AZERBAYCAN`IN ELVİYE-İ SEUSE (KARS

AZERBAYCAN'IN ELVİYE-İ SEUSE (KARS, ARDAHAN VE
BATUM)'DEKİ MİLLİ MÜCADELEYE DESTEKLER!
Doç.Dr. S.Esin DAYI*
.
Dünya Savaşı'nda yedi cephede savaşan Türk ordusu için en önemli
cepheler, şüphesiz Çanakkale ve Kafkas Cephelcri idi. Çünkü, bu cephelerin
aşılması ile düşman Anadolu'yu rahatlıkla işgal edebilirdi. Düşman Çanakkale
Cephesi'ni aşamamıştı, ama, Sarıkamış Harekatı'nın bir felakctle sonuçlanması ile .Kafkas
Cephesi'ni aşan Ruslar Anadolu'nun içlerine kadar ilerlemişlerdi. Zaten, Elviye-i Selase
yani, .Kars, Ardahan ve Batum, 1878'den beri Rus işgalinde idi. HJZla Doğu-güney ve
kuzey Anadolu'yu işgal eden Ruslar bir yandan da Sarıkamış esiri askerlerimiz ile Rus
tebaası konumunda olan Türkleri, Türk askerine yardJm ettikleri gerekçesiyle kırgına
uğratmıştı. Hem Rus zıı1mü, hem de salgın hastalıklardan binlerce Türk ölmüş; bir kısmı
da, Sibirya'ya sürgüne gönderilmiştil.
I
1915 yılı baharına kadar süren Rus zıı1müne uğrayan Türklerin dul ve yetimlerine
ve esirlerine, 1905 yılında kurulan Baku Müslüman Cemiyet-i HayriyesiZ her türlü
yardJmda bulunmuştu. Cemiyetin şubelerı Elviye-i Selase'nin hemen her köşesinde
açılırken; hastahane, eczane, bakımevleri ve sığınma evleri okullar kurulmuş; 1917 yılına
kadar bölge halkına "Kardaş Kömeği/Yardımı" adı altında maddi ve manevi destek
olunmuştur. Cemiyet, bunların yanısıra özellikle Rus ihtilali sonrası, bölgedeki mili
teşkilatlanmaya da yardım etmiştir 3 .
yaralı
1917 Bolşevik ihtilali'nin yarattığı ortamda, gerek Kafkaslarda, gerekse Elviye-i
Selase'de luzla bir teşkilatlanma başlamıştı.
Bolşevik ihtilali'nden sonra Kafkasya'daki Bolşeviklıı[ aleyhine tepkiyi azaltmak
Lenin'in 15 KasJm 1917'de "Rus Halklarının Hakları Beyannamesi"ni yayuılamasının
ardından 28 KasJm 1917'de Azeri Türkleri, Gürcü ve Ermenilerden oluşan "Mavera-yı
içirı
, Atatürk Üniversitcsi Atatürk İlkeleri ve İnkıHip Tarihi Enstitüsü Müdürü
t GeneralMaslofrki'nin Umumi Harple Kafkas Gphesi Eserinin Tenkirli, (Çev. Mütekaid Kaymakam: Nazmi),
Ankara, 1935, s 150; M.ralıretrin Kırztoğın, Edebryatımızda Kars, ll, İstanbul, 1958, s.107-111; S.Esin
Day!, EI/Jiye-i Selôse'de (Kars, Arrliıhan, Batııııı) Mıfli TefkikJtlat/ma, Erzurum, 1998, $.27·29.
2
Bazı kaynaklarda Baku İslam, bazı kaynaklarda Baktı Müslüman Ccmiyeri olarak geçmektedir.
Daha geni~ bilgi için bkz. Dayı, ElI1ye-iJelô.re'de Milli Tefkiht/at/lJ1tT, Betül Aslan, L. Diinya SavOfl
EmaSliiM Azerbnycafl Tiirklerinin At/adalıı TürkleritiC ''KarMf Köm~ği (Yarrlimı) ve BaM Müsliiman Cemiyel-i
Ha.yriyeJi, Ankara, 2000.
3
S EsiN DA YI
Koıniserliği"
kurulmuştu4
Geçici olarak kurulan Mavedi-yı Kafkas
görevi, Ocak 1918'de Moskova'da toplanacak olan "Rusya Kurucu
Meclisi" göreve başlayınca sona erecekti. "Rusya Kurucu Meclisi" için "Kafkasya Kurucu
Meclisi" seçimleri yapılarak; Kafkasya temsilcileri Moskova'ya gönderilmişti. i\ncak, 18
Ocak'ta toplanan "Rusya Kunıcu Meclisi" Bolşeviklere karşı tavır alınas! nedeniyle
Lenin'in emri ilc dağıtılmıştı. Bunun üzerine Kafkasya Temsilcileri, bölgesel meselelerde
karar verme yetkisin.i kullanmak için, 23 Şubat 1918'de Tiflis'de Mavera-yı Kafkasya Seym
Meclisi'ni kutlTıuşlardı5.
Kafkas
Komiserliği'nin
Ama, tamamen farklı gayeler içinde olan ve zoraki müttefıklikten doğan bu
Seym'in uzun süreli olması beklenemezdi. Nitekim, 22 Nisan 1918'de bağımsızlığını ilan
eden "Mavera-yı Kafkas Cumhuriyeti"6 26 Mayıs'ta son toplantısını yaparak kendısini
feshetti 7
1918'Je Gürcistan ve Ermenistan, 28 Mayıs'ta da Azerbaycan
ilan ettiler. Bağımsız Azerbaycan Cumhuriycti, Mondros Mütarekesi'nden
sonra Anadolu'da başlayan Milli Mücadele'ye özellikle Elviye-i Seliisc'deki milli
mücadeleye resmi ve gayri resnu olarak destck vermişti. Bu destek, Azerbaycan
Hükümeti nezdinde Baku Müslüman Cemiyeti Hayriyesi tarafından sürdürülmüştür.
Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti Devleti'nin
27 Nisan 192Ü'des Bolşeviklerin
Azerbaycan'ı istilalarlna yoğun bir şekilde kadar devam etıniştir.
26
Mayıs
bağımsızlığını
Rusya'daki 1917 Mart ihtilali'nden sonra Rusya'da çıkarılan af kanunu ile,
yerlerinde sürgün veya esir bulunan Türkler, Anavatan'a döndüklerirıde
Baku Müslüman Cemiyet-i Ihyriyesi'ıUn Elviye-i SeHse'deki temsilcileri ile irtibat
Rusya'nııı çeşitli
kurmuşlardır9
BakCı Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, 1. Dünya Savaşı sonrası Rusya'nın çeşitli
yerlerinden BakCı'ye gelen Türk esirleıini İsmailiye binasında nlisafir etmiş; ihtiyaçlarını
karşJ..laJnlş, onların Batum yoluyla Türkiye'ye dönebilmeleri için yol harçlığı vererek
biletleriıli dahi almıştıriO Türk esirlerine yapılan bu yardımlar 1918'den 192Ü'ye kadar
devam etnliştir.
