İSLÂM FELSEFESİNİN DAVRANIŞ TEMELLİ ÇEVRESEL TUTUMA

advertisement
Pamukkale Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi
Eylül/2014, Yıl: 1, Sayı: 2, s. 94-105
İSLÂM FELSEFESİNİN DAVRANIŞ TEMELLİ ÇEVRESEL TUTUMA
BAKIŞI
Mohd Nor Mamat and Siti Fatahiyah Mahamood
Teknoloji Üniversitesi İslâmî Düşünce ve Anlayış Merkezi
MARA, MALEZYA
mohdnoor@salam.uitm.edu.my
Kemal GÖZ
Özet
Bu makale, çevreyle alakalı insan davranışının önemini belirten kavramsal teoriye ilişkin felsefi esasları
içerir. Sürdürülebilir bir yaşamda çevre yönetimi, ilgilenilen en önemli alandır. Çevreye karşı
hâkimane/bilgece bir davranış eğitiminin başarısını sağlamak için birçok kampanya, kurs ve hatta hukuki
yaptırımlar mevcuttur. Eğer çevre anlayışı dini öğretilere ve felsefeye dayanırsa bu çok etkili olabilecek
ve sonsuz faydalar oluşturacaktır. Kutsal Kitab’ın ortaya koyduğu ve Peygamber’in Sünnetinin
desteklediği bu teorik prensipler sadece Müslümanlar için değil aynı zamanda bütün insanlar için
uygulanabilirdir. Çevremizdeki tüm varlıklarla etkileşimimizde en iyi rehber Yüce Yaratıcı’nın
buyruklarıdır. Buna ek olarak bu prensipler ödül kavramıyla doğrudan ya da dolaylı olarak yakından
ilgilidir. Bu makale, çevremizde metafizik olanlar dâhil bütün varlıklara karşı yapılması ve yapılmaması
gereken, iyi veya kötü alışkanlıklar veya olumlu ya da olumsuz davranışları göstermek için anlaşılır
kavramsal bir çerçeveyi vurgulamaktadır. En önemli nokta, bu felsefenin çevreyle alakalı iyi davranış
telkin etmeye yönelik yaklaşımları, stratejileri veya aktiviteleri tasarlamak amacıyla bir altyapı
oluşturmasıdır.
Anahtar Kelimeler: İslam, çevre davranışı, çevre etiği, çevre felsefesi
Islamic Philosophy on Behaviour-based Environmental Attitude
Abstract
This paper concludes philosophical elements regarding conceptual theory, significances of human attitude
towards the environment. In a sustainable life, environmental management becomes the most crucial area
to be concerned. Thereare many campaigns, courses and even legal enforcement to ensure the success of
educating wise attitude towards environment. This could be more effective and will create eternal effects
if the understanding of environmental attitude would be based on religious teachings and philosophy. Not
only for Muslims,these theoretical principles were described by the Holy Book, supported with the
Prophet’s tradition which could also be practiced by all mankind. The Great Sustainer is the best provider
of the guidelines in interacting with all entities in our environment. In addition, they are closely related to
the concept of rewards, directly or delayed. This paper highlighted a conceptual framework to be
understood, in order to guide the do’s and don’ts, good or bad habits and positive or negative behavior
towards environmental entities, including metaphysical entities. The most important point is, this
philosophy would be a platform towards designing approaches, strategies or activities towards inculcating
good behavior towards environment.
Keywords: Islam, environmental attitude, environmental ethics, environmental philosophy

ajE-Bs, Asian Journal of Environment-Behaviour Studies, May 2010 s.49-60.
Centre for Islamic Thought and Understanding, University Tecnolagie ,Mara-Malaysia

Yrd. Doç. Dr., Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, kemalgoz@pau.edu.tr

İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
1.
Giriş
İnsanoğlu, tüm ekolojik sistemde Allah tarafından yaratılan varlıklardan biridir.
Bu yüzden onun varlığı her zaman diğer çevresel varlıklarla ilişkilendirilmiştir. İslâm,
kendini ortaya koyuşunda insanın etkileşimini üç kategoriye ayırır:
 Allah ile etkileşimi (Yaratıcı)
 İnsanlarla etkileşimi (Aynı türün çevresel varlıkları)
 Çevreyle etkileşimi.( İnsandan başka diğer varlıklar)
Bu, insanlar ve çevre, fizik ve metafizik arasında tam bir etkileşimin
uygulanmasında
İslâmî bağların mükemmelliğini
göstermektedir. Bu makale,
çevremizde metafizik olanlar dâhil bütün varlıklara karşı yapılması ve yapılmaması
gereken, iyi veya kötü alışkanlıklar veya olumlu ya da olumsuz davranışları göstermek
için anlaşılır kavramsal bir çerçeveyi vurgulamaktadır. En önemli nokta, bu felsefenin
çevreyle alakalı iyi davranış telkin etmeye yönelik yaklaşımları, stratejileri veya
aktiviteleri tasarlamak amacıyla bir altyapı oluşturmasıdır.
