MNA_Üsküdarlı Meşhurlar_BASKI.indd

Üsküdar Belediye Başkanlığı
Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü
Kültür Yayınları: 23
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ISBN 978-605-60594-3-8
1. baskı
İstanbul, Ocak 2012
Genel Yönetmen HASAN EKMEN
Yayın Yönetmeni RAMAZAN KIZILKAYA
Proje Koordinatörü ALİ YÜCEL YÜRÜK
Bibliyografya İSMAİL ÖZBİLGİN
Görüntü OĞUZ KALLEK
Aktüel Fotoğraflar ZAFER SÖĞÜT
İçerik Hazırlık BİLGE DANIŞMANLIK
Grafik Tasarım MUHAMMED NUR ANBARLI
Uygulama MNA TASARIM
Baskı ve Cilt ELMA BASIM
ÜSKÜDAR BELEDİYESİ
Hakimiyeti Milliye Caddesi, Atlas Çıkmazı Numara 35
Üsküdar, İstanbul
T +90 (216) 531 30 00
F +90 (216) 531 32 25
www.uskudar.bel.tr
twitter.com/#!/uskudarbld
facebook.com/uskudarbld
flickr.com/photos/uskudarbelediyesi/
youtube.com/user/uskudarbelediyesi
İlim Heyeti
Prof. Dr. ABDULLAH UÇMAN (Türk Dili ve Edebiyatı)
Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN (Türk Tarihi ve Medeniyeti)
Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN (Türk Dili ve Edebiyatı)
Prof. Dr. AZMİ BİLGİN (Türk Dili ve Edebiyatı)
Prof. Dr. MEHMET İPŞİRLİ (Türk Tarihi ve Medeniyeti)
Prof. Dr. MUHİTTİN SERİN (Hat)
Prof. Dr. MUSTAFA UZUN (Türk ve İslâm Sanatları)
Yrd. Doç. Dr. NURİ ÖZCAN (Türk Mûsıkîsi)
Prof. Dr. SEMAVİ EYİCE (İslâm Sanatları ve Mimarî)
İlim Dalı Başkanları
Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN (Tarih İlim Dalı Başkanı)
Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN (Edebiyat İlim Dalı Başkanı)
Prof. Dr. MUSTAFA UZUN (Türk ve İslâm Sanatları İlim Dalı Başkanı)
Madde Yazarları
Prof. Dr. ABDULLAH UÇMAN; Prof. Dr. ABDÜLKADİR ÖZCAN; Arş. Gör. ALİ NACİ ÖZYALVAÇ; ALİ YÜCEL YÜRÜK;
Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN; Prof. Dr. AZMİ BİLGİN; BEŞİR AYVAZOĞLU; Prof. Dr. CEVDET KÜÇÜK;
Yrd. Doç. Dr. GÜLNUR DURAN ; Yrd. Doç. Dr. HÜSEYİN YORULMAZ; HÜSEYİN YÜRÜK; Prof. Dr. İSKENDER PALA;
Prof. Dr. İSMAİL E. ERÜNSAL; LALE UÇAN; M. BİROL ÜLKER; Prof. Dr. M. ORHAN OKAY; Prof. M. UĞUR DERMAN;
Prof. Dr. MEHMET İPŞİRLİ; Prof. Dr. MUHİTTİN SERİN; Doç. Dr. MUSTAFA L. BİLGE; Prof. Dr. MUSTAFA UZUN;
Dr. NECDET YILMAZ; Yrd. Doç. Dr. NURDAN ŞAFAK; Yrd. Doç. Dr. NURİ ÖZCAN; PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ;
Doç. Dr. SALİM AYDÜZ; Prof. Dr. SEMAVİ EYİCE; SEYFETTİN ÜNLÜ; TALİP MERT (M/A).
Editör
Yrd. Doç. Dr. ÂLİM KAHRAMAN
İçindekiler
TAKDİM 9
ESER HAKKINDA 11
KISALTMALAR 12
ABDULLAH AĞA 15
ABDULLAH B. ABDURRAHMAN, CELVETÎ 15
ABDULLAH B. İBRAHİM, RODOSÎZÂDE, ÜSKÜDÂRÎ 16
ABDULLAH EFENDİ, DÜRRİZÂDE 16
ABDURRAHMAN NESİB DEDE 17
ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI 17
ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE 18
ABDÜLFETTAH EFENDİ 18
ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA 19
ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI 20
ABDÜLHAMİD II 21
ABDÜLHAY EFENDİ 25
ABDÜLMECİD EFENDİ 25
ABDÜLMUHSİNİ ÜSKÜDÂRÎ 27
ABDÜRRAHİM DEDE EFENDİ, ŞEYDA HÂFIZ 27
ABDÜRREZZAK ABDİ EFENDİ 27
ADIVAR, HALİDE EDİP 28
ÂDİLE NÂŞİT 32
ÂDİLE SULTAN 32
AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ 33
AHMED III 34
AHMED CELÂLEDDİN DEDE 35
AHMED EFENDİ, KADIZÂDE, TEZKİRECİ 35
AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE 35
AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE 36
AHMED FEHİM EFENDİ 36
AHMED FERİD EFENDİ 38
AHMED KEMAL PAŞA 38
AHMED MEKKÎ EFENDİ, ÜÇIŞIK 38
AHMED MUHTAR BEYEFENDİ, MOLLABEY 39
AHMED NECİB EFENDİ 39
AHMED RESMÎ EFENDİ 40
AHMED SELAHADDİN 41
AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN ZÂKİRİ 41
AHMED VESİM PAŞA, HACI 42
AKALIN, BESİM ÖMER PAŞA 43
ÂKİF MEHMED BEY 44
AKSAL, SABAHATTİN KUDRET 44
AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ 45
AKYÜREK, AHMED REMZİ 46
ALACALIOĞLU, HAMİT 47
ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI 48
ALİ PAŞA, DAMAD, ŞEHİD 49
ALİ RIZÂ BEY, HOCA 49
ALİ SUÂVİ 53
ALİ ÜSKÜDÂRÎ 53
ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ 55
ALPARSLAN, ALİ 57
ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI 58
ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA 62
ANIL, AVNİ 64
ARARAT, YUSUF CEMİL 65
ARCAN, İSMAİL GALİP 66
ARGIT, YAVUZ 67
ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM 68
ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM 69
ÂSIM BEY, GİRİFTZEN 71
AŞKÎ, ÜSKÜDARLI 72
ATABEY, FAHRİ 74
ATAÇ, NURULLAH 75
ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF 76
ÂTIF AHMED EFENDİ 77
ATILGAN, YUSUF 77
ATLI, HALİT LEMİ 78
ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ 79
ATSIZ, H. NİHAL 79
AYAŞLI, MÜNEVVER 80
AYRAL, MACİT 82
AYTAÇ, HÂMİT 83
AYVERDİ, SÂMİHA 87
AZİZ DEDE, NEYZEN 90
AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ 91
5
BALYAN, KRİKOR AMİRA 93
BALYAN, SARKİS 94
BATUR, MUHSİN 95
BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ 96
BEHÇET MUSTAFA EFENDİ 98
BEHLÜL EFENDİ 98
BEHRAM AĞA, KETHÜDA 99
BEKAYÎ ABDÜLBAKİ EFENDİ, MACUNCUZÂDE 99
BELGER, NİHAT REŞAT 99
BERKER, ERCÜMEND SADİ 100
BERKSOY, KEMAL CENAP 101
BERKSOY, SEMİHA CENAP 101
BEŞİR AĞA, MORALI 102
BEYATLI, YAHYA KEMAL 103
BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ 106
BIYIKLI ALİ PAŞA, SİLAHDAR 106
BİLGE, KİLİSLİ RİFAT 106
BİLGEGİL, MEHMET KAYA 107
BİVÜCÛDÎ MEHMED EFENDİ, DİVİTÇİZÂDE 108
BOZOK, SALİH 109
BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK 110
BUĞRA, TARIK 111
BURAK, RATİP TAHİR 112
BURAK, SEVİM 113
BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE 114
BURSALI MEHMED TÂHİR 115
CÂFER ÇELEBİ, MOLLA 117
CÂFER EFENDİ 117
CAN, HALİL 118
CAN, HAMİT 119
CANAN, İBRAHİM 119
CANSEVER, HASAN FERİT 120
CANSEVER, TURGUT 121
CEBECİ, DİLAVER 121
CEBESOY, ALİ FUAT 122
CEMİL MOLLA 123
CEMİLE SULTAN 124
COŞAN, M. ESAD 125
ÇAĞATAY, ALİ RİFAT 127
ÇAKIR, MEHMET 128
ÇAMBEL, HASAN CEMİL 129
ÇAMLIBEL, FARUK NÂFİZ 129
ÇAMLICA’DAKİ ÇINAR 129
ÇELEBİ, ÂSAF HÂLET 130
ÇELEBİOĞLU, ÂMİL 132
ÇETİN, NİHAD MAZLUM 132
6
DAĞLARCA, FAZIL HÜSNÜ 135
DARKOT, MEHMET BESİM 136
DARYAL, ABDÜLMECİD 137
DARYAL, VECİHE 137
DÂVUD PAŞA, KÜÇÜK, KARA NİŞANCI 138
DEMİRONAT, MUHSİN 139
DERVİŞ PAŞA 140
DİLAVER PAŞA 141
DİREKTÖR ÂLÎ BEY 141
DOĞRUL, ÖMER RIZÂ 142
DURAN, FAİK SABRİ 143
DURAN, FEYHAMAN 143
DÜMBÜLLÜ, İSMAİL 145
DÜZGÜNMAN, MUSTAFA 146
EBÜL‘ULÂ MARDİN 149
ECE AYHAN 150
EDHEM EFENDİ, ŞEYH 151
EDİB MEHMED EMİN 152
ELKER, KEMAL 152
ELOĞLU, METİN 153
ENDERUNLU VÂSIF 154
ENVERÎ, SÂDULLAH 155
ERGİNER, HÜSEYİN SUAT 155
ERGUN, SADETTİN NÜZHET 156
ERKMAN, HALİL KEMALETTİN 156
ERSOY, ALİ ULVİ 157
ERSOY, MEHMET ÂKİF 158
ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET 160
ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR 161
ERTEM, SADRİ 162
ESİN, EMEL 163
EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ 164
FASULYECİYAN, TOMAS TOVMAS 167
FATMA GEVHERİ SULTAN 167
FATMA SULTAN 168
FEHMİ EFENDİ, ÜSKÜDARLI, HOCA HAFIZ 168
FELEK, BURHAN 169
FETHİ AHMED PAŞA 171
FİLMER, CEMİL 174
FLORENCE NİGHTİNGALE 174
FLORİNALI NÂZIM 175
GEDİK, NAMIK 177
GİZ, SALAHATTİN 177
GÖKMEN, MEHMET FATİN 178
GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI 179
