). Osmanh

:{-I-r.tq
YAz cUHoeui
J,o() r g t'!
). Osmanh
rrr _ I
r z
f OptUm I aplslrun
.
r:t
lrYflml
G :ff*,#;:#l;if
::liiil:ileilJ;
(152G1566)'tn saltanat pllanna d0n0p bakarak nsnr eciebiliriz. XIX. niryrldaki siyisi modernieeme-
tekaddtim eden d6nemde, orijinal Osmanh
or ye
ntiesseselerinin az gok bozulmug Sekillenni ve yeni
_ igdmai-siydsi geli gmelerin bu m0es seselerin temelni
tehdit edici bir hAl aldrgru gdrlrtu. KvI. ytrzpldan
sonraki gerileme dOnemini idrak Ceu rslahatglar kuga$, agkga, I. Suleyman'm.' t dltrn Qahm" yeniden
ca n
landrrman r n yollarim aradllar. 1 683- I 699 irllan
u$: n, le n mat!0biyetlenn tesiri altrnda kalan Q56anh Tilrkleri, ilk defa Batrrun
tistiinlii!flaiin fark:na vard-rlar; daba sonra yaprlan
reformlar, 6nce askeri, billhare XIX. yiravrlda idAti
sAhada, gitglde artan bir Sckilde Bau nuf0zundan etkilendi. Devlet ve tophrm telikHlarindeki temel bir
de$igmeain e;lik ;tti$i kararh
"e kesin modernlegme
hareketi, Bidnci Diinya Savagr'ndan solua milli inkilipla bqla&.
arasrnda Macaristan'da
T&k modernlegme hareketindeki )LX. yuzyrla ka'
dar s0ren teredd[t ve gecikmelertn sebebi, Osmanlt
Devleti'nin, farkb ktilttirlere m.ensup milletlerden tesckk0l etmis bir imparatorluk clmast ve hnnedirun
belli bir ddnem onak sadAkatin yeSine o'dak noktasrm olugrurmasr gerge$nde yarryordu. Diler taraf'
tan, imparatorlu$un siyisi ve iqtimAi
hilA-tslim rf?ninin deligmez kinunu
-
iistyapst.
.r,rtare dayan-
makta ve bu siyAsi
- dni yapt, suitan-halifenin rhsmda doruk noktasma ulagmip bulunmaktaydt.
Osmanh htlktlmd/irrmn bu mevk-ii, bukiimdann iktidinru zayrflatan ve sonunda modernlesme]'e Oncilliik eden geli5meler, bu denemertin ana temasml tqkil
edecektir.
I) Osmanh Hiikiimdin
Ye Osmanh Toplumu
Halil
ir.[cx
(Qev. Mehmet OZDEN-Fghri
(') Halil lnalqk,
Turkey",
3n
d"
"Tlre ltiature
of
PoliffiI \lfuiatioa
UrA\)
Traditional fuiety:
Jryu nd
Tut*,cy,
R.E. Ward, D.Rustow, hincercn Onive.siry P,arl.,
I*51, ,s.42-.53.
)n
Osmanh der'
let adamr ve drihqisi Tursun Be'y, toplum iiyeleri arasrndaki uyumun, her ferdin roplum lginde kabilivedle
XV. yii4t'lhn sonlarrnda ya;ama olan
gore betirlenmi5 yerini muhAfaza etme)i giye eCiles
devlet politikasl ile gergeklesecesni bilbassa vurgu-
lamaktadr. lqtimii nizan -.aflayan ve vistta oiaral
'le'rla ydnairni, iki ydnlil bir mueyyide giiciine slhipti: H0kilmd.lr etcritesi ve hikimiycj ile lctial'
Hiikiimdar arafindan konulan kAideler, kahq bir ka-
di. Hem geriati, hem de dofudar dolnr.va sultan ta-
rak'tere s6hip olmadrklan siirece, bir beger roplumun-
rafindan grkanlan tAli kAnunlan ve nizamlan
uygulal'anlar, ayru kadrlardr, Diter tarafnn, geriatIe ilgili konular tizcrindeki fikir ve mtitilaalan for-
da ber z:rman igin hrJk0mdlnn varhF
elzemdi.
H0ktimder, idimai dUzen icerisinde her hir ferdin ye-
bir gdce sAhip olmamevkiini kuwetlendirmek igin d6Jmi
rini betirleyebilmek
bydi. O,
iEin mutlak
gelirlerini ve ordulanru artnp gUclendirmeli, bOylebir buttn olarak halkn emniyetini ve nizAmr satlanp pekistirerek topl',ma hizmst ctmeliydi. Tursun
B€y'in na-otrki delilleri, aFkga, ber toplumun, mutlat gtce ve geriatin drsrnda kAnunkr ve nizamlal
vaz'edebilme yetkisiDe €hip bir sultana ihtil'aglan
ce
olduSunu ispatlama)" yooeliktir. Sultamn korumakla
vtlkilmlU oldupu delerler. zdslgls dayanan bir igdmai
nizqm ve emniyettir. Bu fikirler. Osmanl ydnetim
felsefesinin temelini olugrurmugtur .
'Osmanh
h0krimdAnmn mutlak gUcU, aynca, eski
Dotr+z has bir Ozdeyi$e de kendine bir da.vanak bulmaktaydr: "Adldir m6cib'i sal5h-r cihan, cihen bir
baEdu divAn devlet, der/lctin niam: geriattir, geriate olamaz hje hiris ill6 melik, mefik zabteyleyemez
ill6 le5ker, lqkeri cem'edemez ill6 mil, mah cem'eden railyettir, raiylati kul eder p6digah-r 6,leme adl"
@t'ire-i ,Adliye. Q.N.;r'1. XI. )'ilzplda yazrlmU Xu'
ttdgo Bilig'den 1839 Tanzimal FermAnr'na kadar
Tthk siyisi fiteratiirtinde defalarca tekrArlanan bu
ibere, der'le ydoetiminin dalandr$ felscfenin fti[ bir
buEsr$ olarak kab0l g6rmtrgttit. X\II. )'0zyrlda Katib ftlebi, sultanrn derla i;erisindeki merked mel'kii ttzsrinde bilhassa durmugtur. lslAm toplrrmunda
mutlat gtig halifeye atfedilmip olmakla bir[lte, teorisyenler, sOz konusu gricon, geriati tatbik eunenin
1'alnrzca bir vi.srtasr oldulunu wrgulamrglardu.
Osmanh htikiimdArlan, ilk ig olarak, kaSt iiacrinde ki mu tlakiyet gr li E, ikridann k en d i gahrslann da top
landr$ bir y6netim tara kurarak, gergck 6Slinde
getirdiler. Onlar bunu, ilgi Cekici bir gekildg fethedilmig topraklardaki her turltl aristokrasiyi tasftye
ederek,
idad gOrarlere sidece
sarayda efitim
g0rm['5 kullan getirerek ve ulemayr kendi hizmetlerine alarak bagardrlar. Sultamn kullan icr6 yetkisini
kullanma, ulemi ise biitirn huk0ki ve mili meselelerin yOnetim ve denetimi de dihil, kAnunlann uygulanmasr ile gOrevlendiriJdiler. Ydnetimia her iki
kesimi, merked h0ktnctc baEI, fakat birbirlerinden
baSmsu idi. Bir vilinin, zultan tarafrndan t6yin edilen bir kadry'a emir verme,vetkisi yoktu. Bu kesimler arasrnda bir anla5tnazhk grkmasr h6linde, kor,u
do[rudan dofruya merked hUk0mete havAle edilir(') Bu Azdeyis ktsoca, hilktimddnn askerciz gtict) olamayaca[mt; paro olmadrP takdirde askerin beslenemeyreEini;
reb'ut m:ilreffeh de[ibe poranm olomoyocapm ye halhn
rqf1furun da anmk oddletle xtlanocastnt vurgulamaktoydr.
mtlll6tirmede, kesin fetvt vermede en ytlksek otorite
olan $eyhtilislAmrn, btik0mete ve1'E buk0ki idireye
mUdtihale etme balikr yoktu. Bir keresinde $eybttlisIerr Alt Crmali, periate aykrn oldufunu dtigtlntlrek,
Sultan I. Sclin (l5lLli20)'in bir kar6nna kargr itiraz efiiek igin h0kfitrrgi ftenaE-rna geldi$ zaman, sulta.D, onu, do'lct islerine m0d6.hale etmekle ithem
amtgti. Fakat XVIII. ytiz,vrlda, yOnetimle ilgili ber
milhim konuda Ss.vbilIisHmn fikrini sonnak, yerlei
mlt bir te6mtiJ fuilini atdr. Bu yiizden, g0kfl$ d0neninde teriat ve dini otoritenb hfik0mete znrle. kab0l cttb'
digi stnrrlamalar, reformlartn uygulanmastnt bil'
hassa elElegtirmi$i. Her geyi igine dan friat, Os6anlr y0netim halatl ve toplrrmunda
- eter burada
rsaret etmcmiz gerekirse, Ttlrk ve Japoo modernlegncr hareketleri arasrnda gok m0him bir fark olarak
gelenekgrlitsn kalesi htline geldi.
dikkati geken
- si1'lseti, iqtimet ban5 ve drlzen utOsmanl iEdmat
runa, devletitr hcr insa$, ftgnrlisins uygu! igdmei bir
mevkide tutmasl gerekti$ geklindeki gelcncksel tcUikkil'e srkr srkr-va balh kaJdl. Her geyden ewel, Os-
iki b0y0k srnrfa aynlmrgtr. Bu
ilki. sdanat berAtr ile pAdigAhrn kendidini velz idAri yaki tanr&S kimscleri, ytni sa-
manb toplumu,
srmflardan
lerine
ray memurlanni, mtllki memurlan ve ulemAyr igine
alan rskerf smrf; ikincisi ise, vergi ddeyen fakat id6reye hig bir fekilde katrlmayan b0tftn mttslim veya
gayr-i m0slim z0mrelerden oluSan re'lyl srnrfr idi.
Teb' asmt, " aske ri"' srrufin imtiy6zlannd a n rr z a! rt1 mak, devletin temel bir ilkesi idi. Re'41€ arasrnda,
1
sidece srnrrlarda fiilen sarapnlar rc medrescde muD-
t^"Am bL tahsil g0rd0}1en soDra s.ultonrn bcrfitm'elde edebilenler (ulemi), askeri smrf mens0bu
olabilirlerdi. S6zun krsasr, kisinin toplrrm iqindeki
mevkiini, sid ece sultanrn iridesi bel,irlemektcydi. Crerileme d0neminde Kogi Bey ve onun gibi d0g[nenler, devletteki gdztilmenin ana sebebini, bu temel
kAidenin ihmal edilerek, teb'arul yenigen ve,ra dmarh
srrufina girmesine izin verilmesinde g0rmiiglerdir.
