Tekerlemeli Ve Sözlü Oyunlarin KKTC`deki Okul Öncesi Çocukların

advertisement
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık), s.5-22
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
ŞEYBÂNÎ ÖZBEK HANLARI VE NAKŞİBENDÎLİK
Shaybani Uzbek Khans and Naqshbandi
Abdulkadir MACİT
*
Öz: Mâverâünnehir ikliminde XVI. yüzyıl, dini/tasavvufî hayat ile siyasî hayatın iç içe geçtiği
bir dönem olmuştur. Bu çerçevede Özbeklerin, Şeybânî Hanlığı (906-1007/1500-1599) içinde
mutasavvıflarla sıkı bir etkileşim halinde bulundukları görülmektedir. Bu etkileşim ilk zamanlar
Ahmed Yesevî sonraları ise ağırlıklı olarak Nakşibendî şeyhi Hoca Ubeydullah Ahrar (ö. 895/1490) ve
müridleri mihverinde gerçekleşmiştir. Bu güçlü iletişim Nakşibendîliğin, Şeybânîlerin XVI. asır boyunca
siyasî, dinî, ilmî, hukukî hatta iktisadî hayatında derin bir etki bırakmıştır. Hatta bu şeyhlerin hanlığın
yönetimine müdahale edecek kadar güçlü bir konuma geldiği anlaşılmaktadır.
Mevzubahs ettiğimiz bu yakınlığın kuşkusuz birtakım dini ve siyasi sâikleri mevcuttur: Bu
noktada evvela vurgulanması gereken husus, Sünnî Müslümanlığı temsil eden Özbekler’in Orta Asya
halklarının manevi hayatlarında etkin bir güç olan Bahauddîn Nakşibend ve Ahmed Yesevî’ye büyük bir
saygı beslemeleridir. Dikkate layık ve üzerinde durulmaya değer diğer bir husus da, Sünnilik ve Şiîlik
rekabetinin Fatımiler’den sonra ikinci defa Özbek-Safevî mücadeleleriyle siyasi boyut kazanmış ve tüm
hızıyla yüzyılı aşkın bir süre devam etmiş olmasıdır. Nitekim Sünnî eğilimli bu tarikata mensup
Şeybânîler, Şiî mezhebinden olan ve Şiîliği resmi devlet dini olarak tanıyan Safevîler’e karşı bu mezhebi
bir sığınak olarak görmüşlerdir. Bu sebeple de bu tarikatın sağlamlaşarak örgütlenmesiyle oluşan sosyal
yapısı kendileri için Orta Asya’dan İslam dünyasına uzanan koridor oluşturması açısından mühim bir güç
oluşturmuştur.
Anahtar kelimeler: Şeybânîler, Özbekler, Nakşibendîlik, Safevîler, Şia.
Abstract: In the 16th century, Transoxiana (The Land across the Oxus) and its environs went
through a period of religious mysticism associated with political life. The Uzbeks who were under
khanate of Shaibanids (906-1007 / 1500-1599) had firm relations with the Mystics. This relationship in
the beginning started with the significant Sufi leader Ahmed Yasavi then afterwards with Naqshbandiya
sheikh Ubaydullah Ahrar (ö. 895/1490) and his followers. This powerful relationship with Naqshbandiya
greatly affected the Shaibanids in their religious, political, scientific, juristic and even economic lives. It is
understood that Naqshbandiya had influence upon the administration of the khanate.
There is absolutely no doubt that there were several religious and political reasons which
caused this close and powerful relationship. First of all, it must be emphasized that the respect the
Uzbeks had for the representatives of the Sunni Muslims, Bahauddin Naqshband and Ahmed Yasavi
* Arş. Gör., Afyon Kocatepe Üniversitesi, İslam Tarihi Bölümü. İletişim: a.kadirmacit@hotmail.com.
5
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
was for the impact they had in thier lives. What ıs supposed to be emphasized on once again is, after
the rivalry between the Sunni and Persia Shiite, for the second time the Uzbek-Safavid worn the
political struggle and continued rapidly over a century. Moreover, the Shaybanids who were
tendency members to the Sunni sect used Shia as a protection against the Safavids who recognized
Shia as the official religion. And with this reason this sect were able to organize themselves to
acquire a strong and an important position with a strong social foundation from the Middle-East to
Islamic world.
Keywords: Shaibanids, Uzbeks, Naqshbandiya, Persians, Shiite.
GİRİŞ
Maveraünnehir coğrafyası hiç kuşkusuz sadece sahip olduğu siyasal, sosyal ve
kültürel özellikleriyle değil, aynı zamanda sahip olduğu dini/tasavvufi yapısıyla da
dünyanın önemli bölgelerinden birisi olmuştur. Daha sonradan İslamiyet’i kabul eden
kolları olsa da Moğolları hariç tutarsak bölgeye hâkim olan devletlerin tamamı bir
taraftan İslam dinini tebliğ ve irşad etme görevi diğer taraftan ona gelecek saldırıları
göğüsleme gayreti ile bölge üzerinde sür git devam eden mücadeleler vermişlerdir. Bu
mücadele sürecinde bölge, İslâmlaştığı zamandan beri Sünnîliğin, daha ayrıntılı ifade
etmek gerekirse Sünniliğin önemli bir kolu olan Hanefi-Maturîdî çizgisinin kalesi
olmuş ve modern döneme kadar da bu özelliğini muhafaza etmeyi başarmıştır.
Bölgenin 16. yüzyıldaki durumuna baktığımızda mezkûr çizginin yön tayin
edici etkisini sürdürdüğünü söylememiz mümkündür. Bu asra damgasını vuran Şeybânî
hanlığı hâkimiyetinde bölge üzerinde dini/tasavvufî hayat ile siyasî hayat iç içe
geçmiştir. Bunun sebepleri arasında Deşt-i Kıpçak’ta bulundukları ve Mâverâünnehir’e
ilk gelişleri devresinde bir mutasavvıfın etkisinde bulunmalarını zikredebiliriz. Bu
bağlamda vurgulanması gereken husus Şeybânîler ile Bahauddîn Nakşibend ve onun
yolunda giden Nakşibendîlerin ayrı düşünülmesi mümkün olmayan kopmaz ilişki
içinde olmalarıdır (Allworth, 1964: 18). Nakşibendîliğin yanı sıra dikkatlerden
kaçırılmaması gereken bir diğer ilişki Yesevîler ile gerçekleşmiştir. Ahmed Yesevî’nin
yaşadığı Yesî’de (Türkistan) birçok Özbek hanı ve hanımlarının mezarlarının
bulunması bunun işaretidir (Barthold, 1984: 190). Diğer taraftan Şeybanî Han’ın birçok
mısraında Yesevî sevgisini gösteren ifadeler bulunması (Karasoy, 1998: 285), yine
Muhammed Şeybânî Han’ın Kazak seferi dönüşünde Yesi şehrinde medfun Hoca
Ahmed Yesevî’nin kabrini ziyaret etmesi, orada nezir ve sadakalar dağıtarak bölge
halkının gönüllerini hoşnut etmesi, bu ilişkiden müstağni anlaşılamaz (Hûncî, 1341:
168, 254, 259).
Nakşibendîlerin Maveraünnehir’in sadece manevi hayatında değil aynı
zamanda siyasi, idari, askeri, içtimai ve eğitim sahalarında belirgin bir ağırlığı olduğu
için Şeybânî hanlarının tarikat şeyhleri ve müntesipleri ile teşrik-i mesaileri yoğun
6
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
olmuştur. Bir ittifak havasının gözlemlendiği bu ilişkiyi zorunlu kılan muhtelif
sebepleri hatırlamamızda fayda bulunmaktadır. Bunların başında bölgenin asırlardır
sürdürdüğü dini/manevi yapısını ve Nakşibendîlik’in bu husustaki hususi konumunu
belirtmemiz gerekmektedir. Bunun yanı sıra Şeybânîler için Nakşibendîlerin yasa (töre)
ile şeriat arasındaki ihtilafların hallinde başvuru mercii ve Safevî Şiîliği ile mezhep
mücadelesinde meşruiyet kaynağı olmaları, üzerinde durulması icap eden iki mühim
sebeptir.
