küreselleşme ve yeni devlet kapitalizminin

advertisement
KÜRESELLEŞME VE
YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN
YÜKSELİŞİ
Yrd. Doç. Dr. Orhan ŞİMŞEK
Türk Metal Sendikası
Araştırma ve Eğitim Merkezi Yayınları-7
Ankara/ 2017
YAZAR HAKKINDA
Orhan Şimşek 1987 yılında Ankara’da doğdu. Lise öğrenimini Ankara Gazi Lisesi’nde tamamladı. 2010 yılında Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari
Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü’nden ve 2012 yılında aynı üniversitenin Sosyal
Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı’ndan mezun oldu. 2012 yılında başladığı
Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı’ndaki doktora
eğitimini 2016 yılında hazırladığı, “Küreselleşme ve Yeni Devlet Kapitalizminin
Yükselişi” başlıklı tez ile tamamladı ve iktisat doktoru unvanını aldı. Halen Artvin Çoruh Üniversitesi Hopa İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü’nde
Yardımcı Doçent Dr. olarak akademik faaliyetlerini sürdürmekte olan Şimşek’in
ilgi alanları, uluslararası politik iktisat, Türkiye ekonomisi, makro iktisat ve dünya ekonomisidir.
1. Basım Mart 2017
ISBN: 978-975-6610-52-7
Türk Metal Sendikası
Araştırma ve Eğitim Merkezi
Kumrular Caddesi Sümer 2 Sokak No:23 Kat:1
06420 Çankaya/Ankara
Tel: 0 (312) 231 01 79
arastirma@turkmetal.org.tr
Prodüksiyon: KARATAHTA
Oğuzlar Mahallesi, Çetin Emeç Bulvarı, 1364 Sokak,
No: 2/1 Balgat, Çankaya/ANKARA
Tel: 0 (312) 284 07 94
www.karatahta.com.tr
Baskı: Ziraat Gurup Matbaacılık
Tel: 0 (312) 384 73 44-45
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında katkılarını, desteklerini ve vaktini esirgemeyen, yapıcı önerileriyle aydınlatan değerli hocam Prof. Dr. Aziz KONUKMAN’a, fikirleri ve önerileriyle çalışmanın şekillenmesine katkı sunan sevgili hocalarım Prof.
Dr. Hakan Naim ARDOR’a, Prof. Dr. Hatice KARAÇAY’a, Prof. Dr. Fahriye ÖZTÜRK’e
ve Prof. Dr. Hakan MIHCI’ya, lisans öğrenimimden bu yana kendilerinden çok şey
öğrendiğim ve desteklerini hissettiğim sevgili hocalarım Prof. Dr. Bahadır AYDIN’a,
Prof. Dr. Sabri ÇAKLI’ya ve Yrd. Doç. Dr. Fevzi ENGİN’e, aynı üniversitede çalışma
fırsatı bulduğum, destekleriyle yanımda olan değerli dostum/ağabeyim Yrd. Doç.
Dr. Ahmet Arif EREN’e, arkadaşlık/dostluk kavramının önemini yakından hissettiren sevgili dostum Yrd. Doç. Dr. Yusuf MURATOĞLU’na, çalışmanın her aşamasında hep yanımda olan sevgili kardeşim Kerem KERKEZ’e, aynı şekilde desteklerini
esirgemeyen ve hep yanımda olan sevgili kardeşim Koray ŞİMŞEK’e ve bugünlere
gelmemdei en büyük pay sahipleri olan kıymetli annem Döne ŞİMŞEK’e ve babam
Ahmet ŞİMŞEK’e teşekkürü bir borç bilirim.
Ayrıca, bu çalışmanın kitap haline gelmesini sağlayan Türk Metal Sendikası
Genel Başkanı Pevrul KAVLAK ve yöneticileri ile Sendikanın Araştırma ve Eğitim
Merkezi (TAEM) çalışanlarına da katkılarından dolayı çok teşekkür ederim.
Yrd. Doç. Dr. Orhan ŞİMŞEK
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ
VII
ÖNSÖZIX
1. GİRİŞ
1
2. KÜRESELLEŞME: KAVRAMSAL ve KURAMSAL ÇERÇEVE
9
2.1. Kavramsal Çerçeve
9
2.1.1. Kapitalizm Üzerinden Küreselleşmeyi Anlamak
11
2.1.2. Kapitalizmin Özgünlükleri ve Küreselleşme
13
2.2. Kuramsal Çerçeve
18
2.2.1. Dünya Sistemleri Analizi: I. Wallerstein
18
2.2.2. Evrensel Kapitalizm: E. M. Wood
20
2.2.3. Alansızlaştırma ve Uluslarüstülük: J. A. Scholte
21
2.2.4. Ağ Toplumu, Enformasyon Çağı-Bilgi Kapitalizmi: M. Castells
24
2.2.5. Jeo-Ekonomi: P. Dicken
26
2.2.6. Uluslararası Ekonomi: P. Hirst-G. Thompson
27
2.3. Küresel Kapitalizm Tezi: W. I. Robinson
29
2.3.1. Dünya Ekonomisinden Küresel Ekonomiye: Ulusötesileşen Kapitalizm
30
2.3.2. Ulusötesi Kapitalist Sınıf ve Ulusötesi Devlet Aygıtı
33
3. KÜRESEL KAPİTALİZMDE DEVLETİN DÖNÜŞÜMÜ
37
37
3.1. Keynesyen Refah Devletinden Neoliberal Devlete Doğru
3.1.1. Fordizm ve Devlet: Keynesyen Refah Devleti
40
3.1.2. Fordizmin Krizi ve Post-Fordizm: Neoliberal Devlete Doğru
44
3.2. Neoliberalizm ve Devlet: Küresel Neoliberal Bir Devlet mi?
47
3.2.1. Neoliberalizm ve Küreselleşme
47
Neoliberalizm: Kısa Bir Betimleme
48
3.2.2. Washington Uzlaşması: Neoliberal Manifesto-Neoliberalizm 1.0
51
3.2.3. Post-Washington Uzlaşması: Minimal Devletten Piyasa Dostu-Etkin
Devlete Neoliberalizmde Bir Paradigma Yenilenmesi-Neoliberalizm 2.0
3.3. Neoliberal Küreselleşme Sürecinde Devlet Formu Tartışmaları
53
57
3.3.1. Neoliberal Küreselleşme, Kapitalizm ve Devlet:
Devletin Uluslararasılaşması
59
3.3.2. Neoliberal Küreselleşme ve Devlet: Ulusötesi Devlet Aygıtı
65
4. KÜRESEL KRİZ SONRASI YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ:
DEVLETÇİLİĞİN KÜRESELLEŞMESİ
71
4.1. Yeni Devlet Kapitalizminin Arka Planı: 2008 Krizi ve Sonrası
73
4.2. Yeni Devlet Kapitalizminin Özellikleri
79
4.3. Ulusötesileşen Devlet Kapitalizminin Aktörleri
86
4.3.1. Devlet Mülkiyetli Şirketler (SOEs)
87
4.3.2. Ulusal Varlık Fonları (SWFs)
94
4.4. Çin Devlet Mülkiyetli Şirketleri Nasıl Küreselleşti?
4.4.1. Çin’in Liberalleşme Reformlarının Nitelikleri: Merkezi Planlamadan
Sosyalist Piyasa Ekonomisine Geçiş
101
103
4.4.2. Washington Uzlaşmasına Karşı Pekin Uzlaşması
4.4.3. Sosyalist Piyasa Ekonomisinden Ulusötesileşen Devlet
Kapitalizmine Devlet Mülkiyetli Şirketler:
106
Özelleştirme Yerine Küreselleştirme
108
Devlet Mülkiyetli Şirketlerde Reform Süreci
109
Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Küreselleşmesinde Ulusötesi Yatırımlar Örneği
114
5. SONUÇ
119
KAYNAKÇA
125
KISALTMALAR
132
ÇİZELGELER LİSTESİ
133
ŞEKİLLER LİSTESİ
134
SUNUŞ
1980’lerden sonra başlayan ve adına küreselleşme denilen süreçte, sosyal devletin ortadan kaldırılmasıyla birlikte sendikalara yoğun saldırıların arttığı bir dönemi yaşıyoruz. Küreselleşmeyle ortaya çıkan görüş, sendikaların sonunun geldiği, artık sendikal örgütlenmeye ihtiyaç olmadığıdır. Çalışma yaşamına, sendikasız
üretim ilişkilerinin egemen olduğunu kanıtlamaya çalışan bilimsel değerlendirmeler de yaygınlaşıyor.
Örgütlü toplumu yok etmek isteyen küresel kapitalizm, demokrasinin, sosyal
devletin ve örgütlülüğün en önemli bütünleyicisi olan sendikaları kendisine hedef
aldı. Ancak unutulmamalı ki, örgütsüz insan, küresel toplumda egemen güçlerin
karşısında çaresizdir. İnsanın bu çaresizlikten kurtulması ve topluma yön verme
ve haklarını koruma gücüne erişmesi bakımından örgütlenmesi kaçınılmazdır.
Bunun en temel araçlarından biri de sendikalardır. Sendikalar bu anlamda hem
bir okul hem de toplumsal değişimin aracıdır. Küresel sömürü düzeni, sendikal hareketi sermaye karşısında güçsüz bırakmakta, örgütlü toplumun ve endüstriyel
demokrasinin sınırlarını daraltmaktadır. Büyüyen sermaye, uluslararası ölçekte
her türlü kamusal müdahalenin yönlendiriciliğinden kurtulmuştur. Artık devletler sermayeyi değil, sermaye devletleri ve hükümetleri yönlendirir hale gelmiştir.
Üretmeyen, istihdam yaratmayan, örgütlü toplumu etkisiz bırakan küresel sermaye, dünyanın üzerine tüm ağırlığı ile çökmüş durumdadır.
İşte bütün bu gelişmeler göz önüne alındığında, genç bir akademisyen olan Orhan Şimşek, elinizdeki bu çalışmasında, küreselleşme konusunda yazılanları derleyip toplayıp gözden geçirmenin yanında, ince bir yoruma da tabi tutmuştur. Şimşek’in çalışması, refah devletinin nasıl terk edildiğini, piyasa yanlısı devletin nasıl
önerildiğini ve gerçekleştirildiğini, piyasa ile devletin nasıl birbirinin tamamlayıcısı
yapıldığını, sermayeye tanınan serbestliğin işgücü için nasıl tanınmadığını yalın bir
dille anlatmaktadır. Küreselleşme ile uyumlu ve birlikte çalışan yeni devlet kapitalizmi ise Çin örneği üzerinden anlatılmıştır.
Bilimsel çalışmalar, gerçeği anlamamızda çok önemli kaynaklardır ve sosyal
tarafları uyarıcı niteliktedirler. Bu nedenle, genç akademisyenlerin çalışmalarının
yayımlanması, bu amacı gütmektedir. Bu çalışmaların işçilerimiz ve kamuoyu ile
paylaşılması ve daha da değer kazanması yolunda Türk Metal Araştırma ve Eğitim Merkezi’nin gösterdiği çaba çok önemlidir. Merkezimiz, bu yayın politikasıyla
alandaki önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Yayınlarının artarak devam etmesi
sendikamız için memnuniyet vericidir.
Kitabın yazarı başta olmak üzere, eserin elinize ulaşma sürecindeki her aşamada emeği geçen arkadaşlarımı kutluyor ve kendilerine teşekkür ediyorum.
Pevrul KAVLAK
TÜRK-İŞ Genel Sekreteri
Türk Metal Sendikası Genel Başkanı
ÖNSÖZ
Doktora danışmanlığını yaptığım sevgili Dr. Orhan Şimşek’in kitaba dönüştürülen tez çalışması, kapitalizmin mevcut aşamasında devletin rolü ve işlevinde bir
değişim ve dönüşüm yaşanıp yaşanmadığının sorgulanmasını amaçlamaktadır..
Bu tür bir sorgulamayı yapan bir çalışmanın tarihsel bir arka plana sahip olması
eşyanın tabiatı gereğidir. Dr. Şimşek, çoğu aydın/düşünürün varsaydığı gibi devletin ekonomik alanda küçüldüğü ve önemsizleştiğine ilişkin argümanlara karşıt bir
şekilde devletin tersine önemini koruduğu ve hatta arttırdığını tarihsel bir değerlendirme ışığında savunmaktadır.
Söz konusu iddia sadece tarihsel arka planı ile savunulmamış bunun yanı sıra,
teorik çerçevenin sunulması ve çeşitli ülke/şirket deneyim ve örneklerinin incelemesi ile konu ayrıntılı ve başarılı bir şekilde ele alınmıştır. Özellikle Türkçe yazında böylesi çalışmaların pek olmadığı da düşünüldüğünde,
çalışmanın önemi ve değeri daha da artmaktadır. Kitabın temel meselesi yukarıdaki gibi özetlenebilir. Kitabın ana izliği ise sermayenin dünya coğrafyasına yayılması
ve üretimin merkezsizleşmesi anlamına gelebilecek olan küreselleşme kavramı ve
tartışmaları çevresinde dönmektedir. Özellikle 1980’lerde başlayan neoliberalizm
ile birlikte küreselleşme konusundaki tartışmalar giderek daha da canlanmış ve
bu noktada devletin rolü meselesi özellikle en can alıcı soru olarak ortaya çıkmıştır.
Kapitalizmin mevcut aşaması olarak ele alınan küreselleşme sürecinin, bir
yandan Washington Uzlaşması’nın minimal devlet anlayışının hakim olduğu, diğer
yandan da ulusötesi şirketlerin hakimiyetinin yükseldiği bir süreç olarak göründüğünü vurgulayan Dr. Şimşek, devletin tüm bu süreçleri işleten başat bir aktör
olarak varlığını sürdürdüğü iddiasında bulunmaktadır.
Çalışmada, devletin küreselleşmesi olarak da ele alınabilecek olan bu süreçte,
fordizmden post-fordizme geçiş ve neoliberal küresel kapitalizmin gerekleri doğrultusunda hareket eden devlet aygıtının, sermayenin yayılmacı eğilimine olanak
tanıyan tüm koşulları sağlayarak, yapısal anlamda bir form değişikliğine uğramakta olduğu ileri sürülmektedir. Küreselleşmenin devlet olgusunu dışlamaktan ziyade, devlet öncülüğünde yürütülen bir süreç olduğu, kapitalizmin her aşamasında
olduğu gibi devletin küreselleşme aşamasında da değişikliğe uğradığı, devletin
küresel ekonomik düzene eklemlenmeyi gerçekleştiren bir unsur olduğu ülke örnekleriyle ortaya konmaktadır. Yazara göre bu eklemlenme Batı’da piyasa dostu/
etkin devlet ile gerçekleşirken, başta Çin olmak üzere gelişmekte olan ülkelerde ise
devletin girişimci ve yatırımcı bir rol üstlendiği görülmektedir. Devlet kapitalizmi
olarak nitelenen bu kapitalizm çeşidinde devlet, kendi mülkiyetindeki şirketler ve
ulusal varlık fonları ile küresel kapitalizmle bütünleşme içerisine girmiştir. Küresel
ekonomide Çin, Rusya, Brezilya, Hindistan, Singapur gibi ülkelerin devlet mülkiyetli
şirketleri ile ulusal varlık fonlarının hızla etki alanını artırması devlet kapitalizminin yirmi birinci yüzyıl versiyonunun hızla yükselişi olarak yorumlanmaya başladığı, yazarın diğer bir önemli iddiasıdır.
Özellikle Dr. Şimşek’in ulusal varlık fonlarının kapitalizmin mevcut aşamasında dünya genelindeki konumlarını ele alan değerlendirmeleri, ülkemizde yakın
zamanda uygulamaya konan ulusal varlık fonuna ilişkin tartışmalara yeni katkılar
sunarak, tartışma zeminini farklı bir bağlama taşıyacaktır.
Hepinize iyi okumalar dilerim.
Prof. Dr. Aziz KONUKMAN
1
1. GİRİŞ
1980’lere değin dünya kapitalizminin analizleri, uluslararası bir temelde
ilerlerken, temel kabul, ulus-devlet formunun kapitalizmin en önemli unsurlarının başında geldiğidir. Bu kabul ile bağlantılı olarak da kapitalist sistemin özünü, ulus-devletler arası ilişkinin oluşturduğu görülür. Bahsi geçen uluslararası temelli süreç, 1980’lerde yoğun bir paradigma değişikliğinin
yaşanması sonucu yerini küreselleşmeye bırakmıştır (Heywood, 2014: 27).
Küreselleşme, kapitalizm veri iken, basit, niceliksel bir değişmeden öte,
niteliksel bağlamda bir kayışın ifadesidir. Küreselleşme, geçmiş aşamalardan daha bütünleşik bir kapitalist evreyi, aşamayı simgelemektedir. Artık ulusal, uluslararası olandan öte küresel olanın ön plana çıktığı, yeni bir
dünya siyasetinin, yeni bir dünya ekonomik sisteminin oluştuğu ve kısaca kapitalizmin yeniden niteliksel bir değişme geçirdiği süreç başlamıştır.
Dolayısıyla ekonomi-politik alanı başta olmak üzere, küreselleşme sosyal
bilimlerde bir yeniden düşünme sürecinin başlamasına neden olmuştur.
Artık iktisattan sosyolojiye, sosyolojiden siyaset bilimine birçok disiplinde
üniversite ders müfredatlarına “küreselleşme” kavramı hızlı bir giriş yapmıştır. Yeniden düşünme sürecinin körükleyicisi olarak küreselleşme ile
birlikte yeni tartışmalar, yeni kavramlar ortaya çıkmış ve küreselleşme,
sosyal bilimlerde üzerine araştırma yapılan en önemli konuların başında
gelmeye başlamıştır.
Küreselleşme, aslında zor bir kavram olarak bilimsel literatüre girmiştir. Sosyal bilimlerin doğası gereği, küreselleşme üzerine bir görüş birliğine
rastlamak imkansızdır. Birçok bilim insanının, 20. yüzyılın son çeyreğinden
itibaren dünya ekonomisinde yaşanan dönüşüm konusunda hemfikir olmasına karşın, süreci küreselleşme olarak adlandırma konusunda bir fikir
birliği bulunmamaktadır. Dolayısıyla da tartışmalar hala güncelliğini koruyarak devam etmektedir.
Yukarıda ifade edildiği biçimde küreselleşme, kapitalizmin niteliksel
değişim geçirdiği bir süreçtir. Bu bağlamda, ulusal kapitalizm, uluslararası
kapitalizm betimlemelerinden küresel kapitalizm gibi bir betimlemeye yönelik kavramsal bir dönüşümün de gerçekleştiğinden bahsedilebilir.
Ancak, küreselleşme sözcüğünü kullanmak, uluslararası kavramını dışlamak anlamına gelmemekle beraber, uluslararası kavramının ifade ettiği
şeyin devletler arası bir sistem olduğuna dikkat çekilmelidir. Küreselleşme
ise sadece uluslararası değil, uluslarüstü kuruluşların, ulusötesi firmaların,
sivil toplum kuruluşlarının yer aldığı heterojen bir yapının ifadesidir. Dolayısıyla küreselleşme, uluslararasılığı da kapsayan ancak, devletler arası ilişkiler sisteminden daha öte bir olgudur. Bu bağlamda küreselleşme, karma
ve heterarşik bir yapıyı temsil eder.
Heterarşik bir yapıyı temsil ettiği iddia edilen küreselleşme süreciyle
birlikte, ulus-devlet ve egemenlik kavramları en çok sorgulanan ve tartışma konusu olan kavramlardır. Çünkü küreselleşme, territoryal sınırların
önemini azaltmakla beraber, ulus-devletin ve hatta devlet kavramının yeniden gözden geçirilme sürecidir.
2
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Küresel kapitalizm ya da küreselleşme, devlet kavramının yok oluşu
şeklinde algılanmamalıdır. Elbette, küreselleşme ile birlikte ulus-devletin gerilediği ile ilgili düşünceler akademik yazında yer almakla beraber,
ulus-devletin kapitalizmin içsel bir dinamiği olarak görüldüğü ve dolayısıyla
da küreselleşmenin ulus-devletten bağımsız ilerleyen bir süreç olmadığını
iddia eden çalışmalar da mevcuttur. Bu çalışmada varsayılan, ulus-devletlerin küresel heterarşinin birer unsuru ve uygulayıcısı olma yolunda yapısal bir değişiklik geçirdiğidir. Buradan hareketle, yeniden, küreselleşmenin,
uluslararasılığı kapsayan ancak ondan farklı olan yani sadece devletler
arası ilişkileri temel almayan, ulusötesi bir süreç olduğu vurgulanacaktır.
Dolayısıyla da, ülkeler arası karşılıklı bağımlılığın yükseldiği ve sisteme
yeni küresel aktörlerin katıldığı, “post-ulusal” ya da “ulusötesi” bir yönetişim sürecinin başladığını ifade etmek yerinde olacaktır.
İşte bu noktada, 1648 Westphalia Anlaşmasıyla başlayan ve Heywood’a
(2014: 31) göre, “devletler, ülkelerinde olanları bağımsız olarak kontrol etme
anlamında egemen yetkilere sahiptir.” ve “devletler arasında ikili ya da çok
taraflı ilişkiler tüm devletlerin egemen bağımsızlığının kabulü çerçevesinde
yapılandırılmıştır.” gibi iki temel ilkeye sahip ulus-devlet sistemine dayalı
uluslararası ilişkiler sistemi, küresel siyasete evrilmiştir.
Bu bağlamda, devlet merkezli yaklaşımlar, günümüz iktisadi ve siyasi yapısını ifade etmekte yetersiz kalmaktadır. Çünkü küresel kapitalizm,
devletin tek önemli aktör olmadığı, ulusötesi şirketler, sivil toplum kuruluşları ve ulusötesi iktisadi ve siyasi yapılanmaların yükseldiği heterarşik bir
yapının dışavurumudur.
Ulus-devletler de işte bu yapının bir parçası olarak, kapitalizmin temel
işleyiş mantığı terkedilmeden, onun ördüğü duvar içerisinde, sermayenin
küreselleşmesini ve yayılmasını sağlayan birer unsur olarak küresel kapitalist sistemde kendilerine yer edinmişlerdir.
Küreselleşmenin Yorumlanması
Küreselleşme, McGrew’in (2010: 16) de ifade ettiği üzere, basitçe, dünya
çapında karşılıklı bağlantıların genişlemesi, derinleşmesi ve hızlanması anlamına gelir. Ancak, bu karşılıklı bağlantılar bazı teorisyenler için yeni bir
olgu iken, bazıları için ise, önceki entegrasyon süreçlerinden pek de farklı
değildir. Bununla birlikte bazıları ise, küreselleşme ile bazı şeylerin değiştiğini ancak her şeyin değişmediğini ifade eder. İşte bu bağlamda, Held ve
McGrew, Küresel Dönüşümler başlıklı, editörü oldukları kitaplarında, küreselleşmeye bakış açılarını şu üç şekilde sınıflandırmaktadırlar:1
a. Hiper küreselleşmeciler
b. Şüpheciler
c. Dönüşümcüler
Hiper küreselleşmeciler,2 küreselleşmenin bir gerçeklik olduğuna inanan teorisyenlere verilen isimdir. Hiper küreselleşmeciler, küreselleşme1- Küreselleşmenin yorumlanması, Türkçe literatürde de ele alınmıştır. Ayrıntılı bilgi için Bozkurt’a (2000) bakınız.
2- McGrew (2010), hiper küreselleşmecilere örnek olarak Ohmae (1995) ve Scholte (2005a, 2005b, vb) gibi yazarları vermiştir.
3
yi, 1980’lerin başından itibaren giderek yoğunlaşan, iktisadi, siyasi, kültürel ve teknolojik devrimlerin bir bütünü olarak yorumlarlar. Onlara göre
ulus-devlet egemenliği ortadan kalkmış ve dünya ekonomisi tamamen
bütünleşik bir yapıya bürünmüş, ulusötesi güçler giderek hakim olmuş ve
sınırların önemsizleştiği küresel bir düzen ortaya çıkmıştır (McGrew, 2010:
16; Heywood, 2014: 37).
Dicken da benzer şekilde hiper küreselleşmecileri, sınırların kalktığı bir
dünyada yaşadığımızı ve “ulusal” kavramının artık gündem dışı olduğunu
tartışan grup olarak ifade eder. Hiper küreselleşmeciler, küreselleşmeyi
yeni ekonomik-aynı zamanda yeni siyasi ve kültürel-düzen olarak tanımlar. Bu yeni düzende ulus-devletin temel aktör olmamakla beraber kültürlerin homojenize olduğunu ve standartlaşmış küresel üretimin herhangi bir
yer veya topluma bağlı kalmadan gerçekleştiğini iddia etmektedirler. Dicken, hiper küreselleşmecilerin dünyaya bakış açılarını bir mit olarak görür
ve ona göre hiper küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi bir dünyanın var olması ihtimal dahilinde değildir. Ancak yine de yaygın bir görüş olarak varlığını sürdürmektedir. Neoliberal düşünceye sahip hiper küreselleşmecilere
göre, küreselleşmenin büyük faydalar sağlayacak iktisadi ve politik bir projedir. O nedenle, dünya çapında serbest piyasaya izin verdikten sonra her
şey daha iyi olacaktır. Hiper küreselleşme, sadece sağ akımlarda değil aynı
zamanda sol bakıştan da tercih edilen bir kavramdır. Sol hiper küreselleşmeciler, ki bu kesim anti-küreselciler olarak da nitelenir, problemin kaynağını küreselleşmenin kendisi olarak görmektedirler. Onlar küreselleşmeyi,
eşitsizliği arttıran, çevresel sorunlara neden olan bir olgu olarak görürler
(Dicken, 2007: 5-6).
Şüpheciler ise, adlarından da anlaşılacağı üzere küreselleşmeyi sorgularlar. Onlara göre küreselleşme abartılı bir kavram olmakla beraber, sınırlar ötesi etkileşimler yeni bir olgu değildir.3 Sadece gündem değiştirmek için
kullanılan ideolojik bir aygıttır. Onlara göre devletler ve jeopolitika önemini
sürdürmektedir. Öte yandan dönüşümcüler de, bu iki yorum arasında bir
yere oturmakla birlikte, ulus-devletin ortadan kaybolmadığı ancak siyasi
ve iktisadi anlamda bir küreselleşmenin gerçekleştiğini ifade etmektedir
(McGrew, 2010: 16; Heywood, 2014: 38-39).
Dönüşümcüler ya da Cohn’un (2012) deyimiyle ılımlı-ortayolcu küreselleşmeciler, hiper küreselleşmeciler ile şüpheci-uluslararasılar arasında
konumlanır. Her ne kadar hiper küreselleşmecilerin devletin önemli bir aktör olmadığı görüşüne katılmasalar da küreselleşme, devletler arasındaki
uluslararası ilişkileri, territoryal sınırları gözetmeyen küresel ilişki ağına
dönüştürmüştür. Uluslararası bağlamda finans, ticaret, yatırım ve iletişim
ağları eskiden de var olsa da, küreselleşmeyle birlikte bu ağ daha geniş bir
ölçeğe yayılmıştır. Bu yeni sistemde devletler önemini sürdürse de konumlarını ulusötesi şirketler, sivil toplum kuruluşları ve ulusötesi yönetişim kurumları ile paylaşmaktadır (Cohn,2012: 7).
3- Şüpheciler için en bilinen örnek Hirst ve Thompson (2007)’dır.
4
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Bu sınıflandırmanın ötesinde, küreselleşme sürecinin yorumlanması,
farklı teorik yaklaşımlar ile de incelenebilir. Örneğin Scholte (2005b: 131),
bu teorileri Liberalizm, Realizm, Marksizm, Yapısalcılık, Postmodernizm ve
Feminizm şeklinde altı kategoride toplarken, Heywood (2014: 40) ise bunu
daraltarak Realizm, Liberalizm ve Eleştirel Görüşler (Marksizm, Yapısalcılık,
Postmodernizm ve Feminizm) olarak üç kategoriye ayırmıştır.
Heywood’un kategorileştirmesi üzerinden gidersek, Realizm, Liberalizm
ve Eleştirel Görüşler hiper küreselleşmeci veya şüpheci olarak da nitelendirilebilir. Realistler, küreselleşmeyi, entegrasyon sonucu ortaya çıkmış
küresel bir ekonomiden çok ekonomik anlamda karşılıklı bağımlılığın yoğunlaşması olarak görmekte ve bu bağlamda, şüpheci bir yaklaşım sergilemektedirler. Bu görüşe göre, devlet aygıtı, dünya kapitalizminde hakim birim olmaya devam etmekte ve önemi de giderek artmaktadır. Bununla birlikte realist görüş, küreselleşmeyi tamamen reddetmemekte ve onu uluslararası sistemin bir ifadesi olarak görmektedir. Liberal görüş ise, iktisadi
anlamda küreselleşmenin piyasalara küresel bazda çalışma ve genişleme
ortamı sunduğunu ifade eder. Onlara göre küreselleşme, ulus-devletin baş
aktör olduğu uluslararası sistemi sonlandırarak yeni bir düzen inşa etmiştir. Küresel sivil toplum ve uluslar üstü kurum ve organizasyonların artan
önemiyle birlikte gücün dağılma eğilimine girdiğini ifade etmektedirler.
Eleştirel görüşler ise, küreselleşmeye muhalif bir tutum sergilemektedirler. Özellikle Marksist perspektif, küreselleşmenin özünü küresel kapitalist
bir düzenin kuruluşu olarak betimler. Bu bağlamda kapitalist üretimin ulusötesi niteliğinin vurgulanması da hiper küreselleşmeci literatürü öncelemektedir. Liberaller gibi eleştirel teorisyenler de, küreselleşmenin kapitalizmin yeni bir aşaması olarak görmektedirler4 (Heywood, 2014: 40).
Bu bağlamda, küreselleşme ile ilgili yorumların ve bu yorumların teorik
olarak kategorize edilişini kısa bir biçimde çerçevelemek, bu çalışmanın
ilerleyişi açısından elzemdir. Böylelikle, çalışmada izlenen yolun rotasını
belirleyen varsayımlar da ortaya çıkmış olacaktır.
Gidişat İçin Bir Çerçeve
Buraya kadar olan kısımda, küreselleşme, kapitalizm ve devlet üçlüsü
üzerine olan yaklaşım ve yorumlar, özet olarak sunulmuştur. Genel olarak,
küreselleşme sürecinde devletin konumu hakkında şu tür yargılara varıldığı ortaya çıkmaktadır:
a. Küreselleşme devleti geri plana itmiş hatta önemsiz kılmıştır.
b. Devletler halen temel unsurlar olarak varlıklarını sürdürmektedir.
c. Devletin konumunda niteliksel değişimler yaşanmıştır.
Bu bağlamda, bu çalışmada kabul edilen, devletin küreselleşme ile birlikte niteliksel olarak bir dönüşüm yaşadığıdır. Dolayısıyla da yukarıdaki
çıkarımlardan üçüncüsü benimsenmiştir. Analizin temelinde, devletin küreselleşme ile birlikte yeni bir konuma sahip olduğu ve yapısal olarak yeni
bir biçime büründüğü ifade edilecektir.
4- Örneğin Robinson (2004, 2010, 2014 vb)
5
Çalışmanın Ön Kabulleri
Küreselleşme gibi geniş literatüre sahip bir alanda çalışma yaparken
belli sınırlamalar koymak, her çalışmada olduğu gibi büyük önem taşımaktadır. Dolayısıyla, bu çalışmanın kapsamı da belli ön kabuller ile sınırlandırılacaktır.
a) Küreselleşme, kapitalizmin yeni bir aşamasıdır ve önceki aşamalardan niteliksel olarak farklılık gösterir.
Çalışmada, eleştirel bir perspektiften küreselleşme çalışmaları gerçekleştiren William I. Robinson’ın “küresel kapitalizm tezi” temel alınmaktadır.
İlerleyen sayfalarda daha detaylı ele alınacak olan küresel kapitalizm tezine
göre, küreselleşme, kapitalizmin yeni bir aşaması olup, niceliksellikten öte
niteliksel olarak, kapitalizmin önceki aşamalarından bir değişimi ve dönüşümü temsil etmektedir. Yazar, küreselleşme sürecini ulusötesileşme kavramı üzerinden açıklar. Küresel kapitalizmin ya da ulusötesileşmenin temel
unsurları, üretimin merkezsizleşerek ulusötesi şirketlerce tüm dünyaya
yayılması, bu yayılışı kontrol eden bir ulusötesi kapitalist sınıf ve ulusötesi
kuruluşlar, ulus-devletler, ve sivil toplum kuruluşlarını kapsayan ulusötesi
bir devlet aygıtıdır.
b) Kapitalizm, bir üretim tarzıdır.
Robinson, başta diğer eleştirel teoriler olmak üzere, küreselleşme ile ilgili yorumlardan farkının, kapitalizmi diğerlerine göre farklı tanımlamaktan kaynaklandığını ifade etmektedir. Ona göre, örneğin dünya sistemleri
teorisi, kapitalizmi Weberyan bir bakış açısıyla, piyasa ve mübadele ilişkileri olarak tanımlarken, kendisi küresel kapitalizm tezinde Marx’ın bakış
açısından kapitalizmi üretim ilişkileri olarak tanımlamaktadır (Robinson,
2004: 8).
c) Küresel kapitalizmde ulus-devletler yok olmamış, ulusötesi devlet
aygıtının birer unsuru halini almışlardır.
Kapitalizmin ulusötesi aşamasını temsil eden küreselleşme ile birlikte,
sermaye birikimi ve üretim ulusötesileştiği gibi, ulus-devletler de sermayenin yayılmacı eğilimini güçlendirecek adımları atmakla yükümlü olarak,
uluslarüstü kuruluşlar ile birlikte ulusötesi devlet aygıtının bir parçası halini almışlardır (Robinson, 2004: 100).
Tüm bunların yanında, Robinson’un tezi de dahil olmak üzere, küreselleşmenin kavramsal ve kuramsal çerçevesinin anlatıldığı bir sonraki bölümde aşağıda belirtilen küreselleşme teorilerine yer verilmiştir:
a. Dünya Sistemleri: I. Wallerstein
b. Evrensel Kapitalizm: E. M. Wood
c. Alansızlaştırma (Deterritoryalizm) ve Supraterritoryalizm (Uluslarüstülük): J. A. Scholte
d. Ağ Toplumu, Enformasyon Çağı-Bilgi Kapitalizmi: M. Castells
e. Jeo-Ekonomi: P. Dicken
f. Uluslararası Ekonomi: P. Hirst-G. Thompson
g. Küresel Kapitalizm: W. I. Robinson
Çalışmanın ana çerçevesini çizen Robinson’un küresel kapitalizm tezi ile
birlikte bu teoriler, küreselleşmeyi yorumlama konusunda aşağıdaki tablodaki gibi ayırt edilebilir.
6
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 1.1. Çalışmada Yer Alan Teorilerin Küreselleşmeye Bakışları
Küreselleşme, bir gerçekliktir,
kapitalizmin yeni bir aşamasıdır.
Küreselleşme, abartılı bir mittir,
gereksiz bir kavramdır.
Alansızlaştırma ve Uluslarüstülük
Dünya-Sistemleri
Ağ Toplumu, Enformasyon Çağı ve
Bilgi Kapitalizmi
Evrensel Kapitalizm
Jeo-Ekonomi
Küresel Kapitalizm
Uluslararası Ekonomi
Robinson’ın tezi, bir hiper küreselleşmeci tez olarak nitelendirilebilir.
Çünkü bazı liberal küreselleşme teorisyenleri gibi Robinson’ın tezi de küreselleşmeyi kapitalizmin yeni bir aşaması olarak görmektedir. Ancak
Robinson’ın tezini, diğer hiper küreselleşmeci tezlerden ayıran özellik ise,
devlet aygıtı konusundadır. Hiper küreselleşmeciler, ulus-devletin sonunun geldiğini iddia ederken, Robinson, ulus-devletin bir form değişikliğine
uğrayarak, ulusötesi ağın bir unsuru olduğunu ifade etmektedir. Ona göre,
ulus-devlet merkezli yaklaşımlar, kapitalizmin mevcut aşamasını açıklama konusunda yeterli değildir. Ancak, küresel ve ulusötesi gerçeklikleri temel alan yeni teoriler, küresel düzeni açıklayabilir. Bu yönüyle, Robinson’ın
tezi, dönüşümcü teoriler sınıfına da koyulabilir.
Bu perspektifler ışığında, çalışma, küresel kapitalizmde devlet aygıtının
konumuna odaklanmış ve bu çerçevede bir analiz sunmuştur. İkinci bölümde, küreselleşme ile ilgili farklı tanımlamalar verilmiş ve hepsinin ışığında yeni bir küreselleşme tanımı yapılmıştır. Ayrıca, küreselleşmeyi bir
gerçeklik olarak gören ve görmeyen bazı teoriler bir arada verilerek, küreselleşmenin ne kadar geniş ve yoruma açık bir tartışma alanı olduğu gösterilmiştir.
Çalışmanın üçüncü bölümünde ise küresel kapitalizmde devlet üzerine
tartışmalar konu edinilmekle beraber, fordist birikim rejiminden post-fordist birikim rejimine geçişle beraber devletin dönüşümü, neoliberalizm ve
neoliberalizm ile küreselleşme arasındaki ilişkiler irdelenmiştir. 1980’lerin
başlarında küreselleşme ile eş zamanlı gelişen neoliberal paradigmalar
çerçevesinde devletin evrimi, devletin uluslararasılaşması ve devletin ulusötesileşmesi bağlamında iki açıdan ele alınmıştır. Bu iki kavramlaştırmanın ortak yanı, ulus-devletlerin, sermayenin küresel hareketliliği önündeki tüm engellerin kaldırılmasına yönelik olarak uluslarüstü kuruluşlar ile
koordineli çalışan bir aygıt halini almaları iken, devletin ulusötesileşmesi
kavramı, üretimin parçalara ayrılarak merkezsizleşmesi ve küreselleşmesi doğrultusunda, her ne kadar resmi ve kurumsal olmasa da bir ulusötesi
devlet aygıtının oluştuğunu ve ulus-devletin de bu aygıtın bir parçası olduğunu iddia etmektedir.
İkinci ve üçüncü bölümde, küreselleşme ve devlet konularında gerekli
altyapı verildikten sonra, çalışmanın asıl vurgusunu oluşturan ve özellikle de gelişmekte olan ülkelerde ya da üçüncü dünyadan başlayarak devletin küresel ekonomik düzende, devlet mülkiyetli şirketler (SOEs) ve ulusal
7
varlık fonları (SWFs) ile, birer girişimci ve finansal yatırımcı olarak yer almaları yani Harris’in ifadesiyle Devletçi Küreselleşme, çalışmada kullanılan ifadeyle Ulusötesileşen Devlet Kapitalizmi oluşturacaktır. Bu bağlamda,
başta BRICS ülkeleri olarak anılan Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney
Afrika ile Körfez Ülkeleri küresel girişimci ve ulusötesi yatırımcı devlete
iyi birer örnek oluşturmaktadır. Ancak çalışmanın kapsamı ve sınırlılıkları açısından, yeni devlet kapitalizminin yükselişini inceledikten sonra Çin
devlet mülkiyetli şirketlerinin nasıl küreselleştiği üzerinden analiz gerçekleştirilecektir.
Özellikle The Economist’in 2012 yılındaki özel raporu, 2008 yılında başlayan küresel ekonomik kriz ile birlikte bir sorgulanma sürecine giren neoliberalizmin, bu kez devlet kapitalizminin yükselen yeni bir formu ile karşı
karşıya kaldığını ifade etmektedir. Öyle ki, bahsi geçen raporda The Economist, liberal kapitalizmin, devlet ile kapitalizmin güç birliğinin ifadesi olan
devlet kapitalizminin yükselişi ile derin bir krize sürüklendiğini ifade etmektedir.
Yükselen yeni devlet kapitalizminin en önemli özelliği küreselleşen ekonomik ve siyasi yapılara uyum sağlaması ve liberal kapitalizmin kurallarıyla işleyen dünya piyasasına entegre olmasıdır. Buradaki liberal kapitalizmin
kurallarıyla vurgusu önemlidir. Çünkü bazı devletler adeta birer yatırımcı,
girişimci hatta bir firma gibi ticaret ve finans sektörlerinin içerisindedir.
Bu bağlamda, küreselleşme ile birlikte yükselen ulus-devletin konumu
tartışmaları küresel kriz sonrasında daha farklı bir boyutta ele alınmaya
başlamıştır. Robinson’ın tabir ettiği küresel kapitalizmde devlet, sermayenin yayılmasını kolaylaştıracak uygulamaları gerçekleştiren ve ulusötesi
devlet aygıtının parçası olan bir yapı iken, aynı zamanda özel sermaye ile
rekabet eden bir yapıya sahip olmuştur. Özellikle Çin’in devlet mülkiyetli
şirketlerinin küresel piyasalardaki yükselişi ve ulusal varlık fonları ile küresel finans sistemindeki yerleri, liberal düşünürler için endişe verici bir durum halini almıştır.
Elbette, sadece petrol alanında değil farklı alanlarda da devlet mülkiyetli şirketleri görmek mümkündür. The Economist’in raporuna göre, dünya
petrol rezervlerini kontrol eden 13 firmanın tamamı devlet desteklidir. Bunların başında da dünyanın en büyük doğal gaz firmaları, Çin’in Sinopec ve
Rusya’nın Gazprom şirketleri gelmektedir. Bununla birlikte örneğin, yine
devlet mülkiyetinde olan China Mobile’ın 600 milyon müşterisi mevcuttur.
Bununla beraber dünyanın en çok kar yapan kimyasal madde firması Saudi
Basic Industries Corporation ve Avrupa’nın en büyük üçüncü bankası olan
Sberbank da devlet mülkiyetindedir (The Economist, 2012: 2). Ayrıca Forbes
Global 2000 Listesi’nin 2015’te güncellenmiş şeklinde, dünyanın en büyük
dört şirketi Çin’in devlet mülkiyetindeki bankalarıdır.
Nasıl ki, küreselleşme ile devlet formunun değişikliği söz konusu ise,
devlet kapitalizmi de form değiştirerek ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla geçmişteki devlet kapitalizmi yapılarından farklılık arz etmektedir. Yeni devlet
kapitalizmin en belirgin farklılığının onun küresel olması olduğu, su götürmez bir gerçekliktir.
8
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Genel olarak özetlemek gerekirse, bu çalışmada, küreselleşmenin ne
ifade ettiği ile ilgili teori ve yorumlarla başlayan işleyiş, küreselleşme ile
birlikte devletin dönüşümü tartışmalarıyla devam edip nihai olarak da neoliberal kapitalizmin 2008 krizinde sekteye uğramasıyla küresel politik
ekonominin sahnesinde yer almaya başlayan yeni devlet kapitalizminin
yükselişi ve bu kapitalizm türünün mevcut en büyük örneğini oluşturan
Çin’in devlet mülkiyetli şirketlerinin nasıl küreselleştiğinin irdelenmesi ile
sonuçlanacaktır.
2. KÜRESELLEŞME:
KAVRAMSAL VE KURAMSAL ÇERÇEVE
Küreselleşme konusu iktisadi, sosyal, siyasi ve kültürel bağlamlarda
sıklıkla ele alınan bir konudur. İktisat, sosyoloji, siyaset bilimi ve diğer alanlardaki çalışmalar küreselleşmeyi, ya doğrudan ya da dolaylı bir şekilde
kavramın mahiyetinden hareketle ele almaktadır. Sosyal bilimlerde kavramlar tek bir biçimde tanımlanamaz ve betimlenemezler. Özellikle küreselleşme gibi farklı bilim alanlarının müşterek konusu olan bir kavram için
bu çok daha geçerlidir. Küreselleşme “taşlaşmış”, yerinde duran bir kavram
değil, tersine canlı, kapitalizmin evrimi ve evreleri ile şekilden şekile bürünen, iktisadi, toplumsal, siyasi ve kültürel süreçlerdeki değişimin bir parçası ve zaman zaman da taşıyıcısı olmuştur. Küreselleşmenin anlaşılması ve
kavramsal çerçevesinin oluşturulması konusundaki hem sorunların hem
de gerekliliğin altında yatan temel unsur, kavramın sürekli olarak değişen
gelişen bir yapıya sahip oluşu ile ve öznel bir şekilde tanımlanmasıdır.
2.1. Kavramsal Çerçeve
“Yeni bir kelime popüler olmaya başladığında, bu popülarite genellikle
dünyada meydana gelen önemli bir değişiklik sonucunda gerçekleşir. Yeni
bir fikir yeni bir ortamı, yeni şartları anlatır. Örneğin felsefeci Bentham
1780’li yıllarda “uluslararası” kelimesini kullandığında, o günün yani onun
yaşadığı dönemin realitesi bunu işaret etmekteydi: ulus-devletlerin yükselişi ve sınırlar ötesi etkileşim. İnsanlar bu tarihten önce uluslararası ilişkiler
konuşmazdı (Scholte, 2001: 13).”
Scholte’nin alıntılanan bu sözlerinden küreselleşme kavramının da aynı
uluslararası kavramı gibi yeni düzeni ifade eden, kimine göre tılsımlı, kimine göre abartılı, kimine göre ise oldukça yerinde kullanılan bir sözcük olduğu anlamını çıkarmak mümkündür. Özellikle 1980’lerden itibaren sadece
akademik dünyada değil, günlük ilişkilerde de oldukça fazla kullanılan bir
kavram haline gelen küreselleşme genel hatlarıyla, üretimin mekandan
bağımsızlaşarak dünyaya yayılması ve tüm dünyanın kapitalist üretim
sistemine entegre olmasını ifade etmektedir. Eğitimden sağlığa, çevreden
hukuka, toplumsal hayatın tüm unsurlarında “küresel” ve “küreselleşme”
kelimeleriyle karşılaşmak oldukça mümkündür.
10
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Scholte’a (2008a: 107) göre, gündelik dilde küreselleşme uluslararasılaşma olarak anlaşılabilmektedir. Scholte, küreselleşmenin kendi başına düşünüldüğü zaman, farklı ülkelerdeki insanlar arasında etkileşim ve karşılıklı bağımlılığın artışı anlamına geldiğini ve bu bağlamda sınırlar ötesi mübadeledeki artışların toplumda uluslararasılaşma olarak karşılık bulduğunu
ifade etmektedir. Ancak, modern devletler sisteminin başladığı Westphalia
Anlaşması’ndan günümüze değin ulus-devletler arasındaki karşılıklı ilişkinin yoğunlaştığı farklı dönemler de olmuştur. Özellikle de 19. yüzyılda göç,
yatırım, finans ve ticaret ilişkilerinde yüksek oranlarda artış gerçekleşmiş,
ancak bu dönemlerde ulus-devletler arasındaki ilişkiyi yorumlamak için
uluslararasılaşma ve uluslararası ilişkiler kavramları yeterli olmuştur. Dolayısıyla küreselleşme sözcüğü, yeni bir gelişmeyi temsil etmektedir. Bu
bağlamda Scholte, ayırt edici bir küreselleşme tanımı yapılması gerektiğini
ifade etmektedir.
Kapitalizm veri olarak kabul edildiğinde, küreselleşmenin de kapitalizmin yeni bir evresi olduğu iddia edilebilir. Dolayısıyla küreselleşme tartışmalarının da kapitalizm bağlamında yürütülmesi daha yararlı olacaktır. Bu
çerçevede, çalışmanın temel kabullerinin başında, küreselleşmenin kapitalizmin bir aşaması olması düşüncesi gelmektedir. Öncelikle de yapılması
gereken küreselleşmeyi kapitalizmin dinamikleri çerçevesinde tanımlamaktır.
Kapitalizmin bir aşaması olarak küreselleşme, üzerinde çok fazla konuşulan ve tartışılan bir kavram olmakla beraber, sosyal bilimciliğin doğası
gereği oldukça öznel değerlendirmelere konu olmuştur. Dolayısıyla küreselleşme tanımları da doğal olarak farklılık arz etmektedir (Çizelge 2.1).
Çizelge 2.1’deki tanımlardan beslenerek, yeni bir küreselleşme tanımı da
yapılabilir. Bu bağlamda, bu çalışmada küreselleşme, “dünya kapitalizminin
geçmiş dönemlerinden niceliksel olmaktan öte, niteliksel olarak ayrılan,
ancak mantık olarak kapitalist süreçleri işleten ve ondan bağımsız düşünülemeyecek olan, özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilik ve gelişmeler doğrultusunda ekonomileri ve toplumları birbiriyle bütünleştiren,
neoliberal iktisat politikaları çerçevesinde ilerleyen, sermaye birikimini
ulusal sınırlardan öteye taşıyan, üretimin parçalara ayrılarak tüm dünya
coğrafyasına yayıldığı bir süreçler bütünü” olarak tanımlanmaktadır.
11
Çizelge 2.1. Farklı Bazı Küreselleşme Tanımları-Algıları
Küreselleşme, kıtalar ve bölgeler arası etkinlik, etkileşim ve yetki
kullanımıyla, akış ve şebekeler yaratan,-hacmi, yoğunluğu, sürati ve
etkileri açısından değerlendirilen-toplumsal ilişkilerin ve işlemlerin
mekansal örgütlenmesindeki dönüşümün cisimleştiği bir süreç ya da
süreçler kümesi. (Held ve McGrew, 2008: 89)
Küreselleşme terimi, sosyal hayatın temel bir dönüşümüyle ilgili bir
nedenselliği tanımlar (Rosenberg, 2005: 43)
Küreselleşme, kendi nihai sonucuna ulaşan bir emperyalizm biçimidir
(Wood, 2003: 247)
Teorik bağlamda küreselleşme, yüzyıllardır süregelen kapitalist üretim
tarzının dünya genelinde genişlemesinin doruk noktasıdır, zirvesidir, yeni
bir çağdır. (Robinson 2004: 2).
Küreselleşme, yeni bir tarihsel gerçekliktir. Küreselleşme sadece insanları
piyasaya yöneltmeye ikna eden neoliberal idelojinin bir keşfi değil ayrıca
kapitalist yeniden inşa, inovasyon, rekabet ile yeni enformasyon ve
iletişim teknolojileri süreçleridir (Castells, 1999: 5).
Küreselleşme, uzak yerleşimleri birbirlerine, yerel oluşumların millerce
ötedeki olaylarla biçimlendirildiği ya da bunun tam tersinin söz
konusu olduğu yollarla bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin
yoğunlaşması olarak tanımlanabilir (Giddens, 2014: 68).
Küreselleşme sınırların kalktığı bir dünyanın başlangıcı anlamına gelir.
(Ohmae, 1992)
Küreselleşme kavramı, otuz yılı aşkın zamandır dünyada meydana gelen
bazı önemli değişiklikleri ifade eder. (Kiely, 2005: 9)
Küreselleşme, ulusötesi akımların artış eğilimini ve artan yoğun bağımlılık
ağlarını ifade eder. (Keohane, 2002: 15)
Küreselleşme ile kısacası kapitalizm genişliyor ve dünya ekonomisinin
yapısı, işleyişi ve içsel bağlarında önemli değişimlere neden oluyor.
Bu değişimler, sonuçte ekonomilerin birbirlerine olan bağımlılıklarını
artırarak daha şiddetli bir entegrasyona yol açıyor. (Went, 2001: 42).
Küreselleşme, yaşamlarımızın, giderek bizden çok uzaklarda alınan
kararlar ve gerçekleşen olaylar tarafından şekillendirilmesi anlamına
gelen, karmaşık karşılıklı bağlanmışlık ağlarının ortaya çıkışıdır.
(Heywood, 2014: 35)
2.1.1. Kapitalizm Üzerinden Küreselleşmeyi Anlamak
Küresel kapitalizmin niteliğini küresel olması değil, her şeyden
önce kapitalist olması belirler.
Ellen Meiksins Wood, Sermaye İmparatorluğu
Küreselleşme tartışmaları, küresel sermaye olgusu ve ulus-devletin konumu üzerine yoğunlaşmaktadır. Bazı yazarlar süreci ulusötesileşmiş bir
sermaye ve devlet aygıtı ile açıklarken, bazıları da küreselleşmenin çoklu
12
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
bir devlet sistemi üzerinde filizlenmiş ve ulus-devletten vazgeçmeyecek
bir sistem olarak açıklamaktadır.5 Ancak, özellikle II. Dünya Savaşı sonrası
süreci açıklama niyetinde olan bu tartışmaların ortak yönü, küreselleşmenin, kapitalizmden bağımsız düşünülecek bir olgu olmadığı konusundadır.
Nitekim Robinson (2004, 2007) süreci “küresel kapitalizm tezi” ile açıklarken Sklair (2006: 29), küreselleşmeyi tanımlarken ve tarihsel bağlamda
büründüğü veya bürünebileceği yapıyı açıklarken onun, yani küreselleşmenin kapitalizmden bağımsız olarak düşünülemeyeceğini ifade eder. Diğer yandan Wood (2003) ve Harvey (2003) de yeni emperyalizm kavramını
“evrensel kapitalizm” olarak açıklar. Wood, Sermaye İmparatorluğu (2014:
30) başlıklı eserinde küreselleşme kavramından bahsederken “Küresel kapitalizmin niteliğini küresel olması değil, her şeyden önce kapitalist olması
belirler” açıklamasını getirir. Harvey ise yeni emperyalizm tanımı ile kapitalizmin tarihselliğine vurgu yaparak, 1970’den sonraki dönüşümü inceler.
Robinson (2002: 210), dünya kapitalizminin 1970’lerden itibaren yeniden
inşa süreci içerisinde olduğunu belirterek sürecin küreselleşme ile açıklanabileceğini belirtmekte ve bu bağlamda küreselleşme kavramının hem
içerik hem de sınırları açısından tartışıldığını ve bu tartışmanın ulus-devlet ve iktisadi küreselleşme merkezli bir eksene kaydığını öne sürmektedir.
Öte yandan Adda (2013: 9-10), küreselleşmeden söz etmenin iktisadi anlamda kapitalizmin tüm dünyaya yayıldığını söylemek anlamına geleceğini ancak bu yayılmanın ne bir devletler blokunun diğerine ne de bir üretim
modelinin diğerine göre başarılı olmasına indirgenecek bir süreç olmadığını
belirtir. Ona göre, bu yayılma devletlerarası bir sistem olarak değil ulusötesi
bir ağ oluşturma eğilimindedir: “Artık kürenin sınırlarını zorlamaya başlayan kapitalizmin evrensel yayılışının ifadesi olarak küreselleşme, aynı zamanda ve her şeyden önce, dünya çapında sermaye birikimine engel teşkil
eden fiziksel ve hukuki sınırları sarma, delme ve sonunda yok etme sürecidir.”
Hirst ve Thompson (2007: 8) da, küreselleşmenin yeni bir olgu olup olmadığı üzerine bir soru sorar. Bu sorunun cevabı küreselleşmenin nasıl
yorumlandığına bağlı olarak değişir. Eğer küreselleşme, ülkeler arasında
ticaretin artması ve sermaye yatırımlarının yayılması anlamını taşıyorsa, onun yeni bir olgu olduğu iddia edilememelidir. Çünkü deniz altı telgraf
kablolarının 1860’lardan beri kıtalararası piyasaları birbirine bağladığını ifade etmektedirler.
Yukarıdaki örneklerden hareketle küreselleşme sürecinin farklı farklı
bağlamlarda değerlendirildiği ifade edilebilir. Bu örneklerin sayısı elbette
çoğaltılabilir. Ancak bu çalışmanın amacı, küreselleşme hakkındaki tüm
görüşleri ele almak değil, küreselleşme sürecinde devletin yeni konumunu
değerlendirmektir. Bu minvalde özellikle 20. yüzyılın son çeyreği ile başlayan ve günümüze kadar ilerleyen sürecin niteliği irdelenecek ve buradan
hareketle de devletin bu küresel kapitalizmdeki konumlanışı tartışılacaktır.
5-Ulusötesileşme olgusu üzerinden küresel kapitalizm açıklamasını William Robinson (2004), Leslie Sklair (2002) gibi yazarlar getirirken, David Harvey (2003, 2005) ve Ellen Meiksins Wood (2003) gibi yazarlar da süreci yeni emperyalizm olarak
adlandırmaktadır.
13
Tüm bu analiz ve tartışmaların öncesinde, yukarıda da belirttiğimiz gibi,
küreselleşmede asıl olan onun kapitalist kimliğidir. Dolayısıyla öncelikle,
kapitalizmi diğer toplumsal sistemlerden yani kapitalizm öncesi dönemlerden ayıran unsurlar üzerinden bir değerlendirme yapmak gereklidir.
2.1.2. Kapitalizmin Özgünlükleri ve Küreselleşme
Eğer kapitalizm tarihsel bir varlık olarak mevcut değilse, bir sistem değişikliği isteyen, mevcut ekonomik düzenin eleştiricileri, yel
değirmenlerine saldırıyorlar demektir. Ve özellikle kapitalist sistem
sözünü ilk ortaya atan Marx, bir zümrüdü Anka’nın peşine takılmış
demektir.
Maurice Dobb, Kapitalizmin Gelişimi Üzerine İncelemeler
Kapitalizmin sistemsel olarak özgünlükleri onun tarihlendirilmesi ve
konumlandırılmasıyla yakından ilişkilidir. Ancak kapitalizmin tarihlendirilmesi konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. Kimileri, kapitalizmin başlamasını Roma dönemine götürürken, bazıları Amerika’nın keşfi, bazıları da
sanayi devrimi olarak niteler. Pirenne kapitalizmi (2013) antik döneme kadar geri götürür, Wallerstein (2000 ve 2011) Amerika’nın keşfini başlangıç
olarak ele alırken, Hobsbawm (2013) ise Sanayi devrimini başlangıç olarak
ele alır. Fülberth (2008: 113-114) feodal toplum içerisinde (sadece Avrupa
değil, Doğu Asya’da da) bazı gelişen kentlerde küçük kapitalist ilişkiler görüldüğünü belirtir ve bunu proto-kapitalizm6 olarak adlandırır. Kapitalizmin
tarihlendirilmesi sorunu yukarıdaki küçük anlatıda görüleceği üzere kolaylıkla çözülebilecek bir mesele değildir ve bu çalışmanın konusu dışındadır. Bu çalışmanın amacı kapitalist sürecin hangi tarihten itibaren başlatılacağına dair yeni bir iddia ortaya atmak değil, kapitalizm ile küreselleşme
arasındaki içsel bağları ortaya koymaktır.
Kapitalizmin ne zaman başladığına yönelik tartışmalar hala sürse de,
bu konu çalışmanın kapsamı dışında olduğundan ele alınmayacaktır. Ancak Marx’a göre, kapitalizm 16. yüzyıl sularında başlamaktadır (Marx, 2011:
688): “Kapitalist üretimin ilk belirtileriyle dağınık olarak bazı Akdeniz kentlerinde daha 14. ve 15. yüzyıllarda karşılaşılmakla beraber, kapitalist dönem ancak 16. yüzyılla başlar.” 7
Yine Marx’dan (2011: 688) yapılacak şu alıntı, aşağıda da tartışmaya açılacak olan, kapitalist sürecin ortaya çıkmasında emek gücünün alınır satılır
bir meta haline gelmesinin büyük bir etken olduğunu gösterir:
“Kapitalist toplumun ekonomik yapısı, feodal toplumun ekonomik yapısından doğmuştur. Bu ikincisinin çözülmesiyle ilkinin unsurları serbest
hale gelmiştir. Dolaysız üretici, yani işçi, ancak, toprağa bağlı ve bir başka
kimsenin serfi ya da kölesi olmaktan çıktıktan sonra, kendisi üzerinde tasarrufta bulunabilirdi. Ayrıca, metasını, bir pazarının bulunduğu her yere
götürebilen özgür bir emek gücü satıcısı olabilmesi için, loncaların egemen6-Proto-kapitalizm kavramı, kapitalizmin dünyaya yayılmasından önce, farklı bölgelerde, kentlerde ve ülkelerde görüldüğü
iddia edilen bir süreçtir. Erken kapitalist dönem olarak adlandırılan bu sürecin kapitalizmin bir provası olduğu öne sürülür.
Ancak, kapitalizmi diğer toplumsal ilişkilerden ayıran özgünlükleri (aşağıda tartışılacak) göz önünde tutuluduğunda, o
süreçleri bir önkapitalistleşme olarak nitelemenin doğru olup olmayacağı belirsizleşecektir.