Cemiyet-i Hayriye'niı1 Kars MÜ1l1essilleri olan Karaşarlı Rıza ve Yusuf Kenan
Beylerin katılımı ile Kım'ta "Kars Gizli İslam Komitesi" kurularak; Cemiyet-i Hayriye'nin
adı altında ve onun binasında faaliyete başlamıştıtn
<Hüseyin Baykara, Azerbaycan trtiklal Miicadelen Tanhi, İstanbul, 1975, s.246.
;
ANiınct
Kurat, 'Dirkiye RN[Ytl, An/..;am, 1990, s.462.
(, Tahir Sünbül, AzerbqytClII Dosyası, Ankara, 1990, >.81.
7
Kurat, Türkiye ve Rı'rya, s.476.
B i'v1chOl<:t
l':ınin Re~uızad~:, Azerbqymn eıımhuriyeti (llzY.t\kpınar, İ.M.Yıldlt1m, S.(;ağın), İstanbul,
1990, s.86.
9 Dayı, Elııiye-i
10 l\>lan,
11
Dayı,
Se!d.re'de kfilli Te/kilatlanma, s.31.
Kıırda,r Kijmeği... , s.173.
EIII!J"-i SeIJ.re'de Milli
Tc/kiloılatlma,
:d1.
A7:ERl3A.YC:AN'IN ELVİYE-I SELAsE'DRKI MÜc-\DELEYE DESTEKLERl
[2]
Gizli İslam Komitesi üyelerinden Ali Rıza (ATAMAN) Bey ve kardeşleri
Kağızman'a; Fahrettin (ERDOGi\N) Bey Sankamış'a; DrEsad (OKTAY) Bey Oltu'ya;
Pozatlı İsmail Bey, Sünneli Bey, Gülıstanlı Molla Nebi ve Süleyman Ağalar Göle'ye, Kars
Şehri Komiseri olan Avukat
.Ali Bey; j\kbaba'ya Kocaoğlu Muallim Mchmed Bey,
Samed Ağa, Şüregel'e; Mühendis O.Server, Dikanlı Hafız ve
Hamşioğlu Celal Beyler l\rdahan'a; Hamamlı Bekir (KUBAD) Bey ile Acariskilerden
Rasim ve Celal Beyler Ardahan'a Gizli İslam Komitesi'nin birer şubelerini açmaları içın
Zarşad'a;
Meşhedi
gönderilmişlerdi12
1917 Mart İhtilali'nin hemen sonrasında Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi
(Zengezor) Dr.Sultanoğlu/Sultanov/Sultanof IIüsrev u ve Muallim
Karaşarlı RJza ve Nazaraliyev/Nazaralioğlu İsmail Beylerin yardımlarını alan Ahıskili
Osman Server Bey, Azgtır Kobliyan, Ahıska, Alulkclek, Hırtıs'da "Gizli İslam
Komitesi"nin şubelerini açmışlarJt14
adına
Karabağlı
Bakü Müslüman Cemiyeu Hayriyesi'nın Melo-Tortum bölgesi temsilcisi olan ve
1917 yilı başında Oltu'ya gelen İsmail Nazaraliyev'in teşkilatlandırması sonucu, İ.
Nazaraliyev'ın başkanlığında gizli olarak "Ültu :Milli İslam Komitesi"15 oluşturulınuştu.
Ancak bu cemiyet, "Baku İslam Cemiyet-i Hayriyesi'nin Oltu Şubesi"16 aru altında'faaliyet
gösteriyordu.
tNazaraliyev gibi tüm Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi'nin temsilcileri, Türk
ordusunun 1918 İleri Harekfıu ile bölgenirı kurtanlınası üzerıne Azerbayean'a
dönmüşlerdi. Ancak Mondros Mütarekesi sonrası bölgenin tekrar işgale uğraması üzerıne
bu defa bölgeye Azerbaycan Hükümeti temsilcisi olarak gelişmişlerdir. Ancak, bu
dönemdeki yardımlarında, Baku Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi'nin yanında resmi
Azerbaycan Hükümeti de vardır. Öyleki Azerbaycan Hükümeti, Anadolu Türklerine
yarilim içirı "Umur-u Hayriye Nezareu"ill görevlendirmişti17 .
İngilizlerirı, 30 Ekim 1918'de imzalanan uğursuz Mondros Mütarekesi'ni haksız
ve bir oldu bitti ile uygulamasıyla, Türk Ordusunun Elviye-i Selase denilen Kars, Ardahan
ve Batum'u terk etmeleri istenmişti. 25 Kasım'da Hükümet, şiddetli İngiliz baskısıyla,
Ordumuza Elviye-i SeHise'yi18 boşaltma emri vermişti19
Elviye-i Se/me 'de Milli Tefki!atlaııma, d1
Bey, i. Dünya Savaş! boyunca Azerbaycan T,irkleri'nin Anadolu'ya yardımlarını
koordine edenBaş Kömckçidir. Bkz. Aslan, Kardaf KOltJeği.., ~122.
ı. Fahrettin Kırzıoğlu, "Yüksek Mühendis Osman Server ı\tabck (1886-1963)" Kar.r İli ÖZelSqyl; I,
C;ıldır-Ardahan-I Ianak-Posnf, Sayı:5, Ankara, 1%5,5.54·55.
h Yasin Ilaşimoğlu, Türk İ.rtiklal Mücadelesi Tarihiilde Bir Noktaliili -1ydlfllattlmasl, Oltu'ntln Yakm Tarihiııe
Ait Hatıralan, (Basılmamış) s.79.
16 IIüseyin Küycü. "Ultu İslam Miııi Komite~i", K;ır~ Miııi şuras! ve Cc:nub-i Cıarbi Kafkas Hükümeti,"
Şenkqya Gazetesi, 1 Eylül 1950, No:4; j'vfecit Haşimoğlu. Haku Islam Cemiyet-i llaytiyesi ve Olt\l Milli
blam Komite~i", Tarih Yolunda Ef':{f/rtlm, Sayı:2 (1 Mart 1959), ~.20.
J7 i\~lan, Karda/ Kotlleği ..., s.173.
i~ Da)'ı, J:::.lv!ye-i Seldsede Mi/li Te/ki/otlanma, s.75.
12
Dayı,
l.1 Sultanoğlu Hü~rev
1'1 Tevtik Rı)'ıklloğlu, "Mandros Mütarekesi'ndc Elviye-i Sela~e ile ilgili Yeni Vesikalar", Bcl/ctm
XXI/34, (I::kiın 1957), ı\nbra, 1957, s 573-574.
S ESIN DAYI
İngilizlerin, 24 Aralık 1918'de Batum'u işgal etmeleri2u ile 9.0rdu'ya bağlı Türk
kuvvetleri bölgeyi terk etmeye
başlamışl.aı:dı.
9.0rdu Karargalu'l1ln 13 Ocak'ta Kars'tan Erzurum'a nakli yapılarak; 25 Ocak
1919'da Türk birWderi tamamen Kars, Ardahan ve Batuın'u terk ederek 93 yani 1878
sınırına geri çekilınişlerdi.
