---------·~ _ __,..._.._---: DiYANET iŞLERi BAŞKANLIGI YAYINLARl· . . DiNi. iLMi, EDEBT ÜÇ AYLlK DERGi 1983 EKiM - KASIM- ARALIK ıe ClLT: XIX- SAYI : 4 . Kôbe ve Haremeyn'in MuhOfaıast Bakimindan Ha.dtm Süleyman ve Sinan Pasalar'In Y_emen Seleri · . . Y. Do!). Dr. Hulftıd YAVUZ M.ü. namyat Fa:kıntesı.·. · Öğ"tetlın üyesi 1) nk sefer, Hadım Süleyman _ geçmeden, ekseriyetini Zeydt mezhePa§iı. (1470 - Şaban 954jEylüi 1547) binde olanların teşkil ettiğ"i bedevt tarafından, 30 Muharrem 945128 Ha-· halk, Osmanlı idılresine ltar§l isyan ·etti. Yemen'in çok az bir parçası hll.ziran 1538 tarihi ile 22 Şewal 945/ riç, hemen hemen tamamı Osmanlı 13 ~t 1539 tarihleri arasında yahAkimlyetinden çıktı.· pı.lriııştır. Bunun bir ba§ka a~ da, Süleyman Pa§a'nın H!nd Seferi~dlr. 2) !kinci sefer. işte bu isyaru Bu seferin gayeSI.; PorteJöz tehlikeSI. bastınnak üzere sevk edilecek ordulta.r§I.Smda Kanü.ni Su!tan Süleyman'. ya serdar· tAyin edilen Koca Sinan dan imdat isteyen Hindistan'daki - Pa§a tarafından yapılmıştır. Bu ·da, Gucarat hükümdan Babadır Han (ö 17 Resep 976/5 Ocak 1569 ve 4 Şewal 1537)'m hem imdadınıi yeti§mek, 978/1 Mart 1571 tarihleri arasmda . h~m de Meltk.~'ye ~den hacc_keı-van­ vuku buiınuştur. Siı:ı.ıi.n:p~şa (1520 .- 4 .Ii:ı.ı:ma ve Müslümaniann · ti.cal'etine · Şaban 1004;(3. Nisa.lı ·. l569) Zeydilere zarar veren :Portekizlileri Arab ve intik§.l eden ·yerleri geri aldıktan Hind denizinden kovmaktı. Hadım baııka, 200 kalesi lle beraber Yemen'i Süleyman Pa§a işte bu saferi sıra­ de ikinci defa fethetmi§ ve tarihe smda Hindistan'a giderkeıı. Aden'!; "Yemen Fatih!" olarak geçml.§tir. dönii§te de, Yemen'in merkezi olan Zebtd'i fethetmlş; Z~btd ve Aden böl. '* ** ge:ı{mm içine alan bir Yemen. eyaleti Ştındi önce, · Hadım Süley:ınan teşkil ederek bütün ·Yemen ülkesinin Paşa'nın. seferini ele alalım. Kanü.ni Osmanlı Devleti'ne UM.k:ı. için ilk büdevri . sadrazamlanndan olan ve bu yük adımı atmıştı. maka.ında 3 sene 7ay kalan SüleyBunun için Süleyman Pa§a'nm man Paııa; · Hindistan kapılarına dabu seferine Yemen sefer! de diyoruz. yanan ilk 0smanlı donanmaamın ku· Bu tarihten itibaren ·osmanlı Devle- . mandam sıfatı lle meşhur oımuııtur. ti'nin Yemen üzer:.ndeki hAkimiyeti Saraydan yetişmi§tir. Ak-a!alardan·. günden güne arttı. Ancak !stanbul'. dır. Ak-ağ"a, Osmanlı sarayında kuldan uzak olması hasebiyle de, Ye. lanılan hademelerden bir ~ amen'in idaresi o nisbette zorlaşmıştı, dıdır. Ekserisi Boşna.k, bir kısmı da · Nitekim aradan daha otuz sene bile· Anadolu'lu olan bu hademelere teva.- Y. Doc. Dr. HUL'OSt YAVUZ §i de denirdi. !şte Süleyman Pa§a da bu teva§ilerdendi. Süleyman Pa§a'nm doğum yeri ve yılı bilinniemekte ise de, vefatmda ya§lllm 80'i- bulduğu ve 50 yıl müddetle devlet hizmetinde bulunduğu malum olduğundan, 1470 tarihi civarında doğduğu kab).ll edilmektedir. Kaniini SUltan Süleyman'· ın saltanatının ilk yıllarmda Şam Beylerbeyiliğine, bu tarihten iki sene sonra da, 22 Şaban 931 j 14 Haziran 1525'de Mısır Beylerbeyiliğine · tayin· edilıni§tir, Süleyman Pa§a, takriben 10 sene devam eden bu ilk Mısır Beylerbeyiliği zamanında idareyi . tanzim etmi§; kendi eyaleti dahilinde merkezi hakimiyetin yerleşmesi için caiııa başla çalı§m!