TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

iBN ATAULLAH el-iSKENDERT
1
İBN ATAUUAH el-İSKENDERi
( I.S)..W::...}'f .dıf
1
"u...: .J!f)
Ebü'l-Abbas (Ebü'l-Fazl)
Tacüddln Ahmed b. Muhammed
b. Abdilkerlm b. Ataillah
eş-Şazell el-İskender!
(ö. 709/1309)
L
el-lfikemü '1- 'At<Viyye
eseriyle tanınan sufi.
adlı
_j
İskenderiye'de doğdu. Mısır'ın fethinden sonra buraya yerleşen Beni Cüzam
kabilesine mensuptur. Dedesi Abdülkerlm İskenderiye'de tanınmış bir Maliki faki hi olup İbn Ataullah'ın Leta'ifü '1-minen'deki ifadelerinden anlaşıldığına göre
şiddetli bir tasawuf muhalifi idi. İbn Ferhun. onun Zemahşerl'nin el-Mufaşşal ve
et-Teh?;ib adlı eserlerini ihtisar ettiğini.
ikinci esere yedi ciltlik bir şerh yazdığım
söyler. İbn Ataullah. Nasırüddin İbnü'l­
Müneyyir'den fıkıh. Muhyiddin el-Mazunl'den nahiv. Şerefeddin Abdülmü'min
ed-Dimyatl'den hadis ve Muhammed b.
Mahmud el-İsfahanl'den felsefe. mantık,
kelam tahsil etti. Fıkıh alimi olarak tanın­
dığı bu yıllarda tasawufa karşı iken Şa­
zeliyye tarikatının plri Ebü'l-Hasan eş-Şa­
zell'nin halifesi Ebü'l-Abbas el-Mürsl ile
tanıştı ve onun sohbetlerine devam etmeye başladı. Muhtemelen şeyhinin izniyle vaaz ve irşad için gittiği Kahire'ye
yerleşti. Burada çevresinde, Taba]fdtü 'ş­
Şafi'iyye müellifi Sübki'nin babasının da
katıldığı geniş bir cemaat oluştu. Aynı yıl­
larda Mısır'da bulunan İbn Teymiyye ile
İbn Ataullah ve müridieri arasında çıkan
yoğun tartışmalar İbn Teymiyye'nin hapse atılmasına yol açtı. İbn Ataullah. mürşidi Ebü'l-Abbas el-Mürsl vefat ettiği zaman (686/1287) Kahire'de bulunuyordu.
Hayatının bundan sonraki dönemini Kahire'de geçiren İbn Ataullah 13 Cemaziyelewel 709' da (19 Ekim 1309) Medrese-i
Mansuriyye'de vefat etti ve Karare Mezarlığı'na defnedildi.
İbn Ataullah el-İskender!, Şazeliyye tarikatının
Ebü'l-Hasan eş-Şazell ve halifesi Ebü'l-Abbas el-Mürsl'den sonra üçüncü
büyük şahsiyetidir. Leta'ifü '1-minen adlı
eserindeki ifadelerden babasının Ebü'lHasan eş-Şazell ile görüştüğü anlaşılmak­
tadır. Kendisinin Şazell ile görüşmüş olması tarihen mümkünse de bu konuda
kaynaklarda bilgi yoktur.
Daha çok kitleleri derinden etkileyen
hitabet tarzı. vaaz ve sohbetleriyle tanı­
nan İbn Ataullah'ın bu özellikleri başta el-
lfikemü'l-'Ata'iyye olmak üzere eserlerine de yansımıştır. Eserlerinde ayrıca
tasawufun en derin konularına dair bilgiler bulmak mümkündür. Ancak İbn AtauIlah. düşüncelerini ifade ederken vahdet-i vücudcu sufilerin tartışmalara yol
açan tesbitlerine temas etmemiş. vahdet-i vücud ile vahdet-i şühud arasındaki
dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuş­
tur. Riya ve şöhretten uzak ibadet ve taat, tevekkül. teslimiyet. reca ve ümit
onun tasawufı düşüncesinin temel kavramlarıdır. Sözleri aşk ve cezbenin coş­
kunluğuyla değil tefekkürün incelikleriyle yoğrulmuştur. İbn Ataullah'a göre
amel ve ibadetler birtakım şekil ve suretlerden ibaret olup bunların ruhu abidin kalbinde bulunması gereken ihlas
sırrıdır. Fakr veya iftikar denilen Allah'a
muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran
İbn Ataullah haşyetle beraber olan ilmi
en hayırlı ilim olarak görür. Onun düşün­
celerinde Hakim et-Tirmizi, Süleml. Haris ei-Muhasibl. Ebu Talib ei-Mekki. Abdülkerlm ei-Kuşeyrl ve Gazzall'nin tesirini görmek mümkündür.