Anavatandan tekrar kopmak istemeyen ve bölgenin Türklük bölgesi olduğunu
ispat için mücadele eden bölge halkı, ilk tepkisilli göstererek 29 Elilln 1918'de Ahıska'da
Ahıska Hükümet-i Muvakkatası'l1l21 ; ilcinci olarak 5 Kasım 1918'de merkezi Kars olan
"Kars Milli İslam Şurası"nı 22 , üçüncü olarak 18 Kasım 1918'de merkezi Iğdır olan "Aras
Türk Hükümetinin kurarak bölgede milli mücadeleyi, siyasi ve askeri olarak başlatmıştl.
Bölge
halkırun
milli
olduğu
tartışmasız
teşkilatlanmasında,
9. Ordu'nun maddi, manevi destek ve
bir gerçeklli 24 Bir diğer gerçek de, Azerbaycan
Hükümeti'nin Elviye-i Selase (Kars-Ardahan ve Batum)'deki milli mücadeleye verdikleri
maddi ve manevi desteklli. Milli Mücadele dönemindeki bu yanlımlan şöyle
yardl111larııun
sınıflandırabiliriz:
l' Milli-siyasi
2-
Sağlık,
3-
Eğitim,
teşkilatlanma,
4- Sosyal ve hukuki
dayanışma
(dul ve yetimlere sahip
çıkarak
esirleri
konımak,
barındırmak) ,
5- Yiyecek, giyecek (ayni ve nakdi olarak)_
5 Kasım 1918'de Merkezi Kars olan Kars Milli İsillm Şurası'nın 30 Kasım-2
Aralli, 1918 25 tarihli II.Kongresi'nde; "Kars Milli İslam Şurası Hükümeti" kurulmuş;
17/18 Ocak 1919'da yapılan IILKars Kongresi ile 2G , sınırları Kars, Ardahan, Batum
Sancakları ve kazaları ile; Nahçivan, Ordubad, Culfa, Ahıska, Ahılkelek'i kapsayan
Cenubigarbi Kafkas IIükümeti MuvaUata-i Milliyesi kurulduğu ilan edilmişti ..
Cihangiroğlu İbrahim Bey'in Hükümet Başkanı olduğu bu Hükümet, Ermeni ve
Gürcülere karşı siyasi ve askeri mücadele veriyordu.
20 Da)1,
21
E/vi)'e-i J e/dse ilc Mi/Ii TC/ki/at/anma, 5.78.
A.Endcr Gökdemir, emt/b-i Garbi Ko]kas Hükümeti, Ankara, 1989.
22 Dayı, E/ı~)'e-i
Se/aso 'de Milli Tetkilat!oılma, 5.80.
ATASE Arfivi, Kk251, :\.4/8314, D.4-1, F.43; S.Fsin Dayı, 1918·1920 Yıllan Arasında Iğdır ve
Çevrt',indeki Siyasi (;clişmCıer", Atatürk Oniııersitesi Türkiyat Araj'llfma/an Enstiıüsü Dergisi, Sayı:5,
Erwrum, 1996, s.8-11.
2.\
2-l Dayı,
2.i
E/viye-i Se/the'de Milli Tqki/atlOlwJo,
~.81-90.
Fahrettin Erdoğan, ]ıırk E/lerim/e Halımlarlm, istanbul, 1954,5.168-169.
26 I-Jüseyin Kily<:ü, "nltu İslam Komitesi Kars Milli ŞUnlsı ve f.enCıb-i Carbi lliikümt'ti" Şenkaya, 15
Fylül 1951, Sayı:55
AZERR-\YCAN'IN ELVİvE-İ SEL-\SE'DEKİ MÜC-\DELEYE DESTEKLERİ
IT]
Ermenistan ve Gürcistan'ın hak iddia ettikleri topraklarda, yeni bir Türk
Devleti'nin kurulmasının, onları memnun etmediği muhakkaktı. Bu sebeple, hem Ermeni
Hükumeti, hem de Gürcü Hükumeti, İngilizleri tenkit ederek; protestolarda
bulunmuşlardır27 .
ı\zerbaycan'a gelince, Cenubigarbi Kafkas i Iükümeti topraklarında yaşayanların
Müslüman idi ve AzerbaycanWarla aynı soyoan idiler. Bu sebeplerle, Azerbaycanlılar
oaha önce olduğu gibi, hem Milli Şura'ya hem de yeni kurulan bu Hükumet'e yardımcı
çoğu
olmuşlardır.
Mesela; Cenubigarbi Kafkas Hükumeti'nin Na.fi'a Mümessil yardımcısı olan
Alman Mühendis Flavmer, Azerbaycan Hükümeti'nin tavsiyesi üzerine, bu göreve
alınmıştı2H . r\7.erbaycan HükUmeti mebusları, Kars'taki Hükümet'm nezdine geldikleri2~
gibi, Cenubigarbi Kafkas Hükümeti de, Azerbaycan'ın Müsavat Hükümeti ile irtibatı
temin için, Azerbaycan'a bir mÜillessil göndermişti 30 .
Cenubigarbi Kafkas Hükümeti'ni, Kafkas Cumhuriyetleri'nden sadece,
Azerbaycan tanıyarak; HükUmeti kuranlara moral vermiştir. Hatta, Azerbaycan Başbakanı
Han-Hoyski; bu Hükumet'e gösterilecek düşmanlığın, Azerbaycan'a yapılnuş bir
düşmanW,gibi kabul edileceğini açıklamış 1131
Hoyski Kabines~ General
W.M.Thompson'un "Self-determinasyon" hakkına saygı göstermesi.ni32; Cenubigarbi
Kafkas Cumhuriyeti'ni, Gürcü ve Ermeni saldırılarından korumas1l11 istemiştir. Yeni
devletin daimi mevcudiyetine en uygun ve tek çözümün, Baturrı'dan Kars'a, Ahıska'dan
Ordubad'a kadar Azerbaycan'a ilhak olduğunu düşünen Azerbaycan, özellikle Paris Barış
Konferansı'nda bu .fikirle hareket ederek; 31 Ocak 1919 günü, Elviye-i Selase'nin
topraklarına dahil olmas1l11 istemiştir 33 . Kafkas Azerbaycan Cumhuriyeti temsilcilerinin
Mayıs 1919'da Paris Barış Konferansı'na sundukJarı bir mcmorandwnoa Azerbaycan'ın
toprak sınırları belirtilirken; Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan ve Kuzey Kafkas
Cumhuriyetleri arasında iddialar doğuran ve sahaca küçük topraklar olduğu da ifade
ediliyordu. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Tiflis Vilayeti'ndeki Ahalsın kazası ile Batum ve
özellikle Kars'ın kendi topraklarına katılması isteniliyorou. Özellikle Kars bölgesinde
yaşayan halkın Azerbaycanlılar ile aynı etnik gruba, dine, örf ve adetlere, yaşayış tarzına
sahip olduğundan, ayrıca Kars bölgesi halkının Azerbaycan'da katılmak ıçın
başvurdukjan; Türk Ordusu'nun bölgeden ayrılışı yerli hükümet ve parlamentonun
27 G.Rİchard Bovannisian, The Repııblic of ArıııeniCl, The First Year 1918-1919, I, Berkeley, Los Angele,;,
London, University of California, Prı::ss, 1971, s.208-211.
z8 Kırzıoğlu, "Cihangiroğlu İbrahim ,\ydın (1874-1948)'dakj Milli Mücadele'de Kars ve Atatürk tıe iıgili
Belgeler", BeiJeten, Xl.VJJJ/189-190 (Ocak-Nisan 1984), s 140.