7-Bu çalışmada feodalizmden kapitalizme geçiş tartışmaları konu dışında bırakılmıştır. Geçiş tartışmaları için bkz. Mooers
(1997), Dobb (2007).
14
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
liğinden, bunların çırak ve kalfalara uygulanan hükümlerinden ve kısıtlayıcı çalışma kurallarından kurtulması gerekiyordu. Bundan dolayı, üreticileri
ücretli işçilere dönüştüren tarihsel hareket, bir yandan, bunların serflikten
ve lonca zincirlerinden kurtarılmaları olarak görünür; ve bizim burjuva tarihçilerimiz için meselenin sadece bu yüzü mevcuttur. Ama öte yandan, bu
yeni kurtarılmış insanlar, ancak, bütün üretim araçlarından ve eski feodal
düzenin kendilerine sağladığı bütün yaşama güvencelerinden yoksun bırakıldıktan sonra, kendi kendilerinin satıcıları durumuna gelir. Ve onların
mülksüzleştirilmesinin öyküsü, insanlık tarihine kandan ve ateşten harflerle yazılmıştır.”
Buradan hareketle, kapitalizm kendinden önceki toplumsal sistemlerden farklılıklar arz etmektedir. Bu da kapitalizmin özgün koşullarından
kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla, şunu bilmek gerekir ki, “kapitalizm önce
Avrupa ve sonrasında ise dünyanın her yanında egemen olan toplumsal,
siyasal ve ekonomik sistem olarak tanımlanabilir ve kapitalizmi anlamak
için öncelikle onun özgül koşullarını kavramak gerekir” (Eren, 2008: 10).
Ayrı bir tartışma konusu da kapitalizmin konumlandırılması bağlamında kent-kapitalizm arasındadır. Batı’da kapitalizmin kentler üzerinden
filizlendiğine dair düşünceler yoğunluktadır. Hatta kapitalizm doğrudan
kentler ile özdeşleştirilmektedir. Kapitalizmin, ticaretin yaygınlaşması ile
ilerlediği açıktır, ancak bu ilerlemeyi tamamen kentlere bağlamak doğru
olmayacaktır. Bu konuda Wood (2003: 85), “ne var ki tarihte, kapitalizmi
hiçbir zaman doğurmayan yığınla kent ve ticaret söz konusuydu” diyerek
bazı kentlerin tapınak merkezi olduğuna, bazı kentlerdeki ticari sistemlerin
de kapitalizmin piyasa zorunluluklarına tabi olmadığını belirtmektedir.
Kentlerin kapitalizmle doğrudan ilişkilendirilmemesi ile ilgili Wood’un
ortaya koyduğu bir diğer sav, kentlerin özerkliği ile kapitalizmin oluşumu
arasında net bir ilişki olmayışıdır: “Kapitalizmden önce gelişen merkezi monarşik devletler, Avrupa’da özerk kentlerin en az bulunduğu İngiltere’de
ortaya çıktı, fakat kapitalizmi Floransa gibi muazzam ölçüde başarılı olan
ticari kent devletleri doğurmadı (Wood, 2003: 85-86).” Wood’un buradaki
çıkarımlarından hareketle, özerk kentlerin olması, kapitalizmin oluşumunu
tam olarak açıklamaz. İngiltere dışında Avrupa’da özerk kentlerin-özellikle
de ticaret ağları gelişmiş-varlığı söz konusu, ancak asıl kapitalist formların
oluşumu İngiltere’de gerçekleşmiştir. Buradaki temel fark, yani kapitalizmi
diğer ticari yapılardan, sistemlerden ya da ticaret toplumundan ayıran özellik, piyasanın ve toplumsal mülkiyet ilişkilerinde gizlidir. Bu bağlamda Wood
(2003: 107), pre-kapitalist toplumlar ile kapitalist üretim ilişkileri arasındaki
temel farklılığı üretim ilişkilerinde arar: “Pre-kapitalist toplumlarda artığa
el koyma, siyasi askeri ve hukuki bağlamda bir zorlama ile gerçekleşirken
kapitalizmde kölelikten farklı olarak, tamamen iktisat içi unsurlarla üreticileri üretim araçlarından yoksun bırakarak emek güçlerine bir ücret karşılığında satmaları söz konusudur.” Emek gücünün ücret karşılığında satılması ise piyasa aracılığıyla gerçekleşmektedir. Elbette daha önce de farklı
türden piyasalar vardı ancak kapitalist piyasanın işleyişi eski toplumların
15
piyasalarından oldukça farklılık göstermektedir: “Kapitalist toplumda fiilen
her şey piyasa için üretilen bir metadır (Wood, 2003: 107).” Bu da sermaye ve
emeğin yeniden üretiminin piyasaya bağımlı olduğunu gösterir. “Piyasaya
bağımlılık, kapitalist toplumlardaki piyasanın yalnızca basit bir mübadele
ya da dağıtım mekanizması değil, ama toplumsal yeniden üretimin temel
belirleyicisi ve düzenleyicisi olarak benzersiz bir rol atfeder (Wood, 2003:
108).”
İşte tam da burada Wood’a göre, kapitalist sistemin özgünlükleri ortaya
çıkmaktadır: rekabet, birikim ve karı ençoklaştırma. Bu özgünlükler kapitalizmin diğer toplumsal biçimlerden farklılaşmasının önemli etkenleridir
(Wood, 2003: 108). Kapitalizm, önce Avrupa’da sonrada dünyanın her yanında egemen olan toplumsal, siyasi ve iktisadi bir sistem olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla kavranılması gereken şey, kapitalizmin özgül bir sistem
olduğu ve dünyanın başlangıcından beri değil, tarihin belli bir döneminde
yüzlerce yıllık bir süreç olarak ortaya çıktığıdır (Eren, 2008: 10).
Bu bağlamda, kapitalizmi önceki toplumsal süreçlerden farklılaştıran
olgulara üretim ilişkileri bağlamında göz atmak gerekir. Örneğin, Antik üretim tarzında temel özellik köle emeğinin sömürülmesidir. Buradan da antik toplumun, köleci bir toplum olduğu ortaya konulabilir. Bununla birlikte,
antik üretim tarzının ayırt edici özelliği, toplam ürünün bölüşümünde piyasanın herhangi bir rolünün olmayışıdır. Bölüşüm piyasada değil, iktisat dışı
bir baskıyla belirlenir. Yani piyasanın, artık emeğin doğrudan üretici olan
köleden çekilip alınmasında bir işlevi yoktur. Bu anlamda ticaret ve piyasa
konusu ihmal edilecek bir öneme sahiptir. Antik dünyada yerel pazarlar ve
fuarlar vardır ancak “piyasa ilkesi” anlamında bir düzen yoktur.
Antik Yunan ve Roma’da pazar anlamına karşılık gelen çok sayıda terim kullanılmaktadır.8 Dolayısıyla da antik dünyada malların alınıp satıldığı
çok sayıda mekan olduğu görülmektedir. Bu durum, bazı kaynaklarca proto-kapitalizm olarak nitelenmiştir. Ancak, yukarıda da vurgulandığı gibi
kapitalizm, özgül bir süreç olarak, buradaki üretim ilişkilerinden farklılık
göstermektedir. Kapitalizmin, antik çağdaki üretim tarzından farklı bir artığa el koyma biçimi vardır. Antik çağda artığa el koyma biçiminin iktisat dışı
bir baskıya dayalı olup, antik üretim tarzında emek gücü metalaşmamıştır.
Emek gücünün alınıp satıldığı bir piyasa yapısı mevcut değildir. Antik üretim tarzı köle emeğine dayalıdır. Ancak köle pazarlarında satılan kölenin
emeği değil kendisi olup, bir sahip tarafından satılmaktadır. Oysa kapitalizmde, emek gücü özgürce satılan bir metadır.
Saad-Filho’ya (2006: 44-45) göre ise kapitalizmin ilk ayırt edici özelliği, “metaların genelleştirilmiş üretimidir”. Yani kapitalist üretim, geçimlik
değil, piyasaya yönelik bir üretim şeklidir. Dolayısıyla kapitalizmin ikinci
ayırt edici özelliği de, “metaların kar amacıyla üretilmesidir”. Bununla birlikte, kapitalizmin son ayırt edici özelliği de “ücretli emek”tir. Saad-Filho’ya
(2006: 45) göre, “ücretli emek de binlerce yıl önce ortaya çıktı. Ancak kapitalizmden önce ücretli emek her zaman sınırlıydı ve emeğin öteki biçimleri
8-Agora, Mercatus, Macellum vb. Için bkz.Eren, 2008: 29-30.
16
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
çoğunluktaydı. Küçük toplumsal gruplar içindeki işbirliği, ilk çağların büyük
imparatorluklarındaki kölelik, feodalizmdeki serflik, geçinmek ve değişim
için yapılan ve her tür toplumda görülen bağımsız üretim, bunlara örnek
verilebilir.”
Marx (2011: 688), kölelikten ücretli emeğe geçişi şöyle anlatmaktadır:
“Hem ücretli işçiyi, hem de kapitalisti doğuran gelişmenin hareket noktası, işçinin köleliğiydi. İlerleme, yalnızca, bu kölelikteki bir biçim değişikliği,
feodal sömürünün kapitalist sömürüye dönüşmesiydi.” Dolayısıyla özgünlüğün kaynağı emek gücünün alınır satılır bir meta haline dönüşmesi ve
iktisat dışı baskılar yerine salt iktisadi vasıtaların egemen olmasıdır. Diğer
üretim tarzlarında artığa el koyma biçiminin iktisat dışı bir baskıya dayalı
olması ve kapitalizmin buradan ayrılmasının nedeni olan özgünlüğü Wood
(2014: 28) da iktisadi vasıtalarla yayılma sürecine bağlar ve sermayenin
kendini genişletebilmesi için bu özgünlüğe ihtiyaç duyduğunu belirtir. Emeğin metalaşması konusunda ise Marx (2011: 687) şu sözlerine kulak vermek
yararlı olacaktır:
“Üretim ve geçim araçları nasıl başından beri sermaye değilse, para ve
meta da değildir. Bunların sermayeye dönüştürülmesi gerekir. Ne var ki, bu
dönüşmenin kendisi ancak belli koşullar altında olabilir: birbirlerinden tamamıyla farklı iki meta sahibi karşı karşıya gelmeli ve bunlar arasında ilişki
kurulmalıdır; bir yanda, sahip bulundukları değerler toplamını başkalarının
emek güçlerini satın alarak artırmaya can atan para, üretim ve geçim aracı
sahipleri, öte yanda, kendi emek güçlerini satan ve dolayısıyla emek satıcısı
olan özgür işçiler yer almalıdır. İşçiler iki anlamda özgür olmalıdır; köleler,
serfler vb. gibi, doğrudan doğruya üretim araçları arasında yer almamalı,
ama bağımsız çalışan çiftçiler vb. gibi de üretim araçları kendilerine ait olmamalıdır; bu gibi şeylerden yoksun, serbest ve boş kimseler olmalıdırlar.
Meta piyasasındaki bu kutuplaşma ile birlikte kapitalist üretimin temel
koşulları yerine gelmiş olur. Sermaye ilişkisi, işçilerle, emeğin gerçekleşme
koşullarını oluşturan mülkiyetin, birbirlerinden ayrılmış olmasını gerektirir. Kapitalist üretim, kendi ayakları üzerinde durabilecek hale gelir gelmez,
bu ayrılmayı korumakla kalmaz, bunu giderek büyüyen bir ölçekte yeniden
üretir. Dolayısıyla, sermaye ilişkisini yaratan süreç, işçiyi kendi çalışma koşullarının mülkiyetinden ayıran süreçten başka bir şey olamaz; bu, bir yandan, toplumsal geçim ve üretim araçlarını sermayeye, öte yandan, dolaysız
üreticileri ücretli işçilere dönüştüren süreçtir. Demek oluyor ki, ilk birikim
denilen şey, üreticileri üretim araçlarından ayıran tarihsel bir süreçten
başka bir şey değildir. Bunun bir “ilk” süreç olarak görünmesi, sermayenin
ve sermaye ile uyuşan üretim tarzının tarih öncesi dönemini oluşturmasından ileri gelir.”
Dolayısıyla kapitalizmin özgün bir üretim tarzı olarak kabul edilmesini
ticaretin ve tüccar sınıfının ortaya çıkışına bağlamak yerine işçilerin-üreticilerin doğrudan doğruya sermaye sahibine piyasa koşullarında bağımlı hale gelmesi ile açıklamak doğru bir yaklaşım olacaktır (Dobb, 2007: 17).
Dolayısıyla, kapitalizm öncesi toplumlardaki artığa el koyma süreci ile kapitalist sistemdeki artığa el koyma süreci birbirinden farklılaşmaktadır.
17
Geç Ortaçağ dönemlerinden itibaren İngiltere’de hem emekçileri hem de
sermaye sahiplerini piyasaya bağlayan mülkiyet bir sistemi ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda da tamamen iktisadi süreçlerle ilerleyen bir ilişki söz
konusudur. Ancak kapitalizm öncesi toplumlarda bu süreç daha farklı işlemiştir. Wood’a (2014: 26) göre,
“Kapitalist olmayan toplumlarda… egemen sınıfların iktisadi güçleri
ekonomi dışı baskıya dayanır. Bu sınıflar, üstün baskılama, siyasi ve askeri
güçlerine dayanarak artı emeği tipik olarak köylülerden alırlar; bunlar kapitalizmdeki ücretli işçilerden farklı olarak üretim araçlarının sahipleri ya
da kiracılarıdırlar. Kapitalizm bu açıdan diğer sınıflı toplumlardan farklı ve
özgündür. Kapitalistler-feodal lordlardan farklı olarak-işçilerini sömürmek
için genellikle baskıcı askeri ya da siyasi gücün doğrudan kontrolüne gerek
duymazlar, çünkü işçilerin mülke ve üretim araçlarına doğrudan erişimi
yoktur; çalışabilmek ve yaşayabilmek için ücret karşılığında emek güçlerini satmak zorundadırlar.”
Elbette bu süreç, birikime uygun koşulların sürdürülebilmesi için iktisat
dışı bir baskıya yani devlet gücüne ihtiyaç duyulmadığı anlamına gelmemelidir. Sadece, kapitalist sistemde, sermayenin gücü ile devletin baskıcı gücü
birbirinden ayrılmıştır.
Özet olarak, Wood ve Saad-Filho’nun yukarıda yararlanılan ayrımından
hareketle, kapitalizmin özgün yanları belli başlı kavramlarla daha anlaşılır
olmaktadır. Bu kavramlar, sermaye birikimi, kar maksimizasyonu, artığa el
koyma biçimi, metalaşma, rekabet ve piyasa için üretim olarak sıralanabilir. Metalaşma ile sadece emeğin emek gücü piyasasında özgür bir şekilde
satılması değil, Polanyici bir anlamda “hayali metalar”ın yaratılması ifade
edilmektedir. Her şeyin piyasada satılabilir olması beraberinde, üretimin
de piyasa için yapılmasını getirmektedir. Piyasa, bir yandan üretimin amacı olmakta öte yandan ise mübadele yeri işlevini, aracılık vazifesini yerine
getirmektedir. Piyasanın bu aracılığı, artığa el koyma biçimindeki dönüşümü de yansıtmaktadır. Mübadele değeri için üretimin “genelleştirilmesi” bir
yandan kar maksimizasyonu öte yandan sermaye birikimini sağlamakta
ve tüm bu süreç “görünmez el”in yarattığı rekabetçi yapıda işlemektedir.
Küreselleşme konusunu ele alan tezler ağırlıklı olarak her ne kadar küreselleşmeyi güncel bir konu olarak ele alsa da, kapitalizmden bağımsız bir
şekilde ele aldıkları pek de söylenemez. Küreselleşmeyi tarihsel bir perspektifle ele alan tezler genel olarak küreselleşmeyi kapitalizmin yeni bir
aşaması olarak değerlendirirler. Bu çalışmada küreselleşme, kapitalizmin
yeni bir aşaması olarak görülmekle beraber, süreç farklı adlandırmalar ve
teoriler ile adlandırılsa da, 20. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan dönem, kapitalizmin kendini yeniden ama farklı formlarda üretmesi olarak
ele alınmaktadır. Dolayısıyla tartışmalar, devlet aygıtını merkezine alacak
“minimal devlet” anlayışından piyasa dostu devlet ile devlet kapitalizmine
giden süreç ulusötesi küresel kapitalizm perspektifi temel alınarak incelenecektir. Öncelikli olarak ise, aşağıdaki küreselleşme tezleri bu bölümde ele
alınan kapitalizmin özgün yanları ile ilişkilendirilerek değerlendirilecektir.
18
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
2.2. Kuramsal Çerçeve
Küreselleşme üzerine oldukça geniş bir tartışma ağının mevcut olduğu
yukarıda da belirtilmiştir. Hem epistemolojik hem de disiplin farklılıklarından kaynaklı ayrışmalar çerçevesinde, küreselleşme üzerine yazılan metinler sayılamayacak kadar fazladır. Dolayısıyla bu çalışmada hepsini ayrı
ayrı irdelemek hem çalışmanın konusu hem de analiz bakımından uygun
ve mümkün değildir.
Küreselleşme çalışmalarını sınıflandırmak kolay bir iş olmamakla birlikte, bazı teorisyenler, analizlerini ilerletmek adına çeşitli varsayımlarla bir
sınıflandırma yapmışlardır. Örneğin Robinson (2007: 125), küreselleşme ile
ilgili akademik çalışmaların 1970’ler itibariyle şu beş olgu üzerinde odaklandığını iddia etmektedir:
a. Üretim, finans ve tüketimde küresel bir ekonominin oluşması ve dünya çapında bir iktisadi bütünleşme, (Sermayenin yayılmacı eğilimi sonucunda sermaye birikimini arttırması)
b. Yeni ulusötesi veya küresel kültürel örnekler, uygulamalar ve akımlar
ve küresel kültür fikri, (Her şeyin metalaşması)
c. Politik anlamda küresel bir ilerleme, yeni ulusötesi kurumların yükselişi ve küresel yönetişimin yayılması, (rekabet)
d. Ulusötesi göç ve iletişim, (artığa el koyma biçiminin değişmesi)
e. Yeni sosyal hiyerarşiler, eşitsizlikler ve güç ilişkilerinin küresel formları. (artığa el koyma ve metalaşma)
Bu tür bir sınıflandırmanın unsurlarını arttırmak da mümkündür. Bu
çalışmada temel alabileceğimiz “a” ve “c” maddeleridir. Elbette bu durum
bizim yukarıdaki beş olgunun birbiri ile alakasız olduğunu iddia ettiğimiz
anlamına gelmez. Ancak analizin sınırlandırılması açısından odak noktalarını belirlemek önemlidir. Bu bağlamda ele alacağımız küreselleşme tartışmaları ya da tezleri de “küresel ve bütünleşmiş bir dünya ekonomisi”
ile “ulusötesileşme bağlamında küresel kurumların yükselişi ve devletin
konumu” üzerine odaklanmış olanlardır. Bahsi geçecek olan teoriler, farklı
perspektiflerden küreselleşme kavramına ve var olduğu iddia edilen sisteme eleştirel bir bakış açısı getirdiği gibi (Wallerstein, Wood, Hirst ve Thompson), küreselleşmenin bir gerçeklik ve kapitalizmin yeni bir çağı olduğunu
iddia etmektedir (Robinson, Scholte, Castells ve Dicken).
2.2.1. Dünya Sistemleri Analizi: I. Wallerstein
Wallerstein, küreselleşme teriminin 1980’li yıllarda ortaya atıldığını ifade
etmektedir. Ona göre, bu kavram-kendi tabiriyle “dünya-ekonominin”-son
yıllarda malların ve sermayenin serbestçe hareket etmesinin bir ifadesi olarak öne sürülmektedir. Fakat Wallerstein, bu yeni olarak tanımlanan
olguyu gerçekte kapitalizmin 500 yıllık tarihi boyunca çevrimsel olarak
ortaya çıkan bir gelişme olarak niteler. Bu nedenle de Wallerstein, küreselleşmenin göz boyayıcı-yanıltıcı bir kavram olduğunu vurgular (Wallerstein,
2000: 251, 2011: 166).
19
Wallerstein, şu an içinde yaşadığımız dünya-ekonominin kökenlerini 16. yüzyıla dayandırır: Bu ekonomi önce Avrupa’da gelişmiş ve zamanla
da tüm küreye yayılmıştır ve bahsi geçen dünya-ekonomi kapitalist niteliklidir (Wallerstein, 2011: 51). Onun dünya-ekonomi olarak kastettiği şey,
“içinde bir iş bölümü olan, mübadelenin yapıldığı, sermaye ve emek gücü
akışlarının gerçekleştiği büyük bir coğrafi alandır (Wallerstein, 2011: 51).”
Bu bağlamda, dünya-ekonomi herhangi bir politik birleştirici ile bütünleştirilmemiş olup, içinde birçok politik kurumu barındıran devletlerarası bir
sistemdir (Wallerstein, 2011: 51).
Wallerstein (2000: 252), küreselleşme diye gösterilen sürecin aslında
dünya kapitalizminin 500 yıllık işleyişi olduğunu söylemektedir. Bu bağlamda küreselleşme kavramının yanıltıcı olduğunu ve 1980 sonrası sürece
küreselleşme yerine geçiş çağı denmesi gerektiğini vurgular. Bunu da 500
yıllık kapitalist ekonomiyi iki aşamaya ayırarak açıklar.
Wallerstein (2000: 252), kapitalist dünya ekonomisini 1450’lerden günümüze ve 1945’ten günümüze kadar olan süreç olarak ayırır. 1945 ile günümüz arasındaki süreçte kapitalizmin “altın çağı” ve bunalıma girmesi gibi
iki süreç yaşadığını belirten Wallerstein, bu durumu tipik bir Kondratieff
devresi olarak niteler. 1450’lerden günümüze kadar olan süreç ise kapitalizmin doğuşu, gelişimi ve sistemik krizlerden ibarettir. Yani dolayısıyla yaşanan süreç yeni bir süreç değildir. Bu kapitalizmin doğasında var olan ve
sürekli kendini yineleyen bir olgudur.
Dünya sistemleri analizinde Wallerstein, dünya-ekonominin işbölümünün yapısını merkez, çevre ve yarı çevre kavramlarıyla açıklar. Merkez ve
çevre ilişkisini de kapitalizmin doğası gereği, sermayenin kendini büyütmesi yani karlılığın derecesi belirler. Buna göre, merkeze özgü süreçleri,
çevre ile ilgili süreçlerden ayırt eden özellik karlılık ve tekelleşmedir (Wallerstein, 2011: 59).
Wallerstein’e göre, merkez-çevre ilişkisinin coğrafi bir neticesi vardır.
Çünkü tekelleşmeler asıl olarak güçlü devletlerde konumlanırlar. Merkeze özgü süreçler, üretimlerinin büyük kısmını birkaç devlette birden gerçekleştirme eğilimindedirler. Çevreye özgü süreçler ise, üretimi çok sayıda
ülkeye dağıtma eğilimindedir. Wallerstein’ın bu süreçte kullandığı diğer bir
kavram da yarı çevre ülkelerdir. Yarı çevre ülkeler merkez ülkelerin baskısı altında olup çevre ülkelere baskı uygulayan ülkelerdir. Önceki süreçlerde
merkez ülke konumunda olup gerileyen ya da çevre ülke konumunda olup
ilerleyen ülkeler yarı çevre olarak kabul edilmektedir. Temel kaygıları da
çevreye doğru kaymaktır. Amaçları da elbette merkez ülke olma yolunda
ilerlemektir. Bu da yoğun korumacı politikalar uygulamalarına neden olmaktadır (Wallerstein, 2011: 60).
Jones (2010: 28-29-30), Wallerstein’ın analizinin bir “proto-küreselleşme” teorisi olup olmadığını tartışmaktadır. Onun çalışmasının kavramsal
çerçevesinin de bu teoriye oturduğunu ifade etmektedir. Güncel küreselleşme tartışmalarına bakıldığında Wallerstein’ın süreci tarihsel bir çerçevede ele alması onu her ne kadar bu tartışmalardan uzaktaymış gibi gös-
20
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
terse de, dünya sistemleri analizinin belli başlı karakteristik özellikleri, belirgin bir şekilde mevcut küreselleşme tartışmalarını anlamaya yarayacak
bir öncüllük oluşturur. Modern dünyanın devletlerarası bir sistem olarak
ele alınması, dünya ölçeğinde bir kapitalist bütünleşmenin ele alınması, disiplinler arası bir yaklaşım sergilenmesi gibi özellikleri onun teorisinin bir
proto-küreselleşme teorisi olarak nitelenmesini desteklemektedir.
2.2.2. Evrensel Kapitalizm: E. M. Wood
Wood, aslında II. Dünya Savaşı’ndan sonraki süreci yeni emperyalizm
olarak nitelemektedir. Aynı şekilde Harvey de yeni emperyalizm kavramını
kullanır. Aralarındaki fark ise Wood 1945 ve sonrası için bu kavramı kullanırken, Harvey 1970’lerden itibaren oluşan süreç için bu kavramı kullanır.
Wood’a (2003: 247) göre, küreselleşme, kendi nihai sonucuna ulaşan bir
emperyalizm biçimidir. Bu nedenle de küreselleşmenin en temel özelliği,
piyasa şartlarının küresel çapta bütünleştirilmesidir. Bunun anlamı ekonomileri belli toplumsal araçlar kullanarak kapitalist piyasa egemenliği altına
sokmaktır. Bahsi geçen araçlara Wood, yapısal uyum programlarını örnek
olarak verir. Bu piyasa şartlarını dayatmanın yeni biçimidir. Piyasa şartlarını dayatma süreci kapitalist sistemin başlangıcından beri-16. yüzyılda
İngiltere’nin İrlanda’da yaptığı gibi-farklı biçimlerde karşımıza çıkmaktadır:
“Örneğin gelişmekte olan ülkelerdeki tarım üreticileri ile Amerika ve
Avrupa’nın sübvanse edilen çiftçileri arasındaki rekabet ilişkisi, üçüncü
dünya ülkelerindeki köylülerin piyasa-bağımlı çiftçilere dönüşmesini açık
bir şekilde öncelemektedir. Biz de bu tarz toplumsal dönüşümlerin başlangıcından beri kapitalist emperyalizmin önemli bir işlevi olduğunu ve teritoryal devletin de bu dönüşümün vazgeçilmez aracı olduğunu ileri sürüyoruz.”
Bu koşullar altında Wood’un önermesi, yeni emperyalizmin piyasa şartlarının evrenselleştirilmesine dayanmasıdır.
Piyasa şartlarının evrenselleştirilmesi demek, kürenin tamamının kapitalist itkilere tabi olması anlamına gelir. Dolayısıyla burada Wood’un kullandığı kavram “evrensel kapitalizm” dir. Ancak Wood, bu düzeni açıklayan
bir emperyalizm kuramının olmadığını iddia etmektedir. Ona göre, özellikle
Marksist kuramlar başta olmak üzere emperyalizm teorilerinin tamamı,
süreci kapitalist güçler ve kapitalist olmayan dünya arasındaki ilişkilere dayalı bir olgu olarak ele almaktadır. Burada da Rosa Luxemburg üzerinden bir
eleştiri sunar. Luxemburg’a olan eleştirisinin odak noktası, Luxemburg’un
kapitalizmin evrenselleşme yolunda ilerlerken kırılmaya uğrayacağını,
çünkü kapitalizmin içsel olarak evrensel bir üretim biçimi olmaya elverişli
olmadığını iddia etmesidir. Oysaki Wood, tüm dünyanın mevcut durumda
kapitalist zorunluluklar tarafından yönlendirildiğini ve eski emperyalizm
teorilerinin tasvir ettiğinden “daha evrensel” bir kapitalizmle karşı karşıya
olduğumuzu ifade etmektedir. Bu nedenle evrensel kapitalizmi açıklayacak
bir emperyalizm teorisine ihtiyaç olduğunu söylemektedir (Wood, 2003:
247-248; 2014: 143).
Evrensel kapitalizm döneminde, aynı zamanda ulus-devlet aygıtı da
baskın ve evrensel siyasal bir biçime bürünmüştür (Wood, 2003: 248):
21
“Her ne kadar ulus devlet kapitalizm tarafından yaratılmamışsa da, ben
kapitalizmin evrenselleşmesiyle ulus-devletin evrenselleşmesinin aynı
paranın iki yüzü olduğunu düşünüyorum… Ulus-devletler… kapitalizmin
alıcı kanallarıdır.”
Bu bağlamda sanılanın aksine Wood, kapitalizmin küreselleşmeci eğiliminde, sermayenin yayılmacı iktidarı ulus-devletlerin kapitalizmin yasalarını uyarlayan önemli faktörler olduğunu belirtmekle beraber, sermayeyi
iktisat dışı araçlar kullanmaktan kurtaran bir mekanizma görevi üstlendiğini ifade etmektedir. Dolayısıyla küreselleşme süreci, ulus-devleti sermaye ile daha az ilgili hale getirmez. Çünkü küresel iktisadi genişlemeyi sağlayan faktörler ile teritoryal devleti var eden faktörler birbirinin aynısıdır
(Wood, 2003: 249). Bu noktada küreselleşmenin ne olduğu veya olmadığı
konusunda bir netlik gerekmektedir. Wood (2014: 152), küreselleşmenin
bütünleşmiş bir dünya ekonomisi olmadığını söylemektedir:
“Günümüzün küresel ekonomisinde sermayenin ulusal sınırlar arasındaki hızlı ve nefes kesen hareketliliğini ya da bunu kolaylaştıran uluslar
üstü kurumların varlığını kimse inkar edemez. Ama bunun anlamının piyasaların küresel olarak hiç olmadığı kadar bütünleşip bütünleşmediği mi
konusu ayrı bir sorudur.”
Wood, küreselleşmenin bütünleşmiş bir dünya ekonomi anlamına gelmediğine kanıt olarak, bütün dünyada ücretlerin, fiyatların ve çalışma koşullarının ülkelere, bölgelere göre farklılık göstermesini sunmaktadır. Ona
göre ortada bütünleşmiş küresel bir piyasa olsaydı, piyasa zorunlulukları
kendilerini evrensel olarak dayatırdı. Bu durum küresel bütünleşmenin başarısızlığı değil aksine onun bir belirtisi niteliğindedir. Çünkü küreselleşme
bütünleşmeyi teşvik edici olduğu kadar engelleyici bir rol de üstlenmiştir
(Wood, 2014: 153):
“Sermayenin serbestçe hareketleri sınırlar arası işgücüne, kaynaklara ve piyasalara erişimi gerektirmez, aynı zamanda karşıt hareketlerden
korunmasını, maliyetlerin ve üretim koşullarının farklılaşmasıyla karlılığı artıran türde iktisadi ve toplumsal parçalanmışlığın olduğu ekonomileri
de gerektirir… Burada da ulus-devlet… bütün dünyada işçilerin toplumsal
koşullarını eşitleyecek türde ve derecede bir bütünleşmenin engellenmesi
arasındaki hassas dengeyi sağlamaya çalışır.”
Buradan çıkacak sonuç, Wood’un, kendi toplumsal yapısı ve çalışma koşullarına sahip olan ulus-devletlerin kendilerine has ayrı ekonomilerinin
olmasını “küreselleşme” miti için en az sermeye hareketlerinin serbestisi
kadar gerekli ve olmazsa olmaz bir olgu olarak gördüğüdür.
2.2.3. Alansızlaştırma ve Uluslarüstülük: J. A. Scholte
Jan Aart Scholte, alansızlaştırma kavramı üzerinden toplumsal ilişkilerin sınırların ötesine geçtiği ve uluslarüstü bir hal aldığını ifade etmektedir.
Ona göre küreselleşme, yaygın olarak farklı kelimelerle ifade edilmektedir:
uluslararasılaşma, liberalleşme, evrenselleşme ve batılılaşma. Scholte, bu
kavramları gereksiz bulmaktadır ve bu şekilde küreselleşmeyi tanımlama-
22
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
nın bir cul-de-sac a yani çıkmaz sokağa neden olacağını ifade eder (Scholte,
2002:8 ve 2005: 54).
Gündelik dilde küreselleşmenin en yaygın olarak kullanımı uluslararasılaşmadır. Uluslararasılaşma, sınırlar arası etkileşim ve ülkeler arasındaki
bağımlılığın artmasını ifade etmektedir. Özellikle son dönemlerde, ülkeler
arasındaki etkileşimin artmış olması, toplumda küreselleşme kavramının
uluslararasılaşmanın bir ifadesi olduğu algısı yaratmıştır (Scholte, 2001: 14,
2005: 54 ve 2008a: 107).
Scholte’a göre küreselleşmeyi betimleyen ikinci bir durum da küreselleşmenin liberalleşme ile özdeşleştirilmesidir (Scholte, 2001: 14, 2005: 56,
2008a: 107 ve 2008b: 1475). Liberalleşmeye atfedilerek kullanılan küreselleşme kavramı, modern neoliberal makroekonomik politikalar üzerine
bir tartışmayı ifade etmektedir. Bu tabiri kullanan birçok akademisyen, iş
dünyası yetkilileri ve politika yapıcılar neoliberal reçeteleri benimsemiş ve
liberalleşme, özelleştirme, deregülasyon ve mali sınırlamanın özgürlük, demokrasi ve barış getireceğine inanmışlardır. Diğer yandan küreselleşmeyi
liberalleşme olarak algılayan anti-küreselleşmeciler de, küreselleşmenin
yoksulluğu arttırdığı, ekolojik dengeyi bozduğu, eşitsizlik ve demokrasi
açığını arttırdığı gerekçesiyle neoliberal düşünceye bir karşı duruş sergilemektedirler (Scholte, 2005: 56).
Geniş ölçüde küreselleşme ve yaygın iktisadi liberalleşmenin eş zamanlı
olarak 1980 ve sonrasında ortaya çıktığı su götürmez bir gerçekliktir. Dolayısıyla küreselleşmenin yayılmasında liberalleşmenin önemli bir role sahip
olduğu da bir gerçekliktir. Ancak bu durum onların özdeş kavramlar olduğu
anlamına gelmemektedir. İki eğilim birbirinden farklı olgulardır (Scholte,
2008a: 111): “Liberalleşme bir düzenleme meselesidir, oysa küreselleşme
alansızlaştırma bağlamında bir coğrafya meselesidir.” Liberalleşme, küreselleşme kavramının kullanılmadığı 19. yüzyılda da vardı. Dolayısıyla
Scholte, küreselleşmenin ayırt edici bir anlamının ortaya konulması gerektiğini savunmaktadır (Scholte, 2005: 56 ve 2008a: 107).
Küreselleşmenin bir diğer yaygın kavramsallaştırılışı da evrenselleşmedir. Bu bağlamda küreselleşme farklı kültürlerin ve farklı halkların dünyanın tüm yaşanabilir köşelerine yayılması olarak algılanmaktadır. Scholte’a
göre bu durum doğru ancak yeni bir olgu değildir. İnsanoğlunun milyon yıl
öncesinde de dünyanın tüm köşelerine yayılmaya başladığı çeşitli kaynaklarda belirtilmiştir. Dolayısıyla da kültürlerin ve insanların etkileşimi eski
tarihlere dayandığı için küreselleşme için yeni bir açıklama olmamaktadır
(Scholte, 2008a: 107 ve 2008b: 1476).
Küreselleşmeye atfedilen dördüncü kavramsallaştırma da batılılaşmadır. Buna göre küreselleşme, evrenselleşmenin özel bir tipi olarak Batı modernitesinin sosyal yapısının (kapitalizm, sanayileşme, vb) tüm insanlığa
yayılarak, yerel kültürleri yok etmesinin bir ifadesidir. Bu yolla küreselleşme, sömürgecilik olarak da algılanarak, batılılaşma, modernleşme ve Amerikanlaşma olarak betimlenmektedir. Ancak emperyalizm ve post kolonyal sömürgecilik ekseninde yürüyen tartışmalar küreselleşme kelimesinin
23
kullanımından daha eskiye dayanmaktadır. Dolayısıyla da süreci betimlemek için küreselleşmeye ihtiyaç yoktur (Scholte, 2008a: 108 ve 2008b: 1477).
Scholte, yukarıdaki dört kavramsallaştırmayı küreselleşmeyi tabir etmekte gereksiz bulmakta ve küreselleşmeye ayırt edici bir kavramsallaştırma ile bakılması gerektiğini savunmaktadır. Dolayısıyla Scholte, beşinci
bir kavrama ihtiyaç duymaktadır. İhtiyaç duyduğu bu kavram da, alansızlaştırma yani ülkeler üstü ilişkilerin büyümesidir (Scholte, 2008a: 108):
“Bu kullanımda küreselleşme, toplumsal mekanın doğasında büyük bir
değişime işaret ediyor, ülkeler üstü-dünya ötesi veya sınır ötesi de diyebiliriz-bağlantıların üretkenleşmesi ve yayılması “alansalcılık” (teritoryalizm)
diyebileceğimiz şeyi, yani toplumsal coğrafyanın tümüyle ülke sınırlarıyla
kısıtlı olduğu bir durumu sona erdiriyor.”
Beşinci bir kullanım olarak alansızlaştırma bağlamında küreselleşme
toplumsal mekandan bir kayışı ifade etmektedir ve bu yönüyle diğer dört
kavramsallaştırma ile zıtlık göstermektedir (Scholte, 2005: 59). Çünkü diğer
dört kavramsallaştırma toplum coğrafyasının tümüyle alansal olduğunu
varsaymaktadır (Scholte, 2008a: 109):
“Alansal coğrafyada, insanlar arası ilişkilerin haritası dünya haritasının
yüzeyine çizilir ve boylam, enlem ve yükseklikten oluşan üç boyutlu bir
düzlemde incelenir. Alansal bir çerçevede, “yer” böyle bir haritadaki sabit
bir konumu ifade eder; “mesafe” bu haritadaki iki noktayı bağlayan en kısa
yolun uzunluğunu ifade eder ve “sınır” dünya yüzeyindeki iki sahayı birbirinden ayıran bir çizgiyi ifade eder.”
Scholte’a göre, küresel işlemler söz konusu olduğunda, “yer” alansal
olarak sabitlenmemiştir. Alansal mesafeler etkin olarak kat edilir ve sınırlar bir engel teşkil etmez. Uydu televizyonundan Amerikan dolarına kadar
birçok şey alan-üstü nitelik taşır. Dolayısıyla alan-üstü niteliğiyle küresellik, alansal mekanın aşıldığı şartları ifade etmektedir (Scholte, 2008a: 110):
“Coca-Cola ve faks gibi olgular alansal konumlara bağlıdır, ama dünyadaki
her yere aynı anda yayılabilmeleri ve her yerdeki konumları etkin şekilde
anında birleştirebilmeleri anlamında küreseller. Örneğin Visa kredi kartlarının ve dünya yayıncılık hizmetlerinin alansal mesafelerle pek ilgisi yoktur.”
Bu bağlamda küresellik farklı bir şeyin ifadesidir. Dolayısıyla uluslararası, ulusüstü, ulusötesi gibi kavramsallaştırmalardan öteye geçerek küresellik, alan-üstülük, dünya ötesi ve sınır ötesi tabirleri kullanılarak yeni bir
terminoloji üretmek gereklidir. Bunun için de küresellik ile uluslararasılık
arasındaki farklılığın özellikle vurgulanması önemlidir (Scholte, 2008a: 111):
“Uluslararası ilişkiler alanlararası ilişkiler iken, küresel ilişkiler alan-üstü ilişkilerdir. Uluslararası ilişkiler mesafeler arasında sınır ötesi mübadelelerdir, oysa küresel ilişkiler mesafesiz, nakli mübadelelerdir. Böylelikle küresel ekonomi uluslararası ekonomiden, küresel politika uluslararası politikadan farklı olur. Uluslararasılık alansal mekana bağımlıdır; küresellik ise
coğrafyayı aşar.”
24
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Scholte’a göre bu tarz niteliksel kayışlar, alanlarüstü-suprateritoryal
kavramı ile ele alınmalıdır. Alanlarüstü bağlantılar oldukça yakın biçimde
belli bir toprak parçasına, ülke sınırlarına bağlı değildir. Klasik uluslararası
ilişkiler terimleri olan teritoryal bölgeler, teritoryal mesafeler ve teritoryal
sınırlar, bugünün küresel akımların coğrafyasını tanımlamamaktadır. Bu
alanlarüstü karakteristik özellikleriyle, mevcut küreselleşme, zaman-mekan sıkışmasından öte bir olgudur. Dolayısıyla geçmiş yüzyıllardan, çağlardan, kapitalist aşamalardan farklılık arz etmektedir. Oluşan bu farklılık
niteliksel, dönüşüm ise yapısaldır (Scholte, 2005:4-5).
2.2.4. Ağ Toplumu, Enformasyon Çağı-Bilgi Kapitalizmi: M. Castells
Ağ Toplumu başlıklı üç ciltlik çalışmasında Manuel Castells, enformasyon toplumunun yükselişi üzerinden küreselleşmeye açıklık getirmektedir. Ona göre modern toplum iki tanımlayıcı karakteristik özellik üzerine
kurulmuştur. Birincisi kapitalist üretim tarzının devamının genelleştirilmiş
meta üretimine, emek istihdamına ve sermaye birikimine bağlı olması iken
ikinci özellik kökenini kapitalist yeniden inşa ve teknolojik değişimde bulan enformasyona dayalı kalkınma tarzının büyümesidir. Bu yeni gelişme,
sosyal pratiklerin zaman-mekan içinde yeniden organize olmasına temel
sağlamaktadır. Enformasyonel ağlar, elektronik medyaya-özellikle internet ve bilgi teknolojileri-dayalı bir sanal kültüre öncülük etmektedir. Bu
bağlamda Castells için telekomünikasyonun gelişimi, küresel ekonomi formasyonu için maddi bir altyapı yaratmaktadır. Ona göre bu durum, 19. yüzyılda tren yollarının ulusal piyasaları bağlamasına benzerdir. Dolayısıyla
kapitalizmin her döneminde teknolojik ilerleme büyük önem arz etmektedir. Ancak mevcut süreç geçmişten daha farklı tanımlanmalıdır. Castells’in
adlandırmasıyla ağ toplumu bilgi odaklı ve küreselleşmiş bir toplumu ifade
etmektedir. Bilgi akımları ve bu akımlar etrafında şekillenen güç ilişkileri
sanayi kapitalizminin sosyal ilişkilerini değiştirmiştir. Çünkü küresel bilgi
ve iletişim teknolojileri genişlemiş, yayılmış ve dolayısıyla da mekana bağlılığın altını kazmaktadır. Çünkü ağ toplumunda sosyal etkileşimler, küresel
ölçekte gerçekleşmektedir (Kiely, 2005: 20-21).
Manuel Castells, küreselleşmeyi teknolojiyi odak noktasına alan bir
perspektiften bakarak yorumlamıştır. Castells’in teorisi dünya sistemleri yaklaşımı ile küresel kapitalizm yaklaşımı ile kapitalist sistem ile onun
dinamikleri açısından ortak yönler taşımaktadır. Her ne kadar kapitalist
gelişmenin mantığında olmasa da teknolojik değişim kapitalist ilerlemenin
önemli bir belirleyicisi konumundadır ve bu durum küreselleşme ile açıklanır. Dolayısıyla Castells’in yaklaşımı yeni bir bilgi çağını temsil eden küreselleşmenin nosyonu ile ilişkilidir. Ona göre 20. yüzyılın son yirmi yılı “ağ
toplumunun” yükselişini ifade eder. Bilgisayarlar ve internet yeni bir teknolojik paradigmayı temsil ederken gelişmenin de yeni bir ifadesi olmaktadır.
Dolayısıyla da kapitalizm teknolojiyi yeni araç kutusu olarak elde eder ve bu
teknolojik ilerlemenin gücünü kullanarak “enformasyon kapitalizmi” ortaya çıkar (Robinson, 2007: 132).
25
Castells, yeni teknolojilerin ışığında ortaya çıkan bu enformasyon ekonomisinin küresel olduğunu iddia etmektedir. Ona göre bu küresel ekonomi, dünya ekonomisinden bağımsız yeni bir tarihsel gerçekliktir. Castells,
Wallerstein’ın Dünya Sistemleri yaklaşımını referans vererek, Batı’da en
azından 16. yüzyıldan beri bir dünya ekonomisinin varlığından söz etmektedir. Ancak küresel ekonomi bu dünya ekonomisinden biraz farklılık içermektedir (Castells, 2008: 367):
“Kapitalizm daima zaman ve mekan sınırlarını aşmaya çalışarak durmaksızın yayılmayla karakterize edilmesine karşın, dünya ekonomisi, enformasyon ve iletişim teknolojilerinin sağladığı altyapı temelinde ve hükümetlerle uluslararası kuruluşların uygulamaya koyduğu devlet denetiminin
kaldırılması ve serbestleştirme politikalarının sonuç verici desteğiyle, ancak 20. yüzyılın geç dönemlerinde gerçekten küreselleşti. Yine de ekonomideki her şey küresel değildir. Gerçekte, üretim, istihdam ve firmaların
çoğu yerel ve bölgesel olmayı sürdürmektedir ve öyle kalacaktır.”
Castells’e göre 20. yüzyılın son çeyreği, dünya çapında yeni bir ekonomik
yapının çıkışına tanık oldu. Castells ortaya çıkan bu yeni ekonominin temel
ayırt edici özelliklerini tanımlamak amacıyla, onu enformasyonel, küresel
ve ağ örgütlenmesine dayalı olarak nitelediğini söylemekte ve şöyle devam
etmektedir (Castells, 2013: 99): Yeni ekonomi;
“Enformasyoneldir, çünkü bu ekonomide birimlerin ya da ajanların
(şirketler olsun, bölgeler olsun, ülkeler olsun) üretkenliği, rekabet gücü temelde verimli bir biçimde bilgiye dayalı enformasyon üretme, işleme ve uygulama kapasitelerine dayalıdır. Küreseldir, çünkü üretimin, tüketimin ve
dolaşımın bileşenleri (sermaye, emek, hammadde, yönetim, enformasyon,
teknoloji, piyasalar) kadar kilit faaliyetleri de ya doğrudan ya da ekonomik
ajanlar arasındaki bir bağlantılar ağı üzerinden küresel bir ölçekte örgütlenmiştir. Ağ örgütlenmesine dayalıdır, çünkü yeni tarihsel koşullarda, üretim küresel bir girişim ağları arasındaki etkileşim ağı üzerinden gerçekleşir,
rekabet burada yaşanır.”
İşte Castells, bu şekilde betimlediği küresel ekonominin 20. yüzyılın
sonlarının bir ürünü olduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda da tam anlamıyla iktisadi küreselleşme ancak yeni enformasyon teknolojileri temelinde ilerleyebilirdi. Küreselleşmenin en önemli göstergesi gelişmiş bilgisayar
ve telekomünikasyon sistemleri ile dünyanın finans merkezlerinin tamamının birbirine bağlanması olmuştur (Castells, 2013: 171).
Castells’e göre 20. yüzyılın son çeyreğinde yeni bir sosyoekonomik organizasyon formu doğmuştur. Sovyetler Birliği ve ardından dünyada devletçiliğin çöküşünden sonra, mevcut sistem kesinlikle bir kapitalist sistemdir. O, bu dönemden itibaren tarihte ilk kez dünyanın tamamen kapitalist
olduğunu iddia etmekte ve bunu da tüm ekonomilerin küresel kapitalist
piyasalar ile bağlantı kurması ile kanıtlamaktadır. Bu düzen kapitalizmin
bir aşaması olup aynı zamanda hem çok eski hem de temel olarak oldukça
yenidir. Eski olmasının nedeni kar maksimizasyonu için rekabetin geçmişten beri süregelmesidir. Ancak esasen yeni olması ise yeni bilgi ve iletişim
26
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
teknolojileri yeni verimlilik kaynaklarının, yeni organizasyonel formların
ve küresel ekonominin ayaklarını oluşturur. Özellikle 1990larda dünyanın
tamamı telekomünikasyon ağları ve bilgi sistemleri etrafında organize olmuştur (Castells, 1999: 2).
Mevcut küresel ekonomi Castells’in deyimiyle tarihsel olarak yenidir.
Ona göre bunun nedeni, teknolojik altyapının küresel ölçekte geliştirilmesidir. Buna örnek olarak da dünya çapına yayılmış, telekomünikasyonlar,
enformasyon sistemleri, mikroelektronik odaklı üretim ve aşamalar, bilgi
odaklı taşıma, kargo transferi, hızlı trenler ve uluslararası hizmetler verilebilir (Castells, 1999: 5).
Küreselleşme ve liberalizasyon ulus-devleti elemine etmez, ancak, onun
rolünü ve etkilerini yeniden tanımlarlar. Örneğin merkez bankaları piyasalardaki küresel akımları kontrol edemez ve bu piyasalar her zaman iktisadi
kurallarla şekillenmiş olmayabilir ancak farklı şekillerinde bilgi türbülansları yaşanabilir. Ulusal hükümetler, küresel sermaye ve bilgi akımlarını yönetme kapasitesini sürdürmek için IMF, NAFTA gibi ulusüstü kuruluşlara
uyum sağlarlar. Bu bağlamda ulus-devletler ekonomide kalıcılığını ancak
yeni bir devlet formu şekli altında sürdürürler. Castells bu yeni devleti ağ
devleti olarak tanımlamaktadır. Ona göre ağ devleti, ulusüstü kurumlar,
ulus-devletler, yerel-bölgesel yönetimler ve devlet dışı organizasyonlardan oluşan, bu kurumların sürekli olarak etkileşim ve bağlantı içinde olduğu, ortak kararlar aldığı, enformasyon çağının politik formudur (Castells,
1999: 5).
2.2.5. Jeo-Ekonomi: P. Dicken
Dicken, küreselleşmeyi günümüzde en çok kullanılan, ama en çok yanlış kullanılan ve en çok kafa karıştıran kavramlardan biri olarak niteler. Bunun nedeni olarak da ekonomiden siyasete akademiden iş dünyasına her
alanda küreselleşme kavramının yoğun olarak kullanılmasını görür (Dicken, 2007: 3).
Dicken, küreselleşmeyi, iktisadi açıdan ele almış ve kapitalist piyasa
ekonomisinin dünyaya yayılışını incelemiştir. Bu analize başlamadan önce
de küreselleşme perspektiflerini “hiper-küreselleşmeciler” ve “şüpheci
uluslararasıcılar” olarak ikiye ayırmıştır. Ona göre hiper-küreselleşmeciler, sınırların kalktığı bir dünyada yaşadığımızı ve “ulusal” kavramının artık
gündem dışı olduğunu tartışan gruptur. Hiper-küreselleşmeciler, küreselleşmeyi yeni ekonomik-aynı zamanda yeni siyasi ve kültürel-düzen olarak
tanımlar. Bu yeni düzende ulus devletin temel aktör olmamakla beraber
kültürlerin homojenize olduğunu ve standartlaşmış küresel üretimin herhangi bir yer veya topluma bağlı kalmadan gerçekleştiğini iddia etmektedirler. Dicken hiper-küreselleşmecilerin dünyaya bakış açılarını bir mit
olarak görür ve ona göre hiper-küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi bir dünyanın var olması ihtimal dahilinde değildir. Ancak yine de yaygın bir görüş
olarak varlığını sürdürmektedir. Neoliberal düşünceye sahip hiper-küreselleşmecilere göre, küreselleşmenin büyük faydalar sağlayacak iktisadi ve
27
politik bir projedir. O nedenle dünya çapında serbest piyasaya izin verdikten
sonra her şey daha iyi olacaktır. Hiper-küreselleşme, sadece sağ akımlarda değil aynı zamanda sol bakıştan da tercih edilen bir kavramdır. Sol hiper-küreselleşmeciler, ki bu kesim anti-küreselciler olarak da nitelenir,
problemin kaynağını küreselleşmenin kendisi olarak görmektedirler. Onlar
küreselleşmeyi, eşitsizliği arttıran, çevresel sorunlara neden olan bir olgu
olarak görürler (Dicken, 2007: 5-6).
“Şüpheci uluslararasıcılar” ise, genel anlamda küreselleşmiş bir dünya
ekonomisi olgusu kabul edilirken, bunun yeni bir durum olmadığını ifade ederler. Onlara göre, dünya ekonomisi 1870-1913 yılları arasında, şimdi olduğundan daha açık ve daha bütünleşmiş bir yapıya sahiptir. Hirst ve
Thompson gibi araştırmacıları bu gruba dahil eden Dicken, onların sunduğu ampirik kanıtlar çerçevesinde tamamen küreselleşmiş bir ekonomiden
bahsetmenin mümkün olmadığı ve uluslar arası ekonomik yapının güncelliğini koruduğu sonucunun ortaya çıktığını ifade eder (Dicken, 2007: 7).
Dicken’a göre, dünya, geçmişten niteliksel olarak farklılık arz eden bir
“jeo-ekonomiye” tanıklık etmektedir. Bu değişimin doğasını anlamanın birinci yolu çoklu coğrafi ölçülere göre-yerelden küresele- biçimlenmiş üretim devreleri ve bilgi ağı ile düşünmektir. Dolayısıyla da dünya ekonomisi,
yaklaşık 70-80 yıl öncesinden niteliksel olarak daha farklı bir yer olmuştur. Teknolojinin ilerlemesi, üretim süreçlerinin dünya geneline yayılması
dünya ekonomisinin büyük bir dönüşüm yaşamasının unsurlarıdır (Dicken,
2011: 6).
1914 öncesi uluslararası iktisadi entegrasyon ve buna benzer yapıdaki-küresel ekonomi öncesi-entegrasyon süreçlerini Dicken “gölge entegrasyon” olarak nitelemektedir. Ona göre günümüz küresel ekonomisi ise,
derin bir entegrasyonu ifade etmektedir. Gölge entegrasyonda ülkeler arası
mal ve hizmet ile sermaye akışları söz konusu iken, derin entegrasyonda ise
üretimin aşamalarının coğrafi olarak dağılması, kompleks üretim ağlarının
oluşumu gibi niteliksel değişimler söz konusudur. Bununla birlikte küresel
ekonominin derin bir entegrasyon süreci olarak nitelenmesinin bir nedeni
de büyük teknolojik değişimler, yeniliklerdir. Özellikle de internet gibi teknolojik gelişimler finansal işlemlerin hızlı bir şekilde yapılmasına olanak
tanımış, ulaşım ve iletişim teknolojilerindeki diğer gelişmeler de bunu pekiştirmiştir. Böylelikle, küresel bir ekonominin temel karakteristiği, coğrafi
alanlar ötesindeki iktisadi ilişkilerde meydana gelen niteliksel değişimlerdir
(Dicken, 2011: 7).
2.2.6. Uluslararası Ekonomi: P. Hirst-G. Thompson
Hirst ve Thompson, küreselleşmenin gerekli bir mit olup olmadığını
şüpheci bir yaklaşımla incelemiştir. Onlar küreselcilerin iddialarını sığ ve
temelsiz bulmakla beraber şu üç olgu üzerinde endişe duyduklarını belirtmektedirler (Hirst ve Thompson, 2007: 27): Yeni küresel ekonomiye ve bunu
geçmiş uluslararası ekonomiden farkına ilişkin kabul görmüş bir modelin
olmaması, bu modelin yokluğunda sektörlerin ve süreçlerin uluslararası-
28
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
laşmasının örneklerinin gelişigüzel bir şekilde, küresel piyasa güçleri tarafından idare edilen bir ekonominin büyümesinin kanıtı gibi gösterme çabaları ve tarihsel derinliğin eksikliği.
Bu bağlamda Hirst ve Thompson, küreselleşmenin küreselleşme savunucuları tarafından tasarlanan haliyle bir mit olduğu kanısına varmakta ve
iddialarını şu şekilde sıralamaktadırlar (Hirst ve Thompson, 2007: 27-28):
1. Bugünün büyük ölçüde uluslararasılaşmış ekonomisi öncesiz olmayıp,
mevcut ekonomi bazı yönleriyle, 1870-1914 yılları arasındaki süreçten daha
az açık ve daha az bütünleşmiştir.
2. Çoğu şirket ulusal temellidir ve ulusal üretim ile satış bölgelerinin gücüne göre çokuluslu ticaret yapmaktadır.
3. Sermaye hareketliliğinin olması gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan
ülkelere doğru yoğun bir yatırım ve istihdam akışına sebep olmamaktadır.
Üçüncü Dünya, yeni endüstrileşen birkaç ülke dışında, yatırım ve ticarette
marjinal kalmaktadır.
4. Dünya ekonomisi küresel olmaktan çok uzaktır. Ticaret, yatırım ve finansal hareketler daha çok Avrupa, Japonya ve Kuzey Amerika üçgeninde
yoğunlaşmıştır.
5. Küresel piyasalar küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi kontrol edilemez
ve düzenlenemez bir sistem değildir. Büyük ekonomik güçlerin finansal piyasalar üzerine baskı kurma güçleri vardır.
Bu iddialar çerçevesinde Hirst ve Thompson (2007: 32), küreselleşmeyi
anlamak adına iki temel karşıt ideal uluslararası ekonomi tipi geliştirmişlerdir. Birincisi tamamen küreselleşmiş bir ekonomi iken, ikincisi ise temelde hala nispeten birbirinden ayrı ulusal ekonomiler arasındaki ilişki olarak
nitelenen bir uluslararası ekonomidir. Adından da anlaşılacağı üzere uluslararası ekonomide temel aktör ulusal ekonomilerdir. Ulusal ekonomiler,
ticaret ve yatırım aracılığı ile artan bir karşılıklı bağlantı içine girerler. Sonrasında süreç yayılarak daha fazla ulusal ekonomiyi sisteme entegre eder.
Küreselleşmiş bir ekonomi ise, uluslararası ekonomiden farklı bir modeldir.
Küresel bir sistemde farklı ulusal ekonomiler uluslararası süreçler sonunda sisteme yeniden eklemlenirken, uluslararası ekonomide, tersine, ulusal
ekonomilerin yarattığı süreç temeldir ve uluslararası ekonomi ulusal ekonomilerin bir nevi toplamıdır. Küreselleşmiş bir dünya ekonomisi modelinde, yerel politikalar, hareket alanlarındaki uluslararası belirleyicileri hesaba
katmak durumundadır (Hirst ve Thompson: 2007: 35).
Bu bağlamda yazarlar, küreselleşmiş ekonominin doğuracağı bazı
önemli sonuçlar da olacağını iddia ederler. Bunlardan birincisi, küresel bir
piyasanın yönetişiminin zor olacağıdır. Toplumsal koşullarından soyutlanmış bir piyasayı düzenlemek kolay değildir. Bunun için etkili ve bütünleşmiş
bir uluslararası ve ulusal kamu politikaları modelleri oluşturulmalıdır. Her
ne kadar Avrupa Birliği ve Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA)
gibi bloklar var olsa da, onların içinde de farklı ülkelerin politikalar bağlamında birbiriyle problem yaşadıkları mevcut yapıda belirmektedir.
Hirst ve Thompson, küreselleşme ve ulus-devlet ilişkisine bakıldığında,
ulus-devlet döneminin bittiğini söylemenin çok moda olduğunu ifade et-
29
mektedirler. Ulus-devlet döneminin bittiğini iddia edenler, ulus-devletlere
sadece sermayenin gerekli bulduğu sosyal ve kamusal hizmetleri sağlama
görevinin biçildiğini söylerler. Öyle ki Ohmae (1995) gibi yazarlar, ulus-devletleri küresel sistemin yerel otoriteleri olarak algılarlar. Ulus-devletler
kendi teritoryal sınırları içerisinde bile iktisadi olguları bağımsız etkileyemezler. Bunlar uluslararası hareketliliğe sahip sermaye tercihleriyle belirlenirler. Dolayısıyla da buradan çıkan sonuç, ulus-devletlerin ulusötesi
sermayenin dolaşımını engelleyecek tüm unsurları ortadan kaldırması ve
sermayeye gerekli altyapının hazırlanması görevini üstlendiğidir (Hirst ve
Thompson, 2007: 209-210).