ş; evkii.fın idaresini bizzat deruhte etın:ş; eyaJet gelirilli artırarak varidatın 80.000 dukayı bulan büyük bir kısmını her sene "Mısır hazinesi" yahut "Mısır vergisi" adı ile !stanbul'a gönderrneğe muvaffak olmuş . ve o tarihten · itibaren Mısır verg·si, İmparatorluk·bütçesinin mü. him bir faslım teşkil etıniştir. Mısır Beylerbeyi Hadım Süleyman Pa§a işte bu sırada, Portekizlerin Unıman Denizi'nde artan faaliyetlerine mii.ni olmak ve Kızılderıiz'de seyr ü_seferi emniyet altına alıİıak için, daha evvel Kaptan Selman Reis · (ö 1527-28)'in gayretlerine r~en ·zaptedilemeyen Ade_n ve Yemen'iİı de kat!i olarak Osmanlı hii.k:miyeti altı­ na alınması lazım geldiğine kani oldu. Ve bu· gayesini tahakkuk ettirmek maksadiyle kuvve.tli bir donanma inşasına müsa.ade istedi. Kanuni Sultan Süleyman da. ·onun ısrarla ileri sürdüğü bu teklifi muvafık bulduğundaİı; 937 j i530 - 31 . yılında, donanma için lazım olan kereste ve diğer Illalzeme, 60 gemiye • doldurulup Anadolu'dan Süveyş'e · sevkedildl Bunun üzerine Süleyman PB.§a; kadırga, fırkate, mavna v.b.'dan müteşekkil 80 parçalık bir donanma inşasına başladı. Kadırga; buharlı gemilerin ica· dından evvel kullanılan harp gemilerinden birinin adıdıı'. Kürek ve yelkenlerle kullanılırdı. 25 oturaklı idi. Her küreği, 4'er adam tarafından çe- kilirdi. Fırkate; bu da; buharlı gemilerin evvel kullanılan harp gemileri:Q.den birinin adıdır. ltç direği bulunurdu. 74 topu ihtiva edecek kadar büyüklükte olanları dahi vardı. Mürettebatı 500 kişiyi bulurdu. icadından Mavna; aynı şekilde, buharlı gemiler:n icadından evvel Osınanlı· · doİı.anmasında kullanılan harp gemilerinden biri.J:iln adıdır. Yüksek ve ge. nişti. Bir harp filosunun en kudretli geınisiydi. MüreÜebatı; 45 gemici, 30 topçu. 150muharlp ve 362 kürekçi olmak üzere 607 kişiden meydana ge. !irdi. Süleyman Pa§a, bu- gemilerden müteşekkil donanmanın inşaşııi.a ba§~ ladığı zaırian, Irakeyn Seferi'ne çıkan Padişah'dan, Mısır hazinesini alıp Sadrlazarn. İbrahim Pcışa'ya mülaki olmak emrini aldı .. · Bunun üzerine, Mısır eyaletinin idaresini, kendi yerine tayin olunan Hüsrev Pa§a'ya bı­ rakarak 22 Şaban 941 j 26 Şubat 1535'de Kahire'den ayrıldı. Tabii . bu · ayİ'ılı.k geçici idi. Portekizlerin Kızıl- · deniz ve Hind Den'zi'ndeki ta§kınlık. lan sebebiyle lasa bir .müddet sonra aynı vazifesinin ba§llla tekrar dönecekti. -. * ** Burada, Portekizlerin Kızıldeniz' _ deki faaliyetlerine. kısaca temas memiz lazımdır. Şöyle ki·: ·. •A·A ";!:'.i: .. ·----- \ ··---.~=-=- et- KABEVE HAP..EMEYN'İN 1\:tUltA.FAZASI BAKIMINDAN YEMEN-SEFERt XV. asır, coğrafya bilgisinin arttığı; uzun den:z seyahatlerinin ya:. pi.