TÖRE VE ŞERİAT
Moğolların geleneksel hukukları olan yasa (Cüveynî, 2013: 96), Şeybânîler
tarafından töre (‫)توره‬, yasak-ı kadîm (‫ )ياساق قديم‬şeklinde adlandırılmıştır (Kutgân, 1385:
119). Cengiz Han ve Moğollar yasa ve yosunu, şeriat dâhil hanlık bünyesindeki bütün
unsurların kendisine bağlı olduğu merkez konumunda görürken, Şeybânîler bu durumu
tersine çevirerek şeriatı, yasa ve yosun dâhil tüm unsurların kendisine bağlı olduğu bir
noktaya getirmişlerdir. Buna rağmen Cengiz yasa/töresi, Şeybânîler’de asrın başından
sonuna kadar farklı tonlarla yürürlükte kalmıştır. Mahmud b. Vâlî tarafından 17. asırda
kaleme alınan ve kaynak olması itibariyle kendisinden müstağni kalamayacağımız
Bahru’l-Esrâr’a göre Moğol yasası İslam’ın emirleri ve yasakları ile uyum
arzetmemektedir. Vâlî bu tezatlığa örnek olarak; tahta çıkma merasimini, protokol
kuralları bünyesinde oturma düzenini, elçilerin karşılanma merasimlerini, kımız
tüketimini, kutsal avlanma veya korug uygulamasını, hanlığın başkenti yani “yurt”
telakkisini aktarmaktadır (Vâlî, 1984: 387b-389a). Duglat da eserinde Moğol
geleneğinde var olan hukuk ve adetler ile İslâm’ın evrensel kurallarının uyuşmayan
noktalarını az da olsa tespit etmiştir (Dughlat, 1895: 69-70). Togan ise aile, miras gibi
konularda Cengiz yasalarının ve Şamanist geleneklerinin uygulanmış olduğunu
belirtmekte ve “Şeybânî Han ve emirlerinin mensup olduğu tarikat, ancak beş vakit
namaza ve oruç tutmaya tam anlamıyla ehemmiyet gösteriyordu. Bunun dışındaki
uygulamalar ise Cengizâne bir anlayış içinde sürdürülmekteydi. İslam’ın nikah, miras,
yemek içmek, adab-ı muaşeret hususundaki emirleri çok ehemmiyet görmüyordu. Belki
de bu hususların töreye ait olduğunu söylüyorlardı. Yanlarında Türk şeyhleri tarafından
bunlarla ilgili yapılanlar da tamamen mübah olarak gösterildiği gibi, hatta bu hareketler
helalmiş gibi gösteriliyordu” demektedir (Togan, 1927: 22-25; Schimmel, 1960: 154).
Mevzubahs ettiğimiz bu örnekler Şeybânîler için kaçınılmaz olarak
benimsedikleri İslam şeriatı ile belirli konularda karşı karşıya gelmelerine sebep
olmuştur. Samimi birer Müslüman olan Şeybânî hanları ve emirleri mezkûr konuda
şayet karşı karşıya gelmişlerse bu durumda ilkin tezatlığı izale etmeye veya azaltmaya,
daha sonra ise iki tarafı birleştirmeye veya birbirini takviye etmeye gayret sarf
etmişlerdir (Huncî, 1341: 60; Isogai 1997: 91-103). Özellikle II. Abdullah Han töreden
İslami kurallara doğru evrilmenin gerçekleşmesi için büyük çaba sarf ettiği
7
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
kaydedilmiştir. Bu meyanda özellikle Nakşibendî şeyhlerinin, Şeybânî idari sisteminin
İslam şeriatı ekseninde ikame ve idamesi konusunda çok yoğun gayretleri olmuştur.
Mesela Nakşibendî şeyhi Hoca Muhammed İslam Cûybârî’ye Şeybânî hanının
seçiminin Cengiz yasasına göre yapılması sorulduğunda “Esasen dervişler bu konuda
Cengiz kanunlarını örnek almamakta, Allah’ın şeriatından başka hiçbir şeyi kabul
etmemektedirler” cevabını vermiştir. Yine kendisine Pir Muhammed Han’ın hanedanın
en yaşlı üyesi olarak seçilmesinin ve buna layık hususiyetlerinin hatırlatılması üzerine
“Pir Muhammed Han’ı şayet Şeybânî hanı olarak yasa onurlandırırsa, Abdullah Han’ı
ise Allah han olarak onurlandıracaktır” demiştir (Ahmedov, 1996: 322-23).
Diğer taraftan tamga ve yasak başta olmak üzere Moğol hayvan vergisi olarak
alınan kubçur, aşlık (gıda) gibi İslamî vergi usulüne uygun olmayan, ancak hanların
töreye dayalı yetkilerine uygunluğunu ileri sürerek tahsil ettikleri vergiler hanlar ile
şeyhler arasında yoğun tartışmalara sahne olmuştur (Alpargu, 2002: 581-82). Özellikle
tamga, şeriate münasip olmaması hasebiyle ulema ve Nakşibendî şeyhlerinin yoğun
muhalefeti altında bazen yürürlükten kaldırılmıştır (Dale, 2009: 202). Hoca
Cûybârî’nin haraç vergisini vermeyi terk eden bir kişinin durumu hakkında kendisine
yöneltilen soruya verdiği cevap, yasa ve yosuna asla uymayan bir karardır (Nisârî,
1969: 278-79).
SAFEVÎ ŞİÎLİĞİ
Şeybânîler’in Nakşibendîler ile yakınlık kurmalarında sadece dini sâikler değil
aynı zamanda bazı politik sebepler de etkili olmuştur. Şeybânîler Şiî mezhebinden olan
ve bunu resmi devlet dini olarak tanıyan Safevîler’e karşı Sünnî itikada sahip bu
tarikatı bir sığınak olarak görmüşlerdir. Bu sebeple de bu tarikatın sağlamlaşarak
örgütlenmesiyle oluşturdukları sosyal yapının, kendilerinin Orta Asya ve dışındaki
ülkelerde meşruiyetlerinin temini için bir güç oluşturduğuna inanmışlardır (Holzwarth
2002: 433). Nakşibendîliğin Şiîliğe karşı duruşunun esas sebebi Safevîler’in İran
topraklarında Şiî devlet kurduklarında Nakşibendîlerin onların zulmünün kurbanları
olması ve tarikatın iki büyük kalesi olan doğuda Şeybânî Hanlığı ve batıda Osmanlı
Devleti’nin İran’la sürekli savaş içinde bulunmasıdır. Bunlara ilave zikredebileceğimiz
diğer bir husumet sebebi de Şeybânîler ile Safevîler arasında Horasan’ın kontrolü için
çıkan savaş ve faal Şiîliğin Hindistan’a yayılma tehdidinin varlığıdır (Algar, 2012: 35).
Söz konusu ettiğimiz bu hususların yanı sıra fiili müdahaleler de husumetin boyutlarını
genişleten bir başka sebep olmuştur. Örneğin Tebrizli bir Nakşibendî olan Derviş
Kasım 891/1486’da, bir Ermeni tüccarı öldürdüğü için idam edilen bir askeri
övdüğünden dolayı Yakup Akkoyunlu tarafından öldürülmüştür (Tebrizî, 1344: 93-95).
Derviş Kasım’ın şehit edilmesini Batı İran’da Safevîler’in elinde yarım asırdan az bir
zaman diliminde neredeyse bütün Nakşibedilerin yok edilmeleri takip etmiştir. Çünkü
Safevîler, bu tarikatı Şiî akidenin yayılmasına ciddi bir engel olarak görmüştür
8
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
(Arjumand, 1984: 113). Bundan sonra tarikatın ve hususen Şeybânîler’in tarihinde
Nakşibendî ve Şiîler arasındaki karşılıklı düşmanlık sık sık gündeme gelen bir konu
haline gelmiştir (Algar, 2012: 69-70).