Yazarlar, bir ölçüde ulus-devletin rolünün ve öneminin, özellikle Keynesyen dönem sonrası yani 1980’lerden itibaren büyük ölçüde değiştiğini
ve devletin kendi toprakları üzerindeki ekonomik ve sosyal süreçlere daha
az müdahil olduklarını kabul etmektedirler. Ancak onlara göre ulus-devlet,
küreselleşme retoriğinin öngördüğünden farklı bir şekilde belirgin ve ayrı
bir yer tutmaktadır (Hirst ve Thompson, 2007: 218). Ulus-devlet, ulusal ve
ulusüstü güçleri birleştirecek bir unsurdur. Dolayısıyla “küresel yönetişimin” de eklem yerini oluşturur. Aşırı küreselleşmecilerin iddia ettiği gibi
sadece ulusötesi şirketler ve piyasaların öne çıktığı bir küresel ekonomi
süreci yoktur. Yüksek ve giderek artan oranlarda uluslararası ticaret ve
yatırımın olması bir küresel ekonominin oluştuğu anlamına gelmez. Halen
ulus-devletler burada temel bir rol oynamaktadır (Hirst ve Thompson, 2007:
219-220). Bu bağlamda, yazarlar şu iddiaları ortaya atarak küresel bir ekonominin varlığını reddetmektedirler (Hirst ve Thompson, 2007: 231-232):
“1970’lerden itibaren uluslararası ekonomik ilişkilerin artmış olması küresel bir ekonominin ortaya çıkmış olduğuna yönelik bir kanıt değildir. Çünkü uluslararası ekonomi 1870-1914 arasında da temel yapısal dönüşümlere
uğramış ve özellikle ticaret, sermaye akışı ve parasal sistem o dönemlerde
de uluslararası bir hal almıştır. Mevcut durumda ulusötesi olarak şirketlerin sayısı azdır ve birçok şirket ulusal tabanlıdır. Son olarak da, uluslararası
işbirliği çerçevesinde ticaret bloklarının oluşturulduğu bir yapıda küresel
bir ekonomiden söz edilemez. Süreç hala uluslararası işbirliğine dayalıdır.”
Bu bağlamda özet olarak, Hirst ve Thompson küreselleşmeyi abartılı bir
kavram olarak görmektedir ve onlara göre var olan aslında uluslararası bir
ekonomidir.
2.3. Küresel Kapitalizm Tezi: W. I. Robinson9
Robinson, küreselleşmeyi dünya kapitalist sisteminin yeni bir çağı olarak adlandırır. Bu çerçevede Robinson, 500 yıllık kapitalist gelişmeyi aşamalara ayırmış ve küreselleşmeyi, kapitalizm tarihinin dördüncü aşaması
olarak nitelemiştir. Ona göre, küreselleşme çığır açan bir aşamayı ifade eder
(Robinson, 2004: 4).
9- William I. Robinson’un küresel kapitalizm tezi, bu çalışma için ayrı bir önem taşımaktadır. Çalışmanın analizi, onun çerçevelerini belirlediği küresel-ulusötesi ekonomi baz alınarak sürdürelecektir. Dolayısıyla çalışmada bol miktarda ulusötesileşme, ulusötesi kapitalizm, küresel kapitalizm, kapitalizmin yeni bir aşaması olan küreselleşme gibi kavramlar kullanılacaktır.
30
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Robinson’un küreselleşmeyi dördüncü aşama olarak nitelendirdiği kapitalizm tarihinin birinci aşaması, kapitalizmin doğuşu Kolomb’un Amerika’yı keşfi ile sembolize edilen keşifler ve fetihler çağıdır. Ayrıca bu evre,
Marx’ın kapitalist üretimin kızıl çağı olarak nitelediği merkantilizm ve ilkel
birikim evresidir. İkinci aşama, sanayi devrimi, burjuvazinin ve ulus-devletlerin yükselişi ve Fransız Devrimini kapsayan klasik kapitalizm çağıdır.
Üçüncü aşama, tekelci kapitalizmin yükseldiği ve kapitalizmin ulus devlet
sistemiyle organize olduğu aşamadır. Dördüncü aşama ise yukarıda da belirtildiği üzere küreselleşme aşamasıdır (Robinson, 2004: 5).
Robinson, kapitalizmin küreselleşme aşamasını ve buna bağlı olarak
küresel kapitalizm teorisini ulusötesi üretim, ulusötesi kapitalist sınıf ve
ulusötesi devlet üzerine konumlandırmıştır. Dolayısıyla küreselleşme Robinson’un çıkarımlarıyla beraber bir ulusötesi kapitalizm olarak da nitelendirilebilir.
Robinson, küreselleşmenin, kapitalizmin eski aşamalarından daha
farklı bir sistem inşa ettiğini şu olgulara dayandırmaktadır (Robinson, 2010:
289-290):
1. Birikimin ulusal boyutta olduğu, uluslararası bir piyasa görünümündeki dünya ekonomisinden, birikimin ve üretimin küreselleştiği küresel ekonomiye geçiş.
2. Ulusötesi sermayenin yükselişi ve her ülkenin küresel üretime ve küresel finansal sistemle bütünleşmesi.
3. Küresel birikim çerçevesinde oluşan bir küresel kapitalist sınıf.
4. Ulus devlet aygıtlarının ulusötesi güçler tarafından içine dahil edildiği
ve dönüştürüldüğü uluslar üstü politik ve iktisadi kurumlardan oluşan ulusötesi devlet.
5. Küresel sistemle ortaya çıkan yeni eşitsizlikler.
Bu çerçevede, kapitalizmin küreselleşme aşamasına nasıl geldiği ve bu
aşamanın temel aygıtlarının neler olduğu, aşağıdaki başlıklarda irdelenecektir.
2.3.1. Dünya Ekonomisinden Küresel Ekonomiye:
Ulusötesileşen Kapitalizm
Robinson’a göre ulus-devlet temalı kapitalizm 1970’lerde bir açmaza girmiş ve dünya kapitalizmi bu tarihlerden sonra iktisadi, siyasi ve kurumsal
bağlamda bir ulusötesi aşamaya doğru evrilmiştir. Dolayısıyla küresel kapitalizmi, kapitalizmin önceki aşamalarından farklılaştıran unsur da ulusötesileşmedir.
Robinson’a (2002: 133; 2004: 10) göre sentez olarak dünya kapitalizmi,
bütünleşmiş bir uluslararası piyasada meta ticareti ve sermaye akımları
ile birbirine bağlı ulusal ekonomiler olarak nitelenir. Böyle bir ekonomi yapı
olarak bir dünya ekonomisidir. Bu sistemde farklı üretim biçimleri ile toplumsal biçimler daha geniş bir sisteme entegre olurken, ulus-devletler de
bu sisteme aracılık etmektelerdi. Ancak daha yakın zamanlarda, özellikle
de 1970’lerden itibaren, bu sistemin ulusötesileşmeye evrildiği görülür. Bu-
31
nun en büyük özelliği üretimin merkezsizleşmesidir ve böylelikle parçalı
üretim ile küresel bir üretim ağı oluşturulmaktadır. Dolayısıyla da sermaye
özgül ülkelerden ayrılmıştır. Bu bağlamda küreselleşme, “özgül ülkelerden
ayrılmış ulusötesi sermayenin yükselişi” ile nitelenir. Böylelikle, dünya kapitalizminin mevcut aşamasını ulusötesileşme olarak nitelemek Robinson’a
göre, bu aşamadan önceki kapitalizmin, bir dünya sistemi olmadığını iddia
etmek anlamına gelmez. Dünya sistemleri analizinin de ortaya koyduğu biçimde kapitalizm, daima bir dünya sistemi olarak olagelmiştir. Ancak dünya
kapitalizminin küresel-ulusötesi aşamasında farklılaşan olgu, ulus-devletin değişen konumudur. Yani küreselleşme öncesi kapitalizm, doğrudan
ulus-devletler tarafından yönlendirilen bir süreçken, şimdi ulus-devletin
de dışında gelişen bir küreselleşme süreci söz konusudur. Öyle ki, “küresel
kapitalizm tezi açısından sorunu ele almak, küreselleşmenin bir durum ya
da koşuldan çok, açık uçlu ve temel bir tarihsel süreç” olarak nitelemektir
(Robinson, 2002: 134).
Robinson, küreselleşmenin yani kapitalizmin ulusötesi aşamasının,
dünya ekonomisinden küresel bir ekonomiye geçişi temsil ettiğini söylemektedir. Erken dönemlerde her ülke bir ulusal ekonomi etrafında gelişmiş
ve diğer ülkelerle, bütünleşilmiş bir uluslararası piyasada karşılıklı olarak
ticari ve finansal akımlar yürütmekteydiler. Robinson, dünya kapitalizminin bu sosyoekonomik yapı tipini dünya ekonomisi olarak tanımlamaktadır. Farklı ulusal ekonomiler ve üretim biçimleri daha geniş bir sosyal formasyonla ya da Wallerstein’ın tanımlamasıyla bir dünya sistemiyle birbirne
eklemlenmiş ve ulus-devletler, farklı ulusal ekonomilerin ve üretim tarzlarının buluştuğu bu uluslararası yapıdan bir aracı görevi üstlenmişlerdir. Ancak mevcut çağda durum daha farklıdır. Bu çağda, üretimin küreselleşmesi
giderek kendini ilerletmekte ve küresel sermaye hareketliliği, maksimum
karı elde etme adına dünya genelinde üretim sistemini yeniden yapılandırma imkanı vermektedir. Robinson bu yeni tarzı da küresel ekonomi olarak
adlandırır.10 Dolayısıyla da küreselleşmiş ekonomi ulus-devlete dayalı dünya ekonomisinden farklıdır ve bu farkı Robinson (2004: 10), Dicken (1998:
32)’dan otomobil endüstrisi ile ilgili şu cümleleri alıntılayarak açıklamaktadır:
“Otomobil endüstrisini örnek olarak ele alırsak, bir önceki aşamada
Birleşik Devletler’deki otomobil fabrikaları, otomobillerin tüm üretim aşamalarını bu ülkede gerçekleştirir ve sonrasında onları diğer ülkelere ihraç
ederdi. Japon ve Avrupalı otomobil firmaları da bir benzerini Japonya ve
Avrupa’da gerçekleştirirdi. Ama 20. yüzyılın sonlarından itibaren, otomobil üretimi, çok sayıda aşamaya bölünerek tüm dünyaya dağılarak merkezi
niteliğini yitirdi ve parçalandı… Otomobil endüstrisi, tüm küreyi saran bir
ulusötesi örümcek ağına dönüştü.”
Robinson, Dicken’ın bu cümleleri üzerinden uluslararasılaşma ve ulusötesileşme kavramları arasındaki farklılığı da ortaya koymaktadır. Ulus10-Dünya ekonomisi ile küresel ekonomi arasında böyle bir ayrıma gitmeyi Robinson çok önemli olarak görmektedir. Ona
göre mevcut durumun iktisadi anlamda küreselleşmeyi temsil ettiğiyle ilgili bir şüphe olmamasına karşın, küreselleşme
olgunun niteliksel bir değişmeyi mi yoksa kapitalizmin geçmiş aşamalarına göre niceliksel bir genişlemeyi mi temsil edip
etmediği ile alakalı tartışmalar literatürde yer almaktadır. Özellikle, küreselleşmeyi abartılı bir ifade olarak gören ve Held ile
McGrew’in şüpheciler olarak nitelediği (Örneğin Hirst ve Thompson) yazarlar, mevut durumu niteliksel bir değişme olarak
değil niceliksel bir gelişme, ilerleme olarak görürler (Robinson, 2004: 11).
32
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
lararasılaşma, ulusal sınırlar arası ekonomik aktivitelerin niceliksel olarak
genişlemesi, büyümesi iken ulusötesileşme, uluslararasılaşmadan niteliksel olarak farklıdır ve sadece ekonomik aktivitelerin coğrafi genişlemesi
değil aynı zamanda bu aktivitelerin küresel olarak bütünleşmesi-üretimin
küreselleşmesi-dir. Robinson, üretimin küreselleşmesiyle üretimin ulusal niteliğinin kalmadığını ifade etmektedir. Dolayısıyla ona göre, küresel
ekonominin oluşması, üretimin ulusal zincirlerini kırıp, sermayenin dünya
çapına yayılmasıyla gerçekleşti. Bu çerçevede bir dünya ekonomisi ile küresel ekonomi arasındaki temel ayırım, üretimin yukarıda betimlenen şekilde küreselleşmesi ve küresel üretim ve birikim zincirlerinin yükselmesi
ile açıklanabilir. 1970’lerden itibaren ulusötesi sermayenin oluşumu, geniş
üretim ağlarının dünyaya yayılmasıyla gerçekleşen bir süreçtir (Robinson,
2004: 11 ve 2010: 290).
Dünya ekonomisi ile küresel ekonomi arasında böyle bir ayrıma gitmeyi
Robinson çok önemli olarak görmektedir. Ona göre mevcut durumun iktisadi anlamda küreselleşmeyi temsil ettiğiyle ilgili bir şüphe olmamasına
karşın, küreselleşme olgusunun niteliksel bir değişmeyi mi yoksa kapitalizmin geçmiş aşamalarına göre niceliksel bir genişlemeyi mi temsil edip
etmediği ile alakalı tartışmalar literatürde yer almaktadır. Özellikle, küreselleşmeyi abartılı bir ifade olarak gören ve Held ile McGrew’in şüpheciler
olarak nitelediği (Örneğin Hirst ve Thompson) yazarlar, mevut durumu niteliksel bir değişme olarak değil niceliksel bir gelişme, ilerleme olarak görürler (Robinson, 2004: 11).
Robinson, küreselleşmeyi sorgulayanların I. Dünya Savaşı öncesinde,
şimdikinden daha büyük bir bütünleşme olduğu iddialarını eleştirmektedir.
1914 öncesi bütünleşme, ulusal bazlı üretim sistemleri arasındaki mal ve
hizmet ticareti ile sınırlar arası finansal akımları kapsamaktadır. Bu durum,
ulusal sınırlar içinde yapılan üretimin diğer ülkelerle mübadele edilmesi anlamına gelmekteydi. Robinson burada Dicken’ın (2011:7, yukarıda da bahsi
geçen) yüzeysel bütünleşme kavramını kullanıyor. 20. yüzyılın sonlarından
itibaren başlayan küreselleşme ise derin bütünleşmeyi temsil etmektedir.
Dolayısıyla, Robinson’un iddası bu iki dönem arasında niteliksel farklılıklar
bulunduğudur. Üretimin küreselleşmesi, üretim zincirlerinin parçalanması,
merkezsizleşmesi ve dünya geneline dağılmasını ifade etmektedir. Üretimin küreselleşmesi olgusu, küresel ekonominin kontrol mekanizmasının
ulusötesi sermayede merkezileşmesiyle bütüncül bir şekilde ilerleyen bir
süreçtir. Bu açıdan küreselleşme, dünyayı yani farklı ülkeleri ve bölgeleri,
tek bir üretim tarzı ve küresel sistemle birleştirici niteliğe sahiptir (Robinson, 2004: 14-15).
1914 öncesi ile 20. yüzyıl sonlarında başlayan küreselleşme süreci arasındaki nitelik farkını ortaya koymak için Robinson, Marx’tan yararlanmakta ve onun P-M-Ü-M’-P’ ile formüle edilen kapitalist üretim devresini
kullanmaktadır.11 Bu bağlamda Robinson, yüzeysel bütünleşme döneminde
bu devrenin ilk bölümünün yani P-M-Ü-M’ devresinin ulusal nitelikli oldu11- P: Para, M: Meta, Ü: Üretim, M’: Yeni Metalar, P’: Başlangıçtan daha yüksek para-birikim-artı-değer, kar
33
ğunu ifade eder. Ulusal ekonomilerde üretilen mallar uluslararası piyasada
satılıp bu satışlardan elde edilen karlar, tekrar ulusal ekonomiye gelmekteydi. Küreselleşmede-yani derin bütünleşmede-ise üretim artan şekilde
merkezsizleşmiş ve dünyaya dağılmış olduğundan dolayı karlar, 1980’lerde
oluşan yeni finansal sistem aracılığıyla dağıtılmaktadır (Robinson, 2004: 15).
Bu bağlamda Robinson’a göre küreselleşme dünya kapitalist sisteminde
yeni, ulusötesi bir aşamayı temsil etmektedir. Küreselleşmeyi tanımlayan
en belirgin unsur da ulusötesi sermayenin yükselişidir. 20. yüzyılın son yılları yeni bilimsel ve teknolojik gelişmelere-özellikle iletişim, enformasyon,
ulaşım vb alanlarda-sahne olması sermayenin ulusötesileşmesine zemin
hazırlamakla beraber, sermayenin ulusötesileşmesi, onun tamamlayıcı
unsurları olarak ulusötesi kapitalist sınıfın ve ulusötesi devletin yükselişine neden olmuştur (Robinson, 2004: 9).
2.3.2. Ulusötesi Kapitalist Sınıf ve Ulusötesi Devlet Aygıtı12
Robinson (2012: 173), ulusötesi kapitalist sınıfı, sermayenin dünya ölçeğindeki hegemonik fraksiyonu olarak tanımlar. Ona göre, bu sermaye sınıfı,
ulus-devlet sınırlarına bağlı kalmayan ve yeni bir aygıt olan ulusötesi devlet
mekanizması ile çıkarları korunan, kapitalizmin dördüncü aşamasının sermaye sınıfın niteliğidir:
“Ulusötesi sınıf oluşumu, küreselleşmede ve ulusötesi kapitalist sınıfın
yükselişini kapsayan süreçte merkezidir. Ulus-devletler arasındaki ilişki,
ekonomik kurumlar ve toplumsal yapılar, her bir ulusal ekonomi yeni küresel üretim sistemi içinde tanındığı ve tümleşik hale geldiği ölçüde uyarlanır. Sınıf oluşumu artık dünya kapitalizminin tarihinin büyük bir kısmı
boyunca olduğu gibi toprağa ve ulus devletin siyasal otoritesine bağlı değildir. Sınıfların ulusötesileşmesinin ve ulusötesi kapitalist sınıfın yükselişinin temelini sağlayan, üretimin küreselleşmesidir. Daha özgül bir biçimde,
sermayenin devresinin bütünü (P-M-Ü-M’-P’) ulusötesileştikçe sınıflar,
siyasal süreçler, devletler ve kültürel-ideolojik süreçler de ulusötesileşir
(Robinson, 2002: 134).”
Elbette bu durum, küreselleşme ile birlikte ulus devletlerin bittiği ve etkinliğini yitirdiği anlamına gelmemelidir. Robinson’ın (2007: 17) iddiasına
göre, bu ulusötesi devlet aygıtının IMF ya da Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslar üstü kuruluşlar olduğu ve ulus devlet ile ilgisiz olduğu anlamına gelmemelidir. Dahası, ulus devlet dönüşüme uğrayarak ve ulusötesi fonksiyonlara
bürünerek ulusötesi kurumlarla organize olur.
Ulusötesi kapitalist sınıf olarak adlandırılan yeni burjuvazi şekli, ulusötesi sermaye sahiplerini yani tüm dünyaya yayılmış olan üretim ağlarının
sahiplerini kapsamaktadır. Bu burjuva sınıfına ulusötesi denilmesinin sebebi, ulusal teritoryallikten ve kimliklerden bağımsız olarak küresel üretim, piyasa ve finans ağlarına bağlı olarak yerel veya ulusal birikim yerine
küresel birikim ile ilgilenmesidir. Bu sınıfın üyeleri, dünyanın başlıca üretim
kaynaklarının mülkiyetine sahiptir (Robinson, 2004: 47).
12-Önümüzdeki bölümde ulusötesi devlet konusuna yer verileceğinden bu kısımda kısaca değinmek yeterli görüldü.
34
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Ulusötesi kapitalist sınıf, küresel piyasalar ile birikim devreleri etrafında
konumlanmış bir gruptur. Küreselleşme, dünya genelindeki sınıf yapısının
öznel ölçütleri bakımından çift yönlü bir tutum sergilemektedir. Küreselleşme, küresel üretim zincirlerine entegre olamazsa rekabet gücünü sürdüremeyecek olan kapitalistler için bir merkezcil bir güç niteliğindeyken,
bunun zıttı olarak emekçi kesim için bir merkezkaç görevi görür (Robinson,
2008: 29).
Küreselleşen üretim ve finans sistemi dünyanın tüm bölgelerinde, sermayenin farklı aşamaları ulusötesi sermaye ve büyük ulusötesi şirketler
etrafında konumlanışını vurgulamaktadır. Dolayısıyla bu durum, yerel üretim ve dağıtım devrelerinin küresel devrelerden ve dünya çapındaki birikimden ayrılmasını zorlaştırmış olmakla beraber, bu durum yerel ve ulusal
kapitalistlerin varlığını sürdüremeyeceği anlamına gelmez. Varlıklarını sürdürebilmeleri, daha çok, yerellikten çıkmaları ve ulusötesi sermaye fraksiyonları ile bağlantı kurmalarına bağlıdır. Çünkü alansal olarak belli bir yere
bağlı kalmış, sıkışmış sermayenin, tüm dünyaya yayılan ve küresel üretim
zincirleri ve dev ulusötesi şirketleri kontrol eden ulusötesi sermaye ile baş
edemez. Bu bağlamda, Robinson, yerel sermaye için “ya küreselleşecek ya
da yok olacak” ifadesini kullanmaktadır. Birikime devam etmek isteyen
sermaye gruplarının küreselleşmesi onların ulusötesi kapitalist sınıf fraksiyonu içerisine katacaktır (Robinson, 2008: 29-30).
Robinson’un değerlendirmeleri doğrultusunda, ulusötesi kapitalist sınıf,
küresel kapitalizmin bir ürünüdür. Sınırlar ötesi, küresel, ülkelerin, bölgelerin, şehirlerin ve yerel topluluklardan kesimleri içinde barındıran bu sınıf
yapısı, dünya kapitalizminin küreselleşme öncesi aşamalarında vücut bulan ulusal sınıf yapıları ve uluslararası sınıf çekişmelerinden farklılık göstermektedir. Dolayısıyla dünya kapitalizminin küreselleşme aşamasında
ortaya çıkan bu sınıfsal yapı, ulusal rekabet düzeyinde açıklanamaz. Küresel kapitalizmde rekabet, firmalara, kapitalist sınıflara ulusal ya da bölgesel
piyasalarda değil, küresel piyasalarda ulusötesi faaliyet göstermeyi ve ulusötesi kapitalist sınıfa eklemlenmeyi dikte etmektedir (Robinson, 2014: 27).
Buradan çıkarılacak bir sonuç da ulusötesi kapitalist sınıfın herhangi
bir ulusal kimliğe sahip olmayan ve ulusal temelli rekabet etmeyen bir sınıf
olduğudur. Ulusötesi kapitalist sınıf fraksiyonu, kapitalizmin küreselleşme
aşamasının anahtar bir yönüdür (Robinson, 2014: 28) . Dünya kapitalizminde
niteliksel bir kayışı ifade eden küreselleşme, kapitalizmin ulus-devlet aşamasından yeni ulusötesi bir aşamaya geçişini temsil etmektedir. Ulus-devlet aşamasında, dünya mal, hizmet akımları ile finansal akımların entegre
olunmuş uluslararası bir piyasada ülkelerin birbiri ile etkileşim içerisinde
olmasını ifade eder. Kapitalizmin yeni, yani küreselleşme-ulusötesileşme
aşamasında ise uluslar üstü bir entegrasyon ve küreselleşen ve tüm coğrafyaya yayılan üretim aşamaları ve üretim zincirleri ile dünya ekonomisinin bir bütün haline gelmesi söz konusudur (Robinson ve Harris, 2000: 16).
Genel hatlarıyla küreselleşme, üretim ve alansallık arasındaki ilişki ile,
ulus-devletler, iktisadi kurumlar ve sosyal yapılar arasındaki ilişkiyi yeni-
35
den tanımlamaktadır. Robinson ulus-devlet aşaması olarak adlandırdığı,
küreselleşme öncesi aşamalarda kapitalist sınıflar, ulus-devletlerin korumacı önlemleriyle, diğer ulus-devletlerin kapitalist sınıflarıyla uluslararası
piyasada rekabet etmekteydi. Ancak bu sürecin yerini küreselleşmenin almasıyla birlikte, merkezsizleştirme ve üretimin parçalara ayrılarak dünyaya yayılması sermaye birikiminin ve sınıfların ulus-devletle olan ilişkisi yeniden tanımlandı. Kısacası, ulus-devletler dünyasından ulusötesi kurumların yükseldiği yeni bir kapitalizm evresi, küreselleşme ile birlikte başlamış
oldu (Robinson ve Harris, 2000: 17).
Küresel ekonomi, özellikle de sermayenin ulusötesileşmesi, ulusötesi
bir kapitalist sınıf için zemin hazırladı. Ulusötesi kapitalist sınıf ulusötesi sermayeyi kontrol eden ya da onun mülkiyetine sahip küresel bir sınıf
yapısı olarak ortaya çıktı. Bu ulusötesi sınıfın üyeleri de temel üretim kaynaklarının sahipleri ve üretim sisteminin mülkiyetini elinde bulunduranlar
ile ulusötesi firmaların ve özel finansal kuruluşlarda görev alan üst düzey
elitlerdir. Yukarıda da bahsedildği üzere, küreselleşme öncesi aşamalarda
ulusal olan burjuvazi, yeni çağda yani küresel kapitalizmde ulusötesileşti
ve küresel düzeyde hegemon bir sınıf fraksiyonu haline geldi (Robinson ve
Harris, 2000: 22).
Ulusötesi devlet aygıtına gelince, Robinson (2004: 86), ulusötesi devletin yükselişini küresel kapitalizmin bir bütünleştiricisi olduğunu ifade eder.
Küresel ekonominin oluşumu ve sağlamlaşması ile ulusötesi kapitalist sınıfın politik yükselişi, ulusötesi devlet aygıtından bağımsız anlaşılamaz.
Ulusötesi devlet aygıtının işlevinde ulus devletin pozisyonu, ulusal politikalardan uluslarüstü kurumların formüle ettiği politikalarla bütünleşmektir.
Robinson, ulusötesi şirketlerin kapitalist üretimin işleyişi sürecinde tek
başlarına hareket etmediğini ifade etmektedir. Ona göre sermayenin sorunsuzca dünya çapına yayılmasını ve birikimi hızlandırmasını hedefleyen
kurumsal bir yapı mevcuttur. Kapitalist devletin ulusötesileşmiş biçimi olan
bu kurumsal yapı yani ulusötesi devlet aygıtı, küresel kapitalizmin temel bir
özelliğidir (Şenalp, 2012).
3. KÜRESEL KAPİTALİZMDE DEVLETİN DÖNÜŞÜMÜ
Kapitalizmin tarihsel gelişimi, ulus-devletle beraber ilerleyen bir süreçtir. Tabi burada kastedilen ulus-devletin kapitalizmi yarattığı gibi bir durum
değildir. Kapitalist ilerleme ve ulus-devlet birbirini tamamlayan ve sürdüren bir döngü içerisinde olmuştur. Ulus-devletin başlangıcı olarak atfedilen
Westphalia Antlaşması’ndan13 bu yana devletin rolü kapitalizmin gelişimini
ve yayılmasını engelleyecek sorunları ortadan kaldırmak ve güvence altına
almaktır. Böylelikle de devlet artık “kapitalist” olarak anılagelmiştir.14
Küreselleşme literatürü, ulus-devletin küresel aşamada geri plana düşmesi veya yok olmakla karşı karşıya olması ile ilgili çok da kullanışlı olmayan bir tartışma yarattı. Devlet, sermayenin yeniden üretimi için daima
önemli oldu. Kapitalizm daima küresel bir sosyal ilişkidir. Devlet, sermayenin ve kapitalizmin dışında değildir. Bilakis devlet, kapitalist toplumsal
ilişkilerin-hem teorik hem de tarihsel olarak-inşa edicisidir. Ayrıca devlet,
dünya kapitalizminin her yeniden inşasında bir dönüşüme girer. Ulus-devletten, ulusötesi veya küresel devlete kayışı da bu dönüşümlerden biridir
(Robinson, 2014: 67).
Çalışmanın bu bölümündeki odak noktası kapitalist devletin gelişimi olmamakla beraber, önceki bölümde tanımlanan ve 20. yüzyılın sonlarından
itibaren var olduğu kabul edilen kapitalizmin yeni aşaması15 küreselleşme
sürecinde ya da küresel kapitalizmde devletin nasıl konumlandığıdır. Kapitalizmin sermayenin yayılması şeklinde dile getirilebilecek temel mantığı
çerçevesinde, devlet aygıtı da sermayenin ihtiyaçlarına göre şekillenmiştir.
Ancak elbette, bu da akademik dünya tarafından epeyce tartışılan bir süreçtir. Çalışmanın bu bölümünde, II. Dünya Savaşı sonrası hakim olan Keynesyen Ulusal Refah Devleti aygıtının Neoliberal Devlete evrilmesi ile küreselleşme ile ortaya çıkan Neoliberal Devletin küresel sistemdeki konumu
üzerine tartışmalara değinilecektir. Bu bağlamda öncelikle birikim rejimindeki dönüşüm üzerinden bu geçiş süreci değerlendirilecek olup sonrasında
13- Westphalia Antlaşması (diğer adıyla Westphalia Barışı), Otuz Yıl Şavaşlarını 1648’de sonalndıran anlaşmalar dizini olup,
modern ulus-devlet sisteminin ve uluslararası siyasetin başlangıcı olarak kabul edilmektedir (Heywood, 2014: 31).
14- Bu çalışmada kapitalist devletin gelişimi ayrı bir inceleme konusu olduğundan kapsam dışında tutulmuştur. Konu ile ilgili
ayrıntılı bilgi için bkz. Jessop (2009), Berberoglu (2014)vs.
15- Küreselleşmenin kapitalizmin yeni aşaması mı olduğu yoksa kapitalizmin doğduğu andan itibaren zaten yayılmacı tavrının küreselleşmeye işaret ettiği ile ilgili fikirler mevcuttur.
38
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
ise, bu geçiş sürecinin küreselleşme ile birlikte küreselleşmenin etkili bir
unsuru olan neoliberalizm üzerinden ulus-devletlerin 1970’lerin ortalarından itibaren kayışları, küresel sisteme eklemlenme üzerinden uluslararasılaşma ve ulusötesileşme fikirleriyle değerlendirilecektir.
3.1. Keynesyen Refah Devletinden Neoliberal Devlete Doğru
Reel sosyalizmin çökmesi ile birlikte moda bir kavram olma yolunda
hızla ilerleyen küreselleşme sürecinde devletin nasıl bir konumda olduğu
üzerine oldukça fazla çalışmalar olduğu yukarıda belirtilmişti.
1990’lar küreselleşmenin, farklı disiplinlerden akademisyenlerin çokça kullandığı bir sözcük haline dönüştüğü yıllardır. Bu tılsımlı sözcük, beraberinde politik iktisatta yeni tartışmaları getirdi: Devletin konumu. Bu
bağlamda, ulus-devlette kriz, ulus-devletin düşüşü, ulus-devletin ikinci
plana itilmesi ile ilgili onlarca kitap ve makale yayınlandı. Bu tür metinlerin, çalışmaların ortak noktaları, küreselleşme ile birlikte, ulus-devletlerin
kendi ulusal ekonomileri, teritoryal sınırları ve kültürleri üzerindeki kontrolü kaybettikleri iddiasıdır. Bu iddianın temeli de, küreselleşmeyle birlikte
gücün de ulus-devletten küresel piyasalara, ulusötesi şirketlere ve küresel
iletişime kaymasıdır (Barrow, 2005: 124).
Küreselleşme tartışmaları içerisinde en önemli alanların başında
ulus-devlet, uluslararası kurumlar ve küresel yönetişim ile ilgili sorular
gelmektedir. Savaş sonrası dönem uluslararası kurumların ve anlaşmaların çoğalması veya önceden kurulmuş olanların rolünün artmasına sahne
olmuştur (Kiely, 2005: 39).
Küreselleşme ulus-devletler sisteminin evrenselleşmesi ile alakalıdır.
Ayrıca özellikle 1945 sonrasında uluslararası kurumların sayısındaki dikkate değer artışlar da dikkate değerdir (Kiely, 2005: 40).
Standart uluslararası ilişkiler teorileri dünya düzeninin anarşik bir yapıya sahip olduğunu tartışmaktadır. Dünya düzeni ulus-devletlerden oluşan
bir olgudur ve onun değişmesi bazı devletlerin uluslararası düzenin hiyerarşisine tırmanırken diğerlerinin ise düşmesi ile gerçekleşir. Dolayısıyla dünya düzeni, değişmeyecek biçimde bir devlet anarşisi ile karakterize
edilmektedir. Bu sistemin kökeni Avrupa’daki Otuz Yıl Savaşlarını noktalayan Westphalia Anlaşmasına dayanır. Bu noktadan itibaren uluslararası düzen modern, egemen ulus-devletler üzerine kurulmuştur. Bu görüş
farklı yollardan tartışılabilmektedir. Şu an için odak noktası ulus-devletlerin kökeni ve gelişimi ile ilgili sorulardır. Wood, Teschke gibi Marksistler
ulus-devletlere dayalı modern uluslararası sistemin 1648’den daha ileri bir
tarihte gelişmeye başladığını iddia etmektedirler. Buradaki temel argüman
da kapitalist egemenliğin 19. yüzyılda ortaya çıkmasıdır. Böylelikle modern
ulus-devletler sistemi kapitalist piyasa ekonomileriyle birlikte gelişmiştir
(Kiely, 2005: 41). Bu noktada 1648 egemenliği ile kapitalist egemenlik arasındaki ayrımı anlamak için öncelikle feodalizm ile kapitalizm arasındaki
farkları çözümlemek gerekmektedir.16
16- Burası çalışma kapsamı dışında olduğu için ele alınmayacaktır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Kiely, 2005: 42.
39
Barrow, “The Return of the State” başlıklı makalesinde, küreselleşme teorisi ile devlet teorisi arasındaki ilişkileri yeniden irdelerken, ulus-devletlerin küresel sermaye birikimi için gerekli olan politik ve materyal şartları
sağlayan garantörler olarak küreselleşmenin temel unsuru olduklarını iddia etmektedir (Barrow, 2005: 125). Ona göre ulus-devletler, dekolonizasyonun sonucu-Sovyetler Birliği’nin çöküşü vb-olarak çoğalmış ve gelişmiştir. Örneğin, BM’nin 1945’te 51 üyesi varken 2002’de 191 üyesi vardır. Wood,
Sermaye İmparatorluğu’nda, şu anki dünyayı her zamankinden daha çok
ulus-devletlerin dünyası olarak yorumlamaktadır. Ona göre küresel kapitalizm kesinlikle ulus-devletlere bağımlıdır. Dolayısıyla mevcut sistem,
ulus-devletler üzerinden filizlenen bir kapitalizmdir (Barrow, 2005: 125).
Buna karşılık Barrow da küreselleşmenin bugünkü yapısıyla Amerikan
emperyalizminin yeni bir formu olduğunu iddia etmektedir: Bu yeni emperyalizm, ABD sermayesinin doğrudan etkilediği yabancı toplumsal yapılar ile
karakterize olmuştur. Bu yapılar iktisadi, siyasi ve ideolojik ilişkiler çerçevesinde eklemlendikleri Amerikan yeni süper devleti ile birlikte bir yeniden yapılanmaya girmişlerdir. Ama yeni küresel ekonomi politik ile birlikte,
devlet elitleri halen küresel birikim ulusal meşrulaştırma arasındaki çelişkiyi de yönetmek zorundadır. Bu baki zıtlık, yeniden yapılanan bir kapitalist
devlet formu ile ulus-devlet aygıtları içindeki güç ilişkilerini yeniden sıralama ile yönetilmektedir. Bu bağlamda yeni bir kapitalist devlet formuna
geçiş, birçok akademisyen tarafından ulus-devletin düşüşü şeklinde yanlış
algılanmaktadır (Barrow, 2005: 125)
Barrow’un Aglietta’dan yaptığı bir alıntıya göre, kapitalizmin küresel ölçekte oluşumu ve yeniden üretimi teorik olarak devlet olmadan olanaklı
değildir. Çünkü sermaye birikimi için gerekli şartları sağlayan aygıt devlettir (Barrow, 2005: 126).
Aglietta emperyalizmi, bir devletin diğer devletlere sermaye döngüsünün gerçekleşmesini sağlayacak kuralları dayatması ve benimsetmesiyle
oluşan bir hegemonya sistemi olarak tanımlamaktadır. Bunun sonucu olarak da emperyal iktisadi ve siyasi ilişkiler organize eden çok uluslu ya da
ulusötesi şirketler değil, bu firmalarında varlığını sağlayan devletler sistemidir. Ona göre emperyalizm, küreselleşmenin temel unsurudur. Dolayısıyla küreselleşmenin ilerlemesi, geliştirilmiş bir devlet teorisi üzerinden
temellendirilerek incelenmelidir (Barrow, 2005: 127).
Cox ise, bu düşünceleri Üretim, İktidar ve Dünya Düzeni başlıklı eserinde
“devletin uluslararasılaşması” kavramı üzerinden geliştirmiştir. Cox, sağlık,
eğitim, refah, vergi reformu gibi devlet politikalarından ulus-devletin yeniden inşasına gidişi ulus-devletin zayıflaması olarak değil, ulus-devletin
uluslararasılaşmasının bir sonucu olarak görür. Cox, devletin uluslararasılaşmasını üç aşamada tanımlar. Birincisi, devletlerarası uzlaşma formasyonu, dünya ekonomisinin ihtiyaç ve gereklilikleri doğrultusunda ilerler. İkincisi, bu formasyona katılım, hiyerarşik bir yapıya sahiptir. Üçüncü olarak,
devletler kendi ulusal politikalarını bu formasyona dahil olmak için dönüştürürler (Barrow, 2005: 127).
40
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Cox’a göre, devletler, ulusal ekonomik pratikleri ve politikaları küresel
ekonominin gereklerine göre dönüştüren bir unsur haline gelmişlerdir. Yani
devlet, ulusal ve küresel ekonomi arasında bir geçiş bandıdır. Birçok küreselleşme teorisyeni bu durumu, devletin, küresel piyasa baskısı altında
gerilemesi olarak algılasa da, küresel piyasaya uyumu sağlamak da ancak
güçlü bir devlet aracılığıyla gerçekleşebilir. Dolayısıyla aslında devletin görevi azalmamakta, aksine ulus-devlet dış politik öncelikler ile iç dinamikler arasında bağ kuran bir arabulucu görevi üstlenmektedir (Barrow, 2005:
128-129).17
Robinson ise, ulusötesileşme kavramı üzerinden küresel kapitalizmde
devleti incelemektedir. Ona göre ulus-devlet, küreselleşme ile birlikte ortadan kaybolmamış, aksine ulusötesi kuruluşlar ve ulusötesi şirketler ile
birlikte bir ulusötesi devlet aygıtının parçası olmuştur.
Bu bağlamda, küreselleşme aşamasında devletin dönüşümünü iyi kavramak açısından, öncelikle birikim rejimleri üzerinden bir inceleme yapılması doğru olacaktır.
3.1.1. Fordizm ve Devlet: Keynesyen Refah Devleti
Küresel kapitalizmde devletin dönüşümünü incelemek birikim rejimlerinden ayrı düşünülecek bir olgu değildir. Dolayısıyla kapitalizmin altın çağı
olarak nitelenen ve büyüme oranlarının ve refahın nispeten yüksek olduğu,
devletin etkin bir rol oynadığı kalkınmacı-sosyal devlet döneminden neoliberal dönüşüme giden süreç, mevcut durumu kavramak açısından dikkate
değerdir. Düzenleyici devletten “şirket devlete” dönüşüm işte bu noktada
belirginleşmektedir. Şirket devlet kavramı, küresel kapitalizmde devletin
artık bir şirket gibi işlediği, kar elde etmek amacıyla yatırımlar yaptığı, özel
firmalarda küresel rekabet içerisinde olduğu ve buradan da politik bağlamda gelişmeyi hedeflediği ve ilerleyen sayfalarda ele alınacak olan devlet kapitalizminin küreselleşmesi sürecinin bir ürünüdür.
Fordist düzende devletin rolü konusunda çok farklı düşünceler olmamakla beraber, küreselleşme ile birlikte devletin konumu daha tartışılır
bir hal almıştır. Fordist dönemde, devlet Keynesyen politikaları izleyen bir
ulusal refah devleti konumundadır. Asıl mesele neoliberal küreselleşme
dalgası ile birlikte devletin yeni konumudur. Çalışmanın odaklanacağı yer,
devletin uluslararasılaşması ve ulusötesileşmesi üzerine düşünceler olmakla beraber, bu tartışmalara girmeden önce tarihsel bir perspektiften,
20. yüzyılda birikim rejimindeki dönüşüme bir göz atmak yararlı olacaktır.
Fordist sistem olarak adlandırılan birikim rejiminin ne zaman başladığıyla ilgili bir görüş birliği olmamakla birlikte Harvey (2012: 147), 1914 yılının fordizmin başlangıcı olarak kabul edilmesi gerektiğini söyler. Bu tarihte
Henry Ford’un otomobil montaj hattında çalışan işçilere çalışmalarının karşılığında bir işgünü için beş dolar vermesi, fordist rejimin temellerini atmış17-Wood’a (2014: 22) göre, küreselleşmenin siyasi biçimi küresel devlet değil çoklu devletler sistemidir. Yeni emperyalizm,
özgün biçimini sermayenin genişlemeci iktisadi gücü ile onu ayakta tutan daha sınırlı ekonomi dışı güç arasındaki karmaşık
ve çelişkili ilişkiden alır. Ona göre, giderek devletsiz bir dünyada yaşadığımız, ya da en azından devletlerin giderek anlamsızlaştığı ve yeni tür küresel egemenliğe tabi olduğu inancı, geleneksel küreselleşme teorilerinin yarattığı bir efsanedir.
41
tır. Aynı şekilde Hirsch (2011: 121), fordizm tanımlamasını Ford’un kitlesel
üretimi fabrikalarında uygulamaya başlamasına dayandırır. Jessop (2009:
102) da fordizmi Keynesçi ulusal refah devletinde kitlesel üretim döngüsü
üzerinde yükselen bir birikim rejimi olduğunu söyler.
Fordizm, kavram gereği farklı anlamlarda yorumlanmaktadır. Ancak bu
çalışmada fordizm bir birikim rejimi anlamında kullanılacaktır. Kavramın
değişik şekillerde kullanılmasına Taymaz (1993: 28), şöyle açıklık getiriyor:
“En temel düzlemde Fordizm emek sürecinin özgün bir örgütlenme biçimi anlamında kullanılıyor. Bu düzlemde Fordizm, montaj-hattına dayalı
emek örgütlenme biçimini tanımlıyor. Bu tanım örtük olarak kitlesel üretim = özel amaçlı makinalar=niteliksiz işgücü=işin en küçük parçalarına
kadar ayrılması=karar ve icranın ayrılması eşitliklerini varsaymaktadır.
İkinci düzlemde Fordizm, Fordist üretimin egemen olduğu sektörleri tanımlamaktadır. Otomobil sektörü Fordist olarak nitelendiğinde bu tanım kullanılmaktadır. Üçüncü düzlemde Fordizm kitlesel üretim ve tüketime dayanan bir birikim rejimi anlamına gelmektedir. Son olarak Fordizm, Fordist
gelişme tarzını tanımlamaktadır.”
Fordist birikim rejimi, dünya savaşlarından askeri olmasının yanında iktisadi açıdan da egemen güç olarak çıkan ABD’nin sermayesini yayma politikaları çerçevesinde, onun uluslararası egemenliğine bağlı bir rejim olmuştur. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında, Sovyetler Birliği ile girişilen soğuk
savaş nedeniyle askeri ve politik etki alanını genişletmek bağlamında dünya ekonomisini yeniden örgütlemek ve kapitalist üretim ilişkilerini yayma
bağlamında ABD’nin girişimleri hegemonik bir perspektife bürünmüştür.
Dolayısıyla Hirsch (2011: 120), fordizmin oluşumunu Ekim Devrimi’nden
sonra oluşan uluslararası güç dengelerine dayandırır.
Hirsch’e (1995: 267-268) göre, fordizm, her ne kadar bazı kapitalist ülkelerde uygulama bağlamında farklılıklar gösterse de, birikimin ve toplumsal düzenlemenin tarihsel bir biçimini ifade eder. Fordist birikim biçimi,
hem ulusal kalkınmayı hem de dünya kapitalizmindeki uluslararası ilişkileri 1970’lere kadar determine etmiştir. Genel anlamda fordist üretim ve
birikim rejimi, kitlesel üretim ve kitlesel tüketim, gelişen bir refah devleti
ile büyüme ve tam istihdamı hedefleyen Keynesyen devlet müdahalesi ile
karakterize edilmektedir. Fordizm, temel olarak ulusal piyasanın gelişimine
odaklanmış ve bu çerçevede refahın toplumsal olarak yayılmasını sağlayarak ekonominin talep yönünü ayakta tutmaya hedeflenmiştir.
Jessop (2009: 102), fordizmi, “Atlantik fordizmi” olarak niteler. Çünkü
fordizmin yayılması Amerikan endüstriyel paradigmasının Kuzeybatı Avrupa’ya yayılması yoluyla Avusturalya, Yeni Zelanda gibi ülkelere de yayılmış ve transatlantik bir çehreye bürünmüştür. Jessop (2009: 103), fordizmi,
“ayırt edici bir emek süreci”, “istikrarlı bir makroekonomik büyüme tarzı”,
“ekonomik düzenleme tarzı” ve “genel bir toplumsal örgütlenme kalıbı”
olarak ele alır. Ona göre fordizm ayırt edici bir emek süreci bağlamında
özgül bir üretim süreci olarak düşünülebilir. Burada da seri üretim anahtar noktadır ve ekonomik yapının dinamizmini belirleyen bir unsurdur.
42
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
İstikralı bir makroekonomik büyüme tarzı bağlamında fordizm seri üretime dayalı bir büyüme döngüsünü içerir. Ölçek ekonomilerine dayalı artan
üretkenlik, üretkenliğe bağlı olarak artan gelir ve artan gelire bağlı olarak
artan kitlesel talep karların yükselmesi ve gelişmiş üretim araçlarına yatırımı beraberinde getirir. Bu döngünün gerçekleşmesi için Jessop (2009:
104), ekonominin her sektöründe fordist üretim tekniklerinin hakim olmasının gerekmediğini söyler. Ona göre, önde gelen sektörlerin fordist olması
yeterlidir. Ekonomik düzenleme tarzı bağlamında bakıldığında ise, fordist
büyümenin sürdürülmesi “Keynesçi Ulusal Refah Devleti” gibi bir aygıtın,
sermaye dolaşımlarının ve tüketim malları endüstrilerinin bütünleştirilmesi, emek-sermaye arasındaki bireysel ve toplumsal ücret üzerine anlaşmazlıkların yönetilmesine katkıda bulunmasıyla gerçekleşir. Son olarak
toplumsallaştırma anlamında ise fordizm, işçinin hayatın boyunca ihtiyaçlarını karşılamak için ücrete bağımlılığından, devletin burada üstlendiği role
ve buradan da şehirlere kadar geniş bir yelpazeyi içerir.
Fordizmin temelini oluşturan olgu taylorist emek süreci örgütlenmesinin standart tüketim mallarının kitlesel üretiminde egemen hale gelmesidir. Üretimin parçalara ayrılması, merkezi olarak düzenlenmesi ve kalifiye
işçiler yerine montaj hattı işçilerinin getirilmesine yol açmıştır. Dolayısıyla
fordist birikim rejimi emek yoğun bir üretim standardizasyonuna dayandırılmış ve emek verimliliğinde yüksek artışlar sağlanmıştır. Emek verimliliğindeki artış da büyük ve istikrarlı bir iktisadi büyümeyi beraberinde getirmiştir. Ücretlerin artması da fordizmin ilkesinin- “kitlesel tüketim için
kitlesel üretim”- işlemesini sağlayacak biçimde tüketimin temelini oluşturmuştur. Böylelikle oluşan kitlesel refah, sermaye birikiminin de temelini
oluşturmuştur (Hirsch, 2011: 121). Yüksek ekonomik büyüme de 1945-1970
arasına damga vurmuş ve bu süreç kapitalizmin “altın çağı” olarak nitelenmiştir. Birçok kapitalist ülkenin yanında, II. Dünya Savaşı sonrasında bağımsızlığını kazanmış ulus-devletler de, kapitalist sisteme eklemlenmiş ve
ABD hegemonyası altında kalkınmacı devlet anlayışıyla iktisat politikalarını yönlendirmiştir. Jessop’a (1995: 254) göre Fordizmin işlemesi, Keynesçi
Ulusal Refah Devleti’nin fonksiyonlarına bağlı bir olgu olmuştur. Bu bağlamda, Fordizm ile “Keynesçi” refah devleti arasında bir bağıl ilişkiden söz
edilebilir. Dolayısıyla kapitalizmin altın çağı olarak nitelenen ve Keynesçi
refah devleti ile fordist birikimin başat unsurlar olduğu süreç, aslında doğrudan fordizmin altın çağıdır.
Fordizmin kapitalist yapıyı küresel çapta belirleyen hakimiyeti, devletlerin etkin bir rol oynamasıyla gerçekleşmiştir. Dolayısıyla uluslararası
çapta bir düzenleme sistemi fordizmin işleyişinin temel unsurudur. Büyük
buhran sonrası altın standardının çökmesi sonucunda ABD önderliğinde
1944 yılında toplanan Bretton Woods Konferansı ile uluslararası ekonomik
ilişkilerin yeniden inşa süreci başlamış oldu. Konferans sonucunda IMF ve
Dünya Bankası gibi dünya ekonomisine yön verecek ulusüstü organizasyonlar kuruldu. Bretton Woods Konferansı sonucunda altın karşılığı zorunluluğundan kurtulan yeni uluslararası sistem, tekil devletlere, dış baskılardan görece uzak bir para politikası uygulama imkanı getirdi. Para ile ilgili
43
tüm kontroller devletlere geçmiş oldu. Bu da ulusal iktisadi politikaların
önkoşulu niteliğine büründü. Böyle bir ulusallaştırma hamlesi sadece birikimin ulusal bağlantılarının temelini yaratmakla kalmamış, özellikle ABD,
politik etki alanını genişletip sağlamlaştırmak ve üretken sermayesine
alan açmak için uluslararası ticareti canlandırma hedefini benimsemiştir
(Hirsch, 2011: 128):
“Fordizmin uluslararası düzenleme sistemi, dünyanın kapitalist bölümünde ABD’nin önderliğinde göreceli eşit bir gelişmenin garanti edilebileceği ve giderek serbestleşen bir dünya ticareti sayesinde küresel birikim
sürecine yeni ve sağlam bir temel sağlanabileceği görüşüne dayanmıştır.
ABD’nin yurt dışına yaptığı yüksek doğrudan yatırımlar Fordist birikim
sisteminin genişlemesine yol açmıştır. Böylece aynı zamanda büyük ölçüde tekil devlet bazında gerçekleşen ve devletin politik uzlaşmacı tutumu ve
kurumları vasıtasıyla düzenlenen, bir küresel birikim süreci yerleşmiştir.”
Fordizmin yükseliş sürecinin bütünleyicisinin “Keynesçi Ulusal Refah
Devleti” olduğundan yukarıda bahsedilmişti. Dolayısıyla kapitalist sistemin
bu sürecine damgasını vuran devlet anlayışını irdelemek, küreselleşme sürecinde gerçekleşen devletin dönüşümünü da anlamak için önemlidir.
Keynesçi Ulusal Refah Devleti üzerine yapılan en kayda değer analizler
başında Jessop (1995, 2009)’ın analizi gelmektedir. Ona göre fordist sistemin ihtiyacı olan büyüme tarzını sağlayan dinamik bu refah devleti tarzıdır.
Keynesçi Ulusal Refah Devleti’nin ayırt edici özellikleri tam istihdamın sağlanması, talebin yönetilmesi ve kitlesel üretimin ve tüketimin desteklenmesi amacıyla altyapının sağlanması gibi birtakım iktisadi politikalar üzerinde şekillenirken refahın yayılması ve kitlesel tüketimin genelleştirilmesi
ve bunu yaparken de ulusal ölçeğin görece önceliği çerçevesinde piyasa ve
devlet ortaklığında bir karma devlet anlayışıdır. Bu açıdan da devletin görevi, piyasa başarısızlığını ortadan kaldırmaktır (Jessop, 2009: 107).
Jessop’a (1995: 255; 2009: 108) göre Keynesçi Ulusal Refah Devleti, öncelikle sermaye birikiminin ihtiyaç duyduğu koşulları sağlamak adına görece kapalı bir ulusal ekonomi şekline bürünerek talep yaratıcı politikaları
uygulaması çerçevesinde Keynesçi idi. Bu bağlamda fordizmin ihtiyacı olan
büyümeyi yaratmak için de talep arttırıcı politikalar ile refaha yöneldi. Dolayısıyla da ulusal ekonominin önemi giderek arttı. Birçok ülke ithal ikameci
stratejiler izleyerek fordist rejimin yayılması ve genişlemesini ulusal çaplarda sağlayacak mekanizmalar inşa ettiler. II. Dünya Savaşı sonrası ortaya
çıkan yeni dünya rejiminin kurumları da, bu stratejileri destekleyerek, ABD
hegemonyası altında bu ülkeleri emperyalist sistemin bir unsuru yapma
amacındaydılar.
Hirsch (2004: 15), bu refah devletini “fordist güvenlik devleti” olarak nitelemektedir. Fordizmin yayılması, siyasal bakımdan sosyal reformizmin ve
Keynesçiliğin ortaya çıkışını da beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla da
fordizm maddi bir üretim biçiminden çok kendine özgü ideolojik, sosyal ve
ekonomik biçimleriyle kapitalist bir formasyonu ifade eder (Hirsch, 2004:
177).
44
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Kapitalist bir formasyon biçimi olarak fordizm de sadece sermayenin
yeniden üretimi değil emek gücünün de yeniden üretimi siyasal anlamda
düzenlenir ve yönetilir. Dolayısıyla da bunu siyasi olarak düzenleyen refah
devletidir ve refah devleti “fordist toplumsallaşma biçiminin yapısal bir
kurucu faktörüdür”. Bu bağlamda, refah devleti bir anlamda fordist güvenlik devletidir (Hirsch, 2004: 180): “Fordist güvenlik devleti, kelimenin çifte
anlamıyla bir güvenlik devletidir: hem kendi üyelerinin maddi varlıklarını
sürdürmelerini hem de onların işlevsel uyumunu ve düzenlenmesini, onların toplumsal koşullanmasını ve gözetim altında tutulmasını garanti eder.”
3.1.2. Fordizmin Krizi ve Post-Fordizm: Neoliberal Devlete Doğru
Fordist birikim rejiminin krizinin temel nedeni, sermaye verimliliğinin
tüm büyük kapitalist ülkelerde önemli ölçüde gerilemesidir. Birikim rejiminin yaşadığı bu kriz, elbette devleti de etkilemiş ve birikimin sağlayıcısı ve
koruyucusu konumunda olan Keynesçi Ulusal Refah Devleti ya da Fordist
Güvenlik Devleti sorgulanır hale gelmiştir. Hatta Hirsch (2011: 130), sermaye
birikiminin temel unsuru olan “Fordist, sosyal devlet içerikli Keynesçi düzenleme şeklinin” engel olarak görüldüğünü söyler: “Fordizmin altın çağını
karakterize eden kitlesel tüketim, sosyal devlet ve birikimi birbirine bağlayan yakın bağlar kopmuştur.”Bu bağlamda, Keynesçi devlet müdahalesinin yerini zamanla “minimal devlet” 18 alacaktır.
Fordizm ülkeden ülkeye farklı şekilde etkisini göstermiştir, eş zamanlı
olarak uygulanmaya başlamamıştır. Daha çok ülkelerin özel coğrafi şartlarına göre biçimlenmiştir. Ama yine de fordizmin krize girişinde geniş bir uzlaşı söz konusu olmuştur. Bu kriz 1960ların sonundan başlamış, 1973 petrol
kriziyle devam etmiş ve sürecin devamında esnekleşmeye, sanayisizleşmeye ve enformasyon ile bilgi temelli ekonomiye dayalı post-fordist çağa
geçiş yaşanmıştır (Markantonatou, 2007: 120-121).
Fordizm, gelebileceği iktisadi, teknik ve toplumsal sınırlara gelmiş, özellikle teknik bağlamda, kalifiye olmayan işgücüyle elde edilen verimlilik artışının sonuna gelinmiştir. Bu bağlamda da kar oranlarının düşme eğilimine girmesi ve işçilerin taleplerinin kamu üzerindeki mali baskısı fordizmi
tıkanma aşamasına getirmiştir (Clarke, 1990: 75). İç pazarların doygunluk
seviyesine gelmesi ve ürün fazlalıkları için ihracat pazarları aranması ve bu
süreçte işçilerin işlerinden olması ve talepte meydana gelen gerileme birleşince, hegemon ABD’de bir mali sorunun belirmesi söz konusu olmuştur.
Bununla birlikte özellikle Latin Amerika ülkelerinde uygulanan ithal ikameci politikalar sonucunda Batı ile rekabet edebilecek bir fordist sanayileşme atılımının gerçekleşmesi ve özellikle Batı Avrupa ve Japonya’nın ABD
hegemonyasına meydan okumaya başlaması, fordizmin içindeki uluslararası rekabeti kızıştırmış ve bu rekabet nedeniyle de Bretton Woods anlaşmasının çatlamasına neden olarak savaş sonrası uzun canlılık dönemindeki sabit kurun yerini büyük ölçüde istikrarsız dalgalı kur almıştır (Harvey,
2012: 164-165).
18-Minimal devlet ve piyasaya sınırsız güven gibi mottolarla birlikte egemen olan neoliberal politikalara geçiş aşamasında
kapitalizmin birikim rejiminde de bir değişiklik gerçekleşecekti. İşte bu süreçte esnek uzmanlaşmaya dayalı “post-fordist”
üretim tarzı ön plana çıkmıştır.
45
İktisadi anlamda 20. yüzyılın son çeyreği, kitlesel tüketim için kitlesel
üretime dayalı fordizmden esnek çalışma şartlarına dayalı post-fordizme
geçişi, siyasal anlamda ise ulusal, Keynesyen, müdahaleci Keynesyen devletten neoliberal, girişimci devlete geçişi temsil etmektedir (Markantonatou, 2007: 119).
Özellikle ABD ve İngiltere’de uygulanan gevşek para politikalarının neticesinde yaşanan likidite bolluğu, yatırım alanlarının da azalmasıyla beraber
enflasyona neden olmuştur. Enflasyonun durdurulması konusunda alınan
önlemler aşırı kapasiteyi ortaya çıkarmış ve başta emlak piyasası ve finans
kuruluşları açısından büyük sorunlara neden olmuştur. Ayrıca bunu takip
eden bir biçimde Petrol İhraç Eden Ülkeler Birliği (OPEC)’nin petrol fiyatlarını
yükseltme kararının eklenmesi fordist birikim rejimini iyice krizin içerisine
soktu. Petrol fiyatlarının artması enerji girdilerinin fiyatlarını da yükselttiği
için ekonomideki tüm sektörler enerji tasarrufuna gidip teknoloji ve örgütlenme yapılarını değiştirdiler (Harvey, 2012: 168). Dolayısıyla bu durum istihdamın da azalmasına yol açtı. Üstüne “petrodolarlar” da piyasaya girince
hem işsizlik hem enflasyon birlikte ortaya çıktı ve o meşhur stagflasyon
kavramı iktisat literatürüne girmiş oldu. Bu kriz hem fordist birikimi hem
de Keynesyen müdahaleci iktisat politikalarını yerinden ederek sermayenin giderek küreselleştiği ve devletin, iktisat politikalarının dönüşüme uğrayacağı, kapitalizmin yeni aşamasının habercisiydi.
Kapitalizmin “küreselleşme” olarak adlandırılacağı bu yeni aşamasında,
kitlesel üretim, kitlesel tüketim, refah devleti ve Keynesyen iktisat politikaları çerçevesinde şekillenmiş olan fordist birikim rejiminin yerini esnek
uzmanlaşmaya dayalı, siparişe göre üretime endeksli, piyasa sınırsız güven
şiarı altında minimal devlet olgusunu benimseyen neoliberal post-fordizm
almıştır.19 IMF ve Dünya Bankası’nın “İstikrar ve Yapısal Uyum Programları”
adı altında neoliberal dönüşümü tüm ülkelere dayatması ve uygulanmaya
başlamasıyla beraber sosyal devlet, refah devleti anlayışı da tarihe karışacak ve emeğin baskılanarak sermayeye sınırsız iltimas sağlanacak politikaların önü açılmıştır. Harvey (2012)’de yer alan, Fordist ve post-fordist
birikim rejimlerini tanımlayan karakteristik özellikleri Çizelge 3.1.’de tablo
halinde gösterilmiştir. Bu bağlamda hem üretim koşullarında hem de devlet formunda meydana gelen dönüşüm söz konusu çizelgede belirgin olarak
görülmektedir.