Muhyiddin İbnü'I-Arabl ve Mevlana Celaleddin-i Rumi gibi İbn Ataullah'ın düşünceleri de tasawufı çevreleri etkilemiş­
tir. Eserleri Kuzey Afrika başta olmak
üzere bütün İslam ülkelerinde bilinmektedir. Elliden fazla sufinin tercüme ve
şerhettiği el-lfikemü'l-'At{ı'iyye'nin şa­
rihleri arasında hemen her tarikattan sufı
vardır. Çağdaş Mısırlı alim Ebü'I-Vefa etTeftazanl. onu bütün yönleri ile ele alan
bir eser hazırlamıştır (bk. bi bl.).
Eserleri. 1. el-f:likemü '1- <,4ffi "iyye*.
İbn Ataullah'ın, tasawufun hemen hemen
bütün temel konularıyla ilgili görüşlerini
ve yaklaşık 300 kadar hikmetli
sözünden meydana gelen eserin ( Beyrut
1972) çok sayıdaşerhive tercümesi bulunmaktadır. z. Leta'ifü'l-minen. Müellifin çeşitli tasawufı konulardaki görüş­
lerini açıkladığı geniş bir mukaddime ile
Ebü'I-Abbas ei-Mürsl ve Ebü'I-Hasan eş­
Şazell'nin hayat ve menkıbelerinin anlatıldığı on bölümden meydana gelmektedir. Şazeliyye tarikatına dair en eski eser
olma niteliğini taşıyan Leta'ifü'l-minen'in çeşitli baskıları yapılmıştır (Tunus
1304; Kah i re 1322; nşr. Abdülhallm Mahmud, Kahire 1974; nşr. HalidAbdurrahman
el-Ak, Dımaşk 1992). 3. et-Tenvir li is~ö.­
tı't-tedbir. Tevekkül ve teslimiyet konularının ele alındığı bu eser de muhtelif
zamanlarda basılmış olup (Kahire 1281.
1345/1926, 1970) son olarak Musa Mu-
yansıtan
hammed Ali ve Abdülal Ahmed tarafın­
dan inceleme ve nottarla birlikte yayım­
lanmıştır (Kah i re 1973). Eseri Müttaki elHindl Risale-i Kilayet-i Ehl-i Ya~in adıy­
la Farsça'ya tercüme etmiştir. 4. Mifta]J.u '1-ielCı]J. ve miş bal]. u '1-erva]J.. Zikir,
halvet. tevhid ve marifet gibi konuları ihtiva eden eser Abdülvehhab eş-Şa'ranl'­
nin Leta'iiü'l-minen adlı eseriyle birlikte
basılmış (Kahire 1331 ), ayrıca Muhammed Azb tarafından da yayımlanmıştır
(Kahire 1933) s. Tacü'l-'arus el-]J.Qviliteh~ibi'n-nüfıls. İbn Ataullah'ın vaazlarından ve müridierine tarikat adabına
dair nasihatlerinden meydana gelen eseri
Ebü'l-Vefa et-Teftazanl et-Tu]J.ie ti't-taşavvut, en-Neb~e fi't-taşavvui, et-Tari~u'l-cadde ila neyli's-sa'ade adlarıy­
la kaydeder. Eser et-Tenvir ii is~ö.tı't­
tedbir'in içinde yayımlanmıştır (Kah i re
1345). 6. el-Kaşdü '1-mücerred li ma'rifeti'l-ismi'l-müired. Allah kelimesi. Allah'ın zat, sıfat. esma ve ef'ali hakkında
ketarni tarzda yazılmış bir eserdir (Dı­
maşk 1990). Müellifin Allah'ın ismi konusundaki görüşleri İbn Teymiyye tarafından
tenkit edilmiştir. Eseri Maurice Olaton
Traite sur le nam Allah adıyla Fransız­
ca'ya çevirmiştir (Paris 198 ı). 7. 'Unvanü't-tevfi~ ii adabi'Hari~. Ebu Medyen
el-Mağribl'nin. "Yaşamanın lezzeti derviş­
lerle sohbettir" anlamındaki beyitle baş­
layan şiirinin şerhi olup Ahmed er-Rifal'nin el-Burhanü'l-mü'eyyed adlı eseriyle
birlikte basılmıştır ( Beyrut 1408) 8. elMünacatü'l-'Ata'iyye . Tevekkül ve teslimiyet konusunu işleyen otuz altı beyitlik
münacat, Paul Nwyia'nın el-lfikemü'l'Ata'iyye neşrinin sonunda (Beyrut ı 972,
s. 208-229) Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır. 9. el- Vaşıyye ile'l-i]].van bi'l-İskenderiyye. İbn Ataullah'ın
694 (1295) yılında Kahire'den İskenderi­
ye'deki müridierine gönderdiği vasiyetnamesi Leta'ifü '1-minen neşirleri sonunda yayımlanmıştır. Kaynaklar İbn Ataullah'ın şiirlerinden bazı örnekler vermekte. ayrıca altmış iki beyitlik bir kasidesi
Leta'iiü'l-minen, yirmi iki beyitlik diğer
bir kasidesi et-Tenvir ii is~atı't-tedbir
neşirlerinin sonunda yer almaktadır.