ıarak, o zamana kadar biİinmeyen yeni yeni ülkelerin ke§fedildiği yıllar olarak şöhret bulmU§tur. Bu yıllarda, deniz ijlkesi olması hasebiyle bilhassa Portekizler ortada görünmeye ba§lamışlardır. Onları hareket ve faaliyete sevkeden arnillerin ba§ında Endülüs Müslümanlarından tevarüs ettikleri coğrafya bilg'ılerini görmemek mümkün · değildir, Zira Portekiz Prensi Henri 1415 yılında Cebeli Tarık Bağazı'ndaki Septe Kalesi'nin zaptında bıılunduğu zaman; _İslam seyyah ve alimlerinden, Gine kıyıları ile Afrika'nın iç taraflarında zeng:n altın madenieri bulunduğunu haber almı§tı. Porteki~e dönünce, güney_de Algarve vilayetindeki Sagres kıyıla- . rında, Atlas Okyanusu'na bakan bir Çiftliğe Çekildi, Yanına coğrafya ve kozıiıografya gibi deniz seyahatlerine yarar il'm ve fen adamlarını -·aldı._ Bir ra8athane yaptır~. Hasılı Endülüs Müslümanlarıriın bu husustaki bilgilerini toplamaya çalı§tı. Nihayet, . Af.rika kıt'asının bir ada olduğuna kanaat getirerek Atlas Okyanusu'ndan Hind Okyanusu'na geçmek için teşebbüslere ba§ladı. Bu te§ebbüsleri, kendinden sonra gelen P9rtekizler tarafınran daha da geli§tirildi, Daha XV. asır bitmeıni§ti ·lti, 1497 yılında Portekizler Kristof Kolomb'un 1492'' de Amerika'ya yaptığı· ilk seyahatten cesaret alarak, üç geıni ile Vascode Gama'yı yola çıkardılar. üni.id Bur. . . ,· nu'nu dalaşaralt Hind Okyanusu na_ g?ren Vasco de Gari:ıa, Moza,rnbik kı­ yılarındaki Melinda limanından tem'n ettiği bir Arab kılavuz sayesin- de, 23 giinlük bir seyahatten sonra, Hindistan'ın Madras eyaletİı:ıe bağlı Malabar kıyılarındaki Kaliküt Iimanına_ geldi (20 Mayıs 1498). Artık Hindistan yolu bulunmU§tu. Bundan sonra Avrupa ile irtibat bu yolla sağlanacaktı. Kaliküt racası eV-veıa güzel muamele ettiyse de, Arap ve Müslüman tacirler, Portekizler hakkınd3. racaya malümat verdikten· sonra onlara dܧman muiimelesi etti. Vasco de..:Gama, tmandan dövü§e dö§Ü§e çıkıp Lizbon'a döndü. Bu tarihten itibaren Kabral, Vasco de Gama, Alfon Albıılierke (Albuquerque), Loposııares, Fransiskio de Ahneyda kumandasında günderilen Portekiz filoları, Hind Okyanusu'nda buldukları Hind ve Müslüman gemilerine hücum ederek onları imha ettikleri gibi;· Kaliküt, Diu, Da.. man ve saire gibi ticaret merkezlerini de topa tutuyorlar; Malabar kıyı­ ları ile Aden ve Hürmüz arasındalti ticareti imkansız bir hale getiriyor- · lardı: Bu sunitıe, Mlsır ve Basra Körfezi yolları ile Malezya ve Hindis~ tan'dan yapılan_· transit ticaretine mam olan Portekizler, H'nd Okyaniı. st• ticaretini iniıisarları altına almış bulunuyorlardı. Bu yüzden aynı_ ok~. yanusda Türk ve Portekiz denizcileri arasında mücadeleler başladı. Artık XVI. asra girilmi§ti, Ve XVI. asır Türk denizciliğinin altın devr'ydi, Henüz bu asra yeni girildiğinde, Postekizlerin top ve tüfeklerine karşı mukabele etmek Imkanı bulamayan Hind racaları, Mlsır' dalti Memlük devleti'nden ve Meınlük hü- kümdarı Kansu Gavri de bunun üzerine Sııltan II. Bayezid'den yardim istemişti, Nihayet, bu yardımlarla Portekiz filoları kar§ısında bazan mağ­ lüp, bazan da muzaffer olundu. Portekizlere karşı yapılacak mücadelede yardım edeceğini söylediği halde sö'-zünden cayan Yemen hültiimdarı Y. Daı;. Dr. HUL'OSİ YAVUZ 'Amir b. Davud ile mücadele edilerek Yemenin merkezi olan Zebid, Kaptan Selman Reis tarafından 21 Tenimuz 1516'da i.