ŞEYBÂNÎLER DÖNEMİNDE NAKŞİBENDÎLİK
Muhammed Şeybânî Han Dönemi
Şeybânî Han Buhârâ’da zamanının en iyi hafızı ve din bilginleri olarak kabul
edilen iki Nakşibendî şeyhi Cemaleddin Azizân ve Mansur’dan dersler okumuştur
(Handemir, 1380: 273-274). Hatta Cemaleddin Azizan başlangıçta onun tasavvufi
rehberliğini yapmıştır. Şeybânî Han Buhârâ’da bulunduğu bu dönemde Bahauddin
Nakşibend’in kabrine ziyaretlerde bulunmuştur. Bu ziyaretlerde Bahauddin
Nakşibend’in torunu dönemin Nakşibendî ileri gelenlerinden Hoca Nizâmeddîn Mîr
Muhammed ile tanışma imkanı bulmuş, daha sonları onun pek çok defa ziyaretine
gitmiştir. Hoca’nın hankâhında teheccüd namazı kılmış, ona bağlılığını bildirmek
istemiştir (Nisârî, 1969: 18-19). Hoca Nizameddin Şeybânî Han’ın samimiyetine
rağmen onun tasavvufa olan ilgisini azaltmak için kendisine intisabına izin
vermemiştir. Bunun sebebine baktığımızda, Mîr Muhammed’in “Gaybın anahtarlarını
Allah’tan başka kimse bilmez” (En’am Suresi, 6/59) ayetinden hareketle, Türkistan
taraflarından birisinin çıkacağı ve düşmanlarının bunun tarafından bertaraf edileceği
yorumunun olduğunu görürüz. Muhtemeldir ki Mîr Muhammed, yerinin muayyen
sınırların ötesine taşacağı öngörüsü ile Şeybânî Han’ın siyasi ve askeri dehasını ve bu
uğurdaki hırsını fark ettiği için müridliğine kabul etmemiştir. Ancak Nisârî, Şeybânî
Han’ın Mir Muhammed Nakşibendî’nin müridi olduğunu iddia etmektedir (Nisârî,
1969: 18). Şeyh Azizan talebesi Şeybânî Han’ın resmi olarak icazet almak için
kalmasına izin verilmeyince Şeyh Mansur’un rahle-i tedrisinde bulunması için
Buhârâ’ya gönderir (Nisârî, 1969: 19-20). Adı geçen bu iki Nakşibendî şeyhinin yanı
sıra Şeybani Han’ın Buhara’da ikameti esnasında kendisinden ilim ve irfan aldığı pek
çok hocası ve tarikat şeyhi olmuştur. Örneğin Hadis’ten tarikat şeyhi Hoca Muhammed
Babay-ı Simâsî’dir. (Nisârî, 1969: 16-17). Allworth Şeybânî Han’ın dine karşı ilgisinin
temelinde, isimlerini zikrettiğimiz Nakşibendî hocalarının nezaretinde aldığı bu
derslerin etkisinin hayli fazla olduğunu belirtmektedir (Allworth, 1990: 50).
Allworth’un Şeybani Han hakkında yaptığı tespiti Nakşibendî olan tarihçi Nisarî
şöyle izah eder: “Han oğlu hakan bu zamanın gidişinde nakışları ve varlık meselesini
gözünden ve fikrinden atmış, nakşın ötesine geçip Nakşibend’e yürek bağlayıp gönül
vermiş, su balçığın nakşından can ve kalbin sırrını bulmuş, bu sersemlik dünyasında
muradın nakşını talep etmiş onun için hayatı boyunca büyük ve ruhani Nakşibend’in
mahzerinden yararlanmış ve ‘işlerde şaşırdığınız zaman mezar ehlinden yardım alın’
hadisine dayanarak şaşırdığı işlerde o hazretin kapısına gelip ihtiyaçlarını ve
bilmediklerini almaya, öğrenmeye çalışırdı” demektedir (Nisârî, 1969: 15). Bu satırlardan
9
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
anlaşılacağı üzere Han, Nakşibendî tarikatına bağlıdır ve Hz. Nakşibendî’nin türbesini
sıklıkla ziyaret etmektedir. Ayrıca 914 senesinde Kazak seferi için yola çıktığında
Buhârâ’dan dört fersah uzaklıkta bulunan Gucdivân’da Hoca Abdulhâlik
Gucdivânî’nin de kabrini ziyaret etmiştir (Hûncî, 1341: 60-61, 77). Bu ziyarette
bölgenin ileri gelen âlimleri ve Nakşibendî meşâyihleri ile birlikte Kasîde-i Ebcediyye
isimli iki yüz elli beyti aşkın kitabın şerhini gerçekleştirmiştir (Hûncî, 1341: 163-70).
Şüphesiz bütün bu örnekler Şeybânî sülalesi ile Buhârâ Nakşibendîleri
arasındaki dini-tasavvufi ve ilmi-kültürel ilişkinin en üst düzeyde olduğunu
kanıtlamaktadır. Şeybânî Han yeni hanlığın devlet yapısının oluşumunda din
adamlarının ve özellikle de iyi örgütlenmiş bir tarikatın yöneticileri olarak Nakşibendî
şeyhlerinin gücünün farkında olmuş ve bunu hanlığının siyasi çıkarlarına uygun olarak
kullanmıştır (Babajanov, 1997: 69, 90). Nakşibendî tarikatı da Şeybânî Han’ın bu
yaklaşımıyla hanlık sınırları içerisinde yaşamaya devam etmiş, hatta git gide
konumunu sağlamlaştırmıştır (Holzwarth, 2000: 432). Bu noktada Nakşibendî şeyleri
arasında bazılarının esaslı surette baskın kişilik özelliklerine sahip olduğunu
gözlemlemekteyiz. Bu konuda Timurlular döneminde Sultan Ebu Said’in Taşkent’ten
Semerkand’a davet ettiği Nakşibendî tarikatı şeyhi Hoca Ubeydullah Ahrar sarih bir
numûnedir.
Hoca Ahrar Timurlular ve Özbekler üzerinde oldukça ehemmiyetli ve işlevsel
bir rol oynamıştır. Bu rol sadece dini hayatta değil aynı zamanda siyasi, askeri ve ticari
hayatta da kendisini hissettirmiştir. Algar’a göre Hoca Ahrar, otuz meyveliğe, altmış
dört köy ve civarındaki topraklar ve sulama kanallarına, ayrıca muhtelif şehirlerdeki su
ile çalışan tahıl değirmenleri gibi ticari tesis ve zanaat atölyelerine sahiptir (Algar,
2012: 24-25). Ayrıca günümüze kadar varlığını muhafaza eden pek çok vakıf
senedinde Hoca Ahrar’a ait Buhârâ, Taşkent, Semerkand ve Kabil gibi şehirlerde yer
alan pek çok mal varlığının ismi geçmektedir. Bu vakıflar, hibe, bazı Timurlu
mirzaların bağışı, vakfın malvarlıkları ile gerçekleştirilen ticari alım-satımlar
sonucunda oluşmuştur (Dale, 2009: 206). Ancak Hoca Ahrar’ın bütün bu malvarlığının
tasarrufuna istikamet veren muharrik amilin İslâmiyet’e hizmet olduğunu ifade edelim.
Zira Ahrar, maddi ve manevi sahip olduğu gücün tesiriyle hanlığa ait uygulamaların
İslâm dinine uygun olması hususunda büyük çaba göstermiştir. Onun hükümdarlarla
yakınlık kurmasının ana gayesi, şeriatın uygulanmasını sağlamak konusunda olmuştur.
Nitekim 865/1460’da Ebu Said’den Buhârâ ve Semerkand’daki tamgayı ve ülke
genelinde diğer tüm şer’i olmayan diğer bir ifadeyle töreye dayalı vergileri kaldırma
sözü almıştır (Handemir, 1380: 52-53, 87-88; Algar, 2012: 23-25). Bu hassasiyet
soyundan gelenler Nakşibendîler tarafından da sürdürülmüştür.
Şeybânî Han 906 (1500) senesinde Semerkand’ı ele geçirip tahta oturduktan
sonra Maveraünnehir’de Timurlular dönemi kapanmış ve Şeybânîler dönemi (9061007/1500-1599) başlamıştır. Şeybânî Han, Nakşibendî Ahrarîlerin yukarıda
belirttiğimiz durumunu bilmekle ve çocukluğundan itibaren manevi bağını korumakla
10
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
birlikte siyasî dengelerin söz konusu olduğu hallerde Timurlulara uzun yıllar destek
vermiş ancak kendilerinden yana tavır koymayan ve muhalefete geçen Ahrarîlere karşı
yeri geldiğinde en sert tedbirleri almaktan da çekinmemiştir. Bu tedbirler Şeybânîler ile
Ahrârîlerin başlangıçta muhalif olmalarına sebep olmuştur. Bu muhalefeti gün yüzüne
çıkarması açısından şu olayı nakledebiliriz: Şeybânî Han’ın Semerkand’ı kuşatması
esnasında Hâce Ahrâr’ın oğlu ve halefi Hoca Kutbettin Muhammed Yahya ve şehrin
önde gelen birtakım sakinleri Tımurlu Sultan Ali Mirza’yı şehri terk etmekten
vazgeçirirler ve hep beraber savunmaya başlarlar. Hatta bu girişimlere ilave olarak
Şehr-i Sebz’de bulunan Babür’den yardım talep ederek kendilerine hükümran
olmalarını isterler. Ancak daha sonra gerek görüşmelerin gerekse de savunmanın bir işe
yaramayacağını anlayınca nâçâr teslim olurlar (Ahmedov, 1996: 269). Şeybânî Han
başta Sultan Ali Mirza olmak üzere önde gelen umerâyı cezalandırmada kararlıdır. Bu
durumun önüne geçmek maksadıyla Yahya Hoca’yı aracı kılarlar (Kutgân, 1385: 57;
Ahmedov, 1996: 298). Yahya Hoca hanın bulunduğu meclise geldiğinde Şeybânî Han,
onun müracaatıyla bu şahıslara merhamet eder. Dahası talebi doğrultusunda Mekke’ye
gitmesine izin verir. Ayrıca cömertlik ve saygısının emaresi olarak şahsî atlarından
birini zât-ı âlîlerinin hizmetine tahsis eder. Ancak bölgenin içinde bulunduğu siyasi
kargaşayı göz önüne alarak gitmelerinin tehlikeli olduğunu ima eder. Hoca Yahya,
takdiri ilahi ne ise onun tecelli edeceğini belirterek cevap verir. Sonuç olarak Yahya
Hoca, oğulları Hoca Muhammed Zekeriyya ve Hoca Muhammed Abdulbaki ile
birlikte yolculuk esnasında uğradıkları saldırı neticesinde hayatlarını yitirirler
(Muhammed Hakîm Han, 2009: 284).