GÖKTULGA, FAHRİ CELAL 180
GÖKYAY, ORHAN ŞAİK 181
GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ 182
GÖYÜNÇ, NEJAT 183
GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS 184
GÜLERSOY, ÇELİK 186
GÜLFEM HATUN 187
GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN 188
GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN 190
GÜNEY, EFLÂTUN CEM 190
GÜNTEKİN, REŞAT NURİ 191
GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL 193
HACI FÂİK BEY 195
HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ 196
HAFFAFZÂDE MEHMED EFENDİ 197
HÂFIZ AHMED PAŞA, MÜEZZİNZÂDE 197
HÂFIZ YUSUF EFENDİ 197
HÂKİM MEHMED EFENDİ 198
HALİL HAMİD PAŞA 198
HALİL PAŞA 199
HALİL PAŞA, KAYSERİLİ 199
HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH 200
HAMZA PAŞA, NİŞANCI 202
HANCIYAN, LEON 202
HASAN MAZHAR PAŞA 203
HASAN PAŞA, DAMAD 203
HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI 204
HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA İMAMI 205
HASKAN, MEHMET NERMİ 208
HÂŞİM BABA 208
HÂŞİM BEY 210
HÂŞİM PAŞA 210
HÂŞİMÎZÂDE SEYYİD MEHMED EFENDİ 211
HAYRULLAH EFENDİ 211
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA 212
HİCRÎ EFENDİ 213
HİMMET EFENDİ 213
HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ 213
HUMBARACI AHMED PAŞA 217
HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH 218
HÜSEYİN AVNİ PAŞA 219
HÜSEYİN EFENDİ, ZOR 220
HÜSEYİN HÂKİ EFENDİ 220
HÜSEYİN HÂLİD BEY 221
HÜSEYİN KÂZIM KADRİ 222
İBNÜRREFİK AHMET NURİ 223
İBRAHİM EDHEM PAŞA 224
İBRAHİM HİLMİ PAŞA 224
İSMAİL GALİB BEY 225
İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ 225
İSMAİL HAKKI BURSEVÎ 226
İSMAİL PAŞA, DEBRELİ 227
İSMET EFENDİ, FINDIKLILI 227
İZ, ABDULLAH MAHİR 228
KABAAĞAÇLI, CEVAT ŞAKİR 230
KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ 231
KAM, ÖMER FERİT 234
KAM, RUŞEN FERİT 235
KÂMÎ 236
KÂNÎ MUSTAFA EFENDİ 236
KAPLAN, MEHMET 236
KARABACAK MEHMED EFENDİ, KADIZÂDE 237
KARACA AHMED 237
KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ 239
KARAY, REFİK HALİT 240
KAYMAK MUSTAFA PAŞA 241
KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA 241
KEMALEDDİN MEHMED EFENDİ, TAŞKÖPRİZÂDE 242
KEPECİOĞLU, KÂMİL 242
KISAKÜREK, NECİP FAZIL 242
KONT OSTROROG 245
KONYALI, İBRAHİM HAKKI 246
KÖÇEOĞLU, AGOP 248
KÖSEM SULTAN 248
KUNT, RİKKAT 250
KURT, TAYFUN 252
MAHMUD II ADLÎ 253
MARKO PAŞA 255
MEHMED B. MUSTAFA, BALDIRZÂDE 256
MEHMED ARİF AĞA 256
MEHMED EFENDİ, DÜRRÎ 257
MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL 257
MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE ŞEYH 258
MEHMED EMİN EFENDİ, SUN‘ÎZÂDE 259
MEHMED NURİ MEDENÎ EFENDİ 259
MEHMED PAŞA, ELHÂC 259
MEHMET PAŞA, ÖKÜZ 260
MEHMED RÂİF BEY 260
MEHMED RAUF PAŞA 263
MEHMED RÛŞEN EFENDİ 263
MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE 264
MEHMED SAHİB MOLLA, PÎRÎZÂDE 265
MEHMED SAİD EFENDİ, MİRZAZÂDE 265
MEHMED SÜREYYÂ 265
MEHMED ŞEMSEDDİN 266
MEHMED ZİHNİ EFENDİ 266
MEMET FUAT 267
MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR 267
MERİÇ, CEMİL 268
MERİÇ, NEZİHE 270
MEZÂKÎ 270
MİHRİMAH SULTAN 273
MİMAR KEMÂLEDDİN BEY 273
MUAZZEZ SULTAN 275
MÛSÂ PAŞA, KOCA 275
MÛSÂ SÜREYYÂ BEY 275
MUSAHİB MUSTAFA PAŞA 276
MUSAHİPZÂDE CELÂL 276
MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH 278
MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ 279
MUSTAFA ENVER 280
MUSTAFA FAZIL PAŞA 280
MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ 282
MUSTAFA ZEKÂYÎ EFENDİ 282
MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ 282
NÂBÎ 285
NÂBİZÂDE NÂZIM 286
NAKŞİDİL SULTAN 288
NÂMIK KEMAL 288
NAVEKMİSAL SULTAN 290
NÂZIM PAŞA, MEHMED 290
NEBİLOĞLU, İSMAİL HAKKI 291
NEDÎM 291
NEYLÎ 293
NURBÂNÛ SULTAN 294
OKTAY RİFAT 295
OKYAY, NECMEDDİN 296
ONGAN, EMİN 299
ORHON, CÜNEYT 300
7
ORHON, ORHAN SEYFİ 300
ORTAÇ, YUSUF ZİYA 301
OSMAN FERİD PAŞA 303
OSMAN ŞEMS EFENDİ 304
ÖKTEN, CELÂLEDDİN 305
ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ 307
ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM 308
ÖZDENSES, SEMAHAT 309
ÖZEMRE, AHMET YÜKSEL 312
ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ 313
PAKALIN, MEHMET ZEKİ 314
PERTEV PAŞA 314
PINAR, SELAHATTİN 315
RAUF YEKTÂ BEY 317
RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM 320
REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ 321
RUM MEHMED PAŞA 324
SADULLAH PAŞA 325
SAFA, PEYAMİ 327
SAFİYE EROL 329
SAFİYE SULTAN 330
SAFİYE SULTAN 331
SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ 331
SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI 331
SÂMİ PAŞA 332
SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ 334
SARI ABDULLAH EFENDİ 334
SARKİS KALFA 336
SELÂMİ ALİ EFENDİ 336
SELİM III 337
SELİM MEHMED EFENDİ, HOCA 338
SERDAROĞLU, EMİN BÜLENT 339
SERVERYAN KEVORKYAN, HOVHANNES AMİRA 339
SERVERYAN, KRİKOR 339
SEYYİD MEHMED EFENDİ, ŞEKERZÂDE 339
SEYYİD MUSTAFA EFENDİ, FEYZULLAHEFENDİZÂDE 341
SEYYİD SADULLAH MEHMED EFENDİ 342
SIRRÎ İBRAHİM EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ 342
SİLAHDAR YUSUF PAŞA 342
SİNAN PAŞA 342
SİYAVUŞ PAŞA, KANİJELİ 343
SİYAVUŞ PAŞA 343
SOLAK SİNAN 343
SULTANZÂDE MEHMED PAŞA, CİVAN KAPICIBAŞI 344
SÜLEYMAN PAŞA, SARI 344
SÜLEYMAN PAŞA 345
SÜLEYMAN SEYYİD BEY 345
8
ŞARDAĞ, RÜŞTÜ 347
ŞEKER AHMED PAŞA 348
ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH SERMED 350
ŞEMSİ AHMED PAŞA 350
ŞEREFEDDÎNİ KÜRDÎ 351
ŞEVKİ BEY 352
ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ 353
ŞÜKRULLAH HALÎFE 354
TANER, HALDUN 355
TANPINAR, AHMET HAMDİ 356
TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ 357
TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN 360
TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD 364
TARHUNCU AHMED PAŞA 366
TOGAN, AHMET ZEKİ VELİDİ 366
TOKAY, MEHMET FEHMİ 366
TOPAL RECEP PAŞA 368
TOPUZLU, CEMİL 368
TUĞCU, KEMALETTİN 369
TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ 370
UNAR, SALİH SAİM 371
UŞAKLIGİL, HALİD ZİYA 371
UZKINAY, FUAT 373
UZMAN, MAZHAR OSMAN 374
ÜNAYDIN, RUŞEN EŞREF 375
ÜNGÖR, OSMAN ZEKİ 377
ÜNVER, AHMET SÜHEYL 378
ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ 380
ÜSKÜDARLI SÂFÎ 380
ÜSKÜDARLI TALAT 381
VAHYİZÂDE MEHMED EFENDİ 382
VÂNÛ, VÂLÂ NURETTİN 382
VELİ MEHMED PAŞA 383
VİLDAN FAİK EFENDİ, DEBRELİ 383
YAHYÂ EFENDİ, MİNKARÎZÂDE 384
YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT 385
YALIM, HAYRULLAH TACEDDİN 386
YÖNTEM, ALİ CÂNİP 387
YÛSUF İZZEDDİN PAŞA 387
YÛSUF KÂMİL PAŞA 387
YÜCEL, CAN 388
ZÂKİRZÂDE ABDULLAH EFENDİ 390
ZARİFOĞLU, CAHİT 390
ZEYNEP HANIM 391
ZİYA BEY 393
ZİYA PAŞA 393
KAYNAKÇA 397
Takdim
Saygıdeğer Üsküdarlılar;
Şehirler medeniyetlerin aynasıdır. Medeniyetin
kadim değerleri şehirlerde yaşar. İşte Üsküdar’ımız
da; her bir karışı Türk–İslâm medeniyetinin zengin
ve görkemli eserleriyle süslenmiş, kültür ve sanatta,
estetik ve zarafette zirveye ulaşmış, İstanbul’un
fethine tanıklık etmiş kutlu bir şehir, dingin ve
mutena bir beldedir. Üsküdar Aziz Mahmud
Hüdâyî, Şeyh Mustafa Devâtî, Selâmi Ali Efendi gibi
mürşitlerin istirahatgâhı olarak bir evliyalar diyarıdır.