§gal edildi. Böylece istikrar~ sız bir şekilde KanUni devrine gelindi. O zaman, Hindistan'daki Gucarat !sı.am devlet:'nin hükümdan Babadır Şah (ö 1537), ülkesini karadan ve denizden Portekiz tehdidi altında görünce, 1536 yılmda KanUni Sultan Sü. leyıfıan'a bir elçi .göndererek Portekiz!eı:e kar§ı yardım talebinde bulundu. Aynİ zamanda 2.450.000 İniskıiı altın, gümüş ve benzerinden müteııek­ kil 300 sandık dolusu hazinesini de Mekke'ye gönderip emniyet altına al_ mak istedi. * ** Portekizlerin H"ndistan;ı i§gil.l ederek Müslümanlara zulüm yapmala."'l ve halkın da kendilerini müdil.faadan aciz kalmalan, KanUni'nin :ts~ JA.mi duygularını kaİnçıİadı ve misilIerne yapmak istedi. Bunun için Mı­ sır'da büyük bir dqnanma yapılması- · nı ve buraya kanacak askerin hemen techiz edilmesini. · emretti. Asker.·n b aşma di, ,evvel ce Süveyş T~rsıi~e- . si;nde in§asma bıişlattığr bir donan. inayı itmam etmesi gayesi ile; yeniden Mısır Beylerbeyiliğ'ine tayin edilen Süleyman Paııa'yı getirdi. Süleyman Paşa, Süveyş Tersanesi'nde, Cenovalı deniz inşaiyye mÜhendisleri nezaretinde bu donanınayı meydana getirdi. Sefer için, Mı. · sır limanlanndaki tüccar gemilerinde çalışan bir çok kimseyi zorla hizmete aldi. Bunlardan biri, · sonradan bu sefer hakkında İtalyanca bir seya. hatname dahi yazmı~tır. Yapılacak Hind sefer:'nin gaye- · si, yukarıdiı.--.belirtildig-1 gibi, . Guca.. . : -........,,_ rat'ın Portııldz tehlikesine -kar§ı himaye edilmesinden başka; Mekke'ye gelen hacc kervanlanna · ve Müslü- 46. manlarm ticaretine ı;arar veren Portekizierin Hind ve Arab denizle~:nden koirolması idi. · Süveyş Donanması.'nm hazırlı­ ğ1ndan haberdar olan Portekizler ı­ se; doiı.anınalarını takviye ve Hind sahillerinde istilıkaınlar in§a· ederek hem müdil.faa tedbirleri aldılar; hem de Osmanlılan davet eden Babadır ..Şah'ı bir hile ile 14 Şubat 1537'de katıett:.rerek Diu · şehrin! zabt ve Gucarat tahtına, kıilli:ti taraftarlarui~ dan olan Babadır'ın yeğeni . m. M.ail~ mud'u geçirmeğe muvaffak oldular Babadır Şah'ın ölilİn haberi· Osmanlı. ·payıtahtma ulaşınca-Hadım Süley. man Paşa'nın · _teklifi· mucibince, Şah'ın Mekke'ye göndermi§ olduğu hazinesi !stanbul'a nakledildi. Süyeyş Donanması'na ~rdar tayin edilen Süleyman Paşa'ya da Adeıi'ive · Yemen'i ıslil.h ve Portekİzleri ted:p· etmek maksadıyle, bir an ·evvel hareket etmeSi - için emir verildi . . KanUni devrinin sayılı devlet adamlanndan olan Hadım Süleyma.ı:ı: Paşa, nihayet 76 parçadan ibaret· Süveyş ·Dônanması hazirlandıktan ve içerisine 7000'i ye:Q.içe~i .olmak üzere· 20.0000 asker konulduktan sonra, 30 Muharrem 945.1 28 Haziran 1538'de Süveyş'den hareket . etti. Bir hafta sonra Cidde'ye vardı. Buradan Padişah KanUni'ye gönderdiği arizıida, nasıl yolculuk ve ·ikmal yaptıklarını anlatmaktadır (ı). Süleyman Paşa buradan; Yenıen'de Hudeyde'nin -72 km kuzeyinde yer alan ve 56 kilometre kare 0 •. lan Kamaran adasına_ geldi. Ve, bir müddet evvel Osmanlı padişahı adına s'kke kestirdiği halde sonradan kendi (1) Kr. F. Kurtoğlu, "Hadım Sü" leyman Paşa'nın Mektuplan"J Belleten, IV: 13, s. 96, lev. IV. KABEVE HAREMEYN'!N MUHAFAZASI BAKIMINDAN YEMEN_ SEFER! bildiği gibi hareket eden; hatta Portekizlere temayili gösteren ve Beni Tahir Devleti'nin bakıyyesi bulunan Aden eıniri •.A.nıir b. Davud'u itaat~ 'davet için adamlarından Ferhad'ı, '!ni.