19- Bu dönemi açıklayan en önemli akımların başında Düzenleme Okulu gelmektedir. Düzenleme okulu, 1970’li yıllarda baş
gösteren ekonomik kriz ortamında geliştirilen bir teori olup, Aglietta, Hirsch, Boyer, Lipietz ve Jessop bu okul içine dahil edilebilir. Bu okulun ortaya attığı teori, kapitalist toplumlardaki süreklilikler, krizler ve dönüşüm üzerinde durmuştur. Dolayısıyla
bu yazarla, çağdaş kapitalizm analizlerinde yoğun olarak fordist ve pos-fordist birikim rejimi kavramlarını kullanmışlardır.
Bununla birlikte yazarlar, birikim sisteminin bir toplumsal düzenleme sistemi ile ilişkili olduğunu ifade etmişlerdir (Belek,
1999; Hirsch, 2011). Düzenleme okulu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Hirsch, 2011.
46
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 3.1. Fordist ve Post-Fordist Birikim Rejimlerinin
Karakteristik Özellikleri ve Ayrıntılı Karşılaştırma
Fordist üretim
Post-fordist üretim
A. Üretim süreci
Homojen malların kitlesel üretimi
Küçük deste üretimi
Tektipleşme ve standartlaşma
Ürün çeşitliliği
büyük mal stokları
Stoksuz üretim-siparişe dayalı
Kalitenin üretim sonrası test edilmesi
Sürecin parçası olarak kalite control mekanizması
Defolu malların stoklara aktarılması
Uzun kuruluş süreleri, hatalı parçalar, stok
darboğazları vb. Dolayısıyla üretim kaybı
Kaynaklar tarafından yönlendrilme
Hatalı parçaların süreçten ayıklanması
Dikey ve bazen yatay bütünleşme
Maliyetlerin ücret kontrolü yoluyla
düşürülmesi
Dikey benzeri bütünleşme-taşeronlaşma
“Yaparak öğrenme”nin uzun vadeli planlamaya
aktarılması
Zaman kabının düşürülmesi
Talep tarafından yönlendirilme
B. Çalışma
İşçinin tek bir görev yapması
Çoklu görev
Ücret düzeyine gore ödeme
Kişisel ödeme-ayrıntılı prim sistemi
İşlerde ileri düzeyde uzmanlaşma
Görev ayırımının kaldırılması
İşbaşı eğitimi neredeyse yok
Dikey iş örgütlenmesi
Öğrenme deneyimi yok
Uzun işbaşı eğitimi
Yatay iş örgütlenmesi
İşbaşında öğrenme
İşgücünün disiplin altına alınması
İşçinin ortak sorumluluğu vurgusu
Çekirdek işçiler için yüksek düzeyde istihdam
güvencesi-hayat boyu istihdam, geçici işçiler için iş
güvencesi yok, kötü çalışma koşulları
İş güvencesi yok
C. Mekan
İşlevsel-mekansal uzmanlaşma
Mekansal işbölümü
Mekansal kümeleşme ve yığılma
Mekansal bütünleşme
Bölgesel işgücü piyasalarının türdeşleşmesi
Parçaların ve taşeron firmaların dünya
çapında aranması
İşgücü piyasasının farklılaşması
Dikey olarak hemen hemen bütünleşmiş firmaların
finansal yakınlığı
D. Devlet
Düzenleme
Katılık
Deregülasyon-yeniden düzenleme
Esneklik
Toplu pazarlık
Bireyselleştirme, yerel ya da firma temelinde pazarlık
Refahın toplumsallaşması (refah devleti)
Kolektif ihtiyaçların ve sosyal güvenliğin özelleştirilmesi
Ululararası istikrarın çok yanlı anlaşmalar
aracılığıyla sağlanması
Uluslararası istikrarsızlık, artan jeopolitik gerilimler
Merkezileşme
Sübvansiyon devleti-kenti
Gelir ve fiyat politikaları aracılığıyla piyasaya
dolaylı müahale
Ülke çapında belirlenmiş bölgesel politikalar
Firmalarca finance edilen araştırma ve
geliştirme
Başını sanayinin çektiği yenilikler
Dayanıklı tüketim mallarının kitlesel
tüketimi-tüketim toplumu
Modernizm
Bütünsellik-yapısal reform
Toplumsallaşma
Ademi merkezileşme-bölgeler ve kentler arasında
rekabet
Girişimci devlet-kent
Piyasalara tedarik politikaları aracılığıyla doğrudan
müdahale
Alana bağlı bölgesel politikalar
Devletçe finance edilen araştırma ve geliştirme
Başını devletin çektiği yenilikler
E. İdeoloji
Bireyselleşmiş tüketim
Postmodernizm
Özgüllük-uyum
Bireyselleşme
Kaynak. Swyngedouw (1986)’dan aktaran Harvey (2012: 202-205)
47
Ulusaşırı sermayenin büyüyerek üretimi dünyanın farklı coğrafyalarına
dağıtması, meta zincirlerinin gelişiminin önünü açmış ve özellikle “üçüncü
dünya ülkeleri” sermaye için bir ucuz işgücü cenneti işlevi görmeye başlamıştır.
Böylelikle, neoliberal dönüşümün ekonomiden elini çekmesini istediği
devlet, aslında neoliberal dönüşümü uygulayan politikalarla, yeni ekonomik düzenin etkin işlemesini sağlayacak uygulamaları gerçekleştiriyordu.
Dolayısıyla da devlet, ekonomiden bağımsız bir olgu olmuyor, aksine “küresel” düzenin destekleyicisi bir pozisyon alıyordu. Bu bağlamda devletin
küresel sistemdeki rolü burada önemli bir tartışma konusu olmaktadır.
Genel kanı, özellikle de hiper küreselleşmeciler olarak da nitelenen Ohmae20 gibi yazarların kanısı, küreselleşme ile birlikte, ulus-devlet aygıtının
işlevini kaybettiği yönündedir. Ancak, tarihsel bağlamda bakıldığında devletin işlev kaybetmesinden daha çok bir dönüşüm yaşadığı bu çalışmanın
da perspektifinde yer alan bir görüştür. Dolayısıyla burada konu devletin
küresel sistemde yok olması değil, aksine bir dönüşüm geçirerek işlevini
sürdürmesi ve hatta belli sektörlerde devlet mülkiyetli şirketlerin hakimiyetiyle, ulusötesi şirketlerle rekabet eden bir konuma gelmiştir.21
Robinson’un “küresel kapitalizm” olarak nitelediği yeni dünya düzeninde devletin konumunu incelerken önce devletin uluslararasılaşması ve
devletin ulusötesileşmesi bağlamında sermayenin uluslararasılaşmasını
temel alan görüşler üzerinden bir tartışma yürütülecektir.
3.2. Neoliberalizm ve Devlet: Küresel Neoliberal Bir Devlet mi?
Küresel kapitalizm tezi çerçevesinde kapitalizmin dördüncü aşaması olarak küreselleşme, 20. yüzyılın son çeyreğinde yükselişe geçmiş olup
bu yükseliş beraberinde içsel bir olgu olarak devleti de yeniden yapılandırmıştır. Küresel kapitalizme 1980’lerden itibaren eşlik eden neoliberalizmle
beraber her ne kadar “minimal devlet” anlayışı yerleşmiş olsa da, neoliberalizmin hem ulusal hem de küresel bağlamda yerleşmesi devlet aygıtı ile
gerçekleşmiştir. Washington Uzlaşması’ndan Post Washington Uzlaşması
ve sonrasına giden bu süreçte devlet, yapısal olarak değişime uğrasa da
ekonominin temel unsurlarından biri olmayı sürdürmüştür. Öyleki nasıl
sermaye küreselleştiyse devlet aygıtı da küreselleşmiş ve ulusötesi kurumlarla işbirliği içerisinde çalışarak, küresel kapitalizmin bir parçası olmuştur. Her ne kadar liberal ya da devlet merkezli/kurumsalcı yaklaşımlar
ekonomi ile siyaseti ayıran analizler yapsa da küresel kapitalizm tüm unsurlarıyla bütüncül bir biçimde ele alınması gereken bir olgudur.
3.2.1. Neoliberalizm ve Küreselleşme
Fordist üretim tarzından post-fordizme geçiş ve üretim süreçlerinin küreselleşmesi, devletin iktisadi işleyişindeki dönüşümler topyekün neolibe20-Ohmae’nin ulus devlet ile ilgili düşünceleri için “The end of the nation state: the rise of regional economies” başlıklı 1995
basımı kitabına başvurulabilir.
21-Devlet mülkiyetli şirketler bağlamındaki tartışmalar bir sonraki bölümde konu edinilecektir.
48
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
ralizm ile ilintilenmektedir. Genel anlamda neoliberalizm ile küreselleşme
eş anlamlı olarak kullanılırken, burada neoliberalizm ve küreselleşme, aynı
süreçlerde gelişen, birbiriyle eş anlamda olmayan ancak birbiriyle yoğun
bağlantı içeren iki unsur olarak ele alınmaktadır. Dolayısıyla da bir düzenleme tarzı ya da bir iktisat politikası bağlamında neoliberalizm 20. yüzyılın
son çeyreğinde artan küresel bağlantıları yönlendiren unsur olmuştur. Bu
bağlamda süreci neoliberal küreselleşme olarak adlandırmakta ve devletin
bu çağdaki formunu da neoliberal devlet olarak betimlemekte bir sakınca
görülmemektedir.
Neoliberalizm: Kısa Bir Betimleme
Neoliberalizm, iktisadi ve siyasi anlamda 1970’lerin sonundan itibaren
hakimiyet kurmaya başlamıştır. Bu akımın temel şiarı, serbest piyasanın
en iyi kapitalist örgütlenme mekanizması olduğuna yönelik inançtır. Başta
ulusüstü kuruluşlar ve büyük devletler olmak üzere, neoliberal iktisat politikaları giderek artan ölçüde egemen olmaya başlamıştır. Neoliberalizmin
düşünsel kökenleri Avusturya İktisadının öncülerinden Friedrich Von Hayek’e dayandırılmaktadır (Lapavitsas, 2007: 59). Hayek önderliğinde diğer
Avusturya İktisat Okulu mensupları tarafından kabataslak çizilmiş olan
neoliberal portre daha sonra Milton Friedman’ın başını çektiği Parasalcı İktisat Okulu tarafından daha da belirginleştirilmiştir. Neoliberalizmi özellikle
ABD’de Reagan Hükümeti ile İngiltere’de Thatcher Hükümeti dünya kapitalizminin merkezine yerleştirmiş ve IMF ve Dünya Bankası gibi uluslararası
finansal kuruluşlar, bu modeli daha çok üçüncü dünya ülkelerine 1980’ler
ve 1990’larda yapısal uyum programları adı altında empoze etmiştir. Neoliberal düşünce, en parlak döneminde, yani 1990’larda sadece bu kurumlarda değil tüm uluslararası organizasyonlarda da (OECD, Birleşmiş Milletler,
Dünya Sağlık Örgütü gibi) egemen olmuştur (Robinson, 2008: 17).
Neoliberalizmle küresel kapitalizm arasında bir nedensellik ilişkisi kurmaktan çok, beraber filizlenen iki olgu olarak bu iki kavramı ele almak daha
doğrudur. Ancak neoliberal politikalar kapitalizmin küreselleşmesini kolaylaştıran bir unsur olarak kabul edilebilir. Neoliberalizm, özellikle 1970’lerde yaşanan petrol krizi ile tıkanan Keynesyen kapitalizme bir tepki olarak
ortaya çıkmıştır. Petrol şoku ile gelen borç krizi görece zayıf olan devletlere
“istikrar ve yapısal uyum programları” adı altında uluslarüstü kurumlar
tarafından neoliberal politikaları uygulatma açısından bir araç görevi üstlenmiştir.
Devlet müdahalesine dayalı, ulusal sınırları gözeten, fordist dönemin
Keynesçi Refah Devleti anlayışı neoliberalizmle birlikte terke uğramış ve
kapitalist devlet yeni bir formla karşımıza çıkmıştır. Hirsch’in-aşağıda
bahsi geçecek olan-adlandırması “uluslararası rekabet devleti” 22 süreci
özetleyen bir kavramdır. Artık devlet aygıtı, küresel aktörlerin ve hegemon
devletlerin isteği doğrultusunda, sermayenin yayılmacı mantığına destek
olacak kolaylıkları sağlamak, küresel teamülleri ulusala dayatmak görevini
üstlenmiştir.
22- Jessop, rekabet devletini, yurtiçi ya da yurtdışı sermayeleri kendine çekebilecek, onların işleyişini kolaylaştıracak uygulamaları hayata geçiren ce böylelikle sermayeye bağlı olarak iktisadi büyümeyi hedefleyen devlet olarak tanımlamaktadır
(2009: 158).
49
Neoliberal küreselleşme ve neoliberal devlet kavramlarını kullanırken,
“küresel neoliberalizmin” de sınırlarını çizmek önemlidir. Scholte (2005a:
1)’ye göre neoliberalizmin küresel versiyonu, ya da neoliberal küreselleşme,
özelleştirme, liberalleşme ve deregülasyonla birlikte işleyen bir piyasalaşma hamlesidir. Dolayısıyla neoliberalizm, klasik laissez-faire ekonomisinin
mevcut küresel düzene uygulanması, uyumlaştırılmasıdır. Neoliberalizm,
“TINA (Başka alternatif yok)” düsturu ile küresel düzenin politika aracı olmuştur.
Neoliberalizm sadece iktisada odaklanmamış ancak laissez-faire piyasa ekonomisinin bir özel türü halini almıştır. Başka bir deyişle, neoliberalizme göre, küresel ekonomi serbest ve açık bir piyasa olmalıdır. Üretim,
değişim ve tüketim firmalar ve hanehalklarının etkileşimine ve arz ile talebe bağlı olarak yayılmalıdır. Neoliberaller, kamu sektörünün bir şeyler yapmasından çok bir şeyler yapmaya olanak vermesini istemektedir. Uluslarüstü kurumlar, ulusal hükümetler ve yerel otoriteler küresel piyasaların
verimli işlemesini ençoklaştırmak için çeşitli düzenlemeler yapmaktadırlar
(Scholte, 2005a: 8).
Hem küreselleşme taraftarları hem küreselleşmeyi eleştirenler neoliberalizmi sadece iktisadi büyüme, verimlilik, uluslarüstü açıklık ve serbest piyasa kapitalizmi olarak görmemiş, diğer yandan eşitsizlikleri ve kriz
eğilimlerini örtmeye çalışan, yani bir kapitalist form olarak görmüşlerdir.
Bu bağlamda neoliberalizm küreselleşme ile birlikte 1980’lerden itibaren
bir “iktisadi doktrin, kamu politikası, betimleyici bir çerçeve, analitik bir
paradigma ve sosyal söylem” olarak tartışma konusu olmuştur. Böylelikle
21. yüzyılda neoliberalizm, “yerleşik liberalizmin” 23 yerini almıştır. (Cerny,
2010: 129).
Neoliberalizm iktisat yönetimindeki devletçi stratejilere bir tepki niteliğini taşımakta olup, özellikle 1930 ile 1970’li yıllar arasındaki sosyal refah
devleti uygulamalarını hedef almıştır. Neoliberal politikalar ülkeler arasındaki mal ve hizmetler, para ve sermaye hareketleri üzerindeki devlet etkisini kaldırmaya yöneliktir (Scholte, 2005b: 38).
“Devletçi stratejilere bir tepki” niteliği taşıması, neoliberalizmin devleti yok saydığı anlamına gelmemelidir. Neoliberal küreselleşme olgusunun
devlete ya da diğer yönetişim kurumlarına ekonomide yer vermemesi söz
konusu değildir. Neoliberalizmin en önemli stratejilerinin başında deregülasyon gelmektedir. Ancak deregülasyon hiçbir kural, hiçbir düzenleme yapılmayacak demek değildir.24 Çünkü neoliberalizm, piyasaların etkin işlemesi ve politikaların verimli olabilmesi için bazı kural ve kurumlara ihtiyaç
duymaktadır. Dolayısıyla, neoliberalizm, devleti dışlamaktan çok, piyasayı
etkinleştirecek bir yönetişim mekanizması öngörmektedir (Scholte, 2005b:
39).
Devlet aygıtı, küresel neoliberal politikaların benimsenmesinde, uygulanmasında başat rol oynayan bir faktör konumundadır. Dolayısıyla kü23- “Embedded liberalism” için bkz. Ruggie, 1982.
24- Bu konuda Washington Uzlaşması’nın maddeleri açık bir kanıttır. Neoliberalizmde deregülasyon kuralsızlık ve düzensizlik değil, sermayenin rahatça hareket etmesini sağlayacak kurallar ve düzenlemeler bütünüdür.
50
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
reselleşme olgusu kapitalizmden bağımsız düşünülemeyeceği gibi devlet
de hem kapitalizmden hem de onun bir aşaması olan küreselleşmeden ve
küreselleşmenin ara yüzü neoliberalizmden ayrılmaz bir bütündür. Ortada devletin yok olması, azalması gibi bir süreç yoktur. Yukarıda da bahsi
geçtiği gibi bir dönüşüm söz konusudur. Bu dönüşümün ürünü olarak, yeni
bir devlet formu yani neoliberal devlet, kapitalist sistemin 20. yüzyılın son
çeyreğinden itibaren kilit aktörlerinden biridir.
Jessop’a (2002: 454) göre neoliberalizm, yeni bir iktisadi ve siyasi projedir. Yeni bir iktisadi proje olarak neoliberalizm, iktisadi faaliyetlerin liberalizasyonu ve deregülasyonun sadece ulusal temelli değil, daha önemli bir
biçimde, sınırları aşarak küresel bir ekonomi inşasına katkıda bulunmak,
devlet mülkiyetindeki şirketlerin ve devletin sağladığı hizmetlerin özelleştirilmesi, özelleşmeden arta kalan kamu kesiminin de piyasa koşullarına göre yönlendirilmesidir. Bununla birlikte neoliberalizm, kamu refahının,
ulusal talebi canlandırmaktan çok uluslararası üretime yönelik kullanımını
içerir. Siyasi bir proje bağlamında ise neoliberalizm, Keynesyen ulusal refah
devleti ve karma ekonomiyle vücut bulmuş olan devlet müdahalesini ve
krize girmiş olan Atlantik Fordizmini geri plana iten bir olgudur. Bu bağlamda neoliberal politikalar, devlet müdahalesini “yönetişimin yeni formları”
ile piyasaya dayalı ekonomik yapıyı massetmeyecek şekilde olduğu sürece
meşru kılmaktadır. Dolayısıyla neoliberalizm, devlet mekanizmasına piyasa şartlarının güvenliğini sağlamak ve arz yanlı politikalarla ulusal ekonominin uluslar üstü ekonomiye uyum sürecini başlatmak görevini biçmiştir.
Böylelikle, talep yaratma odaklı devlet müdahalesinin bir başarısızlık olarak görünmesinin sonucu olarak devletten piyasa güçlerine ve farklı yönetişim mekanizmalarına bir kayış ortaya çıkmaktadır. Neoliberal paradigma
çerçevesinde ABD ve ulusötesi kurumlar, Washington Uzlaşması ile bu
durumu-devlet başarısız, piyasa verimli- ulusal bazlı olmaktan çıkararak
politikaları tüm dünyaya yayılacak bir biçimde küreselleşmesini hedeflemişlerdir.25
Neoliberalizme göre yaşanan krizler ve kalkınamama sorununun en
büyük nedeni yoğun devlet müdahalesidir. Bu bağlamda piyasaya, büyük
kamu sektörü ve devlet denetiminden kurtulmak için aktif bir rol biçilmiştir. Çünkü neoliberalizmde devlet, bir sorun çözücü değil sorunların baş
nedeni olarak görülmektedir (Öniş ve Şenses, 2013: 348).
Neoliberalizmin yükselişi, ulusal kalkınmacılığı ve kamu yararını öngören devlet anlayışını arka plana iten yeni siyasal iktisat ile perçinleşmiştir.
Neoliberal düşüncede devlet, toplumla tamamen ayrışmış soyut bir kurum
olarak değil, kendi başına gücü olan bir çıkar grubu olarak nitelenmektedir.
25- Neoliberal politikalar, her ne kadar devlet aygıtının ekonomiden çekilmesi ve serbest piyasa mekanizmasının etkin
işlemesini öngörse de deneyimler devletin ekonomik yaşamda varlığını sürdürdüğünü ortaya koymaktadır. “Government
failure-Devlet başarısızlığı” ilkesiyle, “minimal devlet” anlayışını benimseyen bu politik mekanizma ve bu politik mekanizmanın uygulayıcıları, özellikle 1990’ların ortalarından itibaren devletin iktisaden varlığını kabul etmiş ve küresel kapitalizmin
gerekleri çerçevesinde, sermaye hareketlerinin hareketliliği önündeki pürüzleri kaldıran, onları ülkesinde özümseyen bir
yeni devlet biçiminin varlığını kabul etmiştir. İlerleyen aşamalarda değineceğimiz üzere kapitalist küreselleşme her ne kadar
piyasa yanlısı-piyasa dostu, gerektiğinde müdahaleci bir devlet anlayışı ile işliyor görünse de “devlet mülkiyetli şirketler”
bağlamında bir devletçi küreselleşmeye doğru kayışı simgeleyen ve devleti “firma devlet” e dönüştüren yeni bir süreç içinde
olunup olunmadığı önemli bir figür olarak bu çalışmada yerini alacaktır.
51
Bu, neoliberallere göre, kişisel yarara yönelik faaliyetlerin devlet müdahalesi kanalıyla giderek artmasının nedenidir. Dolayısıyla neoliberaller, “piyasaların serbestleştirilmesi ve devletin ekonomik anlamda küçültülmesi
bu sorunu azaltacak bir süreci başlatabilir” iddiasındadır (Öniş ve Şenses,
2013: 348-349).
Sosyal, siyasal ve iktisadi anlamda hem küreselleşme ile eşdeğer olarak
görülen hem de yeni bir yeniden yapılanma süreci olarak irdelenen neoliberalizm, görüldüğü üzere iktisadi anlamda yayılarak hem toplumsal hem
de yönetsel bağlamda tüm alanları kapsayan bir süreçtir. Reel sosyalizmin
çözülmesi ve dünyanın kapitalist hegemonya altına girmesi sonucu, neoliberal dönüşüm, piyasanın devlete karşı zaferi olarak nitelenmektedir. Keynesyen refah devletinin çözülmesi ve devletin uluslararasılaşması bağlamında işlev ve yükümlülüklerinin değişime uğradığı bu süreçte “minimal
devlet” söylemi etkin olmuştur. Özelleştirme ve deregülasyon uygulamalarıyla birlikte hem ideolojik hem de siyasi olarak neoliberalizm küreselleşmenin tüm toplumsal ilişkileri hedef alan bir aygıtı olarak ele alınabilir.
Neoliberalizmin küresel bir politika haline dönüştüğü dönem, genel
olarak iki sürece indirgenerek incelenmektedir: Washington Uzlaşması
ve Post Washington Uzlaşması. Bu bağlamda neoliberal küreselleşmenin
uzanımları olarak kabul edeceğimiz bu iki uzlaşma sürecini konu edinmek,
hem iktisat politikaları hem de yeni devlet formu üzerine bir bilgilendirme
sunacaktır.
3.2.2. Washington Uzlaşması: Neoliberal Manifesto-Neoliberalizm 1.0
Washington Uzlaşması temel olarak, neoliberal politikaların başta tüm
geç kapitalistleşmiş ülkeler olmak üzere, küresel ölçüde uygulanabilirliğini
hedefleyen, bu açıdan ulusötesi bir çerçeveye bürünen ve neoliberalizmin
özünü beyan eden bir süreçtir. Dolayısıyla da, Washington Uzlaşması’nı
“neoliberalizmin manifestosu” olarak adlandırmak yanlış olmayacaktır.
Uzlaşmayı “Washington” adı ile ilk olarak Williamson (1990) ifade etmiştir. Williamson, bu terimi kullanarak Washington merkezli ulusötesi
kuruluşların Latin Amerika ülkelerine önerdiği ve üzerinde minimum anlaşma ve uzlaşı sağlanmış olan politikaları isimlendirmeyi amaçlamıştır.
Williamson, burada amacının liberal reformların arka planında entelektüel
bir uzlaşma olduğunu belirtmek değil, bu politika önerilerinin Washington
merkezli kurumlarca adapte edildiğini vurgulamak olduğunu belirtmektedir. (Williamson, 2000: 251).
Williamson’un Washington merkezli kurumlar olarak nitelediği, IMF’nin
ve Dünya Bankası’nın uzlaşmasıyla Latin Amerika’ya önerilen ve neoliberalizmin özünü yansıtan politika önerilerinin öncelikleri şu şekilde sıralanabilir (Willliamson, 2000: 252):
· Mali disiplin
· Kamu harcamalarının yüksek gelir getirecek alanlara yönlendirilmesi
· Vergi reformu
· Faiz oranlarının serbestleştirilmesi
52
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
· Rekabetçi bir döviz kuru
· Ticaretin serbestleştirilmesi
· Doğrudan yabancı sermaye girişlerinin serbestleştirilmesi
· Özelleştirme
· Deregülasyon (piyasaya giriş ve çıkış engellerinin kaldırılması)
· Mülkiyet haklarının güvence altına alınması
Bu tür liberalleşme önerilerine sahip ve yukarıda “neoliberalizmin manifestosu” olarak nitelenen Washington Uzlaşması, Williamson’a (2000:
254) göre ise ideolojik bir neoliberal söylem olmaktan çok, belirli bir coğrafyaya, yani Latin Amerika’ya önerilen bir politika dizininden ibarettir. Bu
bağlamda Washington Uzlaşması, Williamson’un deyimiyle Latin Amerika
coğrafyasının ihtiyaçları doğrultusunda ortaya konan önlemlerdir. Fakat
Williamson, her ne kadar sadece Latin Amerika odaklı politika önerileri
olarak kabul etse de, kendisi de pratikte uygulamanın böyle olmadığını ve
Washington Uzlaşması’nın gereklerinin benzer şekilde Afrika ve Asya ülkelerine de uygulandığını görmüş ve bu politikaların nerede ve ne zaman
olduğu önemli olmadan her şekilde uygulanabileceği algısı ortaya çıktığını
da ifade etmiştir (Williamson, 2000: 255).26
Yavuz (2007: 26), Williamson’a (2000) dayanarak, bahsi geçen süreci şu
şekilde toparlamaktadır:
“…Fakat, Williamson’ı bu açıklamayı yapmaya mecbur bırakacak şiddet
ve yoğunlukta olmak üzere Washington Uzlaşması, ‘Reaganomics’, ‘yeni
emperyalizm’ veya ‘küresel ekonominin laissez-faire’i anlamında kullanılmıştır ve hali hazırda da böyle kullanılmaktadır. Böylece, Williamson, belirli
bir tarihsel momente ve dünyanın belirli bir bölümündeki koşullara uygun
görerek, on maddede özetlemeye çalıştığı politika demetine ‘Washington
Uzlaşması’ adını vermesiyle birlikte, terimin, kendisinin amaçladığı anlamı
aşarak, derhal popülerleştiğini ve ideolojik bir anlam içermeye başladığını
belirtmektedir.”
Washington Uzlaşması, geniş ve yaygın devlet müdahalesine bir tepki
olarak algılanabilir. Uzlaşmanın temel düşüncesine, piyasa kendi halinde
bırakıldığında daha iyi çalışır. Bu bağlamda uzlaşmaya göre, eğer düzgün
çalışmasa, işlemese bile devlet müdahalesi ile bu işlevsizliği düzeltmenin
bir garantisi yoktur. Çünkü devletlerin kötü performansı olan bir piyasayı
yukarı çıkacak düzeltecek bir kapasitesi olmayabilir (Fine, 2001: 134).
Görüldüğü üzere, Washington Uzlaşması, sadece piyasa güçlerine sonsuz güveni gerektiren politika reçeteleri değil, aynı zamanda devlet-piyasa
karşıtlığına da odaklanmış analitik bir ajanda olarak değerlendirilmektedir.
Ama bu analitikliğin zıttı olarak bir paradoks ortaya çıkmaktadır. Devlet aygıtı neoliberal politikalar ekseninde yeniden canlanmıştır (Fine, 2001: 136).
26- Washington Uzlaşması ile ilgili farklı yorumlar ve farklı tanımlamalar söz konusudur. Ancak çalışma, bu politikaların
neoliberal küreselleşmenin bir manifestosu olarak ulusötesi bir biçim almasıyla ilgilendiği için bahsi geçen yorumlar konu
dışı bırakılmıştır. Bu yorumlarla ilgili ayrıntılı bilgi için Williamson (2000)’a başvurulabilir.
53
3.2.3. Post-Washington Uzlaşması: Minimal Devletten Piyasa
Dostu-Etkin Devlete Neoliberalizmde Bir Paradigma
Yenilenmesi-Neoliberalizm 2.0
Washington Uzlaşması 1990’ların başlarından itibaren çeşitli itirazlarla
karşılaşmıştır. Uzlaşmanın temel hipotezi, “ne olursa olsun serbestleştirme
politikalarının giderek yayılması iktisadi ilerlemeyi sağlayacaktır” görüşüdür. Ancak neoliberalizme karşı artan eleştiriler, uygulamada bunun gerçekleşmediğini özellikle Doğu Asya örneği üzerinden ifade etmektedirler
(Öniş ve Şenses, 2013: 350).
Doğu Asya üzerinden süregelen bu tartışmalar ile birlikte, Dünya Bankası’nın neoliberal ortodoksiden keskin olmayan ama önemli kayışı bankanın baş iktisatçılarından Joseph Stiglitz’in 1998 yılında WIDER’de yaptığı konuşma ile belirginleşmiştir (Saad-Filho,2010: 6; Marangos,2008: 229). Aynı
zamanda yeni kurumsal iktisadın da öncülerinden olan Stiglitz, bu konuşmasında, neoliberalizmin minimal devlet anlayışının sorunları çözemediğini ve devletin yeniden sahnede olması gerektiğini vurgularken, devletin
bu yeniden çıkışını da pür devletçilik olarak değil piyasa dostu etkin devlet
olarak algılamanın gerekliliğini ifade etmiştir. Bu yeni politikaları da Post
Washington Uzlaşması olarak niteleyen Stiglitz, böylelikle ana hatlarıyla
neoliberal iktisat politikaları üzerinde bir yenileme girişimini önermiştir.
Rodrik (2006) de bu politika anlayışını pot olarak nitelemek yerine kapsamı
çoğaltılmış-genişletilmiş Washington Uzlaşması ifadesini tercih etmektedir.
Çizelge 3.2. Genişletilmiş Washington Uzlaşması
Orijinal Washington Uzlaşması
Mali disiplin
Kamu harcamalarının yüksek gelir
getirecek alanlara yönlendirilmesi
Vergi reformu
Finansal serbestleştirme
Faiz oranlarının serbestleştirilmesi,
rekabetçi bir döviz kuru
Ticaretin serbestleştirilmesi
Doğrudan yabancı sermaye girişlerinin
serbestleştirilmesi
Özelleştirme
Deregülasyon
Mülkiyet haklarının korunması
Genişletilmiş Washington Uzlaşması ile
birlikte eklenen 10 yeni madde
Kurumsal yönetişim
Yolsuzlukla mücadele
Esnek işgücü piyasaları
DTÖ anlaşmaları
Finansal kurallar ve standartlar
İhtiyatlı sermaye hesapları açılması
Aracı olmayan döviz kuru rejimleri
Bağımsız merkez bankaları/enflasyon
hedeflemesi
Sosyal güvenlik ağları
Yoksulluğun azaltılmasının
hedeflenmesi
Kaynak: Rodrik, 2006: 978
Rodrik’e (2011: 149) göre, Washington Uzlaşması üzerinde yapılan düzeltmeler çizelge 3.2’de yer alan ek birtakım reformları da içine alacak şekilde genişletilme olarak gerçekleşmiştir. Sorun Washington Uzlaşma-
54
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
sı’nda değildi, yapılması gereken daha derin reformlarla uzlaşmayı başarılı
kılmaktı. “ikinci nesil reformlar” adı verilen bu uygulamalar ticari serbestliğin tek başına iktisadi büyümeyi sağlayamayacağı ve çeşitli makroiktisadi
politikaların belirlenerek (örneğin enflasyon hedeflemesi) büyümenin sağlanması şeklinde yorumlanmıştır.
Özelleştirme, liberalleşme, deregülasyon bu yeni uzlaşmada varlığını
korumaktadır. Bu bağlamda Post Washington Uzlaşması’nın kökeninde
yine neoliberalizm vardır. Uzlaşma sadece neoliberal politikaları düzenleyerek neoliberalizmin yeni bir sürümünü yaratmayı ve bu sürüm içine de
devleti etkin olarak yerleştirmeyi hedeflemiştir (Scholte, 2005a).
Doğu Asya ülkelerinin hem iktisadi büyümede hem de diğer toplumsal
göstergelerde sağladıkları başarılar topyekün kalkınma hamlelerinin de
başarılı olduğunu kanıtlamıştır. Bu dönemde neoliberaller, bu başarının piyasaya olan sınırsız güven sayesinde gerçekleştiğini ve bu ülkelerin diğer
gelişmekte olan ülkelerden daha dışa açık ve daha az korumacı olmalarından yani neoliberal uygulamaları izlediklerinden ötürü başarılı olduklarını
iddia etmektedir. Onlara göre, devletçi ekonomi politikaları uygulayan ülkelerde büyüme oranları düşmüş, gelir eşitsizlikleri de giderek artmış, istihdam yaratacak kadar yatırımlar yapılmamıştır. Ancak, Doğu Asya ülkeleri
üzerine yapılan çalışmalar bu iddiaları yanlışlamıştır (Öniş ve Şenses, 2013:
351):
“Çünkü özellikle Güney Kore’nin ve Tayvan’ın yüksek iktisadi başarısının temelinde hızlı sanayileşme ve ihracat performansındaki yüksek artışlar olduğu görülmüştür: Hızlı büyüme ve sanayi üretiminin ve ihracatın çeşitlendirilmesi, öyle basit biçimde sadece serbest piyasa mantığına bağlılıkla açıklanamazdı: Uzun dönemli rekabet gücüne ve dinamik karşılaştırmalı
üstünlüklere yönelik müdahaleci stratejiler ve etkin bir sanayi politikası, bu
ülkelerin başarısına katkıda bulunan ana etkenlerdi.”
“Doğu Asya Mucizesi” gibi görgül delillerin de etkisiyle 1990’lardan itibaren Bretton Woods kurumları, neoliberalizmin uygulamalarındaki katılığı esneterek Post-Washington Uzlaşması olarak nitelenen yeni bir aşamaya yönelmiştir. Özellikle Dünya Bankası’nın kalkınma sürecinde devletin
rolü üzerine yayınlamış olduğu raporlar,27 ekonomiden devletin çekilmesi
konusunda bir geri adım atıldığının kanıtı niteliğindedir. Bu noktada, devletin neoliberal düzendeki yeni rolü etkin, piyasa dostu devlet, mekanizması
da yönetişimdir.
Dünya Bankası raporları “iyi yönetişim” 28 ve “piyasa dostu devlet” 29
şeklindeki tanımlamalarla kapitalist devletin neoliberal formuna yeni eklemeler yapmıştır. Burayı açmadan önce yönetişim kavramına açıklık getirmek gerekecektir.
Yönetişim, Jessop’a (1998: 29) göre, sosyal bilimler kavram dağarcığına
20. yüzyılın sonlarında giren “moda” bir sözcük olarak kuram öncesi ve eklektik arka plana sahiptir. Bu yönüyle de küreselleşme kavramında olduğu
27- En önemlilerinin başında 1997 yılında yayınlanan “Değişen Dünyada Devlet” başlıklı rapor gelmektedir.
28- Good governance
29- Market-friendly state
55
gibi yönetişim kavramında da tek bir tanımlamadan söz etmek doğru değildir. Yeni bir tartışma olarak yönetişim kavramı giderek ulusaldan küresel
biçimlere doğru evrilen bir süreç olmuştur.
Eklektik ve kuram öncesi bir arka plana sahip olan yönetişim kavramı,
yönlendirme, rehberlik ve yönetme tarzını betimleyen bir kavramdır. Bu
bağlamda Jessop’a (1998: 30) göre, “yönetişim, yönetme tarzı ve biçimleri,
yönetim yönetmekle yükümlü kurum ve kuruluşlar, yönetme ise yönetme
eyleminin kendisidir.”
Güzelsarı’ya (1998: 19) göre, yönetişim, kamu-özel, devlet-devlet dışı,
ulusal-uluslararası kurum ve pratikler tarafından gerçekleştirilen bir işlev
olarak tanımlanmaktadır. Genel anlamda yönetişim kuramcıları özellikle yönetme işlevinin ulus-devletle sınırlı olmadığını ve bu işlevin yerelden
ulusala ulusaldan uluslararası düzelme uzanan bir geniş çerçeve içerisinde gerçekleştiğini ifade etmektedirler. Buna göre, “ortak bir amacı gerçekleştirmek için tek özneli, merkezi, hiyerarşik bir işbölümüne dayalı olarak
üretim yapan, bunun gerçekleşmesine kaynakları kendiliğinden kullanan
yönetimden, “ağ” ilişkileri içinde konumlanmış, çok aktörlü, adem-i merkezi, kendisi yapmaktan çok toplumdaki bütün aktörleri yetkilendiren,
yönlendiren ve kaynakların yönlendirilmesini kolaylaştıran yönetişim
anlayışına geçildiği” ileri sürülmektedir (Tekeli, 1990’dan aktaran Güzelsarı,
2003: 19).
Bu bağlamda yönetim olgusunu devletle eşdeğer tutan klasik yönetim
kavramından farklı olarak yönetişim, devletin dışında tanımlanan piyasa
ve toplum alanında faaliyetler gösteren örgütleri de kapsayan bir kavramdır. Yönetişim ile sivil toplum örgütleri de yönetim sürecine dahil olmaktadır. Dolayısıyla yönetişim hiyerarşik bir yapının ötesinde çok kutupluluğun
temsili olan, karşılıklı bağımlılık ve işbirliğini öngören heterarşik bir kavramdır.
Dünya Bankası’nda Post Washington Uzlaşması ile birlikte “minimal
devlet” anlayışı yerini “etkin devlet” anlayışına bırakmıştır. Buna göre
devlet, piyasaların ve toplumsal yapının yönetilmesi ve düzenlenmesi
konusunda önemli bir rol oynamalıdır. Bu gereği de bank “iyi yönetişim”
kavramıyla açıklar. Dünya Bankası’na göre yönetişim, iktisadi ve sosyal
kalkınmada devletin, çeşitli kurumsal yapıları ile düzenleyici ve yönetici olarak yer almasıdır, iktisadi ve sosyal kaynakları yönetmesidir (World
Bank, 1992: 3). Dünya Bankası, yönetişim terimini ilk defa, Afrika’nın yapısal
uyum programına bağlanmasına yönelik oluşturulması gereken siyasal ve
hukuki kurumları tanımlarken kullanmıştır. Banka’nın, yönetişim kavramım geliştirmesi ve “iyi yönetişim” biçiminde formüle etmesinin temelinde,
yapısal uyum programının başarıyla gerçekleşmesi için gerekli kurumsal
yapılar üzerinde odaklanmaya başlamasının etkisi vardır. Kurumlaşmaya yönelik çerçevenin belirlenmesi ve bu çerçevenin gerçekleştirilmesinin gelişmekte olan ülkelere borç vermenin gerekli şartı olarak sunulması,
Banka’nın bu ülkelerdeki etki alanının gittikçe arttığı bir döneme denk düşmektedir (Zabcı, 2002: 159-160).
56
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Post Washington Uzlaşması ile iktisadi, hukuki ve sosyal kurumsal yapıların iktisadi başarı için önemli birer unsur olduklarına yönelik düşünceler benimsenmiştir. Yönetişim, bu kurumların da içinde dahil olduğu kapsamlı bir süreçtir. Dolayısıyla yönetişim bu kurumlar ile iktisadi büyüme
arasındaki ilişkiyi yansıtır. Bu çerçevede iyi yönetişim kalkınmanın temel
bir amacı olup, politika düzenlemelerinin daha başarılı kılan ve ekonomik
çıktıları geliştiren bir yöntem olup devlet-toplum arasındaki ilişkinin en
iyi şekilde sürdürülmesi ve neoliberal bir küresel kapitalizm çerçevesinde,
daha iyi yaşam daha sağlıklı bir ekonomik yapı hedefine sahip bir terimdir
(Acemoglu, 2008; Rodrik, 2008; Woods, 2000).
Kiely’nin (1998: 686) “revize edilmiş neoliberalizm” olarak nitelediği ve
özellikle Doğu Asya Mucizesi sonrası başlayan sürecin devlet bazında iki temel düsturundan biri olan piyasa dostu devlet, devlet müdahalesinin merkezinde piyasa olan neoliberal kapitalist ekonominin iyi çalışması için bir
düzenleyiciliği ifade etmektedir.
Özellikle Doğu Asya ülkelerinin başarılarını anlatan ve alışılagelmişin
dışında olan çalışmalar ve yayınlar, kurumların önemini ve piyasanın etkin işlemesini sağlayacak bir unsur olarak devletin performansını geliştirmeye önem vermiştir. Bu bağlamda Post-Washington sürecinin en önemli
unsurlarından biri devlete kalkınma sürecinde önemli görevler düştüğünün anlaşılması olabilir. Neoliberalizme göre, ekonomik yaşamda piyasa
etkisini maksimize etmenin yolu devlet etkisini minimize etmektir. Ancak
Post-Washington Uzlaşması’nda da her ne kadar piyasaların serbetleştirilmesi ve piyasa temelli küresel bir ekonomi öngörülse de, burada, devlet,
piyasanın ikamesi değil tamamlayıcısı olarak görülmüştür. Çünkü geçmiş
deneyimler-özellikle Doğu Asya-, devletin piyasanın etkin işlemesi için
önemli bir unsur olduğunu göstermiştir. Bu bağlamda Doğu Asya örneğinin de gösterdiği üzere, Post-Washington Uzlaşması, kalkınmada devletin
önemli roller üstlenmesi gerekliliğinin farkına varmıştır. Aslında bu durum,
neoliberal paradigma ile bir paradoksa neden olmaktadır. Çünkü neoliberalizm ekonomide piyasanın etki alanını genişletmenin yolunun devletin etki
alanını daraltmaktan geçtiğini öngörmektedir. Ancak Post-Washington
süreci bu noktada biraz farklılık arz etmektedir. Yukarıda da bahsedildiği
üzere, ekonominin serbestleştirilmesi önceliği altında devletle piyasanın
birbirine rakip değil birbirinin tamamlayıcısı olduğu düşüncesi hakimdir.
Post-Washington Uzlaşması’nda, dışa açık ve serbest piyasa ekonomisinin
hakim olduğu bir yapıda devletin etkin bir rol oynaması gerektiğinin vurgusu yapılmış olup, en çok da finansal sistemin düzenlenmesi konusunda
devlete görevler biçilmiştir. Dolayısıyla da devlet, piyasanın etkin işlemesini sağlamak ve performansını yükseltmek bakımından oldukça önemlidir
(Öniş ve Şenses, 2013: 364).
Piyasanın etkinliği bakımından devletin taşıdığı bu önem Öniş ve Şenses’e (2013: 365) göre, aşağıdaki öğeleri kapsamaktadır:
1. Devlet içi teşvik düzenlemeleri ve ödüllendirme sistemleri, devlet bürokrasisinin kalitesini yükseltmek bakımından önemlidir.
57
2. Rekabet idari etkinlik açısından önemlidir. Devlet birbiriyle rekabet
eden kamu kuruluşları oluşturabilir ve özel şirketleri kamu kuruluşlarıyla
rekabet etmeye teşvik edebilir. Bununla birlikte devlet şirketleri rekabetçi
bir ortamda özel şirketler kadar etkin bir performans göstermektedirler.
Bu bağlamda Post-Washington sürecini, önceki neoliberal süreçten ayıran başlıca unsur etkin kurumların kalkınmanın temel bir bileşeni olarak
kabul edilmiş olmasıdır. Öniş ve Şenses’e (2013: 367) göre, Post-Washington’un düşünsel temelini oluşturan sentez, önceki uzlaşmada basite indirgenmiş neoliberal kalkınma anlayışından öteye geçişi simgelemektedir:
“Bir yandan, önemli piyasa aksaklıklarının üstesinden gelmede devletin etkin bir rol oynaması gerektiği kabul edilmekte; öte yandan, piyasa
aksaklıklarını gidermeye çalışırken devletin göstereceği performansı yükseltmenin yollarına ilişkin temel konular dikkate alınmaktadır.”
Benzer şekilde Fine’a göre de, Post-Washington Uzlaşması’nın birkaç
özelliği dikkat çekmektedir. Birincisi, Post-Washington Uzlaşması, şekil
olarak Washington Uzlaşması’nın keskin bir eleştirisini yapmakta ve devlet müdahalesinin gerekliliğini vurgulayarak ilkine bir alternatif olarak ortaya çıkmaktadır. İkincisi, Post-Washington Uzlaşması devlet piyasa karşıtlığı üzerinden oluşan analitik gündemi reddetmekte ve bu ikisinin birbirini tamamladığını, karşıt olmadıklarını ve birlikte çalışabileceklerini ifade
etmektedir. Üçüncü olarak, Post-Washington Uzlaşması, kalkınma iktisadına ve politika tartışmalarına devletin rolü ile ilgili piyasa başarısızlıkları
üzerinden yeni alternatif bir gündem sunmaktadır. Dördüncü ve son olarak
ise, dünyayı daha yaşanabilir kılmak adına “sosyal” olanı tekrar analize dahil etmektedir (Fine, 2001: 139).
Neoliberal politikaların ikincil bir sürümünü ifade eden Post-Washington Uzlaşması, ilkinden farklı olarak, devleti verimli ve etkin bir şekilde,
piyasa dostu olarak yönetişim unsuruyla sürece dahil etmekle beraber,
özelleştirmeler başta olmak üzere, temel uygulamaları geri plana atmayıp
neoliberal özelliğini korur. Bu bağlamda minimal devlet anlayışı birinci nesil
neoliberalizmin bir unsuru iken, etkin, piyasa dostu ve yönetişimci devlet
ikincil neoliberalizmin unsurudur. Dolayısıyla ikincil sürüm neoliberalizm
kurumsal yapıların önemini ve etkinliğini vurgulamaktadır. Bu yönüyle dönemin popüler iktisat akımı olan Yeni Kurumcu İktisat’ın bir ürünü olarak
da nitelemek mümkündür.30
3.3. Neoliberal Küreselleşme Sürecinde Devlet Formu Tartışmaları
Küreselleşme sürecinin ulus-devlet aygıtını etkilediği ortak bir kanı
iken, ulus-devletin bu süreçten nasıl etkilendiği ise sıkça tartışma konusu
olan bir sorudur. Held ve McGrew’in sınıflandırmasından hareketle, kendilerine küreselleşmeci denen yazarlar (Örneğin Ohmae, 1995; Castells; Gilpin; Robinson, 2004; Scholte, 2005 vb), küreselleşmeyle birlikte sınırların
kalktığı ve ulus-devletin işlevinin sona erdiğini iddia etmektedirler. Öte
yandan şüpheci olarak nitelenen yazarlar ise (Wood, Kiely, Barrow, Hirst
30- Post Washington Uzlaşması ndaki Yeni Kurumcu vurgu ve nitelikler için bkz. Yavuz (2007).
58
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
ve Thompson), günümüz dünyasının halen ulus-devlet dünyası olduğunu
ve ulus-devletlerinin işlevlerinin azalmadığını, aksine tartışılması gereken
küreselleşme kavramının olduğunu ifade etmekte ve onu abartılı bir kavram olarak görmektedirler.31 Dolayısıyla da buradaki ayrım, küreselleşmeyi
benimseyip benimsememek değil, küreselleşmenin bir gerçeklik olduğunu kabul edip etmemeye dayalıdır (Çizelge 3.3). Özellikle küreselleşmeciler
içerisinde bu ayrıma dikkat edilmelidir. Küreselleşmeciler, küreselleşmeyi
önemli bir tarihsel gerçeklik olarak nitelemektedirler. Bu kavramsallaştırmaya dahil edilen yazarlardan Ohmae, neoliberal bir bakış açısından analizini yapmaktayken, Robinson Marksist bir perspektiften küreselleşmeyi
ele aldığını ifade etmektedir. Dolayısıyla küreselleşmeci olarak nitelenen
yazarları doğrudan neoliberal olarak nitelemek doğru olmayacaktır.
Çizelge 3.3. Küreselleşme Tartışmaları: Şüpheciler-Küreselleşmeciler
Şüpheciler
Küreselleşme değil,
Konseptler uluslararasılaşma,
bölgeleşme
Küreselleşmeciler
Bölgeler ve kıtalar arasında
yüksek derecede kapsamlı,
yoğun ve hızlı akışlar,
hareketler ve ağ yoluyla
biçimlendirilmiş bir dünya
Devlet egemenliği, otonomisi
ve meşruluğunun erozyonu,
ulus-devletten sapma ve çok
taraflılığın yükseklişi
Güç
Ulus-devlet kuralları
Yönetimler arasılık
Ekonomi
Küresel enformasyon
Bölgesel blokların gelişmesi
kapitalizmi-ulusötesi
Canlanma
ekonomi-işgücünün yeni
Yeni Emperyalizm
küresel bölüşümü
Sistem
Uluslararası devletler
sistemi
Çok yönlü küresel
yönetişim-küresel sivil
toplum-küresel hükümetkozmopolit yönelimler
Held ve McGrew, 2008: 52
Çalışmanın bu kısmında bütün bu tartışmaların ötesinde küreselleşmenin 1980’lerden itibaren tarihsel bir gerçeklik olduğu düşüncesiyle,
ulus-devlet aygıtının dönüşümü incelenecektir. Sürecin neoliberal küreselleşme, devletin de neoliberal devlet olduğu göz önünde bir durumdur.
Buradaki irdeleme bu neoliberal devletin nasıl bir forma sahip olduğuna
yöneliktir. Dolayısıyla da küreselleşmeyle birlikte ortaya çıkan devletin
uluslararası mı yoksa ulusötesi bir devlet olduğuna yönelik araştırmalara
yer verilecektir. Yani sorumuz, “neoliberal devlet uluslararası mı, ulusötesi
midir?” şeklindedir.
31- Bu yazarlardan Wood ile Hirst ve Thompson’un görüşlerine birinci bölümde yer verilmişti.
59
3.3.1. Neoliberal Küreselleşme, Kapitalizm ve Devlet:
Devletin Uluslararasılaşması
Devletin uluslararasılaşması, literatürde, özellikle küreselleşme tartışmalarından sonra oldukça fazla kullanılan bir kavram olarak yerini almıştır.
Kavramın yoğun olarak kullanılmasının yanında, ne anlama geldiğine dair
bir netlik söz konusu değildir. Hirsch ve Kannankulam (2011: 24), devletin
uluslararasılaşmasının hem tek tek ülkelerin uluslararası iktisadi ve politik
düzenine bağımlılığının giderek artması hem de uluslar üstü aşamada devlet benzeri yapıların gelişmesi anlamına geldiğini ifade etmektedir. Onlara
göre “devletin uluslararasılaşması” kavramı, kapitalizmin “neoliberal yeniden inşasının ifadesi olan küreselleşme” ile beraber daha belirgin olarak
kullanılmaya başlanmıştır.
Hirsch ve Kannankulam’ın (2011), bu kavramsallaştırmasının yanında
Cox (1987: 253), devletin uluslararasılaşmasını, ulusal politikaların ve uygulamaların uluslararası üretimin gereklerine uyum sağlayan küresel bir
aşama olarak tanımlamaktadır. Bu çerçevede, ulus-devletler, uluslararası
üretim ile aynı anlama gelen, daha geniş ve daha karmaşık bir politik yapının unsurları haline gelirler.
Cox’a (1987: 254) göre devletin uluslararasılaşması, üç nokta üzerinden
açıklanabilir: Birincisi, dünya ekonomisinin ihtiyaçları veya gereklilikleri doğrultusunda devletler arası uzlaşma formasyonlarının, açık bir dünya
ekonomisi fikri dahilinde, iktisadi olayları yorumlama konusundaki ortak
kriterler ve ortak hedefler içeren bir ideolojik çerçeve ile şekillenmesidir.
Bu bağlamda uluslararasılaşmayı açıklayan ikinci nokta, bu uzlaşma yapılarına, formasyonlarına üyeliğin hiyerarşik bir düzen ile gerçekleşmesidir.
Üçüncü nokta ise, devletlerin içyapısının küresel uzlaşmaya uyumlanması çerçevesinde ulusal politika ve pratiklerin dönüşmesidir. Bu çerçevede
Cox, devletin uluslararasılaşmasının aşamalarını düşünürken “uluslararası ekonomi” ile “dünya ekonomisi” arasında kullanışlı bir ayırım yapılması gerektiğini vurgulamaktadır. Uluslararası ekonomide devletin rolü, dış
ekonomik çevre ile yurtiçi ekonomi arasında bir tampon işlevi görmektir.
Buna göre devletin başlıca görevi, ulusal ekonomiyi korumak ve onu öncelikli hale almaktır. Cox, bu tarz bir modeli, büyük buhran sonrası “iktisadi
ulusalcılık” politikalarının yaygın olduğu döneme atfetmektedir. “Dünya
ekonomisi” modeli ise, neoliberal küreselleşme sürecine özgü bir kavramdır. Dünya ekonomisi modeli sürecinde temel ve öncelikli hedef artık ulusal
ekonomilerin kalkınması değil, sermayenin uluslararasılaşması sürecindeki tüm engelleri kaldıracak mekanizmaları işleterek ulus-devletlerin
küresel ekonominin isteklerini kendi ekonomilerine özümseten ve bu gerekler doğrultusunda politikalar uygulayan ve bu bağlamda bir dönüşüm
geçiren devlet aygıtının yeni formunun uluslararasılaştığı bir süreçtir.
Cox (1987: 217), II. Dünya Savaşı sonrası, ABD hegemonyası etrafında şekillenen ve Pax-Americana adını verdiği bu süreçte, dünya ekonomisine
eklemlenme bağlamında iki farklı devlet formunun ortaya çıktığını ifade
etmektedir: Neoliberal Devlet ve Neomerkantilist Kalkınmacı Devlet.
60
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Neoliberal Devlet, üretkenlik anlamında oldukça gelişmiş ulusal ekonomileri yöneten devlet biçimini ifade etmektedir ve genel anlamda Cox,
burada OECD’yi oluşturan ülkeleri kastetmektedir. Neomerkantilist Kalkınmacı Devlet ise, geç kalkınmış-çevre ülkeleri karakterize etmektedir.
Dolayısıyla Neoliberal Devlet gelişmiş kapitalist ülkeleri yöneten devlet formu iken Neomerkantilist Devlet, geç kapitalistleşen ülkeleri yöneten devletlerin bir ifadesidir.
Cox’a (1987: 218) göre, Neoliberal Devlet, ulusal-kalkınmacı devlet formunun dönüşüme uğramış biçimidir. Devletin fonksiyonları dünya ekonomisine uyum çerçevesinde değişmiş ve rakip emperyalizmlerden32 hegemonik dünya düzenine bir geçiş gerçekleşmiştir. Dolayısıyla kapitalist devletler de bu hegemonik düzene göre iç politikalarını düzenlemiş ve dünya
ekonomisine adaptasyon sürecine girişmişlerdir. Öte yandan Neomerkantilist Kalkınmacı Devlet, Cox’un (1987:218) ifadeleriyle “savaş öncesi İtalya
faşizminin prototipinin devamı gibidir ve bu devlet tipi, gelişmiş bir burjuvazinin yokluğunda, devlet öncülüğünde kapitalist gelişmeyi bir pasif devrim
olarak başlatmıştır.” 33
Bu çerçevede Cox’un tahayyül ettiği uluslararasılaşmış devlet, uluslararası ekonomik modelden küresel bir dünya ekonomisine geçişle beraber
dönüşüme uğramış ve bu dönüşüm ile yeni dünya düzeninin getirdiği sınırlılıklar ve gereklilikler bağlamında ulusal ekonomilerini dünya ekonomisi
ile bütünleştirecek düzeyde politikalar izleyen ve ulusötesi kurumlar ile
koordineli şekilde çalışan bir aygıttır.
Devletin uluslararası bir konum kazandığı konusunda önemli vurgular
yapan isimlerden biri de Hirsch’ dir. Hirsch’e göre, üretimin uluslararasılaşmasını ve şirket ağlarının uluslar ötesi hal almasını hızlandıran neoliberal
düzendir. Elbette bu durumun devletler sistemi üzerinde birtakım yapısal
sonuçları olmuştur. Neoliberalizm ile birlikte gelen devlet müdahalesinin
asgaride tutulması yani minimal devlet anlayışı ile birlikte, devletlerin iktisadi, siyasi ve sosyal alanlara müdahalesinin sınırlandığı bir sürece girilmiştir. Dışa açılma ve kuralsızlaştırma ile birlikte çok uluslu şirketler, genişletilmiş bir ağa sahip olmuş ve güçlü bir unsur olarak ortaya çıkmıştır
(2011: 147):
“Sermaye ve finans piyasalarının kuralsızlaştırılması, üretimin uluslararasılaşması ile bağlantılı olarak üretim alanları rekabetini hızlandırmıştır. Hareketli hale gelen sermayeye uygun değerlenme koşullarının sağlanması bu nedenle yalnızca devletler için değil, bölgeler ve yerel yönetimler
için de politik öncelik haline gelmiştir.”
Neoliberal düzenin hakim olmasıyla birlikte, devlet müdahalesindeki bu
değişimler, devletlerin egemenliğini kaybettiği tarzında görüşlerin dile gel32- Rakip emperyalizmler, Cox’un Fransız Devrimi’nden II. Dünya Savaşı’na kadar olan süreçte dünya düzenlerini tanımlamak için kullandığı kavramlardan bir tanesidir. Ona göre, 1789-1873 yılları arası Britanya temelli Liberal Uluslararası Ekonomi
olarak nitelenirken, bu süreçten sonra Britanya dışında Almanya, ABD, Japonya gibi devletlerin dünya ekonomisinde ağırlık
kazanması Rakip Emperyalizmler Çağını başlatır. Cox, bu dönemin 1945’e kadar sürdüğünü ifade ederken 1945 sonrası süreci
ise Neoliberal Dünya Düzeni olarak tanımlamaktadır (Cox, 1987).
33-Cox’un Neoliberal Devlet ve Neomerkantilist Devlet Formları ile ilgili ayrıntılı değerlendirmeleri için bkz. Cox (1987: 219244).
61
mesine neden olmuştur. Ancak, neoliberal dönüşümü başlatan ve sürdüren devlet aygıtının kendisidir (Hirsch, 2011: 147). Zaten neoliberalizm, devlete tamamen karşı olmamakla beraber, onun, kapitalizmin altın çağında
pekişmiş Keynesyen biçimine karşıdır: “Neoliberal yaklaşım, Keynesyen
politikalara karşı olarak geliştiği ölçüde, devlet müdahalesine, daha doğru
bir ifadeyle devlet müdahalesinin Keynesyen biçimine karşı çıkmıştır (Akçay ve Türkay, 2006: 55).”
Hirsch (2011: 149-150), bu bağlamda, küreselleşme olarak nitelenen
süreçle beraber, hiper küreselleşmeci Ohmae gibi yazarların dile getirdiği
gibi ulus-devletin çözüldüğü iddiasına karşı çıkmakla beraber, “kapitalist
biçimin politik ifadesi” olarak nitelediği devletlerin ve devletler sisteminin
mevcut düzende de varlığını sürdürdüğünü savunmaktadır. Dolayısıyla da,
devletin etkinliğini yitirdiği gibi iddiaları temelsiz bulmaktadır. Ona göre değişen sadece kapitalist devlet formudur. Sermaye birikim süreçlerine göre
devletin yapısı değişebilir. Çünkü devlet, sermaye ve sınıfsal ilişkilerden
bağımsız düşünülmemesi gereken toplumsal bir aygıttır.