1.1.
Araştırmanın Amaçları
Bu makale şu amaçları hedeflemektedir:
 Çevrecilik ve çevresel davranış konusunda en iyi alternatif felsefeyi belirlemek
 Çevreyle alakalı davranışlar konusunda İslâmî kaynakları incelemek
 Çevresel davranış çalışmalarında stratejilerin kavramsal çerçevesine öncülük
etmek.
2.
Çevreye Yönelik Davranışa İslâmî Bakış
Dünyada
birçok
din,
farklı
açılardan
insanın
çevreyle
etkileşimini
vurgulamaktadır. Mesela Yahudiler, bitki ve ürünler için Tu Bishewat olarak bilinen
özel bir yeni yıl kutlaması yaparlar. Benzer şekilde, (The Genesis: Eski Ahit/Tevrat’n
Yaratılış bölümüne göre) Hristiyanlar her zaman balıklar, kuşlar ve yaban hayatıyla
etkileşimdedir. Aynı şekilde Yılbaşı ve Paskalya şarkıları sürekli hayvanlar ve bitkilerle
ilgilidir. Diğer yandan Sihler Tanrılarının ağaçta hayvanların rüyalarında yaşadığına ve
insanların içinde canlandığına inanırlar. Aynı şekilde Budistler çevre ahengi için ibadet
95
Kemal Göz
olarak çeşitli kutlamalar yaparlar (A. R. Agwan, 1997). Bu bir bakıma, dünyadaki
birçok dinin içeriği olarak insanlar ve çevre arasındaki yakın ilişkiyi yansıtmaktadır.
İslam’da çevreyle insanın etkileşimi Kur’an-ı Kerim’de birçok defa bahsedilir,
hadislerle desteklenir ve sahabiler ve âlimler tarafından detaylı bir şekilde açıklanır.
Kur’an-ı Kerim’de halife olarak insanların sorumluluğu ile alakalı bir ayet, insanlar ve
kâinat arasındaki temel ilişkiyi ortaya koyar ve bu birçok başka ayet tarafından da
desteklenir.
“Sizi topraktan yarattık, yine sizi oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi ondan
çıkaracağız.” (Taha, 20/55)
“Allah’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu iste, ama
dünyadan da nasibini unutma. Allah sana ihsan ettiği gibi sen de (insanlara) iyilik et.
Yeryüzünde bozgunculuğu arzulama. Şüphesiz ki Allah, bozguncuları sevmez.” (Kasas,
28/77)
Bu konuda Resulullah (sav) Hadisinde şöyle der:
“Bu dünya güzeldir ve yeşildir ve Allah sizi dünyada kendisinin halifesi yaptı ve O
(her şeyi) görendir.” (Müslim)
İlk Müslüman âlimlerin açıklamalarına göre, insanın çevreyle etkileşimi, insanlar
ve Allah arasındaki etkileşim (kulları olarak), insanlar arasındaki etkileşim (toplumdaki
bir sosyal varlık olarak), diğer varlıklarla etkileşimi (Allah’ın halifesi olarak) gibi
belirgin bir etkileşim sonucu çıkarılabilir.
Bu etkileşim kavramı, her mükellefte devam etmektedir ve o emanet olarak
taşınmaktadır. O sadece ahlaki ve alternatif bir görev değildir, aynı zamanda
insanoğlunun bir sorumluluğudur. Bu, Resulullah (sav)’tan Abdullah ibn Ömer’in
rivayet ettiği hadiste açık bir şekilde anlatılmıştır:
“Hepiniz çobansınız ve yönettiklerinizden sorumlusunuz.” (Buhari ve Müslim)
İslam’ın yaşam tarzı, hablun minallah (insanın Allah ile etkileşimi) ve hablun
minannas (insanın diğer insanlar ve çevreyle etkileşimi) olarak adlandırılan iki ana
etkileşimi söz konusu ettiğimizde mükemmeldir. Vahiy rehber alındığında bu
etkileşimin detaylı prensipleri doğal olarak gerçekleşir.
