğinde Uşak Sempozyumu, Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Cilt 1,
İstanbul 2001.
_____________; ‘Zonguldak ve Havalisinde Milli Mücadele’ye Zarar Verici Faaliyetler’,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VIII, S.23, Mart 1992.
_____________; Milli Mücadele’de Söğüt ve Çevresi, 3. Baskı, BRC Basım Matbaası,
Söğüt 2009.
SARINAY, Yusuf; ‘Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası’, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C.XI, S.31, Mart 1995.
_____________; ‘İstanbul’da Ermeni Faaliyetleri ve Alınan Tedbirler (1914-1918)’,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXIII, S.67-68-69, Mart-Temmuz-Kasım
2007.
SARISIR, Serdar; Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Kültür Sanat Yayıncılık,
İstanbul, 2006.
____________; ‘1913 Türk-Bulgar Mübadele Sözleşmesi’, Askeri Tarih Araştırmaları
Dergisi, S.7, 2006, s.57.
_____________; ‘Yunanlıların Batı Anadolu’da Nüfus Çoğunluğunu Sağlama Gayretleri
ve Yunan Hükümeti’nin Bir Genelgesi’, Atatürk Yolu Dergisi, S 37-38, MayısKasım 2006.
SAYDAM, Abdullah; ‘Kırım ve Kafkasya’dan Yapılan Göçler ve Osmanlı İskân Siyaseti
(1856-1876)’, Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
366
_____________; Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Türk Tarih Kurumu, Ankara,
1997.
SELEK, Sabahattin; Anadolu İhtilali, C.1, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 2004.
SELVİ, Haluk; ‘Mondros Mütarekesi’nden Sonra Vilâyât-i Şarkiyye’de Nüfus’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 50, Cilt XVII, Temmuz 2001.
SEZER, Mehmet; Atatürk ve Milli Mücadele’de Tekirdağ, Tekirdağ Valiliği Yayınları,
1988.
SEZGİN, İbrahim; ‘Balkan Savaşları Sonrası Yunanistan’ın Soydaşlarımıza Karşı
Sürdürdüğü Politika’, Askeri Tarih Bülteni, S.38, Yıl:20, Şubat 1995.
SOFUOĞLU, Adnan; ‘Kurtuluş Savaşı Döneminde Kocaeli-Yalova-İznik Çevresinde Rum
ve Ermeni Terörü’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 54, Cilt: XVIII,
Kasım 2002.
_____________; ‘Milli Mücadele Döneminde Kocaeli’, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 2006.
_____________; Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri, Turan Yayıncılık,
İstanbul 1996.
_____________; ‘Anadolu Üzerindeki Yunan Hedefleri Mütareke Dönemi Fener Rum
Patrikhanesi’nin Faaliyetleri’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.X, S.28,
Mart 1994.
_____________; ‘İzmir’in İşgali Sonrasında Yunanlıların Batı Anadolu’da İşgali
Genişletmeleri ve Bölgede Oluşan Milli Direniş’, Atatürk Yolu Dergisi, S.29-30,
Mayıs-Kasım 2002.
_____________; ‘Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında İşgal Döneminde Bursa’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XIX, Sayı 55, Mart 2003, s.63-64.
_____________; ‘Osmanlı Devleti’nde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin
Bir Safhası; 1903-1904 (Rumi:1319) Yılında Meydana Gelen Göçler’, Türk
Kültürü, S.383, Ankara, Mart 1995.
SONYEL, Salahi R.; ‘İngiliz Belgelerine Göre Kurtuluş Savaşında Manisa ve Bölgesi
(1919-1922)’, Belleten, Cilt:LXXV, S: 272, 2011.
SU, Kamil; Manisa ve Yöresinde İşgal Acıları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
Ankara, 1982.
ŞAHİNGÖZ, Mehmet – KELEŞYILMAZ, Vahdet; ‘Milli Mücadele Dönemi Türk
Basınında Wilson Prensipleri’, Aydınlanma 1923, , S.49, 2004.
367
ŞAHİNGÖZ, Mehmet; ‘Milli Mücadele’de Protesto ve Mitingler’, Türkler, Cilt 15, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
ŞİMŞİR, Bilal; Rumeli’den Türk Göçleri, C.1, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989.
TAŞ, Fahri ‘Milli Mücadele Döneminde Rum Ayaklanması’, Atatürk Araştırma Merkezi
Dergisi, C.XII, S.34, Mart 1996.
___________; ‘Birinci Dünya Savaşı Sonrası Fransızların Trakya’yı İşgali’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 60, Cilt XX, Kasım 2004.
TEKELİ, İlhan – İLKİN; Selim Ege’deki Sivil Direnişten Kurtuluş Savaşı’na Geçerken
Uşak Heyet-i Merkeziyesi ve İbrahim (Tahtakılıç) Bey, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara,1989.
TOSUN, Ramazan; ‘Türk-Rum Nüfus Mübadelesi’, Türkler, C.16., Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 2002.
TURAN, Mustafa; Yunan Mezalimi İzmir, Aydın, Manisa, Denizli 1919-1923, Atatürk
Araştırma Merkezi, Ankara, 2006.
Türk İstiklâl Harbi, Cilt II. Batı Cephesi 2. Kısım, 3. Baskı, Genelkurmay Basımevi,
Ankara 1999.
Türk İstiklâl Harbi, Cilt II., Batı Cephesi, I. Kısım, Genelkurmay Basımevi, Ankara,
1963.
Türk İstiklal Harbi, Cilt III, Doğu Cephesi, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1965.