Osmanh teb'asr, vergi mtikellefiyetlerine gdre, her
biri farkh $attide ohnak tlzere, srasryla mtislim-gayrt s1ii5lim, Sehirli-k0ylil, yerleEik-gdgeh smflanna aynhyordu. Vergi vermek, gergekten de kisinin statustintl belirlemenin en milhim g0stergesiydi. Kamu
hizrnetlerini yerine getirme karSrhtsnda, belir[ bir nisbette vergi mu8fiyeti tarunan kimseler, gergekte, her
ttirlti vergiden muAf olan eskeriler ile suadan teb'a
arasrnda orta bir struft olugturuyorlardr. BtlyUk ktsnunm miri arazt iieerinde, tasamrf hakhna siltip ola-
rak, yagadrEr, k0yltfer, hus0si bir vergilendirmeye
31
YAZ GUNDETII
tabi tutulmuglardr; bunlann her birinin igtimAi mevkileri, 0dedikleri vergilere gdre belirlenerek ditzenli
arah klarla Tahri r De ; terlerine k aydedili;*ord u . Kdy-
liilerin, ne tasarrui enikieri topraklan kirdamaian-
flo, ne bu topraklan terk edip
gehirlerde
yerlegmelerine izin verilmekteydi.
Bu kAnunlar, Osmanh hukumdannrn iridesi do$rultusunda tegekkiiLl etmig olan srkt bir iqtimii tefkilAtlanmayr gdstermektedir. Fakat Batr Avn-rpa'daki
iktis6di ve askeri defi5ikliklere bath olarak, XVI.
ytiznl sonlannda k0klu bir de$igim rukrjbuldu. Bu
ddnemde, meselA Aiman piyidelerine mukAvemet
edebilmek igin Osmanhlar, eyiletlerdeki timarh sipdhileri gdzden ;rkararak, zamaruD silihJanyla mticehhez etmek sfiretiyle yenigerilerin guctinii ve sa)rsuu
artrdrlar. Ordu igerisiode timarh sipdhilerin ihmAl
edilmesi, bunlann igimii statulerinin ciayanag olan
toprak dtlzeni ve vergi sisteminin bozulmasrna yoi agu. Ayru d0nemde, nrilledererasr dciret yollanrun AtIas okyanusuna kaymasr ve Amerikan griryntisflnirn
Ortadogu pazarlanm isdii ermesi, srk: Osmanir mAl
ve iktisidi yaprsrnrn gOknesine sebep oldu.
Drtandan devlere y0neien yakm tehlikenin farkrnJa olan sultan ve b0rokrasisi, uzun bir geqmisi olan
geleneksel gzEden bir reform oiarak dti5iinmekle birlikte, reform i-rkrini ancak bu gerileme ve;dkiig dG
nemi esnAsrnda benimsediler. Qok daha sonraki bir
ririhte Japoniar da benzer turde drg tehlikelere mA:uz kalmrglardr; ancak japon lmparatoru, retonn i*rim tam mdnisryla scrrbollegtirdi. Fakat Osm:nir
Imparatorlugu'nda asil idireci srnrflar muhAfazakir
bir tavrr takrnuken, Japon reform hareked, en eTrndan tcplumdaki baa Onde geien simflar arasrnda miili
::i: destek buldu. Reform, Osmanh lmparatorluBu'cda ',:lnrzca sultamn ve yakrn ip arkadaglanrun ilgi-
s! lle irnrrh kaldr. Ulemi ve iiyiln olarak aruian
eydletieriieki yan feodal toprak aristokrasisi, kendiIerinin yerlegmig grkarlannr zedeleyebilecek her tiiriu yeniliEe kargr grktrlar.
II.Suhanrn Giiciinii Yitirmesi;
Yenigeriler, Ulemi ve Ayinrn
Ortaya Qrkrgr
Irnparatorlutun ba5kenrinde siyisi agdan erkiii
clan gruplar, sultanrn sarayrndaki asken birijkler, bil-
"askeri" srnrfr tegkil eden yenigenler ile
lslimi ilimleri dgretmc, geriarin emirie-
Yenigeri bdliikleri, merkeziyetgi yonetimin asli bir
miiessesesi ve sultanln murlak ikriddrtrun temel dayanag idi. Sarayda, dof,rudan dolruya sultanrn gahsrna ba$r bulunan, daimi bir ordu olarak tegkil edilen
yenigeriler, dahili ve hirici bir dtigmaru bertaraf etmek iqin her an kullarulabilmekteydiler. Aynca yeniqeri garnizonlan, viliyetlerdeki bel[ baSh kaleiere
yerl6tirilmigti. Bu yenigeri gruplan, buyuk gehirlerdeki kaleleri ele gegirdiler ve hic bir kimseyi, hat-
de
€ bir vilin bile
buraiara sokmadrlar.
lVlerkezi
otoritenin zayrfladr$ dOnemcie yenigeriler, Kuzey Afrika, Baldad ve Belgrad gibi imparatorlulun uzak
bdlgelerine kadar, her tarafta ydnedmi ele geqirdiler. Bagkentte de iktidAra kimin geqccelini tiyin ede-
biliyorlardr. Daha 1446 gibi erken bir tirihte il.
fv{urid, umrimi bir toplantrda onlann rizistnr aidtktan sonra nhta geEebilmigti. XVII. niayrltn ilk yan-
srnda, y0netim rizerindeki hakimiyetlerini
iyice
pekigtirdiler. 1628'de iik defa eski bir yenigeri atast,
ulemirun bagr olan $eyhulislimn deste$i iie SadrAzarnhla tAyin edildi. 1630'larda Kogi Bey, yenigerilerle eyilet askerleri arasmda daha dnceden kuruimu5
olan dengenin yok olmasrndan ve yenigerilerin, imparatorlu$un butiin kademelerini isda etmelerincien 5i-
kiya amekteydi. Vezirler, saray mensuplan ve raht
vfisleri, giig kazanmak iEin srirekli onlann desteklerini aramuiardr. YsnigEriler, araiannda dcireile uE'
ra5ma hakkr da olmak iizere, kendileri iqin ii6ve
imdyizlar elde ettiler. Bdylece pek
CoEu ktigtik es-
nif
srrufina katrldrlar ve boylece lsunbul halkrntn
asaylsi kadar yonetimin milisiyisedni de etkilediler.
$imdi de giiClii bir miitegailibc srnllt olarak iyAnlann viliyetlerde nasri ortala grktrkiannr tetkik edelim. Osmanhlar, geleneksel olarak gehirlerdeki sanat
erbdbrna ve tiiccirlara farkh ve itibirh bir smrri bahSetmis ve aralanndan en n0fOdu ve varhkltlannr bu
topluluklann abii onderleri olarak ammrSiardl. Ahi
birlikleri ismi altrnd a orgaruz* olan sanat erbibr, XilI. ytirznldan itibAren Anadolu'da qok mrihim iqtimAi ve siyAsi roller oynamtglardr. Ahi onderleri,
birqok Anadolu gehrinde ydnetimi eilerine geqirmiSlerdi. Osmanhlartn merkeziyetqi ydnetimieri altrnda
ahilik, adrm adrm zayilayarak basit loncalara d0niigm0s, fakat her bir lonca, kendi kAidelerinin uygulanrnastna nezAret ve yetkiiiler 6niinde kendilerini
temsil edecek olan kahyi isimii imirierini seqme hakkrru ellerinde bulundurmaya devim etmi5ierdi'
hassa gerqek
ker:Cllerine
nn-i Lelsrr ve tatbik etme yetkisi veriien ulemd ve ye-
nrgeriler sihip bulunmaktaydr. Fakar XVIII.
vuzlrlda, vilAyet ileri gelenierinden bir grup, iyin,
imparatorlu$unun her yarunda en griglti srruf hiline
32
gelmigti.
Lonca reislerinin tisttnde, lehir sikinleriyle ilgili
meselelerde, ydnetimin her zaman oo$rudan kendileriyle gor0srtlBti gehrin en nuf0zlu kesimi oian Ayin
ve 6rdf yer aftyordu. Bu iyin ve esrdftn, Osmanlt
;chirlerinde XIV. ytlznlda dahi mcvcur olduklanru
g6rilyoruz. Ne zaman sehir haikrna bir fermin-:L;
A
miyun ula5sa, beldenin kadrsr, gehrin iy'in ve egrillnr, lonca kahvilarrnr ve imi.mlannr toplantrl'a
etmekteydiler. Ayinlar, her tUrlU mahireti gOsrerc-
qa$rrmakta.'*dr; gtinkrl. Osmanh kavnaklannda ificie edildifi gibi, "1'aptlacak olanr sdyleyen ve yapan,
drsr, gopunlukla ellerinde basit birer klkla hAline
gelmekteydi. Onlann ilbirlifi olmaksrzrn, yetkililcrin vergi ve asker toplamalarr veyi kamu emniyetini
sa$amaian miimkiin olamamaktaydr.
haikrn temsilcileri ve vekilleri bunlard:". Halk arasrnda. bUtiin bir beldevi tenrsilen bir kasaba kahyisr
vc aynca her mahallenin bir temsilcisi, Oteden beri
segiimekteydi. Mahalli egrifa, gehirdeki selyid ve 9eriilerin reisi olan nakibti'l-egrdf ve bem rnahalli trie m:'nrn reisi, hem de $eyhulislAmrn mahalii mti,rnessiii
oian rniift[ dahilCi. Niifudan esis olarak dini vazifslerinden kaynaklanmakla ber?ber, egrif um0mtyei ie ioplumun zcngin uyelen arastnda yer ahyordu.