İslam, arınmanın ve buruna su çekmenin (istinşak) sembolize ettiği hijyene ve
suyun temizliğine sürekli vurgu yapar. Benzer şekilde, çevre çöp atmanın
yasaklanmasıyla temiz tutulmalı ve insan sağlığı çevresel ekosistemdeki önemli
96
İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
varlıkların bir parçası olarak temizlik uygulamalarıyla sürdürülmelidir. Aynı zamanda
bize temiz yiyecekleri (tayyibat) yememiz tavsiye edildi, ölmüş hayvanları ve kan gibi
maddeleri yememiz yasaklandı. Bu örnekler göstermektedir ki İslam, insanın çevreyle
ilişkisi konusunda çok titizdir ve esas olarak günlük hayattaki ibadetlerin yerine
getirilmesine odaklanmıştır.
Aynı zamanda diğer birçok ibadet ve ahlak prensipleri birbiriyle mesela, insanın
bitkilerle, hayvanlarla, metafizik varlıklarla ve kendisi gibi diğer insanlarla
etkileşiminde örtüşür. Buna ilaveten İslam ilk defa eşitlik ve adalet vurgusuyla tanındı.
Birçok delil, uyum ve doğru bir saygı konusunda insanlar arasındaki etkileşimin
önemine işaret etmektedir. Geleneksel olarak Müslüman toplumun sosyal hayat tarzı
şöyle bilinir:
“Gençlerimize ve yaşlılarımıza saygı göstermeyen bizden değildir.” (Ebu Davud,
Tirmizi)
Kısacası İslam, karı-koca, çocuklar ve aile, öğretmen ve öğrenciler, komşular,
arkadaşlar, idareci ve insanlar, Müslümanlar ve gayri Müslimler ve daha başkaları gibi
çeşitli açılardan insan ilişkilerinin birçok edep ve ahlakının altını çiziyor.
Bitkiler veya bitki örtüsü insanın yaşamında her zaman etkileşimi olan ve büyük
bir katkıya sahip önemli varlıklardır. Kur’an-ı Kerim’de bitki örtüsüne özel bir önem
verilir ve Tin (İncir ağacı) diye bir bitkinin adı ile isimlendirilen bir sure bile vardır.
Ayrıca insanın bitki örtüsüyle etkileşiminden bahseden Nahl 16/12, En’am 6/141,
Enbiya 21/78 gibi çok sayıda ayet vardır. İslam aynı zamanda insanın bitki örtüsüyle
etkileşimine ilişkin pek çok prensibi vurgulamaktadır. Mesela,
 Bitki örtüsünü ve onun doğal formlarındaki türlerini, canlı renkleriyle ve yeşil
tonlardaki yapraklarıyla çiçekleri koruma ve sahip çıkma.
Bu dünya güzeldir ve yeşildir, Allah sizi kendisinin halifesi olarak yarattı ve O
(her şeyi) görendir. (Müslim)
 Bitkileri kesmekten, koparmaktan ve geçerli bir mazeret olmaksızın ölümlerine
yol açmaktan kaçınma.
 Bitkileri uygun bir şekilde kullanma.
İslam aynı zamanda hayvanlarla insanlar arasındaki etkileşim konusunda da çok
hassastır. Birçok hayvan yiyecek olarak tüketilmelerine ve insanların yararına
kullanılmalarına rağmen bu etkileşim olumlu bir şekilde devam etmelidir. Bizzat
97
Kemal Göz
Kur’an-ı Kerim’de En’am (büyükbaş ve küçükbaş), Bakara (buzağı), Neml (karınca),
Ankebut (örümcek) ve Fil gibi bazı hayvanların adları bazı surelerin ismi olarak yer alır.
Bu meyanda, insanın hayvanlarla etkileşiminden Kur’an-ı Kerim’de Mu’minun 23/80,
En’am 6/142, Yasin 36/71-73 ve daha başka ayetlerde bahsedilir. Bir köpeğe iyilikle
davranan kişinin cennetle ödüllendirileceğinden söz edilirken kediye eziyet eden bir
kişinin de cehennem azabıyla cezalandırılacağı rivayet edilmiştir. Bu, insanlarla
hayvanlar arasındaki etkileşimin önemini belirgin bir şekilde ortaya koyar. İnsan ve
hayvan arasındaki etkileşimin temel örnekleri arasında şunlar vardır:
 Yemek için hayvanları boğazlama. Bu, onları öldürmeden önce acımasız
davranışlar ile hayvanları acı çektirmekten kaçınmayı gerektirir.
 Ne zararsız ne de zararlı hayvanların öldürülmeleri, bize saldırmadıkça ve zarar
vermedikçe teşvik edilmemelidir.
