endokrin (hormonal) sistem

BOŞALTIM
SİSTEMLERİ
Canlıların yaşamlarını sürdürebilmesi için dengeli ve kararlı bir iç ortama ihtiyaçları (homeostasi) vardır.
Bu nedenle canlılar vücutlarındaki fazla suyu, zararlı atıkları ve gereğinden fazla olan metabolik ürünleri
hücrelerinden ve doku sıvısından uzaklaştırırlar. Bu olaya boşaltım, boşaltımı gerçekleştiren organ ve
yapıların tümüne boşaltım (üriner) sistemi denir.
Boşaltım Sistemlerinin Görevleri
•
•
•
•
Kanın pH’sı belirli değerler arasında tutulur.
Vücudun tuz ve su dengesi korunur.
Canlının osmatik dengesi korunur.
Toksik maddeler ve metabolizma atıkları vücuttan
uzaklaştırılır.
Azotlu atıklar
Aminoasitlerin oksijenli solunumda kullanılması
sonucunda oluşan amonyak canlılarda üç farklı
şekilde dışarı atılır.
Azotlu atıkların değişik şekikllerde atılmasının
nedeni su kaybını engellemektir.
Atılımında kullanılan su miktarı
Amonyak > Üre > Ürik asit
Üretiminde harcanan enerji miktarı
Amonyak < Üre < Ürik asit
TEK HÜCRELİLERDE BOŞALTIM
• Tek hücreli organizmalarda boşaltımı sağlamak amacıyla oluşmuş özel bir yapı veya
sistem yoktur.
• Tek hücreli canlılardan amip, öglena ve paramesyum da karbondioksit, amonyak gibi
boşaltım maddeleri pelikula denilen hücre zarından difüzyon ve osmozla atılır.
• Tatlı sularda yaşayan tek hücreli ökaryotlarda hücreye giren su hücreyi patlatabilir.
Hücreyi patlamaktan korumak için kontraktil kofullar fazla suyu sürekli dışarı atarlar.
Dikkat
 Kontraktil kofullar çalışırken enerji
harcarlar.
 Kontraktil kofulun çalışma hızı
ortam ile hücre arasındaki
yoğunluk farkından etkilenir.
 Bir boşaltım organeli olan
kontraktil kofullar sadece suyun
boşaltımını yapar.
OMURGASIZLARDA BOŞALTIM
Sünger ve sölenterlerde, boşaltım organı bulunmadığından, boşaltım vücut yüzeyinden
difüzyonla sağlanır.
Not: Süngerlerde hiçbir sistem olmadığı gibi boşaltım sistemi de yoktur.
Pronefridyum Tipi Boşaltım (Alev Hücreleri)
Pronefridyıum boşaltım alev hücreleri ve
boşaltım kanalından oluşur. Alev hücresinin esas
görevi hayvanın vücudundaki su dengesini
sağlamaktır. Alev hücreleri ile toplanan su
başaltım kanalı vücuttan uzaklaştırılır.
Karbondioksit ve amonyak gibi boşaltım
maddeleri vücut yüzeyinden dışarı atılır.
Not: Alev hücreleri ve kontraktil koful sadece
suyun boşaltımını yaparlar.
Nefridyum Tipi Boşaltım
Halkalı solucanlar da (toprak solucanı) karbondioksiti vücut yüzeyinden difüzyonla dışarı
atar. Boşaltım organı, olarak nefridyum bulunur.
Nefridyumlar her halkada bir çift bulunur. Nefridyumların boşluğa bakan ucunda kirpikli hunu bulunur.
Kirpikli huninin devamı olan boşaltım kanalı kıvrımlar yaparak bir sonraki bölmeden dışarıya açılır.
Kanalların üzeri kılcal damarlarla sarılıdır.
Nefridyumlar Glikoz, su, mineraller ve atık maddeleri alır. Glikoz, su gibi yararlı maddeler kanalların
etrafındaki kılcaldamarlarda tekrar emilir. Kalan atık maddeler (idrar) dışarı atılır.
Malpighi Tüpleri
Böceklerde bulunan boşaltım organıdır.
Kapalı olan uçları vücut boşluklarına, açık olan ucu ise sindirim kanalının son kısmı olan son
bağırsağa açılır.
Böceklerde vücut boşluğunda bulunan
atıklar malpighi tüplerinin kapalı ucu ile
alınır, son bağırsağa getirilir. Amonyak
malpighi tüplerinde ürik aside
dönüştürülür. Son bağırsakta suyun çoğu
emilir . Kalan atıklar sindirim atıkları ile
birlikte atılır.