şii.n-ı §erif-i padi§ahi" ile kendisi~ ne gönderdi. Bu Osmanlı elçisi, ancalrdört gün kale kapısı dı§ında bekleti~di.kten sonra kabul edildi. Bu· se~ - bepten, 7 Rebiulevvel 945 j 3 Ağ-us. tos 1538'd_e d9nanma ile Aden limanı.,. na girerek 'Amir b. Davud'u kaptan kö§küne getirtip; veziri ve üç adamı ile birlikte kale kapısında ıc1am ~ttirdi. Bütün Yemen ülkesiniii. baş demek olan Aden'i bu suretle zaptetti. Müteakıben Aden camilerinde . padi§ah adına hutbe okuttu (13 Rebiulevvel 945 j 9 Ağustos 1538). Şeh­ rin idaresini, Mısır ümerasından Beh. ram Bey'e bıraktı. Muhfi.fazası için 500 asker ve ,20 nefer topçu koydu. Kendisi de Hindistan' a · d~u yelken açtı. Süleyman Pa§a, Aden'den Kl!.nil,. ni- Sulta.ıi Süleyman'a gönderdilti artzada . (TSMA, .NO: 6454), 'Amir'I nasll yakalattı~; sevkulcey§ bakı­ mmdan Miz olduğu eheriuniyetten ba§ka mühim bir ticaret merkezi olan. Aden'! na.Sıl fethettiltfni; Mekke-~ :Mükerreme'ye kadar otuz sancaklık gen!§ bir ·ülkede mevcud Zebid, Ta'iz . ve San'a kalelerinin de nasıl fethedilebileceğ'ini anlatmaktadır(2). · . Muaz7.am donanınası ile Aden'den ayrılan Süleyman Pa§a, mtısa.it rüzgarların yardımı ile 17 giinde Hind OkyanuSu'nu geçerek 4 Eylül1538'de Diu limanına vardı. Buraya asker çıkardı. Şehri hem ~radan hem de denizden muha.sara altına aldı. Diğ'er taraftan Gucarat'm yeni hükümdan Ma.hıİıud III'e mektup glindererek o· nu Osmanlı kuvvetlerıne Utihl!.ka dt\.- . vet ji!tti. On~ zruure ve.ilaç gibi mıllzeme talebinde ·bulundu. Mahmud m, aldatılıp elde Ancak Port~er tarafından edildiğ':nden ve Aden emiri 'Amir'i astırması sebebiyle Süleyman Pa§a'ya da itimadı ıciı.ımadı­ gmdan; Süleyman Pa§a'ya, Portekizlerle yapaca.ğ'ı muharebede vadettiği yardımı yapmadı. Neticede Süleymaİı Pa§a muhasaradan vaz geçip geri döndü. 20 giin zarfında, Arabistan salıillerindeki Şehr'e; oradım da, 14 Recep 945 j 6 Aralık 1538'de Aden limanına ·geldi. Pa§a, D:u mııbilsara­ sınm muvaffakıyetsizllğini telafi için Babıali'ye, Yemen'i fethettiğ'ini müjdelamek istedi. Binaenaleyh, Selma:iı Reis'in 1528'de katlinden beri, yerli ·imanı­ larla "Rumlu Levendier" diye bilinen ve Osmanlı Devleti lle olan baA'lilık­ ları sözden ibaret kalan "Türk Bey. ler"i arasında daı.ılıi bir mücadele sahnesi Mline gelmi§ bulunan Ye. men'i zabtetmek için; bu zengin ve geni§ kıt'ayı idfi.resi altında tutan ve Zebid hiik:mi olan Nii.-Hudfi. Abmed'e hil'at, sancak ve beylerbeyilik berii.tı · gönderdi. Onu yerinde ibk§., ve darui. evvel olduğu gibi, YemEm ülkesine na.ı'b yapmak istedi. Fakat Na-Hildfi. Ahmed, Süleyman. Pa§a'nm elçisini yanma bile uğ'ratmadı. Bunun üzerine Süleyman Pa§a, Na-Hud§. Abmed'i . yok etmeye .karar verdi. Kethüdfi.sı Süleyman Ağ'a'ya icabeden talimatı vererek, onu güzell:kle yola getirme• sini, eğ'er gelmezse bu sefer hile ne öldürmesini emrettı. Yanına 20 nefer kılıç eri katarak o tarafa gönderdi. Ayrıca N. Ahmed'in tebaasını "yedi iklim padi§a.hına" cezbetmek için ca. suslar da yolladı. NilıAyet Süleyman Ağ'a, N. •Ah· med lle bir anla§llla yapınata riıuvaf. (2) F. Kurtoğ'lu, a.g.e,, lev. VII ve VIII. 4'1 Y. Doc. Dr. HUL'OSt YAVUZ· fak oldu. Bu anlaşmaya göre. NaHılda'nın her yıl 1.000.000 