 Ölmelerinden önce dayanılmaz acı çekmelerine mani olmak için insanların
hayvanları (zararlı olanlar dâhil) yakmak, gömmek ya da suda boğmak yoluyla
öldürmelerine izin verilmemelidir.
 Hiçbir hayvan horoz döğüşü, boğa güreşi ve benzerleri gibi eğlence amacıyla
kullanılamaz ve faydalanılamaz. Rasulullah (sav) şöyle demiştir:
Bir serçeyi geçerli bir sebep olmadan öldüren kişi, mahşer gününde Allah
tarafından hesap vermek üzere çağrılacaktır. (Nesai, İbn Hibban)
İslam’da insan ve çevre arasındaki etkileşim, metafizik çevre ile insan arasındaki
etkileşimin ele alındığı gibi gayet dikkat çekicidir. Bu bakış açısı ne batılı bilim
adamları ne de onların aktivistleri veya çevrecileri tarafından değerlendirilmiştir. Bu
metafizik varlıklarla insan etkileşimine dair bazı örnekleri Peygamberin hadislerinde şu
şekilde görebiliriz.
 Her ne kadar banyoda yalnız olsa bile kişi banyo yaparken yine de çıplak
olmamalıdır. Bu mahrem yerlerinin örtülmesi kuralına uymaktır ve aynı zamanda
devamlı etrafımızda bulunan meleklere saygı göstermektir.
 Bir kişi yalnız olsa da bir topluluk için dua etmeye teşvik edilir ve bu aynı
zamanda etrafında olabilen Müslüman cinleri de anmaktır.
 Boş olsa da bir Camiye girerken selam veriniz.
 Tenha yerlerde ve ağaçların altında saygılı olunuz. Orası Cinlerin eğlendiği ve
hoşlandığı yerler olabilir.
98
İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
 Kesilen hayvanların kemikleri düzgünce temizlenmeli ve cinlerin yiyeceği olarak
ağaçlara konulması teşvik edilmeli.
 Orman, boş evler ve bunun gibi belirli yerlere ulaştığımızın bir ilanı olarak bazı
duaları okumak.
 Size zarar vermediği sürece beyaz yılanın öldürülmesine izin verilmez. Çünkü o
bir barınma yerine ihtiyacı olan bir cin olabilir.
3.
İslam Felsefesinin Çevre Tutumu: Kur’an ve Sünnetin Bir Analizi
Batılı bilim insanlarının ortaya koyduğu modern çevre teorisi, doğanın
bütünlüğüne dayalı bir çözüm ile baş edemedi. Kısacası, İslam Felsefesinin çevre ahlakı
teorisi Prof. Dr. Seyyid Hüseyin Nasr, A. R. Agwan ve diğer bazıları tarafından
tartışıldığı gibi genellikle beş rükünde sınıflandırılabilir ve sonuçlandırılabilir: Tevhid,
Hilafet, İman, Orta Yol ve Muvazene. Bu beş esas İslam çevre ahlakı kodlarını
oluşturmak için temel gerekler olabilir ve çok basit bir şekilde açıklanabilir. Bu kriterler
İslam çevre ahlakında temel esaslar olarak vurgulanmaktadır.
3.1.
Tevhid
Çevre, hiyerarşi, roller ve tüketici davranışının anlaşılması vahiy ana kaynağına
dayanmalıdır. Çevreyi korumayı hedefleyen tüm kararlar, Allah tarafından şart koşulan
kurallar yoluyla yönlendirilmeli, yönetilmeli ve ekosistemdeki her bir varlığın faydaları
göz ardı edilmemelidir. Başka bir ifadeyle, insanların aşırı kişisel çıkarları, hayvanlar ve
diğer ekosistem hepsi gündemde olmamalıdır. İslam’ın çevre hakkındaki sözü, başlıca
rehber veya daha basit durumlarda Allah yönelimli etkileşim olarak bize vahyin
önemini çerçevelemektedir. Allah’tan istenen tüm şeyler, belirli şartlarda mantıksız bile
olsa tüm diğer varlıkların öncesinde olmalıdır. Aynı zamanda bu, çevresel ekosistemin
iyiliğini bir kenara koymaksızın kaynak olarak Kur’an ve Hadisin muhtevasının önüne
yerleştirdiği Halife olarak insanları andırır. Bu arada, tüm içtihadi kararlar, bağnazlık
yerine mantığı kullanarak Kur’an’ın ve Hadisin esaslarına vurgu yapar. Tevhid kavramı,
bu gerçekte bütün çevresel iletişimi daha dengeli bir yolda garanti ettiği gibi yaratıcı
olarak Allah’a dayanır. Ali Şeriati (Agwan, 1997) bunu şöyle ifade eder:
Tevhitte, monoteizm hakkında her şey vardır. Bundan dolayı, insanlar sadece bir
güce ve bir elçiye, ümitle bir kıbleye, bir Tek olana karşı korkutulurlar.Bunun dışındaki
99
Kemal Göz
her şey kıymetsizdir. Tevhit insanlara özgürlük ve şeref bahşeder. O’na inatla baş
eğmede diğer güçlerle savaşması için insana yardım eder. (Ziauddin Sardar, 1985.)