Dikkat!!!
Kontraktil koful ve alev hücrelerinde geri
emilim yokken nefridyum ve malpighi
tüplerinde geri emilim vardır.
OMURGALILARDA BOŞALTIM
Omurgalılarda boşaltım sistemi üreme sistemi le bağlantılı olduğu için bu iki sisteme
ürogenital sistem adı verilir.
Balık, kurbağa, sürüngen ve kuşlarda üreme hücreleri, metabolizma atıkları ve sindirim
atıkları vücut dışına aynı açıklıktan atılırlar. Bu açıklığa kloak denilir.
Omurgalıların tümünde boşaltım organı böbreklerdir.
Omurgalılarda üç çeşit böbrek bulunur:
 Pronefroz böbrek
 Mezonefroz böbrek
 Metanefroz böbrek
Dikkat!!!
Memelilerde kloak bulunmaz. Üreme hücreleri ile sindirim atıkları vücut dışına farklı
kanallarla atılırlar.
PRONEFROZ BÖBREK
Balık ve kurbağaların larvaları ile köpekbalığı gibi kıkırdaklı balıkların
erginlerinde görülür. Kirpikli hunilerin karşısında glomerulus kılcalları
bulunur.
MEZONEFROZ BÖBREK
Balık ve kurbağaların erginleri ile sürüngen kuş ve memelilerin
embriyolarında görülür. Kirpikli hunilerin yerini bowman kapsülü
almıştır.
METANEFROZ BÖBREK
Sürüngen, kuş ve memelilerin erginlerinde bulunur. Nefron denen
birimlerden oluşmuştur.
İnsanda boşaltım sistemi;
• Böbrekler
• İdrar kanalı (üreter)
• İdrar kesesi (mesane)
• Dış idrar kanalı (üretra)
olmak üzere 4 kısımdan oluşur.
Böbrekler metabolizma sonucu oluşmuş atık
maddeleri, görevini tamamlamış bazı hormon,
antikor ve ilaçları ve kanda fazla bulunan su,
iyon gibi maddeleri kandan süzerek ayırır.
İnsanda bir çift bulunan böbrekler dıştan içe
doğru;
• Kabuk (Korteks),
• Öz (Medulla),
• Havuzcuk (Pelvis)
olmak üzere üç kısımdan oluşur.
Böbrekler dıştan koruyucu olan yağ tabakası ve
bağ dokudan yapılmış bir zarla çevrilidir.
Nefronun Yapısı
Böbreklerin yapı ve görev
birimleri nefronlardır.
Nefronlar;
• Malpighi cisimciği,
• Proksimal tüp,
• Henle kulpu,
• Distal tüp ve
• Toplama kanalından oluşur.
Malpighi cisimciği ve nefronun
kıvrımlı kanalları olan proksimal
ve distal tüpler böbreğin kabuk
bölgesinde bulunurlar. Henle
kulpu ve idrar toplama kanalları
öz bölgesinde bulunurlar.
Her böbrekte yaklaşık bir milyon
nefron bulunur.
Malpighi cisimciği glomerulus kılcalları ve bowman
kapsülünden oluşur.
Glomerulus kılcalları bowman kapsülünün içini dolduran
ve iki atardamar arasında bulunan kılcaldamar yumağıdır.
Bowman kapsülü içi boş bir yarımay şeklindedir. Tek katlı
yassı epitelden oluşmuştur. Glomerulustan süzülen
maddeler bowman kapsülü ile nefron kanallarına
aktarılır.
Nefron kanalları bowman kapsülünden sonra başlar, idrar
toplama kanalına kadar uzanır. Sırasıyla proksimal tüp,
henle kulpu ve distal tüp olarak üç bölümde incelenir.
Nefronun Çalışması
Kalpten pompalanan kanın yaklaşık 1/4’ü böbrek atardamarı ile böbreğe getirilerek temizlenir. Kanın
temizlenmesi ve idrar oluşumu üç basamakta gerçekleşir. Bunlar sırasıyla Süzülme, Geri emilim ve
Salgılama mekanizmalarıdır.
Süzülme
İnsanda dakikada 125 ml, günde yaklaşık 180 litre kan süzülmektedir.
Süzülme olayı basınç farklarından gerçekleşir. Enerji harcanmaz. Glomerulustan bowman
kapsülüne doğru tek yönlüdür. Bowman kapsülüne geçen sıvıya süzüntü denir.