29
ATAJE Arrivi, Kls.63, A.1-2, D.7; 17.120;
Dayı.
'o
Dayı,
EMye-i Je/ô.re 'de Mi/Ii
Te/ki/atlarınla, S
114.
3ı Dayı,
E/v,:)'e-i Seliise'de Mi/Ii
Te/ki/atlClııma,
,2 I-Iavannisian, The Rcpı/Mc
s.264
,I,
ofArlltenia,
E/v{ye-i Seidse'de Milli
Te/ki/ClI/Clnlııa,
s.114.
,; 114.
I, ".211; DrRıza Nur, Resim/i Türk TClnhi, II, İ~tanbııl, 1924,
Hovannisian, The Republic ofAnllCtlia, I, s.211; Nur, Resimli Türk
TarihiJı, s.264.
S. ESİN DAY1
müttefık orduları kumandanının temsilcileri tarafından bualuldıktan sonra Kars'ın
Ermeniler, Ardahan'ın da Gürcistan arasında paylaşımından sonra bu başvunılann daha
da güçlendiği ifade ediliyordu 34 Devamla, bu adı geçen topraklar halktılUl talepleri
üzerine böyle bir beyanda bulundukları, Batı.ım, Kars ve Ahalsıh kazası ahalisinin
geleceklerini kendi istedikleri gibi belirledilden belirtilerek; "Bi.%ım bakış açınına gelince
bu topraklarda bağımsız cwnhmiyetin kurulması, meselenin en iyi halli olur, bölgenin
çıkarları ile ilgili sorunları yoluna koyardı" deniliyordu. Fakat, Azerbaycan'ın bu düşüncesi.
farklı yanınılara sebep olmuştı.ır. Yusuf Kemal Bey, 16 Ekim BMM'de yapuğı görüşmede
bu konuya açıklık getirerek; Azerbaycan'ın Türkiye'ye derin bir sevgisi olduğunu, bizim
l:,>ibi düşündüğünü belirtmiştir. Sözlerine devamla, Azerbaycan BaşbakalU Hasan Kaziski
ile Moskova'da yapuğı görüşmede; Kaziski'nin, bu toprakları'kastederek;sizde kalsın veya
müstakil olsun. Fakat, sizde kalırsa bize daha muvafık olur" dediğini söylemiştir35
13 Nisan 1919'da Kars'ın İngilizlerce işgali ve Cenubigarbı Kafkas Hükümeti'nin
Ermeni Generali Osebyan ile Taşnak Vali Garganof'un
hükümet kurmasıyla, Kars ve çevresinde korkunç bir mezalim ve Türk soyklIllTU
başlatılmıştl. Bu nedenlerden dolayı Azerbaycan, Kars ve çevresi halkıı1ın önemli
sığınaklarından biri idi.
dağıtılmasııun ardında Taşnak
Ermerlilerin Kars ve çevresinde yapukları mezalim öylesine art1nlş ve korkunç bir
hal alınışu ki, müteessir olan halk komşu Azerbaycan'a göç ettiği16 gibi batıya (l'ürk
hududuna), hatta Er.t.urum'dan da batıya göç ediyordu 37
Azerbaycan Hükümeti, mezalimden kaçan soydaşlar1Il1 bağrına bastığı gibi,
Azerbaycan Hükümeti Hariciye Nezareti tarafından Ermenistan Hükümeti'ne bir nota
verilmiş ve bu nota İngiltere, Fransa ve İtalya Siyasi Mümessillerine de gönderilmişti.
Batuın'da yayınlanan "İslam Gürcistanı" gazetesinin 4 Mart
nüshasında yayınlanan
nota
şöyle
1920 tarilili
idi:
"İkinci Nota"
'.'Ermenistan Hükumeti Hariciyye Nezareti'ne"
"I !ükümeti metbu'am, Kars hadisat ve fecayü hakkında Kars Ahiili-i İslamiyyesi
lrsal kılınan cvrakı ve 30 Kanunsani (30 Ocak 1920)'de (Ermeni
Kıtaları KumandalU) Ceneral Osebyan tarafından ("Zanışad Havalisi Ahalisine" başlığı ile
matbaada Türkçe basılmış olarak) neşrolunan 1 Numrolu Emirname suretini ve Kars'tan
keşide ecWen telgrafnameye Zaruşad mıntıkası murahhaslarııun cevabını ve bunlara
mümasil evrakı smeyi ahzetıniştir. Azerbaycan IIükUmeti tarafından ahzolunan vesaiki
mezkure ve malumat, E=enistan Hükumeti'nin Kars ülkesinde sulh ü sükun
murahhasları tarafından
>l
Cemi!
Hasanlı, Azerbqycaıı
Taribi, 1918-1920,
((;cv.ı\slan
Erturun), ,-\nkara, 1998, $,228.
.l> TBMM GiZli Zobıt Cnidesi, T, 1336, s.l72.
11, Sôild:yı
Millet, 31
KanCın-1 Sanı
ATAJE Arpl!i, Kls.76,
ı\.1-2,
1335, No:87 .
DA-285, 1'".48-1: ATASE AI/Itıi, Kb 186, A.1-16, D.22 (95), F.99;
Elz1ye-i Seleise'de Milli Te,rkilaılonıııo, s.157 -158
.17
Dayı,
.-\ZERBi1.YC\N'Ii\ ELVİYE-İ SEL\SL':JLKl r-rüCADELEYE DESTEKLERI
lJ1J
hükümferma olup Kars ülkesi Ahalü İslaıniyyesi aleyhinde hareketli tecavüzkaranede
bulunmadığııu mübeyyin ve müş'ir tarafınızdan gönderilen telgrafnamderde tamamen zıd
ve onların aksinı isbat etmektedir".
.
"30 Kanunsani (1920)'de Ceneral Osebyan tarafından neşrolunan Bir Numrolu
Emirname, zaruşad mıntıkası ahalisinin tebaiyyet etmelerini, aksi takdirde top ve tüfenk
ateşleriyle imha edilecekleri tehdidini ihtiva etmektedir. Zaruşad Ahaüi İslamiyyesi
murahhaslan Ceneral Osebyan'a takdim eyledikleri cevabda; Ermeni memurları
tarafmdan icra olunan katliam ve gayri kanuni hareketlerinden bahisle, kanul1Suzluğun
önüne geçilmesini ve köylerinin ihrak ve imha edilmemesini rica etmişler ve aksi t.akdirde
tevellüd edecek olan mes'uliyyetin Osebyan ve Ermenistan Hükümeti'ne aid olacağını da
bildirmişlerdir. Kars Ülkesi Ahilii İslamiyyesi Murahhaslan tarafmdan verilen malumata
nazaran, Mazmanofun tahti kumandasında bulunan Ermeni askerleri 27 Kanunsani
(1920)de Müslümanlarla meskun kölere taarruz ettiği gibi, Osebyan dahi Bir Numrolu
Emirnamedeki tehdidiru icra etmiştir. Bu suretle Göğerçin, Kızılkilise, Gezid, Berdik,
Keçili, Künbed, Ağzıaçık, Mamaş, benduvan ve Kalacık (gbi şimdi Susuz Bucağı'na bağlı)
köleri top ateşleriyle Ermeni askerleri tarafmdan tamarruyle ihrak ve bilcümle emvali talan
edilmiştir. Bununla beraber, Ahılkelek ve Tiflis'te (Ermeıu zulmünden kaçmış olarak)
bulunan karsh Müslümarılar tarafından verilen malUmat, hadisat ve fedyü mezk6reyi
te'yid etmekte olduğundan, İslam ve Ermeni millet arasında münasebati hayrhiliane
te'sisi maksadiyle, bu gibi hartiiri vahşiyane ve feci'aneye nihayet verilmesi hususunda
icab eden tedabirin ittihazını, Hükümeti metbu'am namma rica eder, aksi takdirde
tevellüdü melhuz mes'uliyyetin Ermenistan Hükümeti'ne raci olacağını da beyan eylerim"
(Azerbaycan) Hariciyye
Nazırı
Han Hoyski .,R.