Yahya Hoca’nın siyasî çekişmeler yüzünden, bir rivayete göre Şeybânî
Han’ın tasvibi ile komutanları tarafından öldürülmesi (Arat, 2000: 122) neticesinde
Ahrâr’ın neslinden birçok kişi Semerkand’ı terk edip Hindistan’a giderek
Timurlular’ın devamı olan Babürlüler’e sığınmıştır. Bütün bunlar üzerine Şeybânî Han,
Hoca Ahrar’ın çocuklarına babalarından miras kalan mezkûr mülklerin büyük bir
bölümüne el koyarak onlara karşı düşmanlığını açık eder (Abdulhay el-Hüseynî, 1688:
85a-85b).
Bu olaylar sebebiyle Şeybânîler ile Nakşibendîler arasında meydana gelen
husumet, taraflar arasındaki sıkı ve derin münasebetler sayesinde kısa zamanda
giderilmeye çalışılır (Nisârî, 1969: 15, 18-19). Bu konuda Ubeydullah Ahrar’ın Orta
Asya’da önemli halifelerinden Muhammed Kadi Semerkandi’nin (ö. 921/1515)
Şeybânî Han’ın kardeşi Buhârâ valisi Mahmûd Sultan’ı (ö. 910/1504) müridleri
arasına katması Şeybânîler’le yakınlaşmanın önemli adımlarından birisi olur
(Dughlat, 1895: 183). Bu yakınlaşma dönemi Muhammed Kâdî’nin en önemli
halifesi ve döneminin kutb-u a’zâmı sayılan Mahdum-i A‘zam lakaplı Hoca Ahmed
Kâsânî (ö. 949/1542) ile taraflar arasında gözden kaçırılmaması gereken bir bütünlük
ve süreklilik zemini bulur.
11
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
Ubeydullah Han Dönemi
Söz konusu ettiğimiz gerginliğin giderilmesinde hayati bir sorumluluk üstlenen
Ubeydullah Han (ö. 946/1539-40), gayet adil, akıl ve ilim sahibi, İslam şeriatına
titizlikle riayet etmeye çalışan, ulema ve evliyaya dost olan bir kişiliğe sahiptir
(Muhammed Hakîm Han, 2009: 291). 892 (1486) yılında doğduğunda meşhur
Nakşibendî şeyhi Hoca Ubeydullah Ahrâr onu sevmiş ve kendi adını vermiştir (Hafız
Taniş: 31b-32a; Münşî, 1385: 90; Muhammed Hakîm Han, 2009: 293-94).
Ubeydullah Han, Şeybani hanlığın ilk yıllarındaki siyasi ihtilaf ve
mücadelelerden parçalı bir hal almış Maveraünnehir sosyal yapısını, Nakşibendîler ile
kurdukları ilişki sayesinde ıslaha girişmiştir. Bu noktada tarikat mensuplarına
yaklaşımı ve Nakşibendîliğe intisap etmesi bu ıslahın sade başlangıcını değil,
yürüyeceği güzergahı ve istikameti göstermesi itibariyle önemlidir. Münşî, Hoca Ebu
Nasr Sânî’nin (Hoca Muhammed Parsa) Ubeydullah Han’a medhiye yazarak onun
Nakşibendîliğe mensubiyetini belirtmiştir (Münşî, 1385: 91; Semerkandî, 1380: 11214; Rumlu, 1384: 323, 380-81; Nisârî, 1969: 19, 32, 33, 95). Nisârî de Ubeydullah
Han’ın Nakşibendîliğin önde gelen şahıslarından Mevlana Yakup Çerçi ve Kadî
İhtiyâr’ın müridi olduğunu ifade etmiştir (Nisârî, 1969: 23-24).
Şeybânîler ile Nakşibendîlerin arasındaki kırılmanın giderilmesinde atılan
adımlar bunlarla sınırlı kalmamış Han, geleneksel saygı modeline dönerek Ahrarî
ailesinin topraklarının büyük bir bölümünü iade etmiş ve bu vesileyle arada esen
rüzgârları dindirmiştir (Türkoğlu, 2010: 47). Ayrıca büyük Ahrar’ın ismiyle kendi
isminin bağdaştırılmasından memnuniyet duyduğunu ikrar etmiştir. Dahası Hoca
Yahya’nın ikinci oğlu Hoca Abdulbaki’den gelen torunları Semerkand’ın şeyhülislamı
ünvanını elde etmişler ve bu ünvanı Hoca Ahrar’ın türbesi üzerindeki büyük
miktardaki bağışların tevliyetiyle birleştirmişlerdir (Abdulhay el-Hüseynî, 1688: 86a86b; Algar, 2012: 26). O kadar ki 17. asırda Buhârâ Hanlığı’nda merasim-i hümayunda
meclisin sağ tarafında birinci mevkiinde yer almışlardır. Merasimde şeyhülislâmdan
sonra kadı, ondan sonra da Nakşibendî tarikatına mensup hocalar sıralanmıştır
(Barthold, 1987: 549-50).
Bütün bunlara ilave olarak Ubeydullah Han Nakşibendî şeyhlerinden Ahmed
Kâsânî’ye intisap etmiş (Muhammed Hakîm Han, 2009: 291) ve onunla daha sık
sohbet edebilmek için kendi evinin yanında ona bir ev tahsis etmiştir. Muhammed
Şeybânî Han’ın vefatının ardından Şeybânîler arasında dağılan birliğin yeniden tesis
edilmesi ve kaybedilen toprakların hâkimiyet altına alınması maksadıyla çıktığı
seferlerinde Ahmed Kâsânî’nin duasını almıştır (Vambery, 1973: 274). Ahmed Kâsânî
de Ubeydullah Han’ın “Ahvel neyem ey dost yekî dû bînem” diye başlayan Farsça
tasavvufî rubâîsini şerh etmiştir (Kâsânî: 247a-250b; Tosun, 2001: 531).
Çok sayıda Farsça tasavvufi eser yazan ve hayatı hakkında birçok menâkıbnâme
kaleme alınan Ahmed Kâsânî Semerkant’ın Dehbid köyünde vefat etmiştir. Vefatından
12
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
sonra Nakşbendiyye’nin Kâsânîyye veya Dehbidiyye diye anılan kolu Orta Asya ve
Doğu Türkistan’da hızla yayılmıştır. Ahmed Kâsânî’nin faaliyetleri ile özellikle
Fergana, Semerkant ve Buhârâ’da temelleri atılan tarikat, Kâsânî’nin vefatından sonra
da halifeleri yoluyla Orta Asya’da farklı alt kollarla yayılmaya devam etmiştir. Bu alt
kolları, İshakıyye, Afakıyye, Cûybârîyye ve diğer Kâsânîler diye gruplandırmak
mümkündür (Vambery, 1973: 299-300; Tosun, 2001: 532).
Bu alt kollarda birçok halifesi olan Kâsânî, vefat ederken yerine oğlu Hace
Kelan diye bilinen Hace Sa‘d’ı (ö. 997/1589) postnişin olarak bırakmıştır. Ancak o,
kendisini bu işe layık görmediği için babasının halifelerinden Muhammed İslam
Cûybârî’ye gidip intisab etmiştir. Yirmi veya yirmi iki yıl onun sohbetinde
bulunduktan sonra icazet alıp Dehbid’e dönmüş ve irşada başlamıştır. Hace İshak
dışında Kâsânî’nin tüm oğulları da Cûybârî’ye intisab etmiştir (Tosun, 2012: 509).
Burada bir parantez açarak Ahmed Kâsânî’nin halifelerinden Mevlana Lutfullah
Custi’ye (ö. 979/1571-2) değinmemiz gerekmektedir. Mevlana Custi, Semerkant’ta tahsil
görürken Ubeydullah Ahrar’ın halifelerinden Muhammed Kadi’ye (ö. 921/1515) intisab
etmiş, onun vefatından sonra da Ahmed Kâsânî’ye bağlanmıştır. Kâsânî’nin vefatından
sonra halifesi olarak Semerkant’ta irşada başlayan Lutfullah, Kubreviler’le tartıştığı için
dönemin idarecisi Köçküncü Han’ın oğlu Ebu Said Han’a (1529-33) farklı ifadelerle
şikâyet edilmiş, Han da onu cezalandırmıştır (Tosun, 2012: 508).