Hirsch, kapitalist devletin pek çok şeklinin olabileceğini savunmakla
beraber, fordist dönemin ulus-devletini de bu şekillerden biri olduğunu belirtmektedir. Dolayısıyla da neoliberal devlete geçişi, aynı fordist süreçteki
devlet yapısına geçiş gibi algılamak gerekir (2011: 150):
“Kapitalist devletin pek çok şekli olabilir. Fordist dönemin kapsayıcı
ulus-devleti, politikliğin kurumsallaşması olarak özel sosyal güç dengeleri
altında oluşan biçimlerden yalnızca bir tanesidir. Burjuva politik biçimi, yani
devlet ile toplumun “politika” ile “ekonomi”nin birbirinden ayrılması… farklı
kurumsal biçimde ifadesini bulabilir. Bu nedenle güncel dönüşüm süreçlerinin, devletin sonunu değil, tarihin akışı içerisinde aynı geçen yüzyılın birinci yarısında fordist müdahale devletine geçişte defalarca görüldüğü gibi,
devletin yeniden biçimlenişini içerdiği noktasından hareket edilmelidir.”
Bu bağlamda devlet aygıtını, kapitalist üretim ilişkilerinin belli formlarında yer alan, ancak kapitalizmin son aşaması olan küreselleşme ile birlikte yok olan bir aygıt olarak görmek doğru değildir. Çünkü “kapitalist küreselleşme ile devlet arasında bir diyalektik mevcuttur 34 (Hirsch, 2011: 151).”
Bu diyalektik çerçevesinde, devlet aygıtının yok olması değil, bir dönüşüm
geçirmesi söz konusudur ve Hirsch (2011: 151), bu dönüşümü “devletin uluslararasılaşması” olarak ele alır. Uluslararasılaşan devlet de, fordist dönemin Keynesyen refah devletinden farklı olarak bir “rekabet” devleti olup,
Hirsch bunu farklı boyutlar üzerinden incelemiştir. Küreselleşme ile birlikte
devlet aygıtları tek tek uluslararası sermaye ve finans piyasalarına güçlü
bir bağ ile bağlanmış ve neoliberal dönüşüm ile artan finansallaşma sonucunda, özellikle merkez bankaları ve ekonomi ile ilgili bakanlıklar ağırlık
kazanmıştır. Dolayısıyla, bu durum, geniş halk yığınlarının çıkarları ile ilgili
olan aygıtların tasfiyesini içermiştir. Uluslararası olgular, ulusal olgulardan
öncelikli hale gelmiştir. Bu önceliği destekleyen bir diğer unsur da serma34- Buradaki “diyalektik” ilişki, küreselleşmenin devleti geri plana ittiğine yönelik düşünceler çoğunluktayken, aslında
küreselleşme sürecini başlatanın ve gerekliliklerini yere getirenin devlet aygıtı olduğunu ifade etmektedir.
62
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
yenin ve finansal hareketlerin serbestleşmesi ve uluslararasılaşması, devletlerin sermaye ve finansal varlık çekme yarışına girmelerini beraberinde
getirmiştir. Küreselleşme sürecinde devletin Fordist-Keynesyen şeklinden
Post-Fordist rekabet devleti şekline doğru kayışın en temel göstergesi olarak sermaye çekme konusundaki rekabet ele alınabilir. Sermayeyi çekmenin en önemli yolu da onun üretim yaparken katlanacağı maliyetleri düşürmek olduğundan ötürü, devletler gelir standartlarını düşürmeye ve sosyal
hakları minimize etmeye yönelmektedir. Dolayısıyla, neoliberalizm ve devletin rekabetçi formu birbiriyle örtüşen ve birbirini tamamlayan iki olgudur
(Hirsch, 2011: 151-152).
Hirsch (2011: 152), küreselleşme dalgası ile devlete biçilen görevlerin özel
şirketlere devredilmesi ve bununla birlikte çok uluslu şirketlerin devlete
karşı daha güçlü bir konuma yükselmesini kabul etmektedir. Bu da uluslararasılaşma sürecinde politikanın yeniden biçimlenmesi ve özel faktörlerin önem kazanması ile alakalı bir süreçtir. Bununla beraber neoliberal
dönüşümün bir diğer özelliği de uluslararası kuruluşların artan önemi olup
bahsi geçen kuruluşların devletin görevlerini üstlenmeleri söz konusudur.
Özel aktörler ve uluslararası kuruluşların bu işlevi karar alma mekanizmasının büyük kısmının onlara aktarıldığına bir işarettir. Burada Hirsch’in
kabul ettiği diğer bir konu da devletlerin ulusal niteliklerini yitirmeleri diye
bahsedilebilecek bir sürecin varlığıdır. Bununla beraber küresel politik düzenleme yapıları Hirsch (2011: 153)’in deyimiyle “resmileştirilmiş uluslararası örgütler” ve “enformel sistemler” biçiminde uluslararasılaşmaktadır.
Bunun nedeni, küresel birikim sürecinin tekil devletlerin kapasitesini aşan
düzenlemelere ihtiyacı olmasıdır. Dolayısıyla AB, NAFTA gibi iktisadi bloklar
kapitalist güçlü devletin oluşturduğu bloklar olup bu sürecin bir parçasıdır
(Hirsch, 2011: 153):
“… güçlü devletlerin ortak çıkarlarını örgütleyen ve temsil eden, fakat
aynı zamanda içinde yalnızca çok uluslu şirketlerin değil, farklı hükümet
dışı kuruluşların da önemli bir rol oynadığı daha gevşek kurumsallaşmış
bağlantı ve ağlara katkıda bulunan IMF, Dünya Bankası, OECD, DTÖ gibi
uluslararası örgütler güç kazanmışlardır. Bu durumun tekil devletlerden
bağımsız uluslararası politik düzlem oluşturmadığı göz önünde bulundurulmalıdır. Uluslararası örgüt ve sistemler güçlü devletlerin işbirliği niyet ve
çıkarlarına dayanır ve etkileri de bu ülkeler tarafından belirlenir ve sınırlanır.”
Hirsch buna ek olarak, şirket yöneticileri, devlet aygıtlarının ve uluslararası örgütlerin elemanları, bilim insanları ve hükümet dışı kuruluşların
temsilcilerinden oluşan bir kapitalist ve yönetici sınıf, devletin uluslararasılaşmasının özel bir görüntüsünü meydana getirdiğini ifade etmektedir.
Ancak onun bahsini geçirdiği sınıf devletlerden bağımsız uluslarüstü bir
kapitalist sınıf değildir (Hirsch, 2011: 154-155):
“Her bir ülkenin kapitalist sınıfı kendi özelliklerini korur, fakat hem tarihsel açıdan bir ülkede kök salmış sermaye, hem de kendisini onun yanı
sıra orada kurumsallaştırmış yabancı sermaye birbirinin devletine ve kapitalist düzeni yaygınlaştırıp yönetmek üzere özel bir şekilde Amerikan
63
devletine bağımlıdır. Sermaye asla devletsiz kalmaz, kendisini değişik bir
şekilde uluslararasılaşmış devletin yapılarıyla bağlantılandırır. Çok uluslu
şirketler aynı önceden olduğu gibi devletlerin şiddet ve örgütleme potansiyeline muhtaçtır. Şirket merkezlerinin neredeyse hepsinin, kapitalist merkezin ekonomik ve askeri açıdan hakim devletlerde bulunması bu nedenle
tesadüf sayılmaz.”
Bu bağlamda devletin varlığı, küresel sermayeyi çekme konusunda rekabet edici koşulları yaratmaya yönelik bir süreci yaratmaktadır. Dolayısıyla da post-kapitalizmin temel yapısı neoliberal perspektifle şekillenmiş,
böylelikle devlet aygıtı da uluslararasılaşarak neoliberal uluslararası rekabet devletine dönüşmüştür (Hirsch, 2011: 157):
“Sermayenin küreselleşmesi ve uluslararasılaşması, fordizme göre oldukça değişik biçimlerde olsa bile devletin yönetim ve yasama faaliyetinin giderek artan önemiyle birleşmektedir. Odak noktasında artık ulusal
sanayilerin korunması değil, seçilmiş sektörlerin uluslararası rekabetinin
temini ve şirket yatırımlarını destekleyen bir arz politikası bağlantılı piyasa
liberalleşmesi yer almaktadır. Uluslararasılaşmış rekabet devleti, toplumun tüm sosyal alanlarıyla birlikte küresel rekabet edebilme hedefine kilitlenmiştir. Burada söz konusu olan, halkın ekonomik savaş doğrultusunda kapsamlı bir mobilizasyonunun sağlanmasıdır. Uluslar kendini ne denli
kapitalist bir şirket olarak algılarsa, savaş da o denli kolay kazanılacaktır.
Bu durum toplumsal ilişkilerin ekonomikleştirilmesini gerektirir. Toplumun
sosyal, sağlık ve eğitim sistemi gibi geniş bölümlerinde piyasa koşullarının
hakim kılınması, postfordist birikim tipinin önemli bir özelliğidir.”
Küreselleşme çok uluslu şirketler için her şeyden önce, eskiden olduğu gibi birbirinden ayrı ulusal ve yerel pazarları işgal etmek anlamına gelir. İşgücü piyasaları ise küreselleşmenin geniş ölçüde dışında kalmıştır
ve ulus-devlet sınırları sermayeye tanınan serbestliği iş gücü için sınırlamaktadır. Bu ulus-devletlerin dünya piyasalarında farklı ücret ve yaşam
koşullarının sürdürülmesi işlevini koruduğu anlamına gelir (Hirsch, 2011:
157-158).
Diğer yandan Jessop, devletin iki temel açıdan bir yeniden inşa ve düzenleme sürecine girdiğini irdelemektedir. Birincisi, Fordist birikim rejiminin Keynesyen refah devleti aygıtından post-fordist rejimin Schumpeterci
çalıştırıcı devlet aygıtına doğru bir kayış söz konusudur. İkinci olarak da
“ulus-devletin” dışlanarak, devlet mekanizmasının uluslaraüstü, ulusal,
bölgesel, yerel bazda yeniden organize olmasıdır (Jessop, 1995: 255). Fordizmin krizi sonucunda bu değişimin yaşanmasını Jessop, emek, birikim rejimi
ve düzenleme tarzı açısından üç temel güç üzerinden ifade eder. Bunlar, yeni
teknolojilerin yükselmesi, uluslararasılaşma ve fordizmden post-fordizme
doğru bir paradigma kaymasının yaşanmasıdır. Söz konusu üç unsurun
tamamının kökeni sadece fordizmin kriz sürecine dayanmamakta, ayrıca
farklı iktisadi ve siyasi kökenlerden ortaya çıkmaktadır (Jessop, 1995: 260).
Bu bağlamda Jessop, kapitalist gelişmenin bu aşamasında yeni bir devlet
formunun oluştuğunu ifade etmektedir. Öncelikle, yeni sanayileşmiş ülke-
64
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
lerdeki düşük maliyet, düşük üretim teknolojilerine karşın yüksek teknolojili mal ve hizmetlerin ortaya çıkmasının getirdiği rekabet baskısı, gelişmiş
kapitalist ülkeleri, istihdam ve büyümeyi sürdürmeleri açısından teknolojik
ilerlemelere ve yeni çekirdek teknolojileri üretmeye yöneltmektedir. Jessop, işte burada yeni teknolojilerin üretilmesi, teknoloji transferi ve teknolojik rekabet ve araştırma-geliştirme faaliyetleri açısından devletin kilit bir
rol üstlendiğini ifade etmektedir (Jessop, 1995: 261).
Jessop (2009: 158), neoliberal dönüşüm ile birlikte refah devletinin yerini
rekabet devletinin aldığını söyler: “Rekabet devleti, burada, diğer devletlerde konuşlanan ekonomik aktör ve mekanlarla rekabette başarı sürecinde
halihazırda hayati olduğu düşünülen ekonomik ve ekonomi-dışı koşulları
destekleyerek, yurtdışında faaliyet gösterseler bile sınırları içinde üslenmiş olan sermayelerin rekabet avantajlarını güvence altına almayı ve/
veya sınırları içindeki ekonomik büyümeyi güvenceye almayı hedefleyen
bir devleti tanımlamak için kullanılmıştır. Ona göre rekabet devletlerinin
önemli bir özelliği, sermeye birikimi ve toplumsal yeniden üretim için sınır
ötesi mekanları şekillendirmek amacıyla iktidarlarını politik sınırları dışına
çıkarma çabası içinde olmalarıdır. Jessop da Hirsch gibi rekabet devletini
uluslararasılaşmış bir devlet olarak görmektedir. Ona göre, neoliberalizm
ülkeler arasındaki bağlantıları arttırmış ve bu noktada ulusüstü devlet sisteminin rolü genişlemiştir (Jessop, 2009: 297).
Ulusüstü sistemin rolünün genişlemesi durumu, küresel bir devletin
ortaya çıkışı şeklinde algılanmamalıdır. Buradaki durum, devletin iktisat
politikalarının kontrolünü ulusüstü kurumlara kaptırması değil, tam tersi,
“rekabet” anlayışı çerçevesinde sermaye girişine yönelik koşulları sağlayacak mekanizmaları oluşturmasıdır. Dolayısıyla da küresel bir dünya devleti adlandırmasından öte sermaye birikimini arttıracak koşulları sağlayan
uluslararası bir devlet mekanizmasından bahsetmek Jessop (2009: 299)
için daha doğru olacaktır. Bununla birlikte Jessop, politik sistemin devletsizleştirilmesi şeklinde bir kavramsallaştırmayla, devletsel faaliyetlerinin
bir kısmının özelleştiği, devlet içinde var olmayan kurumlar ve sivil toplum
kuruluşlarının da kurumsal düzenlemelere dahil olduğunu ifade etmektedir. Ona göre bu durum, yönetimden yönetişime kayışın vücut bulmasıdır
(Jessop, 2009: 302).35
Jessop, ulusal devletin erozyona uğraması iddialarına karşı çıkmaktadır.
Ona göre, Devletin uluslararasılaşması, devletin sadece form değiştirmesine neden olmuştur. Asıl yok olan Keynesçi Ulusal Refah Devletidir. Dolayısıyla süreç de bu refah devleti tipinden post-ulusalcı Schumpetci Devlete
kayışı simgelemektedir. Ülke içi devlet faaliyetlerinin kapsamı genişleyecek biçimde, geniş bir yelpazede ülke dışı ve ulusüstü etken ve süreçleri
de içine almış ve bu süreçler iç politikada da önemli hale gelmiştir (Jessop,
2009: 304).
Özet olarak, devletin uluslararasılaşması olgusu, devletin aygıtının yeniden inşasını gerektiren ve küresel birikim ile yerel dinamikler arasına bağ
35- Bu konuda ayrıntılı bilgi için Jessop (2009)’a başvurulabilir.
65
kuran bir yapıdır. Dolayısıyla ulus-devletin rolünü azalmış olarak tanımlamaktan ziyade küreselleşmenin bir sonucu olarak, devlet müdahalesinin
iktisadi ve toplumsal yaşama müdahale formunu değişmiş olarak algılamak gerekir. Öyleki yeni küresel sistemde ulus-devlet, dışsal politikaların,
içerideki sosyal yapıyla buluşmasını sağlayan, küresel bağlamda uluslarüstü kurumların politikalarını özümseyen bir aygıt olarak küresel sistemde
varlığını sürdürmektedir (Barrow, 2005: 129).
3.3.2. Neoliberal Küreselleşme ve Devlet: Ulusötesi Devlet Aygıtı
Ulusötesi devlet aygıtı küreselleşme literatüründe çoğunlukla Robinson
(1998; 2001; 2002; 2004; 2006; 2007) tarafından kullanılan bir devlet tanımlamasıdır. Devletin uluslararasılaşmasından farklı olarak Robinson, ulusötesi devlet aygıtını küreselleşmeyi açıklayacak bir kavram olarak görmekte
ve ulusötesi devlet aygıtının yükselişinin küresel kapitalizmin içsel bir ölçütü olduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda Robinson, küresel ekonominin
oluşumu ve işleyişi ile politik anlamda ulusötesi kapitalist sınıfın yükselişinin, ulusötesi devlet aygıtından ayrı kavranamayacağını iddia etmektedir
(Robinson, 2004: 86).36
Robinson (2004: 88; 2014: 67), ulusötesi devlet aygıtını, “dönüşen ve küresel kapitalizme uyum sağlayan ulusal devletler” ile uluslarüstü iktisadi
ve siyasi kurumlardan oluşan ve henüz merkezi bir kurumsal formu olmayan-belki de hiç olmayacak- bir ağ olarak tanımlamaktadır. Bahsi geçen
ulusüstü iktisadi kurumlar, IMF, Dünya Bankası, Dünya Ticaret Örgütü,
bölgesel bankalar gibi kuruluşlar olup, ulusüstü politik oluşumlar da G-7,
Birleşmiş Milletler, OECD ve Avrupa Birliği olarak sıralanabilir. Dolayısıyla
Robinson, ulusötesi devlet aygıtını birbiriyle ilişkili üç temel hipotez ile kavramlaştırmaktadır. Ona göre,
a. İktisadi küreselleşme, karşılığını, ulusötesi kapitalist sınıf ve bir
ulusötesi devletin oluşumunda bulur. Burada ulusötesi devlet, küresel yönetici bir sınıfa “ortaklaşa otorite” fonksiyonu kazandıran bir yapıdır.
b. Ulus-devlet, ne kapitalizmin önceki aşamalarında elde ettiği önceliği sürdürmekte ne de ortadan kaybolmaktadır. Ulus-devlet, kapitalizmin
yeni aşaması küreselleşmede dönüşerek, kendinden daha büyük bir yapı
olan ulusötesi devletin bir parçası haline gelmiştir.
c. Ulusötesi devletin oluşumu, küresel sermaye ve küresel emek arasındaki yeni sınıfsal ilişkiyi kurumsallaştırmaktadır.
Robinson’un, burada altının muhahakkak çizilmesi gerekli olarak gördüğü şey, ulusötesi devlet aygıtının, modern devletlerde tarihsel olarak gelişmiş merkezi bir form olmadığıdır. Ulusötesi devlet aygıtı, daha çok, ulusötesi kurumlar ile küresel kapitalizm aşaması ile birlikte dönüşüme uğrayan
ulusal devletlerin bir bileşimidir. Ulusötesi devlet aygıtı çok katmanlı ve çok
merkezli bir yapıya sahip olmakla birlikte, farklı tarihlere sahip yapıların ve
kurumların birbiriyle bağlantılı olmasıyla kurulan fonksiyonel bir yapıdır.
36- Robinson’un küreselleşme ile ilgili düşüncelerine ilk bölümde değinilmiştir. Daha geniş bilgi ve Robinson’un ulusötesi
kapitalist sınıf ile ilgili değerlendirmeleri için bkz. Robinson, 2004: 33-85.
66
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Robinson, bu ulusötesi devlet aygıtının “Küresel Devlet” kavramı ile karıştırılmaması gerektiğini ifade etmektedir. IMF ve DTÖ gibi ulusötesi yapılar,
ulusal devlet yapılarıyla karşılıklı olarak çalışarak emek ilişkileri, finansal
kurumlar ve küresel bir birikim sistemi içinde üretim devrelerinin yeniden tanımlamaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere ulusal devletler yerel
birikimden çok küresel birikimin gerekleri doğrultusunda hareket eden,
ulusötesi devlet aygıtının bir bileşeni haline dönüşmüşlerdir. Bu bağlamda
ulusötesi devlet, kapitalist küreselleşmenin işlemesi ve kendini yeniden
üretmesi için gerekli olan bir kurumlar topluluğu ya da kurumlar ağı olarak
adlandırılabilir. Ulusötesi devlet, alansal bir kontrole kalkışmaktan ziyade,
sermayenin tüm dünyada, sınırlar ötesinde, özgürce birikebileceği şartları
sağlamak ve bu şartları korumak niyetindedir (Robinson, 2014: 68).
Bu çerçevede Robinson, küreselleşme ile ilgili analizlerde ulus-devlet merkezli teorik yaklaşımların ötesine geçerek ulusötesi bir yaklaşımın
küresel ilişkileri daha iyi bir şekilde açıklayacağını düşünmektedir (2004:
89): “Eğer 21. yüzyılın dünyasını anlamak istiyorsak, ulus-devlet merkezli
analizlere ara vermeliyiz.” Ona göre, küreselleşmenin başlamasıyla birlikte
sosyal bilimciler, ulus-devletin bir dönüşüm içerisine girdiğini analiz etmiş
ve yeni süreçte ulus-devlet merkezcilikten farklı açıları içeren teoriler ihtiyaç olduğunu kabul etmişlerdir. Dolayısıyla Robinson, ulus-devleti küresel
ekonomi politiğin bir bileşeni olarak değerlendiren, kapitalizmin eski aşamalarından farklı olarak küreselleşme biçiminde tanımlanan sürecin niteliğinin ulusötesileşme olduğunu iddia eden yaklaşımını ortaya koymuştur.
Kapitalizmin bu ulusötesi aşaması ona göre, kapitalizmin kurumsal yapılarının da dönüşümünü içeren bir sistemsel yeniden inşa sürecidir. Kapitalizmin dönüşen kurumsal yapılarının başında ise ulus-devlet gelmektedir.
Her ne kadar ulus-devlet merkezli yaklaşımlarla analizlerini sürdürenler
olsa da, ulusötesi/küresel yaklaşımlar, ulus-devletlerin uluslarüstü kuruluşlar tarafından nasıl dönüştürüldüğüne ve ulusal ekonomilerin nasıl
küresele endekslendiğine odaklanmışlardır. Westphalia Anlaşması’yla
başlayan ve 17. yüzyıldan 1960’ların sonuna kadar devam eden süreç, kapitalizmin ulus-devlet odaklı bir aşaması iken küreselleşme, başta ulus-devlet olmak üzere tüm sosyal, iktisadi ve politik yapıları ulusüstü bir düzeye
ilerletmiştir (Robinson, 2001: 160; 2004: 89).
Kapitalizmin önceki aşamalarının özel bir formu olan ulus-devlet, küresel aşama ile birlikte yerini yeni bir devlet formuna-ulusötesi devlet- bırakmıştır. Dolayısıyla neoliberal ideologların savunduğu gibi, küreselleşme
devletin geri plana itilmesinden, azalmasından ve kaybolmasından çok
yeni bir devlet formunun yükselişine yol açmıştır. Tarihsel olarak kapitalizmin her aşaması dünya düzenini yeniden şekillenmesine sahne olmuştur. Kapitalizmin mevcut aşamasının temel ayırt edici özelliği de ulus-devlet üzerinden organize olan iktisadi, siyasi ve sosyal işleyişin ve kapitalist
gelişmeyi yürüten kurumsal çerçeve olarak devletlerarası sistemin yerini
almasıdır. Böylelikle dünya kapitalizmi, önlenemez bir gelişme doğrultusunda 20. yüzyılın sonlarından itibaren ulusötesi finans ve üretim piyasa-
67
larına bütünleşmiştir. Oluşan bu yeni küresel kapitalist düzen ile birlikte,
ulusötesi/küresel mekanlar ulusal mekanların yerini almaya başlamıştır
(Robinson, 2004: 91-92).
Küreselleşme ile ilgili mevcut interdisipliner literatür, genel olarak
ulus-devletin güç ve etkisinin azalması, ulusötesi kurumların ise gücünün
ve etkisinin artmasını ele almaktadır. Ancak ulus-devlet merkezli teoriler onları bir küresel-ulusal ikiliğine sokmaktadır. Onlar ulusötesi devletin
ulus-devlet sisteminin uluslararası genişlemesi olarak varsaymaktadır.
İşte bu noktada Robinson uluslararası ile ulusötesilik/küresellik arasındaki
farkları ortaya koyacağını ifade etmektedir. Uluslararasılık, ulus-devletlerin oluşturduğu bir dinamik iken, ulusötesilik ya da küresellik bu sistemi
aşan bir olgudur (Robinson, 2001: 161).
Robinson, diğer birçok araştırmacı gibi, devlet konusunun küreselleşme
tartışmalarının kalbi olduğunu ifade etmektedir. Ona göre, burada dikkat
edilmesi gereken husus, ulus-devlet ve devlet kavramsallaştırmalarının
birleştirilmesinin yanlışlığıdır. Çünkü bu iki kavram bitişik değildir. Dolayısıyla, analitik olarak ulus-devlet, devlet ve ulusötesi devlet kavramları
arasında ayrıştırma yapılması gerektiğini ifade etmektedir. Ulus-devletler,
coğrafi, hukuki ve bazen de kültürel niteliği olan birimlerdir ve sıkça ülke ile
ulus kavramlarıyla aynı anlamda kullanılırlar (2001:161-162).
Küresel ekonominin yeniden yapılanması ve oluşan küresel üretim ve
finans sistemi iyi araştırılan konulardır. Üretimin küreselleşmesi kompleks
üretim aşamalarının parçalanması ve merkezsizleşmesini gerektirmiş ve
bu doğrultuda üretimin farklı aşamaları ve parçaları dünya geneline yayılmış ve küresel üretim zincirleri etrafında fonksiyonel bir şekilde entegre
olunmuştur. Dolayısıyla bu nitelik, kapitalizmin küreselleşmeden önceki
aşamalarını temsil eden uluslararası piyasa entegrasyonundan küresel-ulusötesi entegrasyona bir kayışı temsil etmektedir. Bu bağlamda, küresel
kapitalizmde ulusal ekonomiler yeniden inşa ya da restorasyon sürecine
girerek ulusötesi üretim ve finans sisteminin tamamlayıcı birer unsuru haline gelmişlerdir (Robinson, 2014: 19).
1980’lerde dünya sahnesinde yer almaya başlayan ulusötesi kurumsal
ve siyasi elitler çok taraflı ve ulusal kurumlar aracılığıyla küresel ekonomiyi
inşa etmek ve yönetmeye açık bir şekilde talip oldular. Ulusötesi kapitalist
sınıfın siyasi organizasyonu 1970’lerin ortalarında üçlü komisyon ile Kuzey
Amerika, Avrupa ve Japonya’nın iş, siyasi ve entelektüel elitlerinin ulusötesi kesimlerinin bir araya getirilmesi ile oluşumunu tamamladı. Siyasallaşmasına ilişkin diğer göstergeler; ana (core) ulusdevletlerden kurumsal ve
siyasi elitler aracılığıyla küresel ekonominin birlikte yönetiminin kurumsallaştırılmaya başlanmasında yerel (govermental) düzeyde grup 7 forumunun oluşturulması, ulusal ekonomilerini gözlemlemek ve koordine etmek 24 büyük sanayileşmiş ülkenin ulusötesi kurumları aracılığıyla oluşturulan OECD faaliyetlerinin genişlemesi ve ulus ötesi şirketlerin ve küresel
siyasi elitlerin en tepedeki temsilcilerini biraraya getiren dünya ekonomik
forumunun (WEF) oluşturulması. Küresel bir ekonomi ve ulus ötesi yöne-
68
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
tim yapılarını inşa etmeye ilişkin çalışmalar çekirdek ülkelerde think tank,
üniversite merkezleri ve politika planlama enstitüleri aracılığıyla yürütülür
(Robinson ve Harris, 2000: 28).
Bu organize olmuş küresel elitlerin iktisadi ve siyasi yapıyı yeniden inşası-restorasyonu tamamen piyasa liberalizasyonuna bağlı bir olgudur. Dolayısıyla da Washington Uzlaşması ile doğrudan alakalıdır. Amaç, dünyayı
küresel kapitalizmin gerekleri doğrultusunda birleşik bir yapıya dönüştürmektir. 1980 sonrası G7 ülkeleri IMF ve Dünya Bankası üzerinden uluslararası finans piyasalarında egemenliklerini güçlendirdiler. Örneğin 1982 yılında Meksika’da gerçekleşen Cancun Zirvesi’nde ABD liderliğindeki-dünya
sistemleri yaklaşımı kavramı-merkez ülkeler neoliberalizmi bu aşamanın
bir unsuru olarak üçüncü dünya ülkelerine yapısal uyum programları adı
altında empoze etmeye başladılar. Bu bağlamda ulusötesi-küresel etkileşim alanını genişletmek amacıyla DTÖ, MAI gibi yeni kuruluşlar, forumlar
oluşturdular. Dolayısıyla topyekün, ulusötesi kurumlar, forumlar ve “merkez” ülkelerin siyasi elitleri, küresel kapitalizmin yayılışı için neoliberalizmi
kullanmışlardır (Robinson ve Harris, 2000: 29).
Ulusötesileşme süreci aracılığıyla yerel üretim sistemleri küresel üretim
devreleriyle tümleşik hale geldiği oranda, yerel ve küresel mantığı birikim
birleşme eğilimindedir ve kapitalistler arasındaki eski rekabetler artık ulusal rekabetler biçimini almamaktadır. Ulusötesi sermayenin önceki ulusal
sermayelerden çıkışı, önceden ulusal kapitalist sınıf olanlar üzerinde dönüştürücü bir etkiye sahiptir. Bunlar, sınıf oluşumunun belirleyicilerini yeniden yönlendiren küreselleşme tarafından ulusötesi zincirlere sürüklenir.
Dünya çapındaki önde gelen kapitalist tabaka, bir ulusötesi kapitalist sınıf
biçimini almaktadır (Robinson, 2002: 139).
Robinson’un çıkarımlarını toparlamak gerekirse, küresel kapitalizmde
ulus-devletler, kurumsal olarak varlıklarını sürdürmekle beraber bir dönüşüm sürescine girerek ulusötesi devlet aygıtının bir unsuru olmuşlardır. Bu
bağlamda yapısal uyum programları, küreselleşme öncesinde gelişen popülist projelerin, örneğin, üçüncü dünyadaki bazı kalkınmacı devletler gibi
çok sınıflı siyasal koalisyonların temelini sarsmıştır. 20. yüzyılın sonlarında
ortaya çıkan neoliberal devletler, toplumsal sınıflar arasında oluşan yeni tarihsel ilişkileri yansıtmaktadır. Bu yeni ilişkiler, 1890’lardan 1970’lere kadar
geçen süre zarfında sekillenen kapitalist devlet yapılanışını dağıtmış, onları
neoliberal devletlere dönüştürmüştür (Şenalp, 2012).
Genel anlamda Robinson, neoliberal devletlerin işlevlerini şu üç madde
ile özetlemektedir (Robinson, 2004: 125):
1. Makroiktisadi istikrarı korumak ve güçlendirmek için gerekli para ve
maliye politikalarını uygulamak,
2. Küresel ekonomik işlemler için gerekli maddi zemini sağlamak,
3. Neoliberal toplumsal düzenin yerleşmesini sağlayacak mekanizmalar
üretmek.
Bu hatlar üzerinden de görüleceği gibi, kapitalizmin yeni aşaması olan
küreselleşme süreci, neoliberalizm ile birlikte filizlenmiş olup, ulus-devlet-
69
ler, ulusötesi kuruluşlar ve diğer organizasyonlarla işbirliği içerisinde, sermaye devrelerinin önündeki tüm engelleri kaldıracak bir yapı olan ulusötesi
devlet aygıtının birer parçası olmuşlardır. Hem “birinci”, hem de “üçüncü”
dünya ulus-devletleri bu çerçevede birer neoliberal devlete dönüşmüşlerdir.
Ancak 2000’li yılların başından itibaren az gelişmiş dünyadan yükselen
ve 2008 küresel krizi ile birlikte odak noktası haline gelen, devletin ekonomide yeniden ön plana çıktığı ancak bu seferki öne çıkışın iktisat politikalarının yanında devletin girişimci ve yatırımcı rolünü de kapsadığı devlet
kapitalizminin yeni bir formudur.
4. KÜRESEL KRİZ SONRASI YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN
YÜKSELİŞİ: DEVLETÇİLİĞİN KÜRESELLEŞMESİ
Washington Uzlaşması ve ardından da Post-Washington Uzlaşması ile
“revize” edilerek süren küresel neoliberal kapitalizm, tarihin en büyük ekonomik krizlerinden birine sahne oldu. Gündeme geldiğinden beridir sürekli
tartışılan neoliberal küresel kapitalizmin “neoliberal” kısmı yeniden eleştiriler ile karşılaştı. Neoliberalizmin artık kapitalizmi sürdüremeyeceği sıkça dillendirilmeye başladı. Zaten Post-Washington Uzlaşması ile revizyona
uğrayan ve devleti “piyasa dostu” olarak yeniden sahneye süren neoliberalizmin ötesinde, içerisinde devletin daha aktif olarak bulunduğu ekonomik
sistemler gündeme gelmeye başladı. Üstelik bu sefer küresel kapitalizmin
karşısına, devletin sadece belli ekonomi politikalarıyla müdahil olduğu yapıdan daha öte bir sistem çıkmaktaydı: Devlet kapitalizmi.37
Ancak bu devlet kapitalizmi elbette yeni bir iktisadi sistemi temsil etmiyordu. Devlet kapitalizmi uygulamaları genel olarak merkantilist döneme
kadar dayandırılmakla beraber, 20. yüzyılda Sovyetler Birliği’nde uygulamaya koyulan “Yeni Ekonomi Politikaları” (NEP) ve daha sonrasında da büyük buhran döneminde ABD ‘de uygulanan New Deal ve Türkiye gibi ülkelerin “devlet eliyle sanayileşme” modelleri de devlet kapitalizminin bir türü
olarak kabul edilmektedir. Buradan da anlaşılacağı üzere devlet kapitalizmi
devletçilik-etatism ile aynı anlamda kullanılmaktadır. Bununla birlikte II.
Dünya Savaşı sonrasında refah devleti anlayışı ile beraber ithal ikamecilik
adı altında, List’in genç endüstri tezine de dayanarak ulusal sanayilerini
koruyucu politikalar uyguladı. Dolayısıyla bu dönemki devlet kapitalizmleri ulusal ekonomiyi korumaya yönelik bir ekonomik yöntemdir. Ancak bu
dönemdeki devlet kapitalizmi bir otarşi anlamına da gelmemektedir. Ulusal
ekonomiyi geliştirmeye ve gelişmiş ülkeleri yakalama hedefi doğrultusunda uygulanan politika sistemidir. Şimdiki, yani 2008 sonrası yeni devlet kapitalizmi ise, ulusal değil küresel ekonomide var olma hedefi doğrultusunda
küresel kapitalizme eklemlenmiş bir sistemdir.
37- Devlet kapitalizmi, Pollock’a (1982) göre, “devletin yönettiği tekelci kapitalizm”, “yönetilen kapitalizm”, “bürokratik kolektivizm”, “totaliter devlet kapitalizmi”, “neomerkantilizm”, “devlet sosyalizmi” gibi kavramlarla eş değer tutularak açıklanan bir kavramdır ve devlet kapitalizmi sözcüğü ile tüm sermayenin devletin tekelinde olduğu gibi bir anlam çıkabilir ancak
böyle olması gerekmemektedir. Devlet kapitalizmi, serbest piyasa kapitalizminden farklı olan-Pollock devlet kapitalizmini
serbest piyasa kapitalizminin halefi olarak nitelendirir-fakat serbest piyasa kapitalizminin varsayımlarını içinde barındıran,
dolayısıyla kar güdüsünün önemli bir unsur olarak varlığını sürdürdüğü, sosyalizm ile benzeşmeyen bir kapitalist sistemdir.
72
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
İşte 2008 sonrası devlet kapitalizminin temel özelliği küreselleşmeyle
uyumlu olması ve içe dönük politikalarla sınırlı kalmamasıdır. Bu bağlamda
eski örneklerinden gösterdiği farklılık, onu ayırt etmek adına “yeni devlet
kapitalizmi” olarak adlandırmayı gerekli kılmaktadır. Bölümün ilerleyen
kısımlarında, yeni devlet kapitalizminin farklı adlandırılışlarıyla da karşılaşılmakla beraber, hem çalışmanın bütünlüğü hem de kullanılan kavramsal
çerçeve açısından yeni devlet kapitalizmi ulusötesileşen devlet kapitalizmi38 kavramsallaştırması ile sürdürülecektir. O zaman mevcut devlet kapitalizmi sistemi bu çalışmada, iki şekilde kabul edilmektedir:
1. Mevcut devlet kapitalizmi geçmiş örnekleriyle mantıksal olarak benzeşmekte ancak uygulama olarak farklılık arz etmektedir. Dolayısıyla mevcut sistem “yeni devlet kapitalizmi”dir.
2. Yeni devlet kapitalizmi küreselleşme/ulusötesileşme süreçlerinden
ayrılmış bir olgu değildir. Bu bağlamda yeni devlet kapitalizmi, ulusötesileşen bir süreçtir.
Peki yeni devlet kapitalizmi-ulusötesileşen devlet kapitalizmi nasıl
gündeme geldi?
Küreselleşme tartışmalarının odak noktası olan devlet, 2008 küresel
krizi ile yeniden odak noktası oldu.39 Kriz, devletin ekonomi dışında tutulması gerektiğini savunan görüşleri adeta kenara itti. Özelleştirmelerin başarısızlığı ve özellikle de kriz sürecinde birçok özel şirketin zarar görmesi
ve devlet müdahalesi ile birçoğunun kurtarılması, devlet aygıtını ekonomi
sahnesinin başrolüne yeniden koydu. Devlet bu kez sadece kurtarıcı olarak
değil, kapitalizmin asli bir unsuru olarak da sahneye çıktı. Bu çerçevede,
başta Çin, Rusya gibi ülkelerde olmak üzere, devlet mülkiyetli ya da devlet kontrolündeki şirketler, temel alanlarda giderek genişlemektedir. Öyle
ki petrol ve doğalgaz sektöründe dünyanın en büyük firmaları devlet mülkiyetli şirketler olup ayrıca yine devlet kontrollü olan ulusal varlık fonları
(özellikle Çin, Norveç ve Körfez ülkeleri kökenli) da “2008 sonrası” küresel
kapitalizminin önemli birer unsuru konumundadır (Chavez, 2014: 45).
Bu örneklerle birlikte yeni devlet kapitalizmi özellikle son yıllarda geniş
bir şekilde dile getirilen bir olgu halini aldı. Küresel durgunluğa da denk gelen 2000’lerin sonlarından itibaren daha çok Çin üzerinden, devlet kapitalizmi ile ilgili çalışmalar ağırlık kazanmaya başladı (Ostrowski, 2012: 2).
Devlet kapitalizmi-genel olarak-hükümetlerin temel unsurlar olarak
ekonomik yapı içerisinde yer aldığı ve piyasaları esas olarak politik faydaları için kullandıkları bir sistemdir. Genel hatlarıyla ulusal ekonomilerde
kilit rol oynayan sektörlerin devlet kontrolünde olduğu bir yapı olan devlet
kapitalizmi, tercihleri, 21. yüzyıl gerekleri doğrultusunda, devlet mülkiyetli
şirketler ve ulusal varlık fonları aracılığıyla özellikle 2008 krizi sonrasında
küreselleşmiştir.(Resico, 2013; Huat, 2015).
38- Bu kavramı kimi zaman küresel devlet kapitalizmi, devletçiliğin küreselleşmesi olarak da kullanabiliriz.
39- Küresel ekonomik türbülans, daha önce görülmemiş ölçüde ABD ve Avrupa ekonomilerini olumsuz etkilemiş ve gelişen
ekonomilerin ve özellikle de BRICS olarak adlandırılan ülkelerin yükselişine sahne olmuştur. Çin ve Rusya’nın başını çektiği
bu ülkeler, küresel ekonomide yeni bir dönemi başlattı. Batı tarzı kapitalizm sorgulanmaya başlanırken, ulusal ekonomileri
küresel bağlamda organize edebilecek daha verimli kapitalizm formları ortaya çıktı: Devlet kapitalizmi. Devlet kapitalizmi,
devletin baş aktör olduğu ve politik yükselme için piyasa araçlarını kullandığı ekonomik sistemdir (Aligica ve Tarko, 2012:
358).
73
4.1. Yeni Devlet Kapitalizminin Arka Planı: 2008 Krizi ve Sonrası
Kapitalizmin küreselleşmesi ve bu küreselleşme sürecinde devletin
konumu tartışmaları, devletin geri plana itilmesi veya dönüşümü ekseninde konumlanırken, 2008 yılında başlayan küresel finansal kriz ile birlikte
özellikle liberal cenahın beklemediği bir gelişme yaşandı. Gelişmekte olan
ülkeler, Batı kapitalizminden farklı bir yol izleyerek küresel ulusötesi ekonominin kilit unsurları haline geldiler. İzlenen bu farklı yol, yeni devlet kapitalizminden başka bir şey değildi.
Yukarıda da belirtildiği üzere, gelişmekte olan ülkeler üzerinden yükselen yeni devlet kapitalizmi,40 küreselleşmeden bağımsız değerlendirilecek
bir olgu değildir. Dolayısıyla küresel kapitalizm tezinden hareketle süreci
devletçiliğin küreselleşmesi veya ulusötesileşen devlet kapitalizmi olarak
nitelemek anlamlı olacaktır. Ulusötesileşen devlet kapitalizmi41 ilk olarak
Harris (2009) tarafından telaffuz edildi. Bununla beraber aynı süreç Stephen
(2014) tarafından bütünleşmiş devlet kapitalizmi olarak adlandırılmaktadır.
Harris’e (2009: 6) göre, ulusötesileşen devlet kapitalizminin oluşumu,
küreselleşmenin ilerlemesinde yeni bir aşamaya işaret etti ve bu aşama
Batı küreselleşmecileri tarafından tahmin edilmiyordu. Çünkü genel itibariyle onlar, neoliberal küreselleşme ile birlikte devletçi rejimin yok olduğunu savunmaktaydılar. En önemli noktaları da neoliberalizmin Keynesyen
refah devletini bitirmesiydi.
Serbest piyasa kapitalizminin ABD merkezli modeli, Sovyet sonrası dönemin dünya düzeninin baskın gücü konumundaydı. Neoliberal politikalar
çerçevesinde Washington Uzlaşması’nda belirtilen ilkeler doğrultusunda
küreselleşme ile birlikte ilerleyen serbest piyasa kapitalizmi tüm iktisadi
olguları belirleyici konumdaydı. Ancak bu egemenlik, 2008 küresel finansal krizi ile birlikte kesintiye uğramış ve neoliberal kurumlardan başlayan
ve bir sarmal şeklinde küresel durgunluğa evrilen (Şekil 4.1) finansal kriz,
kapitalizmi işletecek alternatif ekonomi modelleri arayışlarını tetiklemiştir. Bu arayışların sonucu olarak benimsenen kapitalist ekonomi modelleri,
devletin daha müdahil olduğu ve Brezilya, Rusya, Hindistan ve özellikle de
Çin’de uygulanan devlet kapitalizmi etrafında toplandı. Böylelikle ulusötesi
kapitalizm, serbest piyasa doktrinlerinin ötesinde, güneyden gelen devlet
müdahaleciliği esintisiyle hem küresel durgunluktan çıkma hem de sistemi
iyi yönetme çabalarına girişmiştir. Söz konusu ülkeler, serbest piyasa kapitalizminin temel doktrinlerini benimseyerek küresel kapitalizme eklemlenmiş ve hızlı bir büyüme sürecine girmişlerdir. Bu ülkeler aynı zamanda,
önemli girişimlerde devlet mülkiyetini sürdürüp, değişen derecelerde finans sektörünü devlet kontrolüne almıştır. Bu pratikler serbest piyasa kapitalizmini zorlasa da, duruma bir serbest piyasa-devlet kontrolündeki kapitalizm çekişmesi olarak bakmak yerine bahsi geçen ülkelerden filizlenen
devlet kapitalizmi sistemini, kapitalist üretimi ve piyasa kurumlarını küre40- Devlet kapitalizminin önceki örneklerinin tarihsel bağlamda incelenmesi bu çalışmanın kapsamı dışındadır.
41- Çalışmanın bu kısmından itibaren ulusötesi devlet kapitalizmi (UDK), yeni devlet kapitalizmi (YDK) ve yirmibirinci yüzyıl
devlet kapitalizmi aynı anlamlarda kullanılacaktır.
74
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
sel politika kayışları gerçekleştirerek organize eden bir olgu olarak görmek
daha rasyonel olacaktır (McNally, 2013a: 1).
Genel olarak “finansallaşma” başlığı altında toplanan ve Lapavitsas’ın
(2013) üretmeden kar elde etmek olarak nitelediği süreç, özellikle 80’lerin sonundan itibaren neoliberalizmin vazgeçilmez bir unsuru olmuştur.
2000’lerin küresel kirizi de finansın hem ulusal hem de küresel bağlamda
kapitalizmin pivotu haline gelmesinin bir sonucudur. Her ne kadar finansallaşmaya dayalı ekonomik faaliyetler büyük karlar kazandırmışsa da bir
yandan da küresel krize zemin hazırlamaktaydı. Bu bağlamda neoliberal
kapitalizm finansallaşma odaklı olup, 2008 krizi de finansallaşmanın krizidir (Lapavitsas, 2013).
Şekil 4.1. 2008 krizinin nasıl yayıldığını betimlemektedir. Söz konusu
kriz 1930’ların büyük buhranından beri yaşanan en büyük bunalım olmakla
beraber neoliberal küreselleşmenin ve genel olarak kapitalizmin sistematik bir sonucudur. Kotz (2015), neoliberal kapitalizmi 1979 ile 2008 krizi arası
olan dönem olarak nitelemiş ve ona göre, 2008 krizi sistemik olarak kapitalizmde, kapitalizmin mevcut egemen formunda ve devlet politikalarında
etkisini göstermiştir. Bu bağlamda hem neoliberal küreselleşme hem de
devletin iktisadi hayattaki yeri yeniden düşünülmeye başlamış ve alternatif uygulamalar gerçekleşmeye başlamıştır.
Şekil 4.1. 2008 Krizinin Nedenleri
Kaynak: Kotz, 2015: 5
Bu alternatif uygulamalar ve dinamikler, kapitalizmin dışında gelişen
bir olgu değildi. 2008 küresel finansal krizinin sonucunda, dünya ekonomik
düzeninin akıbeti eskisi gibi net görünmüyordu. Soğuk savaş esas olarak
kapitalizm ve sosyalizm arasındaki rekabeti temsil etmekteydi. Komünizmin mağlubiyeti, serbest piyasa kapitalizminin egemenliğini kurması
olarak göründü. Ancak bugün küresel ekonomik düzende yeni bir dinamik
sahne aldı. Bugünkü rekabet kapitalizm içi bir rekabettir. Yani kapitalizmin
75
farklı modelleri arasındaki rekabet küresel kriz sonrası ağırlığını koymuştur. Neoliberal serbest piyasa kapitalizminin ötesinde, devletin merkezli bir
kapitalizm modeli gündeme geldi. Özellikle Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve
Güney Afrika’nın-bu ülkeler birlikte BRICS olarak anılmaktadır-uyguladığı,
devletin öncül olduğu kapitalizm modelinde devlet iktisadi kalkınma yönetiminden, sanayi politikaları ve teknolojik ilerlemeye kadar tüm ekonomik
aktivitelerde başat aktördür. Bu model yeni devlet kapitalizmi veya yenilenmiş devlet kapitalizmi olarak adlandırılmaktadır. Otuz yılı aşkın süredir
serbest piyasa kapitalizmi ya da neoliberal kapitalizm modeli, gelişmekte
olan ülkelerin yönetişim ve reform programlarını derinden etkilemiştir. Küresel arenada Washington Uzlaşması olarak bilinen ve Dünya Bankası, IMF
ve diğer küresel kuruluşlar tarafından benimsenen bu kapitalizm modeli,
kalkınmanın ve refahın sağlanmasında biricik yol olarak sunulmuş ancak
2008 kriziyle birlikte serbest piyasa kapitalizmine güven sarsılmıştır. Ancak kriz sonrası küresel gündemde yerini alan yeni devlet kapitalizmi ile
neoliberal devlet kapitalizmi arasındaki rekabet, birinin kazanıp diğerinin
yok olmasını gerektiren bir süreç değildir. Dolayısıyla bu yönüyle soğuk savaş dönemindeki kapitalizm-sosyalizm rekabetinden farklılık arz etmektedir. Yeni-yenilenmiş devlet kapitalizmi, neoliberal kapitalizmle karşılıklı
bağımlılığı ve rekabeti dinamik bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu bağlamda bu iki kapitalizm modeli genel hatlarıyla birbiriyle iç içedir (McNally,
2013a: 2).
Ancak her ne kadar Batıda durum bu şekilde olsa da küresel kapitalizm
gelişmekte olan ülkelere ve eski sosyalist devletlere, kendi tarihsel karakter ve yapılarına uygun biçimde gelmiş ve sonucunda da devletçi küreselleşme ve yeni ulusötesi kapitalistler ortaya çıkarmıştır. Bu durum birçokları için şok etkisi yarattı ve korumacı retorikleri ateşledi. Gelişmekte olan
ülkelerin ulusötesi kapitalist sınıfları da, uysal küçük ortaklar olarak değil,
bağımsız ve küresel gücü yeniden dengeleyen unsurlar halini aldı. Özellikle
devlet mülkiyetli şirketler ve finansal kurumlar küresel ekonomide giderek
büyüyen bir etki alanına sahip olmaya başladılar. Sınır ötesi ticaret akımları, mal ve enerji fiyatlarındaki hızlı yükselişler, ticaret fazlaları ve küresel
üretim, devlet kontrollü varlıklarda dikkate değer bir büyümeye neden oldu.
Bu durum özellikle de Çin, Rusya ve Arap Körfez Ülkelerinde gerçekleşti
(Harris, 2009: 6-7).
Ulusötesi devlet kapitalizminin güçlenmesi, yukarıda da ifade edildiği
gibi 2008’de ABD merkezli olarak baş gösteren ekonomik problemlerle hızlandı. ABD konut krizi ve doların düşmesi ile darbe alırken Çin, Rusya vb.
ülkeler büyümeye devam etti. Birçok argüman ABD ekonomisinden bir ayrışma gerçekleştiğini ve küresel büyümenin yarısının özellikle Çin, Rusya
ve Hindistan odaklı olduğunu ifade etti (Harris, 2009: 6-7).
Genel olarak devlet kapitalizmi, devletin yönettiği ve önemli üretici güçlerini kontrol ettiği, kapitalist pratiklerin sürdüğü bir ekonomi modeli anlamına gelmektedir. Ancak 21. yüzyıl devlet kapitalizmi yani yeni devlet kapitalizmi, sosyalist merkezi planlamadan kaynaklanmamakta ancak daha
çok devlet kontrolündeki kapitalizmin bir formunu temsil etmektedir (McNally, 2013a: 3).
76
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Devlet kapitalizmi türlerinde devletin öne çıkan rolü, iktisadi yönetişimde farklı perspektifler üzerinden küresel kapitalizmde yükselmektir. Bu
çerçevede devlet kapitalizmi, diğer kapitalist pratiklerden de yararlanarak
strateji ve politikalarını oluşturmaktadır. Dolayısıyla da devlet kapitalizmi
hibrid bir sistemdir (McNally, 2013a: 4).
Rickards (2015: 175), devlet kapitalizmini küreselleşmeden ayrı olarak
aynı dönemlerde gelişen farklı bir jeopolitik olgu olarak ele almaktadır. Ona
göre devlet kapitalizmi, 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar hakim iktisadi model
olan merkantilizmin yeni versiyonunun son moda adıdır ve merkantilizm
küreselleşmenin antitezidir. Çünkü merkantilizm dışa kapalı piyasalar ile
ülke zenginliğini arttırmayı öngörür. Bu bağlamda Rickards, devlet kapitalizmini bir yeni merkantilizm olarak görmektedir.
Çizelge 4.1. II. Dünya Savaşı Sonrası Devletin İşlevlerindeki Dönüşüm
Dönem
Dönemi Niteleyen Ad
Devletin Söz Konusu Dönemdeki İşlevi
1945-1980
Müdahaleci
Kapitalizm-Keynesyen
Ulusal Refah Devleti ve
Sosyalizm
Ithal ikameci ve korumacı stratejilerle ulusal
ekonominin refahını sağlamak.
Küresel Kapitalizm
(Neoliberal ve revize
edilmiş neoliberal
politikalara dayalı
süreç) (1)
Genel Özellik: Ulusal ekonomilerin
liberalleştirilmesi, ulusötesi kuruluşlarla işbirliği
çerçevesinde küresel kapitalizme entegrasyonu
hedefleyen uluslararasılaşmış-ulusötesleşmiş br
aygıt
Birinci Aşama: Washington Uzlaşması ilkeleri
ışığında minimal devlet (1990’ların sonuna dek).
İkinci Aşama: Post-Washington Uzlaşması ile
yeniden tanımlanan rol: Piyasa Dostu Etkin Devlet
(1990’ların sonlarından itibaren).
Gelişmekte Olan
Ülkeler Üzerinden
Yükselen Devlet
Kapitalizmi: Çok
Kutuplu Küresel
Ekonomi (2)
2008 Küresel krizi sonrası tüm ekonomilerin
devlet müdahalesine yeniden başvurması ve
özellikle Çin, Rusya, Brezilya gibi gelişmekte olan
ülkelerin devlet mülkiyetli şirketler ve ulusal
varlık fonları ile küresel kapitalizmde bir kayışı
simgeleyecek kadar önemli yükselişleri ile küresel
bir yatırımcı konumunu alan ve özel mülkiyetli
unsurlarla rekabet içerisinde olan devlet.
Batıdaki müdahaleleri tam anlamıyla devlet
kapitalizmi olarak nitelemek doğru değildir.
Batının devlet müdahalesi Post Washington
Uzlaşması çerçevesindeki piyasa dostu ve
etkin devlet görevlerinin bir örneğidir. Devlet
kapitalizmi ise devlet girişimciliğini esas alır.
1980-2008
2008
sonrası
1- Bu süreçlerle ilgili açıklamalar önceki bölümde verilmiştir. Ayrıntılı bilgi için Washington ve Post-Washington Uzlaşması başlıklarını inceleyiniz (s. 51-57).
2- Bir yanda batıda Post-Washington Uzlaşması’nın tasvir ettiği müdahalecilik anlayışı yayılmışken, öte yandan gelişen
dünyadan yükselen ve devletin asli bir girişimci olarak yer aldığı devlet kapitalizminin yükselmesi, ortaya iki farklı yaklaşım
çıkarmıştır. Devlet müdahalesi ya da genel olarak devletin ekonomideki yeri sabitken, bu yerin niteliği, derecesi ve tarzı değişiklik göstermektedir.
77
Ancak yeni devlet kapitalizminin küreselleşme ile bir sorunu yoktur.
Yeni devlet kapitalizmi küreselleşme ile uyumludur ve birlikte çalışır. Dolayısıyla başta Çin, Rusya, Hindistan ve Brezilya gibi ülkeler olmak üzere, yeni
devlet kapitalizmini uygulayan ülkeler küresel üretim-ticaret-siyaset üçlemesine güçlü bir şekilde eklemlenmişlerdir. Bu bağlamda yeni devlet kapitalizmi, neoliberal politika araçlarını kullanarak ulusötesi kapitalizmi sürdürmeye yönelik yeni bir strateji olarak nitelenebilir. Çizelge 4.1’de, II. Dünya
Savaşı sonrası devletin işlevlerindeki dönüşüm kısaca özetlenmiştir. Bu
bağlamda 1980’e kadar süren ve çoğu ülkenin kilit stratejisi konumunda
olan ithal ikamecilik yerini tekrar serbest piyasa egemenliğine bırakmış,
ancak 2008 krizi ile birlikte devlet kapitalizmi bu sefer farklı bir yapıda yeniden yükselmiştir.
Robinson’a (2014: 40-41) göre, kapitalizmin altın çağı dönemindeki ithal
ikameci stratejilerin bir mirası olarak, birçok üçüncü dünya ülkeleri küreselleşme çağına devletin hakim olduğu sektörlerle giriş yaptı. Neoliberal
programlar 20. yüzyılın sonu ve 21. yüzyılın başlarında her ne kadar çoğu
devlet şirketini özelleştirmeyi öngörse de, bazı sektörlerde, genellikle de
petrol ve finans sektörlerinde bazı ülkelerde devlet kontrolü devam etti.
Aynı zamanda Çin ve petrol ihracatçısı Orta Doğu ülkeleri gibi bazı ülkeler
“ulusal varlık fonları” şeklinde devlet mülkiyetli yatırım firmaları kurdular.
Birçok kanıt bu şekildeki güçlü devlet şirketlerinin uluslararası arenada
yükselişini ABD ve Batı ekonomisinin çözülüşüne işaret ettiğini ifade etmektedir. Devlet mülkiyetindeki bu şirketlerin yükselişi, korumacı politikalarla bir ülke ya da bölgesel ekonomi oluşturmaktan öte güçlü bir şekilde
ulusötesi şirket ağına bütünleşmeyi göstermektedir. Ulusal Varlık Fonları
birçok bankada, varlık yönetimi firmalarına yatırım yapmaktadır. Harris
bunların arasında Barclays, Blackstone, Carlyle, Citigroup, Deutsche Bank,
HSBC, Merrill Lynch, Morgan Stanley, UBS, the London Stock Exchange
ve NASDAQ’ın olduğunu ifade etmektedir. İşte Harris bu olguyu ulusötesi
devlet kapitalizmi olarak ifade etmektedir. Bu olgu, ulusal varlık fonlarının
ve diğer devlet mülkiyetli şirketlerin üçüncü dünya ulusötesi kapitalist sınıfının devletçi doğası altında faaliyet göstermeleridir. Yine Harris, birçok
ulusal varlık fonunun ABD, Avrupa ve diğer yerlerdeki borsalarda yatırım
yaptığını eklemektedir. Çin örneği üzerinden bakılacak olursa, Çin Batı kapitalistleriyle rekabet etmekte ve ulusötesi sermayenin ağırlıklı bir kısmı
Çin’in devlet şirketlerinden gelmektedir (Harris, 2009).
Devlet kapitalizminin yükselişi kamusal ve akademik tartışmalarda
popüler bir tema haline geldi. Bu tartışmaların odak noktası da devlet kapitalizminin özellikle devlet mülkiyetli şirketlerin yükselmesi üzerinden
filizlenmesi oldu. 1980’ler ve 1990’larda-yani Washington Uzlaşması yıllarında- devletin ekonomideki rolünün azaltılmasına odaklanılmış, ancak bu
ekonomik ortodoksi günümüzde Norveç, Mısır, Singapur ve birçok Avrupa
ekonomisinin devlet mülkiyetli şirketler ile alakasının sürmesiyle odak
noktasından geriye çekilmiştir. Küresel bağlamda da dünyanın en büyük
şirketleri arasında önce devlet mülkiyetli şirketler gelmektedir. Özellikle
78
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
gelişen piyasalarda devlet mülkiyetli şirketler, sınai kalkınma başta olmak
üzere ekonominin motoru konumundadır. Son yıllarda devlet mülkiyetli
şirketlerin fonksiyonundaki bu yükseliş laissez-faire odaklı yaklaşımları
hayal kırıklığına uğratırken, Çin başta olmak üzere devlet mülkiyetli girişimlerdeki gözle görülür artış kapitalizmin yeni bir ekonomi modeli ile idare
edilmesini gündeme getirdi (OECD, 2013: 12).
Yeni devlet kapitalizmi ile ilgili model sayısının çok fazla olmamasına
karşın Musacchio ve Lazzarini (2014), devletin ekonomideki rolünü Şekil
4.2’deki gibi betimlemiştir. Buna göre yeni devlet kapitalizmi devletin büyük ve ya küçük yatırımcı olmasına göre değişiklik göstermektedir.
Şekil 4.2. Devletin Ekonomideki Rolü
Kaynak: Musacchio ve Lazzarini, 2014: 8
Musacchio ve Lazzarini (2014: 2), Tam Girişimci Devlet modelinin ötesinde iki yeni devlet kapitalizmi modeli olduğunu ifade etmektedir. Bunlardan
birincisi devletin ağırlıklı biçimde ekonomide işlevinin olduğu “Büyük Yatırımcı Devlet” olup bu modeli Agricultural Bank of China örneği üzerinden
şekillendirmektedirler. Bu örneğe göre, devlet söz konusu banka hisselerini kontrolünü sürdürmekte, ancak devlet mülkiyetli şirketlerde özel yatırımcılara da katılım olanağı sağlayan çeşitli politikalar uygulamaktadır.