3.2.
Hilafet
İnsanlar Allah tarafından çevreyi yönetme ve hizmet sorumluluğuyla (emanet)
Halife olarak atanmıştır. Çevre, önceden Allah tarafından belirlenmiş görevleri ifa
etmesi için insanlara bir yer işlevi görür. Bununla birlikte, insanlar önemli vazifeleri
üstlenmek için tek başına değillerdir. Buna karşılık vahiy yoluyla şeriat tarafından
yönlendirilirler. Tevhit bakımından güçlü bir inanca sahip olan bir Halife, şeriat
görevlerini
yerine
getirmede
zorluklarla
karşılaşmayacaktır.
Allah’a
karşı
mükellefiyetlerini güçlü bir şekilde kavrayan ve fark eden insanlar emaneti ve
yöneticiliği (Hilafet emaneti) kabul ettiklerinde hilafeti altındaki çevresel varlıklara asla
zarar vermeyeceklerdir. Bu Kur’an-ı Kerim’de şöyle ifade edilir:
Şüphesiz Biz, emaneti göklere, yere ve dağlara teklif ettik. Onu yüklenmekten
çekindiler, korktular. İnsan onu yüklendi. Muhakkak ki o, çok zalimdir, çok cahildir.
(Ahzab, 33/72)
Allah’a kulluk etmek için Halife olarak yaratıldığımız farkındalığına göre
insanlar, kendilerini yönetecekleri çevre kavramını anlamak için yeterli bilgi ile
donatmalıdır. Emanetin ve şeriatın farkındalığı ve fark edilmesi ile insanın çevreyle
uyumlu etkileşimi garanti altına alınacaktır. Müslüman bir âlim olan Parvez Manzoor
(Agwan, 1997) şunu iddia etmektedir:
“Uygulanması sayesinde, geçici koşullar, sonsuz zorunluluklar, hukuk şeklinde
nesnelleştirilen somut eylem ve etik duyarlık için tercihler şeklinde değiştirilen ahlaki
seçenekler tarafından hükme bağlanır. Bu aslında, İslam’ın mükemmel problem çözme
metodudur. Çevre ahlakı konusundaki teorik bir araştırma, işlevsel ve İslam tarihinin bir
parçası olabilmek için şeriatın objektif bir çerçevesi yoluyla başarmalıdır. Böylece şeriat
hem ahlaki normları hem de somut ekolojik olaylara ait eylem kararlarını alabilen
Müslüman devletlerdeki hukuki yapıyı sağlar. Şeriat İslami bir durumda karar almak
için sadece bir zorunluluk değil fakat aynı zamanda İslami çevre felsefesinin teorik
tartışması için paradigmaları sağlayan ahlaki bir gerçekliktir.”
Bundan dolayı, çevre bilimi bağlamında uygulanan teoriler ve ideolojiler ne
olursa olsun, şeriat uygulamasını yerine getirmede Allah tarafından verilen
100
İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
yükümlülükleri taşıyan hilafet kavramına dayandığı sürece, şüphesiz ki sürdürülebilir
çevre yönetimi ve iletişiminin yolunu açacağı sonucuna varılır.
3.3.
Refah
Çevre insanın varoluşuna katkıda bulunmak ve hizmet etmek için fonksiyonlar ile
yaratılır. Bu, birçok kanıtla anlaşılabilir. Onlardan biri şöyledir:
“Bu
(hayvanlar)
ağırlıklarınızı
ancak
güçlüklere
katlanarak
varabileceğiniz bir memlekete taşırlar. Şüphesiz Rabbiniz çok şefkatli, pek
merhametlidir”.(Nahl, 16/7)
Nahl 16/5, 8, 11, 16, 67; Yasin 36/36; En’am 6/141, 143; Mu’minun 23/80.
ayetlerde ifade edildiği gibi çevresel varlıkların insana katkısı hususunu nakleden çok
sayıda başka ayet vardır.