İbn Ataullah el-iskenderl'nin diğer bazı
eserleri şunlardır: Risale ii'l-~ava'idi'd­
diniyye, Meva'i?, ljizbü'n-necat, Risale fi't-taşavvuf, ljizbü'n-nılr ve tamamü's-sürılr (Brockelmann, GAL, II, ı43ı44). el-Mura~}fd ile'l-Kudsi'l-eb~a,
Mu]].taşaru Teh~ibi'l-Müdevvene
Uşulü mu~addemati'l-vüşıll adlı
leri ise günümüze
ve
eser-
ulaşmamıştır.
337
iBN ATAULLAH el-iSKENDERf
Bİ BLİYOGRAFYA :
İbn Teymiyye, el-'Ubiıdiyye, Beyrut 1981, s.
68-69; Sübki, Tabai):at, V, 176; İbn Ferhün. edDibi'i.cü'l-mii?heb, ll, 43; İbn Hacer, ed-Dürerü'lkamine,ı, 273; Süyüti, Hüsnü'l-muf:ı.fıçiara, I, 2;
ibnü'I-Kadi, Dürretü '1-f:ı.ical, I, 138; ibnü'I-imad,
Şe;;erat, VI, 19; Şevkani, el-Bedrü Hali', I, ı 07108; Nebhani. Keramatü'l-euliya', I, 317; MahIüf, Şeceretü 'n-niır, s. 204; Brockelmann, GAL,
ll, 143-144; Suppl. , I, 785; ll, 145-147; a.mlf.,
"İbn Ataullah", İA, V/2, s. 703; Kehhale. Mu'cemü'l-mü'ellifin, ll, 121; Cemaleddin eş-Şeyyal.
A'lamü '1-iskenderiyye fi'l- 'aş ri '/-İslami, Kah ire
1965, s. 213-222; Ebü'I-Vefa et-Teftazani. İbn
'Ata'illah el-İskenderi, Kahire 1389/1969; Zirikli. el-A'lam (Fethullah). 1, 221-222; V, 20;
P. Nwyia. lbn 'Ata' Allah et lanaissance de la
con{rerie Sagilite, Beyrouth 1990; Ernst Bannerth. "Dhıkr et Khalwa d'apres ıbn 'Ata' Allah", MIDEO, XII (1974). s . 64-90; Mustafa Kara, "Şazeliye Tarikatı ve üç Büyük Şeyhi", Hareket, sy. 24 ( 186). istanbul 1981 , s . 23-35; Eric
Geoffroy, "Entre hagiographie et hagiologie:
Les Lata'if al-minan d'Ibn 'Ata' Allah (m. 709/
1309)",-A/sl., sy. 32 (1998). s . 49-66; G. Makdisi. "Ibn 'Ata' Allah" , Ef2(ing.). lll, 722-723; Mina Hafızi. "İbn 'Ata'illah" , DMBİ, IV, 307-312.