Maveraünnehir’deki Nakşibendî kollarının ve isimlerini zikrettiğimiz şeyhlerin
Şeybanîlere yaptığı tesir görüleceği üzere o kadar fazladır ki bunu Şah İsmail dahi fark
etmiştir. Nitekim Ubeydullah Han’a karşı çıktığı bir sefer sırasında elçi olarak
gönderdiği Hoca Abdurrahîm Nakşibendî’ye karşı Şeybânîlerin sergiledikleri hürmet
ve onun verdiği karara gösterdikleri itaat, bu duruma kanıt sadedindedir. Abdurrahim
Nakşibendî’nin Şeybaniler üzerindeki bu tesirini bir Safevî tarihçisi şöyle
belirtmektedir: “Türkistan’ın idarecileri, önce onun rızasını almadan bir damla suyu
bile içmeye cesaret edemezlerdi.” (Anonim, 1363: 446-52).
Abdullatif Han Dönemi
Tarihçi Nisârî, hemen hemen bütün hanların Nakşibendî şeyhleri ile irtibatlı
olduğunu belirtmiş fakat Abdullatif Han’dan (947-959/1540-1552) hayatından
bahsederken bu konuda herhangi bir bilgi vermemiştir (Nisârî, 1969: 42-47).
Kanaatimize göre bu sessizlik hanın şeyhlerle irtibatının olmadığı anlamında değildir.
Ancak bu durum hanın önceliğini ilmi çalışmalara vermesi ve daha çok bu hususiyeti
ile ön plana çıkması ile izah edilebilir.
13
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
Abdulaziz Han Dönemi
Ubeydullah Han’ın oğlu Abdulaziz Han (947-56/1540-1548) Nakşibendî şeyhi
Şemseddîn Rucî’nin Herat’tan göç ederek Buhârâ’ya iltica eden iki halifesinden birisi
olan Mevlana Celal Hirevî’nin müridi olmuş, manevi tekâmülünü bu şeyhin yanında
gerçekleştirmiştir (Nisârî, 1969: 63). Kutgân, Abdulaziz Han’ın Hoca Mevlana
Şemseddin Muhammed Rûhî ve Hoca Mağfûrî’nin de müridi olduğunu belirtmiştir.
(Kutgân, 1385: 142).
Abdulaziz Han, tasavvufa olan yakın alâkasının bir göstergesi olarak idaresi
süresince pek çok imaret yaptırmıştır. Bunlar arasında özellikle cami, hânkâh ve
tekkelerin yapımını artırmış, medreselerde dini ilimlerin tedrisine ağırlık verdirmiştir.
Örneğin Şah Nakşibendî’nin türbesini külliye haline getirmiş (Nisârî, 1969: 63),
Buhârâ’da birinin kale içerisinde yerini, diğerinin Mağak şeklinde ismini
öğrenebildiğimiz iki tane mescid inşa ettirmiştir (Muhammed Hakîm Han, 2009: 294).
Umûmî heyeti itibarıyla babasının savaşçı hususiyetinin aksine barış yanlısı
tavrı, ihlâslı, derviş meşrep yapısı ile tebellür eden Abdülaziz Han, idarede dervişlerin
ve din adamlarının etkisini daha da artırmıştır (Semerkandî, 1380: 126; Münşî, 1385:
94-97; Muhammed Hakîm Han, 2009: 294). Tabii olarak bu, ilişkiyi karşılıklı
ziyadeleştirmiştir. Bunun neticesi olarak Kâsânîyye Nakşibendîliği Abdulaziz Han
döneminde bölgenin en etkin tarikatı olmuştur (Algar, 1993; 585-6; Tosun, 2001: 532534). Bu etkinliğin muharrik gücüyle Taşkent yöneticisi Nevruz Ahmed Han’ın (Barak
Han) ve Semerkand yöneticisi Abdullatîf Han’ın birleşik orduları tarafından Buhârâ
947’de (1540-41) kuşatılınca Ahmed Kâsânî, Belh yöneticisine mektup göndererek
Buhârâ yöneticisi Abdulaziz Han’ı desteklemesini sağlamış, böylece kuşatmayı
yapanlar geri çekilmek zorunda kalmıştır (Ahsîketî: 121a-123a).
Buhârâ’da oldukça etkili bir Nakşibendî ailesi olan Cuybarî şeyhlerinden Hoca
Muhammed İslâm (ö.971/1563) mürşidi Ahmed Kâsânî ile birlikte yukarıda
değindiğimiz üzere 946/1539’da Abdülaziz Sultan’ın Buhârâ yönetimini ele
geçirmesine yardım etmiştir (Algar, 1990: 127; Foltz, 1996: 235). Cuybarî, şehrin
elden çıkmasından sonra 949/1542’de geri alınmasında da yardımcı olmuştur (Bregel,
1982: 101-102; Algar, 1990: 127). Ancak Abdulaziz Han, Hoca Cuybarî’ye gerekli
sadakati göstermemiş, Belh dönüşünde sefahat içinde bir hayata düçar olmuş ve Hoca
Cuybarî’den uzaklaşmıştır. Abdulaziz Han 957’de vefat ettiğinde külliyesini yaptırdığı
Bahauddin Nakşibend’in kabrinin kenarına defnedilmiştir (Semerkandî, 1380: 127;
Kutgân, 1385: 464; Buhârâyî, 1377: 26).
Nakşibendîliğin önemli isimlerinden olan Hoca Cûybârî’den burada kısaca
bahsetmek yerinde olacaktır. Buna göre tahsil ve seyr-i sülûk hayatının büyük bir
kısmını Buhârâ’da geçiren Hoca Cûybârî önce Muhammed Kadi’ye, onun vefatından
sonra da Ahmed Kâsânî’ye intisab edip on iki sene hizmet etmiş ve Kâsânî’nin halifesi
14
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
olmuştur. Tarikatı Buhârâ civarında yayan Hoca Cûybârî, varlıklı bir aileye mensuptur.
İngiliz eşçisi olarak Buhârâ’ya yolculuk yapan Jeckinson’un en çok etkilendiği
hususlardan birisi Hoca İslâm’ın gücü olmuştur. Şeybânî Hanı’ndan sonra en çok
müntesipleri olan bu insanların tasavvufi kaidelere bağlılıkları ve hukuka riayette sıkı
tavırları dikkatini çekmiştir. Hoca Cûybârî’nin maddi ve esasen manevi gücü
karşısında etkilenen Jeckinson, Hoca Cûybârî’nin isminin çok bilindiğini ve etkisinin
Ural nehrinden Kaşgarya’ya kadar yayıldığını belirtmektedir. Özellikle Abdullah Han
üzerinde ciddi tesiri olan Hoca İslâm, içerisinde medrese ve caminin olacağı bir
hankâhın yapımını tasarlamış, Abdullah Han da bu sorumluluğu üstlenmiştir. Abdullah
Han’ın Merv’de bulunan Harezm prenseslerinden birisi ile evlenmesine Hoca İslâm
onay vermiş ve Abdullah Han düğün hazırlıkları ve merasimi için oğlunu Merv’e
göndermiştir (Jeckinson, 1885: 470).
Muhammed İslam Cûybârî’nin önde gelen halifelerinden birisi Emir Yunus
Muhammed Sufi’dir (ö. 961/1554). Buhârâ’da şeyhinden icazet alıp Merv’e gitmiş ve
orada tarikatı yaymıştır. Merv valisi Cani Beg’in oğlu Payende Muhammed Sultan da
onun müritlerinden olmuştur. Menkıbeleri, Bedreddin Keşmiri’nin Siracu’s Salihin adlı
eseriyle günümüze ulaşmıştır (Keşmirî, 1376: 1b-558a; Tosun, 2012: 509).
İskender Han Dönemi
Şeybânîler’in önde gelen hükümdarlarından İskender Han’ın (968-991/15611583) Ahmed Kâsânî’ye mürid olduğu ve sık sık sohbetlerine katıldığı rivayet edilir.1
İskender’in kardeşi İsfendiyâr Sultan’ın da onun sohbetlerine geldiği bilinmektedir.
Kâsânî’nin halifeleri olan Muhammed İslam Cûybârî ve Hace Sa‘d, daha evvel izah
ettiğimiz şekilde İskender Han ve oğlu Abdullah Han (o. 1006/1597-8) ile yakın
ilişkiler kurmuşlardır (Keşmirî, 1376: 1b-558a; Talib: 1b-231a; Tosun, 2012: 509).