Aynı zamanda yaptırdıkları külliyeleri, çeşmeleri,
kasır ve saraylarıyla da ona mührünü vuran
valide sultanların şehridir. Bu bakımdan havasını
solumaktan, manevi ikliminde yaşamaktan büyük
bir mutluluk duyduğumuz bu “hayal şehir”, geçmişi
geleceğe taşıyan göz kamaştırıcı bir semboldür.
Bugün Beylerbeyi’si, Salacak’ı, Çamlıca’sı,
Kuzguncuk’u, Çengelköy’ü kısacası her bir semti
başlı başına meşhur olmuş Üsküdar, şüphesiz
insan kaynağı ve kalitesi anlamında da ayrıcalıklı
ve özeldir. Tarih boyunca yetiştirdiği devlet ve
siyaset adamlarıyla, din ve tasavvuf büyükleriyle her
daim bulunduğu coğrafyaya şekil ve yön vermeyi
başarmıştır. Bu yönüyle değerlendirildiğinde
Üsküdar, birikim ve tecrübesiyle, akıl ve bilgeliğiyle
ülkemizin modern dünyada geleceğe emin adımlarla
yürüyüşünün en önemli teminatıdır.
Üsküdar Belediye’si olarak “Tarih ve Kültür Şehri”
sloganıyla işe koyulduğumuzda en önemli
hedefimiz, kültür ve sanat faaliyetlerimizi belirli
bir gruba hitap etmekten çıkarıp tabana yaymak,
mümkün olduğunca fazla sayıda vatandaşımızın
istifade etmesini sağlamaktı. Bu amaçla, Kültür
Merkezlerimizdeki etkinliklerimizi yeni bir
planlamaya tabi tutarak her mahallemizin kendi
ilgi ve duyarlılığını dikkate almaya özen gösterdik.
Tanıtım ve iletişim mecralarını yaygınlaştırarak
halkımızın bu hizmetlerimizden azami derecede
bilgi sahibi olmasına gayret gösterdik. Ramazan,
Kâtibim ve sokak şenlikleriyle çok zengin ve farklı bir
canlılığı mahallelerimize taşıdık.
Bu çalışmamızda ise, Üsküdar’a ve ülkemize emeği
geçmiş değerli şahsiyetlerin hem bir envanterini
çıkarıyor hem de onların hizmetlerini yeni nesillerin
bilgisine sunuyoruz. Onlar Üsküdar’da yaşadılar,
Üsküdar’ı yaşadılar. Bu kubbede ebedi yaşamak
üzere hoş sadalar bıraktılar. Bunları ortaya çıkarmak,
paylaşmak inanıyorum ki bazılarımız için hatıraların
bazılarımız içinse özgüvenin tazelenmesi anlamında
önem taşıyor. Mehmet Âkif Ersoy’un, Münevver
Ayaşlı’nın, Ahmet Yüksel Özemre’nin adını anmak
bile insanı heyecanlandırmaya, aşkla şevkle
doldurmaya yetiyor esasında.
Yaşadığımız şehre aidiyet bağlarımızı
güçlendireceğine inandığım bu eser, çok kıymetli
hocalarımızın uzun çalışmaları neticesinde meydana
getirildi. Kendilerinin ortaya koyduğu kadirşinaslık
ve fedakârlık her türlü takdirin üzerindedir. Bu
vesileyle emeği geçen herkesi ayrı ayrı kutluyor,
Üsküdarlı Meşhurlar Ansiklopedisi’nin kültür
dünyamızda önemli bir boşluğu dolduracağı
inancıyla, şükranlarımı sunuyorum.
Mustafa Kara
Üsküdar Belediye Başkanı
9
Eser Hakkında
Yüzyıllar boyunca pek çok kişiyi bağrından çıkaran;
onlara mesken olan ve sonra tekrar bağrına alan
Üsküdar’ın tanınmış simalarını ortaya çıkarmak
için yola çıktığımızda, ilk yapılacak işin Üsküdar’ın
sınırlarını belirlemek olduğunu gördük. Tarihî sınırlar
Haydarpaşa’dan Çengelköy’e kadar uzanmaktadır.
Bugünkü belediye sınırları ise Küçüksu’ya ulaşıyor.
Tarihî Üsküdar’ı merkeze almakla beraber çalışma
alanımızı Boğaz’a doğru Anadoluhisarı’na;
Çamlıca’ya doğru Dudullu’ya kadar genişlettik.
Madde başı yapacağımız isimleri seçerken, hayatının
tamamını bu beldede geçirmiş ve yine bu beldede
toprağa verilmiş olmayı tek şart kabul etmenin
mümkün olamayacağını gördük. Çünkü hayat
-en azından belli bir süreliğine de olsa- insanları
doğdukları yerlerden uzaklaştırabiliyor. Üsküdar’da
başlayan bir hayat başka semtlerde, şehirlerde,
hatta ülkelerde sürüp noktalanabiliyor. Bu gerçeği
göz önünde bulundurarak “Üsküdarlı”lık için şu
ölçüleri esas almaya karar verdik: Üsküdar doğumlu
olmak, adı Üsküdar’la beraber anılmak; sonradan
Üsküdar’a gelip yerleşmek; belli bir süre burada bir
memuriyette bulunmak; Üsküdar hakkında önemli
bir eser ortaya koymak; Üsküdar’da medfun olmak…
Bilindiği gibi, İstanbul’un en eski ve büyük
mezarlıklarından biri olan Karacaahmet, Üsküdar
sınırları içindedir. İstanbul’un başka semtlerinde
ömür sürmüş olsa bile ölümünden sonra bu
mezarlıkta toprağa verilen çok sayıda kişi vardır.
Onlar bir bakıma ebedî Üsküdarlılardır. Sadece
Karacaahmet’te yatanlar için ansiklopedik ayrı bir
çalışma yapılsa yeridir. Karacaahmet Mezarlığında
toprağa verilmiş birçok şahsiyet çalışmamız
kapsamına girdiyse de bu mezarlığa gömülmüş
olanlar bunlarla sınırlı değildir elbette.
Özellikle XIX. yüzyıldan itibaren Çamlıca gözde bir
mekân olmuştur. Başta devlet ricali olmak üzere,
birçok edebiyatçı, fikir adamı ve sanatçı daha çok
yaz aylarını buradaki köşklerde geçirmeyi tercih
etmiş; bir kısmı Çamlıca’nın eteklerine tamamen
yerleşmişlerdir. Beylerbeyi, zarif İstanbulluların
mekân tuttukları semtlerden biridir. Bu semtin
yerlileri kadar, başka semtlerden gelerek oradaki
yalılarda yazı geçirenler veya hayatının bir
döneminde gelip bu semte yerleşenler de bir
hayli fazladır. Çengelköy, Kuzguncuk gibi semtler
de geçmişten bugüne kendine has bazı özellikler
taşıyan hayatların yaşandığı mekânlar olmuştur.
Adı anılan semtlerde ömür sürmüş simaların belli
başlılarını, tanınmış Üsküdarlıların yer aldığı bu
eserde bulabileceksiniz.
Üsküdar’ın ünlüleri derken edebiyat ve kültür
adamları, ilim adamları, tasavvuf büyükleri, din
adamları, tarihçiler ve tarihî şahsiyetler, yöneticiler
ve siyaset adamları, askerler, eğitimciler ile
aralarında hattatlar, musikişinaslar, ressamlar,
mimarlar, ebru, tezhip ve minyatür ustalarının
bulunduğu sanatkârlar kastedilmiştir. Bunlara
çeşitli meslek gruplarına dâhil diğer isimler de
eklenmiştir. Böylece XV. yüzyıldan günümüze
“Üsküdarlı” tanımına girecek dört yüz kadar tanınmış
şahsiyetin biyografisi alanın uzman akademisyen
ve araştırmacıları tarafından hazırlanıp ansiklopedik
düzene uygun olarak elinizdeki eserde bir araya
getirilmiştir. Biyografiler hazırlanırken ilgili şahsın
hayatı hakkında temel bilgiler; mesleği/sanatı
hakkında bilgi ve değerlendirmeler yanında
Üsküdar’la olan bağlarına değinen satırlar, hatta
paragrafların bulunmasına özen gösterilmiştir.
Bilgiyle beraber görüntü malzemesi de kullanılmış; o
şahsın yaşadığı veya gömülü olduğu mekânlara veya
Üsküdar’da bıraktığı bir esere ait -çoğu bu kitap için
çekilmiş- fotoğraflara; varsa şahsın kendi fotoğrafına
yer verilmiştir. Yine bazı şahsiyetlere ait anekdotlarla
şiir ve edebî metinler ilgili maddelerle yan yana
veya arka arkaya verilerek geçmişte yaşanmış
hayatlara pencereler açılmıştır. Hâlen Üsküdar’da
ömür süren ve bu esere girebilecek özellikler taşıyan
çok sayıda değerli şahsiyet bulunmasına rağmen
tamamlanmamış hayatları gelecekte yapılacak
çalışmalara bırakma konusunda en başta aldığımız
karara bağlı kaldık.
Mutlak mükemmellik iddiasının yersiz olacağı
muhakkaktır. Taramalarla ortaya çıkarılan iki bine
yakın isim arasından seçtiğimiz ve madde başı
yaptığımız şahıslara yenilerinin eklenmesi teklifleri
doğaldır. Gösterilen dikkat ve özene rağmen ilk defa
hazırlanan böyle bir eserde gözden kaçmış bazı
eksik ve kusurlar da olabilir. Onlara da işaret eden
yapıcı değerlendirmeler eserin yeni baskılarında göz
önünde bulundurulacaktır.