akçe vergi vermesi §artı ile Zebid beyllğiııde kalması kabul edildi. N . .Alımed'i böy. Ielikle elde eden Süleyman Ağa, he, nüz Süleynian Pa§a'nın yanına varmadan, N. Alımed ahde vefasızlık gösterdi. Bu mua.hedeyi tatbike niyet. li olmadığını ve Süleyman Pa§a kuvvetleri Yemen'den ayrılır ayrılmaz bozacağını, hatta Adeİı kalesini bile ele geçireceğini söyledi. Bunu haber alan Süleyman. Pa§a, Kamaran ada.. sına gelip, Zebid yakınındaki Salif tınanında karaya asker çıkardı.· N. Ahmed, Pa§a'nın kuvvetleri kar§lsında itaat tavn gösterdi. Süleyman Pa§a da, müsait §artlar altında Zebiq'e girdi (5 Şevvat 945 1 24 Şubat 1539). N . .Alımed'i Divan-ı Ali'de muhakeme ettikten sonra idam etti. Zebid canıilerinde, 19 Şevval 945 j 6 Mart 1539 Ctıma günü Padi§ah adına · fetih hutbesi okuttu. Zebid vilayetini . ve bütün mülhekii.tını Osmanlı top~ raklarına kattığını ilan etti. Zebid ve _Aden bölgelerini içine alan bir Yemen eyaleti teııkil ederek beylerbeyiliğini, Bıylklı Mehmed Pa§a oğlu Sabık Gazze Sancakbeyi Mustafa Bey'e bıraktıktan· sonra Yemen'den aynlıp Cidde'ye geldi (22 Şevval 945 1 13 Mart 1539) (3). - · Hadun Süleyman Pa§a sayesinde bu suretle Osmanlı hakimiyeti altına giren Yemen'de, beylerbeyiler~ idaresi sırasında, bilhassa Mahmud Pa§a (1560-1565) ile Rıdvan Pa§a (15651567) zamanlarında huzursuzillidar çıktı. Zeydiler, !mam'Iari · Mutahhar'ın ba§kanlığında Osmanlı idare- · sine kar§l isyan ettiler. Ma.ııffiud .:Pa§a, Ye:g:ıen~en !).ynldıktan sonra ü1keyi iki beylerbeyiliğe böldürtüp bey~ lerbeyileri birbirine ·dü§iirdü. Bu yiizden daha. da alevlenen isyii.nlarla Ze- 48· bid ve Tihama hariç, hemen hemen bütün Yemen Osmanlı hil.kinıiyetin­ den çıktı. San'a, Ta'iz ve Aden'le beraber ~?unlara bağlı bölgeler Zeydilere geçti.. !syii.nı doğuran sebepleri tam bir vuzuhla belirtmeyen 'kaynaklarımız, bu fevkalilde dqrumdan hem Mahmud Pa§a'Yı, hem de Rıdvan Pa§.a'yı mes' _ ul tutmaktadırlar. . !slam · tarihçisl Kudbuddin Mekki. (1511-1582) ve ondan naklen Münecciri:ıba§l (1631 _ 1702) ve Hammer, beylerbeyi Malı_. mud Pa§a'nın §iddetli hareketlerinden dolaY_I Zeydi Araplar araı;ıında nefret uyandırdığını ve meskılka.t ayarına fesad kanııtırdiğını belirterek, ·isyii.nı onun kötü idaresine hamletmektedirler. M!iverrih Ali Efendi ve ondan naklen ·Peçevi ise, Rıdvan Pa§a'yı suç_ lu bulmaktadırlar. Hatta Rıdvan Pa§a, bilahare Yedikule zindanlarında hapis b:Ie ,edilnıi§tir. Ar§iv vesikalarına gelince, bir birden .fazla · beylerbeyi mes'ul tutulmaktadır. Onların zulüm ve . istibdada· ba§ vurdukları; fazla para . almak için ka.§iflikleri Sa.ttıklan; altını 1200 akçe gibi fahi§ bir fiyatla · verdiklerı ve b:zzat at ticareti ile me§gul olduklan iddia edilmekte-· dır(4). Hatta, 14 Zilkade 978 1 9 Nisan 1571 tarihli ve Serdar Sina; Pa§a'nın mektubuna cevaben Yemen değil (3) Süleyman Pa§a'nın bu fetih ve seferiyle .kendine a:t ba§ka:; Fetlıullah Ar'f Çelebi'nin İki bin beyitlik manzumesi· de vardir. (Kr§. ! .. H. Uzunçar§ılı, -osmanlı Tarihi, ill/2,. Ankara, 1954, s. 496 nı). (4) (BA, MD 5, NO: 6 03; Ş. Tıiran, ''Lala Mu.