Notada, Azerbaycan Hükümeti'nin Kars'taki olaylar ve fecaü hakkında Kars
raporlar, General Osebyan'm 30 Ocak 1920'de Zaruşad
ahalisine kendisine tabi olmalarııu aksi taktirde imha edilecekleri hakkında yayınladığı 1
numaralı Emimamesini ve Zaruşad murahhaslannın cevabııu ve bunlara ait belgeleri
gördüğünü; Ermeni Hükümeti'nin Kars'ta barış ve sükunu sağladığı ve Kars çevresinde
İslam ahali aleyhine tecavüzkar harekette bulunmadığına dair açıklamalar1l11l1 tam tersinin
arılaşıldığı belirtiliyordu.
murahhaslarııun hazırladığı
Zaruşad
İslam Ahalisi'nin
General Osebyan'a verdikleri cevapta; Ermeni
katliam ve kanunsuz hareketlerin önlenmesi aksi taktirde
olacakların tüm sorumlusunun Osebyan ve Ermeni Hükümeti'ne ait olacağı bildiriliyordu.
Kars bölgesi halkının verdiği bilgilere göre de; MazmanoPun kumandasındaki Ermeni
askerlerin 27 Ocak'ta Müslümanlara ait köylere tecavüz ettiği; Osebyan'ın
emirnamcsiııdeki tehdidi gerçekleştirerek Gögerçin, Kı:Lılkilise, Geçici, Berdik, Keçili,
Künbed, A[,tzıaçık, Mamaş, Benduvan ve Kalacık köyleriıu Ermeni askerleri tarafından
tamamen
edilerek, eşyaların talan edildiğı; r\lulkelek ve Tiflis'e kaçan Karslı
müslümanların anlattıklarııun bu katliam ve faeıayı doğruladığı; bu vahşiyane ve feci
memurları tarafından yapılan
;~
Da)'!, I:::Jvij'c-i SeMse'de Mi/Ii Tefkilat!clflltltl, s.114.
S. ESIN DAYI
olaylara son verilmesi,
aksı
taktirde bütün
sonımluluğun Ermenı
olacağı
Hükümeti'ne ait
bildirilmişti.
Kars'taki Milli İslam ŞUraSı'nııı bir ~ubesi de Batum'da açılmıştı. Bu cemiyet de
Azerbaycan Hükümeti tarafından destekleniyordu.
Batl.ım İslam Cemiyeti, Anavatan'dan yardım alırken, diğer taraftan Azerbaycan
Hükumeti ile irtibat kurarak; oradan da, yardun almıştır.
1920'de Barum Livası İslam Cemiyeti Reisi' adına, 3.Fırka
gönderilen bir yazıda; Azerbaycan Hükumeti'nden para yardımı
yapıldığı, bunun gerekli yerlere harcandığı; şu durumda, Azerbaycan Hükumeti ile
haberleşme imkanının olmadığından, durum düzelınceye kadar, bir miktar paranın
Cemiyet'e gönderilmesi is tenilmekteydi-w
4
Mayıs
Kumandanlığı'na
19 Mayıs 1920'de Ccmiyet-i İslamiye Riyaseti'nden 3.Fırka Kumandanlığı'na
gönderilen bir başka yazıda; Cemiyet'in parasız olduğu belirtilerek, para isteniyor ve
"Azerbaycan'a bugün Heyet azasından zat-ı merine müracaat suretiyle vesika ve rnekrubu
verip gönderiyoruz"4(l lenilmekteydi.
1920 günlü olup, 11. Alay 3.Tabur Kumandaolığı'ndan 3.Fırka
gönderilen yazıda; Batwn'da Necati Bey'den alınan raporun özeti
verilirken; Cemiyet'in Azerbaycan'dan gönderilen parayı sarfettikJen ve parasız
kaldıklarından bahsedilmektedir"l.
Yine, 19
Mayıs
Kumandanlığı'na
Sözü edilen bu belgelerden, Batı.un İslam Cemiyeti'oin, Azerbaycan'dan da maddi
ve manevi destek gördüğü anlaşılmaktadır.
Cenubigarbi Kafkas Hükümeti'nın 13 Nisan 1919'da İngilizler tarafından
dağıtılıp, Hükümet üyclerirıio rutı.ıkJanmasından sonra, Kars'ta İngilizler tarafıııdan
paravan bir hükümet kurulınuş, ardından şehir Ermenilere teslim
edilmişti.
İşte bu tarilıten sonra Kars, Ardahan ve Barum'un merkez ve ilçelerınde
kurulınuş olan Milli ŞUra Şubeleri, toprakJarl111ll İngilizler tarafından Ermeni ve
Gürcülere peşkeş çekilmesine
karşı
milli mücadelelerini devam
ettirmişlerdir.
Cenubigarbi Kafkas Hükümeti'nın dağılmasından sonra Kars'tan Çıldır'a geçen
Dr.Esat (OKTAY) Bey tarafından kurulan Çıldır Milli Şurası ile Cenub-i Garbi Kafkas
Hükümeti'nın dağılınası ile Akbaba'ya giden Hacı Abbasoğlu Mehmed Bey tarafıııdan
kurulan Akbaba Milli Şurası'nın en büyük eksiği, diğer şuralar gibi para, silah, ve malzeme
idi. 1919 yılında Dr.Esad, Kocaoğlu Mehmed ve Hacı Abbasoğlu Mehmet Beyler,
Alıılkelek-Borçalı üzerinden Baku'ya giderek Azerbaycan Hükümeti'nden yardl111
istemişlerdi. Azerbaycan Hükümeti, göndereceği bir fırka kadar askerini Gürcistan
39
ATA5E Arf/vi, K10852, ".6-2865, D.13-16, F.22-1;
Dayı,
EIt)!ye-i 5e!ôse'de Milli
'{efki/atlmıma,
5.182-
183.
•0 ATA5E Arf/vi,
41
K1>.852, '\'6-2865, D.13-16, 1".98; Dayı, Elv(ye-i 5c/elSe'de Mi/Ii Tefkilatlmıma s.183.
ATA5E Arjiıı/ KI'5.852; r\.6-2865, D. 13,17.84;
Dayı,
Elv!ye.; 5ewse'de Mi/li
Teıkilatlanma,
,.183.