.
liJ
maniye Kütüphanesi'nin eski katalogunda kaydedilen tefsirin halen mevcut olmadığı görülmekte, Sezgin de Ahmediyye n ü shasın ı bulamadığım belirtmekte-.
dir. Zemahşeri'nin el-Keşşaf'ında, Kurtubi'nin el-Cami' li-a]J.kQmi'l-Kur'an'ında
ve EbO Hayyan el-Endelüsi'nin el-Ba]J.rü'l-mu]J.it'inde İbn Atıyye'nin bu eserinden iktibas edilmiş bölümler bu l unduğu
ileri sürülmüştür (Sezgin. ı. 105).Ancak
bu iktibasların yapıldığı tef sirin İ bn Atıy­
ye el-Endelüsi'ye ait el-Mu]J.arrerü'l-veciz m i, yoksa İbn Atıyye ed-Dımaşkl' nin
burada sözü edilen eseri mi olduğu hususu ayrı bir inceleme konusudur.
BİBLiYOGRAFYA :
Zehebi, Ma' rifetü'l-i):urra' (Altı kulaç) , ll, 664. 665; a.mlf .. Taril]u 'l-İslam: sene381-400, s. 64;
ibnü'J-Cezeri, Gayetü 'n-nihfıye, 1, 433; Taşköp­
rizade, Mi{taf:ı.u's-sa'ade, ll, 106; Brockelmann.
GAL Suppl., I, 335; Sezgin, GAS (Ar.). 1, 104105; Nüveyhiz, Mu 'cemü '1-müfessirin, 1, 176r:ii:l
177.
l!tJ
İBN ATIYYE el-ENDELÜSI
C.s-ı~ YI :Q= <.)! 1)
İBN ATIYYE ed-DIMAŞKİ
(~...UI a;,ı:..: 1.)!1)
Ebu Muhammed Abdülhak b. Galib
b. Abdirrahman b. Galib
el-Muharibl el-Gırnatl el-Endelüs'i
(ö. 541/1147)
Ebu Muhammed Abdullah
b. Atıyye b. Abdiilah ed-Dımaşkı
(ö. 383/993)
Tefs ir ve
L
kıraat
Hayatı hakkında
BEDRETTİN ÇETİNER
MusTAFA K ARA
alimi.
_j
L
Müfessir ve
kadı.
_j
yeterli bilgi bulunma481 'de(1 088) Gırnata'da (Granada) doğ­
Cabiye Kapısı denidu. Soyu. Endülüs'ün fethi için bu ülkeye
len yerdeki Atıyye Mescidi'nde imamlık
gelen Arap ordusu sancaktan At ıyye b.
Halid b. Haffat el~Muharibi'ye dayanır.
yaptığı, Endülüs müfessirlerinden olan di~
ğer İbn Atıyye'den (ö. 54111 ı 47) ayırt ediAtıyye ' nin dedelerinin Rebia veya daha
lebilmesi için kendisine İbn Atıyye el-Kakuwetli bir ihtimalle Mudar kabilesine
dim denildiği bilinmektedir. Arz ve sema · mensup olduğu kaydedilmektedir: niteyoluyla Hasan b. Habib, Muhammed b.
kim İbn Atıyye de dedelerinin Mudari olNadr b. Ahrem ve Ca'fer b. Hamdan enduğunu söyler (Fihrisü İbn 'Atıyye, s. 60).
NisabOri'den kıraat tahsil etmiş: İbn CevKendisine kadar bu aileden pek çok alim
sa, Ali b. Abdullah el-H ı msi ve EbO Ali elve idareci yetişmiştir: babas ı Galib b. AbHadairi'den hadis rivayet etmiştir. Ali b.
durr ahman Endülüs'te dönemin önde
DavOd ed-Darani. ·Abdullah b. Sewar elgelen muhaddis ve fakihlerindendir (Feth
Anesi ve Thrfe el-Harestani gibi şahsiyet­
b. Hakan el-Kaysi. lll. 636-640) .
ler. kıraat ilminde kendisinden faydalanan
İbn Atıyye'nin yaşadığı dönemde Kurve rivayette bulunanlar arasında yer alt uba (Cordoba). Mürsiye (Murcia) ve İşbili­
maktadır. Hadiste sika olarak değerl en­
ye (Sevilla) gibi Gırnata da medreseterin
dirilen ibn Atıyye'hin ayetterin tefsirinde
çokça bulunduğu bir şehirdi. Burada bir
istişhad için ezberinde binlerce beyit bumedresesi bulunan babasından ve diğer
lunduğu rivayet edilmiştir. İbn Atıyye Şev­
alimlerden öğrenim görmeye başlayan ibn
val383'te (Kasım-Aralık 993) Dımaşk'ta
Atıyye , daha on iki -on üç yaşlarında iken
vefat etti.