ı;ıtafa Paşa Hakkında mezkılr ilgili, arizalarından · Notlar ve Vesikıılar'', · s. 559~ 560) •. ---- .. ·-·~-- K.!.BE VE HAREMEYN'İN MUHAFAZASI BAKIMINDAN YEMEN SEFER! Beylerbeyine yazılan bir hükü:ınde: "Vı.ıayet-i Yemen'in sabıkA iht:Ialine bil.is bu ma.kO.le kem ayar altun ıs. timali olmll§tur" (MD 16, NO: 220) denmektedir.· Hakikatte Yemen isYıınının baş~ ta gelen sebeplerinden biri; Zeyd!. ler'in, kendi kanaat ve· i tiltadını ta. iqaresine - kar§l o- . lan muMlefetiydi. Zeydiler, Osmanlı h:Iil.fetine, baı;ımdan beri muhaliftiler. "Hilafet, kudretini ·ispat eden ve kL, lıcııim hakkını veren liderin hakkı­ dır", diyorlardı. Bu itikad ve kaiıaiı.t farkı, huzursuzluğun baı;ılıca sebeplerinden biriydi. §ımayan Osmanlı Yemen h1l.diselerinin birdenbire vehamet kesbetmesi, Babıali'yi c:ddi tedbirler almaya ve buraya kuvvet gönderrneğe sevketti. Bu n::ı,aksatla, ö sırada Şam Beylerbeyi bulunan Lala Mustafa Paı;ıa, vezaret rütbesi ile _ Yemen'e gönderilecek kuvvetiere ser.. dar; ve yedi senedir Habeş Beylerbeyi olan, şecaat ve dirll.yetiyle şöhretli Özdemiroğlu Osman Paı;ıa da San'a Beylerbeyiliğine tayin edildi (29 Ce~_ maziyelahır 975 1 31 .Aralık 1567). Lala Mustafa Paı;ıa, zamanın sadrıazamı Sokullu Mehmed Paı;ıa ve Mısır Beylerbeyi-Koca Silian Paşa ile ihtilafh olduğundan aradan 7-8 ay geçmiş bulunmasına rağmen Ye· men'e gidemedi.. Bu sebepten azledi. . !erek; Yemen Serdarhğına, vezaret payesi ile Koca Sinan Paşa tayin edildi (21 Safer 976 1 15 Ağustos 1568); (MD 7, !'!O:· 19:13, 1922). özdem'roğlu Osman Paşa'nm, memuriyet mahalline varıp Ta'iz şehrin! istirda.d ettigi. bir sırada, Sinan Paı;ıa 3.000 kişlik bir kuvvetle 17 Recep 976 1 5 Ocak 1569'da Mısır'­ dan kara yolu ile Mekke'ye hareket etti. Buradan Yemen'e varınca, önce Ta'iz yakmmdaki Kilbire kalesini a. silerden aldı. Bundan- sonra Aden'in istirdadına teşebbüs etti. İskenderiye _Kaptanı Kurdoğlu Hızır'ı denizden, ilmeriidan Memi Beyi'i de karadan sevkederek, Mutahlıar'm adamların. dan Kasun'm elinde bulunan Aden ve mülhekatuıı da zaptettırdi . .. . (27 znım. de 976 1 13 Mayıs 1569). Kendi aleyhinde bir tertip' hazır~ lanmaSından korkan Özdemiroğlu'nun Yemen'den ayrıhp gitmesinden sonra da Sinan Paşa, San'a'nm geri almması için Ta'iz'den San'a'ya doğru yola çıktı. Yolda birçok kaleleri ele geçirdi. Ve '26 Temmuz 1569'da San'. a"yı aldı. Şehrin feth edilmesine rağ. men etrafındaki Kevkeban kalesinin uzun müddet mukavemet etinesi yüzünden, Sinan Paşa Yemen'de kışla­ mak zaruretini duydu. · 10 Zilbicce 977 1 16 Mayıs 1570'de bu kalenin de sukutu üzerine İmam Mutahhar ita. ate mecbur bırakıldı. Yapılan ıinlaı;ı­ ma ile:a) İslam'ın "hakk-ı saltanatı" olan hutbe ve · sikkenin bütün Yemen'depadişah narnma olması kabul edildi; b) Devlet, evvelce malik olduğu yerleri yine alacak Mutahlıar Hab kalesi Asilerine yardım etmeyecekti. !kiye ayrıhnı§ olan Yemen Beylerbeyiliği tekrar birleştirilerek, beyIerbeyiq.