İskender Han döneminde Nakşibendî- Kâsânî şeyhlerinden Mevlana
Lutfullah Custi (o.979/1571-72) ile Kemaleddin Huseyin Harizmî’nin müritleri
arasında bir (ihtilaf yaşandığını müşahede etmekteyiz. Rivayete göre, Semerkant’ta
halkı irşad ile meşgul olan Lutfullah Custi Kubreviyye tarikatına dair bir silsilenâme
görmüştür. Bu eserde Hz. Peygamber’in ismi büyük ve süslü bir daire içine yazılmış,
hemen yanına aynı büyüklükte ve süslü bir daire içine Hz. Ali’nin ismi
kaydedilmiştir. Hulefa-i Raşidin’den diğer üçünün isimleri ise altta, küçük ve süssüz
dairelere yazılmıştır. Bu durumu gören Custi: “Böyle daire çizmek doğru değildir.
Özellikle Şiîliğin yaygınlaştığı bu günlerde, dar görüşlü insanların aklına dördüncü
halife olan Hz. Ali’nin diğer üçünden daha üstün olduğu düşüncesi gelebilir”
demiştir. Onun bu sözü bazı değişiklikler yapılarak Abdullatif Han’ın oğlu
Semerkant idarecisi Ebu Said Han’a ulaştırılmış; Han da Custi’nin dilinin kesilmesini
emretmiştir. Bu olaydan sonra Semerkand’ı terk ederek memleketi Fergana
1 Kutgan, Musahharü’l-Bilâd, s. 221.
15
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
Vadisi’ndeki Cust’a giden ve irşad hayatına orada devam eden Custi’nin dili
kesilmesine rağmen Allah’ın lutfu ile normal konuşmaya devam ettiği nakledilir
(Tosun, 2012: 524).
Abdullah Han Dönemi
İskender Han’ın oğlu Abdullah Han (991-1006/1583-1583) temel dini
vecibelerini yerine getirmede hassas davranan, mühim şahsiyetlerin kabirlerini ziyaret
etmekten huzur duyan, hususen dervişleri ve şeyhleri koruyan hasletlere sahip bir
kimsedir. Bu doğrultuda 987 yılında Belh seferini nihayete erdirdikten sonra şehre 22
km mesafede olan Nesef’e ziyarette bulunmuş ve ziyaret programında Hoca Bahaüddin
Nakşibend ile Hz. Ali’nin kabirlerini ziyaret etmiştir (Hafız Taniş: 232a, 236b). Bu
ziyareti esnasında Şeybânîler’de geleneksel hale gelen fakir ve ihtiyaç sahiplerine
sadaka ve hediye verme geleneğini sürdürmüştür. Ziyaret merasimi gerçekleştirilirken
Han’ın yanında şeyhülislam ve şeyhler sıralanmış ayrıca nakîb Hasan Hoca da huzurda
bulunmuştur (Hafız Taniş: 158a). Ayrıca Tirmiz seferi için hazırlık emrini verdikten
sonra Seyyid Hoca Muhammed Ali Tirmizi (ö. 255/869) ve Şeyh Ebubekir Varrâk (ö.
294/907) (Hafız Taniş: 158a) başta olmak üzere diğer pek çok şeyhin, evliyanın ve
ulemanın mezarlarına giderek ruhlarını şâd etmiş ayrıca seferin zaferle neticelenmesi
için dua etmiştir. Dahası kabirlerin bulunduğu mekânda bol bol sadaka dağıtarak
cömertliğini ortaya koymuştur. Bunlara ilave olarak Hoca Ukkaşe Mezarını (Şah
Merdan) ziyareti de mezkûr hasletinden bağımsız anlaşılamaz (Münşî, 1385: 113).
Daha evvel belirttiğimiz üzere Buhârâ’da Cûybârî şeyhlerinin Şeybânî hanları
ve idarecileri üzerinde sürekli bir etkisi olmuştur. Abdullah Han, Muhammed İslâm
Cûybârî’nin müridi olup Cûybârî’nin oğlu Hoca Ebubekir Sa’d (ö. 997/1589) ve yine
bir Nakşî şeyhi olan Hâcegî İmkenegî ile iyi ilişkiler kurmuştur. Abdullah Han Belh
seferinin ardından Nesef’te ikamet eden Hoca Sa’d’ı ziyaret etmiştir (Burton, 1997:
28). Taraflar birbirlerine karşılıklı olarak güzide hediyeler takdim etmişlerdir (Hafız
Taniş: 194a). Bu vakit itibariyle Hoca Sa’d, Abdullah Han’ın faaliyetlerinde
kendisinden onay aldığı manevi büyüğü olmuştur. Daha sonra kendisiyle sık sık bir
araya gelerek önemli mevzuları mütalaa etmiştir (Burton, 1997: 42). Nitekim Abdullah
Han babası İskender’in vefatında hac ibadetini deruhte etmekte olan Hoca Sa’d’ın
dönmesini beklemiş ve Hoca Sa’d başta olmak üzere Cûybârî şeyhlerinin ve diğer din
adamlarının hanlığa adaylığı hususunda desteklerini almıştır. Burada gerçekleşen
görüşmelerde Abdullah Han, bu kimselere İslâm şeriatına ve Hanefi mezhebinin
ilkelerine bağlı kalacağına dair teminat vermiştir. Ayrıca Abdullah Han, aldığı bu
desteklerin tesiriyle Cengiz Han’dan itibaren siyasi gelenekte yerleşmiş olan hanedanın
en yaşlı üyesinin ulu han seçilmesi hususundaki törenin uygulanması hususunu da
görmezden gelmiştir (Hafız Taniş: 203b-206a; Burton, 1997: 46). Bunun neticesinde
Şeybânî hanı olan Abdullah, Hoca Sa’d’ı şeyhülislâmlık makamına getirmiştir (Burton,
1997: 46). Bu durum Abdullah Han’ın manevi olarak Cûybârî şeyhlerinin savundukları
16
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
ve yaygınlaştırmaya çalıştıkları dini ve tasavvufi hayatın içine yoğun şekilde dâhil
olduğunun, Hoca Sa’d ve Nakşibendîliğin ise siyasi arenada ne gibi mühim bir
konumda yer aldığının göstergesidir.
Derviş Muhammed’den hilafet alan oğlu Hacegi İmkenegi’de (ö. 1008/1600)
Abdullah Han ile yakın ilişkiler kuran diğer bir Nakşibendî şeyhidir. Semerkand’a
yakın bir kasabada oturan Hacegi İmkenegi, Abdullah Han’ın vefatının ardından
Maveraunnehir’deki Şeybânî iktidarının sona yaklaştığı ve yönetimin Canoğullarına
geçeceğini anlayarak Canoğulları’nı desteklemiştir. İrşad hayatının en azından bir
bölümünü Semerkant’ta geçirdiği anlaşılan İmkenegi’nin tasavvufi sohbetlerini
mescitte yaptığı ve tekke kurmadığı kaydedilmektedir (Tosun, 2012: 511; Algar, 2012:
476).
Bütün bu ifadeler ve değerlendirmelerden hareketle Abdullah Han’ın Cûybârî
şeyhleri ile ileri düzeyde bir münasebet kurmuş olduğunu belirtebiliriz. O kadar ki
Cûybârî şeyhleri Abdullah Han’ın yakın gelecekte Maveraünnehir ve Türkistan ve
diğer ülkelerin yöneticisi olacağını ve tüm kralların ona itaat edeceklerini
söylemişlerdir (Hafız Taniş: 61a-b). Bu mahiyet itibariyle Han’ın Nevruz Ahmed
Han’ın işgali altında bulunan Semerkand’ı 961/1553-54 tarihinde ele geçirmeye
çalıştığı seferinde ordu birlikleri arasında Seyh Muhammad Sadik gibi Cûybârîlerin
önde gelen şeyhleri yer almıştır (Hafız Taniş: 72a). Yine Abdullah Han 980/1575
tarihinde Semerkand’ı işgale teşebbüs edip muvaffak olamayan Taşkent, Hocend,
Türkistan askerleri ile yaptığı muharebede de pek çok sultan ve emirin yanında
seyyidlerden, şeyhlerden dikkate değer zatlar bulunmuştur. Bunlar arasında yüksek
makama sahip olan aynı zamanda nâkib hüviyetine haiz Hasan Hoca, kardeşi İnayet
Hoca, Hoca Mirakov Nakşibendî ile kardeşleri Hüseyin Hoca, Hoca Seyyid Hadi
bulunmuştur (Hafız Taniş: 166b).