Yrd. Doç. Dr. Âlim Kahraman
11
Kısaltmalar
Eser Kısaltmaları
a.e. Aynı eser
a.mlf. Aynı müellif
bk. Bakınız
çev. Çeviri, çeviren
der. Derleyen
DTCF Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
haz. Hazırlayan
İÜ İstanbul Üniversitesi
Ktp. Kütüphane, kütüphanesi
nr. Numara
nşr. Neşreden (Tahkik eden)
ö. Ölümü, ölüm tarihi
SÜ Selçuk Üniversitesi
sy. Sayı
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi
TDV Türkiye Diyanet Vakfı
tef. Tefrika
TRT Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
TTK Türk Tarih Kurumu
ts. Tarihsiz
tür.yer. Türlü yerde, birçok yerde
TY Türkçe Yazmalar
vd. Ve devamı
v.dğr. Ve diğerleri
yay. Yayımlayan, Yayın
yy. Yüzyıl
Babinger (Üçok)
Franz Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (çev.
Coşkun Üçok), Ankara 1982.
Baraz, Beylerbeyi
Mehmed Rebii Hatemi Baraz, Beylerbeyi : Teşrifat Meraklısı
Beyzade Takımının Oturduğu Bir Kibar Semt, I-II, İstanbul
1994.
BOA
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul
Danişmend, Kronoloji
İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi,
I-IV; V: Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, İstanbul 1971-72.
DBİst.A
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul
1993-95.
Devhatü’l-meşâyih
Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meşâyih maa zeyl, İstanbul,
ts. İstanbul 1978.
DİA
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 –
EI2 (Fr.)
Encyclopédie de l’Islam (nouvelle édition), Leiden 1954
–2002.
EI2 (İng.)
The Encyclopaedia of Islam (new edition), Leiden 19542002.
Gövsa, Türk Meşhurları
İbrahim Alâeddin Gövsa, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,
İstanbul, ts. [1946].
Hadîkatü’l-vüzerâ
Osmanzâde Ahmed Tâib, Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271
Freiburg 1969 (zeyilleri ile beraber).
Haskan, YBÜ
Mehmet Nermi Haskan, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I-III,
İstanbul 2001.
Hediyyetü’l-ârifîn
Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve
âsârü’l-musannifîn, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat – İbnülemin
Mahmud Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal – Avni
Aktuç), İstanbul 1951-55 Tahran 1387/1967.
12
Hüseyin Vassâf, Sefîne
TBEA
Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, I-V, Süleymaniye
Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309.
Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, I-II,
İstanbul 2001.
İA
TDEA
İslâm Ansiklopedisi, I-XIII, İstanbul 1940-88.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, İstanbul 1976 –1998.
İbnülemin, SATŞ
TOEM
İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri, I-XII,
İstanbul 1930-42.
Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası, İstanbul 1910-23.
İbnülemin, Son Sadrıazamlar
Türk Tarih Kurumu Belleten, Ankara 1937
İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son
Sadrıazamlar, I-XII (I-IV), İstanbul 1940-53.
Uzunçarşılı, İlmiye Teşkilâtı
İlmiyye Salnâmesi
TTK Belleten
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye
Teşkilâtı, Ankara 1965.
İlmiyye Salnâmesi, İstanbul 1334.
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi
İst.A
İstanbul Ansiklopedisi, I-XI, İstanbul 1958-74.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I-IV, Ankara 194759.
İŞSA
Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı
İstanbul Şeriyye Sicilleri Arşivi.
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı,
Ankara 1945.
Konyalı, Üsküdar Tarihi
İbrahim Hakkı Konyalı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar
Tarihi, I-II, İstanbul 1976-77.
Müstakimzâde, Tuhfe
YYOA
Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I-II,
İstanbul 1999.
Süleyman Sâdeddin Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattâtîn (nşr.
İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1928.
Osmanlı Müellifleri
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul
1333-42 Heppenheim-Bergstrasse 1971.
Râşid, Târih
Râşid Mehmed Efendi, Târih, I-V, İstanbul 1282.
SF
Servet-i Fünûn, İstanbul 1891-1928; 1929-43 (yeni
harflerle).
Sicill-i Osmânî
Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I-IV, İstanbul 1308-16
Heppenheim-Bergstrasse 1971.
Subhî, Târih
Subhî Mehmed, Târih, İstanbul 1198.
Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb
Suyolcuzâde Mehmed Necîb, Devhatü’l-küttâb (nşr. Kilisli
Muallim Rifat), İstanbul 1942.
Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe)
Şem‘dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi: Müri’ttevârîh (nşr. Münir Aktepe), I-III, İstanbul 1976-81.
TA
Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-86.
13
A
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ABDULLAH AĞA
(ö. 1591)
Üsküdarda çeşme ve mescitler yaptıran
saray ağalarından.
Devşirme kökenli olup sarayda yetişmiş, bostancıbaşılığa kadar yükselmiş ve 1591 yılında
vefat etmiştir. Beylerbeyi’nde inşa ettirdiği cami
İstavroz Camii adıyla da anılır. Camiden başka
burada hamam, sıbyan mektebi, çeşme de yaptıran Abdullah Ağa ayrıca Kısıklı’da ve Langa’da da
mescitler inşa ettirmiş, hayratına yüksek gelirler
vakfetmiştir. Mezarı Kısıklı’daki mescidinin bahçesindedir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 364; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I,
175; Rebii Baraz, “İstavroz Camii”, DBİst.A, IV, 256-257.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDULLAH B. ABDURRAHMAN,
CELVETÎ
Abdullah Ağa’nın
Kısıklı’daki mescidi ve
bahçesindeki mezarı
(ö. 1750)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Celvetî şeyhi.
Eğitimini tamamladıktan sonra Beyazıt’ta Gedik
Paşa Türbesi civarındaki Hamza Paşa Camii’nde
imamlık yaptı. 1750’de vefat eden Abdullah
Efendi Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda
Haydarpaşa’ya giden caddenin solunda defnedildi. Hepsi yazma halinde bulunan dinî ve gramer
ağırlıklı eserleri et-Tuhfetü’l-münîre, el-Mukaddimetü’l-fahriyye, en-Nebzetü’l-yesîre ve el-Minahü’l-
15
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
A ABDULLAH B. ABDURRAHMAN, CELVETÎ
ilâhiyye fî şerhi’l-mukaddimeti’l-fahriyye adlarını
taşır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 128; Hediyyetü’l-ârifîn, I, 481.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDULLAH B. İBRAHİM,
RODOSÎZÂDE, ÜSKÜDÂRÎ
(ö. 1116/1704?)
II. Süleyman ve II. Ahmed dönemlerine
dair yazdığı Osmanlı tarihiyle bilinen
tarihçi.
İlk nisbesinden ailesinin Rodos kökenli olduğu,
Üsküdarî şeklinde anılmasından ise kendisinin
Üsküdarlı olduğu anlaşılmaktadır. Hayatı hakkında bilinenler pek azdır. Kendi ifadesine göre,
Dîvan-ı Hümâyun’da Mevkufat Kalemi emektarlarından olduğu; bazı kataloglarda da görüldüğü üzere, müstensihlik de yaptığı anlaşılmaktadır. Vâkıât-ı Sefer-i Sultan Süleyman-ı Sânî veya
Vâkıât-ı Rûzmerre adlarıyla anılan mufassal
eseri II. Süleyman (1687-1691) ve 1694’e kadar
II. Ahmed (1691-1695) devirlerinin olaylarını
ihtiva eder. Birinci elden kaynak durumundaki
dört ciltlik bu önemli eser henüz yazma halinde
olup, ilk üç cildi Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan, nr. 1223, 1224, 1225’te, sonuncu
cildi ise Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi,
nr. 2437’de kayıtlıdır. İlk üç cildi müellif eliyle
yazılan bu eser üzerinde henüz çalışma yapılmamıştır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 99; Hediyyetü’l-ârifîn,
I, 479; Babinger (Üçok), s. 256; Agâh Sırrı Levend, Gazavātnāmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavāt-nāmesi, Ankara 1956,
s. 130–131; Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1961, I-II, 172,
271-272.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDULLAH EFENDİ, DÜRRİZÂDE
(1769-1828)
Üsküdar’da köşkü bulunan Osmanlı
şeyhülislâmlarından.
16
İstanbul’da doğdu (1769-1770). Şeyhülislâm
Dürrîzâde Mehmed Ârif Efendi’nin oğludur.
Babasından ve devrin tanınmış bilginlerinden
tahsil gördü; icâzet alarak müderrislik hakkını
kazandı (1781). Babasının şeyhülislâmlığı sırasında önce İzmir, sonra Galata kadısı oldu. III.
Selim tarafından Mekke kadılığı, daha sonra İsÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Dürrizâde Abdullah Efendi’nin mezar taşı
tanbul kadılığı ve Anadolu kazaskerliği pâyeleri
verildi. 1805’te bilfiil Anadolu kazaskeri, iki yıl
sonra da nakîbüleşraf oldu. Eyüp Camii’nde II.
Mahmud’a kılıç kuşandırdı (1808). Rumeli kazaskerliği payesini de alan Abdullah Efendi’nin
Kabakçı İsyanı’nda âsilerle yapılan anlaşmada ve
Sened-i İttifak’ta imzaları bulunmaktadır.
21 Kasım 1808’de şeyhülislâmlığa getirildi.
Ancak muhtemelen ayaklanan bazı zorbaları
teşvik ettiği hususunda II. Mahmud’da bir şüphe uyanması üzerine azledildi (1810), yerine
getirilen Sâmânîzâde Ömer Hulûsi Efendi’nin
azli üzerine ikinci defa şeyhülislâm oldu (1812).
Oldukça karışık geçen bu dönemde Sadrazam
Ahmed Hurşid Paşa’nın zorbaları te’dib kararını tasvip etmeyerek fetva vermemesi sadrazamla birlikte azledilmesine (1815) ve arpalığı olan
Manisa’ya gönderilmesine sebep oldu. Bir süre
sonra affedildiyse de tekrar Manisa’ya, oradan da
Bursa’ya gönderildi. 1823’te Abdülmecid’in doğumu üzerine affa uğrayarak İstanbul’a döndü.
ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI A
1826’da Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması sırasında mâzul ulemânın en kıdemlilerinden biri
olarak hazırlanan mazbataya imzasını koydu; II.
Mahmud’un Kubbealtı’nda akdettiği toplantıda
en önemli şahsiyetler arasında yer aldı. 1 Aralık
1828’de vefat etti ve Karacaahmet’te Miskinler
Tekkesi’ne defnedildi.
Dürrizadeler’in Doğancılar’ın ilerisinde bugün Paşakapısı olarak bilenen yerde, geniş bahçesi denize kadar inen çok görkemli köşkleri vardı. Sultan II. Mahmud’un bir Ramazan iftarında
Üsküdar’da bulunduğu sırada ani bir kararla iftar
vaktinde bu köşke gitmesi ve buzdan yapılmış
kâse içinde ikram edilen şerbetle iftarını açması
menkıbe olarak anlatılır.
Kaynakça: Mütercim Âsım, Târih, İstanbul 1284, I, 293; II, 46;
Şânîzâde Mehmed Atâullah Efendi, Târih, İstanbul 1291, I, 399;
II, 114, 234, 237, 262, 334; IV, 112; Tayyarzâde Atâ Bey, Târih,
İstanbul 1293, III, 72; Ahmed Lutfî, Târih, İstanbul 1290-1328,
I, 146; VIII, 190; Devhatü’l-meşâyih, s. 122-123; Sicill-i Osmânî, II, 396; İlmiyye Salnâmesi, s. 574-577.
Abdurrahman
Nesib Dede Divanı’nın
müellif hattı
nüshasından bir sayfa
➢ MEHMET İPŞİRLİ
ABDURRAHMAN NESİB DEDE
(ö. 1258/1842)
Aziz Mahmud Hüdâyî âsitanesinin
yirmi ikinci şeyhi; şair ve mûsıkîşinas.
Üsküdar’da doğdu. Âsitane şeyhlerinden Mehmed Şehâbeddin Efendi’nin oğludur. Babası
tarafından yetiştirildi. Celvetiyye tarikatına intisap ederek seyrü sülûkunu babasının yanında
tamamlamasının ardından Ayasofya Camii civarındaki Erdebil Tekkesi’ne şeyh olarak tayin
edildi. Babasının 1818’de vefatıyla Aziz Mahmud
Hüdâyî âsitanesi şeyhliğine getirildi.
Bu arada 1827’de Ordu-yı Hümâyun vaizliğiyle görevlendirildi. Yirmi dört yıl adı geçen âsitanenin postnişinliğini yaptı. 1842’de vefat edince âsitanenin haziresinde babasının ayak ucuna
defnedildi. Yerine oğlu Mehmed Ruşen Tevfikî
Efendi şeyhliğe getirildi.
Kendi halinde ve nazik yaradılışlı kimliğiyle tanınan Nesib Dede, Celvetiyye tarikatının
önde gelen şeyhlerindendir. Kaleme aldığı tasavvufî manzumeleri ve bestelediği dinî eserleriyle
edebiyat ve mûsıkî sahasındaki kudretini ortaya
koymuştur.
“Seyyid” mahlası ile yazdığı şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı vardır.
Bestelemiş olduğu dinî eserler arasında “Şüride vü şeydâ kılan yârin cemalidir beni” mısrâıyla
başlayan çârgâh ve “Ey cihânârâ hâlim nic’olur”
mısrâıyla başlayan sûzinâk makamındaki ilâhileri, günümüzde de okunan eserleri arasındadır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İstanbul 1942, I, 423-424; Nuri Özcan, “Aziz Mahmud Hüdayi
Âsitanesinde Hizmet Etmiş Mûsıkîşinas Şeyhler”, Aziz Mahmud Hüdayi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, İstanbul
2005, II, 267-278; a.mlf., “Abdurrahman Nesib Dede”, DİA, I,
168-169.
➢ NURİ ÖZCAN
ABDÜLAZİZ EFENDİ, HEKİMBAŞI
(1736-1783)
Türk hekimlik tarihinin önemli
simalarından; edebiyatçı ve mûsıkîşinas.
İstanbul’da doğdu (1736). Babası tarihçi Mehmed Subhi Efendi’ye nisbetle Subhizâde lakabıyla şöhret bulmuştur. Medrese öğreniminin
ardından çalışmalarını tıp sahasına yönlendirdi;
saraya alınarak saray hekimleri arasına girdi.
1757’de müderris oldu ve bu vazifesini uzun süre
devam ettirdi. Getirildiği hekimbaşılık görevinden bir yılı doldurmadan azledildi (1776).
1782’de Kudüs payesiyle Üsküdar mevleviyetine tayin edildi, ertesi yıl İstanköy’de vefat etti.
Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Latince, İtalÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
17
A ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE
yanca ve Fransızca biliyordu. Özellikle tıp alanında yaptığı tercümelerle Batı’daki hekimlik
çalışmalarını tanıttı. Herman Boarhaave’nin
Aphorismi de Cognoscendis et Curandis Morbis in
Usum Doctrinae Domesticae Digesti adlı eserini Kıtaâtü nekâve fî tercemeti kelimâtı Boerhâve; Ali b.
Muhammed eş-Şerif el-Bekri’nin astrolojiye dair
Burhânü’l-kifâye’sini Terceme-i Burhânü’l kifâye ve
Alâeddin Alişah b. Kâsım el-Hârizmî’nin astrolojiye dair Eşcâr ü Esmâr’ını Terceme-i Eşcâr ü Esmâr adıyla tercüme etti; Türk hekimlik tarihinin
önemli simaları arasında yer aldı.
“Aziz” mahlası ile yazdığı Türkçe ve Farsça şiirlerinden meydana gelen mürettep divanı
ve besteleriyle edebiyat ve mûsıkî sahasındaki
kudretini ortaya koymuş, günümüze altı bestesinin notası ulaşmıştır. İçerisinde makam ve usul
bilgilerinin de yer aldığı “Mecmûatü’l-letâif sandûkatü’l-maârif ” adlı Güfte Mecmuasını kaleme
aldı (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr.
3866).
şında asıl önemli eseri Devhatü’l-meşâyih’a yaptığı zeyildir.
Kaynakça: Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin, Devhatü’lMeşâ-yih (ed. Barbara Kellner-Heinkele), Wiesbaden 2005,
I-II; Sicill-i Osmânî, III, 340; Osmanlı Müellifleri, I, 125-126.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDÜLFETTAH EFENDİ
(1815-1896)
Ünlü Osmanlı hattatı.
Sakız Adası’nda doğdu. Rum asıllıdır. Çocukluğunda Serasker Hüsrev Paşa tarafından satın
alınarak İstanbul’a getirilmiştir. Müslüman olduktan sonra Hüsrev Paşa’nın dairesinde çok
Kaynakça: Osman Şevki [Uludağ], Beşbuçuk Asırlık Türk Tababet Tarihi, İstanbul 1341, s. 164-165, 178; Suphi Ezgi, Nazari-Ameli Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1935-1940, II, 21-23; IV
122-123; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul, ts., II,
629-631; Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967, s.
224-227; Haydar Sanal, Mehter Mûsıkîsi, İstanbul 1964, s. 3940, 43-44; Ayşegül Demirhan Erdemir - Nuri Özcan, “Abdülaziz Efendi, Hekimbaşı”, DİA, I, 190-191.
➢ NURİ ÖZCAN
ABDÜLAZİZ EFENDİ, MEKTUBÎZÂDE
(ö. 1863)
Üsküdar Hüdâyî Dergâhı haziresinde
medfun âlim ve müelliflerden.
18
Mustafa İzzet Efendi’nin oğludur. İstanbul’da
doğdu. 1820’de müderris olup niyabetleri devretti. 1846’da beytülmal kassamı oldu, 1847’de
mahrec payesini elde etti. 1852’de Şam kadısı,
ardından Mekke ve İstanbul kadılıkları payelerini aldı. 1863’te Evkaf-ı Hümâyûn müfettişi olan
Abdülaziz Efendi aynı yılın cemaziyelevvelinde
vefat etti. Bağlı olduğu Celvetî tarikatının Üsküdar’daki Hüdâyî Dergâhı haziresinde medfundur. Âlim, şair ve edib idi. Oğulları İzzet Mehmed ve Bahaî efendilerdir.
Yıldırım Bayezid zamanına kadar gelen
bir Osmanlı tarihi kaleme alan Mektubîzâde,
Şekāik-ı Numaniyye ve Atâî’nin zeylini III. Murad
devri ortalarına kadar özetlemiştir. Bunların dıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Abdülfettah Efendi
ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA A
Abdülfettah
Efendi’nin
bir levhası
iyi bir öğrenim ve terbiye görerek yetişti. Arapça, Farsça, matematik ve geometri gibi gerekli
ilimleri öğrendi. Bu arada Hâfız Mustafa Şakir
Efendi’den sülüs ve nesih yazılarını meşk ederek
1832’de icazet aldı. Ta’lik hattını (nesta’lik) Yesârizâde Mustafa İzzet Efendi’den öğrendi, 1847’de
meşkini başarıyla tamamlayarak icazet aldı.
1831’de Hüsrev Paşa’nın özel kâtibi, sıbyan
alayı ve tabur kâtiplerine yazı hocası olarak görev
aldı. Paşanın sadrazam olması üzerine sadaret
kalemine, Eyüp ve Şehzade Mehmed camilerinin
vakıf kaymakamlığına tayin edildi. Daha sonra
Sivas, Amasya ve Aydın’da Evkaf müdürlüğü,
Saruhan ve Kastamonu mal müdürlüğü görevlerinde bulundu. 1857’de madenî para kalıplarını
hazırlayanların reisi (sersikkeken) olarak tayin
edildi. 1860’ta filigran yapımını öğrenmek üzere Viyana ve Paris’e gönderildi. Osmanlı Devleti’nde yaptığı üst düzey başarılı hizmetlerinden
dolayı nişanlarla ödüllendirildi.