Esrif istisni edilirse, iy6.nlar, bir sehrin en etkili
zengin vatandaglanndan olugmakuydr. Bunlann gotu, basit bir menge'den, ya resmi mevkiierir: istismir et-mel: s'3retyle niksclmb bulunan mevcut
kuqtik mahalli me-mur ziimresinden vela aynr gekildr hareket eden yenigeri subaylr$ndan gebnekteydi.
i e en
3
Daha 6nce is6ra edildi$ gibi, imparatorlutun verF ve toprak sistemi. 1595-1610 pllan arasrndaki bu-
iiik
kargaga
(Celili isylnlan: C.n.) doneminde
tf inlann, kiracl ve-
cegigime uframrgtr. )'eni paniar,
1a vergi miistahsilleri olarak miri topraklan tasarruf eden timar s6hiplerinin yerine gegerek, t3,s136.
rek etkili olmakta ve bu s0retle sultanrn
vilisi
ve ka-
A1€-olar, sen'etlerini ve giiglerini, iltizAm yoluyla olduf,u kadar, miri topraklan kiralamak suretiyle
de artr&lar. Bu ttir topraklann geniS bir bttiiimLnun timAr sihiplerine tahsis edilmesinden vazgegildi; sdz konusu topraklar, devlet tarafindan Ayin ve
alalar gibi maballi ileri gelenlere kiralanCr (iyin,
urDfirniyetle
rfa
unvS,nma da sA]ripti; fakat burada
irdala beriber zikredilen efalar, tagradaki daha kUEiik iyinlar demek'-ir). lmparatorluktaki tanm topraklannrn 9o S0'sinden fazlasr, devletin keodisinin
kira-va
verdili miri topraklard, BatsSlanmg toprak-
lann bEf'tik bir bolilmti ve merDurlara ve gozdelere
tahsis edilmiS topraklar, 3!D fkilde tasamtf ediliyordu. Ayinlanir mahalli otoriteler iieerindeki nUf0dan ve onlarla olan yakrn iSbirlikleri, kiralama
iglemlerir,de kendilerinin tercih edilmeierine sebep
olmaktaydr. Daha sonra XVIII. fiizyrlda kira.rama
i;lenleri kayd-r hayat sanryla yaprld ve bilS.hare eski kLdarra haklan, ki'ac,lann olulianna da bah-
blline gelmelerini kolaylaStrrdr. Kacir Fdildi.
Itdza.n usfilti. XVi. 1"u4rlan sonlanna dofru, esrivasetindeki iy'6n ve esrif toplantrlannCa goril$uki tim6r sistemin i n bozulmasin dan son ra .va yg nlqsi:n cir miihinn rnesele, umumi-vetie b5lgenin tahmin
vc iak-iir edilen toplam vergisidn halk arasrnda terzii :.r ve mahalli e5rif, bu k3.rh igin iEinde yer almaktan
;,.Ji Timarh ordusunun g0kUgUndert sonra, merkezi
kaze.rgh gktrlar.
fcoda.l be1'ler
r
.,.-.;-rcii:c, sal:uan gittikqe artan yenigeri ordusunun
bu','[vgp para ihtiyAnm sa$amak iEin viliyetlere payia;:;rrlan olafaniist{r vergilere oldukga srk baglurdu.
ts,-r husfisi ve mahalli masraflar iiin konularr vergricr. a1'6n ve egr3,f meclisi tarafindan muaryen gahrs-
'
lara iltizAma verildi: nultezimler ise gopu defa bu
l'etkiierini kendi Fhsi senet ve ntiffidannr geniglernek rgin kuliandrial. Fur'lar, umumi;*etie vergi tevzi deiterlerine kerdiieri adrna fazladan vergi kalemleri
tiive etmekte ve1'6, kendi gahsi hirmetleri igin ek ticr:ilei toplamaktaydrlr. KezA, EoEunlukla nu defter::;i denetim ve kontrol icin merkeze gOndermeyi
i-.;rii etmekte ve boylece vergiler, merkezi yonerinin Lontrolii drgrnd a zorlatoplanmaktaydr. 1705'te
\{anisa'da, bu gibi stiistimAller yiiziinden gale$.na
geicn halk, Ayin ve egrifin toplandrtr mahkeme binasrnr basmrgtr.
Faka'., umtmiverle iyanlar, kendilerini halka,
t)rriann hair^iieri olaiak g5stermeyc muvaffak oluyorlarcii. Ara sira, vergi mudfiy'eti igin suhana, kadrya
oa usdik ettirdiklen kendi imzalanru ta5iyan diiekgeier gOnCeriyorlardr. Diler taraftan, sultan tarafindan
gOnderilen zahm huk0met memurlan ile de mUcidele
Qoktis d6neminde, sultanrn vAiileri, mil! ve iC0ri
l:onularda. miitesellim, voyodr ve subagr gibi gegitli
;.si ccler altr nd:., k endilerinin matralf vekil i sri olarak
t-"zat 6f ialan kullandrlar. .{ynca, uart sllren savaglar ytiziinden yeni askeri birliklere .lian ihtiyicrn
gittikge artmast ile, devlet, iyAnlann dogrudan ken,
di komutalan altrnda, masraflanru Lendilerinin iiar-
srlal'aca$ kurryetler haarlamalannr tegvik ettik.
Boylece XVIII. yiizylda Anadolu'da ve Ba.!kar, vilayetlerinde -vari feodal gii;l'j bir aristokrasinin do!maslna zemi;r hazrrlanmrg oidu. Al'an 8ilelerir,in
;ogu, bir kag nesil boyunca meskilerini muhdfa:ava ve rnahalli h6.,redanlar tesis e'rnevi
:l.rktedir ola-
biidiler. Eia zamanlar, kiralamrg oldukian bolgeleri
Eenigleme-re gahgan rakip iyinlar arasrnda gergek
m!.nida gatrgmalar vuku'bulmaktaydr. Bunlar arasrnda en gUglii olanlardan bA.alan, milikAnelerinin
bulundupu viliyetlerde kontrollerini pekigtirecek ve
sirasrnda sultanrn otoritesine mukAmet etrirebileceL
olan vezir ve pata gibi resmi lnvAnlann Lendilerirre
verii;nesi iqin htlk0meti zorlamaiiuydrlar. Sultan,
kendi konumunun zayrfhg dolayrsryia, bir iyinr di'
lerine kargr harekete geEirrneye gahgtlysa da, bu go-
33
YAz cUnoemi
kez sadec€ o ayintn aqm derecede giiclenm€sine IU. Selim, idarecilik, mfi arAzinin kiracrlarr olan
yol agtl. Giiney r\rnavutluk ve Kuzey Yunanistafl'rn ayanlar, tedaviildeki para ve uleminm statUsit lte
ilgergek hikimi olan Tepedelenli Ali Pa'a, d.yin men- gili rslahat fermanlan da srkardr; fakar brirtn bun.
lar tamemiyle geleneksel Cizgiled takip etti.
5e'li bir pa;anrn en me5hur ornegini
!u
olufturur.
ItI. ft07-lt0t ilrtililleri:
yeniseri, rJreme
Arasrndaki lktidir
lg07 ve tEog ihtilallerin.in
yii4rrm ba5rannda os,''",,r,
gahsi muhifazakirhBrna ragmen,
.
-":..AJii
Miic6delesi
krsa bir tasviri, XIX.
i.r","il.r"l";;;";
,i.
yisi geli5melerde, yenigerilerin, ulcmi ve dyinlann
oynadrkran,or,in o.'.".'lni ui ii" ro'"'...-r,ii'.
ltl.
Seiim, o,.
ffi:i,:?,'J:il.'*11*T::,l:?ff#ilii#*1fi1,i:1,1;
yaraur. Dinen kabul gormt gelenekreri remsil ecen
ulema, umm0mivetle kendisine muhilifti' Re formlar,
jfi lljljll,l,liJi ii.
;"ffi"t::1"-TnT jiT$Jff,il*;i'l:
',|'dtriJi,1*11'L11ii,li,
-
III. Selim (1789-1807), Osmanlt-Tilrk BatrLlasma kilerinin sebeb-i hikmetini agrklamak ve hakh goshareketinin babast ve d€!-let igindeki um0mi rcform- termek igin, daha ziyide Seriare bagrtrmaktaydrlar.
Iann temsilcisi olarak teEkki cdi[r. Q gergekten de
selim'e muhilcfa edilrnesinin Scrgek seb€pleri'
Batl medcni).rrinin muhtelif cepheleriyle yakrndan
sosval
orta$da bulunmaktavdt' onun' dolrudan
gilenmisti- lrr. sctim',,, rtsl
dogruva kendinc ba$r nizimi bir ordu meydina gcBekir R6trb tr"noi' r,.noiJn.'
lirme cabalan' bir hraila' venigerilerin ve diler ta'
idari muesseser€rre iriu
raftar
dvinlann devlet ictrisindeki hikim mevkilerini
manda posta to,..,lJ "r"r"r,
rt".iJi".r"t'Eii
tcbdit
ctmektevdi'
Avnca' almrs olduru mali tedbir".
il-
a;'ti;;;"i#;;il
,;;;;|*t
;.br:;;i.;;
;
,.:
t"n,",
knorojik ve sosyal
;.;:
"it*.i.Ja-"il;d."
ruath bir rapor suDdu. Selim, Bao baikentlerine tdte
ler, iilke eaprnda yaygrn bir ho5nutsuJluga sebeo
du u. kamuoya ile ulemAyr a1ey6ne gevirCi.
ol-
enili yeni elgilerine, bu devletlerin askeri miiesseseleli kadar idari miiesseselerini dc incelemclerine Selim, yeni orduyu finanse :tmek igin hed-t Ce'
dair musber talimatlar verdi ye elcilik memurlannrn di:d'i kurup miri)" ait arazirir miihim bir krsmtntn
gelirlcrini bu hazineyc rahsis etd. llave ka!,naklar sal'
Ba$ dillerini oErenmelerini vc faydah teEkki
leri her,.eyi tetkik etrnelerini tefvik eni. Osmanlr
lamak igin de gegitli vergilerin Disbetlerini yiikseitu.
led'ndc reformlara ba5lamadan 6nce, aralannda Ara.lannda memuriyet, muanyet veya timar teYcihyin
€ttikDcv-
subayfun nin yap dt!! huktlmd& bsitlanEa iicret Odedkncar
memurlardan, yiiziindcn, halk iEiadeki biz n0f0zlu kimselcri alcyuygun gordilkleri rcform tekliflerini kendisine sun- hinc gevirmis olclu. llk,rcpti ayanlardan geldi. Sul'
malaflnr istedi. Fakat, S€lim'i reforrnlara sevk eden tan, 1806'da askeri refornunu genitletmek ici!