Günümüzün modern dünyasında, çevresel ekosistemdeki varlıklara aynı zamanda
ticari statülerine dayalı olarak değer verilmesi ölçüsünde, ticari değerlere anlamsız
şekilde tapılmaktadır. İslam’da sosyal ve genel refaha kişisel çıkarlar ve azınlık
varlıklardan daha fazla öncelik verilmelidir. Dahası, çevresel varlıklara özel haklar
mücadelesinde özellikle, yöneticiler ve uygulayıcılar olarak insanlar, sorumluluk
değerleri haklardan önce gelmelidir. Çevresel varlıklar döngüsünde, karşılıklı etkileşim,
her bir varlık birbirini tamamlamasının bir sonucu olarak kendi rolünü ve
sorumluluğunu saygılı bir şekilde ifa ettiğinde uyumlu ve dengeli olacaktır. Diğer
varlıklarla ilgilenen ve onlara öncelik veren her varlık, onlar arasında daha iyi bir
etkileşime neden olan karşılıklı bir saygı yaratacaktır. Bu durumda, genellikle insanlar,
cinler ve diğer canlıların kötülüklerinin neden olduğu problemler, O’nun kanunlarına
(Sünnetullah) riayet edilerek Allah tarafından açık bir şekilde öngörülür. Bu kavram,
çevresel varlıklar arasındaki etkileşimin hiyerarşisini belirlemede son derece önemli
olarak ticari değeri ortaya koyan insanmerkezciliğin abartılı teorisini dolaylı olarak
çözer.
3.4.
İtidal (Orta Yol)
İslam, tüm davranışlarda ve uygulamalarda itidali teşvik eder. Bunun
Peygamberin hadislerinde karşılığı vardır:
101
Kemal Göz
“İtidal üzere olunuz ve zorluklar karşısında dik durunuz ki bir Müslümanın
kaderine düşen sıkıntılar, yoldaki bir engel, bir diken batması bile onun için bir
kefarettir.” (Buhari, Müslim)
Hatta Rasulullah (sav), bizzat bütün her şeyde itidal üzere olmanın önemine işaret
etmiştir. Aynı şey mantıksız bir aşırılık ve taassubun tarafsızlık yerine daha fazla zarar
getirmesi gibi çevrenin korunmasıyla ilgilidir. Mesela, bir süre önce Avustralya’da
geyik yetiştirme, yırtıcı hayvan varlığı saldırıya uğradığında ve önemli ölçüde yok
olduğunda şiddetle ve süratle arttı. Neticede, aralarındaki aşırı rekabet ve açlıktan
öldüklerinde besin zinciri etkilenir. Özellikle Allah’ın nimetlerinden istifade etme
hususunda doğa ile uyumlu olmayan çokça adımlar açıkçası zarara yol açmaktadır.
Rasulullah’ın (sav) orta yolu tutan bir ümmet (ümmeten vasaten) olma konusundaki
emri açısından baktığımızda, itidalin birbirleriyle ilişkide doğru bir konuma sahip bütün
parçalar bakımından önemi ortaya çıkmaktadır.
Kısacası, realiteye uygun düşen eski meseleler ne olursa olsun, insanın çevreyle
etkileşimi, aşırı olmamalı ve aşırılık veya taassubdan kaçınılmalıdır. İslami teori ve
felsefe, çevre felsefesi düzeninde aynı temel referanslar (Kur’an ve Hadis) yoluyla
onları inşa etmede itidali esas aldığından asla muhalefet üzerinde durmaz. İslam’da teori
ve felsefe, aynı temel referansa uygun düşen felsefe ve teoriyi inşa etmede itidal üzere
olma ve bütün bakış açılarını ve uygulamaları derleyen bir düzenli çevresel felsefeyi
tasarlama nedeniyle muhalefete meyletmez. Antroposentrizm, Ekosentrizm, Hayvan
Hakları, Teknosentrizm veya Batılı aşırı uç görüşlüler tarafından yaratılan diğer
“izm”ler gibi teoriler, İslam tarafından hiçbirine meyilli veya tam olarak hiçbirine karşı
olmadan ılımlı bir şekilde kabul edilen felsefelerdir.
3.5.
Denge(Muvazene)
Çevre, Allah tarafından bilinçli olarak dengeli ve belirlenmiş en iyi ölçülerde
yaratılmıştır. Kur’an-ı Kerim’de, Allah’ın kainatın yaratılışında belirlediği denge ve
ölçüyü açıklayan çok sayıda ayet vardır. Tevazun kavramı, çevreyle etkileşim ve onu
korumada hareketleri ve kararları yönetmelidir. Mesela ortaklık kavramı,
çevresel
varlıklara haksızlıkları engellemek için benimsenmelidir. Ekosistem döngüsündeki
uyumlu denge, Allah tarafından akıllıca ve mükemmel bir şekilde yaratılmıştır.