16 Ekim 1896’da Vaniköy’de vefat eden Abdülfettah Efendi’nin cenazesi, Sultan Mahmud
Türbesi haziresine defnedildi.
Başarılı devlet hizmetlerinin yanında hat sa-
natında da özellikle sülüs, celi ve ta’lik yazılarda
ortaya koyduğu eserlerle bütün hattatlar tarafından beğenilmiş bir Osmanlı hattatıdır. İstanbul
camileri ile Bursa Ulu Camii’nde büyük bir hayranlıkla neşredilen çok güzel celi yazıları vardır.
Bursa’da meydana gelen depremden sonra
Ulu Camii’nin harap olan duvar yazılarını Şefik
Bey ile beraber elden geçirmiş, yeni eserler yazmıştır. Kastamonu Şaban-ı Veli türbesi yazıları
da Abdülfettah Efendi’nin hat sanatında gücünü gösteren örnek eserlerindendir. Ayrıca çeşitli
müze ve özel koleksiyonlarda güzel levhaları bulunmaktadır.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 24; M.
Uğur Derman, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002, s. 162.
➢ MUHİTTİN SERİN
ABDÜLHAK MİHRÜNNİSA
(1864-1943)
Şair; uzun yıllar ailesinin Çamlıca’daki
köşkünde yaşamıştır.
Bebek’te doğdu (1281/1864). Babası, tarihçi Hayrullah Efendi’dir. Şair Abdülhak Hâmid
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
19
A ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI
 Abdülhak Mihrünnisa
› Hekimbaşı Abdülhak Molla
ağabeyidir. Babası Tahran’daki görevi sırasında
öldüğünde çok küçüktü. Evde ve Atpazarı İnâs
Rüştiyesi’nde başlayan eğitimi Hoca Tahsin
Efendi’den aldığı özel derslerle devam etti. Bir
Fransız matmazelden Fransızca okudu. Yirmi
yaşındayken Keçecizâde Fuad Paşa’nın torunu
Mustafa Hikmet Bey’le evlendi, bir oğlu ve küçük yaşta vefat eden bir kızları doğdu. Ancak
mutlu olamayıp ayrıldı. 1943’te vefat etti.
Bir kısmını Hazîne-i Evrak, Servet-i Fünûn gibi
dönemin dergilerinde yayımladığı şiirlerinde
ağabeyinin etkisi altında kaldığı görülür. Şiirleri
sonradan Burhan Bozgeyik tarafından derlendiyse de kitap halinde yayımlanmamıştır.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 962-966.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ABDÜLHAK MOLLA, HEKİMBAŞI
(1786-1854)
Çamlıca’da köşkleri bulunan ünlü
hekimbaşı.
20
İstanbul’da doğdu (1786). Babası Mehmed Emin
Şükûhi Efendi, annesi Nefise Hanım’dır. Üç nesil hekimbaşı yetiştirmiş bir aileden gelmektedir.
Özel olarak aldığı ilk eğitiminden sonra Süleymaniye medreselerinde tabii ve dini ilimler tahsil etti (1801). Aynı yerde Tıp Medresesi’ni bitirip
müderris ve hekim oldu. Çeşitli rütbelerle bazı
medreselere tayin edildi. Eski Saray’a hekimbaşı,
bir yıllık Keşan sürgünlüğünün ardından sırasıyla Yeni Saray’da hassa hekimi, asâkir-i hassa
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
hekimbaşısı ve Tıbhâne-i Âmire’ye nâzır oldu.
Nihayet ağabeyinin vefatıyla onun yerine hekimbaşı tayin edildi (1834). 1847’ye kadar iki defa
azledilip tekrar aynı görevine getirdi. Aralarda
Tıbhane nazırlığı ve Rumeli kazaskerliği yaptı.
II. Mahmud’un nedimliğini de yapan (1836) Abdülhak Molla İstanbul Bebek’teki yalısında vefat
etti ve II. Mahmud Türbesi haziresine gömüldü.
Tıbbiye mektebinin açılması ve modern anlamda
kurulmasında, salgın hastalıklara karşı etkin önlemler alınmasında, anatomi derslerinin cesetler
üzerinde uygulamalı olarak yapılmasında rolü
olduğu gibi eczacılıkla da uğraşmış, halk ilaçları
üzerinde çalışmalar yapmıştır.
Şairliği de olan Abdülhak Molla’nın şiirleri
bir divan halinde bir araya getirilmemiştir. Hekimbaşılığı sırasında sarayda ecza dolabının üzerine yazdığı söylenen “Ne ararsan bulunur derde
devadan gayrı” dizesi ünlüdür.
II. Mahmud’un 1828 Rus Savaşı sebebiyle
Rami Kışlası’nda oturduğu 582 günün hatıralarından oluşan Târîh-i Livâ ve yine II. Mahmud’un
ölümüne sebep olan hastalığı ile ilgili gözlemlerinden oluşan Rûznâme adlı eserleri bulunmaktadır.
Sultan Mahmud’un hastalığı sırasında padişahla beraber Büyük Çamlıca’ya çıkmıştır. Tepenin eteklerinde, Yusuf İzzettin Efendi Köşkü’nün
yanında ve bir bağın ortasında köşkü vardı. Burada çiçek yanında çeşitli meyveler de yetiştirmiştir. Ayrıca Küçük Çamlıca’da bir köşkü daha
ABDÜLHAMİD II A
vardı. O köşk sonradan çocuklarına ve daha sonra da şair Abdülhak Hâmid Bey’e intikal etmiştir.
Bu ikinci köşk, Sarıkaya mevkiindeydi.
Kaynakça: Salim Aydüz, “Abdülhak Molla”, YYOA, I, 45; İbnülemin, SATŞ, I, 1-6. Halûk Y. Şehsuvaroğlu, “Çamlıca”, İst.A,
VII, 3710.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ABDÜLHAMİD II
(1842-1918)
Hayatının son yıllarını Beylerbeyi
Sarayı’nda zorunlu ikametle geçirmiş
Osmanlı padişahı.
21 Eylül 1842’de dünyaya geldi. Babası Abdülmecid, annesi Tîrimüjgân Kadın Efendi’dir. Özel
hocalar tayin edilerek eğitildi. Zekâsı ve politik
kabiliyeti dolayısıyla amcası Abdülaziz, onun
serbest bir ortamda yetişmesine imkân verdi.
Mısır ve Avrupa seyahatlerine onu da götürdü.
1876’da tahta çıktığında devlet en buhranlı günlerini yaşıyordu.
Büyük bir iyi niyet gösterisi ile işe başladı. Osmanlı tarihinde o zamana kadar görülmemiş birtakım hareketlerle kısa sürede ordunun ve halkın
gönlünü kazandı. Meselâ Seraskerlik Kapısı’nda
subaylarla yemek yedi. Haydarpaşa Hastahanesi’nde Balkan cephelerinden gelen yaralıları ziyaret ederek onlara hediyeler dağıttı.
Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası olan
Kanûn-ı Esâsî ilân edildi (1876). 19 Mart 1877’de
Meclis bizzat padişah tarafından açıldı. İngiltere’nin teşebbüsüyle toplanan Londra Konferansı,
Ruslar’ın tekliflerini kapsayan Londra Protokolü’nü 31 Mart 1877’de imzalayarak, kabul edilmesi için 3 Nisan 1877’de Bâbıâli’ye sundu. Ağır
hükümler taşıyan bu protokol, padişahın isteğiyle Meclis’te görüşülerek reddedildi. Durum 12
Nisan 1877’de hükûmet tarafından Batılı devletlere bildirildi. Rusya, 24 Nisan 1877’de Osmanlı
Devleti’ne resmen savaş ilân etti. 3 Mart 1878’de
Rusya ile Ayastefanos Antlaşması imzalandı.
İngiltere, Paris Antlaşması’nı ihlâl ettiği iddiasıyla Ayastefanos Antlaşması’nın milletlerarası
bir konferansta gözden geçirilmesini istedi. İngiltere Rusya ile gizlice anlaştı. Osmanlı İmparatorluğu, 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin
Antlaşması ile pek çok toprak kaybetti.
Abdülhamid, milletlerarası politikada devletin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü savun-
mayı hayatî bir görev sayıyordu. Fakat yaşadığı
olaylar, II. Abdülhamid’in zaten karakterinde
var olan şüpheciliğini daha da arttırdı. Bilhassa büyük devletlerin çeşitli şekillerde Osmanlı
devlet adamlarını elde ederek politikalarını bu
yolla yürütmeleri, padişahı tedbirli olmaya sevk
etti. Bâbıâli’ye güvenmediği için, Gazi Osman
Paşa ve Cevdet Paşa gibi muhafazakâr ve dürüst
bazı devlet adamlarının da destek ve teşvikiyle,
devlet idaresini yavaş yavaş tekeline alarak Yıldız Sarayı’nda topladı. Kuvvetli bir hafiye teşkilatı kurdu.
İslâm dünyası ile bağlarını güçlendirmeye
çalışan ve bunu temel bir siyaset haline getiren
Abdülhamid, Almanya’dan aldığı malî destekle, 1888’de Haydarpaşa-İzmit demiryolu hattını
Ankara’ya kadar uzatmaya teşebbüs etti. Dünyadaki politik gelişmeleri yakından takip etmek
üzere sarayda bir çeşit bilgi merkezi kurdu. TürÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Sultan II. Abdülhamid Han
21
II. Abdülhamid’in son yıllarını geçirdiği Beylerbeyi Sarayı
II. Abdülhamid’in Beylerbeyi Sarayı’ndaki yatak odası
ABDÜLHAMİD II A
kiye ile ilgili bütün dünyada çıkan yazılar ve dış
temsilciliklerden padişaha gelen raporlar burada
toplanır ve değerlendirilirdi. Dış tehlikeler karşısında devletin tabii dayanağı olarak gördüğü
müslüman tebaaya öncelik verme siyasetini benimsedi.