ana saik, impanlorlugun askeri giiciinii canlandrnp Anadolu'dan Balkanlara "yeni birlikler" naklcuncryi
Osmanh Ordusu'nda vazifeli bir Fransrz
da bulundulu hizndindeki 6nde gelen
eski hAlin: gctirme ve Karadenizin kuzelindeki mus- pllnladrg bir suada, Balkanlardaki Ayinlar EdirD€L
lijmanlarla mesk0n topraklan yakrn bir geqmi5te zap- de topland ar ve onun daha fazla ilerlemesinc kltrF
teden ve gimdi dc bizzat lstanbul'u tehdit ed€n Ruslan gktrlar. Muhefazakarlar, :ibrk yeniceri agast yetri
ged piiskUrtmek kararnda olmasr idi. Onun devle! Sadrazan Hilni Pa5a ve tutucular tarafindan dcs-
anlay5r da atalanrunkinden gok farkh defildi. Di- teklenen bir falatik olar xJ"-btilislam Ata'ulah Ef@'
ger bir deyigle Sclim de, ordu olmadan iktidar ola- di'nin liderliEinde iktidarr derhdl ele g€cirdilcr'
mayacagrru, yeterli g€lir kaynaklanndan mahrum bir Yeniqerilerin Nizim-r Cedid'e muhdlefetlerinin scbcol
ordudan bahsedilemeyecelini ve teb'a arasmda adalet !.eterince anlas abilmekredir; zira, yeni ditzcn' kcD
ve r€lah olmaksrzrn servetten soz edilemsj-eceEini id- dilerinin imha edilmesinin vasrtasrrdan baska bil tsy
baslatan fermanla- de$ldi. Bunlar, yeni vergilerle ve Selirn'in pararun d+
nda, atalannrn yolunu kendisine rehber edindilini gerini dii'iirmesinden dolayr yiikselen ent'lasyodr
ve $eriarin, r iislilmanlara "kafiri altetmek iqin
canlan yanan lstanbul halklnl da toparlamayr brtcs'
firin hilelerine" bagvurmalallna ccvaz verdiE!Di
tardrlar. Sultanln, vurgunculara karst fiyatlart
bir etmesinin ve korkunc rehditlerinin favdasrzhF
lirrmekreycii. Onun tcdbirleri arasrnda yeni
grkmrstl. Asker olnayan iahlslann *riatrulur!'
silehlann
sidece
Avrupa
onaya
gclenede aykrri olan 5ey,
dcfilimlerida bulunan ycniceri emekli maaslanntn (esimc
rlmakla yerinmeyrp, aynr zamanda Avrupa
nin, e-tritim usollerinin ve iiniformalann:n c,la ahnmrg terlerinin, q.n.) iptil edilmcsi, baSkentteki eok sayrd'
n mt'
halkr ,Ja erljicmr5ti. Nihar-ct S€lim, refonnlan
olmasrydr. CilnLii, Batr ilmi duguncesi, geienekel
trrgf'
lgm diliiincerine, ke?3 Batl unifbrmalan da gelcnek- zimini vc uygulamalann lontrolthii, bir Srup
mernuria$
tonno b,.oirnt5t,- Soruniu hiik0mct
sel l:rtborlcrc mc',iian
rik ediyordu. Askeri reformlarl
kab€ve
ls-
34
okumaktaYdl.
I
onlarijan ttefrel etnicl:lcviJil'.'r \'(' T.anianla sultaitrn
()nlarln gozirtlclc rc'fointcu sultan,
alci'hine ddndirler.
bir avuq g6zdertin kcyfl iciarcsirri idameden ba$ka bir
Se)'
)-apmamt;t:. Nitekim, Selim'in halefleri z.arn3,nln-
da da benzer ithAmlar yaprlacaktr'
Krsacasr,
bir tahlilcimizin de belirttigi gibi, ls-
unbul halll, Nizim-r C€did taraftarlan ve onun mu-
hi[fleri olarak iki kampa aynlmr5tr. Nihiyet
1807'Cc
I'enigeri 1'anraklart, reformcu sultana karSr ayaklandrlar. Biitiln yenigeriler, ulemA ve lstanbul halkr, yi.ni
NizAm-r CediC'i, bu giyeyle oluSturulan hazineyi ve
gdzdelerin uygulamalanni yiinirlUkten kaldrrmaya
qahtan herkes, onlara katrl&. $eyhulislAm AtA'ullAh
Efendi. sultamn tahttan indirilmesine diir bir fetvA
verdi; bu fetvida $eyhiilisl6.m, Selim'in, sorumsuz
ki;ilerin iktidan gasbetmelerine ve ele eegirdikleri gucri miisliiman balka kargr kullanmalanna ses grkartmadrp iqin hanfeUle ISyk olmadSm bildirmekteydi.
Asiler, yeni sulran IV. Mustafa ile, geqmis faaliyetlerinden dolayr haklannda tikibit yaprlmal'acalrnr
remin eden bir antlagma 5'aptrlar; buna mukAbil artrk hiE bir s0rette devlet iglerine kangmamayr taahhUr etmekteydiler. Soz konusu tahlilcimiz, sultan
iaiafrndan bOl'le bir taahhutte bulunma hidisesinin,
Osmanh ti,rihinde egi gOrtilmemig bir gey oldutunu
soyler. Yenigeriler ve onlann muhAfazakir miittefikleri,5imdi artrk ycinetimin tUmUmUn kon',ioltin[i ele
gegirip Selim taraftarlanm tasfiye etmekle mesg0l idiier. lr{usrafa'run otoritesi, sarayrn duvarlan drgrnda
hissEdilmemekteydi.
Ayinlar, iktidAn yenigerilerin eUerinden gabuk aldrlar. Eskiden Ruscuk 6yinr olan
Alemdir Mustafa
Pa;a'nrn Onderlitinde, Rumeli i.vdru, o srrada Tuna'da bulunan imparatorluk ordusu ile birlikte bagkente kargr harekete gegtiler. AJemdAr, isnnbul'u ele
gegirdi; I'eniqeri elebaglanru ortadan kaldudr ve tahta
tekr6r Selim'i gegirmek istedi. Bu srrada Selim'in katledilmig oldulu anlaprhnca, Alemdir, II. Mahmud'u
.;ultan il6n etri ve kendisi de Sadrizam ve diktator
uldu. Onun sadArete
tiyin
tezkeresinde, kendisinin,
but[n devlet iglerinde geriate g6re hareker etmek, yeni9-eri
ocalr ve ulem6 ile igbirlili yapmak ve eski Os-
nanlt sultanlarrnln kAnunlarrnr
u1'gulamak
hus0sunda Cok
dikkatli olmasr gerektili vurgulanrnaktal'dr. Bununla birlikte, Alemdir doneminde,
Nizim-r Cedid aleyhti,rlarrna kargr gok sert bir tepk;nin mevcut olmasr. iki a)'iqinde bine )'akrn kiginin
idimrna 1'ol
aErr.
AvAnlar, daha onqe -veniqeri bolUklerine kargr bir-
l..ik bir
cephe olugrurmamrglardr. Anadolu'daki hAzr
guclti df inlar. Selim'in Nizim-r Cedid'ini desteklenri'iitevken, RumeLi'deki dy,dnlar I 806'da 1'enigerilerle
_ ilbirlili I'apmrglardr.
Fakat ginrdi, Rumeli ve Ana-
;,,,t;1r;1.:, - i. .;.i.,.
mer,:,:,:i i6.itttiirti kontf,.f altrnf :r!;ir:r\ r; r,iii.,'eil.' :Cek: r:erkilerini garal-,rr :tmek arzuslr;,la gericileCirirr tit'ar:ran, rt-!-1lrinl.;r1
glli
re kar5r birlrymiglerdi. Krsa sure sonra. birle;ik a5'in
kuvvetleri, yenigerileri ve sarayl sindiren ordularry--
la birlikte lstanbul'a tigtigtiiler.
AyAnlar da, trpkr yenigerilcrin 1'aptrgr gibi. sultana Sened-i lrtitOl adryla bilinen bir antiagma imzalattrlar. Bu vesikanrn bagiangrg krsmrnda, merkezde
devlet btftkleri ve n5rada d1'Anlar arasrndaki boliinme ve mticideleler ytiziinden imparal.orlufun tehlikeli bir noktaya geldiEi vurgulanryor ve bu senetle
devletin kalkrnmastlfrn gerekli goriilen Sartlann belirlendili ifide ediliyordu. SOz konusu vesikada yer
alan ana htiktimler 961'ledir: Vezirler, ulemi, devlet
ricali, ta5radaki bultik 6y6,n "hinedAnlarr" ve baskentteki askeri gruplar, sultanrn htikiimdirhk otoritesine, gahsrnda sultanrn mutlak iktidinnr temsil
eden Sadrizarryn emirlerine her zaman riAyet ve herhangi bir isyina kar5r birlikte hareket edeceklerine
soz vermektel'diler. .A.ntla5manrn miihim
beSinci
maddesinde imzA sahiplerinin, pAdigAhrn ve devletin
otoritesini. nizimr ve cmniveti korumayr tahhirt ettikleri; devletin de kendilerine kargr alnr gekilde dar ranacalr; merkez ve taSra vezirlerinin, antla5ma
gartlanna ri6yet eden ve kinunlara saygr gosteren
6y3.n "binedin"lanna kargr bir saldrrr ve ki.nunsuzluk t'ukfibulduiunda, bu haksrzhlr def'etmek igin,
ayru fkilde birlikte hareket edecekleri ifAde edilmektedir. Aynca, "haneden"lar, kendi idi.releri alrrndaki
iyin
ve ileri gelenlere kargr keyfi bir harekette bulunmayacaklanru; bir 6y3.run sug iglemesi durumunda, merkezi hUk0metin izni olmadan ve sorusturma
yapmadan cez6Jandrrma yoluna gitmeyeceklerini taahhiit etmekteydiler. Her bir "hinedfn", yekdilerinin kontrol si,hasrnm srnrrlanna saygl gostermeyi,
bu srrun ihlAl eden birine kar;r birlikte hareket etme-r'i kab0l ediyordu. Sened-i lttifek'rn 2. maddesinde, Syanlar, kendilerinin ve hAnedanlannrn rarhlr,
devletin varlr$ ile kAiir, olduitrndan, gevrelerine topladrklan askeri "devier askeri" oia;-ak yazacakla^nna, giyet bagkenttekiocakii askr,-rler bu duruma kargi
grkacak olurlarsa, ittifik hilinde onlarrn kargrsrnda yer alacaklanna soz veri,v-oriardr. A-vnr maddede,
sultan nimma, viliyetlerde cievlet vergilerirun toplanmasrnda iSbirliEi eurqi de taahhtit ediyorlardr. Ayrrca, kendi idireleri alrrndaki halkl [oruyacaklanna;
devlet, vekiller ve ta5ra i1'anlarr arasrnda aktedilecek miizi:kereler sonunda haksiz vergilerin kaldrrrlmasr iEin ahnacak kararlara riiyei edeceklerini temin
etmekteydiler (Madde 7).
SOz konusu vesika.
bir taraltan cn 1'Ul.sek
Cerc
cedeki ulemi ($eyhiilislam, Nakibti'l-eyrAl' r'e hazas-
kerler), devlet riciii (SadrAzanr, Defterdir.
Q..