Ekosistem döngüsünde herhangi bir şeyin eksikliği veya fazlalığı, sürekli zarara ve
dönüşümdeki diğer varlıkların dağılmasına yol açabilir. Karbondioksiti emen ve oksijen
102
İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
üreten yeşil ağaçları kesmek bir şekilde doğal dönüşüme zarar vermektir. Bunun sonucu
da insanlar ve hayvanlar gibi varlıkları öldürmektir. Bundan başka, özel durumuna
(H20) karşı su damıtma işlemi, onu çeşitli elementlerden arındırmak, gerçekte içtiğimiz
sudaki besin ve enerjiyi yok etmek anlamına gelir.
“(Allah) Rahmandır! O Kur’an’ı öğretti. İnsanı yarattı. Ona konuşmayı
öğretti (ve anlamayı). Güneş ve ayın hareketleri (tam) bir hesaba göredir.
Yıldızlar ve ağaçlar onun buyruğuna boyun eğerler. O göğü yükseltmiştir ve
dengeyi (adaleti) sağlamıştır.” (Rahman 55/1-7.)
“Yüce Rabbinin adını tesbih et. O Yaratıp şekil vermiştir. O her şeyi ölçüyle
yapıp doğru yolu göstermiştir”. (A’la 87/1-3.)
Aynı şey, maddiyata ve maneviyata dayalı çevresel varlıkları değerlendirmede
olduğu gibi diğer bağlamlardaki dengeye de uygulanır. Her varlığın değerleri, herhangi
birine karşı önyargı olmadan gerçek bir bağlamda yapılmalıdır. Hesaba katılması
gereken bir diğer faktör, çevreyi korumaya, fiziksel ve ruhsal, kısa vadeli (dünyevi) ve
uzun vadeli (uhrevi) kazanımları elde etmeye yönelik dengedir.
“Allah’ın sana verdiği şeylerde ahiret yurdunu da gözet, dünyadaki payını
da unutma. Allah’ın sana yaptığı iyilik gibi sen de iyilik yap. Yeryüzünde
bozgunculuk isteme, doğrusu Allah bozguncuları sevmez”. (Kasas 28/77.)
Allah tarafından yaratılan çevredeki dengeyi anlama, özellikle gerçek bakış
açısından insanı gözlerini bağlayan kendi doymak bilmez kişisel arzuları için açgözlü
gören günümüz dünyasında, çevresel teorinin uygulanmasındaki öz olarak kavranmalı
ve istifade edilmelidir. Neticede bu, bazı durumlarda karşıtlığa, haksız rekabete ve
kaderciliğe yol açar. Dengeli İslâmî tasavvur, itidal kavramıyla uyumludur. Bundan
dolayı itimat ve idareciliğin (Hilafet emaneti) farkındalığında olduğu gibi tevhit
esaslarına dayalı olarak arttırılmalıdır.
Yukarıda sözü edilen beş gerekçeye (rükün) dayanan teori uygulamasıyla,
çevresel felsefeler, mümkün olan her esnek yollarda daha yeterli ve etkili anlamlara
gelmelidir. İslam, kurallar/kanunlar, yasaklamalar, öneriler ve hatta çevresel kalkınma
için insan entelektüelliğine dayanan araştırma ve yenilikler ile üzerinde tartışılmış temel
prensiplerde çeşitli ana meseleleri belirlemiştir. Bütün yönlerden tek mükemmel din
olduğu için, Kur’an-ı Kerim ve Hadis’teki kanıtların, bizim itaat etmemiz için
özetlenmiş çeşitli esaslara sahip temel referans oldukları inkâr edilemez. Eski âlimler
103
Kemal Göz
bile esasen gelişmeye, araştırmaya ve çevresel yönetim bakımından olduğu gibi insanın
çevreyle etkileşimine ilişkin ana meselelerin düzenlenmesine katkıda bulunmuşlardır.
Sonuç
4.
Sonuç olarak, İslam felsefesindeki anlayışımız, özellikle başlıca kaynaklar olan
Kur’ani ve Peygamberi öğreti, çevreye karşı iyi davranışı ve tutumu telkin etmede
bireye rehberlik yapacaktır ve şüphesiz bu, ahiret gününe ertelenen mükâfatlarla vaat
edilen
ibadetin
bir
parçası
olacaktır.