Eğer muhakkak söylemek gerekirse Abdullah Han’ın onların
yönlendirmeleriyle bir dizi rakip aileyi saf dışı ettiği ve 986/1578’de Semerkand’ın
kontrolünü ele geçirerek yirmi yıl kadar bütün Şeybânî topraklarına hükmettiğini ifade
edebiliriz (Edhem, 1345: 432-433; Algar, 2012: 68). Görüleceği gibi Hoca İslâm ve
onun halefleri Özbek Hanlığı döneminin uzunca bir süresi içinde hanlığı hemen her
yönüyle etkilemişlerdir. Hanların tahttan indirilmesi ve sultanların tahta çıkarılması
hadiselerinde bu şeyhlerin zaman zaman yerleri ve rolleri olmuştur.
Burada bizim için mühim olan bir diğer husus da Abdullah Han’ın başta
Cûybârî şeyhleri olmak üzere Nakşibendîliğin diğer kollarındaki şeyhlerle de daimi
surette istişareler gerçekleştirmiş, onların görüşlerine itibar etmiş olmasıdır. Bunlar
arasında Şeyh Kasım Alibâdi (Hafız Taniş: 151b; Vambery, 1973: 300), Kasım Sultan
Şeyh Azizan (Hafız Taniş: 234b-235a), Şeyh Celâyîr’i (Hafız Taniş: 61a) tarihi
verilerden hareketle zikredebiliriz. Bu isimlerden Şeyh Azizan Abdullah Han üzerinde
derin tesirler meydana getiren, kendisinin görüşlerine devamlı surette itibar edilen ve
17
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
hanlığın meselelerinde arabulucu olup gerilimin arttığı zamanlarda tarafları
sakinleştiren bir tarikat şeyhidir (Hafız Taniş: 234b-235a; Vambery, 1973: 300). Taniş
eserinde kendisinden çok defa bahsettiği Şeyh Kasım, Sultan’ın başkanlık ettiği bir
kurultay toplantısında mâlî meselelerde hanlığın ihtiyaçlarının arttığı bundan dolayı
vergilerin artırılması noktasında alınan karara karşı çıkmıştır. Bu çıkışıyla hanlığın
menfaatinden ziyade tüm vilayetlerdeki halkın menfaatini gözetmiştir. Şey Kasım
sahip olduğu mal varlığını menfaatini gözettiği halkın hastalıklarının tedavisine,
ihtiyaçlarının karşılanmasına vakfetmiştir. Abdullah Han döneminde anlayış ve feraseti
ile tebarüz eden Şeyh Kasım’a Han başta olmak üzere toplumun her kesiminden
iltifatlar gelmiştir (Hafız Taniş: 234b-236a). Şeyh Celayir ise Buhârâ’ya yönelik
saldırıların arefesinde hanedan üyelerinin başarısı için dua etmiştir. Ayrıca hisarların
sağlamlaştırılması konusunda bizzat kendisi müntesipleri ile birlikte yardım etmiştir
(Hafız Taniş: 58a-58b).
Abdullah Han, oğlu Abdulmümin için tertip ettiği sünnet merasimine devlet
ricali, askeri komutanlar, önde gelen emirlerin yanı sıra toplumun manevi önderleri
olarak bilinen ulema ve şeyhleri de davet etmiştir. Bunlar arasında Hoca Kılan Sa’d,
Şeyhülislam Han Hoca, Nakşibendîye’nin bir kolu olan Hâcegân sınıfından şeyhler de
bulunmuştur (Hafız Taniş: 206b). Burada bir parantez açarak; Cûybârîlerin önde gelen
şeyhlerinden Hoca Arab Hoca Çarduzi’nin (Hafız Taniş: 102b), Kübreviyye’nin önde
gelen şeyhlerinden Mevlana Muhammed Zahid’in (ö. 1002/1594) Abdullah Han’a
itaatini bildirdiklerini hatırlatmamızda fayda bulunmaktadır (Hafız Taniş: 155b).
Bu bağlamda vurgulanması gereken bir diğer husus Nakşibendî şeyhlerinin
sahip oldukları manevi konumlarının yanı sıra idari ve ticari hayatta da etkin bir rol
oynamış olmalarıdır. Bu durum bir cihetten şahsi çabalar, diğer bir cihetten ise idari
görevler hasebiyle kendilerine tahsis edilen toprak veya nakit bağışlar neticesinde
husule gelmiştir. Burton, Hoca Sa’d’ın şeyhülislamlık makamına getirildikten sonra
kendisine desteğinin karşılığında 5000x4840 metre alan üzerine yer alan arazinin vergi
olmaksızın ve su kullanım hakkı da mahfuz olmak üzere verildiğini kaydetmektedir
(Burton, 1997: 46). Müellife göre Bedehşan’ın fethi gerçekleştiğinde buranın idaresini
Hoca Sa’d’a teklif edilmiş ancak Hoca Sa’d bunu reddetmiştir (Burton, 1997: 48).
Abdullah Han Belh vilayetine bağlı Yayçi bölgesine geldiğinde Cûybârî şeyhlerinden
aynı zamanda önemli emirlerden olan Hoca Can Ali Bey’in ve Can Polad Bey’in
atalıklarının gelen rica üzerine yükseltilmesini emretmiştir (Hafız Taniş: 102b). Yine
Mezar-ı Şerif’in bütün gelirlerini Hasan Hoca’ya ikta ve ulufe olarak vermiştir (Hafız
Taniş: 193b). Bu bağışlar Nakşibendî şeyhleri tarafından genel itibariyle hanlığın idari
ve iktisadi menfaatine uygun bir şekilde ihdas edilmiş, ülkenin mamur hale
getirilmesinde harcanmıştır. Buna çarpıcı bir örnek olarak 1570 yılında Hoca Sa’d’ın
yerli ve yabancı tüccarların ikamet ve barınma sorunlarını gidermek maksadıyla ribat
hüviyetine de haiz Gav-u Kaşân adında bir kervansarayı inşa ettirmesi verilebilir.
Burada tüccarlardan konaklama ücreti alınmamış şayet ihtiyaç duyarlarsa satın
alabilecekleri at ve develer de bulundurulmuştur (Jeckinson, 1885: 470-77).
18
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
SONUÇ
Maveraünnehir’in tarihi arka planına baktığımızda bölgenin İslâm kültürünün
olgun bir mahsulü haline gelmesinde ve bunun sürdürülmesinde Nakşibendîlik’in,
hayati öneme haiz bir işlev icra ettiğini görürüz. Rahim bir kez döllendiğinde nasıl ki
meydana geleni orada tutmak artık mümkün olmazsa Şeybânîler de Timurlular
sonrasında Maveraünnehir bölgesine hakim olduklarında Nakşibendîlik ile bağlarını
kurmak zorunda kalmışlardır. Bu bağın kurulduğu süreç, belirli dönemlerde siyasi
saiklerden dolayı kimi zaman çatışma içerisinde olsa da umumi heyeti itibariyle bir
uyum ve ittifak içerisinde sürdürülmüştür. Bu ittifak Nakşibendîlik’i Şeybânîler
döneminde de egemen tasavvufi anlayış haline getirmiştir.
Maveraünnehir’de şeriat hükümlerine bağlı, Sünnî akide üzerinde istikamet
sahibi bir tarikat olan Nakşibendîliğin sosyo-politik rolü genel itibariyle dini ilimlerin
işler kılınmasına ve şeriatın Şeybânî Hanlığı’nın uygulamalarında merkezi fonksiyon
kazanması yönelik olduğunu belirtmeliyiz. Bunların yanı sıra idarî ve ticarî hayatta
etkili olan Nakşibendî şeyhleri, hanlığın bu alanlardaki tasarruflarında da belirleyici
olmuşlardır. Yine bu devrede Safevîlerin taassup derecesindeki Şiî propagandası
taraflar arasındaki ittifakın alanını genişletmiştir. Nitekim Şeybânîler, Safevî devletine
karşı sünnîliği destekleme politikası izledikleri için de Nakşibendîler ile yakın ilişkiler
kurmuşlardır. Bütün bu hususlardan dolayı Mâverâünnehir ikliminde Şeybani idaresi,
dini/tasavvufî hayat ile siyasî hayatın iç içe geçtiği bir dönem olarak tebellür etmiştir.
19
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
KAYNAKLAR
AHMEDOV, B. (1996). el-Arab ve’l-İslâm fî Uzbekistân târîh-i Âsya’l-Vustâ min Eyyâmi’l-Asri’lHâkimeti hatte’l-yevm (haz. Zahidullah Münevverov). Beyrut: eş-Şeriketü’l-Matbuat
li’t-Tevzi ve’n-Neşr.
AHSÎKETÎ, DOST MUHAMMED KÎŞÎ. Silsiletü’s-sıddîkîn ve enîsü’l-âşîkîn, Özbekistan FAŞE Ktp.