YAz
cunoeui
Reisri'l-krittib, Sadiret Kethudist ve baSkalan),
ba5-
kentteki askeri gruplarur komutanlan (Yeniqeri ala-st,
Sipihiler afasl) gibi devleti olu$turan ztirnrelerin tem'
silcileri ile diler taraftan, o strada l.stanbul'da bu-
lunan belli bqh ta$ra hinedanlan (CabbArzAde,
Karaosmanoglu, Sirozlu lsmAil Bey ve Qirmen lvlutasamfr) arasnda geriate uygun mua-yy-en bir akit formunda (misik, q.n.) imzal:IruruStlr. Senette, sultamn
gahsrnin defil, "devlet"in zikrediLnip olmasr, kay-
da delerdir. Sultan, di[erlerinin yaptrp gibi yemin
etmemigti; fakat, en yakm mti5A'rirleinin kendisine,
boyle bir belgeyi tasdik etmesinin, mutlak gticitnti tamimiyle srmrland racagm hatulatm alanna rafmen,
tu$asur sdz konusu senete bastr. HidAnlann bir kag
birbirlerine kefil olmuglardr. Belgenin zeylinde, senedin imparatorlu$un yeniden ihyAsrnda daimi ve s6bit esaslan olu5turaca$ beliflilmekteydi. Bu sebeple,
Sadrizamhk ve $eyhtilislimhk rraki.ryrrna gegen herbir kiri tarafindan imzilanacak ve bunlar, senet hukumlerinin harfi hart-rne yerine getirilmesine neziret
Bu m[hinn belge, gogu kez, tArihi
mdnAsr ve onu hazrrlayan dmiller
yeterince bilinmeksizin qok farkh
gekillerde yorumlanmrgtrr. Bu belge
de lvlagna Carta gibi, htikijmdinn
mutlak otoritesi tizerinde mahalli
kodamanlar tarafindan getirilen bir
smlrlama idi; fakat i\{agna Carta'nrn
yaygrn anlamrndan farkh olarak,
liberal-demokratik gelitmeler iEin bir
hazrrhk husfisiyeti yoktu. Bu senet,
sultarun iktiddr gticiintin azahglnr ve
ta$ra derebeylerinin ortaya glkl$rnt
aflkqa gosterir.
edeceklerdi. Belgenin bir s0reti de, onun ebediy-ven
ytiriirli:kte kalmasrna bizzat dikkat edecek olan sul-
tana verilmigti.
Bu miihim belge, go$u kez, tirihi mdn6sr ve onu
ha-arlayan Amiller yeterince bilinmeksizin qok farklt
gekillerde yorumlanmtptu. Bu belge de Magaa Car'
ta gibi, hUkiimdann mutlak otoritesi iizerinde ma-
hal[ kodamanlar tarafrndan getirilen bir
strurlama
idi: fakat Magna Carta'run ya grn anlamrndan farklt
olarak, liberaldemokratik geligmeler igin bir ha-anirk hus0siyeti yoktu. Bu senet, sultanm iktidir gti-
cthiln ezehgml ve ta$ra derebeylerinin ortaya rrkitrm
aErkp gosterir. "Hinedin"lar, belgede sdtanatu
pek qok geleneksel haklanru taqrmaktaydr: Sultan
otoritesinin mutlakh$, ydnetiminin ba$msult$:
devletin viliyetlerde dotrudan asker alma ve vergi
toplama haklan (Madde l-4). Aynr zamanda belge,
hinedinlar merkezi otoriteyi ihlil etmedikleri mriddetqe, ydnetimin onlann mevkilerine ve yerleqmi5
haklanna say$ gdstermek zorunda oldu$r1ntl 39t1'
ga belirtmektedir. Aynca, hinedinlar ve devlet ricili, sultanrn hUkffmetinin tiyeleri de dihil, belge
ganlanmn ihlil edecek olan herkese kargr m0gterek
harekete gegme hakh kazanrnrSlardrr. .{. naddede,
"saddret makAmr da klnun dr,.r irtikAb ve irtigida
bulunursa vevi devlete zararh kotti iSlere kalkrgusa",
herkese. onu divi etmek ve s0iistimallere engel olmak yetkisi vermekteydi. Fakat, s€net, bu t0r bir d6-
vay'l yrirrlrebilecek herhangi
bir
husfisi tetekkiil
olugturmam$u. H a.ned2nlann isedikleri ley gerqckle
merkeziyetgi ve ilerici bir yone:im tarayLa batdagmavan bir muhtiriyer dereccsi elde etmekti,
IV. lmparatortukta
Sultantn
Giiciiniin Yeniden Tesisi:
Modernleten Devlette Sultanln
Biirokrasisinin Onciiliilii Ete Atrgr
Ayinlann hAkimiyeti peli uzun Sii..nedi. istanbul
halkr kadar, satay ve Osmanh bilrokrasisinin tiyeleri
de korkulu bir bekteyig i{ndeydiler; iy€n hi.kimiyetine son veren ,veniqerilefin kargr saldtrrstndan ol-
II. Mahm0d (1808-1839)'
ta$rada otoritesini yeniden tesis edebilmek iqin sidece, gimdi eskisinden daha da ba5r bozuk bir duruma
dukqa hognut oldular.
gelmis olan yenigerilere dayanabilirdi. Bununla birlikte, l8l2'de Rusya ile yaprlan bans antlatmastrun
hemen ardrndan lvtahm0d, tasradaki belli bash Ayinlan tasfiyeye baSladr. Bunlardan mukivemet edenlerin bir krsmrnr, civir vililerin komutastnda.
bulunduklan bdtgelere askeri kuvvetler g0ndermek
s0retiyle bastrrdl. lvtahmud, dilerlerini de, onlann
bizzat boyun elmelerini ve erkek evlatlanntn daha
mutevizi mevkilerle yetinmelerini sallamak igin un'
vanlanndan ve kira akitlerinden do$rudan dotruya
mahrum etmeye muvaffak otabildi. Fakat l82l !"thnda ayin kokenli pagalann en n0f0zlusu olan Te'
pedelenli Ali Pasa, gergekten buyuk bir direniSe 3e;e'
Onun isyintnt, Yunan isydru rikip etti.
Mahm0d'un serkeg dyAniara karqr yiirtittrilii m0cidele, bir gof,unun malintn mrilktlntin eiinden absmasl ve vilSyetlerde hiikrimdir ororitesinin hemen
a
hemen yeruden tesisiile neticclendi. Siz konusu iyinlann yUzlercesi, yine de rnahalli idirelerin ba5rnda
buiunuvor ve kiraladrklarr genig topraklan tasarru-
fa der'6.m ediyorlardr. Vilivetlerde hili en ntlf0du
srnrfr olu5turarak pasif mahalli halkrn yantnda, ziriim vililere ve keyli-mtistebit bir merkezi yonetime
kar$r goEu kez halkrn koruyuculan hlErnda onaya
nkryorlardr. Daha sonra, balk kUtlelerine siyisi har'3ta katrlma imkiru sa$andrfrnda, bunlar siyAsi [derlikte mtihim bir rol oynayacaklardt.
l8?5'da, Yunan isyirurun en kritik bir doneminII. Mahn0d nih6va yEniEerilerden kurtulmak husi.rsunda kagmlmaz karAn vcrdi. Trph vilSyalerdeki
6.si 61'6nlar gibi bunlan da ortadan kaldrrarak bil6bare zamamn gartlanna uygun olarak, imparatorlugu yeniden organize etmek igin stnrrsrz bir iktidi,ra
de.
sAhip olacaktr.
YeniEeril erin imhAstndz n once, bunlar tarafindan
cisteklenen Hilet Efendi, bilfiil devlete hakim oLnup
b ulun uyord u. )'eni gcrilerin imhisrn dan sonra, Selim
zaminrndan kalma bir reformcu olan Hiisrer''g yeni
bir ordu
t6kil
etmesi vazifesi verildi; olugturulan bu
nl igerisinde impaiatorlutun esds
Htisrer', gsfti Q5nilanh kul sistemi-
1'eni ordu, onbeg
gOcti hiline geldi.
niD bir ilrtinii idi. Bu sistemin, sultanrn mutlak otoritsini hakim hlmakta son derece gUvenilir bir visrta
oldutu, XVI. yuz)"I baslannda Kemil Paga-zAde tarafrndan aqrkF belirtilir. Sdz konusu sistemin son
b[ytll temsilcisi olan Htisrev, imparatorlukta paga
ve vili rtitbelerine kadar yt*.selen birEok k0leyi bizza yeti5tirmiSti. Ancak, $liphe yok ki, Osmanh Devleti'nde gergek modern reformlan ba"sla1gr.1 itit
BanldaS mU di pl o m at -btirokratl ar yerin q h en iie b un lar bulunmaktaydr.
A:ran menge'li pagalardan gelen ve Mrsr paiasr
olan Mehmed
Ali,
Tepedelenli'den gok daha tehli-
ke[ bir is-v6.n gkard. Ali PaSa 1833'ten bu yana, btitun gUciinU impaatorlu$un Asya'daki viliyetlerine
vayma)-a y0neltmigti. Mehmet Ali PaSa'nin niiffizu,
\lahm0d'un reforurlanna karpr olan 6l'dn ve muh6fu*er kiitlelerin kendisine sempati duyduklan Anadolu'cia bile hissedilmektel'di. l\{.AIi, lE33 ve 1839'da
\{ahm0d'un yeni ordulanm ma$0p etii. Bu kritik
ddnem, imparatorlufu mutlak yrkmdan kurtarmak
bir reformcu neslin ortaya gktrg dOnemdir. Hiisrev Paga gibi askeri reformculardan tamamen farklr olan bu insanlar, Avrupa ba5kentlerinde
i'adfe gortirken, milletlerarasr ahviili ve Batrh dev-
iEin yeni
ietlerin btin;-elerini 1'akrndan tanr)'an betli bagb diplcnatlardr. Bunlar, ulemd ve askeri srruf gibi Osmanh
Devleti'nin asrrhk biirokrasisini'olugturan srnrflarrn
drsrnda riEtincri bir srnrfr olu$turuyorlardr. Etitimleri, :opunlukla kul sistemi iqinde yetiten askeri ztim-
renin ve srkr bir resmi ditri efitim veren mekteplerdcn
(medreselerden) yetigcn ulemArun e$timinden t"mamen farkh, devlet bilrolannda edinilmig pratik bu
e!,itimdi. Dplomaside ve miliyedeki hizrnelerinc gol
gel' borglu olan bu biirokratlar, XVIII. yUznldaD
beri ytinetim iperisinde gittikge artan bir nilf0z Lazandrlar. Yalnrz devletin dii'nyevi menfaatlerine baEL
pekilcilikten ve gelenek ballanndan kurtulmug olal
bu yeni nesil. radikal idi,ri reformun inanglr eleman-
lan olmaya artrk ha:rr idiler. Q56anh hitk0mal,
l82l'de Rum tercilmanlar yerine Ttlrkleri istihdan
etmek mecb&riyetinde kahnca, Bib-r Ali'de bir lcrciime Odrs kuruldu; burada Batr dilleri dtsaildi; ba:
odamn ilk bocasr, askeri miihendislik mektebind&
bir mtiderris idi. SOz konusu Terctlme Odast, III. Sclim'i! Batr b+kentlerinde agm$ oldulu elgilikler giirBatrya ydnelen yeni nesil idareci ve aydrnlar igin br
e$tim merkezi hilline geldi. GcleceEin 536[lzamr ve
reformcusu ALi PaSa, Relid Paga'run mesii arkadagi Fuid Papa, ilk efitimlerini bu merkezde g0rdii{er.