İslam,
itimat
ve
idarecilik
(Hilafet
emaneti),insanlara çevreyi yönetmek ve idare etmek için önemli bir iş olarak
verildiğinde, çevresel ekosistemdeki etkileşim davranışını büyük bir mesele olarak
görür. Allah tarafından yaratılan çevredeki her bir ve bütün elementler, önemlidir ve
fonksiyoneldir, hiçbiri amaçsız yaratılmamıştır.
Yaratılışlar (birbiriyle) ilişkilidir ve akıllıca yönetilmelidir. Batılı bilim adamları
ve çevrecilerin dinleri (Hristiyanlık ve Yahudilik) çevresel kriz faktörü ve insanları
manipüle eden gücü nedeniyle sürdürülebilir bir çevreye engel olarak suçladığı ifadede
(Mohd Noor Ramlan, 1999), İslam perspektifi yaygın ve doğru olması bakımından en
iyi alternatif çözüm olarak ortaya çıkmıştır. Dahası, gerçeğe adapte olmada İslam’ın
genişliği, bir halife olarak insanın fonksiyonları ve statülerini lekelemeksizin çevresel
samimiyeti bir hayat biçimi olarak yerleştirme yönünde ana sütundur. Kapsamlı
çevresel ekosistem teorisinde referans, doğrudan yorum araştırma yolu ile ekoloji ve
kozmolojideki bilimsel kanıtı doğrulayan Biruni, İdrisi, İbn Hayyam, Cahız, İbn Sina,
Kazvini, Demiri, Bağdadi, Suyuti, İbn Batuta ve daha pek çoğu gibi aydın sınıflarda
olduğu şekliyle çevrenin hareket kılavuzu olarak Kur’an ve Hadis ana kaynakları
olmalıdır.
Kaynakça
Agwan, A. R. (1997). Islam and The Environment. Kuala Lumpur: Synergy Book
International.
Abdul Halim Sulaiman, Dr. (1998). “Pertimbangan Ekologi Dalam Pengurusan
Alam Sekitar”: Seminar Alam Sekitar: Pengurusan Bijak Alam Anugerah Tuhan. Kuala
Lumpur: IKIM 27-18 October 1998.
Bhatti, Engr. Akhtar K. and Gul-e-Jannat, Dr. (1994). The Holy Quran on
Environment. Pakistan: Royal Book Company.
104
İslâm Felsefesinin Davranış Temelli Çevresel Tutuma Bakışı
“Environmental Ideologies” [Environmental Philosophy and Ethics: Introduction
and Rationale]. April 11, 2002.
http://www.ecospace.newport.ac.uk/philosophy/cssecotech.htm
“Environmental Values” [Anthropocentrism: A Misunderstood Problem]. April
13, 2002. http://www.erica.demon.co.uk/EV/EV603.html
“Ecocentrism vs Anthropocentrism” [Ecocentrism vs Anthropocentrism: Green
Nature]. April 13, 2002. http://www.greennature.com/article.php?sid=469
“Classifying Environmentalisme” [A Critical Introduction to Technocentrism and
Ecocentrism]. May 16, 2001. http://www.greenwich.ac.uk.htm
Jamaluddin, M. J. (1996). Impak Pembangunan Terhadap Alam Sekitar. Bangi:
Universiti Kebangsaan Malaysia.
Mohd Noor Ramlan (1999). Ekologi Asas and Alam Semulajadi Terpilih. Shah
Alam: Biroteks Universiti Teknologi Mara.
Qushani, Mehdi (1986). The Holy Quran and The Science of Nature. Tehran:
Islamic Propogation Organisation.
Samsu Adabi Mamat & Mohd Bustaman Abdul Aziz (2001). “Al Quran, Manusia
dan Falsafah Al Quran”: National Seminar Environmental Management 2001: Current
Development and Future Planning. Bangi: Universiti Teknologi MARA 14-15 Ogos
2001.
The Dorling Kindersley (1998). History of The World [Revised Edition]. London:
Dorling Kindersley Limited.
Uthman El Muhammady (1998). “Perspektif Pengurusan Alam Sekitar: Islam and
Alam Sekitar”: Seminar Alam Sekitar: Pengurusan Bijak Alam Anugerah Tuhan. Kuala
Lumpur: IKIM 27-18 October 1998.
Wan Mohd Azam Mohd Amin, Dr. (1996). “Prinsip-prinsip Umum Penjagaan
Alam Sekitar Menurut Al Quran and As Sunnah”: Dakwah April 1996 Bil 227: 19-25.
Ziauddin Sardar (1991). Sentuhan Midas (Terjemahan). Kuala Lumpur: Dewan
Bahasa dan Pustaka.
Ziauddin Sardar (1990). Masa Hadapan Islam: Bentuk Idea Yang Akan Datang
(Terjemahan). Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
105
Download