TÜRKMEN, Zekeriya; Belgelerle Yunan Mezalimi, Ocak Yayınları, Ankara, 2000.
UÇAR, Ahmet; ‘Şu Fransızların Ermeni’ye Ettiği!..’, Tarih ve Düşünce, S 19, İstanbul,
2001.
URAL, Selçuk; ‘I. Dünya Savaşı Sonrası Ermeni Muhacirlerin Doğu Vilayetleri’nde
İskânı’, Türk Dünyası Araştırmaları, S 157, İstanbul 2005.
____________; ‘Mütareke Döneminde Gayrimüslim Muhacirlerin İskânı’, Türk Kültürü
İncelemeleri Dergisi, S.14, İstanbul, 2006.
____________; ‘Mütareke Döneminde Güneydoğu Anadolu Politikası’, Atatürk Yolu
Dergisi, S.39, Mayıs 2007.
_____________; ‘Mütareke Döneminde Osmanlı Devleti’nin Elviye-i Selâse Politikası’,
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.23, Erzurum,
2004.
_____________; ‘Mütareke Dönemi’nde Pontus Devleti Kurmaya Yönelik Çalışmalar ve
Karşı Önlemler’, Atatürk Yolu Dergisi, S.27-28, Mayıs-Kasım 2001.
368
ÜNLÜ, Mucize; ‘Mütareke Yıllarında İstanbul Merkezli Pontusçu Faaliyetler’, Abant
İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2004-2, S.9.
YALAZAN, Talat; Türkiye’de Yunan Vahşet ve Soykırımı Girişimi (15 Mayıs 1919-9
Eylül 1922), C.I, (15 Mayıs 1919-13 Eylül 1921), C.II, (13 Eylül 1921- 9 Eylül
1922), Genel Kurmay Basımevi, Ankara, 1994.
YAVUZ, Bige Sükan; ‘Kurtuluş Savaşı Sırasında Kurulması Düşünülen Rum-Ermeni
Konfederasyonu’, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XIX, S.55, Mart 2003.
YAZICI, Nuri; Milli Mücadele’de Canik Sancağı’nda Pontusçu Faaliyetler 1918-1922,
Çizgi Yayınları, 2. Basım, Ankara, 2003.
YETİŞKİN, Mehmet; ‘Ermenilerin Maraş’tan Ayrılmaları, 1920-1922’, Atatürk
Araştırma Merkezi Dergisi, C. XX, S.58, Mart 2004.
YILMAZ, Mehmet; ‘XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Muhaciri İskân Politikası’,
Osmanlı, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999.
YORULMAZ, Şerife; ‘Çukurova’da Kuva-yı Milliye Yapılanmasının Temel Özellikleri’,
Atatürk Yolu Dergisi, S.35-36, Mayıs-Kasım 2005.
YÜCEER, Saime; ‘Varangel Ordusunun İstanbul’daki Faaliyetleri’, Atatürk Yolu, C.VI,
S.21, Ankara, 1998.
___________; Bursa’nın İşgal ve Kurtuluş Süreci (8 Temmuz 1920-11 Eylül 1922),
Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 2001.
369
EKLER
370
EK 1: Ermeni Muhacirin Muavenet Merkez Komisyonu’nun Hilal-i Ahmer’den yardım
talebi (KA, 534/2)
371
EK 2: Nakit sıkıntısı nedeniyle yapılan ayni yardımların mültecilere ulaştırılamaması
üzerine Dâhiliye Nezareti’nin Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nden yardım isteği (BCA,
272..0.0.0.12./38.27..13.)
372
EK. 3 AMMU’den vilayet ve mutasarrıfIıklara Ermeni ve Rumların dönüşü ile
açıkta kalan mültecilere yardım yapılmasına dair çekilen telgraf (BOA, DH. ŞFR. 95/256)
373
374
EK 4: Hilal-i Ahmer’in yardımlarını kesme kararı üzerine Kadıköy şubesi tarafından
merkeze gönderilen yazı (KA, 28/275)
EK 5: Rum muhacirlerin savaşın bitiminde Trakya’dan Bulgaristan’a göç ederken
Müslümanların hayvanlarını gasp ettiği (TİTE, 53/33)
375
EK 6: Yalova’dan tahta parçaları üstünde göçün tasviri (İleri, 08.06.1921, s.1)
376
EK 7: Leydi Harington’un muhacir ve mültecileri ziyareti (Akşam, 17.02.1922, s.1)
377
EK 8: Marmara sahilinden mülteci akını (İleri, 26.05.1921, s.1)
378
EK 9: Padişahın Aydın mültecilerinin durumu ile ilgili malumat talep ettiği (Vakit,
24.11.1919, s.1.)
379
EK 10: Kışın gelmesi üzerine muhacir ve mültecilere için yapılan yardım çağrısı (Akşam,
13.12.1921, s.1.)
380
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Soyadı, adı
YILDIRIM, Hatice
Uyruğu
T.C.
Doğum Tarihi ve yeri
03.03.1981 Çorum
Medeni Hali
Bekâr
e-posta
hyildirim@selcuk.edu.tr
Eğitim Derecesi
Okul/ Program
Mezuniyet yılı
Doktora
Gazi Üniversitesi/ Tarih Bölümü
Devam Ediyor
Yüksek Lisans
Selçuk Üniversitesi/ Tarih Bölümü
2008
Lisans
Gazi Üniversitesi/ Tarih bölümü
2005
İş Deneyimi, Yıl
2005-devam ediyor
Çalıştığı Yer
Selçuk Üniversitesi
Görev
Okutman
Download