1827'de Navarin felAkeri ve Mehmed
d[i
pag3'n'r:
rirkutucu basa.rlan ile karsrlaSan II. Mahmfid, Batrb gUglerin sempati ve giivenini kazanmamn ve Or*
manh ydnetiminin modernlegmesinin liie0munu
gOren reformcu diplomatlaruun tavsiyelerine kulal
verdi. Bu tavsiyelere uygun olarak l83l'1E38 ydlar
arasmda, BatrllaSma)'a doEru ilk kesin adrmlar oierak g6nilebilecek bezr idriri ve igim6i reformlar b4.
latu. Devlet dAirelerinin ve bir baSbakanla bakanlar
kurulunun t6kili, askeri ve sivil reformlar igin iki
yUksek meclisin tesisi, devlei mernurlanrun mualya
bir maa5la istihdAmr, modern posta sen'isi ve dindi
gr meslek okullanmn kurulugu, kryifette ve daric
protokoliinde modernle;tirme bu reformlann bell
baghlan arasrnda bulunuyordu. Fakat, Mahm0d'rr
en milhim bagansr, vilAyetlerde ve btitiin idiri kxrmlarda sultanrn giiciinU yenilemesi, eski hiline g,edrmesi oldu.
ReSid Pa$a, \{ehmed
Ali
Paga ile savr5 muallak=
iken, I 838'de Londra'daki diplomatik vazifesincir-
ki ba5ansrndan sonra, II. lr{ahm0d iizerinde gittiiLge artan bir nUf0z ka"an4t ve onu, Mrsrr'rn siyis
gelecepinin, nihdi olarak, Avnrpa baSkentlerinde btlirlenmesine ikniya muvaffak olabildi. Ona gdre, O:manh Devletinin bekAsr, Avnrpa Dwletler licplulu-
tu'na girmesini sa!lalabilecek idiri
moden-
legmeye baEhydr. 1839'da Nizip'teki Osmanh boagu-
Ii.
Mahm0d'un dliimu tdkip etri; bund::
sonra, en
biiltik rakibi Htisrev Paga da dAhil, hei-
nunu,
kes, gi.re olarak Regid Paga'dan ve onun reform ta-
sanlanndan medet unmaya bagladrlar. Osmant'
reform stirecinde en radikal karArlann, hemen hemen d6.imi bunahm zamanlannda ahndrgnr go:-
mekteyiz.
37
YAz
cUxoeui
3 Kasrm 1839'da GOlhdne'de Mustafa Re;id Pa:;a
tarafrndan okunan bir Hatt-r Htirniyun, Turk tarihinde lrnzimit olarak adlandrrrlan reform devrini
ba5latmrg oldu. Bu Hatt'ta htilisa olarak 5u hustslar ifide editnekteydi: lmparatorluk, dini ve orfi kd-
nunlann ihmilinden dolayr, yUz elli yrldan beri
zayrflamaktadrr. Refahr ve iktidAn yeniden resis etmek igin btitfln teb'anm can, lrz ve mal emniyetinin
sa$anmasr esAslanna dayanmasr icap eden yeni kAnunlara ihtiyiE vardr. Vergilendirme ve asker alma
kinunlan, adilete uygun olarak yeniden gdzden geEirilecektir. lllizam sistemi la$vedilecek, her vatanda5, imkinlan 0lgiistrnde vergilendirilecektir. Her
suglu, herkesin dntinde alenen yargrlanacaktr. Bu teminatlar, fini ve mezhebi ne olursa olsun, britiin teb'aya yaygnlaStrdacaktu.
Meclis-i Vili-fr Ahhim-r Adliye,serbest mUzikerelerden sorua, iizerinde anlagma saflanan hus0sla-
n kargdalacak kinun tasanlanru ha-arlayacak ve bunlansrrasr ile tasdik ve ilin etmesi iginsultana sunacaktr. BiitUn kinun tasanlan, tslim'r, devlet re;-
kilitrnr ve imparatorlu$u yeniden canlandrrmak
giyesiyle kaleme ahnacag igin, sultan bunlan ihmal
eureyece$ne diir yeminle taahhutte bulunuyordu.
Ulemi ve devlet erkiru da ayru maksatla yemin etmckte idi; bunlardan soziinti tutmayanlar, cez6 ki,nunu hiikilmlerine g6re, rUtbe ve mevkilerine
bahlmaksrn n cezilandnlacaku. Nihiyet, bu dtzenlcmeler, irnparatorlu$ln her taraftnda halka t6mil
edilecek ve lstanbul'daki dost dev'letlerin temsilcilerine resmen bildirileceki.
Bu han-r *IUmay0nda, pratik zarffretlerle, I 830'lar
Avnrpasr'mn idllri ve igtimli yaplsuun temel nitelikleri ile geleneksel Q56enlr moesseseleri ustaca birle*
tirilmigti. Bclgenin inhlipgr muhtevlsr,
5eriate
yapilan bir qok atrfla muhifazakirlardan gzlendi;
gergekten geleneksel devlet felsefesi, belgede aErkga
yer ahyordu. Ferman, su:lsl ile, devletin para gerek-
uren silihh kuwetlere ihtiyicr oldutunu, devlet ge-
Lirlerinin ancak teb'anrn haksrdrklara ve benzeri
s0iistimillere kargr korunmasr hilinde dtrzenli bir tekilde kalacalrru ifide etmekteydi. Temel yzrsama
prensibi, sddece tabii haklar agtstndan deiil, aynr
zamanda imparatorlu$un yeniden canlandrnlmasuun
prarik bir zarOreti olarak da ortaya konmaktaydl. Krsaca, devlet goco, Onceden oldulu gibi asli gtye olarak biki kalmaktayil; halk h6.ld devletin sidece
teb'ast olarak telikki ediliyordu.
Klasik lslirn dtisiincesinde, geriatten ba5ka hig bir
kinun kaynagr bulunmartttr hatrrlanmahdrr. Fakat
Osmanhlarta bertber, "sultini kAnunlar" adryla doirudan dotruya sultanrn niksek iridesinden kaynak-
38
lanan. hak?karen avn bir kinun kategonsi s0rekl
me'vcut oldr:. Bu
kinunlar, ,seriatin ihriv.i ermedidi
konularla ilgili olarak grkanlnr; olsa bile, 9rL:anhslannr hakh ve lUz0mlu gOstermek iqin buniarrn, Isldm topiumunun menfaatir^e y6nelik oldulu iieri
si,irUliirdti. Osmanh sultanlan, kamu huk0ku, devlet gelirleri, vergilendirme, iktisddi hayit ve cezd hu-
k0ku ile ilgili, bu tiirden ytzlerce kinun
grkarmrglardrr. CUlhdne Hattr da, bu prensibe, yAni
devleti yeniden canlandrrmak igin kAnun koymanrn
gerekli oldugu prensibine dayanrlarak ilin edildi.
BiitUn bu sdylenenlere ra$men, ;-ine de fermAnrn,
Osmanh toplumuna inkrlipgr fikir ve mijesseseieri
soktulu aqrkga gdriilmektedir. Bu fikir ve mtiesseseler arasrnda, sultanrn tahh0tte bulunmasr, taahhtit-
lerini bir yeminle tasdik ve reyid etmesi; fermanln
prensiplerine uygun olarak kAnunlara riiyet etmek;
miizakere ve tartl$ma serbestliEi teminatr altrnda te;ri faaliyetini ytiriitecek bir meclisin kurulmasr gibi
m0him hus0slar yer almaktadrr.
Regid Pata, ferm6.nr haarlarken, sultanrn despo-
tik iktiddn iizerine smulamalar koymayr diigiinmUptu. O, Palmerston'a gonderdigi l2 Alustos 1839
tarihli mekt0bunda bu diigiincesini S0yle dile getirii:
"Avrupa iktidirlan, Yenigerilerin ortadan kaldrnhgrndan beri Osmanh hiikiimdirlannrn sahanatrntn
tedricen hangi dereceye ula5trgnr bilmektedirler...
Son derece gtiglU komguluk itibinna ragmen, Avusturya ve Rusya, sebep ne olursa olsun, Enak ve Srr-
bistan iqin bir anay:Ba kab0l etmelerine irnkin
satlamrglar ise dg hiCbir iktidAr mtisliiman halklann
hayitlan (!) ve servetleri igin basit emniyet tedbirleri drgrnda bagka qeyler de elde eimelerini engellemeyi dtigiinelss2"(l).
TanzimAt Ferm6nr'ndaki bir balka inkrlipqr unsur da, fermanla getirileu teminitlann b0tUn teb'aya yaygrnlagtrnlmasr idi. Sultan, bu prensipleri, daha
sonra 1845'da irid etti[i bir nutukta tasdik ve teyit
edecekti: "Teb'a arasrndaki din ve mezhep farkhhk'
lan, sddece gahrslannr ilgilendiren, vatandashk haklanna tesir etmeyen geylerdir. Aynr rilkede ve aynl
htikffmetin idiresi altrnda ya5ayanlar olarak bizlerin,
aramtzdakilere farkh muAmeleler yapmamrz hatddlr". Rum isyinr ve Avrupa'nrn Yunan istiklili icin
seferber olrnasr, Osmanlrlara ciddi bir Seyi gostermiSti. Kinun kargrstnda esitlik elde eden gayr-i mi.islirn
teb'anrn, artrk devlet igerisinde icendilerini ayn ve ezilmig bir unsur olarak gorecekleri ve devletten ba[tmsrzhklannt kazanmaya Eah$acaklan beklenmektevdj.
Batrh gtigler de, bu deBiSiklili imparatorluktaki Ht-
ristiyanlann lehine delerlendireceklercii. Kaydetmek
t- E.E.Bailey, British PoUcy 8trd thc Turkisb Reform Movemeot. Cambrtriqe Moss., 19a2. s.275.
g.erekir ki, gayr-i mtislim teb'a, e$itlik, hurriyet, muhriri)'et, vergilendirmede reformlar ve toprak mUlki-
,veti konusundaki talepleriyle, Osmanlr-TUrk
Devleti'nin Batrhlagmasrna katkrda bulunuyorlardr.