İkinci devlet kapitalizmi ise “Küçük Yatırımcı Devlet” modelidir. Bu modelde devlet kapitalizmi öncekine oranla daha hibrid bir yapıya sahiptir. Küçük
Yatırımcı Leviathan modelinde şirket yönetimleri özel girişimlere kalsa da
ulusal varlık fonları ve diğer devlet kontrollü fonlarla daha küçük boyutlarda, devlet, yatırımlarını sürdürmektedir. Bununla beraber bu modelde özel
şirketler devlet mülkiyetli bankalar ve kalkınma bankalarından borçlanı-
79
yor. Yazarlar bu modele de JBS (Brezilya) örneğini vermektedir. Onlara göre,
yeni devlet kapitalizmi bu iki unsur üzerinden filizlenmiştir ve Çin birinci tip
devlet kapitalizmine, Brezilya’da ikinci tip devlet kapitalizmine birer örnek
teşkil etmektedir.
Musacchio ve Lazzarini (2014: 5-6), devlet kapitalizminin bu yeni formlarının zaman içerisinde nasıl geliştiği konusunda farklı görüşler olduğunu
ifade etmektedir. Bu görüşlerden ilki-en yaygın olanı-devlet kapitalizminin
küresel kapitalizmde yükselişinin 2008 yılında gösteren küresel finansal
krizin bir sonucu olduğudur. Buna göre, liberal kapitalizmin merkezi olan
ABD gibi ülkelerde bile 1929 buhranından sonra ilk kez devlet müdahalesi uygulanmış ve General Motors ile AIG gibi şirketlere devlet tarafından
yardım sağlandı. Bununla beraber mevcut küresel krizden önce de gelişen piyasalarda devlet mülkiyetli şirketler ve bankalar üzerinden devlet
kapitalizmi sürüyordu-yazarlar burada Agricultural Bank of China ve JBS
örneklerini yineliyorlar. Her ne kadar 1980’lerden 2000’lerin başlarına dek
geniş özelleştirme akımları sürse de, özellikle söz konusu ülkelerde devlet
mülkiyeti varlığını geniş biçimde sürdürmüş ve küresel finansal kriz ile birlikte devlet kapitalizmi ulusötesi bir hal almıştır.
Devlet kapitalizmi aslında 1970’lerin ortasında zirveye çıktı. Çünkü bu
dönemde bazı Avrupa ülkeleri oldukça fazla sayıda firmayı millileştirdi.
Aynı dönemlere tekabül eden süreçlerde gelişen ülkelerdeki hükümetler de
millileştirme çalışmaları yapmalarının yanında millileştirdikleri şirket sayısından daha fazla devlet mülkiyetli şirketler kurarak devleti ekonomide
aktif yaptılar. Bunun bir sonucu olarak 1970’lerin sonunda devlet mülkiyetli
şirketlerin GDP’deki payı karma ekonomilerde %10’u aşarken, bu rakam gelişen ülkelerde ise %16’ya ulaştı (Musacchio ve Lazzarini, 2014: 6).
Musacchio ve Lazzarini (2014: 2), devlet kapitalizmini, şirketlerde büyük
ya da küçük hisselere sahip olarak ya da özel şirketlere kredi, sübvansiyon
ve benzer ayrıcalıklar sağlayarak devletin, ekonomide etkisinin yayılması
olarak tanımlamaktadırlar.
Çin, Rusya, Suudi Arabistan gibi ülkeler, Batı finansal krizi küresel durgunluğa dönüşmeden önce kendi devlet kapitalizmi sürümlerini oluşturmuşlardır. Ancak asıl yükseliş, krizin küreselleşmesi ile birlikte başladı.
Çünkü sadece gelişen piyasa ekonomilerinde değil, küresel krizi derinden
hisseden ABD ve Avrupa’da da devlet müdahalesi kendini gösterdi (Bremmer, 2010a: 46).
4.2. Yeni Devlet Kapitalizminin Özellikleri
Yeni devlet kapitalizminin filizlendiği gelişen-piyasa ülkelerinin
çoğunluğu komünist bloğun bir parçası olmamalarına rağmen, tarihlerine ekonomilerine yoğun devlet müdahalesinin olduğu dönemlere sahiplerdir. Bunların bazılarında birkaç büyük girişim, stratejik
sektörlerde tekel konumlarındadır. II. Dünya Savaşı sonrasında Nehru’nun Hindistan’ı, Atatürk Sonrası Türkiye’si, Meksika ve Brezilya,
refahın sadece serbest piyasa ile sağlanacağı görüşünü tam olarak
benimsemediler. Bu rejimlerdeki politik inanışlar, önemli sektörlerin
devlet yönetiminde kalması gerektiğine zemin hazırladı.
Ian Bremmer (2009: 47)
80
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Yeni devlet kapitalizmi, Robinson ve Harris gibi isimlerin kavramsallaştırmalarından hareketle ulusötesileşen devlet kapitalizmi ya da devletçi küreselleşme olarak adlandırılmıştı. Tekrarlamak gerekirse, yeni devlet kapitalizmi küreselleşme ile uyumludur ve birlikte çalışır. Herhangi bir
otarşiyi ya da dışa kapalı-korumacı ekonomi modellerini temsil etmez. Bu
bağlamda devlet kapitalizmini uygulayan, ancak kendi içlerinde de uygulama konusunda farklılık gösteren Çin, Rusya, Hindistan, Brezilya gibi ülkeler küresel siyaset-üretim-ticaret üçlemesine devlet mülkiyetli şirketler
ve diğer önemli devlet varlıklarının öncülüğünde eklemlenmiştir. O halde
“yeni” devlet kapitalizmi neoliberal politika araçlarını kullanarak, kapitalizmi ulusötesi aşamada sürdürmeyi hedefleyen yeni bir iktisadi ve politik
gücün temsiliyetidir.
Yeni devlet kapitalizminin gelişmekte olan ülkeler üzerinden yükselişi
Batı tarafından da dikkatle takip edilmiş ve özellikle The Economist dergisinin 2012 yılında hazırladığı Devlet Kapitalizmi: Görünür El başlıklı rapor
da bunun kanıtı olmuştur. Söz konusu raporda, “yeni” devlet kapitalizmi
Çin, Rusya, Körfez Ülkeleri ve Brezilya üzerinden filizlenen ve her ülkede de
farklı varyasyonlarla uygulanan ancak ortak noktalarının politikacıların
neoliberal kapitalizme göre daha fazla güç sahibi olduğu bir yapıdır (Çizelge
4.2).
The Economist’e (2012) göre, yeni devlet kapitalizmi birkaç açıdan önceki
örneklerinden dikkate değer bir farklılaşmayı temsil etmektedir. Bugünün
devlet kapitalizmi daha geniş bir ölçekte gelişmiştir. Öyle ki sadece Çin’in
nüfusu, dünya nüfusunun beşte biri oranındadır. Ayrıca, yeni devlet kapitalizmi oldukça hızlı gelişti. Çin ve Rusya kendi devlet kapitalizmi formlarını
geçtiğimiz on yıl içerisinde oluşturdu. Ayrıca yeni devlet kapitalizmi, kapitalist araçların kullanımı konusunda daha iyi durumdadır. Bununla birlikte
devlet mülkiyetli şirketler ve finansal kurumların yönetimi bürokratlardan
değil, aynen özel büyük şirketlerde olduğu gibi, alanında uzmanlaşmış ehil
profesyonel yöneticiler tarafından gerçekleştirilmektedir.
81
Çizelge 4.2. Yeni Devlet Kapitalizminin Varyasyonları
Parti-Devlet Kapitalizmi
Kapitalist Şirket Kremlin
Kremlin Inc.
Çin
Devlet Mülkiyetli Şirketlerle
çevrilmiş bir ekonomik yapı.
100’den fazla büyük devlet
mülkiyetli şirket ve bu şirketleri
SASAC aracılığıyla ÇKP’nin
kontrol etmesi.
Rusya
1990’larda Yeltsin döneminde
özelleştirilen Gazprom ve Rosneft
gibi şirketlerin oligarklardan
alınıp devletleştirilmesi ve
Kremlin’in adeta şirket, Putin’in
ise bir CEO gibi olduğu devlet
kapitalizmi
Petro-Devlet Kapitalizmi Körfez Ülkeleri
Petrol gelirlerinden elde edilen
ulusal varlık fonları üzerinden
ilerleyen petrol yönlü kapitalizm
Küçük Yatırımcı Devlet
Brezilya
Anglo-Sakson kapitalizminin
çoğu özelliğini benimsemiş ve
devlet kapitalizmi uygulayan
diğer ülkelere göre liberal,
devletin küçük ortak olduğu
ekonomi
Ortak Nokta
Politikacılar neoliberal kapitalizme göre daha fazla
güce sahip
The Economist (2012)’den yararlanılarak oluşturulmuştur.
McNally (2013b: 34-35) de yeni devlet kapitalizmini önceki devlet kapitalizmi örneklerinden ayırt etmektedir. Devletin ekonomide baskın bir
rolü olmasına karşın, bu durum ideolojik ilkelerden kaynaklanmamaktadır.
Dolayısıyla yeni devlet kapitalizmi pragmatizme dayalıdır. Bunun anlamı,
“yenilenmiş” devlet kapitalizmi, neoliberal ilkeleri de içinde barındıran, kapitalizmi sürdürmeye yönelik bir ekonomik sistemdir. Dikkate değer sayıda
özel mülkiyetli şirketler, küresel ticaret sistemiyle derin entegrasyon, devlet mülkiyetli ya da devletin öncü olduğu alanlarda kapitalist işleyişe uyum
bu sürecin göstergeleridir. Bu bağlamda, devlet kapitalizmine dayalı, ABD
merkezli neoliberal sisteme karşı ancak onun araçlarını kullanarak ilerleyen sistem öncekilerinden farklılaşmaktadır. Yenilenmiş devlet kapitalizmi, küresel siyasal iktisadi düzene derin bir şekilde entegre olmuştur.
Yeni devlet kapitalizminin yükselişi, küreselleşmenin etkileri ile ilgili sayısız varsayımı geçersiz kıldı. Kenichi Ohmae ulus-devletin bittiğini söyledi.
Thomas Friedman devletlerin piyasanın altındeli gömleğini giydiğini tartıştı. Naomi Klein dünyanın en büyük firmalarının birçok ülkeden büyük olduğuna vurgu yaptı. Ve Francis Fukuyama demokratik kapitalizmin zaferi ile
tarihin sonunun geldiğini iddia etti. Şimdi ise, dünyanın çoğunluğunda devlet piyasaya baskın çıktı ve otokrasi demokrasiye karşı zafer kazandı (The
Economist, 2012):
82
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
“Çin Merkez Televizyonu’nun merkez binası Hollandalı bir mimar olan
Rem Koolhaas tarafından tasarlanmış devasa büyüklükte bir binadır. Aynı
şekilde Çin Ulusal Offshore Petrol Şirketi’nin merkez binası da devasa bir
petrol tankerini andırmaktadır. Bu bağlamda Pekin’de devlet mülkiyetli
şirketlerin devasa binalarını fazlaca görmek oldukça mümkündür. Elbette bu olgu sadece Pekin ile sınırlı değildir. Malezya’nın petrol şirketi Petronas’ın Kuala Lumpur’daki 88 katlı kuleleri, Moskova’da Rusya’nın en büyük
iki bankasına-Sberbank ve VTB- ait büyük binalar… Devlet mülkiyetli şirketler ile ilgili en dikkat çekici şey, gelişen dünyada bu şekilde yükselen bir
trende sahip olmalarıdır.”
2008 küresel finansal krizi, küreselleşmenin jeoekonomik manzarasını
değiştiren-yeniden biçimlendiren yapısal güçleri ortaya çıkardı. Artık Washington Uzlaşması’na ve onun yönetişim ilkelerine dayalı çağ sona ermekte
ve bu da özellikle Çin, Brezilya, Rusya, Hindistan gibi ülkelerin küresel düzene etkisinin artmasıyla ortaya çıkmaktadır. Bu ekonomiler, küresel siyasal
iktisadın nasıl yönetileceği konusunda farklı perspektifler benimsemiş olmakla beraber, kapitalizmin doğasına ve mantığına aykırı olmayan bu farklı
bakışlar küresel seviyede giderek ön plana çıkmıştır. Bizim yeni devlet kapitalizmi olarak adlandırdığımız sürece McNally “Refurbished-Yenilenmiş”
devlet kapitalizmi demektedir. Ona göre bu yenilenmiş devlet kapitalizmi,
geleneksel merkantilizmin 21. yüzyıl uzantısı olmaktan öte, kapitalizmin
yeni bir türüdür (McNally, 2013b: 35).
Yeni devlet kapitalizmi, sık sık liberal serbest piyasa ilkelerine-özellikle de Washington Uzlaşması ile alakalı olan ilkeler-bir karşı duruş olarak
okunmaktadır. Ancak yeni devlet kapitalizmi, Stalinizm ve sosyalist merkezi planlama ile de çok benzeşen bir yapıya sahip değildir. Yeni devlet kapitalizmi, daha çok, kapitalist sistem şekilleri içerisinde devletin temel ekonomik fonksiyonlarda varlığını sürdürdüğü bir tür olarak algılanmalıdır. Bu
nedenlerden ötürü, ilk ve en önemli olarak, yeni devlet kapitalizmi, kendi
içinde de farklılaşan bir kapitalizm türüdür (Çizelge 4.2). Devletin rolünde,
devlet mülkiyetli şirketlerin ve devletin yönettiği diğer ekonomik kurumların sayısı ve biçimleri ile yabancı yatırımlar ve sermaye akımlarına açıklık
konusunda dikkate değer bir farklılık vardır.
Bremmer’e (2010b: 23) göre yeni devlet kapitalizmi onu uygulayan her
ülke şartlarına göre özel tasarlanmış bir kapitalizm formudur. Suudi Arabistan ve Rusya gibi hammadde ihracatçıları, örneğin, devletin daha baskın
olduğu bir ekonomik yapıya meyillidirler. Dahası, devletin rolü ve uluslararası entegrasyon derecesine göre ulusal ekonomilerdeki farklılık dikkate değerdir. Büyük olarak nitelenebilecek gelişen piyasa ekonomileri (Çin,
Brezilya, Hindistan ve Rusya), kıtasal ölçekte ya da bir alt kıta ölçeğinde
yüzölçümlerine sahiptir. Bu ülkelerin alt ekonomik birimlerinin bazıları tek
hammadde ve endüstriye yönelirken, diğer birimler uluslararası ticaret ve
üretim akımlarına derin bir biçimde entegre olmuşlardır. İkinci olarak, yeni
devlet kapitalizmi, neoliberal küreselleşme çağında ortaya çıkmıştır. Hızlı
bir biçimde sanayileşmek isteyen ekonomilerin hiçbiri, kendini küresel-
83
leşmenin ticaret, bilgi ve sermaye akımlarından dışlayamaz. Ekonomilerini dışa açan, yeni devlet kapitalizminin uygulayıcısı olan ülkeler, neoliberal
ilkelerin-işgücü piyasalarının liberalleşmesi, sermaye piyasalarının dışa
açılması gibi-birçoğunu absorbe etmiştir. Bu bakımdan Çin piyasacı liberal
reformlar ile sürdürülen devlet kapitalizmi formunu uygulayan bir örnektir. Belki de en önemli gerçek devlet mülkiyetli şirketlerin ve ulusal varlık
fonlarının yönetimindedir. Devletler burada yoğun kapitalist uygulamalara
yönelmektedir. Şirket evlilikleri, şirket alımları, piyasanın en ünlü yöneticilerini transferi, uluslararası fon yöneticilerinden tavsiyeler, uluslararası
muhasebe standartları, borsa işlemleri vb girişimler ile kurumsal yönetişimi yeniden inşa ve geliştirmeye yönelik faaliyette bulunurlar (McNally,
2013b: 38).
21. yüzyılın başlarında ortaya çıkan ve 2008 küresel krizi ile yükselen
yeni devlet kapitalizmini betimleyen tek bir model olmamakla birlikte, bu
sistemi uygulayan ilkelerin ortak politikaları devlet kapitalizmini tanımlamak için yeterlidir. Yenilenmiş devlet kapitalizmini neoliberal piyasa kapitalizminden ayıran öncelikli temel unsur, piyasaya ve tümüyle iktisadi
liberalleşmeye karşı önemli ölçüde bir şüphe olmasıdır. Bu durum piyasaların önemsiz olduğu anlamına gelmemekle beraber piyasanın devlet aygıtı
olmadan tek başına işleyeceği tezine bir karşı çıkıştır. Devlet kapitalizminde piyasalar pragmatist bağlamda bir araç olarak kullanılmaktadır. Piyasa
güçleri temel iktisadi süreçlerin tümüyle devlet tarafından kontrol edildiği
sürece iyidir. Dolayısıyla iktisadi kalkınma piyasa belirsizliklerine bırakılmadan devletçi ölçütlerde yürütülmelidir (McNally, 2013b: 38-39).
Devlet kapitalizmi, devletin, özellikle politik bağlamda yükselme için
piyasaları kontrol etmesi ve piyasalarda baskın hale gelmesiyle oluşan
ekonomik bir sistemdir. Ancak devlet kapitalizmini uygulayan ülkeler ile
serbest piyasacı ülkeler arasındaki ayrım her zaman net değildir. Bu iki iktisadi sistemin zıt kamplar olduğuna yönelik bir kesinlik de yoktur. Dünya
üzerindeki tüm ülkeler iktisadi faaliyetlerin devlet tarafından düzenlenmesinin yanında yoğun piyasa işlemlerine de tanık olmuştur. Dolayısıyla hiçbir
ülkenin ekonomisi doğrudan tam anlamıyla ne devlet kapitalizmidir ne de
serbest piyasa ekonomisidir (Bremmer, 2010a: 43).
Bremmer’a (2010a: 51-52) göre, politika yapıcılar devlet kapitalizmini
kriz nedeniyle çöken ekonomiyi yeniden inşa etmek ya da durgunluktan
çıkış aracı olarak değil, uzun dönemli stratejik bir politika seçeneği olarak
benimsemişlerdir. Ayrıca yeni devlet kapitalizmini benimseyen ülkelerdeki
politika yapıcılar piyasaları, küresel aşamada iktisadi ve politik genişlemenin bir aygıtı olarak görmektedirler. Dolayısıyla da 21. yüzyılın devlet kapitalizminde piyasalar önemli bir unsurdur.
Yeni devlet kapitalizmi, geleneksel merkantilizmin 21. yüzyıl formu değildir. Bugünkü dünyada devlet kapitalizminin uygulayıcısı olan Çin, Brezilya, Rusya, Suudi Arabistan ve Hindistan farklı derecelerde açık ticaret
ve yatırım ilişkileri içerisinde olup uluslararası ticaret sistemine entegre
konumdadır. Bu ülkeler de territoryal sınırları içerisinde ulusötesi şirketle-
84
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
ri ağırlayarak, küresel üretim ve enformasyon ağlarında avantaj elde etme
amacını taşımaktadırlar. Dolayısıyla modern devlet kapitalizmi sistemleri,
birçok yoldan melezleşmiştir. Bu sistem, genellikle, önemli ulusal özel sektörlerin de var olduğu bir karma ekonomik yapıya sahiptir (McNally, 2013b:
38).
Yeni devlet kapitalizminde devlet, sadece ekonomiye çeşitli iktisat politikaları ile müdahale eden bir mekanizma değil, mülkiyeti devlette olan
şirketler ve finansal kurumlar ile büyük destek sağladığı ulusal şirketler ile
ekonomi sahnesinde yer almaya başlamıştır. Bu yer alış, korumacı politikalarının ötesinde, bilakis liberal kapitalizmin araçlarını kullanarak, küresel
ekonomide-ulusötesi kapitalizmde rekabet eden birer yatırımcı biçiminde
ortaya çıkmaktadır. Böylelikle küresel krizle birlikte ortaya çıkan aksaklıkların giderilmesiyle kapitalizmin işlevselliğinin sürmesi konusunda devlet
tekrar başat olarak rol oynamaya, iktisat politikalarının merkezinde yer almaya başlamakla beraber devletin yükselen diğer rolü de, mülkiyetindeki
şirketlerle küresel piyasada yer alması olmuştur (Hassel ve Lütz, 2012: 31).
Dolayısıyla, 2008 krizi, küresel kapitalizm için bir milat olmuştur.42
2008 küresel krizi 1929 krizinden sonra kapitalizmin görünen en büyük
krizidir. Küresel kapitalizmde önemli yeri olan birçok finansal kuruluş ya iflas etmiş ya da devlet tarafından kurtarılmıştır. Dolayısıyla 2007’nin sonlarından itibaren başlayan süreç, neoliberal kapitalizm büyük bir sarsıntı yaşamış ve bu sarsıntı, ”bildiğimiz küresel kapitalizm43”in sonunu getirmiştir.
Neoliberal iktisat paradigmaların bu başarısızlığı, küresel kapitalizmin sorgulanmasına neden olmuş ve özellikle 2009 yılında Londra’da yapılan G-20
zirvesiyle küresel finansal yapıda önemli reformlar yapılmasıve devletin
ekonomik hayatta güçlü bir şekilde var olması konusu gündeme gelmiştir.
Bu çerçevede 1980’lerden beridir süregelen neoliberal küreselleşme, başını
gelişen ülkelerin çektiği devlet kapitalizminin küreselleşmesine bırakacaktır (Helleiner, 2011: 68; Berberoglu, 2012). Kriz sonrası oluşan bu yeni kapitalist düzende küreselleşme ortadan kalkmayacaktır. Çünkü yeni devlet
kapitalizmi küreselleşme ve finansallaşmaya karşı bir sistem değildir. Bilakis bu olguların içerisinde devlet mülkiyetli şirketler, ulusal varlık fonları
ve çeşitli düzenleyici kurumlar ile yer alan bir sistemdir (Bresser-Pereira,
2010: 33).
Finansal kriz ve küresel durgunluk esnasında yaşanan piyasaların devasa çöküşü, serbest piyasanın küreselleşme ile beraber girdiği ilk sınavını
geçemediğini kanıtladı. Devletler, önemli iktisadi sektörler ile finansal kurumların çöküşüne, büyümeyi yeniden başlatmak ve şirketlerin, kurumların daha da gerilemesini önlemek amacıyla, iktisadi yaşama yeniden
müdahil oldu. Şirketleri kontrol etmeye başladı. Bunu yapmalarının nedeni,
gerekli olduğunu düşünmeleri ve devlet aygıtından başka bir unsurun eko42- Yeni devlet kapitalizminin yükseliş sürecini 2008 küresel krizine bağlamaktayız, ancak bu bağlam yeni devlet kapitalizminin kriz süreciyle birlikte oluştuğu anlamına gelmemelidir. Örneğin Çin’in devlet kapitalizmini oturtma süreci 1980’lere
kadar gitmektedir. Ancak 2000’lerin başından itibaren “kurumsal” bir devlet kapitalizmini oturtmuşlardır. Yani küresel kriz
öncesinde de var olan bu ekonomik sistem, küresel krizle birikte neoliberal kapitalizmin alternatii olmuştur.
43- Neoliberal paradigmalar doğrultusunda ilerleyen küresel kapitalist düzen yerine, pragmatist bir biçimde neoliberal
araçları kullanarak küreselleşen devlet kapitalizmi sisteminin gelişi.
85
nomiyi durgunluktan ve kriz sarmalından çıkaramayacağı düşüncesidir.
Dolayısıyla da Şangay’dan Pekin’e, Sao Paulo’dan Brasilia’ya, Mumbai’den
Delhi’ye, Sidney’den Canberra’ya ve Dubai’den Abu Dhabi’ye doğru piyasa
gücünün, finans sermayesinden politik sermayeye transferi gerçekleşti
(Bremmer, 2010b: 249-250).
Bremmer’a (2010b: 250) göre, yeni devlet kapitalizmi ile serbest piyasa
arasında iki temel farklılık söz konusudur. Birincisi, yeni devlet kapitalizmi,
politika yapıcıların durgunluk nedeniyle çökmüş ekonomiyi yeniden inşa
ve krizden çıkış için geçici bir adım olarak kullandığı bir süreç değil, stratejik uzun dönemli bir politika tercihidir. İkincisi devlet kapitalistleri piyasayı
ulusal çıkarlar için bir araç olarak görmektedirler. Onlar piyasaları kendi
siyasi ve iktisadi etkinliklerini hem ulusal hem de küresel ölçekte genişletmek amacıyla kullanıyorlar. Bu bağlamda siyasi liderler de devlet kapitalizmini yönetmek için çeşitli aracı kurumlar kullanmaktadırlar. Bunların en
önemlileri, ulusal petrol ve doğalgaz şirketleri, diğer devlet mülkiyetli şirketler, özel mülkiyetli ulusal şampiyonlar ve ulusal varlık fonlarıdır. Elbette
bu unsurların bazılarına sahip oluyor olmak bir devletin devlet kapitalizmini benimsediği anlamına gelmez. Örneğin Norveç devleti, bir ulusal varlık
fonu yönetiyor ve dünyanın en büyük offshore petrol ve doğal gaz şirketi
StatoilHydro’nun %60’ından fazlasına sahiptir. Ancak bu Norveç’in devlet
kapitalizmini benimsediği anlamına gelmez. Yukarıda sayılan dört kuruma
sahip ülkeler devlet kapitalizmini benimseme eğilimine daha fazla sahiptir.
ABD, Avrupa ve gelişmiş dünyanın çoğunluğunda son devlet müdahaleciliği dalgası, mevcut küresel durgunluğun olumsuzluklarını azaltmaya ve
ekonomilerini tekrar yükselişe geçirme anlamındaydı. Çoğunluk için, gelişmiş ülke hükümetleri, ekonomilerini yönetme eğiliminde değildiler. Bununla birlikte benzer müdahalelere dayalı karşıt eğilimler gelişmekte olan
dünyada ortaya çıktı. Burada devlet ekonomide çok büyük bir ağırlığa sahip
olup serbest piyasa doktrini reddedilmektedir. Söz konusu gelişmekte olan
ülkeler (Çin, Rusya, Brezilya, Hindistan, Venezuela, Malezya, Birleşik Arap
Emirlikleri, vb) dünyanın en büyük petrol şirketlerine sahip ve bu şirketler dünya petrol rezervlerinin dörtte üçünü kontrol etmektedir. Diğer devlet
destekli veya devlet mülkiyetli şirketler de temel iktisadi sektörlerde gücü
elinde bulundurmaktadırlar. Ulusal varlık fonları, devlet mülkiyetli yatırım
fonları portföyleri için de yeni bir terim ve bu fonların küresel yatırımdaki payı giderek artan bir yapıya sahiptir. Söz konusu bu gelişmeler, küresel
siyaseti ve küresel ekonomiyi yeniden biçimlendirmekte ve bu durum da
gelişmekte olan ülkelerden yükselen devlet kapitalizmini ön plana çıkarmaktadır (Bremmer, 2009: 40).
Yeni devlet kapitalizminin amacı, devletin dominant rol oynadığı şirketler ve kurumlar üzerinden piyasayı ve refahı kontrol etmektir. Serbest
piyasa sistmenin hedefi karı ençoklaştırmak ve iktisadi olarak büyümek
iken, devlet kapitalizminin hedefi politiktir: İktisadi kalkınmayı kontrol
etmek ve sistemin sürme şansını ençoklaştırmak. Bu durum devlet kapitalizmini uygulayan ülkelere göre değişmektedir. Çin’de devlete ait veya
86
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
devlet tarafından kontrol edilen şirketler ve onun uzantıları ülke GDP’sinin ve mevcut işgücünün yarısından fazlasına sahip olup Fortune Global
500’ün 2012’deki listesinde yer alan 73 Çin şirketinin 65’i devlet mülkiyetli
şirketlerdir. Benzer şekilde, Rusya’nın devlet mülkiyetli girişimlerinin değeri Moskova Borsasının toplam değerinin yarısından fazladır. Birleşik Arap
Emirlikleri’nde de ulusal petrol şirketleri ve ulusal varlık fonları ekonomiyi domine etmektedir. Diğer ülkelerde ise devletin ekonomideki yeri daha
mütevazi konumdadır. Brezilya’da Petrobras gibi devlet mülkiyetli şirketler
Latin Amerika’nın en büyük borsasında %38 değere sahipken, Güney Amerika’da ise devlet şirketleri özel şirketlerle büyük rekabet içerisindedir. Yirmi yıl kadar öncesinde durum farklıydı. Sovyetler Birliği yıkıldıktan sonra
Yeni Kremlin hızla Batı’nın ekonomik modeline kaydı. Sovyet sonrası genç
cumhuriyetler de Batı’nın politik değerlerini benimsedi. Aynı anda Çin liberal piyasa reformlarını lanse etmeye, Brezilya, Hindistan, Endonezya, Güney
Afrika ve Türkiye gibi ülkeler de ekonomilerini deregüle etmeye başlamış,
özelleştirme uygulamaları ile devleti şirket ve sektör yönetimlerinde uzaklaştırmışlardır. Ticaret hacimlerinin büyümesi, tüketici tercihleri ve arz zincirlerinin, sermaye akımlarının, doğrudan yabancı yatırımlar ile teknoloji ve
inovasyonun küreselleşmesi liberalleşme eğilimlerini güçlendirdi (Bremmer, 2009: 40-41, 2014).
4.3. Ulusötesileşen Devlet Kapitalizminin Aktörleri
Bremmer’e göre devlet kapitalizminin dört temel aktörü vardır (Bremmer, 2009: 42; 2010a: 54).
a. Ulusal Petrol ve Doğalgaz Firmaları (NOCs)
b. Diğer Devlet Mülkiyetli Şirketler (SOEs)
c. Özel Mülkiyetli Ulusal Şampiyonlar
d. Ulusal Varlık Fonları (SWFs)
Biz ise bu çalışmada, aşağıdaki şemada da görüldüğü üzere, ulusal petrol ve doğalgaz şirketlerini devlet mülkiyetli şirketler içerisinde ele alacağız.
Bununla birlikte, ulusal şampiyonlar da, devlet destekli hatta bazılarında
küçük miktarda devlet hissesinin bulunduğu şirketler olduklarından ötürü
onları da aynı başlık altında ele alacağız (Şekil 4.3).
Şekil 4.3. Ulusötesileşen Devlet Kapitalizminin Temel Unsurları
87
4.3.1. Devlet Mülkiyetli Şirketler (SOEs)
Devlet mülkiyetli şirketler, genel olarak devletin doğrudan sahip olduğu
ve kontrol altında tuttuğu şirketlere verilen isimdir. Yeni devlet kapitalizminin de ulusötesileşmesinin birincil kaynağı da devlet mülkiyetli şirketlerdir.
Özellikle stratejik sektörler olarak nitelenen, petrol ve doğalgaz, ulaşım, iletişim, bankacılık gibi sektörler üzerinden yükselen bu şirketler, günümüz
küresel kapitalizminin önemli birer içsel unsuru halini almışlardır (Çizelge
4.3).
Çizelge 4.3. Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Fortune Global 500 List
İçindeki Yeri
Yıllar
Listedeki
Liste
Gelirdeki Varlıklardaki Karlardaki
Devlet
içindeki İstihdamdaki
payları
payları
payları
Mülkiyetli payları
payları (%)
(%)
(%)
(%)
Şirketler
(%)
2005
49
9.8
18.4
8.0
8.9
8.2
2006
54
10.8
19.9
8.8
9.2
9.9
2007
55
11.0
19.7
9.2
8.8
10.4
2008
57
11.4
19.9
10.3
9.1
12.0
2009
69
13.8
23.6
14.5
15.7
11.9
2010
75
15.0
24.8
15.3
18.8
9.35
2011
86
17.2
27.7
17.8
22.2
16.95
2012
95
19.0
29.8
19.6
19.3
22.25
2013
107
21.4
30.4
22.0
19.7
23.15
2014
114
22.8
-
24.1
23.0
19.9
Kaynak: Kwiatkowski ve Augustynowicz, 2015: 1743. (Yazarlar Fortune Global 500 List verilerinden hareketle kendileri
hesaplamıştır.)
Devlet mülkiyetli şirketler içerisinde en dikkat çekenleri petrol ve doğalgaz sektörlerinde faaliyet gösteren şirketlerdir. Genel anlamda her ne
kadar dünyanın en büyük petrol ve doğalgaz şirketleri denince akla özel
mülkiyetli şirketler gelse de, gerçekte dünyanın en büyük petrol ve doğalgaz şirketleri devlet mülkiyetli Saudi Aramco, Gazprom, China National
Petroleum Co., National Iranian Oil Co., Petronas de Venezuela ve Petrobras şirketleridir ve bu şirketler, en büyük özel mülkiyetli şirket Exxon Mobil’den daha büyüktür. Söz konusu şirketler, dünya petrol rezerv ve arzının
%75’inde fazlasına sahiptir. Batı’da refah daha çok özel mülkiyetli yatırım
ve girişimlerle sağlanmaya çalışılırken Çin ve Rusya’nın başını çektiği gelişen piyasalar devlet mülkiyetli girişimler üzerinden küresel bir güce dönüşmeyi hedeflemektedir. Bu bağlamda birçok gelişen piyasa ekonomisi
ülke de bu iki ülkeyi takip etmektedir. Savunma, enerji, telekom, maden vb
sektörlerde gelişen piyasaların devlet mülkiyetli şirketlerinin etkisi giderek
artmaktadır. Bununla birlikte ulusal varlık fonları da devletin yatırımlardan
karlı çıkmasını hedeflemektedir (Bremmer, 2009: 42, 2010c).
88
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 4.4’te, 2014 yılı verileri üzerinden dünyanın en büyük on petrol
ve doğalgaz şirketi verilmekte olup bu tablodan hareketle, en büyük on şirketin yedisinin devlet mülkiyetli olduğu görülmektedir. Bu bağlamda International Energy Statistics verilerine göre, devlet kapitalizmini benimsemiş
ülkelerin dünya petrol rezervlerindeki payı yaklaşık %37 civarındadır.
Çizelge 4.4. Dünyanın En Büyük On Petrol ve Doğalgaz Şirketi (2014)
Şirket
Ülke
Kuruluş
Günlük Üretim
(Milyon Varil)
Saudi Aramco
Suudi
Arabistan
1933
12
Gazprom
Rusya
1989
8.3
National Iranian Oil
İran
1948
6
ExxonMobil
ABD
1999
4.7
Rosneft
Rusya
1993
4.7
PetroChina
Çin
1999
4
British Petroleum (BP)
Royal Dutch Shell
Birleşik Krallık
Hollanda
1909
1907
3.7
3.7
Petroleos Mexicanos (Pemex)
Meksika
1938
3.6
Kuwait Petrol Corporation
Kuveyt
1980
3.4
*Koyu yazılı olanlar devlet mülkiyetli şirketlerdir.
Kaynak: Forbes, http://www.visualcapitalist.com/
Küresel bağlamda devlet mülkiyetli şirketler içerisinde sayı olarak petrol ve doğalgaz şirketleri ön plana çıksa da diğer sektörleri de göz ardı etmemek gerekir. Finansal kuruluşlardan kamu hizmetlerine kadar birçok
sektörde de devlet mülkiyetli şirketler küresel listelerde yer almaktadır
(Çizelge 4.5).
Çizelge 4.5. Fortune Global 500 List’de Yer Alan Devlet Mülkiyetli
Şirketlerin Faaliyet Alanına Göre Sayısal Dağılımı
Faaliyet Alanı
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
10
11
10
11
15
18
15
16
14
17
Doğal Kaynaklar
14
16
19
19
23
24
31
33
41
43
Kamu Hizmetleri
21
19
18
17
18
18
20
22
23
25
Sanayi
1
5
5
7
10
11
16
18
20
22
Diğer
3
3
3
3
3
4
4
6
9
7
Finansal Kuruluş
Kwiatkowski ve Augustynowicz, 2015: 1743
89
21. yüzyılın devlet kapitalizmi temel olarak devlet mülkiyetli şirketler
ve ulusal varlık fonları üzerinden küreselleşse de, devlet destekli şirketler, sübvansiyon politikaları, korumacılık, ulusal şampiyon olarak nitelenen
özel mülkiyetli şirketler lehine politika tercihleri, belirli iktisadi kurumlarda
devletin sahip olduğu ikincil rol gibi daha da uzatılabilecek bir salkım halinde faktörleri içerisinde barındırmaktadır. Buradaki farklılık, devlet kapitalizminin bir ülke ekonomisine ne kadar etki ettiğidir. The Economist’in
hesaplarına göre devlet mülkiyetli şirketlerin borsa değerleri Çin’de %80,
Rusya’da %62, Brezilya’da %38 ve OECD ülkelerinde ise %12’dir. Yine The
Economist’e göre devlet mülkiyetli şirketlerin yanında çeşitli ülkelerin özel
mülkiyetli ulusal şampiyonları da (Royal Dutch Shell, Exxon Mobil, Toyota,
BP, Chevron gibi) dünyanın en büyük şirketleri arasında yer almaktadır
(Schneider, 2012: 122). Airbus, Michelin, Hyundai, NEC, Samsung, Singapore Airlines, Volkswagen ve LG gibi şirketler mevcut dönemde birer ulusal
şampiyona dönüşmüş ve küresel ekonomide önemli derecede ilerlemişlerdir (Kumar, 2013).
Bazı gelişen piyasa ekonomilerinde büyük firmalar özel mülkiyet elinde olmayı sürdürmekle beraber, devletin kredi, sübvansiyon vb konulardaki patronajına güvenmekte ve dayanmaktadır. Bu özel mülkiyetli ancak
devlet destekli ulusal şampiyonlar, böylelikle küresel rakipler karşısında
devletten oldukça büyük destek almaktadırlar. Bu bağlamda söz konusu şirketler hem ulusal ekonomide hem de ihracat piyasalarında önemli
bir aktördür. Devletten aldıkları destekle ulusal piyasadaki rakiplerinden
avantajlı konumdadırlar ve devlet kapitalizminin önemli bir unsuru olarak
giderek güçlenmektedirler. Rusya’da ulusal şampiyonlar Kremlin’e yakın
küçük bir oligark grup tarafından yönetilmektedir. Maden şirketi Norilsk
Nickel, metalürji sektöründen Nmk Holding bu kategoriye örnektir. Çin’de
de Rusya’dakinden daha geniş bir yapı mevcut olmakla birlikte Huawei, Lenovo gibi büyük telekomünikasyon ve bilgisayar firmaları devlet destekli ve devlete yakın iş adamları tarafından kontrol edilmektedir (Bremmer,
2009: 43).
Genel anlamıyla ulusal şampiyonlar, özel mülkiyetli olan ancak bazı durumlarda devletin küçük hisselerinin bulunduğu, ulusal ve ihracat piyasalarında ve bu bağlamda da küresel piyasada yükselmek için devletten çeşitli destekler alan şirketlerdir. Devlet mülkiyetli bankalardan ucuz kredi,
vergi indirimleri gibi ekonomik avantajlara sahip olan bu tür şirketlerin çoğunluğu ABD ve Avrupa merkezli olup, devletlerinin destekleriyle küresel
kapitalizmin bir unsuru oldular. Dolayısıyla devlet kapitalizmi sistemi politik hedeflerle, bu ulusal şampiyonlara dikkate değer bir rekabet üstünlüğü
sağlamış olmaktadır (Bremmer, 2010a: 67).
90
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 4.6. Bazı Ülkelerin Fortune Global 500 List’de Yer Alan Şirketleri
İçinde Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Sayısı (Parantez İçindekiler,
O Ülkenin Liste İçindeki Tüm Şirketlerinin Sayısıdır.)
Ülkeler
2005
14
Çin
(88)
4
Hindistan
(80)
2006 2007 2008 2009 2010
19
22
25
32
39
(95) (92) (86) (86) (85)
2011
52
(85)
2012
61
(84)
2013
72
(82)
2014
76
(80)
5 (83) 5 (83) 5 (71) 5 (71) 5 (63) 5 (63) 5 (63) 5 (63) 5 (63)
Almanya
6 (16) 5 (14) 4 (11) 4 (11) 5 (13) 5 (14) 3 (9)
3 (9)
2 (7)
Fransa
6 (15) 5 (13) 4 (11) 4 (10) 4 (10) 4 (10) 3 (9)
3 (9)
3 (10) 3 (9)
Rusya
1 (33) 3 (60) 2 (50) 3 (60) 3 (38) 3 (50) 3 (43) 3 (43) 3 (43) 5 (63)
Japonya
2 (2)
Brezilya
Meksika
ABD
Güney
Kore
2 (3)
2 (3)
2
2 (67) 2 (50)
(40)
2
2
2
(100) (40) (40)
1 (1) 1 (1) 1 (1)
1 (2)
2
(40)
2
(40)
1 (1)
3 (2)
4 (3)
1 (9)
1 (7)
1 (7)
1 (10) 1 (7)
1 (8)
1 (7)
2 (3)
2 (3)
2 (3)
2 (3)
2 (3)
2 (7)
3 (5)
2 (33) 2 (29) 2 (29) 2 (25) 2 (25) 2 (29)
2 (50) 1 (50) 2 (67) 2 (67) 2 (67) 2 (67)
3 (2)
1 (1)
1 (1)
1 (1)
2 (15) 2 (14) 2 (13)
Kaynak: Kwiatkowski ve Augustynowicz, 2015: 1743. (Yazarlar Fortune Global 500 List verilerinden hareketle kendileri
hesaplamıştır.)
Kowalski vd (2013: 6), ülkelerin küresel kapitalizmde faaliyette bulunan
devlet mülkiyetli şirketlerdeki paylarını hesaplamışlardır. Buna göre küresel ekonomideki değeri bakımından en yüksek devlet mülkiyetli şirket payına sahip olan ülkeler sırasıyla Çin, Birleşik Arap Emirlikleri, Rusya, Endonezya, Malezya, Suudi Arabistan, Hindistan, Brezilya, Norveç ve Tayland’dır
(Çizelge 4.6).
Bu hesaplama, devlet aygıtının tüm ekonomideki payını yansıtmamakta ancak bir ülkenin devlet mülkiyetli şirketleri aracılığıyla küresel ekonomideki gücünü göstermektedir. Bu açıdan yüksek paylara sahip olan
ülkelerin büyük çoğunluğu aynı zamanda önemli ticaret ülkeleri olup bunların arasında en dikkate değer örnek Çin’dir. Çin, dünyanın en büyük ikinci
ihracatçısı olup 2010 yılında dünya ihracatının %10’undan fazlasını gerçekleştirmiştir. Bununla beraber yukarıda adı geçen diğer yedi ülke de bu hesaplamaya dahil edildiğinde, bu sekiz ülkenin toplam ihracattaki payı %20
olmaktadır.
Çizelge 4.7’de Forbes Global 2000’de yer alan en büyük 20 devlet mülkiyetli şirket verilmiştir. Bu listedeki şirketlerdeki devlet payı %50 ve üzerindedir. Listeden de görüleceği üzere dünyanın en büyük 70 şirketinden 11 tanesi devlet mülkiyetli şirketlerdir. 9 tane ilk 11 şirket içerisinde olmak üzere
listedeki 20 şirketin 13’ü Çin’in devlet mülkiyetli şirketleridir. Dikkat çeken
bir diğer nokta da, hem en büyük 25 devlet mülkiyetli şirketin hem de For-
91
bes Global 2000 listesinin en büyük dört şirketi de Çin’in devlet mülkiyetindeki bankalarıdır.44 Dünyanın en büyük 20 devlet mülkiyetli şirketinin 7
tanesi petrol ve doğalgaz, 7 tanesi bankacılık, ve birer tanesi de elektronik,
kimyasal, sigorta, telekom ve madencilik sektörlerinde faaliyet gösteren
şirketlerdir.
Dünyanın en büyük 2000 şirketinin 204’ü, 2010-2011 döneminde 37
farklı ülkeden devlet mülkiyetli şirkettir. Bu 204 şirketin 70’i Çin’e, 30’u Hindistan’a, 9’u Rusya’ya, 9’u Birleşik Arap Emirlikleri’ne ve 8’i de Malezya’ya
aittir. 2010-2011 iş yılında bu 204 devlet mülkiyetli şirketin toplam satışı 3.6
trilyon ABD dolarıdır. Bu rakam 2000 en büyük şirketin toplam satışının
%10’undan fazlasına ve Birleşik Krallık, Fransa ve Almanya gibi ülkelerin
2010 yılı ulusal gelirlerini geçmektedir. Ayrıca bu devlet mülkiyetli şirketlerin satış değeri (327 milyar ABD doları), dünya GDP’sinin %6’sına eşit ve
toplam piyasa değerleri de listedeki tüm şirketlerin piyasa değerinin %11’ine
tekabül etmektedir (Kowalski vd, 2013: 6).
44- 2000 şirketin bulunduğu listedeki şirketlerin 232 tanesi Çin şirketleridir.
Güncellenmiş listenin tamamı için: http://www.forbes.com/global2000/list/2/#header:position
92
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 4.7. Forbes Global 2000’e Göre Dünyanın
En Büyük 20 Devlet Mülkiyetli Şirketi (Milyar Dolar, 2015)
Küresel
Derece
Şirket
Sektör
Ülke
Piyasa
Değeri
Satışlar
Varlıklar
1
ICBC
Bankacılık
Çin
278.3
166.8
3322
2
China
Construction
Bank
Bankacılık
Çin
212.9
130.5
2698.9
3
Agricultural
Bankacılık
Bank of China
Çin
189.9
129.2
2574.8
4
Bank of China Bankacılık
Çin
199.1
120.3
2458.3
8
PetroChina
Petrol&Doğalgaz
Çin
334.6
333.4
387.7
20
China Mobile
Telekom
Hong
271.5
Kong, Çin
104.1
209
24
SinopecChina
Petroleum
Petrol&Doğalgaz
Çin
121
427.6
233.9
27
Gazprom
Petrol&Doğalgaz
Rusya
62.5
158
356
37
China Life
Insurance
Sigorta
Çin
160.5
71.4
362.1
59
Rosneft
Petrol&Doğalgaz
Rusya
51.1
129
150
68
EDF
Elektronik
Fransa
46.3
96.7
324.3
73
Industrial
Bank
Bankacılık
Çin
57.9
39.4
650.8
94
China Citic
Bank
Bankacılık
Çin
49.7
38.3
667.1
103
CNOOC
Petrol&Doğalgaz
Çin
64.4
44.6
106.8
103
Statoil
Petrol&Doğalgaz
Norveç
58
95.1
131.6
112
China State
Construction
Engineering
İnşaat
Çin
36.8
120.3
150.6
116
Saudi Basic
Industries
Kimyasal
Suudi
64
Arabistan
50.4
90.9
121
ENI
Petrol&Doğalgaz
İtalya
64.2
145.9
176.9
124
Sberbank
Bankacılık
Rusya
26.9
58.1
420
127
China Shenhua Metal&Madencilik
Energy
Çin
63.8
39.6
85.8
Kaynak: Forbes Global 2000 List, 2015,
http://www.forbes.com/global2000/list/#tab:overall
*Seçilen şirketler devletin %50 ve üzerinde pay sahibi olduğu şirketlerdir. Bunların yanında Japonya’nın telekomünikasyon
şirketi Nippon ve Almanya’nın Deutsche Telecom gibi devlet mülkiyetinin %30 ve civarı olduğu firmaları da listede görmek
mümkündür
93
Çizelge 4.8’de ise Forbes Global 2000 güncellenmiş listede karlılık açısından sıralama verilmiştir. Listeye göre dünyanın en çok kar eden şirketi toplamda 40. sırada yer alan Vodafone şirketidir. Şirket özel mülkiyetli
olup 2. sırada onu takip eden ve toplamda ilk sırada yer alan ICBC ise devlet
mülkiyetlidir. Dünyanın en karlı şirketleri arasında bankacılık sektörü ağır
basmakta olup bu on şirketten beşi devlet mülkiyetlidir. Ayrıca iki şirket de
ulusal şampiyondur. Dolayısıyla dünyanın en karlı on şirketi içinde de devletin ağırlığı oldukça belirgindir.
Çizelge 4.8. Elde Edilen Kar Bakımından En Büyük 10 Şirket (2015)
Küresel
Derece
Şirket Adı
Sektör
Ülke
Kar
(milyar
dolar)
Vodafone
Telekom
Birleşik
Krallık
77.4
1
ICBC
Bankacılık
Çin
44.8
12
Apple
Bilgisayar
ABD
44.5
2
China
Construction
Bank
Bankacılık
Çin
37
7
Exxon Mobil
Petrol&Doğalgaz
ABD
32.5
3
Agricultural
Bank of China
Bankacılık
Çin
29.1
4
Bank of China
Bankacılık
Çin
27.5
27
Gazprom
Petrol&Doğalgaz Rusya
24.1
10
Wells Fargo
Bankacılık
ABD
23.1
18
Samsung
Electronics
Elektronik
Güney Kore
21.9
40
Forbes Global 2000, http://www.forbes.com/global2000/list/#header:profits_sortreverse:true
*Koyu ile yazılmış olanlar devlet mülkiyetli (doğrudan) şirketler yani devletin %50 ve üzeri paya sahip olduğu şirketlerdir.
Yukarıdaki çizelgelerde, genel olarak devlet mülkiyetinin %50 ve üzerinde olduğu şirketler ele alınmıştır. Bu şirketlerin yanında, devletin “küçük
ortak konumunda olduğu” ve hissesinin %50’nin altında bir değere sahip
olduğu şirketlerde küresel kapitalizmde faaliyet göstermektedir. Örneğin
Forbes Global 2000 Listesi’nin ilk 150’lik kısmı içerisinde, bu niteliğe sahip
önemli şirketler göze çarpmaktadır (Çizelge 4.9).
94
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 4.9. Forbes Global 2000’de İlk 150 İçinde Yer Alan ve
Devletin Mülkiyetinin %50’nin Altında Olduğu Bazı Şirketler
Küresel
Derece
Şirket adı
Ülke
Endüstri
Devletin
payı (%)
(2014)
Varlıklar
(Milyar
Dolar)
Satışlar
(Milyar
Dolar)
14
Volkswagen
Group
Almanya
Motorlu Araçlar
20
425
268.5
38
Bank of
Communications
Çin
Bankacılık
26
1010.4
53.6
55
China Merchants
Bank
Çin
Bankacılık
18
762.7
45.5
58
Nippon
Telegraph&Tel
Japonya
Telekomünikasyon
32
172.7
104.2
64
General Motors
Co.
ABD
Motorlu Araçlar
16
177.7
155.9
70
Deutsche
Telekom AG
Almanya
Telekomünikasyon
32
156.5
83.1
98
GDF Suez
Fransa
Hizmet
36
200
99.1
121
Eni SpA
İtalya
Petrol-Doğalgaz
26
176.9
145.9
Kaynak: UNCTAD, 2014, Forbes Global 2000 List (2015)
UNCTAD’ın (2014) hesaplama ve tahminlerine göre küresel ekonomide
faaliyet gösteren yaklaşık 550 adet devlet mülkiyetli şirket bulunmakta ve
toplam varlıkları 2 trilyon dolardan daha fazladır. Gelişen ülkelerde olduğu
kadar Danimarka, Fransa ve Almanya gibi ülkelerde de devlet mülkiyetli
şirketler için önemli birer merkezdir.
Geniş özelleştirme çalışmalarına rağmen, devletler, finans, manufaktür,
enerji, doğal kaynaklar ve altyapı gibi temel sektörlerde girişimlerini sürdürmektedir. Dolayısıyla devlet mülkiyetli sektörler hem büyük yüksek
gelirli ülkelerde, hem temel gelişen piyasa ekonomilerinde hem de çoğu
düşük ve orta gelirli ülkelerde varlığını genişleterek sürdürmektedir. Gerçekten de birçok devlet mülkiyetli şirketler günümüzde dünyanın en büyük
şirketleri, en büyük yatırımcıları ve en büyük sermaye piyasası oyuncuları
arasında yer almaktadır. Birçok ülkede, stratejik sektörlerdeki devlet mülkiyetli şirketler artan bir biçimde hem kalkınmanın hem de küresel ekonomideki genişlemenin araçları olarak görülmektedir (World Bank, 2014a: 3).
4.3.2. Ulusal Varlık Fonları (SWFs)
Devlet kapitalizminin bir diğer unsuru da, 2005’te küresel sermaye
akımlarındaki Batı dominantlığına karşı çıkış olan ulusal varlık fonlarının
yükselişidir. Ulusal varlık fonları gelişen piyasa ülkelerindeki devasa ihracat artışından kaynaklanmıştır (Bremmer, 2009: 48).
95
Ulus-devletler kapitalizmin küreselleşme aşaması başladığından beridir toprakları üzerindeki egemenliklerini özellikle uluslarüstü kurumlar ve
sivil toplum kuruluşları ile paylaşmaktadır. Bu durum özellikle finansallaşma olgusunun öne çıkmasıyla birlikte, ulusal sınırların iktisadi bağlamda
önemini yitirmesine ve devlet aygıtının yeni bir evreye girmesine neden
olmuştur. Modern kapitalizm, küresel iktisadi-siyasi-toplumsal olgular
etrafında yeniden biçimlenmiş ve devlet aygıtı çeşitli kurumsal yapılarıyla
küresel düzenle bütünleşmiştir. Ulusal Varlık Fonları da bunlardan bir tanesidir. Bu fonlar, devlet aygıtının yeni kapitalizmde nasıl bir yapıya büründüğünü anlatan iyi bir örnek teşkil etmektedir. Küresel bir girişimci, küresel
bir yatırımcı olarak devletin devlet mülkiyetli şirketler yanında en çok kullandığı aygıt ulusal varlık fonlarıdır. Ulusal Varlık Fonları, özellikle 2008 krizi
sonrasında devletin en önemli yatırım aracı ve küresel kapitalizmin önemli
bir unsuru haline gelmişlerdir. Dolayısıyla bu olgular, modern kapitalizmin
yeni dinamiklerini açıklamak konusunda önemli bir yere sahiptir (Beck ve
Fidora, 2008: 349; Dixon ve Monk, 2012: 104).
Ulusal varlık fonlarının tanımlanması konusunda henüz bir görüş birliği
olmamasına karşın ulusal varlık fonları bir ulusal devlet tarafından kontrol
edilen ancak devlet mülkiyetli şirketler ve kalkınma bankalarından farklı işlevlere sahip, uzun dönemli yatırım mekanizmalarıdır. Tipik olarak bu
fonlar doğal kaynaklardan elde edilen kazancın başını çektiği ticari mal
gelirleri ile döviz kuru kazançları ve mali fazlalıklar ile finanse edilir (World
Bank, 2014b: 1).
Ulusal Varlık Fonları tanımlaması yazardan yazara farklılık gösterse de,
bu kavram, genel olarak, özellikle de yurtdışında yatırım yapan devlet mülkiyetli ya da devlet kontrolündeki sermaye havuzunun ifadesidir. Kırka yakın ülke bu fonlara sahiptir. Petrol gelirleri ve ticaret fazlalıklarıyla finanse
edilen bu fonlara Çin’den Norveç’e, Bolivya’dan Brezilya’ya, Katar’dan Rusya’ya birçok ülkede rastlanmaktadır (Helleiner, 2009: 300; Chavez, 2014: 48).
Bu bağlamda ulusal varlık fonları, küresel para ve finans sisteminde giderek artan bir öneme sahip olmaya başlamış devlet mülkiyetli fonlardır.
Bu devlet mülkiyetli fonlar, çeşitli makroiktisadi amaçlarla kurulmuş olup,
kaynağını genel olarak döviz kuru işlemlerinden elde etmektedir. Ulusal
varlık fonları yeni bir olgu olmayıp başta Kuveyt olmak üzere, Abu Dabi ve
Singapur gibi ülkeler uzun süredir bu tür fonlara sahiptirler. Özellikle yüksek petrol fiyatları finansal küreselleşmeyle birlikte petrol ihracatçısı konumda olan bazı Asya ülkelerinin varlıklarını arttırdı. Bunun sonucu olarak
da ulusal varlık fonları küresel sermaye piyasalarında giderek önemli hale
geldi. (IMF, 2008: 4-5).
Devletler, devlet mülkiyetli veya devlet destekli şirketleri finanse etmek
için ihtiyaçları olan parayı basabilir ancak bu onların varlıklarının değerini
düşürür. Bunun dışında devletler, bütçelerinden doğrudan para aktarmak
da vergilerin artması ya da kamu harcamalarının azalması anlamına gelecektir. Bu iki durum da iktisat teorisi bağlamında makul seçenekler değildir.
İşte bu noktada ulusal varlık fonları devreye girmektedir. Devletin yöneti-
96
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
minde olan bu fonlar stratejik yatırımlar için kullanılmaktadır. Genel olarak
devletler ulusal varlık fonları ile yaptığı yatırımlardan politik bir ilerleme ve
güçlenme elde etmeyi hedeflemekle beraber, bu amaçla özellikle yurtdışında çeşitli şirketler veya kuruluşlardan hisse satın almaktadır (Bremmer,
2010a: 69-70).
Ulusal varlık fonları son yıllarda şöhret kazanmasına rağmen, yeni değildirler. İlk ulusal varlık fonu- The Kuwait Investment Authority-1953 yılında kurulmuş, ancak “ulusal varlık fonu” terimi 2005 yılında kullanılmaya
başlanmıştır. Bu yıldan sonra Dubai, Libya, Katar, Güney Kore ve Vietnam
da ulusal varlık fonu oluşturmaya başladılar (Bremmer, 2009: 44). Henüz
evrensel olarak kabul edilmiş bir tanımı olmasa da, bir ulusal varlık fonu,
mülkiyeti devlette olan ve devletin kurumları tarafından yönetilen finansal bir yatırım aracıdır (Das, 2009: 86-87). Sovereign Wealth Funds Institue
kuruluşunun 2015 yılı güncellenmiş verilerine göre dünyanın en büyük on
ulusal varlık çizelge 4.10’da gösterilmiştir.
Ulusal Varlık Fonlarının sayısı, özellikle 2000’li yılların başından itibaren
artış göstermiştir. 2000 yılına gelindiğinde, dünyadaki toplam Ulusal Varlık
Fonu sayısı 23 iken (ilk ulusal varlık fonunun kurulduğu 1953 yılı ile 2000 yılı
arası), 2000-2013 yılları arasında 49 adet daha ulusal varlık fonu kurulmuştur (Alhashel, 2015).
2008’in başından 2012’nin sonuna kadar ulusal varlık fonlarının değeri
%59.1 büyümüştür. 2005’ten 2012’ye kadar olan süreçte de 32’den fazla yeni
ulusal varlık fonu kurulmuştur. Bununla beraber SWFI’nin 2014 verilerine göre mevcut Ulusal varlık fonlarının finansmanı %59.5 oranında petrol
ve doğal gaz gelirleriyle alakalıdır (http://www.swfinstitute.org/sovereign-wealth-fund/ Erişim: 02.10.2015).
97
Çizelge 4.10. En Büyük On Ulusal Varlık Fonu
Ülke
Ulusal Varlık Fonu
Government
Pension FundGlobal
Abu Dhabi
UAE-Abu Dhabi Investment
Authority
China Investment
Çin
Corporation
SAMAM Foreign
Suudi Arabistan
Holdings
Kuwait Investment
Kuveyt
Authority
SAFE Investment
Çin
Company
Hong Kong
Monetary
Çin-Hong Kong Authority
Investment
Portfolio
Government
of Singapore
Singapur
Investment
Corporation
Qatar Investment
Katar
Authority
National Social
Çin
Security Fund
Norveç
Varlık (milyar dolar) Kuruluş Kökeni
873
1990
Petrol
773
1976
Petrol
746.7
2007
Noncommodity
671.8
-
Petrol
592
1953
Petrol
547
1997
Noncommodity
400.2
1993
Noncommodity
344
1981
Noncommodity
256
2005
236
2000
Petrol ve
Doğalgaz
Noncommodity
Kaynak: http://www.swfinstitute.org/sovereign-wealth-fund-rankings/ (2015 güncellenmiş veriler)
Ulusal varlık fonlarının önemli bir görevi, ulusal şampiyonlar olarak nitelenen şirketleri finanse etmektir. Fonların bu görevi onların ebatını ve
önemini giderek arttırmaktadır. Devletler, ulusal şampiyonları sadece para
basarak finanse edemeyeceklerini bilirler. Çünkü oluşacak enflasyon, varlıklarının değerini eritir. Ayrıca doğrudan devlet bütçesinden harcamak da
ileride büyük açıklara neden olabilir. Dolayısıyla ulusal varlık fonlarına bu
noktada daha büyük iş düşmektedir. Ulusal varlık fonları, mal ihracatından
kazanılan döviz fazlalıklarının adeta bir deposu olacak nitelikte bir işleve sahiptir. Ancak ulusal varlık fonları, banka hesabından daha fazlasıdır.