Eğitim, ulaşım, bayındırlık, sağlık, tarım alanında da önemli adımlar atıldı. Tıbbiyede öğretim dili Fransızca’dan Türkçe’ye çevrildi. Haydarpaşa Tıbbiyesi ve kendi parasıyla yaptırdığı
Şişli Etfal Hastahanesi ile bir kısım masraflarını
kesesinden karşıladığı Dârülaceze onun sağlık
ve sosyal yardım alanlarında attığı önemli adımlardır.
Malî darlık yüzünden yer yer patlak veren
iç ayaklanmalar, yeni muhtariyet istekleri, dış
politikada karşılaşılan güçlükler, devletin işleyişindeki aksaklıklardan doğrudan etkilenen genç
memur ve subaylar arasında tepki uyandırdı ve
zamanla gizli bir muhalefet cephesi oluştu. Devrin aydınları imparatorluğun kurtuluşu için tek
çıkar yolun meşrutiyet olduğuna inanıyorlardı.
İttihat ve Terakki Komitesi’nin başı çektiği bu
harekette Türk aydınları Ermeni, Rum, Bulgar ve
Arap gibi çeşitli unsurlara mensup komitacılarla
‘’ittihâd-ı anâsır’’ fikri etrafında anlaştılar. Komşu devletlerin yeni bir müdahaleye hazırlanmaları üzerine Makedonya’da bir araya gelmiş olan
bazı Türk subayları padişahı Kanûn-ı Esâsî’yi
ilân etmeye zorladılar. II. Abdülhamid, 23 Temmuz 1908’de anayasayı tekrar yürürlüğe koyduğunu ilân etti. II. Meşrutiyet adı verilen bu olay,
beklenenin aksine imparatorluğun dağılmasını
daha da hızlandırdı.
II. Meşrutiyet’in ilk seçimleri Türkler’le Türk
olmayanların mücadelesi şeklinde geçti. İşin
içine birtakım dış müdahaleler de karıştı. Türk
cephesini, orduya dayanan, devlet ve hükûmete hâkim olan İttihat ve Terakki Komitesi ile
ademi merkeziyetçi Ahrar Fırkası temsil etti.
Öteki unsur içinde de en şiddetli mücadeleyi,
Yunanistan’ın telkinleri ve Fener PatrikhaneII. Abdülhamid’in Beylerbeyi
Sarayı’ndaki çalışma odasında
kendi yaptığı dolap, masa, sandalye
23
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ABDÜLHAMİD II
Sultan II. Abdülhamid’in
Yıldız Hamidiye
Camii’ndeki Cuma
selamlığından sonra Yıldız
Sarayı’na dönüşü, 1908
24
si’nin tâlimatı ile hareket eden Rumlar yaptı. 17
Aralık 1908 günü bizzat padişahın açtığı Meclis’te Türk mebuslarının sayısı diğer unsurlardan
azdı. Muhalefet, Derviş Vahdetî’nin kurduğu
İttihâd-ı Muhammedî Cemiyeti etrafında toplandı. Cemiyet, Volkan adlı gazetesi ile neşriyata
başladı. Mizancı Murad da Mîzan gazetesi ile İttihatçılar’a karşı şiddetli hücumlara başlamıştı.
İşte bu iki muhalif gazetenin neşriyatı sonunda
İstanbul’da büyük bir ayaklanma patlak verdi.
İstanbul’daki olaylar on bir gün kanlı bir şekilde
devam etti. Nihayet Selânik’ten gelen Hareket
Ordusu’nun 23-24 Nisan 1909 gecesi İstanbul’a
girmesinden sonra bastırıldı. Hareket Ordusu Ayastefanos’ta (Yeşilköy) bulunduğu sırada
âyandan bazıları ile mebusların çoğu birdenbire
oraya gidip 22 Nisan 1909 Perşembe günü âyan
reisi eski sadrazam Said Paşa’nın başkanlığında
Meclis-i Umûmî-i Millî adıyla gizli bir toplantı
yapıldı. Hareket Ordusu lehinde bir beyanname
neşredildi. Abdülhamid’in hal`ine ilk önce bu
toplantıda karar verilmişse de karar gizli tutuldu. Bu sırada padişah Sadrazam Tevfik Paşa’ya
saltanatı kardeşine bırakabileceğini, ancak bir
komisyon kurularak 31 Mart Vak`ası’nda dahlinin olup olmadığının ortaya çıkarılmasını istedi. II. Abdülhamid, kendisine sadık olan Birinci
Ordu ile, Hareket Ordusu’na karşı konulması
hususunda yapılan teklifleri reddetti. İstanbul’a
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
giren Hareket Ordusu kısa sürede şehre hâkim
oldu. Ordunun kumandanı olan Mahmud Şevket Paşa örfî idare ilân ederek, dîvânıharp ve
darağaçları kurdurdu ve suçlular yanında birçok
suçsuzu da idam ettirdi. Hafiyelik yeni bir şekle
büründü; basının ağzına da kilit vuruldu. Sonunda meşrutiyet, ‘’hürriyet’’ adı altında meclisli tuhaf bir mutlakiyet haline geldi.
Yeşilköy’de toplanan ve II. Abdülhamid’in
hal`ine karar veren Meclis-i Millî âzaları, asayiş
sağlandıktan sonra 26 Nisan 1909 günü İstanbul’a dönerek, ertesi gün Ayasofya civarındaki
binasında tekrar Meclis-i Umûmî-i Millî adı altında toplandı.
Abdülhamid hal edilerek, Selânik’teki Alâtini
Köşkü’nde zorunlu ikamete tâbi tutuldu. Balkan
milletleri, Osmanlı Devleti’ne karşı birleşerek
Balkan savaşlarını başlattılar. Abdülhamid’in,
düşmanın Selânik’e yaklaşması üzerine İstanbul’a
nakledilmesine karar verildi. Abdülhamid, Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirildi. Hayatının yaklaşık
son altı yılını Üsküdar’da bulunan Beylerbeyi Sarayı’nda geçirdi. I. Dünya Savaşı’nın en buhranlı
günlerinde hükûmette en nüfuzlu kimseler olan
Talat ve Enver paşalar, İshak Paşa’yı Beylerbeyi
Sarayı’na göndererek Abdülhamid’in tecrübelerinden faydalanmak istediler.
10 Şubat 1918 Pazar günü hayata gözlerini
yuman Abdülhamid’in cenazesi Beylerbeyi Sarayı’ndan Topkapı Sarayı’na nakledilerek teçhiz ve
tekfini orada yapıldı. Divanyolu’ndaki II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi.
Kaynakça: Sultan II. Abdülhamid Han, Devlet ve Memleket
Görüşlerim (nşr. A. Alâaddin Çetin - Ramazan Yıldız), İstanbul 1976; Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960; Ahmed
Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), Ankara 1960-67,
II, IV, tür.yer.; a.mlf., Ma`rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980, s. 29, 234, 237 vd.; Mahmud Celâleddin Paşa, Mir’ât-ı
Hakîkat (haz. İsmet Miroğlu), İstanbul 1983, s. 159-700; İbnülemin, Son Sadrazamlar, İstanbul 1982, III, 1264-1306; Ziya
Şakir, II. Sultan Hamid, Şahsiyeti ve Husûsiyetleri, İstanbul
1943; a.mlf., Sultan Hamid’in Son Günleri, İstanbul 1943; Faiz
Demiroğlu, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul 1955; Ali
Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı
Baykal), Ankara 1957-66, II, 1-433; III, 54-56, 86-103; Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul 1960; Nizamettin Nazif
Tepedelenlioğlu, İlân-ı Hürriyet ve Sultan II. Abdülhamid Han,
İstanbul 1960; a.mlf., II. Abdülha-mid ve Osmanlı İmparatorluğunda Komitacılar, İstanbul 1964; Danişmend, Kronoloji, IV,
285-379; Asaf Turgay, İbret: Abdülhamid’e Verilen Jurnaller ve
Jurnalciler, İstanbul 1961-62; Joan Haslip, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (çev. N. Kuruoğlu), İstanbul 1964.
➢ CEVDET KÜÇÜK
ABDÜLMECİD EFENDİ A
ABDÜLHAY EFENDİ
(ö. 1117/1705)
Üsküdar’daki Aziz Mahmud Hüdâyî
Dergâhı şeyhlerinden.
Celvetî büyüklerinden Saçlı İbrahim Efendi’nin
oğludur. Edirne’de doğmuş, babasının terbiyesinde yetişmiştir. Bir süre Kızanlık’taki Şeyh
Alâeddin Zâviyesi’nde halifelik yaptıktan sonra
babasının yerine Selimiye Camii vaizi ve tekkesi
şeyhi olmuştur (1660).
1686’da İstanbul Kadırga’daki Sokullu Mehmed Paşa Tekkesi şeyhi olmuş, iki yıl sonra Yeni
Camii vaizliğine getirilmiş, 1691 Kasım’ında ise
Selami Ali Efendi’nin yerine Üsküdar’daki Hüdâyî
Dergâhı’nda şeyh olmuştur. 17 Kasım 1705’te vefat edince aynı dergâh civarında bulunan Kayserili Halil Paşa Türbesi’nde, Halil Paşa’nın oğlu
Mahmud Bey’in mezarı yanına defnedilmiştir.
Küçük bir divan oluşturacak kadar ilâhileri
vardır. Ayrıca Hacı Bayram-ı Velî’nin bazı ilâhilerine şerhler kaleme almıştır. İmam Bûsîrî’nin
Kasîde-i Bürde’sini nazmen tercüme etmiştir.
Manzumelerinde mahlas kullanmamıştır. Bu
arada Fethü’l-beyân fî husûli’n-nasr ve’l-feth ve’lemân adıyla Fetih Suresi’ni tefsir etmiştir. Kaynaklarda âlim, akıllı, güzel konuşan birisi olarak
anlatılır. Torunu Şeyh Mehmed Efendi de 15
Ekim 1758 tarihinde ölmüş ve Üsküdar’da defnedilmiştir.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 414-415; Sicill-i Osmânî,
III, 307; Osmanlı Müellifleri, I, 125-126; Haskan, YBÜ, I, 99100.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDÜLMECİD EFENDİ
(1868-1944)
Son Osmanlı halifesi; hayatının bir
döneminde Bağlarbaşı’nda kendi adıyla
anılan köşkte yaşadı.