Galr-i mtislim teb'arun hus0si durumu ve Battrun oniar i.'.drna miidihalelere kalkrgacalr anlagthnca, sulran, kamu mtiesseselerini gittikge artan bir gekilde
laiklestirmeye te$vik edildi. Sultan-halife olarak o,
britiin Osmanl vatanda$lanrun egit derecede htiktirm-
din
olmasr srfatryla yiiklendi$ vazifeler ile, geriate
gore s6dece Miisliirnanlarrn halifesi olmasr srfatryla
yUklendiEi vazifeler arasrnda daha i)'i bir annm yaP
maya baSladr. Gayr-i miislimlere verilen mtihim ta-
vizler, genel olarak bunlari halifeli$n yok olmast
;eklinde telakki eden ve bir brlttin olarak Batilrlalmarun aleyhinde bulunan Miisltimanlar arasrnda endigelere sebep oldu. Fanatikler, bu durumu dinden
sapma olarak nitelediler. Bu s0retle, lAik g6rtigleriyie belirginlegen Batrqlar ile geriat y6netimine bath
muhifazakArlar arasrnda odaklagan bu fikir aynh!,r, yrllardan beri TUrk siyisi ha.vitrnda bir hiziplegme olarak hila varh$nr siirdtirmektedir.
Krsacasr, butiin teb'arun kdnun kargrsrndaki esitiigi, can, uz ve mal giivenli$ fermandaki inkrlipgr
fikirleri clugturuyordu. Regid Pa$a, fermanla baSiarrlan reformlann imparatorluk rejimini tamAmen de-
!iStirecef,i iddi6srndaydr. Devlet kavramrndaki
de$gim, k1nunlann sadece teb'arun menfaati iErn )'aprldrgrmn belirtildi!i muhtelif pidip6h ir6delerinde
daha biriz bir gekilde gOrtilmekteydi.
Regid'in fermAnda ilAn edilen prensipleri gergeklep-
tirmek igin aldrEr tedbirleri incelerken, onun bu konudaki samimiyetini de gtirebiliriz. Regid, kAnun
hAkimiyetini, siiratle bir cezA )'asasr yalrmlamak s0retiyle, realite hiline getirmek igin gevk ve gayret
gosterdi
\'iliyet
meclislerinin tesisiyle, Osmanlr
teb'asrnrn, bilhassa gayri- miislimlerin, mahalli idarclrrCe ilk defa bir soz hakkr elde ettikleri s0ylene-
t'ilir;
ni mevkilerini istismir etmekteydiler.
K0yltilerin ve kamu hazinesinirr konrnmasr maksadryla baglatrlan m6-[ reformlar, ferminrn ilan iiterine daha srkr ti,kip edildi. R6id, daha Adil Olgiilerde
bir vergi dtizcni olugturmak iqin, vakrflarla ilgili imti1'Adar kadar, 6yAn aEalar, ulemi ve askeri srruf
measuplan gibi oilftzJu guruplann yaranna olan vergi muifiyctlerini ve imtiyidan da kaldrdr. Bundan
urnv g6rcn gruplar, reforurlara karg Fddetli bir propaganda kampanl'as baglatular. Reform maksatlanyla girilq arlzi Olgilm w ntif0s sayrml, bunlara
muh6fazakir ktrtleleri krgkutmak iqin firsat verdi vc
hiik0metin vergileri iki misline grkarrna veyi onlan
l4nimcD ortadan kaldrmaya karar verdiBi fkiinde qcsitli sOylantiler yaydrlar. lttiza'n sistcminin kd-
drnlmasr, geil5 bir mtlltezim gnrbunu, n0f0du
mii'ltezim niiblerini ve grlpheli yoliarla bu sistemden
yararlanan gok sayda memuru etkildi. Unutmzunak
gerekir ki, mtiltezimlerin gofu, iltizim yoluyla servet ve nilf0z kazanmrt olan mahalli eqrAfian kimselerdi. DEer taraftan Regrd, devlain koyl0 iiaerindeki
himiyesini fzyEnlaEurmak iqin angaryal ve tefeciliEi de kaldr&. Meclis-i VAl6'mn ilk karirlanndan
biri Soyledir: "Balkanlardaki egrAfin go$u, koyl0lcrin kendilerinin k0leleri oldufunu dtr5unilrler ve hig
bir karsrhk 6demede! kendi hianetlerinde gahttrulardl. Bunlar, koylulerin batka bir yerde gal$mak igin
m ili kin elerinden aynlm alanna da i zi n verm edikleri
gibi evlenmelerine bile kanyular. Sultan, artrk bu ttir
riz de$ldir; bu emre muhflefa
edenler, yakrnda grkacak olan cczi kinunu btlkttmlerine g6re cezilandrnlacako.r". UEer bir fermin, te-
s0iistimillere asl6
fecilerin k6]'ltlere borg olarak verdikleri paraya
kargrhk, kendileri.Dden aldrklan fAizin ayhk 9o 20'ye
Vil6yetlerde idire meclisleri kuruldu; bu meclislerin tiveleri vdli, iki k6tibi, kadr. milftil, mahalli asr.eri kumandan ve dort egraftan oluguyordu; $Ayet
riliyttte Hrristilan bir cemaat ms/cutsa metropolit ve
;leri gelen iki Hrristiyan gahrs da meclise iStirdk edivordu. Ir{eclis iiyesi olan egrAf, halk tarafindan segiliyordu. Vildyet meclisleri ve bu vild-v-etlere tdbi olan
kasabalardaki daha ktiEtk meclisler, btitun iddri konulan serbestqe tartrgmakta ve cezd mahkemeleri gi:i toplanmaktaydr. Meclis-i Vili-n Ahk6.m-r Adliye,
:u'meclisler igin ba5kentte bir temyiz mahkemesi
clugturdu.
ha farkh idiler. Bazan, bir tezat olarak, nnahalli iyin
ve etrAf, mahalli idArelerde Tanzimit'r trkamak ve
ona kargr mubAfazakir ktttleleri-krgkrrtmaL iqin ye-
bu meclisler, mahalli yi.iksek
-eergekte
memurlardan, ulemd ve egrAftan olugan ve kadr riiisetinde toplanan eski eirif meclislerinden biraz da-
ulagtrgna dikkati gekmektedir. K0ylller, borglannt
bir turlii Odeyemedikleri iEin, sonunda borglanmalarda kar (faiz) badlerini dtigtirmekte ve k6yltilerin
birikmil borglannr taksitle Odemelerine imkin sa!lamaktaydr.
Htik0met, GiilhAne Hattr'nda yer alan prensipIeri, bUyUk toplanular tertip ederek halka duyurmalan igin viliyetlerdeki memurlara emirler gOnderdi.
Balkanlardaki bta b0lgelerde kdyl0ler, reformlann
neticelerini g6rmek bus0sunda o derece sabrsrdrk gOsterdiler ki, gok teilikeli hareketlere girigtiler. Tanzimat'ln, iizerlerindeki vergi yiikiine herhangi bir tcil
gOztim getirmeditini gOren Nig civinndaki Bulgar
koyliiler-meseli hala angaryaya mAruz idiler-,
kendi soylanndan daha kUEUk egrAfin idiresinde
ayaklandrlar. Aynca, 1849-1850'de Vidin bOlgesinde patlak veren is1'Anlar, Eok tehlikeli bir hal aldl.
39
YAz
culoeui
Bu b6lgeCeki zirAi topraklann go$u, esAs olarak devletin kendi (miri) topraklanydr. Fakat mahalF miislUman afaiar, bu topraklan kiralanak husffsunda
hus0si haklara sAhip idiler; gerqekte ise, buralan ken-
ri, dogmdan dotruya merkezi h0kfimere balh bulu-
di malikineleri olarak tasarnrf etmekteydiler. Halkrn taleplerini red ve mahalli bir milis kuweti
leri
(bagtbozuklar) te$kil eden agaiar, Asilere karSr h0crima gegtiler ve m0cideleyi sona erdirmek igin diizenli htkOmet kuwetleri istediler. lstanbul'daki Meclis-i
Vala, mevcut idire meclisinin lalvederek, ilk defa,
Hrristilan koyltilere devlet topraklanru bizzat kiralama hakkr nmdr. Bununla beriber, bu radikal ka-
rarlan uygulamanrn imkAnsrzh$ onaya grktr
ve
durum bundan sorua da pek de$igmedi. Anaclolu'da da benzer tepkiler meydina geldi. Meseli, Ankara yakrrundaki Bili Ayinlan, Meclis-i Vill'dan
dnceki vergilerden kurtulmak iqin kOyliilei angarya
olarak gahgtrrmayr ve hukr3mete kargr ayaklanrnalan igin hdkl krgkrrtmayr sri'rdtlrdiiler. Buradafj iarkhhk, m0sltiman halkrn, son derece mtlslirman olan
mahalli ulemi ve i;"inlann niif0zu altrnda olmasry-
dt; halbuki Bdkanlardaki hrisriyan teb'atisyin
b^ila-i r0hiyesi ignd€ bu.lunan milliyetqi Uderledn n0f0zu altrnda bulunuyordu.
Bu drnekler, Reqid Paga'un reformlarrru gergekleqtirmesinin ne kadar zor ve kargsrnda sualanan sosyal gtiqlerin ne kadar te$rrii olCulunu gOsterir. Eski
rejimin imtiyizh srnrflan, biihassa ulemi ile igbirlili
iqindeki agaiar, geriadn itibir ctinediS gayr-i muslimlere ve kifulere mederrl'elirl;k verilmesinin, dili
ve devleti batrracagnr iddiA eriiyoriardr. Rqid, bu
aimreleri kontrol aitrnda rurmak maksadryla, htikfimflin reform tedbirlerine muhiiefet sugu i.pleyenleri
kinuna uygun olarak tikip edebilmek iiin, icilen
bir cezA yasasl grkardr. Vil6yerierde oldugu gibi bafkentte de, yagir Htisrev de diihil, pek qok muh6lif cezAlandrnldr. Ankara'da, idire meclisi riyesi olan bir
m[ftU, reformlara krrgr halkr isvina rqvikten mahk0m edildi.