Ulusal varlık fonları, döviz kuru, devlet tahvilleri, kıymetli, madenler ve bazı
ulusal ya da yabancı şirketlerdeki hisselerin karma portföylerinden oluşan
devlet mülkiyetli yatırım fonlarıdır. Aynen tüm diğer yatırım fonlarında olduğu gibi, ulusal varlık fonlarında da amaç yatırımdan geri dönen miktarın
ençoklaştırılmasıdır. Ancak diğerlerinden farklı olarak bu fonlardaki geri
dönüşler ekonomik anlamda olduğu kadar devlet kapitalistleri için politik
olarak da önemlidir (Bremmer, 2009: 43-44).
98
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Yukarıda da belirtildiği üzere Ulusal Varlık Fonları özel amaçlı devlet
fonları ve devlet girişimleridir. Bu fonlar, ödemeler dengesi fazlaları, döviz
kuru işlemleri, özelleştirme gelirleri, mali fazlalar, mal ihracatından gelen
gelirler ile kurulmaktadır. Ulusal varlık fonları hukuki ve kurumsal birer
devlet yapılarıdır ve istikrar fonları, tasarruf fonları gibi (Çizelge 4.11) fonlardan oluşan heterojen bir olgudur ve bu fonlar yeni olmamalarına karşın
2008 finansal krizi ile birlikte küresel ekonomide giderek önemli bir unsur
halini aldılar (IWG, 2008: 3; Chavez, 2014: 48).
Çizelge 4.11. Ulusal Varlık Fonları Türleri
Ulusal Varlık Fonu Türü
Açıklama
Istikrar Fonları
Bütçeyi ve genel olarak ekonomiyi fiyat
dalgalanmaları ve şoklardan korumaya yönelik
fonlardır.
Tasarruf Fonları
Ulusal tasarrufları yatırıma dönüştürürerek
gelecek nesillerin refahını arttırmayı amaçlayan
fonlardır.
Rezerv Yatırım Fonları
Rezervleri arttırmaya odaklı fonlardır.
Kalkınma Fonları
Ülkenin potansiyel üretimini arttıracak sanayi
politikaları ve sosyoekonomik projelere kaynak
sağlama amaçlı fonlardır.
Emeklilik Rezerv Fonları
Hükümetin olası borçlarına kaynak sağlayan
fonlardır.
Kaynak: IMF (2008)’den oluşturulmuştur.
Ulusal varlık fonları sermayelerini üç temel kaynaktan alırlar. Bunlardan
birincisi, özellikle petrol ve doğal gaz ile elde edilen doğal kaynak ihracatı
geliridir. Bu anlamda bu kaynağı “petrodolar” olarak nitelemek mümkündür. Söz konusu kalem Rusya, Körfez Ülkeleri ve bazı Kuzey Afrika Ülkeleri
için önemli bir kaynaktır. Kaynaklardan ikincisi ise büyük dış ticaret fazlalarıdır. Bu konuda en önemli örnek ise Çin’dir. Üçüncü kaynak ise bütçeden
ya da döviz kuru rezervlerinden yapılan doğrudan transferlerdir. Fonlama
şekli farklı olsa da ulusal varlık fonları her yönüyle devlet mülkiyetine ait
bir yatırım unsurudur. Ancak genel olarak bu fonları belli bir şekilde sınıflandırmak kolay bir iş değildir. Çünkü bu fonlar çoğunlukla, ulusal devletlerin mülkiyetinde bulunsa da, bazı yerel yönetimler-özellikle ABD, Birleşik
Arap Emirlikleri ve Kanada gibi ülkelerde-de bu fonların mülkiyetine sahip
olabilmektedir. Bununla beraber bazı ülkelerde doğrudan merkez bankalarının yönettiği ulusal varlık fonları da vardır. Kazakistan National Fund ve
Nijerya’nın Excess Crude Account buna örnek teşkil etmektedir. Bunların
dışında Azerbaycan’ın State Oil Fund ve Venezuela’nın Fund for Investment
of Macroeconomic Stabilization doğrudan devletin en üst organları tarafından yönetilmektedir. Singapur Yatırım Şirketi de devlete ait ancak, adeta
özel şirket gibi işleyen bir ulusal varlık fonu kuruluşudur (Bremmer, 2010a:
70; Jory vd, 2010: 590-591).
99
Çizelge 4.12. Ulusal Varlık Fonlarının Bölgesel-Kıtasal Dağılımı
(SWFI Kasım 2014 verileri)
Bölge-Kıta
Asya
Yüzde (%)
39.1
Ortadoğu
Avrupa
37.1
Amerika
2.9
Afrika
2.3
Diğer
2.0
16.7
Kaynak: http://www.swfinstitute.org/sovereign-wealth-fund-rankings/
Mevcut küresel iktisadi durgunluk, devlet kapitalizminin küreselleşmesini hızlandıran bir unsurdur. Ayrıca bu durgunluk döneminde sadece
gelişen piyasa ülkeleri değil aynı zamanda dünyanın en büyük ülkeleri de
ekonomilerine müdahale ettiler. Her ne kadar serbest piyasa kapitalizmi
sürdürecek yegane unsurdur miti hali hazırda durmaya devam etse de,
piyasanın küresel krizden kendi kendine çıkamayacağı görülmüş ve başta ABD olmak üzere devlet müdahaleleri ile bankalar ve büyük şirketler
kurtarılmaya çalışılmıştır. Japonya, Avusturalya gibi büyük serbest piyasa
kapitalizmlerinde de süreç aynı şekilde işlemiştir. Ancak büyük ülkelerdeki devlet müdahalesi gelişen piyasa ülkelerindeki gibi kalıcı nitelikte, uzun
vadeli bir devlet kapitalizmi değildir. Bankalar ve büyük şirketler tekrar
eski işlevlerini aldıklarında özel ellere yeniden devredileceği sözü ile başta
ABD’de olmak üzere alınmış ve bu ülke devletleri de bu sözü tutmaları gerekliliğinin de farkındadırlar. Ama iktisadi bir unsur olarak Washington’da,
Avrupa’da, Çin’de, Hindistan’da ve Rusya’da politika yapıcılar küresel finans
sisteminin giderek merkezinde yer almaya başlamıştır. Çünkü küresel finans krizinden zarar gören özel banka ve şirketleri kurtaracak, piyasaya
likidite enjekte edecek ve gerekli parayı basacak unsur devlet aygıtıdır. İşte
bu tür gelişmeler, küresel finansta ani ve önemli bir güç kayışını beraberinde getirdi. Yakın zamana dek, New York şehrinde konumlanan, merkezileşen finans dünyası artık Washington’a oldukça bağlı hale gelmiş olup bu
duruma benzer şekilde güç kayması dünyanın her yerinde gerçekleşmiştir:
Şangay’dan Pekin’e, Dubai’den Abu Dabi’ye, Sidney’den Canberra’ya, Sao
Paulo’dan Brasilia’ya. Bunun yanında hem finansal hem de politik merkez
olan Londra, Moskova ve Paris’te de siyasi otorite lehine doğru bir güç kayışı
yaşandı (Bremmer, 2009: 49).
Küreselleşme trendi, son birkaç on yıldır büyük küresel bir finansal piyasa yarattı. Ancak 2008 krizi ile birlikte liberal düzenin 1929 buhranından
sonra yeniden şüphe duyulan bir olgu olmaya başlamasından sonra ülkeler
kuralsızlaştırdıkları ekonomilerini yeniden gözden geçirmeye başladılar.
Bu bağlamda özellikle gelişen dünyadan gelen ve gelişmiş dünyada da fark-
100
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
lı derecelerde izleri görülen devlet kapitalizmi, küresel düzeni yönetmeye
aday yeni bir politika seti olarak giderek güçlenerek sahne aldı. Yeni devlet
kapitalizminin en önemli unsurlarından olan ulusal varlık fonlarının, aynı
devlet mülkiyetli şirketlerde olduğu gibi küresel kapitalizmde sıkça bahsi
geçen birer dinamik halini alması, geçmişten farklı yeni bir devlet otoritesinin güçlü bir sinyalini vermiş oldu.
Genel hatlarıyla devlet mülkiyetli şirketler ve ulusal varlık fonları üzerinden ulusötesileşen yeni devlet kapitalizmini benimseyen ülkeler, küresel durgunluktan daha önce görülmemiş derecede fazla iktisadi aktiviteyi
kontrol edecek kadar güçlü çıktı. Çin ve Rusya, kendi devlet mülkiyetli şirketleri ile özel ulusal şampiyonlarını krizden derin bir şekilde etkilenmekten
kurtardılar. Her iki ülke de maliyetlerini azaltacak ölçüde politika izlediler.
Petrol fiyatının 147 dolardan 40 dolara kadar düştüğü 2008 Temmuz-2009
Şubat arasında Rusya, son yıllarda ilk kez bütçe açığı ile karşı karşıya kalmış, çoğu ülke de işsizlik sorununun büyümesiyle mücadele etmiştir. Bu
olumsuzluklara karşı genel olarak tüm ülkelerin cevabı, devletin ekonomik
müdahalesini yoğunlaştırmak olmuştur. Küresel durgunluğa rağmen, ulusal varlık fonları yani küresel kapitalizmin yeni oyuncuları, artık ekonomilerin en önemli aktörlerinden bir haline gelmiş, devlet mülkiyetli şirketler
ve ulusal şampiyonlar da güçlü bir biçimde yükselişe geçerek küresel kapitalizmin önemli unsurları konumuna ulaşmışlardır (Bremmer, 2009: 50).
Devlet müdahalesi sadece gelişmekte olan dünyaya özgü değildir. Gelişmekte olan dünyaya özgü olan yeni devlet kapitalizmidir. Batıda ise
Post-Washington Uzlaşması çerçevesinde lanse edilen piyasa dostu devlet ön plana çıkmaktadır. Özellikle küresel kriz süresince ABD’nin de yoğun devlet müdahaleleri gerçekleştirdiği bilinmektedir (Bremmer, 2014).
OECD (2015: 218)’ye göre, son ampirik çalışmalar, devlet mülkiyetli, devlet
kontrolündeki ya da bir biçimde devlet etkisinde bulunan şirketlerin küresel kapitalizmde giderek artan biçimde özel şirketlerle doğal kaynaklar, ara
mal üretimleri, tüketici piyasaları, fikirler ve yatırım olanakları açısından
rekabet içerisindedir. Bu tür girişimler daima birçok ekonomide-özellikle
de iktisadi kalkınmanın erken aşamalarında olan ekonomilerde-önemli bir
unsurdur. Geleneksel bağlamda, devlet sektörü daha çok ulusal piyasalara yönelik çalışırken, son yıllarda küreselleşen kapitalizmle beraber devlet
mülkiyetindeki girişimler, uluöstesi-küresel ekonominin bir parçası haline
gelmiş ve dünyanın en etkili girişimlerine dönüşmüşlerdir. Böylelikle devlet
kapitalizmi de eski örneklerinde olduğu gibi ulusal değil küresel kapitalizm
ile birlikte ulusötesi bir unsur, bir politika tercihi, bir pratik olarak sahne almaya başlamıştır.
Bu bağlamda, yukarıda da ifade edildiği üzere, yeni devlet kapitalizmi
farklı varyasyonlarla özellikle gelişen piyasa ekonomilerinde yükseldi. Ancak bu bölümdeki çizelgelerden de görüleceği üzere yeni devlet kapitalizminin en önemli örneği Çin oldu. Özellikle devlet mülkiyetindeki şirketlerin
küresel kapitalizmdeki yerinin giderek sağlamlaşması Çin’i diğerlerinden
ayırt etti. Dolayısıyla yeni devlet kapitalizminin küreselleşmeyle bütünle-
101
me sürecini anlamak için Çin’in devlet mülkiyetli şirketlerinin nasıl küreselleştiğine bakmak yararlı olacaktır.
4.4. Çin Devlet Mülkiyetli Şirketleri Nasıl Küreselleşti?
Çin iktisat politikasını devlet öncülüğünde kapitalist kalkınmacılık olarak düşünmek, onun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır.
Tobias ten Brink (2011)
Çin’in yükselişi modern dünya kapitalizm tarihi için çok önemli bir olgudur. Hem jeopolitik hem de jeoekonomik açıdan dikkatleri üzerine çeken
bu yükseliş sosyal bilimler alanında büyük ilgi uyandırdı. Günümüzde hem
iktisadi hem de siyasi bağlamda küresel bir güç olma yolunda ilerleyen Çin
üzerine sayısız araştırma yapılmış ve yapılmaktadır. Özellikle Deng döneminde gerçekleştirilen küresel kapitalizme eklemlenme ve dışa açılma,
sosyalizmden sosyalist piyasa ekonomisine geçiş bağlamında gerçekleşmiştir. Ancak bu eklemlenme ve dışa açılma sürecinde izlenen politikalar
1970’lerin sonundan beri hakim olan neoliberal kapitalizmden farklı bir olgudur. Özellikle kapitalizmin çeşitleri (VoC) yaklaşımı çerçevesinde de konu
edilen ve devlet destekli, devlet öncülüğünde, devlet yönetiminde kapitalizm olarak adlandırılan, devletin ekonomik yapının merkezinde olduğu kapitalizm türüne benzer biçimde sosyalist piyasa ekonomisi ile ifade edilen,
daha sonra-özellikle 2000’lerden itibaren-devlet kapitalizmi olarak betimlenen yapı Çin Modeli olarak ifade edilmektedir.45
Önceki kısımda da değinildiği üzere devlet kapitalizmi-ki buna geçmiş
örneklerinden farklılaştırmak için yeni devlet kapitalizmi diyoruz-neoliberal politika araçlarını etkin olarak, pragmatist bir anlayış çerçevesinde
kullanan, devletin özellikle devlet mülkiyetli şirketler üzerinden küreselleştiği ve Bremmer (2010a)’ın deyimiyle, siyasi ilerleme için kullanılan bir
kapitalist stratejidir. Başta Çin olmak üzere, gelişmekte olan ülkeler üzerinden yükselen bu kapitalizm türü sadece bu ülkelere özgü bir olgu değildir.
Avrupa ve Amerika’da da özellikle küresel kriz sonrası devlet kapitalizmi
uygulamalarına rastlanmaktadır. Ancak dünya çapında, devlet kapitalizminin en belirgin uygulayıcısı Çin’dir. Dolayısıyla çalışmanın bu kısmında Çin
devlet kapitalizminin küresel kapitalizmdeki yerine değinilecektir.
“Batı merkezli liberal dünya düzenine bir karşı çıkış” olarak nitelenen
(Örneğin Ikenberry, 2008) Çin devlet kapitalizmi, devletin ekonominin yapıtaşı konumundaki sektörleri devlet mülkiyetli girişimler üzerinden kontrol ettiği bir iktisadi ve siyasi sistemdir. McNally (2012) tarafından “sino-kapitalizm” olarak nitelenen bu sistem küresel olarak yükselmiş ve Anglo-Amerikan kapitalizmini temsil eden liberal kapitalizmden, minimal devlet
anlayışı gibi önemli noktalarda farklılaşan Asya tipi kapitalizmi temsil eder.
Çin, 20. yüzyılın son çeyreği itibariyle başlatmış olduğu reform uygulamaları ile birlikte merkezi planlamaya dayalı bir sosyalist ekonomiden, küresel dünya ile bütünleşmeyi sağlayacak politikalara yöneldi. Bu bağlamda,
Mao sonrası Çin, özellikle 1980’ler ve 1990’larda bir geçiş ekonomisi formu
45- VoC yaklaşımı için Hall ve Soskice (2001), Crouch (2005), Peck veTheodore (2007), Becker (2009; 2013)
102
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
niteliğine sahiptir. Devlet mülkiyetinin hakim ve özel mülkiyetin yasak olduğu bir süreçten, bu reformist uygulamalarla birlikte özel mülkiyeti güçlendirici politikalar izlenmiş ve devlet aygıtının ekonomik işlevi geriletilmeye çalışılmıştır. Her ne kadar 2000’lere kadar bu doğrultuda bir ilerleme
kaydedilmiş olsa da, özellikle 2000 sonrası süreçte devlet mülkiyetli girişimlerin temel sektörlerde ilerlemesi söz konusudur.
Çin’in reform uygulamalarına geçmesi devlet mülkiyetli girişimlerden
vazgeçtiği anlamına gelmemekle beraber, hem dış hem de ulusal kaynaklı
özel yatırımları teşvik amaçlı politikalar uygulanmış ve Çin dünyanın atölyesi haline gelmiştir. Ancak Çin Devleti’nin iktisadi müdahaleci yapısı ise
değişmemiş ve hem serbest piyasa ilkelerinin hem de devlet müdahalesinin yoğun şeklinin bir arada olduğu düal bir iktisadi yapı ortaya çıkmıştır.
Yeni devlet kapitalizmi olarak önceki bölümde nitelediğimiz bu iktisadi
yapı, kapitalizmin bir türü olmasıyla birlikte büyük devlet mülkiyetli şirketlerin küresel kapitalizmde dikkat çekici bir şekilde yükselişini beraberinde
getirmiştir. Bu bölümün esas odaklandığı nokta, Çin’in bazı kaynaklarca
(Lin ve Milhaupt, 2013) “kara kutu” olarak nitelenen devlet kapitalizmi uygulamasıdır.
Günümüz dünyasının hem uyguladığı iktisadi sistem hem de büyüme
oranları (Şekil 4.4) bağlamında en çok konuşulan ülkelerin başında gelen
Çin 1978 reformlarından itibaren bir küreselleşme dalgası içerisine girdi.
Gerçekleşen reformlar ile “sosyalist piyasa ekonomisi” kurmayı hedefleyen
Çin, 2001 yılında DTÖ’ye üyelik ile birlikte küresel kapitalizmle tam bütünleşme içerisine girdi (Zheng, 2004).
Şekil 4.4. Çin’in Büyüme Oranları (1979-2014), %
Kaynak: World Bank
103
Küresel kapitalizmle tam bütünleşme ile birlikte ekonominin belkemiği
konumundaki devlet mülkiyetli şirketler de birer modern girişime dönüştürüldü. 1978’de başlayan reformlar halihazırda bu şirketlerde dönüşümü
hedeflemekte olup aşama aşama sosyal kurumluk yerine kar amaçlayan
birer firma haline geldiler. Sayıları azalmakla beraber devlet mülkiyetli girişimler, giderek hem küresel hem de ulusal kapitalizmde önemlerini giderek
arttırdılar. “Büyük olanı elinde tut, küçük olanı bırak” ve “küreselleş” stratejileriyle birlikte küçük devlet mülkiyetli şirketleri elden çıkartarak büyük
şirketleri yapılandırmış ve küresel sisteme yönlendirmiştir. Bu bağlamda,
Çin küresel kapitalizmin en önemli şirketlerinin çoğunluğunu mülkiyetinde
tutan bir ülke olmuş ve neoliberal kapitalizme alternatif olarak devlet kapitalizmini ortaya çıkarmıştır. Sosyal fayda için değil kar için üretime yönelen devlet mülkiyetli şirketler küresel kapitalizmin başat aktörlerinden bir
haline gelmiştir. Dolayısıyla devlet kapitalizminin içsel bir dinamiği olan bu
kurumların küresel yükselişi bu kısımda ele alınacaktır.
Çin, ekonomisini ulusötesi düzeyde, iktisadi ve jeopolitik yapıları değiştirecek biçimde etkileri olan reform sürecini başlattı. Özellikle 20. yüzyılın
son çeyreğinde ilerleyen ve 2000’ler ile birlikte giderek yayılan bu süreç ile
birlikte Çin, artık dünyanın en çekici üretim bölgesi olarak ortaya çıktı (Ten
Brink, 2014). Aşama aşama ilerleyen piyasa odaklı reformlar, küreselleşme
ile pekişince, Çin ulusötesi bir ekonomik unsur haline geldi. Ancak bu yükseliş pür liberal kapitalizm ile değil, devlet kapitalizmi ile gerçekleşti.
4.4.1. Çin’in Liberalleşme Reformlarının Nitelikleri:
Merkezi Planlamadan Sosyalist Piyasa Ekonomisine Geçiş
Çin ekonomisi 1978’den beri tarihi bir dönüşüm içerisinde olup, bu zamandan beridir piyasa odaklı reformlar geliştirilmiş ve bunların bütünsel
bir sonucu olarak Çin, dünyanın ikinci büyük ulusal ekonomisi ve küresel
kapitalizmin üretim üssü olmuştur. Bununla beraber Çin, yabancı yatırımcılar için de önemli bir cazibe merkezi durumundadır. Özel ekonomik
bölgelerle başlayan açıklık politikalarının sonucu olarak Çin, doğrudan yabancı yatırım konusunda güçlü bir örnektir. Reformlar çerçevesinde devlet
mülkiyetli şirketler de yeniden inşa edilmiş ve önemli bir kaçı dünyanın en
büyük şirketleri arasına girmiştir (Szamosszegi ve Kyle, 2011). Bu bağlamda, Mao sonrasında “görünmez el” Çin’de etkisini göstermeye başlamış ve
reformlar doğrultusunda dışa açılma hedefi ile Çin’in sahil kesiminde yeni
şehirlerin kurulması ve bu şehirlerin özel iktisadi bölgeler (SEZs) olarak tasarlanması, küresel kapitalizme adeta bir merhaba deyişti. Çünkü bu bölgeler kontrollü kapitalizmden arındırılmış olup yabancı şirketlerin yatırımları
için önemli teşvikler sunmaktaydı. Söz konusu dışa açılma-açık kapı politikaları özellikle 1980’lerde kendisini başta bu özel iktisadi bölgeler aracılığıyla gösterdi. Çünkü bu bölgeler küresel sermaye ve küresel kapitalizmle
aşama aşama bağ kurmanın aracı oldu. Bu bağın kurulmasıyla birlikte Çin,
küresel üretim üssü haline geldi. Böylelikle Çin’in küresel kapitalizm altında gelişme göstermesi, onun politik kurumlarını da şekillendirdi (McNally,
2008; Bremmer, 2010a).
104
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
1978 öncesinde Mao’nun yönetiminde olan Çin, merkezi planlama uygulaması çerçevesinde sosyalist bir kumanda ekonomisi niteliğindeydi. Ülkenin iktisadi üretiminin neredeyse tamamı ya devlet mülkiyetinde ya da
devlet kontrolünde gerçekleşmekteydi. Devlet aygıtı bu ekonomik yapıda
üretim hedefleri koyan, fiyat kontrolü yapan ve kaynakların dağıtımını gerçekleştiren otoriter bir unsurdur. Bunun bir sonucu olarak 1978 yılına gelindiğinde, sanayi üretiminin dörtte üçü devlet mülkiyetli şirketler tarafından
gerçekleştirilmekteydi. Bu süreçte özel sektör yatırımları ile doğrudan yabancı yatırımlar ise yasaklı durumdaydı. Ancak bu durumda Çin’in yaşam
standartlarının diğer birçok ülkeye göre düşük, ekonominin ise planlama
mekanizmasının tam olarak işletilememesinden ötürü verimsiz olması,
Mao sonrası Çin hükümetini reformlar yapmaya yöneltmişti. Bundan sonrasında, yaşam standartlarının iyileştirilmesi ve iktisadi büyümenin giderek artması hedefleri doğrultusunda, serbest piyasa ilkeleri doğrultusunda
Batı ile yatırım koşulları başlamış ve günümüz dünyasının üretim üssü olmasına giden yolun temelleri atılmıştır (Morrison, 2012; 2015).
Ancak bu temeller atılırken uygulanan reformlar ve piyasa ekonomisine
yöneliş diğer sosyalist ülkeler ile Çin’i ayırt eder. Çünkü reformlar kapsamında sosyalist bir ülke olarak siyasal rejimde köklü değişiklikler yapmadan iktisadi sistem aşama aşama dönüştürülüp piyasa mekanizmasının
yerleştirilmesi istenmiştir. Bu süreçte Çin Komünist Partisi (ÇKP) yönetimi
altında piyasa ekonomisine geçiş kontrollü aşamalı biçimde gerçekleşmiştir. Bu geçiş süreci ise sosyalist piyasa ekonomisi olarak adlandırılmaktadır
(Sezen, 2007: 27)
Deng, ekonomik büyümeyi canlandırmak ve verimliliği arttırmak için
bireysel ve yerel girişimciliğin serbest bırakılmasını savunarak, Xiaokangbütün yurttaşların ihtiyaçlarının karşılandığı ideal bir toplum- sloganıyla
tarım, sanayi, eğitim ve bilim ile savunma alanlarında “modernleşme”yi
ön plana aldı. Bu bağlamda gerçekleşen reformlar Çin ekonomisinin piyasa güçlerinin etkilerine açmayı planlamakta olup özellikle devlet mülkiyetli
şirketlerin rekabet ortamına sokulmasının yenilik ve büyümenin motoru
olacağı düşüncesi hakimdir. Bununla birlikte Çin ekonomisi devlet denetimi altında yabancı yatırımlara ve dış ticarete açılmış ve küresel kapitalizmden yalıtılmışlığı son bulmuştur. Dışa açılma stratejisi çerçevesinde küresel
kapitalizme eklemlenmenin yanı sıra teknoloji transferi de önemli bir amaç
olarak yer almaktadır (Harvey, 2015: 130).
1978’de temeli atılan ve derinleşerek devam eden reform süreci, aslında
birçok açıdan neoliberalizm çerçevesinde diğer ülkelerde uygulanan serbestleşme politikalarından farklı değildir. Özelleştirme, yerelleştirme ve
yeni kamu işletmeciliği esasında devletin dönüşümünü kapsayan bu politika dizini 1990’larda giderek yaygınlaşmıştır. Uygulanan politikalar özü
itibariyle liberal reformlar olsa da Çin’in deneyimi diğer uygulamalara göre
özgün niteliklere sahiptir (Çizelge 4.14). Herşeyden önce, ekonomik yapı
doğrudan serbest piyasa kapitalizmi değil sosyalist piyasa ekonomisi olarak adlandırılmaktadır (Sezen, 2007: 27-28).
105
Reform süreci başladığında Çin ekonomisinin kayda değer her şeyi
devlet sektörünün elinde yer almakta olup, devlet işletmeleri ekonominin
lokomotifi konumundaydılar. “Demir pirinç kasesi” olarak anılan bu işletmeler, çalışanlarına sadece iş güvencesi değil, kapsamlı bir biçimde refah
hizmeti de sunmaktaydı. Devlet şirketleri sadece merkezi yönetime bağlı
olanlarla sınırlı olmayıp eyalet, kent ya da mahalli yönetimin kontrolü altında olan yerel işletmeleri de kapsamaktaydı. Bununla birlikte reform süreci
çerçevesinde, komün sistemi biçiminde örgütlenen tarım sektörü yeniden
düzenlenerek köy ve kasaba işletmeleri yaratıldı (TVEs). Bu kurumlar girişimciliğin, esnek emek gücünün ve piyasa rekabetinin önemli unsurları
haline geldiler (Harvey, 2015: 134-135).
Çizelge 4.13. Çin Reformlarının Özgün Nitelikleri
Nitelik
Açıklama
“Önce Ekonomik
Reform”
Siyasal değil iktisadi anlamda liberalleşme, merkezi
planlamanın terki ve sosyalist piyasa ekonomisine
geçiş. Dogmatik anlamda sosyalizm (Mao dönemi)
uygulamalarından pragmatist ancak sosyalist retoriğin
korunduğu piyasa vurgusuna kayış.
“Şok Terapi Yerine
Tedrici Yaklaşım”
Merkezi planlamaya dayalı ekonomiden sosyalist piyasa
ekonomisine geçişin aşama aşama ve kontrollü bir biçimde
sağlanması.
“Reformun Yönü Kırsal
Alandan Kentsel
Alana”
Reformların kontrol edilmesi kolay kırsal bölgelerden
başlaması ve kentsel alanda aşama aşama ilerlemesi.
Önce sahil kentlerinde özel ekonomik bölgeler ile yabancı
sermayenin teşviki, dışa açılma ve küresel kapitalizme
entegrasyon.
“Pragmatizm”
Küresel kapitalizme eklemlenme konusunda sosyalst
niteliklerden vazgeçmeyip liberal piyasa araçlarını kalkınma
ve ilerleme için kullanma: sosyalist piyasa ekonomisi
“Ekonomik Reformlara
Dayalı Yönetsel
Reform”
Devlet kurumlarının yeniden yapılandırılması, devlet
mülkiyetli girişimlerin küçük ve orta büyüklükte olanlarının
özelleştirilmesi, büyük olanların geliştirilmesi: “Büyük olanı
elinde tut, küçük olanı bırak” anlayışı.
“Küresel Kapitalizmin
Mali Kuruluşlarına
Üyelik”
“Bilgiye ve
Öğrenmeye Açıklık
ve Deneyimlerden
Yararlanma”
IMF ve Dünya Bankası’nın halihazırda kurucu üyelerinden.
1971’de Birleşmiş Milletlere üyelik
2001 yılında DTÖ’ye üyelik. Bu bağlamda tarım ve sanayi
ürünlerindeki tarifeleri indirmek, ortak ticaret politikası,
hizmet sektörlerinin rekabete açılması.
Açıklık politikaları çerçevesinde teknoloji transferi, diğer
ülke deneyimlerini öğrenme vb.
Sezen (2007)’den hareketle oluşturulmuştur.
Çizelge 4.13’den hareketle, Çin’in reform sürecinin aslında merkezi planlamaya dayalı sosyalist ekonomiden günümüz devlet kapitalizmine evrilen
yapısına doğru bir geçiş sürecini temsil ettiği ifade edilebilir. Bu bağlamda,
106
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
siyasi olarak sosyalizmi sürdüren ancak ekonomiyi liberalleştirme eğiliminde olan Çin, bu geçiş sürecine sosyalist piyasa ekonomisi adını vermiştir. Dolayısıyla hem devletin ekonomik yaşamda bir şekilde varlığının
sürmesi hem de piyasa mekanizmasının işler hale gelmesiyle daha sonra
devlet kapitalizmi diyeceğimiz sürecin temelleri atılmıştır.
Sosyalist piyasa ekonomisi kavramı, reformlar önderi olan Deng Xiaoping’in yaklaşımıdır. Öyleki bu yaklaşımı teori olarak niteleyen araştırmalar da vardır.46 Amin’e (2005) göre, sosyalist piyasa ekonomisinin serbest
piyasa kapitalizminden ayrıldığı nokta, önemli alanlarda devlet sektörünün
egemenliğinin devam etmesi ve eşitsizliği ortadan kaldırmaya yönelik bölüşüm uygulamalarının sürmesidir.
Öyle ki, 1993 yılında yapılan anayasa değişikliği ile birlikte sosyalist piyasa ekonomisi anayasa içerisinde yer almaya başlamıştır (Çizelge 4.14).
Çizelge 4.14. Sosyalist Piyasa Ekonomisinin Çin Anayasası’na Girişi:
15. Maddede Değişiklik
Değişiklikten Önce 15. Madde
Değişiklikten Sonra 15. Madde
“Devlet sosyalist kamu mülkiyetine
dayalı planlı ekonomiyi uygular.”
“Devlet sosyalist piyasa
ekonomisi uygular.”
Sezen (2007)’den yararlanılarak oluşturulmuştur.
1978 yılından itibaren “sosyalist piyasa ekonomisi” altında dünyanın
üretim merkezi olmanın altyapısını kuran Çin devleti, özellikle 2000’lerin
başından itibaren devlet mülkiyetli şirketlerini güçlendirmeyi ve onların
küresel kapitalizmde faaliyet göstermesini hedefledi. 2001 yılında DTÖ’ye
üye olunmasıyla pekişen entegrasyon doğrultusunda devlet mülkiyetli şirketler modern yönetim sistemi adı altında dönüştürüldüler.
Bununla birlikte her ne kadar liberalleşme eğilimleri olsa da, Çin ekonomik modelinin neoliberalizmden farklı olarak yeni bir kapitalizmi simgelediği görüşü 2000’lerde hızla yayıldı. Bu bağlamda Washington Uzlaşması’na
karşı bir alternatif olarak, Pekin Uzlaşması ortaya atıldı.
4.4.2. Washington Uzlaşmasına Karşı Pekin Uzlaşması
Çin’in küresel ekonomiye dahil oluşu aslında 1990’ların hakim paradigma dizini Washington Uzlaşması’nın reddine rağmen gerçekleşmiştir.
Çin’in küreselleşme stratejisi, pür neoliberal politikalardan ayrı bir duruş
sergilemiştir. Bu anlamda Pekin Uzlaşması olarak da nitelenen Çin politikaları, neoliberal küresel kapitalizme şüpheci bir bakış sergileyen ve bundan
farklı olarak, yeni bir sistemin gelişini simgelemekteydi: Devlet kapitalizmi
(Harris, 2005b).
Pekin Uzlaşması, ilk kez Ramo (2004) tarafından kullanılmış olup, hem
Çin’in uyguladığı iktisadi modeli açıklamak hem de Çin’in yakaladığı yük46- Sezen, 2007
107
sek büyüme oranları ile başarılı olduğunu ve Washington Uzlaşması’nın başarısız olduğunu ifade eden bir kavramdır.
Ramo’ya (2004:3-5) göre Çin’in büyüme ve kalkınmada başarı göstermiş olması Çin’in fikirlerini artık ülke dışında da önemli hale getirdi. Çin’in
iktisadi başarısına ve küresel ekonomide giderek yükselmesine Pekin Uzlaşması adını veren Ramo, Çin’in yükselişini “gücün ve kalkınmanın yeni
şekli” olarak tanımlamaktadır. Ona göre Gücün ve kalkınmanın yeni fiziğinin ifadesi olan Pekin Uzlaşması, 1990’larda popülerleşen ve neoliberal
küresel kapitalizmin anayasası konumunda olan Washington Uzlaşması’nı
geri plana itmiştir. Çünkü Washington Uzlaşması’nın temsil ettiği yapı ülke
ekonomilerini kötüleştirmiş ve krize itmiştir. Oysa Çin’in yeni kalkınma
yaklaşımı eşitsizlikleri nispeten giderici ve yüksek büyüme oranlarını da
beraberinde getiren bir yapıdır. Pekin Uzlaşması ekonomik dönüşümle ilgili
olduğu kadar sosyal dönüşümle de alakalıdır. Bu uzlaşma, toplumu geliştirmek için kalkınma iktisadını önemli biçimde kullanır. Bu bağlamda Pekin
Uzlaşması ilkeleri geniş ve kapsamlıdır.
Kennedy (2010), Pekin Uzlaşması’nın ilkelerini şöyle sıralamıştır:
1. Bilgi ve yenilik odaklı kalkınma
2. GSMH büyümesine odaklı bir iktisadi başarı değil bunun sürdürülmesi
ve eşitlik
3. Çin ve diğer ülkeler için ABD’ye bağlı olmama
Bununla beraber Kennedy (2010) Pekin Uzlaşması’nın söz konusu ilkeler
ışığında ülkeleri kendi anlayışlarına göre küreselleşmeye dahil olduklarını
ve farklı kapitalist stratejilerin neoliberal kapitalizmi geri planda bıraktığını ifade ettiğini söyler. Öte yandan, Williamson ise Ramo’nun bu uzlaşmayı
adeta doktrin olarak gördüğünü ifade etmekle beraber Pekin Uzlaşması’nın
yapıtaşlarını şu şekilde sıralamaktadır (Williamson, 2012: 6):
1. Çoğalan reformlar
2. Yenilik ve deneycilik
3. İhracata dayalı büyüme
4. Devlet kapitalizmi
5. Otoriteryenizm
Bu çalışma için Pekin Uzlaşması’nın önemi, Çin’in günümüzde uyguladığı devlet kapitalizminin temellerini betimlemiş olmasıdır. Her ne kadar
Çin sosyalizmi terk ettiğini açıklamasa da, başta merkezi planlamayı geride
bırakarak sosyalizmden bir adım da olsa kopma eğilimine girdi. Piyasalaşma, dışa açılma ve yabancı sermayenin girişine karşın bir yandan da devlet
mülkiyetli şirketlerin halen önemli sektörlerde başat aktör konumunda olması, 2001’de DTÖ üyeliği ile pekişen küresel entegrasyon ve Pekin Uzlaşması, ikili bir ekonomik yapıyı ortaya koydu: Bir yandan piyasa kapitalizmi,
diğer yandan da devletin girişimci ve denetleyici olarak yer aldığı ve büyüdüğü süreç. Bu bağlamda bu yapı devlet kapitalizmi olarak adlandırılmaktadır.
Pekin Uzlaşması üzerine farklı değerlendirmeler, farklı ilkelendirmeler
yapılsa da, hepsinin ortak gerçekliği küresel neoliberal kapitalizme karşı
108
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
küresel yeni bir kapitalizm alternatifi sunuyor olmasıdır. Bu alternatif de
devlet kapitalizmidir. Çünkü reformlar sürecinde birçok küçük ve orta boy
devlet mülkiyetli şirket özelleştirilse de büyük olanlar halen devlet mülkiyetindedir. Devlet bu şirketleri özelleştirmek yerine küreselleşmeye yöneltmiştir. Nitekim, özellikle 2008 küresel krizi sürecinden itibaren dünyanın en büyük şirketleri arasında giderek artan sayıda Çin devlet mülkiyetli
şirketlerini göreceğiz. Bu bağlamda Çin’in küreselleşen devlet kapitalizmi
sistemini anlamanın temel yolu devlet mülkiyetli şirketleri incelemektir.
4.4.3. Sosyalist Piyasa Ekonomisinden Ulusötesileşen Devlet
Kapitalizmine Devlet Mülkiyetli Şirketler:
Özelleştirme Yerine Küreselleştirme47
“Deng başından beri gizli bir kapitalist yol taraftarı mıydı, yoksa
bu reformlar Çin’in ekonomik güvenliğini sağlayıp, Doğu ve Güneydoğu Asya’nın kalanında yükselen kapitalist kalkınma dalgası karşısında prestijini artırmak için yapılan umutsuz bir hamleden mi ibaretti,
hiçbir zaman emin olamayacağız.”
David Harvey (2015)
Mao döneminde olduğu gibi Mao sonrası dönemde (Deng dönemi) de
ekonominin ve dolayısıyla 1978 yılında başlayan reformların merkezinde
devlet mülkiyetli şirketler yer almaktadır. Sosyalist planlama döneminde
bu devlet işletmelerinin neyi ne kadar üreteceğine karar veren Planlama
Komitesi olup, işletmeler ürünün üretim öncesi ve sonrasında söz sahibi
değildiler. Devlet işletmelerinin tüm faaliyetleri planlama aracılığıyla gerçekleştirilmekteydi. Devlet işletmeleri doğrudan hükümete bağlı birer kuruluşlardı ve bu kuruluşlara yönetici olarak atanmanın ölçütü ÇKP ile olan
ilişkilerdi. Ancak reformlarla birlikte amaçlanan, hükümet ile işletmeler
arasındaki bağları koparmak ve böylece işletmelere üretim ve yönetim
açısından karar hakkı vererek onları piyasa kapitalizmi ile uyumlu ve özel
sektör ile rekabet içerisinde çalışan modern şirketlere dönüştürmektir. Bu
yetkilendirme ve dönüşüm çerçevesinde “taşlara basarak nehri geçme”
stratejisi hız kazanmıştır. Reform sürecinde hem üretim hem de fiyat açısından planlamaya tabi olmak yerine, neyin ne kadar üretileceği gibi konular piyasa mekanizması koşullarına bırakılmıştır. Bu şekilde bir ilerleme ve
hükümet ile olan organik bağların koparılması sadece yönetimsel açıdan
gerçekleşmiş, devlet mülkiyeti korunmuştur. Artık şirketler bürokratlar
yerine profesyonel yöneticiler tarafından yönetilip modern birer kuruluşa
dönüşmüştür. Yönetsel bağlamda özerkliğe tekabül eden bu durum, devlet
şirketlerinin mali açıdan yetersizleşmesine ve piyasadan borçlanmalarına
neden olmuştur. Bu işletmelerin çalışma alanı daha çok gıda ve hafif sanayi
temelli iken, 1997’den itibaren ağır sanayiye kaydırılmış ve bu bağlamda da
devlet şirketlerinin verimli, etkin ve ulusal hedeflere ulaşmayı sağlayan birer modern şirkete dönüştürülmesi için küçük ölçekli devlet mülkiyetli şirketler özelleştirilmeye gidilmiştir. 1997-2000 yılları arasında yaklaşık 635
bin küçük işletme devlet mülkiyetinden çıkarılmıştır. Büyük olanı elinde
tut, küçük olanı bırak stratejisi ile adlandırılan bu süreçte sadece ulusal an47- Başlığın “Özelleştirme Değil Küreselleştirme” Kısmı Sezen (2010)’dan esinlenerek koyulmuştur.
109
lamda değil küresel bağlamda da ilerlemek açısından hedefler koyulmuştur
(Sezen, 2007: 43).
Küreselleşme ile birleşen “yeni dünya düzeni” sürecinin bir sonucu olarak birçok ülke ekonomilerinde radikal değişikliklere gitmek durumunda
kaldı. Çin de bu ülkelerden biridir (Hua, Miesing ve Li, 2006). 1990’lar itibariyle neoliberal küresel kapitalizmle “sosyalist piyasa ekonomisi” bağlamında bütünleşen Çin’in bu politikası devletçi kalkınmacılık olarak da ifade
edilmektedir (Girdner, 2004). Bu süreçte, yani reformların başlamasından
itibaren Çin kalkınmacılığının temelinde sosyalist piyasa ekonomisi vardır.
Bu bağlamda Devlet sektörü Çin’de özellikle stratejik olarak nitelenen alanlarda varlığını sürdürmekte olup ulusal ekonomi idaresinde önemli birer
unsurdur ve en sonunda bu şirketler kar amacı güden ve küresel kapitalizme rekabet eden birer girişim halini almışlardır (Lijie ve Yushan, 2015).
Çin’de devlet mülkiyetli şirketler tamamen ya da büyük oranlarda
merkezi, bölgesel ya da kentsel hükümet yönetimlerinin mülkiyetindedir.
1950’lerden 1978’lere dek bu şirketler, merkezi planlama sistemi altında yönetilip faaliyet gösterdiler. Bu bağlamda iktisadi hayatın belkemiği konumundaydılar. Dolayısıyla ekonomik çıktının “aslan payı” doğrudan devletin
elindeydi. 1978 reformlarıyla birlikte devlet mülkiyetli şirketler de dönüşüm
içerisine girmiştir (KPMG, 2013).
Devlet Mülkiyetli Şirketlerde Reform Süreci
Devlet mülkiyetli şirketlerin, sosyalist ekonominin yapı taşlığından devlet kapitalizminin aracına dönüşme evresi, yani reform süreci, genel olarak
dört aşamaya ayrılabilir (Çizelge 4.15).
Çizelge 4.15. 1978’Den Günümüze Devlet Mülkiyetli Şirketlerin
Reform Aşamaları
Birinci Aşama
(1978-1992)
Şirketleri karar
verme konusunda
yetkilendirmek,
Rekabete dayalı
kar için üretim
yapan şirketlere
dönüştürmek
İkinci Aşama
(1993-1997)
Üçüncü Aşama
(1997-2003)
Dördüncü Aşama
(2003-günümüz)
Shanghai ve
Shenzhen
borsalarının
kurulmasıyla
devlet mülkiyetli
şirketlerin
borsada işlem
görmeye
başlaması ve
modern girişim
sistemine
yönelme
“Büyük olanı elinde
tut, küçük olanı bırak”
stratejisi ile devlet
sektöründe küçülmeye
gitme, küçük ve orta
ölçekli şirketlerin
devlet mülkiyetinden
tasfiyesi ve büyük
şirketlerin merkezi
kontrol altında
faaliyetlerini
sürdürmesi: SASAC’ın
kuruluşu
SASAC idaresi altında
merkezi devlet mülkiyetli
şirketlerin küreselleşmesi
“küreselleş” stratejisi
ve devlet kapitalizmine
dönüşüm: Devlet mülkiyetli
şirketler artık birer modern
ulusötesi kapitalist şirket.
Sezen (2007) ile Ho ve Young (2013)’dan yararlanılarak oluşturulmuştur.
Reformların başladığı 1978 yılına kadar Çin, merkezi planlamaya dayalı,
devlet mülkiyetli şirketler üzerinden işleyen bir ekonomik yapıya sahiptir.
110
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
1978’den beridir ise Çin otoriteleri devlet mülkiyetli şirketleri özelleştirme
ve yeniden inşa girişimlerinde bulundular. Makro düzeyde devlet mülkiyetli şirketler reformları, ulusallaşmış ve merkezileşmiş ekonominin piyasa
odaklı ekonomiye stratejik uyumu olarak görülebilir ancak mikro düzeyde
bu reformlar, Çin devlet mülkiyetli şirketlerini aşama aşama modern işletmelere dönüştürme eğilimindedir (Geng, vd, 2009: 156-158).
Birinci aşama 1978-1992 yılları arasını kapsayan ve piyasaya reformlarının ilk yıllarına denk gelen süreçtir. Bu aşamaya dek devlet mülkiyetli şirketlerin kararları planlama esaslarına göre alınırken, söz konusu aşamada
amaç, devlet mülkiyetli şirketlerin karar verme otonomisini arttırmak ve
böylece bu işletmelere gerek üretimlerinde gerekse yönetimlerinde daha
fazla özerklik vererek sonuçta piyasa ekonomisiyle uyumlu, rekabete dayalı olarak çalışan bir sistem kurmaktır (Sezen, 2007). Çin’in devlet mülkiyetli şirketler ile ilgili reformları, quasi-özelleştirme ve kurumsal yönetişim
reformlarının bir karması olup, devlet mülkiyetli şirketlerin ekonomideki
rolü ve pozisyonunda önemli değişikler öngörmüştür. 1978 öncesi Çin merkezi planlama ile yönetilen bir ekonomik yapıya sahipken, üretim hedeflerinden karar verme süreçlerine kadar hükümet doğrudan devlet mülkiyetli
şirketlere müdahil olabiliyordu. Bu dönemde devlet mülkiyetli şirketlerin
üretim yapmalarının yanında sosyal anlamda da misyonları vardı. Bu özellikleriyle demir pirinç kasesi olarak adlandırılan şirketler, çalışanlarına çeşitli sosyal imkanlar sağlamaktaydı. İşte reform süreci, devlet mülkiyetli
şirketlerin sosyal boyuttan sıyrılıp kar elde etmeyi hedefleyen kuruluşlara
dönüştürmeyi amaçlamıştır (Zhang ve Freestone, 2013: 81).
1978’den 1992’ye dek temel kalkınma politikaları liberalizasyon ve ekonomik yenilemeye odaklanmıştı. Bu süreçte aynı zamanda, gelişmeye başlayan özel sektör ve özel iktisadi bölgeler aracılığıyla ülkeye giren yabancı
mülkiyetli girişimler de Çin ekonomisinin birer parçası olmuştur. Bu bağlamda Çin ekonomisi planlı bir ekonomiden piyasa ekonomisine dönüştürülmüştür. Özel mülkiyetli şirketler ile karma mülkiyetli yapıların ekonomideki ağırlığının artmasıyla beraber devlet mülkiyetli şirketlerin payı ise
giderek azalmıştır (OECD, 2015: 141-142).
Reform sürecinin ikinci aşaması ise 1993 ile 1997 arası süreçtir. Bu dönemin temel özelliği devlet mülkiyetli şirketleri birer modern girişime dönüştürme hedefidir. Bu bağlamda devlet mülkiyetli şirketler borsada işlem
görmeye başlayan birer piyasa unsuru olmaya yönelmiştir. Bununla beraber 1990’ların ortalarından itibaren devlet mülkiyetli şirketler sektörü bir
kriz içerisindeydi. Bu nedenle Çin otoriteleri reformları yeniden düzenleyerek özelleştirme odaklı ve özel sektörün hızlı büyümesini hedefleyeme
başladı. Özelleştirme çalışmaları bağlamında, küçük ve orta ölçekli devlet
mülkiyetli şirketlerden birçok işçi işten çıkarıldı. Özelleştirmenin nedenlerinin başında her ne kadar serbest piyasayı yerleştirme hedefi varsa da,
Çin devlet yöneticileri, devlet mülkiyetli şirketlerin ekonominin her sektöründe olmasına gerek olmadığını ifade ettiler. Ama yine de büyük devlet mülkiyetli şirketler özelleştirilmedi, aksine elde tutulup şirket yapıları
111
güçlendirildi. Çünkü bu şirketlerin de özelleştirilmesi devletin ekonomideki
kontrolünü tamamen kaybetmesi anlamına gelecekti. Büyük devlet mülkiyetli şirketler yeniden inşa sürecine sokulara stratejik ve yapıtaşı niteliğindeki sektörlerde monopolcü bir yapıda faaliyetlerine devam etti: “büyük
olanı elinde tut ve küçük olanı bırak”48 (Zhang ve Freestone, 2013: 82). Bu
strateji aynı zamanda reform sürecinin üçüncü aşamasını da betimlemeyi
sağlıyordu. 1997 ile 2003 yılı arasındaki süreç, devlet mülkiyetli şirketlerin
sayısını azaltarak, büyük olanların merkezi otorite kontrolü altında toplanmasını öngörüyordu. Bu çerçevede 2003 yılında Devlet Varlıklarını Yönetim
ve Denetleme Komisyonu (SASAC49) kurulmuştur. SASAC’ın kurulmasıyla
birlikte, bu kuruluş reform işlemlerini eline alarak, devlet varlıklarını büyütmeyi hedefledi (Zhang ve Freestone, 2013: 83; Ho ve Young, 2013: 86)
SASAC’ın websitesinde50 belirtildiğine göre, bu kuruluş devlet mülkiyetli
şirketlerin reform ve yeniden inşa süreçlerini ilerletmek, bu şirketleri yönetmek ve denetlemek, bu şirketlerde modern girişim sistemini kurmak ve
geliştirmek, kurumsal yönetişimi iyileştirmek ve bu biçimde devlet ekonomisini düzenlemek görevlerine sahiptir.
SASAC, devlet varlıkları yönetme görevini üstlenmesinin yanında, devlet işletmelerini dönüştürüp, küresel kapitalizmde önemli birer unsur haline gelmesini hedeflemiştir. Böylelikle devlet sektörü, Çin kapitalizminin
gündeminde yoğun bir biçimde varlığını sürdürmektedir. Devlet şirketleri,
rekabetin çok olduğu ve daha az kar elde edilebilecek sektörlerden çekilmeye başlarken, stratejik öneme sahip olan petrol, doğalgaz, maden, çelik,
telekomünikasyon, ulaşım ve finans alanlarda varlığını arttırdı (McNally,
2012: 753).
Çin’in mevcut devlet mülkiyetli şirketlerinin çoğunluğu 1950’li yıllarda kurulmuş olup 1978 yılı itibari ile piyasa reformları çerçevesinde yeniden yapılandırılmışlardır. Çin’in dışa açılmaya başladığı bu reformlar her
ne kadar bu reformlar devlet sektörünü küçültmeye yönelik uygulamalar
olsa da, bugün Çin devlet mülkiyetli şirketlerinin çoğu birer ulusötesi şirket
konumunda ve devlet kapitalizminin küreselleşmesinin en önemli unsurlarıdır. Bu şirketler hem denizaşırı borsalar da hem de dünyanın en büyük
şirketlerinin yer aldığı Forbes Global 2000, Fortune Global 500 gibi listelerin
en üst sıralarında yer almaktadırlar (KPMG, 2013). Şekil 4.5 Çin devlet mülkiyetli şirketlerinin Fortune Global 500 Listesindeki toplam Çin şirketleri
içindeki yüzde değişimini göstermektedir. Buna göre, 2005’ten 2014’e dek
Çin devlet mülkiyetli şirketlerinin “küresel” olanlarının sayısı gözle görülür
bir biçimde artmıştır.
48- “Grasping the big and letting go of the small”: Bu deyiş, 1997 yılı itibariyle devlet mülkiyetli şirketler reformlarının 1997
itibariyle anahtar stratejisi oldu ve bu anahtar küresel devlet kapitalizminin kapısını açtı. “Büyük olanı elinde tut” kısmı,
en büyük ve tipik olarak merkezi biçimde kontrol edilen devlet kuruluşlarını modern şirketlere dönüştürüp üzerilerindeki
devlet mülkiyetinin sürdürülmesinin ifade etmektedir. Deyişin “küçük olanı bırak” kısmı ise, yerel yönetimlere yerel devlet
şirketlerini yeniden yapılandırma, özelleştirme ve kapatma yetkisinin verilmesini ifade eder (McGregor, 2012: 16). Böylelikle
hedef, devlet mülkiyetli şirketlerin sayısını azaltıp, onları daha etkin ve kar elde etme güdüsüyle çalışan, ülke ekonomisinin
yapıtaşı olmalarıdır.
49- State-owned Assets Supervision and Administration Commission
50- http://en.sasac.gov.cn/
112
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Şekil 4.5. Fortune Global 500 Listesindeki Çin Şirketleri İçinde Devlet
Mülkiyetli Şirketlerin Yüzde Değişimi (2005-2014)
Çin’in devlet mülkiyetli girişimlerinin yeniden inşası, Çin’in devlet sosyalizminden devlet kapitalizmine geçişinin odak noktasıdır. Devlet mülkiyetli şirketler giderek piyasa odaklı bir yapıya evrilerek devlet sektöründe
topyekün bir dönüşüm yaşandı. Bu dönüşümün kilit noktası da 2003 yılı
oldu. Bu yıldan itibaren kurumsal düzenlemeler başladı ve devlet sektörü
“büyük olanı elinde tut, küçük olanı bırak” ve küreselleştirme stratejileriyle
yeniden yükselişe geçti. Bunun sonucunda oluşan sistem artık yeni devlet kapitalizmi olarak anılmaya başlandı. Devlet mülkiyetli büyük şirketler
SASAC’ın koordinasyonu altında bir dönüşüm geçirip küresel piyasalara
odaklandı. Dünyanın en büyük şirketleri listelerinin ön sıralarına yerleşti.
Böylelikle, 1990’larda birer problem olarak görülen devlet mülkiyetli şirketler, hem ulusal amaçlara ulaşmada hem de küresel kapitalizmde yükselmede birer araç olarak görülmeye başlandı (Naughton, 2014).
SASAC’ın kuruluşuyla beraber, devlet sektörü sadece büyük firmalar
üzerinden ilerleyen daha merkezi bir yapı halini almıştır. SASAC bu yapının korunmasında oldukça başarılı olmuş ve böylelikle günümüzün küresel
devlet mülkiyetli şirketleri ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda devlet mülkiyetli
şirketlerin hem kurumsal yönetişimini hem de küresel kapitalizmde yükselişini dolayısıyla da Çin ekonomik sisteminin yayılması hızlandı. Daha net
bir ifadeyle Çin devlet kapitalizminin küreselleşmesinin önemli bir unsuru
olan devlet mülkiyetli şirketler, ilerleyişini SASAC’a borçludur. Dolayısıyla
SASAC’ın kuruluşu, 1978’den beri süregelen piyasa reformlarının ve devlet
kapitalizmine evrilmenin yapıtaşı niteliğindedir. Kuruluşundan itibaren SASAC’a 196 devlet işletmesinin mülkiyeti teslim edildi. Kuruluşun amacı da
hem bu işletmeleri yeniden yapılandırmak hem de bu işletmelerde kurumsal yönetişimi geliştirerek birer modern devlet kapitalisti şirketler yaratmak oldu (Naughton, 2014). Bu çerçevede devlet sektörünün ağırlığı ekonomide 1978 öncesine göre giderek azalırken, sayıca daha az ancak daha ni-
113
telikli bu şirketler hem iktisadi büyümenin hem de küresel bütünleşmenin
lokomotifi rolünü üstlendi.
Küresel kapitalizmle bütünleşmenin başat aktörü olan devlet mülkiyetli
şirketler özellikle petrol&doğalgaz ve bankacılık sektörleri alanında faaliyet gösterenler olmuştur. Öyleki Forbes Global 2000 Listesinde bulunan en
büyük 20 devlet mülkiyetli şirketin içinden 13 tanesi Çin şirketleridir (Bkz.
Çizelge 4.7).
Çin devlet mülkiyetli şirketleri, sosyalist planlamanın bir mirasıdır. Piyasa reformları sonucunda bu şirketler yenden inşa sürecine girip dönüştürülerek birer modern kapitalist girişim halini almışlardır. Bu bağlamda
küresel ekonomide oldukça iyi noktalarda var olan Çin devlet şirketleri
yaptığı büyük denizaşırı yatırımlarla giderek ön plana çıkan birer unsur oldu.51 Bu faaliyetlere ilk başlayan yani ilk ulusötesileşen devlet şirketleri de
ulusal petrol şirketleri oldu. Hem küresel bağlamda hem de ülke bağlamında petrol ve doğalgazın büyük önemi bu süreci itkeleyen unsur olmuştur.
Çin devlet mülkiyetli şirketler sektörünün reform aşamaları, dışsal faktörlerden de etkilenerek gerçekleşmiştir. Örneğin Sovyetler Birliği sonrası
Rusya’da oluşan oligark yapısının Çin’de oluşmasına izin verilmedi. Büyük
devlet mülkiyetli şirketler devlet yönetimi altında kalmayı sürdürmekte ve
1997’de benimsenen “büyük olanı elinde tut, küçük olanı bırak stratejisiyle”
de sayıca azaltılan ve sadece büyük olanların devlette tutulduğu şirketlerin
çoğu günümüz küresel kapitalizmin önemli unsurlarıdır (OECD, 2015:138).
Devlet mülkiyetli şirketler, Çin ekonomisindeki 500 en büyük üretim
firmasının %50’sini oluşturmaktadır. Bunun yanında ise, hizmet sektörünün en büyük şirketlerinin %61’i de devlet mülkiyetlidir. Aynı zamanda 2014
Fortune Global 500 List’de yer alan 95 Çin firmasının 82’si %50 ve üzerinde
devletin sahibi olduğu şirketlerdir (Morrison, 2015).
Dünyanın ikinci büyük ekonomisi konumunda olan Çin, bir ticaret üssü
niteliğindedir. Her ne kadar Shambaugh (2013) gibi yazarlar Çin’in göründüğü kadar güçlü olmadığını iddia etseler de, özellikle 2008 krizi sonrasında devlet mülkiyetli girişimler ve ulusal varlık fonları aracılığıyla devlet
kapitalizminin küreselleşmesinin baş aktörüdür. Öyle ki, dünya ekonomisi
şimdiye dek Çin’in sahip olduğu gibi bir ticaret gücüne sahip olmadı. ABD ve
Japonya gibi ülkelerde dış ticaret, Çin’inki gibi hızlı ve geniş bir biçimde gelişme göstermemiş ve hem bunun hem de ülkenin 1978 sonrası uygulamaya
başladığı reformlarla birlikte ülke, dünyanın üretim atölyesi-üssü konumuna gelmiştir (Shambaugh, 2013).
Bununla birlikte, “küreselleş” stratejisi bağlamında küresel kapitalizme
açılan devlet mülkiyetli şirketler de, üretimin merkezsizleşmesinden yararlanarak, denizaşırı-ulusötesi yatırımlara yöneldi. Özellikle büyük petrol
şirketlerinin gerçekleştirdiği bu yatırımlarla Çin, küresel ekonominin üretim üssü olma sıfatının yanında, çeşitli sektörlerde dış yatırımlara yönelen
51- Çin’in devlet şirketleri hem yönetim ve işlev bakımından kendi içinde de farklılaşmaktadır. Örneğin küresel
kapitalizmde yer alan ve dünyanın en büyük petrol şirketleri listesinde başı çeken CNPC, Sinopec ve CNOOC gibi kuruluşlar
SASAC tarafından kontrol edilirken, eyalet ya da kasaba yönetimleri tarafından yönetilen (POE ve TVE) şirketler ise daha
çok ülke içerisinde varlık gösteren yapılardır.
114
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
bir ulusötesi yatırımcı halini aldı. Bu bağlamda, devlet mülkiyetli şirketlerin
küreselleşmesinde ulusötesi-denizaşırı yatırımların önemli bir kalem olarak yer almaktadır.
Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Küreselleşmesinde Ulusötesi
Yatırımlar Örneği
Küresel kapitalizm ile birlikte Çin, doğrudan yabancı yatırımların hem
ihracatçısı hem de ithalatçısı konumundadır. Bu yönüyle dünyanın üretim
üssü olarak anılan Çin, aynı zamanda, özellikle belirli sektörlerde faaliyet
gösteren devlet mülkiyetli şirketleriyle küresel yatırımların52 önemli bir
unsuru halini almıştır (2000-2014 yılları arasında Çin’in ulusötesi yatırımları için Çizelge 4.16).