},ZERBAYCAN'IN ELYİ\'E-İ SEL\SE'DEKİ l\fÜU,DELEYE DESTEKLERİ
[ill
arazisinden geçirmek zorundaydı. Ancak, Gürcü Hükümeti buna izin vermiyordu. Bunun
üzerine Türk Heycti, beraberinde çok miktarda Azerbaycan parası ile birlikte Baku'dan
Albay Yadigarof İsmail, Yusuf Kenan ve Nazaralioğlu İsmail BeylerIc Akbaba'ya oradan
da Çıldır'a gelmişlerdi42
Azerbaycan Hükümeti bu kişileri, Kars vc çevresindeki Milli Şuralara maddi ve
manevi yönden destekleyerek kuvvetlendirmek amacıyla bölgeyc göndermişti 43 .
Kars'ın İngilizler tarafından işgalinden sonra Elviye-i Selase'nin hemen her
kurulan ve birbirleri ile tcmaslarıru sürdüren Milli Şuralar
Azerbaycan Hükümeti'nin görevlendirdiği kişilerce yapılıyordu.
yerinde
arasındaki
haberleşmeler
23 Aralık 1919'da Kağızman Milli Hükümet Reisi imzalı olup; Oltu Milli
Hükümeti Riyaseti'ne gönderilen 10 maddelik raporda; "7. Vaziyerinizden her zaman için
haberdar olmak arzu ediyoruz. Bu vasıta dahi ancak, Azerbaycan Hükümeti vekillen
tarafından ittihaz edilen tedabir vasıtasıyla icra edilmesi lazımdır"44 deniliyordu.
Yukandaki rapordan da anlaşılacağı gibi, Milli Şuraların birbirleriyle
için Azerbaycan Hükümeti temsilcilerinin kabul ettikleri tedbirlerle ve
onların aracılığı ile haberleşme sağlanıyordu.
haberleşmeleri
Elviye-i Selase'deki bir diğcr şura da, Oltu Şurası'dır. 25 Mayıs 1919'da
Tahitbeyzade Ziya Bey'in başkarılığında kurulan Oltu Şma Hükümeti45, BMM'ne katıldığı
17 Mayıs 1920 tarihine kadar Anavatan'dan ayrılmama mücadelesini sürdürmüştii.
Azerbaycan'ın, Elviye-i Selase dahilindeki diğer Milli Şuralar gibi Oltu Şma
Hükümeti ile de ittibatı vardır. Azerbaycan Hükümeti tarafından görevlendirilen yetkili
kişiler daha öncc Oltu'ya gelerek incelemelerde bulunmuşlardı46 .
Cenubigarbi Kafkas Hükümeti Hariciye Nazırı olan Fahrettin Bey, Kars'ın işgal
edilip hükümetinin dağıldığı sırada Erzurum'da olup; Erzurum Kongresi'nin toplandığı
gün, Mustafa Kemal Paşa tarafından hem emniyeti, hem de daha iyi hizmet etmesi için ve
"Azerbaycan'la bizim aramızda muharebeyi temin ediniz"47 şeklindeki emri ile Oltu'ya
gönderilmişti. Fahrettin bey hatıralarında; Oltu'da iken Baku'dan gelen Miralay Yadigarov
İsmail, Yusuf Kenan ve Nazaralioğlu İsmail Beylerin önce Akbaba'ya, oradan da Çıldır'a
gelerek kendisi ile görüşmek için Oltu'ya mektup yazdıklarından bahsetmektedi.f48.
Fahrettin Bey, daha sonra Oltu'ya gelen bu kişilerle Kireçligöl mevkiinde
ve onlara; "Askeri yardım gönderilemiyorsa; Ermenilerle ara sıra çarpışıp,
görüştiiğünü
~2 Kırzıoğlu, "Çıldlrh Kahramanlar", Kars İli ÖZel .I'<ryı:1, Ankara, 1966, ,.60.
H Dayı,
H
Elv;ye-i .l'elôse'de Milli TC}'kilollanma, s.217.
Ha~imoğıu, Türk İstiklal Mücadele.ri , s.4.
~; Haşinıoğlu, Türk istiklol MücMelesi , s33-354.
~6 Ha~imoğıu, Türk İstik/al Mücadele.ri , 5.49, 79.
~7 Erdoğan,
Türk Ellenl/de Halırolonm, $.229.
~8 Erdoğan,
Türk Ellenl/de
Halıraldnm,
$.241.
S. ESiN DAYI
kuvvetlerini geçici bir zaman için o tarafa çekmeye gayret ediniz" dcdikten sonra; "Biz de
Türk orduları ile gelip size yardım ederiz"49 sözleri ile vaatte bulunduğunu da
nakletmektedir.
Azerbaycan Vekili Nazaraliyef/Nazaralioğlu İsmail Bey; Zengizor, Sürmeli,
Akbaba ve Zarşat'ta teşkilatlanmay. sağladıktan sonra, aym amaçla
1919 Aralık başında Oltu'ya gelmişti.
Kağızman, Çıldır,
Kafkasya'da Fevkiilade Azerbaycan Hükümeti Vekili İsmail Nazaraliyefin
Ortakale'den 2 Aralık 1919 tarillinde Kazım Karabckir Paşa'ya gönderildiği yazıdan,
Azerbaycan'ın Anadolu'ya nasıl bir yardım düşündüğü anlaşılmaktadır:
"Ortakale
2/12/35
Onbeşinci Kolordu
Kumandam
Muhterem ve Mukaddes
Paşa
Kazım Paşa
Hazretleri'ne
Hazretleri"
Azerbaycan Hükumeti tarafından Elviye-i Selase'deki Cenubigarbi Kafkas
Hükümeti'nin teşkilatllu tanzim ve ikmal etmek üzere gayr-i resmi murahhas olarak
gönderildim. Mezkur HükUmet'jn ayrı ayn olan şubelerini tanzim ederek, tanzim ve
ikmiil-i teşkilat için Hükümetim namına gerek madden ve gerekse ma'nen muavenette
bulundum. Teşkilattaki maksad ve maruzatım ber-vechi at! arz olunur.
Madde 1-) azerbaycan HükUmeti harici düşmanlarına kendini tamttırmış ve bir
hak kazanmıştır. Buna binaen harben değil, siyaseten Kahtagan Ermenileri Kars
Vilayeti'nden tard ederek, Cenubigarbi Kafkas HükUmeti'ni de mukarreratını bir suret de
te'sis ve teşkil etmek içün, son derece atf-ı ehemmiyet etmiştir.
Madde 2-) mal'um-u alileri bulunduğu veçhile Cenubigarbi Kafkas Hükümeti'nin
mahvinde birer cüz'ünü teşkil eden bir çok şubeler mevcuddur.