Nr. 622.
ALGAR, H. (1990). “Political Aspects of Naqshbandi History”, Naqshbandis. İstanbul: İsis
Yayımcılık.
ALGAR, HAMİD (1993). “Dahbidiya”, Encyclopaedia Iranica, VI (6), 585-586.
ALGAR, HAMİD (1999). “From Kashghar to Eyüp: the Lineages and Legacy of Şeyh Abdullah
Nidâî”, Naqshbandis in Western and Central Asia, 1-15.
ALGAR, H. (2012). Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.
ALLWORTH, E. (1964). Uzbek Literary Politics. London: Mouton & CO.
ALLWORTH, E. (1990). The Modern Uzbeks. Stanford-California: Hoover Institution Press.
ALPARGU, M. (2002). “Türkistan Hanlıkları”, Türkler, 8, (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek,
Salim Koca), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 557-605.
ANONİM (1363.). Âlem Ârây-ı Safevî (nşr. Yadullah Şükri). Tahran: İntişârât-ı İttilâat.
ARAT, R. R. (2000). Baburnâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARJUMAND, S. A. (1984). The Shadow of God and Hidde İmam. Chiago.
BABAJANOV, B. (1997). “La naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides”, Cahiers d’Asie
Centrale, 3/4, 69-90.
BARTHOLD, W. (1987). “17. Asırda Özbek Hanları Saraylarında Merasim”, (çev. Abdulkadir
İnan). Makaleler ve İncelemeler, 546-554. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
BARTHOLD, W. (1984). İslam Medeniyeti Tarihi. Ankara: Arısan Matbaacılık.
BREGEL, Y. (1982). “Abdal-aziz Sultan”, Enyclopedia İranica, 1 (1), 101-102.
BUHÂRÂYÎ, MİRZA ŞEMS (1377). Târîh-u Buhârâ, Hokand ve Kâşğar der şerh-i hükümrânî Emir
Mir Haydar der Buhârâ, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hace der
Kaşgar (hzl. Muhammed Ekber Aşık). Tahran: Ayne-i Mîras.
BURTON, A. (1997) The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 15501702. Curzon Press.
20
Şeybânî Özbek Hanları ve Nakşibendîlik / A. MACİT
CÜVEYNÎ, ALAADDİN ATA MELİK, (2013). Tarih-i Cihangüşâ (çev. Mürsel Öztürk). Ankara: Türk
Tarih Kurumu Yayınları.
DALE, S. (2009). “The Later Timurids (1450-1526)” The Cambridge History of İnner Asia The
Chingissed Age (ed.Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden). New York:
Cambridge University Press.
DUGHLAT, MİRZA MUHAMMED HAYDAR, (1895). The Tarikh-i Rashidi of Muhammed Haidar
Dughlat (İng. çev. N. Elias-E. D. Ros). Londra.
EDHEM, HALİL (1345). Düvel-i İslamiye, İstanbul.
EL- HÜSEYNÎ, ABDULHAY (1688). Nesebnâme-i Hâce Ahrar, Esad Efendi.
FOLTZ, R. (1996). “The Central Asian Naqshbandî Connections of the Mughal Emperors”,
Journal of Islamic Studies. 7 (2): 229-239.
HAFIZ TANİŞ B. EMÎR MUHAMMED BUHÂRÎ. Şerefnâme-i Şâhî, I-II. Tahran: Sazman-ı Esnad ve
Kitaphane-i Milli Cumhuri İslami İran, Bahş-i İranşenasi.
HAKİM HAN, MUHAMMED, (2009). Muntehabu’t-Tevârih (tashih: Yâyûî Kâvâherâ ve Kûîçî
Hânedâ). Tokyo: Müessese-i Mutâlaât Ferhenghâ ve Zebânhâ-yı Âsyâ ve Âfrîkâ.
HANDEMİR, ĞIYASEDDİN B. HAMİMUDDİNÜ’L HÜSEYNÎ, (1380). Târîh-u Habibu’s-Siyer Fî
Ahbârı Efrâd-ı Beşer (hzl.Celaleddin Hümaî), 4. Tahran: İntişârât-ı Hayam.
HOLZWARTH, W. (2002). “The Shaybanids and the Khan Princedoms”, Islam Art and
Architecture (ed. Markus Hatstein- Peter Delius), Cologne, Konemann, 431-435.
HÛNCÎ, FAZLULLAH BİN RUZBİHAN (1341). Mihmânnâme-i Buhârâ (haz. Manoochehr
Sotoodeh). Tahran: Pinkâh Terceme ve Neşr Kitâb.
ISOGAI, K. (1997). “Yasa and Shari’a in Early 16th century Central Asia”, Cahiers d’Asie
Centrale, 3/4, 91-103.
JENKİNSON, A. (1885). Early Voyages and Travels Russia and Persia (ed. E.D. Morgan, C. H.
Coote). Londra.
KARASOY, Y. (1998). Şiban Han Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÂSÂNÎ, AHMED. Şerh-i Rubâî-yi Ubeydullah Han, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, FY, nr.
649.
KEŞMİRİ, BEDREDDİN (1376). Siracu’s-Salihin (nşr. Seyyid Siraceddin). 1b-558a. İslamabad.
KEŞMİRİ, BEDREDDİN. Ravzatu’r-rızvan ve hadikatu’l-gılman. Özbekistan FAŞE Ktp., nr. 2094.,
1b-558a.
KUTGÂN, MUHAMMED YÂR B. ARAB, (1385). Musahharü’l-Bilâd. Tahran: Mîrâs Mektûb.
21
Motif Akademi Halkbilimi Dergisi / 2014-2 (Temmuz–Aralık)
MCCHESNEY, R. D. (1996), “Barrier of Hetorodoxy? Rethinking the Ties Between İran and
Central Asi in 17 Century”, Safavid Persia, nşr.: Charles Melville, Londra, 231-267.
MÜNŞÎ, İSKENDER BEY (1377). Tarih Alem-Ârâ-yı Abbasî (hzl. M. İ. Rıdvanî), 1-3. Tahran:
İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb.
MÜNŞÎ, MUHAMMED YUSUF, (1385). Tezkire-i Mukîm Hânî Siyeri Târîh-i Ferhengî ve İctimâî
Mâverâünnehir der ahd-i Şeybânîyân ve İşterhâniyân (tashih ve tahkik: Fereşte
Sarrâfân). Tahran: Mirâs-i Mektûb.
NİSÂRÎ, HOCA BAHAUDDİN HASAN BUHÂRÎ, (1969). Müzekkiru Ahbâb (tashih. Seyyid
Muhammed Fazlullah). Haydarabad: Dâiretu’l-Maarif-i Osmaniyye.
RUMLU, HASAN BEY (1384). Ahsenü‟t-Tevârîh (hzl. Abdu’l-Hüseyin Nevaî), I-III. Tahran:
İntişârât-ı Esâtîr.
SCHIMMEL, A. (1960). “Some Notes on the Cultural Activity of the First Uzbek Rulers”,
Journal of the Pakistan Historical Society. 8/4, 149-166).
SEMERKANDÎ, MÎR SEYYİD ŞERÎF RÂKIM, (1380). Târîh-i Râkim (thk. Minuçehr Sitûde).
Tahran: Binyâd Mevkûfât Doktor Mahmud Afşâr.
TALİB, MUHAMMED. Matlabu’t-Talibin. Ozbekistan FAŞE Ktp., nr. 80, 1b-231a.
TEBRİZÎ, HAFIZ HÜSEYİN KERBELAÎ (1344). Ravzatu’l-Cinan (nşr. Cafer Sultan el-Kurraî).
Tahran.
TOGAN, Z. V. (1927). “Şaybak Han’ın Şiirleri”, Yeni Türkistan, 1, 22-25.
TOSUN, N. (2001). “Kâsânî, Ahmed”, DİA. XXIV, 531-532.
TOSUN, N. (2001). “Kâsânîyye”, DİA, XXIV, 532-34.
TOSUN, N. (2012). “Orta Asya’da Tasavvuf”, Orta Asya’da İslam Temsilden Fobiye, I, Türkistan
Ahmet Yesevi Üniversitesi. Ankara: SFN Yayıncılık.
TÜRKOĞLU, İSMAİL (2010). “Şeybânîler”, DİA. XXXIX, 45-47.
VÂLÎ, MAHMUD B. EMİR BELHÎ, (1984). Bahru’l-Esrar fî Menakibu’l-Ahyar (hzr. Hakim
Muhammed Said, Seyyid Muinu‟l-Hak, Ensar Zahid Han). Karaçi: Pakistan Historical
Sociaty.
VAMBERY, A. (1973). History of Bokhara. Nendeln-Liechtenstein: Arno Press.
22
Download