birçok hocadan çeşitli ilimiere dair icazetler aldı. Kurtuba, İşbiliye, Mürsiye, BelenKaynaklar İbn Atıyye'nin bir tefsiri olduğunu , Brockelmann, bu eserin Süleymas iye (Valencia) ve Ceyyan (Jean) gibi şehir­
niye (Aşir Efendi, nr. 35) ve Ahmediyye
lere giderek buralardaki hocalardan ders
gördü ve çeşitli kitaplara ait icazetler al(Halep) kütüphanelerinde birer nüshası ­
nın bu lunduğunu zikrediyorsa da Süleydı : gidemediği yerlerdeki birçok alimden
maktadır. Dımaşk'ta
338
de kitabet yoluyla icazetler elde etti. Onun
Endülüs dışına çıkmadığ ı konusunda ittif ak olmasına rağmen ömer Rıza Kehhale'nin d oğuya seyahat ettiğ i ni söylemesi
(Mu'cemü 'L-mü'elli(in, V, 93) babasıyla onu
karıştırmasından kaynaklanmış olmalıdır:
nitekim babasının tahsil için Kuzey Afrika,
M ısır, Şam ve Hicaz'a seyahatte bulunduğ u bilinmektedir ( Fihrisü İbn 'Atıyye, s.
60-63; Abdülvehhab Abdülvehhab Fa yi d,
S. 53-54)
İbn Atıyye tefsir. kıraat. hadis, fıkıh,
kelam, dil ve tarih alanlarındaki öğrenim
hayatı hakkında bilgi verdiği el-Fihrist
adlı eserinde otuz hacasından söz eder.
Bunlar arasında babası Galib, EbQ Ali elGassani, EbO Ali es-Sadefi. Ebü'l-Hasan
İbnü'l-Baziş, EbQ Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. Attab el-Kurt ubi,
EbO Bahr Süfyan b. Asi el-Esedi ve EbO
Abdullah Muhammed b. Ali et-Tağlibi
kendilerinden en fazla istifade ettiği hocalarıdır. İbn Atıyye aynı yerde babasın­
dan okuduğu eserlerin adın ı da kaydeder (Fihrisü İbn 'Atıyye, s. 63-77). Daha
sonra ders vermeye başlayan İbn Atıyye'­
den çok sayıda talebe faydalanmıştır. İbn
Hayr el- İş bill, İbn Meda, EbO Bekir İbn Tufeyl (ljay b. Ya/qan'ın müellifi). İbn Kurkül, Ebü'l-Kasım Abdurrahman b. Muhammed el-Ensari el-Endelüsi, EbQ Bekir İbn EbQ Cemre bunlardan bazılarıdır
(talebeleri için bk. Fihrisü İbn 'Atıyye,
neşredenlerin girişi, s. 15-19; Abdülvehhab
Abdülvehhab Fayid, s. 88-91)
İ bn Atıyye M urabıtlar döneminde yaşamıştır. Murabıtlar'ın başlangıçta Beni
Atıyye ailesine iyi gözle bakmadığı , hatta
İbn Atıyye'nin babasını bir süre sürgüne
gönderdikleri rivayet edilir. Ancak daha
son ra ailenin Murabıtlar ' la ilişkileri düzelmiş. İbn Atıyye de hıristiyanlarla yapı­
lan birçok savaşa , bu arada S03 (11 09)
yılında Talabir e (Talavera) Savaşı'na katıl­
mış. S 11'de (1117) Sarakusta ' nın (Zaragoza) savunmasında bulunmuştur. İ bn
At ıyye M urabıt melikleriyle görüşmeler
yapıyor. savaşların durumu ve düşman­
Iara karşı takip edilmesi gereken stratejilerle ilgili raporlar veriyor, hıristiyanlar
tarafından istila edilen yerleri a l maları
konusunda teşvik ve uyanlarda bulunuyordu. Uzun süre savaş ortamında bulunmasının tefsir çalışmasını etkilediği , cihad ayetlerini tefsir ederken görüşlerini
daha gerçekçi bir zemine oturttuğu görülmektedir (a.g.e., s. 71-72).
S29 yılı Muharreminde (Kasım 1134)
Meriye (Almeria) kadılığına tayin edilen ibn
Atıyye burada on iki yılı aşkın bir süre gö-