Süzülme basınç
farkları ile olur.
Enerji harcanmaz.
Süzüntü İle Geçenler
Su, Glikoz, Aminoasit, Na, K, Ca, P iyonları, Üre, Ürik asit, Amonyak vb.
Süzüntü İle Geçemeyenler
Kan Hücreleri, Plazma Proteinleri, Yağlar.
Geri Emilim
Nefron kanalları içindeki sıvıda yararlı maddelerin kanal hücreleri aracılığı ile kılcal
damarlara verilmesine geri emilim denir.
Geri emilimde su osmozla; diğer maddeler difüzyon ve aktif taşıma ile geri emilir.
Proksimal tüpte su osmozla; glikoz,aminoasit,
vitaminler ve bazı iyonlar (Na,Cl,bikarbonat vb.)
difüzyon ve aktif taşıma ile geri emilir
Henle kulpunun inen kolunda su emilimi
yapılırken, çıkan kolunda aktif taşıma ile Cl
iyonları emilir. Cl (-) yüklü olduğundan (+) yüklü
Na iyonları da pasif olarak Cl ile birlikte alınır.
Distal tüpte Na, Cl, Bikarbonat iyonları aktif
taşıma ile su osmozla emilir.
Sağlıklı bir insanda; glikoz ve aminoasitlerin
tümü (%100), suyun %99’u, sodyum iyonlarının
%99,5’i, ürenin %50’si geri emilir.
Dikkat!!!
Sağlıklı bir insanda idrarda besin
monomerlerine rastlanmaz.
Geri emilimler dakikada süzülen 125 ml
süzüntünün 124 ml’si geri emilir..
Herhangi bir maddenin geri emilim miktarı kandaki
yoğunluğuna bağlıdır. Maddenin kanda bulunması
gereken miktarına eşik değer denir. Eşik değerin üstü
emilmez, dışarı atılır.
Salgılama
Penisilin gibi bazı ilaçlar, bikarbonat, hidrojen ve potasyum iyonları, amonyak ve boya
gibi bazı atık maddeler süzülme sırasında bowman kapsülüne geçemezler. Bu
maddeler aktif taşıma ile nefron kanallarına verilir . Bu olaya salgılama veya aktif
boşaltım denir.
Salgılama daha çok proksimal tüp ve distal tüpte olur.
Hidrojen iyonlarının kandan alınması pH ayarlanamasını sağlar.
Süzülmede enerji harcanmazken geri emilim ve salgılamada enerji harcanır. Bu nedenle Nefron boşaltım
kanalını oluşturan hücrelerde çok sayıda mitokondri organeli bulunur.
Not: İnsanda alyuvar yapımını uyaran eritropoitein hormonunun %90’ı böbreklerde geri kalanı
karaciğerde üretilir. Bu hormonun eksikliğinde anemi görülür.
Not 2: Hipofizden salgılanan ADH hormonu böbrek tübüllerinde suyun geri emilimini sağlar. Böbrek üstü
bezlerinden salgılanan Aldesteron Hormonu böbrek tübüllerinden sodyum geri emilir.
Boşaltıma Yardımcı Organlar
Deride bulunan ter bezleri vücut
sıcaklığının ayarlanması ve metabolik
atıkların (üre,tuzlar) ter ile vücuttan
uzaklaştrırlmasını sağlar.
Karaciğer çeşitli zararlı maddeleri
zararsız hale getirerek kolayca atılması
sağlar. Ayrıca bilirubin ve bir miktar
kolesterol safra salgısı ile vücuttan
uzaklaştırılır.
Akciğer karbondioksit ve bir miktar
suyu gaz halinde vücuttan atar.
Tatlı su balıkları
Tuzlu su balıkları
Yaşadıkları ortam
kendilerine göre
hipotoniktir.
Yaşadıkları ortam
kendilerine göre
hipertoniktir.
Su içmezler.
Su içerler.
Mineral tuzları aktif
taşıma ile
solungaçlardan
alırlar.
İçtikleri sudaki tuzu
solungaçlardaki özel
hücrelerle aktif
taşıma ile atarlar.
Amonyağı
böbreklerden idrar
ile atarlar.
Amonyağı
solungaçlardan aktif
taşıma ile atarlar.
Glomeruslar iyi
gelişmiştir.
(süzülme çok olur)
Glomeruslar
gelişmemiştir.
(süzülme az olur)
Böbrekte suyun
emilimi azdır.
(hipotonik idrar)
Böbrekte suyun
emilimi fazladır.
(hipertonik idrar)