Çizelge 4.16. Çin’in Ulusötesi Yatırımları (Outward FDI)
Yıl
Yatırım Miktarı
(Milyar Dolar)
2000
1
2001
6,9
2002
2,7
2003
2,9
2004
5,5
2005
21,2
2006
26,5
2007
55,9
2008
56,5
2009
56,5
2010
68,81
2011
74,65
2012
84,22
2013
101
2014
116
UNCTAD
Çin’in denizaşırı yatırımlarının çoğunluğu, SASAC tarafından kontrol
edilen büyük devlet mülkiyetli şirketlerden birkaçının ağırlığında gerçekleşmektedir (Çizelge 4.17). Her ne kadar reform süreciyle birlikte sanayi sektöründe devlet mülkiyetli şirketlerin payı gözle görülür bir biçimde
azalmış olsa da, bu şirketlerin birçoğu küreselleşerek yurtdışı faaliyetlerine
yöneldi (OECD, 2008: 77).
52- Küresel yatırım, denizaşırı yatırım, ulusaşırı yatırım ve uluöstesi yatırım ile dış yatırım aynı anlamda kullanılmaktadır.
115
Çizelge 4.17. Devlet Mülkiyetli Şirketler Tarafından Gerçekleştirilen
Denizaşırı-Ulusötesi Yatırımlar
1990 öncesi
%22.81
1990-1998
%17.54
1998-2012
%50.88
Alon, Zhang vd (2014)
SASAC, şu an 115 tane büyük devlet mülkiyetli şirketi53 kontrol etmekte
olup bu şirketler ekonominin belkemiği sektörlerde faaliyetlerini sürdürmektedir. Her ne kadar devlet mülkiyetli şirketlerin endüstri çıktı, varlık
ve istihdam miktarlarındaki payı giderek düşse de bu şirketlerin önemi
sürmektedir. Öyle ki artık bu şirketlerin yeni misyonu küresel yatırım yapmaktır. Bu bağlamda Çin’in dış yatırımlarının önemli bir kısmını merkezi
devlet mülkiyetli şirketler yapmaktadır. Çizelge 4.18, Çin’in finansal olmayan dış yatırımlarını yapan ilk 10 devlet mülkiyetli şirketini göstermektedir
(Dobson, 2014).
Çizelge 4.18. En Çok Dış Yatırım Yapan On Devlet Mülkiyetli Çin Şirketi
Şirket Adı
Sektör
China Petrochemical Corporation (Sinopec)
Petrol Ürünleri
China National Petroleum Corporation (CNPC)
Petrol Ürünleri
China National Offshore Oil Corporation (CNOOC)
Petrol Ürünleri
China Mobile
Telekomünikasyon
China Resources Co., Ltd.
Karma
China Ocean Shipping Company (COSCO)
Ulaşım
Aluminum Corporation of China
Metal
Sinochem Corporation
Kimyasal
China Merchants Group
Karma
China State Construction Engineering Corporation
İnşaat
Dobson (2014)
Ulusaşırı yatırımlar konusunda en önemli unsur enerji ve doğal kaynaklar endüstrileridir ve bu sektörler Çin’in ekonomik yükselişinin yapıtaşlarındandır (Çizelge 4.19). Çin devlet mülkiyetli şirketleri artık kıtalararası
işlemler yaparak birer ulusötesi şirkete dönüştüler. Bunların başında da üç
büyük enerji firması gelmektedir: PetroChina, Sinopec ve CNOOC. PetroChina, dünyanın ilk trilyon dolarlık şirketi ve 2015 Forbes Global 2000’de dünyanın en büyük sekizinci şirketidir. Sinopec, dünyanın en büyük üçüncü
rafineri kapasitesine sahip bir şirket ve bu yönüyle de oldukça dikkat çekmektedir. Diğer firma CNOOC ise, Çin Kalkınma Bankası’ndan gelen devlet
destekli kredilerle dünyaya açılan bir devlet mülkiyetli şirkettir (Harris,
2012: 16).
53- SASAC tarafından kontrol edilen şirketlere merkezi devlet mülkiyetli şirketler de denilir.
116
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 4.19. Çin Ulusötesi Yatırımlarının Sektörel Dağılımı:
2005-2012 (Milyar Dolar)
Sektör
Yatırım
Enerji
186,1
Metal-Maden
90,2
Finans
37,3
Gayrimenkul ve İnşaat
21,7
Ulaşım
16,6
Tarım
11,8
Teknoloji
8,7
Kimyasal
6,2
Diğer
8,2
Toplam
386,7
Bowman vd. (2013)
Harris (2012: 17-18), bu üç büyük enerji şirketinin 1996-2010 yılları arasını kapsayan dönemde 23 adet ulusötesi yatırım anlaşması yaptığını ifade etmektedir. Örneğin PetroChina/CNPC, 2005-2008 yılları arasında 2-4
milyar dolar yıllık gelir elde ederken, 2009 itibariyle dış yatırımlarını arttırmaya yönelmiş ve Avusturalya, Kanada, Singapur ve Orta Asya’dan toplamda 7 milyar dolar değerinde rafineri satın almıştır. Şirket 2010 yılının sonuna doğru giderek genişleyerek, 5,4 milyar dolarlık bir yatırımla Kanada
gaz şirketinin %50 oranında ortağı oldu. Şirket 2020 yılında kadar 60 milyar
dolarlık bir ulusötesi yatırım hedeflemektedir. Sinopec ise ulusaşırı yatırımlarına 2004 yılında Angola devlet mülkiyetli şirketi Sonanopol ile yaptığı 2,4 milyar dolarlık petrol çıkarma sahası yatırımı ile başladı. 2007 yılında
İran’da 2 milyar dolarlık petrol sahası yatırımı, 2009’da ise Addax Petroleum
(Kanada-İsviçre) şirketine 7,22 milyar dolarlık yatırım yaptı. Aynı yıl İspanya’nın Repsol şirketinin Brezilya tesislerinin %40’ını 7,1 milyar dolara satın
aldı. 2010 yılında da petrol arama arazileri ile ilgili Conoco Philips ile 4,65
milyar dolarlık bir anlaşma yaptı. Çin’in diğer enerji devi CNOOC da 2002
‘de Avusturalya’da dünyanın en büyük doğalgaz projelerinden birine dahil
oldu. Bu projede BP, Chevron, Shell gibi kuruluşlar da yer almaktaydı. Şirket,
2006 yılında Nijerya’da 2,27 milyar dolara bir petrol çıkarma arazisi satın
aldı. 2010’da 2,16 milyar dolarlık bir anlaşma ile Teksas’ta bir petrol arazisi
daha satın aldı. Bununla beraber Güney Amerika’da da 3.1 milyar dolarlık bir
yatırım gerçekleştirdi. Petrol sektörü özelinde ifade edilen bu örnekler, Çin
devlet sermayesinin özellikle 2000’li yıllar itibariyle ulusötesi bir karaktere
büründüğünü göstermekte ve böylelikle de Çin devlet kapitalizmi küreselleşmeyle giderek pekişmektedir. Çizelge 4.20, Çin’in ulusötesi yatırımlarını
gerçekleştirdiği ilk 10 ülkeyi göstermektedir.
117
Çizelge 4.20. Çin’in Ulusötesi Yatırımlarını Gerçekleştirdiği
İlk On Ülke (2012)
Sıralama
Ülke
Milyar Dolar
1
ABD
54,2
2
Avusturalya
53,5
3
Kanada
36,7
4
Brezilya
27,5
5
Endonezya
25,0
6
İran
16,8
7
Nijerya
15,6
8
Britanya
14,7
9
Kazakistan
14,0
10
Venezuela
13,9
Bowman, vd. (2013)
Genel olarak, Çin 143.000 devlet şirketine sahip ve bunların 129 tanesi
küreselleşmiş şirketlerdir. Bu şirketler özellikle finans, inşaat, altyapı, iletişim, enerji, askeri ve bazı önemli manufaktür alanlarında faaliyet göstermektedir. Söz konusu şirketler aynı zamanda küresel üretim ağlarına dahil
olmuştur (Harris, 2012: 25).
Bu bağlamda, yeni devlet kapitalizminin ulusötesileşmesi sürecinin baş
aktörü konumunda olan Çin devlet mülkiyetli şirketleri, sosyalizm dönemindeki işlevlerinden oldukça farklı olarak, kar için yayılmacı bir üretim
politikası izlemektedir. Çin şirketlerinin yükselişi sadece ekonomik bağlamda değil siyasi bağlamda da küresel kapitalizmin dengelerini değiştirecek türden bir seyir izlemektedir.
5. SONUÇ
Küreselleşme, sosyal bilimlerin doğası gereği, üzerinde görüş birliğinin
olduğu bir kavram değildir. Özellikle 20. yüzyılın son çeyreği ile başlayan bu
tartışmalar, sosyal bilimlerin her disiplininde büyük yankı buldu. Üzerine
tezler üretilen, kitaplar yazılan bu kavram, günlük hayatın diline de yerleşti. Akademik olarak ise, başta küreselleşmenin mevcudiyeti olmak üzere,
başlangıç tarihi ve etkileri araştırma konusu oldu ve geniş bir literatür ortaya çıkardı. Bu geniş literatür de, küreselleşme ile alakalı çalışmaların gidişatı açısından belli sınırlar koymayı zorunlu kıldı.
Küreselleşmeyi merkezine alan ya da küreselleşme kavramından dolaylı olarak yararlanan çalışmaların koyması gereken bu sınırlamalar, aynı
zamanda söz konusu çalışmaların küreselleşme konusundaki bakış açısını
da ifade etmektedir. Bu çalışmada da ilk yapılan, küreselleşmeyi konumlandırmak ve çeşitli varsayımlarla araştırmanın gidişatını belirlemek oldu.
Bu bağlamda küreselleşmenin yorumlanması konusundaki çeşitli yaklaşımlar ile bazı küreselleşme teorileri sunularak bir literatür taraması gerçekleştirildi. Küreselleşmeyi yorumlayan yaklaşımlar hiper küreselleşmeci, şüpheci ve dönüşümcü olarak açıklanırken, küreselleşme tezleri de, ele
alınan yazarların temel olarak odaklandıkları noktalar üzerinden irdelendi.
Burada ortaya çıkan şey, bu çalışmanın küreselleşmeyi yorumlayan
hangi yaklaşıma ve hangi küreselleşme tezine daha yakın olup olmadığının
sorulması oldu. Bu soruya verilen cevap aynı zamanda çalışmanın küreselleşme tanımını da ortaya koyacaktır. Çizelge 5.1, çalışmanın küreselleşme
tartışmalarındaki konumlanışını özetlemektedir. Bu bağlamda çalışma, hiper küreselleşmeci ve şüpheci yaklaşımların aksine, dönüşümcü bir çizgide küreselleşmeyi ve etkilerini ele almaktadır. Çalışmaya göre, küreselleşme, devleti geri plana atan bir olgu değil, bilakis onun kontrolünde ilerleyen
kapitalist bir süreçtir. Bu noktada, özellikle William I. Robinson’un kavramsallaştırmaları üzerinden hareket edilmiş ve bu çerçevede küreselleşme,
kapitalizmin yeni ve ulusötesi aşaması olarak kabul edilmiştir.
120
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Çizelge 5.1. Küreselleşme Tartışmalarında Çalışmanın Konumlanışı
(Dönüşümcü)
Kavramlar
Küresel kapitalizm, ulusötesileşme
Güç
Heterarşik-çok kutupluluk
Ekonomi
Tarihsel düzeyde en yüksek derecede karşılıklı bağımlılık,
üretimin merkezsizleşmesi, kapitalizmin geçirdiği
dönüşüm doğrultusunda devletin de form değişikliğine
uğraması ve devletin ekonomik olarak yükselişi
Sistem
Kapitalizmin yeni aşaması: Ulusötesi kapitalizm (Ulusdevletler, ulusötesi düzenleyici kurumlar, ulusötesi
şirketler)
Artık, uluslararası ilişkiler temelli kapitalist yapının yerini ulusötesi kapitalizm almıştır. Karşılıklı bağımlılığın ve sermayenin yayılışının önceki
süreçlerden farklılaştığı küreselleşmenin 1980’lerde başladığı kabul edilmektedir. Neoliberal politikalar çerçevesinde ilerleyen küreselleşme, her ne
kadar devlet aygıtını geri plana alıyor gibi görünse de, aslında devletin uyguladığı politikalarla ilerleyen bir süreçtir. Dolayısıyla küreselleşme ile devlet arasındaki ilişki adeta diyalektiktir. Küreselleşme ile ilgili tartışmaların
esas odak noktası da küreselleşme-devlet ilişkisi olmuştur. Bu çalışma,
devletin küreselleşme ile birlikte bir dönüşüm geçirdiğini kabul etmekte ve
aşağıda sıralanan şu varsayımları öngörmektedir:
a. Küreselleşme, kapitalizm veri iken, basit niceliksel bir değişmeden öte
niteliksel bir kayışı ifade etmektedir.
b. Küreselleşme, geçmiş aşamalardan daha bütünleşik bir kapitalist evreyi simgelemektedir.
c. Ulusal ve uluslararası olandan öte küresel-ulusötesi olanın ön plana
çıkması ve bu çerçevede kapitalizmin niteliksel olarak yaşadığı dönüşüm
yeni dünya iktisadi ve siyasi sistemini ortaya çıkarmıştır.
d. Küreselleşme, sermayenin küresel olarak yayıldığı ve üretimin parçalara ayrılarak dünya coğrafyasına dağılarak merkezsizleştiği bir süreçtir.
e. Küreselleşme, aynı zamandan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki devasa gelişmeleri de beraberinde getirmiştir.
f. Küreselleşme sadece iktisadi ve siyasi anlamda değil, sosyal ve kültürel anlamda da bir değişikliği ifade eder. Dolayısıyla ekonomi-politik alanı
başta olmak üzere, küreselleşme sosyal bilimlerde bir yeniden düşünme
sürecinin başlamasına neden olmuştur.
Yukarıdaki varsayımlardan hareketle, çalışmanın küreselleşme tanımını burada yinelemek anlamlı olacaktır. Bu çalışmada küreselleşme, “dünya
kapitalizminin geçmiş dönemlerinden niceliksel olmaktan öte, niteliksel
olarak ayrılan, ancak mantık olarak kapitalist süreçleri işleten ve ondan
bağımsız düşünülemeyecek olan, özellikle bilgi ve iletişim teknolojilerindeki yenilik ve gelişmeler doğrultusunda ekonomileri ve toplumları birbiriyle bütünleştiren, neoliberal iktisat politikaları çerçevesinde ilerleyen,
121
sermaye birikimini ulusal sınırlardan öteye taşıyan, üretimin parçalara
ayrılarak tüm dünya coğrafyasına yayıldığı bir süreçler bütünü” olarak tanımlanmaktadır.
Söz konusu tanım, bu çalışmanın küreselleşmeye bakış açısını ve dolayısıyla da küreselleşme tartışmalarındaki konumunu özet şeklinde ortaya
koymaktadır. Bu bağlamda bu çalışma, küreselleşmeyi dönüşümcü nitelikte ele alımı ve devletin küreselleşme ile birlikte geçirdiği form değişikliğine
odaklanmıştır. Hiper küreselleşmecilerin savunduğunun aksine, küreselleşme sürecinin devleti iktisadi yaşamdan dışlamadığı, devletin küresel
kapitalizmde var olduğu, ancak kapitalizmin her aşamasında olduğu gibi
küresel aşamada da bir form değişikliğine uğradığı ortaya koyulmuştur. Bu
bağlamda özellikle küreselleşmenin “neoliberal” dönemindeki form değişikliği üzerinde durulmuştur. Son bölümde, Çizelge 4.1’de anlatılan süreç,
devletin küreselleşme ile birlikte uğradığı değişiklikleri özetlemektedir.
Küreselleşme devletleri, kendi ekonomilerini küresel kapitalizmle bütünleştiren ve sermaye hareketlerinin sorunsuz bir biçimde işlemesini sağlayan ve üretimi merkezsizleştiren birer aygıt haline getirmiş ve üretim, ticaret ve yatırım ilişkilerinin territoryal sınırlardan giderek bağımsızlaşması,
devletin iktisadi hayatta rolünün azaldığına yönelik bir algı yaratmıştır. Ancak küreselleşme sürecini hızlandıran ve onun neoliberal paradigmalarının
yayılmasını sağlayan devlet aygıtıdır. Dolayısıyla küreselleşme ve devlet
birbirinden bağımsız birer unsur değildir. Küreselleşme, sermayenin merkezsizleşmesi, yayılması ve yeniden üretiminin mevcut aşamasıdır. Her
dönemde olduğu gibi sermaye bu aşamada da devlete ihtiyaç duymaktadır.
Bu açıdan “minimal devlet” anlayışı ile “el çektirilen” devlet aslında küresel kapitalizmle bütünleşerek onu yöneten unsurlardan birine dönüşmekteydi. Bu özelliğiyle devlet ulusötesileşen bir aygıt olarak karşımıza
çıkıyordu. Serbest piyasanın etkin işlemesini hedefleyen bu süreç “piyasa
dostu devlet” ile pekişmekteydi.
Minimal devletten piyasa dostu devlete evrilen “devlet eliyle yürütülen
serbest piyasacı neoliberal kapitalizm”, 2008 krizi ile birlikte tekledi. Birçok
gelişmiş ülkede devlet, batan bankaları kurtarmaya çalıştı, yeni iktisat politikaları üretti ve küresel krizden çıkmanın yollarını aradı. Bunun yanında
neoliberalizmin “gelişen piyasalar” olarak nitelediği ve başını Çin’in çektiği
bazı ülkelerde 2000’lerin başından itibaren devlet kapitalizmi yükselmekteydi. Özellikle 2005-2006 yıllarından itibaren devlet mülkiyetli şirketler
küresel kapitalizmin sahnesine çıkmış ve son krizle birlikte daha belirgin
bir şekilde önemlerini arttırmışlardır. Başta petrol ve doğalgaz sektörü olmak üzere birçok sektörde çoğu Çin kökenli devlet mülkiyetli şirketler olmak üzere, küresel birer aktöre dönüşmüşlerdir. Küreselleşmeyi belirgin
bir biçimde gösteren Forbes Global 2000 ve Fortune Global 500 gibi listelerde bu süreç izlenebilmektedir. Bununla birlikte devlet, sadece üretim sektöründe değil, çağın bir gereği olarak finans sektöründe de ön plana çıktı.
Buradaki temel araç da ulusal varlık fonları oldu.
122
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Belirtilen bu noktalar, devletin küreselleşme ile birlikte uğradığı form
değişikliğinin gelişmiş ve gelişmekte olan piyasalarda farklılık gösterdiğini
ifade etmektedir. Gelişmiş ülkeler, Post-Washington Uzlaşması’nın öngördüğü piyasa dostu ve etkin devlet stratejisi çerçevesinde devleti ekonomiye
dahil ederken, Çin’in başını çektiği grup ise, kendi yapılarına göre içselleştirdikleri küreselleşmeyi devlet girişimciliği öncülüğünde yürütmekte ve
böylelikle yeni bir tür devlet kapitalizmini ulusötesileştirmektedir (Çizelge
5.2).
Çizelge 5.2. Gelişmiş Piyasalar, Gelişen Piyasalar,
Küreselleşme ve Devlet
Gelişmiş
Piyasalar
Küreselleşmenin kabullerini kendi sınırları içinde
özümsetmek ve bunun için ulusötesi kurumlarla
bütünleşmek (Washington Uzlaşması)
Piyasanın iyi işlemesini sağlayacak önlemler almak (PostWashington Uzlaşması)
Sonuç: piyasa dostu devlet
Gelişen
Piyasalar
Küreselleşmenin neoliberal özelliklerini kendi yapılarına
göre içselleştirmek.
Devletin piyasada girişimci ve yatırımcı rolünü üstlenmesi
bağlamında küreselleşmeye tam uyum
Sonuç: yeni ve ulusötesileşen devlet kapitalizmi
Çizelge 5.2’den hareketle, küresel kapitalizmde devlet müdahalesinin
biçimsel olarak farklılaştığı iki seçenek ortaya çıkmaktadır: Piyasa dostu
devlet ve yeni devlet kapitalizmi çerçevesinde girişimci devlet.
Bu fraksiyonlar, küreselleşme ile devlet arasındaki bağıl ilişkiyi bir kez
daha ortaya koymaktadır. İster sadece politikalarla piyasayı düzenlemek
olsun, isterse de çeşitli aktörlerle ekonominin yapı taşı konumuna yerleşmek olsun, devlet, kapitalizmin ve dolayısıyla kapitalizmin mevcut aşaması
küreselleşmenin asli bir unsurudur.
Bu çalışmada, özellikle vurgulanan nokta, devletin ulusötesi bir girişimci olarak yükselmesidir. Devletin bu rolünün betimleyen yeni devlet kapitalizmi, küreselleşme ile bütünleşerek ulusötesi bir hale geldi. Bunun en
büyük örneği, kuşku götürmeyecek biçimde Çin oldu. 1978 yılında başlatılan piyasa yanlısı reformlarla birlikte küresel sistemle bütünleşme arzusu
içinde olan Çin, reformların önemli bir ayağını, sosyalist dönemin yapıtaşları olan devlet mülkiyetli şirketlere yansıttı. Bu bağlamda devlet mülkiyetli
şirketler reform sürecinden geçirilerek, kapitalizme uygun birer modern
girişime dönüştürüldü. Bununla birlikte büyük olanı elinde tut, küçük olanı
bırak stratejisi çerçevesinde devlet mülkiyetli şirket fazlalığı yerine sadece büyük şirketler merkezi yönetim tarafından kontrol edilmeye başlandı.
Diğerleri ise, ya özelleştirildi, ya iflas etti ya da yerel yönetimler tarafından
yeniden inşa edildi.
123
Diğer yandan 2000’li yılların başından itibaren “küreselleş” stratejisiyle
de bu büyük şirketler küresel piyasaya sunuldu. 2005 yılında Fortune Global 500 Listesi’nde sadece 14 adet Çin kökenli devlet mülkiyetli şirket varken bu sayı 2014’te 76’ya yükseldi. Böylelikle Çin devlet mülkiyetli şirketleri
ulusötesi birer unsur halini aldılar. Bununla birlikte, üretimin merkezsizleşmesi sonucunda birçok ulusötesi şirketin üretim üssü olan Çin de devlet
mülkiyetli şirketleri aracılığıyla ulusötesi yatırımlara yöneldi. Özellikle petrol şirketlerinin yaptığı deniz aşırı yatırımlar, kayda değer bir biçimde artış
gösterdi.
Özet olarak, yeni ve ulusötesileşen devlet kapitalizmi ile ilgili varılan sonuçlar aşağıdaki gibidir:
a. Yeni devlet kapitalizmi Çin başta olmak üzere, gelişen ekonomilerin
en ön planda olanlarında (Rusya, Brezilya, Hindistan) gibi ortaya çıkmıştır.
Ancak en iyi örnek Çin’dir.
b. Yeni devlet kapitalizminin küreselleşmeyle uyum içerisinde olması
onun ulusötesileşmesi anlamına gelir.
c. Yeni, ulusötesileşen devlet kapitalizminin asli unsurları devlet mülkiyetli şirketler ve ulusal varlık fonlarıdır.
d. Araştırmada yararlanılan Forbes Global 2000 ve Fortune Global 500
listeleri, devlet mülkiyetli şirketlerin 2005 yılından 2014 ve 2015 yıllarına
kadar olan süreçte küresel bağlamda devlet mülkiyetli şirketlerin sayısının
artışını ortaya koyma konusunda yardımcı olmuşlardır.
e. Fortune Global 500’de 2005’te 49 devlet mülkiyetli şirket varken 2014
yılında bu sayı 114’e yükselmiştir.
f. Aynı yıl aralıklarında devlet mülkiyetli şirketlerin toplam karlardaki
payı %8,2’den %19,9’a yükselmiştir.
g. Aynı listeye ülkesel bazda bakıldığında, Çin’in 2005’te 14 tanesi devlet
mülkiyetli olmak üzere toplamda 88 şirketi listedeyken 2014 yılında listede
yer alan 80 Çin şirketinin 76 tanesi devlet mülkiyetli, Rusya’nın 2005’te listede 33 şirketi varken bir tanesi devlet mülkiyetli, 2014’te 63 şirketi listede
ve 5 tanesi devlet mülkiyetli, Brezilya’nın 2005’te toplam 67 şirketi listede
ve 2 tanesi devlet mülkiyetli, 2014’te 29 şirketi listede ve yine 2 tanesi devlet
mülkiyetli, Hindistan’ın 2005’te 80 şirketi listede ve 4 tanesi devlet mülkiyetli, 2014’te 63 şirketi listede ve 5’i devlet mülkiyetlidir.
h. Forbes Global 2000’de ise 2015 verilerine göre, dünyanın en büyük 20
devlet mülkiyetli şirketinin 13’ü Çin’e, 3’ü Rusya’ya, birer tanesi de Fransa,
Norveç, İtalya ve Suudi Arabistan’a aittir. Bu 20 şirketin, 7’şer tanesi petrol&doğalgaz ve bankacılık, birer tanesi de telekom, sigorta, elektronik,
kimyasal, inşaat ve madencilik sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Elde
edilen karlar bakımından tüm şirketler arasında en yüksek kara sahip ilk
10 şirketin 5’i devlet mülkiyetlidir. Bu devlet mülkiyetli şirketlerin 4’ü Çin’e
ait bankalar, biri ise Rus Gazprom’dur.
i. Verilerden görüldüğü üzere, en büyük şirketler arasında en çok devlet
mülkiyetli şirketi olan ülke Çin’dir. Çin devlet mülkiyetli şirketleri, sosyalist
planlamanın bir mirasıdır. Piyasa reformları sonucunda bu şirketler yenden
inşa sürecine girip dönüştürülerek birer modern kapitalist girişim halini al-
124
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
mışlardır. Bu bağlamda küresel ekonomide oldukça iyi noktalarda var olan
Çin devlet şirketleri yaptığı büyük denizaşırı yatırımlarla giderek ön plana
çıkan birer unsur olmuşlardır.
j. Çin devlet mülkiyetli şirketlerinin bu başarısının arkasında, “büyük
olanı elinde tut, küçük olanı bırak” ve “küreselleş” stratejileri yer almaktadır. Bu bağlamda söz konusu stratejiler çerçevesinde devlet mülkiyetli
şirketlerin sayısında azalmaya giden Çin yönetimi, özellikle stratejik sektörlerde faaliyet gösteren devlet mülkiyetli şirketlerini küresel ekonomiye
açarak onlar üzerinden ulusötesi yatırımlar gerçekleştirmektedir.
Çin örneği başta olmak üzere yeni devlet kapitalizmini uygulayan ülkeler, devletin küreselleşme ile birlikte değişen konumunu yeniden düşünme
fırsatı getirdi. Minimal devlet, piyasa dostu devlet artık karşımıza girişimci
ve yatırımcı özellikleriyle şirketleşen devleti çıkarmış oldu. Şirket devlet
kavramı, devlet mülkiyetli veya devlet kontrolündeki üretim kuruluşları ve
finansal kuruluşlar çerçevesinde küresel kapitalizmde özel mülkiyetli şirketlerle rekabet eden devleti tanımlayan bir kavramdır.
Devletin bir şirket ya da şirket grubu gibi hareket ederek küreselleşmesi, üretim, ticaret ve finans alanlarında faaliyette bulunması aslında devletin form olarak değişse de kapitalizmin her zaman içsel bir unsuru olduğunu ifade etmektedir. Çünkü kapitalizmin yeniden üretimi, devlet aygıtının
varlığına bağlıdır. Sadece piyasa ilişkileri, kapitalizmin yeniden üretiminde
yeterli olmaz. 1929’da, 1970’lerde ve 2008 krizinde olduğu gibi, kapitalizmin
yenilenmesi için devlete ihtiyaç vardır.
125
KAYNAKÇA
Acemoğlu, D. (2008). Interactions between Governance and Growth, içinde Governance,
Growth, and Development Decision-making. Washington: World Bank.http://
siteresources.worldbank.org/EXTPUBLICSECTORANDGOVERNANCE/Resources/
governanceandgrowth.pdf
Adda, J. (2013). Ekonominin Küreselleşmesi. (Yedinci Baskı). (Çev. S. İnceci). İstanbul: İletişim
Yayınları. (Eserin orijinali 1996’da yayımlandı).
Agnew, J. (2009). Globalization and Sovereignty. ABD: Rowman & Littlefield Publishers.
Akçay, Ü. ve Türkay, M. (2006). Neoliberalizm’den kalkınmacı yaklaşıma; devletin sermaye
birikimi sürecindeki yeri üzerine., B. Ülman ve İ. Akça (Derleyenler). İktisat, siyaset, devlet
üzerine yazılar. Bağlam Yayınları, İstanbul, ss. 49–65.
Akçay, Ü. (2013). Sermayenin uluslararasılaşması ve devletin dönüşümü: Teknokratik
otoriterizmin yükselişi. Praksis, 30-31, 11-39.
Alhashel, B. (2015). Sovereign wealth funds: A literature review. Journal of Economics and
Business, 78, 1-13.
Aligica, P.D., Tarko, V. (2012). State capitalism and the rent-seeking conjecture. Constitutional
Political Economy, 23 (4), 357-379.
Alon, I., Wang, H., Shen, J. ve Zhang, W. (2014). Chinese state-owned enterprises go global.
Journal of Business Strategy, 35 (6), 3-18. http://dx.doi.org/10.1108/JBS-12-2013-0118
Amin, S. (2005). Theory and practice of the Chinese ‘market socialism’ project: Is ‘market
socialism’ an alternative to liberal globalization?, In T. Y. Cao (Ed.), The Chinese model of
modern development. Routledge, Oxon, syf. 128-148.
Barrow, C.W. (2005). The return of the state: Globalization, state theory, and the new
imperialism. New Political Science, 27, 123-145.
Beck, R. ve Fidora, M. (2008). The impact of sovereign wealth funds on global financial
markets. Intereconomics, 43 (6), 349-358.
Becker, U. (2009). Open varieties of capitalism. New York: Palgrave Macmillan.
Becker, U. (2013). Measuring change of capitalist varieties: Reflections on method,
illustrations from the BRICs. New Political Economy, 18 (4), 503-532.
Belek, İ. (1999). Postkapitalist paradigmalar. İstanbul: Sorun Yayınları.
Berberoglu, B. (2012). Introduction: The global capitalist crisis and its aftermath. In B.
Berberoglu (Ed.), Beyond the global capitalist crisis the world economy in transition.
Ashgate Publishing.
Berberoglu, B. (2014). Küresel çağda siyasal sosyoloji. (Çev. E. Sönmez). İstanbul: Bilgi
Üniversitesi Yayınları. (Eserin orijinali 2013’de yayımlandı).
Berger, M. T. (2001). The nation-state and the challenge of global capitalism. Third World
Quarterly, 22(6), 889-907, DOI: 10.1080/01436590120099704
Bowman, M., Gilligan, G., O’Brien, J. (2013). China: Investing in the world. CIFR, Working Paper.
Bozkurt, V. (2000). KüreselleşmenininsaniYyüzü. İstanbul: Alfa Yayıncılık.
Bremmer, I. (2009). State capitalism comes of age. Foreign Affairs, 88(3), 40–55.
Bremmer, I. (2010a). The End Of The Free Market. New York: Portfolio.
Bremmer, I. (2010b). The end of the free market: who wins the war between states and
corporations? European View, 9(2), 249-252.
Bremmer, I. (2010c). The long shadow of the visible hand. The Wall Street Journal. 22 Mayıs
2010.
Bremmer, I. (2014). The new rules of globalization, Harvard Business Review, Ocak-Şubat
Sayısı.
Breslin, S. (2007). China and the Global Political Economy. New York: Palgrave Macmillan.
Bresser-Pereira, L. C. (2010). The global financial crisis and a new capitalism?, Levy Economics
Institute Working Paper, No: 592. http://www.levyinstitute.org/pubs/wp_592.pdf
126
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Castells, M. (1999). Information technology, globalization and social development. UNRISD
Discussion Paper, No. 114.
Castells, M. (2013). Ağ Toplumunun Yükselişi - Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür
1.Cilt. (3. Baskı). (Çev. E. Kılıç). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.(Eserin orijinali 1996’da
yayımlandı).
Cerny, P. (2010). Rethinking world politics a theory of transnational neopluralism. New York:
Oxford University Press.
Chavez, D. (2014). State of the State. In State of Power. TNI: 45-53.
Christiansen, H. and Y. Kim (2014). State-invested enterprises in the global marketplace:
Implications for a level playing field. OECD Corporate Governance Working Papers, No. 14,
OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5jz0xvfvl6nw-en
Clarke, S. (1990). The crisis of fordism or the crisis of social-democracy?. Telos, 83,71-98.
Cohn, T. H. (2012). Global political economy. Boston: Longman.
Cornish, M. (2012). Behaviour of Chinese SOEs: Implications for Investment and Cooperation in
Canada. Canadian International Council and Canadian Council of Chief Executives. http://
www.ceocouncil.ca/wp-content/uploads/2012/02/Margaret-Cornish-Chinese-SOEsFebruary-2012.pdf
Cox, R.W. (1987). Production, power, and world order. New York: Columbia University Press.
Crouch, C. (2005). Models of capitalism. New Political Economy, 10 (4), 439–456.
Das, D. K. (2009). Sovereign-Wealth Funds: the institutional dimension. Int Rev Econ, 56, 85104.
Dicken, P. (1998). Global shift: Transforming the world economy. (Third Edition). London: Paul
Chapman Publishing.
Dicken, P. (2007). Global shift: Mapping the changing contours of the world economy. (Fifth
Edition). London: SAGE.
Dicken, P. (2011). Global shift: Mapping the changing contours of the world economy. (Sixth
Edition). New York and London: The Guilford Press.
Dixon, A. D., and Monk, H. B. (2012). Rethinking the sovereign in sovereign wealth funds.
Transactions of the Institute of British Geographers, 37 (1), 104-117.
Dobb, M. (2007). Kapitalizmin Gelişimi Üzerine İncelemeler. (Çev. F. Akar). İstanbul: Belge
Yayınları. (Eserin orijinali 1946’da yayımlandı).
Dobson, W. (2014). “China’s State-Owned Enterprises and Canada’s FDI Policy”, The School of
Public Policy, SPP Research Papers, 7 (10). http://www.policyschool.ucalgary.ca/sites/
default/files/research/chinas-soes-dobson.pdf
Eren, A. A. (2008). Piyasa: Tarihi, teorisi ve eleştirileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Fine, B. (2001). Social capital versus social theory. Londra ve New York: Routledge.
Fülberth, G. (2008). Kapitalizmin kısa tarihi. (Çev. S. Usta). İstanbul: Yordam Kitap.
Geng, X., Yang, X. ve Janus, A. (2009).
State-owned enterprises in China reform dynamics
and impacts. In R. Garnaut, L. Song and W.T. Woo (Eds.), China’s new place in a world in
crisis: economic geopolitical and environmental. Canberra: ANU E Press.
Giddens, A. (2014). Modernliğin sonuçları. (Altıncı Baskı). (Çev. E. Kuşdil). İstanbul: Ayrıntı
Yayınları. (Eserin orijinali 1990’da yayımlandı).
Girdner, E. J. (2004). China as a capitalist state: From “primitive socialist accumulation” to
neoliberal capitalism. The Turkish Yearbook of International Relations, 35, 121-144.
Güzelsarı, S. (2003). Neo-liberal politikalar ve yönetişim modeli. Amme İdaresi Dergisi, 36 (2),
17-34.
Hall, P. A., Soskice, D. W. (2001). Varieties of capitalism: The institutional foundations of
comparative advantage. Oxford: Oxford University Press.
Harris, J. (2005). To be or not to be: The nation-centric world order under globalization. Science
& Society, 69 (3), 329-340.
127
Harris, J. (2005b). Emerging third world powers: China, India and Brazil. Race & Class, 46 (3),
7-27.
Harris, J. (2009). Statist globalization in China, Russia and the Gulf States. Science & Society, 73
(1), 6-33.
Harris, J. (2012). Outward bound: Transnational capitalism in China. Race & Class, 54(1), 13-32.
Harvey, D. (2012). Postmodernliğin durumu. (Altıncı Baskı). (Çev. S. Savran). İstanbul: Metis
Yayınları. (Eserin orijinali 1990’da yayımlandı).
Harvey, D. (2015). Neoliberalizmin kısa tarihi. (Çev. A. Onocak). İstanbul: Sel Yayıncılık. (Eserin
orijinali 2005’de yayımlandı).
Hassel, A. ve Lütz, S. (2012). Balancing competition and cooperation: The state’s new power
in crisis management. LSE ‘Europe in Question’ Discussion Paper Serie,s No. 51. http://
www.lse.ac.uk/europeanInstitute/LEQS/LEQSPaper51.pdf
Held, D. ve McGrew, A. (2008). Küresel dönüşümler. (Çev. A. R. Güngen, A. S. Mercan, B. Özçelik,
C. Boyraz, vd.). Ankara: Phoenix Yayınları. (Eserin orijinali 2000’de yayımlandı).
Helleiner, E. (2009). The geopolitics of sovereign wealth funds: An introduction. Geopolitics, 14
(2), 300-304.
Helleiner, E. (2011). Understanding the 2007–2008 global financial crisis: Lessons for
scholars of international political economy. Annu. Rev. Polit. Sci. , 14, 67–87. (http://
ir.rochelleterman.com/sites/default/files/Helleiner%202011.pdf)
Heywood, A. (2014). Küresel Siyaset. (Üçüncü Baskı). (Çev. N. Uslu, H. Özdemir). Ankara: Adres
Yayınları.(Eserin orijinali 2011’de yayımlandı).
Hirsch, J. (1995). Nation-State, international regulation and the question of democracy. Review
of International Political Economy, 2 (2), 267-284.
Hirsch, J. (2004). Fordist güvenlik devleti ve yeni toplumsal hareketler, S. Clarke (editör).
Devlet Tartışmaları. Birinci Baskı. Ankara: Ütopa Yayınevi, s. 175-192.
Hirsch, J. (2011). Materyalist devlet teorisi. (Çev. L. Bakaç). İstanbul: Alan Yayıncılık.
Hirsch, J. ve Kannankulam, J. (2011). The spaces of capital: The political form of capitalism and
the internationalization of the state. Antipode, 43(1), 12-37.
Hirst, P., Thompson, G. (2007). Küreselleşme sorgulanıyor. (Dördüncü Baskı). (Çev. E. Yücel, Ç.
Erdem). Ankara: Dost Yayınları. (Eserin orijinali 1996’da yayımlandı).
Hua, Miesing ve Li (2006). An empirical taxonomy of soe governance in transitional China.
Journal of Management Governance, 10, 401–433. DOI 10.1007/s10997-006-9008-z
Huat, C. B. (2015): State-owned enterprises, state capitalism and social distribution in
Singapore. The Pacific Review, DOI: 10.1080/09512748.2015.1022587.
IMF (2008). Sovereign Wealth Funds—A Work Agenda. https://www.imf.org/external/np/
pp/eng/2008/022908.pdf
IWG (2008). Sovereign Wealth Funds Generally Accepted Principles and Practices: “Santiago
Principles”. http://www.iwg-swf.org/pubs/eng/santiagoprinciples.pdf
Ikenberry, G. J. (2008). The rise of China and the future of the West: Can the liberal system
survive?. Foreign Affairs, 87 (1), 23-37.
Jessop, B. (1995). Post-Fordism and the state. In A. Amin (Ed.), Post-fordism: A reader. Oxford:
Blackwell, pp. 251-280.
Jessop, B. (1998). The rise of governance and the risk of failure: The case of economic
development. International Social Science Journal, 155, 29-45.
Jessop, B. (2002). Liberalism, neoliberalism, and urban governance: A state–theoretical
perspective. Antipode, 34 (3), 452–472.
Jessop, B. (2009). Kapitalist devletin geleceği. (Çev. A. Özcan). Ankara: Epos Yayınları. (Eserin
orijinali 2002’de yayımlandı).
Jones, A. (2010). Globalization: Key thinkers. Cambridge: Polity.
Jory, S. R. Vd (2010). The role of sovereign wealth funds in global financial intermediation.
Thunderbird International Business Review, 52 (6), 589-604.
128
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Kennedy, S. (2010). The myth of the Beijing Consensus. Journal of Contemporary China, 19
(65): 461-477.
Keohane, R. (2002). Power and governance in a partially globalized world. London: Routledge.
Kiely, R. (1998). Neoliberalism revised? A critical account of World Bank Concepts of good
governance an market friendly intervention. Capital and Class, 64: 63-88.
Kiely, R. (2005). The clash of globalizations. Leiden and Boston: Brill.
Kiely, R. (2013). Imperialism or globalisation? ... Or imperialism and globalisation: Theorising
the international after Rosenberg’s ‘post-mortem’. Journal of International Relations and
Development, 1–27.
Kotz, D. M. (2015). Capitalism and forms of capitalism: Levels of abstraction in economic crisis
theory. Review of Radical Political Economics, 1-9
Kowalski, P. et al. (2013. State-owned enterprises: Trade effects and policy implications. OECD
Trade Policy Papers, No. 147, OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/5k4869ckqk7len
KPMG (2013). State-owned entities: From centrally-planned origins to hybrid market
competitors.
Kwiatkowski, G. ve Augustynowicz, P. (2015). State-owned enterprises in the global economy
–analysis based on fortune global 500 list. Joint International Conference. 27-29 May,
Bari-Italy.
Kumar, N. (2013). Turning national champions into global brands. https://www.london.
edu/faculty-and-research/lbsr/turning-national-champions-into-global-brands#.
VhOoTuztmko (Erişim: 06.10.2015)
Lapavitsas, C. (2007). Neoliberal dönemde anayolcu iktisat kuramı., A.Saad-Filho ve D.
Johnston (Editörler), Neoliberalizm. İstanbul: Yordam Kitap.
Lapavitsas, C. (2013). The financialization of capitalism: ‘Profiting without producing’. City, 17
(6), 792-805, DOI: 10.1080/13604813.2013.853865
Li, J. (2015). State capitalism: Leviathan economics of the future. Yale Economic
Review. http://www.yaleeconomicreview.org/archives/article/
statecapitalismleviathaneconomicsofthefuture(Erişim Tarihi: 6.10.2015)
Lijie, G. ve Yushan, J. (2015). From the Beijing Consensus to the China Model: A suggested
strategy for future economic reform. International Critical Thought, 5 (2), 135-147, DOI:
10.1080/21598282.2015.1031934
Lin, L.-W. ve Milhaupt, C. J. (2013). We are the (national) champions: Understanding the
mechanisms of state capitalism in China. Stanford Law Review, 65 (4), 697-759.
Marangos, J. (2008). The evolution of the anti-washington consensus debate: From ‘postwashington consensus’ to ‘after the washington consensus’. Competition & Change, 12
(3), 227-244.
Markantonatou, M. (2007). The ideal-typical transition from Fordism to post-Fordism: A
neopositivist problem setting. European Research Studies, 10 (1-2), 119-129.
Marx, K. (2011). Kapital, I. cilt. (Çev. N. Satlıgan, M. Selik). İstanbul: Yordam Kitap.
McGregor, J. (2012). No ancient wisdom, no followers. Westport: Prospecta Press.
McGrew, A. (2010). Globalization and global politics. In J. Baylis ve S. Smith (Eds.), The
globalization of world politics: An introduction to international relations. (Fifth edition).
Oxford: Oxford University Press, pp. 14-31.
McNally, C. A. (2008). The institutional contours of China’s emergent capitalism. In C.A.
McNally (ed.), Capitalism in the dragon’s lair. London: Routledge.
McNally, C. A. (2012). Sino-capitalism: China’s reemergence and the international political
economy. World Politics, 64, 741-776.
McNally, C. A. (2013a). How emerging forms of capitalism are changing the global economic
order. Analysis From The East-West Center, No: 107.
McNally, C. A. (2013b). The challenge of refurbished state capitalism: Implications for the global
political economic order, Zeitschrift für Public Policy, Recht und Management: 33-48.
129
Mooers, C. (1997). Burjuva Avrupa’nın kuruluşu. (Çev. B. S. Şener). Ankara: Dost Kitabevi
Yayınları.
Morrison, W. M. (2012). China’s economic conditions. CRS Report.
Morrison, W. M. (2015). China’s economic rise: History, trends, challenges, and implications for
the United States. CRS Report.
Musacchio, A. ve Lazzarini, S. G. (2014). Reinventing state capitalism leviathan in business,
Brazil and beyond. London: Harvard University Press.
Naughton, B. (2014). The transformation of the state sector: SASAC, the market economy and
the new national champions. In B. Naughton and K. S. Tsai (eds.), Capitalism, institutional
adaptation and the Chinese Miracle. New York: Cambridge University Press.
OECD (2008). OECD investment policy reviews: China 2008. http://www.oecd.org/
investment/investmentfordevelopment/41792683.pdf
OECD (2013), State-owned enterprises in the Middle East and North Africa: Engines
of development and competitiveness?, OECD Publishing. http://dx.doi.
org/10.1787/9789264202979-en
OECD (2015). State-owned enterprises in the development process. Paris: OECD Publishing.
OECD (2015b). China in a changing global environment. OECD Publishing. http://www.oecd.
org/china/china-in-a-changing-global-environment_EN.pdf
Oğuz, Ş. (2015). Rethinking globalization as internationalization of capital: Implications for
understanding state restructuring. Science & Society, 79 (3), 336–362.
Ohmae, K. (1992). The borderless world: Power and strategy in the global marketplace. London:
Harper Business.
Ostrowski, W. (2012). State capitalism: An emerging regime. POLINARES working paper n. 51.
Öniş, Z. ve Şenses, F. (2013). Gelişen Post-Washington Mutabakatı”nı (PWM) Yeniden
Düşünmek., Fikret Şenses (Editör). Neoliberal küreselleşme ve kalkınma. İstanbul:
İletişim Yayınları.
Peck, J., Theodore, N. (2007). Variegated capitalism. Progress in Human Geography, 31, 731–772.
Pollock, F. (1982). State capitalism: It’s possibilities and limitations (1941). In A. Arato and E.
Gebhardt (Eds.), The Essential Frankfurt School Reader. New York: Continuum Publishing
Company, pp. 71-94.
Ramo, J. C. (2004). The Beijing consensus. London: The Foreign Policy Centre.
Resico, M. F. (2013). Competing models of capitalism and the reorganization of world economy
after the financial crisis. Bildiri Metni. XV World Economy Meeting, “Shifting Wealth in the
World Economy”, Universidad de Cantabria, Santander, İspanya. http://www.uca.edu.ar/
uca/common/grupo83/files/Marcelo_Resico-XV_World_Economy_Meeting.pdf
Rickards, J. (2015). Kur savaşları bir sonraki küresel krizin oluşumu (Çev. N. Domaniç, N.
Alhan). İstanbul: Scala Yayıncılık. (Eserin orijinali 2012’de yayımlandı).
Robinson, W.I. (1998). Beyond nation-state paradigms: Globalization, sociology, and the
challenge of transnational studies. Sociological Forum, 13 (4), 561-594.
Robinson, W.I. (2001). Social theory and globalization: The rise of a transnational state. Theory
and Society, 30 (2), 157-200.
Robinson, W.I. (2002). Küresel Kapitalizm ve Ulusötesi Kapitalist Hegemonya: Kuramsal Notlar
ve Görgül Deliller. (çev. E. Türközü). Praksis, 8, 125-168.
Robinson, W.I. (2004). A theory of global capitalism: Production, class and state in a
transnational world. Baltimore: The John Hopkins University Press.
Robinson, W.I. (2007). Beyond the theory of imperialism: Global capitalism and the
transnational state. Societies Without Borders, (2), 5-26.
Robinson, W.I. (2008). Latin America and global capitalism: A critical globalization
perspective. Johns Hopkins University Press.
Robinson, W.I. (2010). The crisis of global capitalism: Cyclical, structural, or systemic?. In M.
Konings (Ed.), The great credit crash. London: Verso, pp. 289-310.
130
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
Robinson, W.I. (2012). The great recession of 2008 and the continuing crisis: A global capitalism
perspective. International Review of Modern Sociology, 38 (2),169-198.
Robinson, W.I. (2014). Global capitalism and the crisis of humanity. Cambridge University
Press.
Robinson, W.I. ve Harris, J. (2000). Towards a global ruling class? Globalization and the
transnational capitalist class. Science & Society, 64 (1), 11-54.
Rodrik, D. (2006). Goodbye washington consensus, hello washington confusion? a review of
the world bank’s economic growth in the 1990s: Learning from a decade of reform. Journal
of Economic Literature, XLIV, 973-987.
Rodrik, D. (2008). Thinking about Governance. In Governance, Growth, and Development
Decision-making. Washington: World Bank.
Rodrik, D. (2011). Akıllı Küreselleşme. (Çev. B. Aksu). Ankara: Efil Yayınevi.
Rosenberg, J. (2005). Globalization theory: A postmortem. International Politics, 42(1), 2–74.
Ruggie, J.G. (1982). International regimes, transactions, and change: Embedded liberalism in
the postwar economic order. International Organization, 36 (2), 379-415.
Saad-Filho, A. (2006). Kapitalizme reddiye: Marksist bir giriş. (Çev. E. Kahraman, Ş. Alpagut, A.
Zengin vd.). İstanbul: Yordam Kitap. (Eserin orijinali 2003’te yayımlandı).
Saad-Filho, A. (2010). Growth, poverty and inequality: From Washington consensus to
inclusive growth. DESA Working Paper, No. 100. http://www.un.org/esa/desa/
papers/2010/wp100_2010.pdf
Schneider, H. (2012). State-capitalism and globalization–a challenge to whom?. Iliria
International Review, 2, 119-133.
Scholte, J. A. (2001). The globalization of world politics. In J. Baylis and S. Smith (eds.), The
globalization of world politics: An introduction to international relations. (Second Edition).
Oxford: Oxford University Press, pp. 13-32.
Scholte, J. A. (2002). What is globalization? The definitional issue – Again. CSGR Working
Paper, No. 109/02.
Scholte, J. A. (2005b). Globalization a critical introduction. (Second Edition). New York: Palgrave
Macmillan.
Scholte, J. A. (2005a). The sources of neoliberal globalization. UNRISD Overarching Concerns
Programme, Paper Number 8.
Scholte, J. A. (2008a). Küreselleşmede Küresel Olan Ne?, D. Held ve A. McGrew (Editörler).
Küresel Dönüşümler. Ankara: Phoenix Yayınevi.
Scholte, J. A. (2008b). Defining globalisation. The World Economy, 31 (11), 1471-1502.
Scissors, D. (2011). Chinese State-Owned Enterprises and U.S.–China Economic Relations.
http://www.heritage.org/research/testimony/2011/04/chinese-state-ownedenterprises-and-us-china-economic-relations 10.11.2015
Sezen, S. (2007). “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Sosyalist Piyasa Ekonomisine Dönüşüm.” Amme
İdaresi Dergisi, 40 (1), 27-56.
Sezen, S. (2010). Çin’in kamu işletmeciliği politikası: Özelleştirme yerine küreselleştirme.
Cumhuriyet Bilim ve Teknoloji, 24 (1206), 18-19.
Shambaugh, D. (2013). China Goes Global The Partial Power. Oxford University Press.
Sklair, L. (2002). Globalization: capitalism and its alternatives. Oxford: Blackwell Publishing.
Sklair, L. (2006). Capitalist globalization: Fatal flaws and necessity for alternatives. Brown
Journal of World Affairs, 13 (1), 29-37.
Stephen, M. D. (2014). Rising powers, global capitalism and liberal global governance: A
historical materialist account of the BRICs challenge. European Journal of International
Relations, 20 (4), 912-938.
Swyngedouw, E. (1986). The socio-spatial implications of innovations in industrial
organisation. Working Paper, No. 20, Johns Hopkins European Center For Regional
Planning and Research. Lille.
131
Szamosszegi, A. ve Kyle, C. (2011). An analysis of stateowned enterprises and state capitalism
in China. U.S.-China Economic and Security Review Commission. Washington.
Şenalp, M. G. (2012). Ulusötesi kapitalist sınıf oluşumu: Türkiye ve Koç Holding
örneği. İstanbul: SAV Yayınları.
Taymaz, E. (1993). Kriz ve Teknoloji. Toplum ve Bilim, 56-61, 5-41.
Tekeli, İ. (1990). Modernite aşılırken siyaset. Ankara: İmge Yayıncılık.
Ten Brink, T. (2011). Institutional change in market-liberal state capitalism, MPlfG Discussion
Paper, 11-2.
Ten Brink, T. (2014). The challenges of China’s non-liberal capitalism for the liberal global
economic order. Harvard Asia Quarterly, 16 (2), 36-44.
The Economist (2012). State capitalism. Special Report.
UNCTAD (2014). World investment report.
Wallerstein, I. (2000). Globalization or the age of transition?. International Sociology, 15(2),
251–267.
Wallerstein, I. (2011). Dünya sistemleri analizi: Bir giriş. (Çev. E. Abadoğlu, N. Ersoy). BGST
Yayınları.
Went, R. (2001). Küreselleşme neoliberal iddialar, radikal yanıtlar. (Çev. E. Dinç). İstanbul: Yazın
Yayıncılık. (Eserin orijinali 2000’de yayımlandı).
Williamson, J. (1990). What Washington means by policy reform. In J. Williamson (Ed.), Latin
American adjustment: How much has happened?.Washington: Institute for International
Economics.
Williamson, J. (2000). What should the world bank think about the Washington consensus?.
The World Bank Research Observer, 15 (2), 251–264.
Williamson, J. (2012). Is the “Beijing consensus” now dominant?. Asia Policy, 13, 1-16.
Wood, E. M. (2003a). Kapitalizmin kökeni. (Çev. A. C. Aşkın). İstanbul: Epos Yayınları. (Eserin
orijinali 1999’da yayımlandı).
Wood, E. M. (2003b). Sermaye imparatorluğu. (çev. E Balta ve A. E. Doğan). Praksis, 10, 239-254.
Wood, E. M. (2014). Sermaye imparatorluğu. (Çev. O. Köymen). İstanbul: Yordam Kitap. (Eserin
orijinali 2003’de yayımlandı).
Woods, N. (2000). The challenge of good governance for the IMF and the World Bank
themselves. World Development, 28 (5): 823-841.
World Bank (1992). Governance and development. Washington: The World Bank Publication.
http://www-wds.worldbank.org/external/default/WDSContentServer/WDSP/IB/1999
/09/17/000178830_98101911081228/Rendered/PDF/multi_page.pdf
World Bank (2014a). Corporate governance of state-owned enterprises a toolkit. Washington:
World Bank Group.
World Bank (2014b). Sovereign wealth funds in East Asia. Policy Note.
Yavuz, G. (2007). Washington uzlaşması Sonrasında Dünya Bankasından bir açılım önerisi:
“Kapsamlı kalkınma için çerçeve”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 9 (3), 181-196.
Zabcı, F. (2002). Dünya Bankası’nın küresel pazar için yeni stratejisi: Yönetişim, Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi, 57 (3), 151-179.
Zhang, D. ve Freestone, O. (2013). China’s unfinished state-owned enterprise reforms.
Economic Roundup, 2, 79-102.
Zheng, Y. (2004). Globalization And State Transformation in China. New York: Cambridge
University Press.
132
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
KISALTMALAR
AB
Avrupa Birliği
ABD
Amerika Birleşik Devletleri
ÇKP
Çin Komünist Partisi
DB
Dünya Bankası
DTÖ
Dünya Ticaret Örgütü
GSMH
Gayri Safi Milli Hasıla
GDP
Gayri Safi Yurtiçi Hasıla
G-7
Dünyanın Yedi Büyük Ekonomisi
IMF
Uluslararası Para Fonu
OECD
Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü
OPEC
Petrol İhraç Eden Ülkeler Birliği
MAI
Çok Taraflı Yatırım Anlaşması
NAFTA
Kuzey Amerika Ülkeleri Serbest Ticaret
Anlaşması
NOCs
Ulusal Petrol ve Doğalgaz Firmaları
SASAC
Devlet Varlıklarını Yönetim ve Denetleme
Komisyonu
SEZs
Özel İktisadi Bölgeler
SOEs
Devlet Mülkiyetli Şirketler
SWFs
Ulusal Varlık Fonları
TVEs
Kasaba İşletmeleri
UNCTAD
Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı
WEF
Dünya Ekonomik Forumu
133
ÇİZELGELER LİSTESİ
Çizelge 1.1.
Çalışmada Yer Alan Teorilerin Küreselleşmeye Bakışları
Çizelge 2.1.
Farklı Bazı Küreselleşme Tanımları-Algıları
Çizelge 3.1.
Fordist ve Post-Fordist Birikim Rejimlerinin Karakteristik Özellikleri ve
Ayrıntılı Karşılaştırma
Çizelge 3.2.
Genişletilmiş Washington Uzlaşması
Çizelge 3.3.
Küreselleşme Tartışmaları: Şüpheciler-Küreselleşmeciler
Çizelge 4.1.
II. Dünya Savaşı Sonrası Devletin İşlevlerindeki Dönüşüm
Çizelge 4.2.
Yeni Devlet Kapitalizminin Varyasyonları
Çizelge 4.3.
Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Fortune Global 500 List İçindeki Yeri
Çizelge 4.4.
Dünyanın En Büyük On Petrol ve Doğalgaz Şirketi (2014)
Çizelge 4.5.
Fortune Global 500 List’de Yer Alan Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Faaliyet
Alanına Göre Sayısal Dağılımı
Çizelge 4.6.
Bazı Ülkelerin Fortune Global 500 List’de Yer Alan Şirketleri İçinde Devlet
Mülkiyetli Şirketlerin Sayısı (Parantez İçindekiler, O Ülkenin Liste İçindeki
Tüm Şirketlerinin Sayısıdır.)
Çizelge 4.7.
Forbes Global 2000’E Göre Dünyanın En Büyük 20 Devlet Mülkiyetli Şirketi
(Milyar Dolar, 2015)
Çizelge 4.8.
Elde Edilen Kar Bakımından En Büyük 10 Şirket (2015)
Çizelge 4.9.
Forbes Global 2000’De İlk 150 İçinde Yer Alan ve Devletin Mülkiyetinin
%50’nin Altında Olduğu Bazı Şirketler
Çizelge 4.10.
En Büyük On Ulusal Varlık Fonu
Çizelge 4.11.
Ulusal Varlık Fonları Türleri
Çizelge 4.12.
Ulusal Varlık Fonlarının Bölgesel-Kıtasal Dağılımı (Swfı Kasım 2014 Verileri)
Çizelge 4.13.
Çin Reformlarının Özgün Nitelikleri
Çizelge 4.14.
Sosyalist Piyasa Ekonomisinin Çin Anayasası’na Girişi: 15. Maddede
Değişiklik
Çizelge 4.15.
1978’den Günümüze Devlet Mülkiyetli Şirketlerin Reform Aşamaları
Çizelge 4.16.
Çin’in Ulusötesi Yatırımları (Outward Fdı)
Çizelge 4.17.
Devlet Mülkiyetli Şirketler Tarafından Gerçekleştirilen Denizaşırı-Ulusötesi
Yatırımlar
Çizelge 4.18.
En Çok Dış Yatırım Yapan On Devlet Mülkiyetli Çin Şirketi
Çizelge 4.19.
Çin Ulusötesi Yatırımlarının Sektörel Dağılımı: 2005-2012 (Milyar Dolar)
Çizelge 4.20.
Çin’in Ulusötesi Yatırımlarını Gerçekleştirdiği İlk On Ülke (2012)
Çizelge 5.1.
Küreselleşme Tartışmalarında Tezin Konumlanışı (Dönüşümcü)
Çizelge 5.2.
Gelişmiş Piyasalar, Gelişen Piyasalar, Küreselleşme ve Devlet
134
I
KÜRESELLEŞME VE YENİ DEVLET KAPİTALİZMİNİN YÜKSELİŞİ
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 4.1.
2008 Krizinin Nedenleri
Şekil 4.2.
Devletin Ekonomideki Rolü
Şekil 4.3.
Ulusötesileşen Devlet Kapitalizminin Temel Unsurları
Şekil 4.4.
Çin’in Büyüme Oranları (1979-2014), %
Şekil 4.5.
Fortune Global 500 Listesindeki Çin Şirketleri İçinde Devlet
Mülkiyetli Şirketlerin Yüzde Değişimi (2005-2014)
Download