Bolşevikler, umumiyetle teftiş edilerek herbirine ayrı ayn olmak üzere, Ez-cümle
Kars ve civarında bulunan Kağızman, Oltu, Sürmeli şubelerinden maada şubelere esliha
ve mühimmat vesaire ile beraber nakden muavenetde bulunduğu cihetle, esliha
mühimmat hususunda muavenetde bulunamamışlardır. Esliha, mühimmat hususunda
gayr-i resmi olarak iki top, dört makineii tüfek, iki sandık Rus cephanesi mikdar-ı kafi
Osmanlı cephanesi itasına errır ve deliiIet buyurulması; ve verilecek esIiha mühin1mat
mukabilinİ, Azerbaycan Hükumeti tarafından ya nakid veyahud arZ-l buyurulan meviiddin
taleb buyurulması.
19
i 'rdo.i?;an, Türk,
EIICTilıde Halıralortm,
s.241.
.-\ZERB..\ YC\N'IN ELVi'YE-I SEL\SE'DEKİ r.ıÜC-\DELE'ı'E DESTEKLERİ
[ill
Olru, Sürmeli şubelerine reis olarak Azerbaycan Hükumeti
siyaseti haleldar etmemek şartıyla diğer şubelerde
istihdam kalınmak ve maaşları i\zerbayean Hükumeti tarafından teveın edilmek üzere
mikdar-ı kafi kumandan ve zabitan izamına müsaade buyurulması.
Madde 3-)
Kağızman,
tarafından eşhas gönderildiği veçhile,
Madde 4-) Kars Vilayeti'nden ErmeMeruı zulmünden fırar ederek, Osmanlı
hudud-u dahilinde iltica eden muhacideriniıı mÜ1nkünat dahilinde arazilerine iadesine
emr buyurulması.
Madde 5-) Errneniler tarafından bir taarruz vukuunda, Milli
muavenet etmek içın geçen Aşair Alayları'na evamir-i mukteziye irası,
ŞUra Şubelerıne
Madde 6-) Kafkas arazisi dahilinde ErmeMer tarafından ikaedilen me:d.ıın1ill
Avrupa'ya neşr ve ilanı için Erzurum'a gönderilen me'mUr tarafından, Erzurum'da küşad
edilecek olan, istihbarat şubesiı1ill küşadına müsaade ve tahsilat-ılazımenin ibrazı.
Madde 7-) Cephede bulunan kıt'aata Azerbaycan Hükumeti tarafından tarafından
gönderilen eşhasa teshilat muavenetinde bulunulması içın evamir-i lazımenill i'tiisl.
Madde 8-) Tarafımızdan, gerek Zat-ı AWeru1iz ve gerekse Azerbaycan HükUmeti
ve gerekse Milli Şura Şua'batına çekilmek üzere telefon, telgraf ve telsiz telgraf
merkezlerıne verilecek telgraf ve telefonların kabulü için, lazım gelen makamata tebligat-ı
gayr-i resmiye de bulunulması,
Madde 9-) Milli Şura şubeleriı1ill temln-i irtibatlan içın, İslamsor-Lafisor'da ikame
sekte verdirilmeyerek teshilatta bulunulması,
dcilmiş paşaların vazifelerıne
Madde 10-) Vesikas1Z olarak Cenubigarbi Kafkas HükUmeti'ne gerek ferden ve
gerekse sur-u saire ile gidecek olan zabıtan ve efradın ve eşbasın sür'at-i katiyyede kabul
edilerek, mahfUzan en yakın hudud kıtaatına tesınn için evamir-i muktaziye i'ta kılındığı.
Madde 11-) Erzurum'dan gelen Temur Ali-Mehmed Ali Mehdi
muvasalat eyledikleri.
Beyleruı
Baku'ya
Madde 12-) Ne vasıta ve ne de adres ile Zat-ı AWeri ile ten1ID-i muharebat
ve iş 'arı.
olacağından emr
Madde 13-) Dokuzuncu Fırka Kumandanı Rüşdü Bey Efendi de mevcud
surecinill ahzıyla o suretle muharebenin tesisi,
(şifre
okunamadı) bir
Madde 14-) Azerbaycan Hükumeti ve onbirinci maddede mezkür beylere
gönderilecek evrak ve mekatibin, oralarda bulunan kuryeler vasıtasıyla gönderilmesi,
Madde 15-) onbirinci maddede mezkur
mahallerine isal kılınacağı,
evdkın
kuryelede bendeniz
vasıtasıyla
Madde 16-) Bendelerine ve bendderi vasıtasıyla gönderilecek mekatibuı ve
ve muhaberat-ı telgrafiye ve telefoniyenin Kağızman Milli ŞUra Reisi Ali Rıza Bey
vasıtalarından birisi vasılasıyla irsaline dikkat ve itina olunması,
evrakuı
S. EsiN DAYI
Madde 17-) Beş-altı gün Oltu'da kaldıktan sonra Baku'ya giderek dört gün mahali mezur'da ildmetten sonra, teşkilatın tanzim ve tesisi için Oltu'ya avdet edileceğini arz
eylerim, veda eylerim Paşa Hazretleri.
Kafkasya'da Fevkilade Azerbaycan Hükümeti Vekili
Nazaraliyef'50
Adı geçen belgede; Azerbaycan Hükümeti'nin gayr-i resmi olarak görevlendirdiği
Nazaraliyef, dağılan Cenubigarbi Kafkas Hükümeti'nin teşkilanna ait Milli Şura şubelerini
yeniden düzenleyerek, maddi ve manevi yardımda bulunmak için Oltu'ya gittiği
belirtiliyor ve yapacağı. bu yardunlar için de, IGzım Karabekir Paşa'dan izin istiyordu.
Belgeye göre; Azerbaycan Hükümeti, uzaklıkları dolayısıyla Kağızman, Oltu ve
Şuralarına silah ve mühimmat yardımının dışında; sadece, para yarclımı
yapabilmiştir. Fakat, bunun dışındaki şubelere her türlü yarclımı yapmıştı ve yapıyordu.
Sürmeli
belgeden anlaştldığı gibi, Na7.araIiyef, kendileri doğrudan yardım
için, 15.Kolordu Kumandanlığı'ndan, bu üç Şura'ya; karşılığı, Azerbaycan
Hükümeti tarafından ödenmek üzere, silili ve cephane gönderilmesini istiyordu.
Yine
yapamadıklın
Aynca; Azerbaycan Hükümeti'nin Kağızman, Oltu ve Sürmeli şubelerine reis
olarak, bazı kişileri gönderdiğini belirterek; diğer şubelerde çalışmak için, maaşları
hükümeti tarafından ödenecek olan kumandan ve subaylann gönderilmesine izin
verilmesini,
Kars ve çevresindeki Ermeni mez:iliminden kaçan
yerlerine dönmelerinin sağlanmasıru,
Aşiret
Ermenilerin yapacakları saldırtlarda, Milli
Alaylan'na gereken emirlerin verilmesini,
Şfua
halkın,
kuvvetlerine
mümkün oldukça
yardım
etmeleri için,
Ermenilerin Kafkasya'da yaptıkları mezalimlerin Avrupa'da. duyulması için,
Erzurum'da faaliyete geçmesi istenen "İstihbarat Şubesi"nin açılmasına izin verilerek;
Kolordu'nun, para yardımında bulunmasıru,
Azerbaycan
Hükümeti tarafından cephedeki
gereken emirlerin verilmesini,
kıtalara
gönderilen
kişilere,
kolaylıklar sağlanması için
En önemli meselelerden birisi olan Azerbaycan Hükümeti'nin, IGzım Karabekir
ile veya Azerbaycan Hükümeti'nin Milli Şfua Şubeleriyk olan telgraf ve telefon
haberleşmesinin sağlanması için ilgili yerlere emir verilmesini, Kazım Karabekir Paşa'dan
rica ediyordu.