Regid, Batrh bir ydnetim tara getirme gayretleine uygun olarak, viiiyetlerdeki kamu hizmetlerine,
merkezi h0krimetge ia)'ln edilen, tlaa$h sivil hiznrerlileri istihdima; Ayin re her dereceden vazifelilerin
almaya ahgrk olduklan btitiin vergi gekiUerini ve nif';etleri kaldrrmaya karar verdi. Re$id, reformlan uygulayacak sivil bir hizmetliler zumresi olu5turmaya
qahgrrken, vili-pagalann remsiicileri olarak o srrada
Anadolu'daki mahalli memuriyetlerin qolunu iggal
eden ta.sra iydnlarrnrn konumunu Jolrudaa tehdit
eCen
mahalli egrifr i:rihdim etmek zonrnda
Daha sonra, b0yle dcil bir ihtiyircr gidermek igin
sivil hizrretlileri yetigtirecek Ozel l3ik okullar agrlmasrna karar verildi. Bu okullarda ve askeri akademilerde, Tiukiye'nin moderniepmesinde kesin bir rcl
oynayan Bauldagmu bir memur grubu yeustidldi. ReSid'in reformlanna muhilefetler, I 841'de diigmesi-
oldu (bilihare drgi5leri nian oldu). Ulkel'e
yeni geirilen m0esseseler iyi galqrnamrslardr; bilhassa
-v"eni vergi toplama sistenri, tam bir fiyasko ile neticelendi. Regid, sidece lvfuu meselesini gdzmedeki hiz-
ne sebep
metleri dolayrsryla sultan nezdinde kazanmrg oldulu
tevecctihe bel ballamrStr. Yerine getirilen kigi ise,
imparatorlu $un canlandrn lmasrrun te k giresi o lara k
temelde askeri rslAhatian gdren pek gok eski tip reformculara benzeyen Harbiye |iizrn fuzA Pala icji.
Onunla beriber ildzem us0lti geri geldi; y0nctimie
ilgili rad,kal reformlar um0miyetle zamansu olarak
tenkit edildi. Regid Pa;a, 1845'te tekrir iktidAra eelince, reformlannr uygulamak igin ihtiyig duyulan
biirokratlann yetistirilmesine dncelik verdi; bu maksatla lvlecijs-i Ma'irif-i Um0miye'yi oiugturdu ve bir
0niversite kur-ulmasrnr tasarladr.
Aynr
ni
iqerisinde h0kurner,
herriiiyetin iki
tem-
silci seqrnesini ve girigilen reforie.lar hus0sunda gortismek iqin lstanbul'a g0nderilmeieriru isteyen ces'Jt
bir aCrm atil. Bu temsilcil:r "iieri gelen ve halkrn htu'
met ettigi kigiler arasrndan segilen" kimseierdi. is'
tanbul'a gOnderilen temsilcilerin clugturdu$u bu
meclis, trnite olarak il idire meclislerinin basit bi, ge'
nigletilmig wkline benzernekteydi. Ancak, yine de bu
meclis, o zamana kadar Osmanir bagkentinde topla-
nan ilk
temsilci meclisi (represenrative asiembly)
olma vasfinr stlrd0rmektedir. Gcrgi Sultan'tn huzuruna grkan Ayinlar, oldukqa ilrkek olmalanna ve hernen sonra memleketlerine ddnmelerine rafmen.
muhifa;akdrlann gcz0 korkutuldu. Serasksr Said
Pa$a, ReEid Paga'nrn bir cumh0riyet ilAn erme niye'
tinde oldr-rfu sugtamasrna kadar ileri gitti. Belki bu
geiilmelerin .reuceleri iqinde en mrihim olaru, Osman-
liik
mahkemeleri olan ticiret mahkerieierini kurmu$ bulunan Fransa'da ahnmrS bir
tic6ret kinununun ilin edilmesidir.
h Devleti'nin ilk
yd reform min6srna gelmekteydi. ReSid'in, iltizimrn
kaldrnlmasrndan sonraki radikal tedbirlerindcn iri-
dc yanlq defilCi; ziril Bau endiisrrisinin ririinieri ucuz
mira--. kaia;r impara-
torluk teqkilitrmn bu rutelikierini degigurmele Kararl:
idi. Onun idiri reformu, son tahlilde, esfuh bir
JO
tikip
kaldr.
Re;rd Pa$a taraftncian atrlan bu cesur adrrnlar, baS'
lrca ikr seirepten dolayr neticesiz kaldr. Ilk olarak, huk.rm silren ciddi iktisidi buhrAn, halk zihninde Batl
ve Batilt usullerlc ozdeglegtiriimilti; bu d05tince pek
diyorCu. Re::id. i:ociaiizmden
40
tiyin etmek oldu, Fakat bu ig igin
kafi sayrda yetigmig sivil hizrnetlileri bulmaya muvaffak olamadr ve bununla beriber, ekseriyi eski us0l-
nan muhrssrllar
lAllall.
llttr'l^elsu
sY"
sos-
w bol oldufu igin, kapiti.ilasyon rcjiminden faydapnrp, TUrl pazarlartnr istilA ederek yerli endUstriyi
stahvediyordu. O dOnemin konsolosluk raporlan, bize
bu olup biten hAdiselerin canlr tasvirierini sunar-
olarak, gavr-i memnfin galuslar, Relid
gtctlnii sfiiistimAline izin verdisaltanattn
p3.5a'nrn
reformcu Sultan .A,bdillmecid
srirerek
Eini ileri
6. ll:inci
(1S39-i861)'i sugluyorl.iardr. Di$er taraftan, Re$id ve
.,ikipcileri tarafindan benimsenen son derece merkeryerp ve otoriter y6netim sistemi, despotizrni impararorluk igin zzrarh gdren ve saytlan gittikg€ anlm
0smanir-Tiirk milnewerlerinin gahsi bir boy hedefi
blhne gel,mi$tr. Bunun neticesinde 1867'de gizli bir
cerruyet olarak Geng Osmanhla'kuruldu; bu mtiner'verier, geleneksel
lslimi'Ttirk kulturuntj muhAfaza
o srada Avnrpa'da hiiktlm stiren romanrik bir milliptgili[i benimsemekte ve Bau medeniyetinin unsurlannr iilkeye talryacak olan megr0ti bir
ederken,
etmekteydilei. Bdylece ilk kez, Osmanb
irnparatorluf,u'nda ydnetimden ba$msu hareket
eden ve resmi reform progrilmma kargr grkan ilerici
bir grup olugtufunu g0rmekteyiz. Geng Osmanhlar,
T,irkire'de milliyetgi ve demokratik hareketin ger-
rejim tavsil'e
-
cek
mujdecileri idiler.
Bu
ilk dtinemdeki moCernleqmenin gok miihim hu-
s0siyetleri, krsaca goyle
bttlisa edilebilir:
Erryeli modernlegme progr:Imr, saldrrgan
tedbiri olarak benimsedig bir programdr. Avrupa'nrn askeri teknikJerdeki ve tegkilatlanmaktaki
irstUnhi$ii, ti onyedinci I'Uznlrn sonlanndan beri idrdk edilmekte-vdi. Bu idrik edig, daha sonraki Batrdan .vaprlan ktilttuel iktibAslar igin hiz0mlu bir
psikolojik hazrrhk oldu.
rurna
lkincisi, sistem[ bir ncdernlegme. XVIII. yuznl-
IIL
Selim zamarunda askeri reformlarla
baqladr. 1830'dan baglayrp 1876'da Osmanh Anaya-
sasi'mn
iliruyla doruk ncl:taslna ula;an bir modern-
iqerisinde idi.ri ve kamu mUesseselerine
kadar yavrldr.
legnre srlreci
Ugtinctisii, dwlei modernlegme hareketinde dncU
detigikl.ikler Usrten, bunlan etkiti krlacak gerekli biirokratik mekanizmayr olu$turmak igin sultarun
icii:
DOrdtinctisU, biiytik bir qolunlu[u kapah bir k0v
ekonomisi iginde yaga)'an halk kitlesi, urn0miyerle
atalar vc din adamlanna ba!!r idiler; bunlar
da sdz konusu kitleli geieneksel muesseselere balir
tutmak igin bilhassa ilgilenmekteyCler. Hattlr bu
gruplar, 1800 ve 1850 yillan arasrndaki donemde bile. devlet tarafindan empoz€ edilen reformlara aktif
olarak muktvemet ettiler; imparatorlulun mtislilman
halkr genel olarak def,igim kargrsrnda kayrtsu vey'a
hatti inatg bir tanr takmdrlar.
6y'4,n,
Bqingisi, gayr-i m0slim teb'ay tatmin etme arz0-
Baul g:tiglerin. Osmanh devletini liik kinuolan ve mtlesseselerini kab0l etmsye kat'i olal'ak tqvik
etmesidir. BatrL gDgler. imparatorlula liberal mtresseseler getirmekle ilgilenmekte ve bu mtresseselerin,
derhal devletin buttinltilunri ve kendi iktisidi meDfaatlerini temi nat altma alacaFn d ii$ti nm ekteydi le;.
su ve
Alunqsr, 1860'larda Bau gorElerinj bcnimsemr$
k0gilk bir Tiirk vatans-,ver gnrbu orteya ghn ve bunlar Lnparatorluta yeni giren
Ezz€Le
ve gok sayrcia eJ.e-
biyat dergilerinde, sultamn mutlak:yeiqrligne ka'rgr
ciddi bir miicidele gergekleStirdiier. Bunlar, sultamn
reform tedbirlerinin hem keyfi hem de Tiirklvliisliiman hdhn gercek menfaatlerine aykrn oldufuna inanmaktaydrlar.
ve
empen'alist bir Arrupa'ya kargr, del'letin kendini ko-
da. bilhassa,
mutlak gUcrl kullanrlarak empoze edrrmekteydi.
Neice olarak, Ttlrk modernlesrne hareketiDdeki temel zorluklar, geleneksel toplum ve devletin dini k6delerind en kayna klaruruttu. Genel olarak Tanzimat
reformculan ve aydrnlar, yOnetimi Batrhlagtrrmak
ve modern teknikleri almak istemelerine rafmen, 9eriat, dini mahkemeler ve dini mektepleri muhifaz-a
i
etmerrin iy'i olacafrna inanmaktaydrlar. Ancak, bun-
lann kamu igleri ile ilgilerinin kesilip kendi ilgi
sA-
halarr ile ilgilenir hAle getirilebileceti
duSrln[lmekteydi. Daha sonra, Batrhla5may ve milli
h6.kimiyeti, Avnrpalr devletlerdeki gibi bir btriiri olarak isteyen radikaller, bu dualizn tizerinde Tandm6tr
bagansdrkla su gladrlar. An cak, miUet -devlet mefhfi mundan hjCbiri Atattirk'e kadar hakiki olarak gergeklegmedi ve I 9l 9'da imparatorlufun gOktigtinden
soffa Tiirkiye Cumh0riyeti ismiyle var olug s6.hasrna girdi. D
41