ği Behram Paı;ıa'ya tevcih e.; dildi. V~ yine bir isyan hareketine mani olmak gayesi ile de, bütiin urban şeyhlerinin daima beylerbeyinin yanmda bul~ası şartı koşuldu. Yapılan bu anlaı;ıma ile Yemen'de tki hakimiyet bölgesi de kabtil edilmiş oluyordu. Buıılardan biri doğru~ dan dog-ruya bir Osmanlı eyil.letiydi ve tek bir beylerbeyi lle idil.re · edill- Y. de,· Osmanlı hakimiye. :ti altında bir beylikti, Geni§lik bakı· .mmdan ikisi arasmda mühim bir fark · yoktu. Zira .Muta.hl:ıar'm elinde bulunan yerler, Yemenim doğusu. .ile . ;ıruzey-batısma doğru uzanan yerleryordu. İkincisi di, .Sinan Paııa, 200 kadar kalesi ile beraber Yemen fetihlerini tamamla_dıktan; idari, mali ve askeri düzenlemeler yapb.ktan sonra 4 Şevval · 978 1 1 Mart 1571'de Muha iSkelesinden gemiye binip Mekke'ye müteveccihen Yemen'den ayrıldı; Bu suretle Yemen'i ikinci defa Osmanlı hakimiyeti altına alınağa muvaffak olan Sinan Paııa, "Yemen Fatihi" ünvanı ile ~öhret k~­ tır. Nihali, Feth.name-t Yemen; Ye!Uen Defterdan Mustafa Rumiizi, Fütruı-ı Yemen adlı manzum eserleri ile bu fethi tebcil ettikleri gibi; İslam · müverrih ve seyyahı Kutbuddin Mekki'de, bizzat, Sinan Paııa'nm teklifi ile kaleme aldığı el-Berlm'l-Yemii.ni fi'!l-Fethi'I·Osmani (Riyad 1967) isim. ll eserini ona ithaf etti. (6) Şdir Peki Osmanlı Devleti'nin Yemen üzerinde bu kadar ısrar edi§inin sebe. bi ne idi, Topraklarını geni§letmek için mi idi Yoksa oraları sömünnek mi istiyordu? Hayır! Ne o, ne de bunun içindi. Bunu .gerçeği de, ar§iv yesikalarına göre izah e(!elim, İstanbul'un Devleti, Dr. HULlJSİ YAVUZ kar§l Kabe ve Haremeyn'in korunma. de ona geçmi§ti. Binaenaleyh, Osmanlı Hüktimetinin Yemen i§lerine önem atfetmesinin birinci sebebi; oraların, Hicaz'ın bir kalesi durumunda olması idi. Bu ~ale sayesinde Kabe ve Haremeyn düşınan tehlikesinden mulıafaza ediliyor ve hacc kervaıilanni.n emniyet için_de yolculuk yapmalan sağlanıyorğu. Şüphesiz Müslümaıiların emniyet içinde ticaret yapmalan da aynı de- · recede önem taıııyordu, sı ııerefi Şu halde gerek Hadım Süleyman Paııa'nm sefer ve fetihleri, gerekse Koca Sinan Paııa'ııınkiler, Osmanlı topraklanın geni§letmek ve ganimet toplamak için değil; dalıa ziyade İs· lami gayeler ve İslam'ın kıblegahı olan Kabe-i Muazzamanın korunması gibi yüce emellerle yapılml§ bulunmaktadır. Bu emel uğrunda mܧaJ:ıede ve mücadele Osmanlı Devleti için en büyük manevi zevkti. · Yukaridaki vesika bunun en bariz delillerinden biridir, * ** manlı Doc. fethi sayesinde (5) Mustafa Rumüzi'nin mezkür eserinin, tarafımızdan Doktora Tezi olarak hazırlanan edisyon kritiği, Ekim 1981'de Erzurum Üniversitesi !slAmi !Umler Fakilltesi'ne takdim edil:p savun. Os- İslam dünyasının gü- ven ve itimadını kazanmıııtı. Mısır'ın fethinden ve Hilllfetin Osma.Dlı haneiıa.nma-ılifika.llnden sonra da, İslam aıemİnip. Mmisi olmuııtu, Dalıa evvel Anadol\ı'yu Haçlı istilasına kar§l korurken;' bu sefer, Portekiz tehlikesine 50 - -----~-::.::::.::.:...:::::.....-::.::::-==::::=:;:::;:::---· ması muvaffakıyetle yapıldık­ tan sonra ''Doktor" ünvanı ibraz edilmi§tir. Orada belirtildi· ği gibi, Sinan Paııa'nm seferlrii yazan daha baııkaları da vardır (bk: J. . Richard Blackburn, "The Collapse of Ottoman Aut~ horitiy in Yemen." s. 119-120 n 1; Osman el-Fütiihi b. Abdülkadir b. Ali es-Sabiihi, AcAibü'l MahArili ve Gariübü'l-1\la'arik, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, K. 908),