Paşa
Nazaraliyefin
diğer
istekleri; A7.erbaycan Hükümeti ile 1S.Kolordu ve Milli
her iki taraf arasında gidip gelecek kuryeler ve
Ştıralar'la irtibatı sağlayan kişiler,
haberleşmeyle
;U
ilgili idi.
ATASE, Arfivi. Kls.325, ,\.5-2791, D.59, 1':86, 86-1;
222.
Dayı, J3JıJi.ye-i Saldse'de
Milli Tefkilatlanma, ".219-
AZERBıWC\N'IN EL"İYE-i SEL\SE'DEKİ i'-lÜC-\DELEYE DESTEKLERl
[ill
Nazaraliyef, Oltulular için hiç de yabancı biri değildi ve Oltulular onu çok iyi
Çünkü daha önce 1915-1917 yıllarında, Baku Müslüman Cemiyeci Hayriyesi
adına Oltu'ya gelip; Oltı.ıluların teşkilatlanmasına yardım ederek; onlara fıkir öncülüğü
etmiş bir kışi idi Şimdi de, resmi bağımsız Azerbaycan Hükümeti adına, bu görevi yerine
ge tirmekteydi.
tanıyorlarclı.
Osmanlı Mebusan seçimleri esnasında Oltu Şüra Hükümeti'nin sorumluluğunda
olan bölgede de seçim faaliyetleri sürmekte idi. Ancak, seçimleri başarısızlığa uğratmak
için, özellikle ingilizlerin kışkırtmasıyla olumsuz propagandalar da yapılmaktiıydı. Bu
konuda Azerbaycan Hükümet Vekili Nazaraliyef'ten, 1..rv.Kolordu Kumandanlığı'na
gönderilen 15 Ara~ 1919 tarihli bir yazıda; Eyüp Paşa'nın, Oltu halkına Ermeni
propagandası yaptığı ve artık Osmanlı imparatorluğu'nun yıkıldığını; Ermenistan ve
Kürdistan Hükümetlerinirı kurulacağını yayarak, halkın fikirlerini fesada uğratuğından,
Oltu'dan henüz mebus seçilemediğini bildiriyorduSI.
Erzurum Valisi'nin de 21 Aralık 1919'da XV.Kolordu Kumandanlığı'na Oltu'daki
seçimlerde huzursuzluk yaşanclığı, seçilen kişiyi bazılannın kabul etmediği şeklindeki
telgrafından52 sonra Oltu'daki huzursuzluk giderilerek 53 Oltu'yu temsilen Hamşizade
Rüstem (ACAR) ve Tahirbeyzade Yasın (HAŞİMOGLU) Beyler, mebus seçilmişlerdir.
Yine Azerbaycan Hükümeti'nin Oltu Şürası'na yarelım ettiğini gösteren diğer bir
belge de; 9.Fırka Kumandanı Halid Bey'in, Oltu Şüra Hükumeti Reisi Yusuf Ziya Bey'e
gönderdiği 13 Mart 1920 tarihli mektuptur.
Mektupta şöyle bir ifade kullanılıyordu. ".... Gürcüler ve Ermeniler, vatanımızın
üzerine göz diktikleri sırada, billıassa tefklkayı bırakınız. Elbirliği ile çalışınız. Bu maksatla,
Azerbaycan Hükümeti tarafından Oltu'ya gönderilen Yusuf Bey ile tevhid-i mesai
eyleyiniz. "54
Bu sıralarda, Oltu Şürası'rda bazı olayların olduğu ve Azerbaycan'ın
ve beraberliğilli sağlamak için Yusuf Bey'i oraya gönderdiği anlaşılıyordu.
halkın
birlik
Azerbaycan Hükumeti, gerçekten de daha önce belirtildiği gibi, başta Oltu olmak
üzere, diğer şubelere her türlü yarclımda bulunarak; onların Ermeni ve Gürcülere karşı
mücadelelerilli desteklemiştir.
.
Bolşeviklerin, Azerbaycan'ı Sovyetleştirmesinden sonra da, Azerbaycan'ın gerek
cemiyet gerekse ferdi olarak Anadolu Türkleri'ne destek ve yardımları hep devam
etmiştir. Azerbaycan İnkılap Komitesi'ne başvuran Azerbaycan Türkleri yurtları işgal
edilmiş olan Anadolu'daki kardeşlerine yardım etmek istemişlerdi.
Oysa Komite, Türklere yapılacak yardımındevlet eli ve devlet
bir "fon" oluşturulınuştu.
tarafından
yapılmasını kararlaştırmıştır ve
.11
AT./lSE Arpvi, Kk325, A5-2799, D.815, F,1 02;
52 AIAJE Arıivi, Kk32S,
A.5-2799, 0.81 S, fo 102
sı
AIAJE Arpvi, Kld25, A.5-2799, 0.815, F.l 09.
\·1
lIaşimo.l~lu, Türk İ,tiklal;'\1üc(1delesi... , s.78.
Dayı,
Elviye-i SeliiJe'rfe Milli
Teıkilotloıım(1, ş.224.
S. EsiN Di\YT
karşı
Bu, yardım ve destek faaliyetleri 1922 yılından soma Sovyet
siyasetinin değişmesi üzerine son bulmuşturS 5.
Türk devletlerinin
geçmişteki yardımlaşmalarının
Türkiye'ye
güzel bir örneğidir.
ekonomik, kültürel, sosyal açıdan istikrar
sağlayıp, güçlenmesi, birinin diğeri için de temennisidir. Tıpkı ayıu ana babadan olan
kardeşlerin kardeşin ayrı ayrı evler kunnası; ama, güçlü kardeş ve akrabalık bağları ilc
birbirlerine iyi ve kötü günlerinde destek verip yardımcı olmaları gibi. I3irimiz hepim..i.z,
hepimiz birimiz için düşüncesi ile gerçekleştiren güzel bir dayanışma örneğidir.
I3u
kardeş
Rusya'nın
Onların bağımsızlıklarııu kazanmaları, siyası,
ss ,\,lan,
Kartiof Kbllleği. .. , ,.314.
.-\ZERBA-YC\.N'IN EIXIYE-İ SEL\SE'DEKİ 1\rüC\DELEl'E DESTEKLERİ
[ill
ABSTRACT
The result of unfortunate Sankamış Battle's failure in First World War, Russians
who passed over Caucasus Frontline, began a massacre and a genocide Turks living in the
Russian occuration region during 1915-1917 years. Brother Azerbaijan people supported
injured, widow and arphan Turkish peop1e with material and moral aid.
Azerbaijan Turks continued their aid during Turkish National Struggle. Besides
their material and moral helps to East Anataha, East Blacksea and especially Three
Sanjacks peapk, they helred the nationalorganization of the region against Greek,
Armenian and Georgian occupations.
KEYWORDS:
First World War
Sarıkamış
Baule
'fhree Sanjacks
Azebaijan Turks
Russia