İstanbul’da doğdu (19 Mayıs 1868). Babası Sultan Abdülaziz, annesi Hayrânıdil Kadın’dır. Babasının 1876’da tahttan indirilmesinden sonra
II. Meşrutiyet’in ilânına kadar sarayda kapalı bir
hayat yaşadı. Bu arada yabancı dil öğrendi, güzel
sanatlarla özellikle resimle ilgilendi. Resimlerinde dönemin manzara geleneğine rağmen figürü
ön plana çıkarmıştır.
Hayatının bu döneminin özellikle yazlarını,
Bağlarbaşı’nda bulunan ve 1895’te II. Abdülhamid tarafından satın alınarak kendisine tahsis
edilen köşkte geçirmiştir. Köşkü, hem yazlık konut, hem de resim çalışmalarını sürdürdüğü, siyasî ve edebî toplantılar yaptığı bir mekân olarak
kullanmıştır. Başyapıtlarından sayılan “Harem’de
Beethoven”ı resmettiği mekân, Abdülmecid
Efendi Köşkü’nün günümüze ulaşmayan harem
dairesidir.
Mehmed Vahdeddin’in tahta çıkması üzerine
veliaht oldu (4 Temmuz 1918). Zaferden sonra
toplanacak barış konferansına hem Ankara, hem
de İstanbul hükûmetlerinin davet edilmeleriyle
başlayan ihtilaf, saltanatın ilgasına kadar vardı. 1
Kasım 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi 308
sayılı kanun maddesiyle saltanat ile hilafeti birbirinden ayırdı. Meclis 16 Kasım’da Vahdeddin’i
“ihaneti vataniye” ile itham etti. Bunun üzerin
Vahdeddin Türkiye’yi terketti.
Bu hadise üzerine hilâfet makamının boşaldığına hükmeden, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Abdülmecid Efendi’yi halife seçti (19 Kasım
1922). Topkapı Sarayı Hırka-i Şerif Dairesi’nde
kendisine biat edildi. Biat merasiminde, Ankara
hükûmetini temsilen Refet Paşa ile Hoca Müfid
Efendi’nin de dâhil olduğu mebuslardan müteşekkil bir heyet de hazır bulundu.
Bu dönemde, saltanatsız hilafetin ne olduğu
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Abdülhay Efendi ‘nin
medfun bulunduğu
Halil Paşazâde Mahmut
Bey Türbesi
25
A ABDÜLMECİD EFENDİ
Halife olduğu yıllarda
Abdülmecid Efendi
26
konusunun tartışılması bir muhalefet cephesi
oluşturdu. Cumhuriyet’in ilanına kadarki dönemde, halifenin devlet başkanı sayılıp sayılmayacağı yolunda değişik görüşler ortaya çıktı. Ankara hükûmetinin İstanbul’daki temsilcisi Refet
Paşa, 19 Kasım 1922 tarihli bir yazı ile Abdülmecid Efendi’nin “halife-i müslimin ve hâdimü’lHaremeyn” unvanını kullanmak, Cuma günleri
selamlık resmine çıkmak ve Fatih’in sarığı gibi
sarık sarmak, İslâm âlemine neşri istenen beyannamenin bir de Arapça’sını neşretmek talebinde
bulunduğunu, Sultan Vahdeddin’i takip hususunda mâzur görülmesini istediğini Ankara’ya
bildirdi. Mustafa Kemal Paşa ise Abdülmecid
Efendi’nin Fatih’in sarığı yerine redingot giyebileceğini bildirdi. Fakat “halife-i müslimin” yerine
“halife-i Resûlullah” tabirini kullanması, imzasını da Abdülmecid b. Abdülaziz Han tarzında
yazması uzun tartışmalara sebep oldu. Bununla
saltanat fikrinin ortadan kalkmadığı ileri sürülÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
dü. 21-27 Aralık 1922 tarihinde toplanan Hint
Hilafet Konferansı Abdülmecid Efendi’nin halifeliğini tasdik ve kabul etti.
29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edilince
hilâfet ve halifenin durumu yeniden gündeme
geldi. Kamuoyunda meşruti idare ve halifeliğin
devamı konusunda leh ve aleyhte tartışmalar
başladı. Gazetelerde İngiltere İslâm Cemiyeti
adına Ağa Han ve Emir Ali imzasıyla Başvekil
İsmet Paşa’ya gelen mektubun tercümesi yayımlandı. Burada hilafet makamının muhafazası,
halifenin şeref ve nüfuzunun iadesi gerektiği savunuluyordu.
8-9 Aralık 1923 gecesi Türkiye Büyük Millet
Meclisi’nde gizli bir toplantı yapıldı. İstanbul’a
bir İstiklal Mahkemesi heyeti gönderildi. Meclis
bütçe görüşmeleri sırasında hilafetin ilgası ve hanedanın yurt dışına çıkarılmasına dair 431 sayılı
kanun çeşitli itirazlara karşın kabul edildi.
Abdülmecid Efendi, ailesi ve maiyetiyle birlikte yurt dışına çıkartıldı.
Önce, İsviçre’ye yerleşti. 11 Mart 1924’te
yayımladığı bir beyanname ile Türkiye Büyük
Millet Meclisi’nin kararını yersiz bulduğunu ve
hükümsüz saydığını bütün Müslüman cemaatlerine duyurduğunu ilan etti. Ekim 1924’te
Fransa’ya geçti ve Nis şehrinde sakin bir hayat
sürmeye başladı. Kendini ibadete verdi. Bu dönemde maddi sıkıntı çekmeye başladı. Kızını
Haydarabad nizamının büyük oğluna, Şehzade
Selahaddin Efendi’nin torunu Nilüfer Sultanı da
küçük oğluna verdi. Bu durum maddi sıkıntılarının azalmasını sağladı.
Sonrasında Paris’e yerleşti ve burada hayata
gözlerini yumdu (23 Ağustos 1944).
Nâşının Türkiye’ye getirilebilmesi için yapılan
müracaatlardan hiçbir sonuç alınamadı. Sonunda, mumyalanmış bir halde, on yıl kadar bekletildiği Paris Camii’nden alınarak Medine’ye götürüldü. Cennetü’l-bakî‘ Mezarlığı’na defnedildi.
Kaynakça: A. Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, İstanbul 1957,
I, 165; II, 67; Ayşe Osmanoğlu, Babam Abdülhamid, İstanbul
1960, s. 223 vd.; Danişmend, Kronoloji, IV, 228, 469; Salih Nigâr
Keramet, Halife II. Abdülmecid, İstanbul 1964; Adnan Turani,
Batı Anlayışına Dönük Türk Resim Sanatı, Ankara 1977, s.
XXVI vd.; Necdet Sakaoğlu, “Abdülmecid Halife”, YYOA, I, 6769; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008,
I, 139-157; Aysel Çötelioğlu, İstanbul’un 100 Ressamı, İstanbul
2009, s. 113-114.
➢ CEVDET KÜÇÜK
ABDÜRREZZAK (ABDİ) EFENDİ A
ABDÜLMUHSİNİ ÜSKÜDÂRÎ
(ö. 1769)
Medine Müftüsü.
Üsküdârî Mehmed Efendi’nin oğludur. Medine’de müftülük yapmış, 1769’da vefat etmiştir.
Kaynakça: Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 23.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDÜRRAHİM DEDE EFENDİ,
ŞEYDA HÂFIZ
(ö. 1214/1800)
rindendir. Kıraat ilmine vukûfu ve güzel sesiyle
de bilinen Abdürrahim Dede’nin bir diğer özelliği de şairliğidir. Şiirlerinde “Şeydâ Dede”, “Şeydâ
Hâfız” ve “Şeydâ Derviş” mahlâslarını kullanmış;
bestelediği eserlerin güftelerini kendi şiirlerinden seçmiştir.
Kaynakça: Suphi Ezgi, Nazari-Ameli Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1933-1953, I, 129-130; V, 360-361; Sadettin Nüzhet Ergun,
Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1942-1943, I, 167-169; II,
637-638; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000,
I, 440-442; M. Kemal Özergin, “Hafız Şeyda Dede’ye Dair Bir
Tarih Manzumesi’’, Mızrap Dergisi, nr. 17, İstanbul 1984, s. 46;
Nuri Özcan, “Abdürrahim Dede, Şeydâ Hâfız”, DİA, I, 288-289.
➢ NURİ ÖZCAN
Üsküdar’da medfun bestekâr, şair,
kudümzenbaşı.
Halvetiyye tarikatı mensubu bir zâtın oğludur.
Küçük yaşta hıfzını tamamladı. Bir süre sonra
gözlerini kaybetti. Mevlevîhânelere devam ederek tarikat adabı öğrendi. Çeşitli hocalardan
dersler alıp mûsıkîde kendisini yetiştirdi. Dönemin neyzenleri ve kudümzenleri arasında önemli bir yer edindi. Galata Mevlevîhânesi Şeyhi Selim Dede’den sikkesi tekbirlenerek Mevleviyye
tarikatına intisap etti.
Bir süre Yenikapı Mevlevîhânesi’nde kudümzenbaşılık görevinde bulundu. Sultan III.
Selim’den yakın ilgi gördü ve onun tarafından
hacca gönderildi. Hayatının son yıllarında da
Üsküdar Mevlevîhânesi’nde kudümzenbaşılık
yaptı. Yetmiş yaşlarında vefat etti ve Üsküdar
Mevlevîhânesi hâmüşanına defnedildi. Halen
sandukasında asılı levhada bulunan 27 Muharrem 1215 tarihi, gerçek ölüm tarihini yansıtmamaktadır.
Kaynaklarda devrinin Hâfız Post’u olduğu
ifade edilen Abdürrahim Dede’nin, günümüze
ulaşan eserlerinden, dönemin önde gelen bestekârları arasında yer aldığı anlaşılmaktadır. Klasik üslûba bağlılığı onun eserlerinin önemli özelliklerindendi. Özellikle Mevlevî ayini, kâr-ı nâtık
ve şarkılarıyla tanındı. Bestelediği ırak, ısfahan
ve hicâzeyn makamlarındaki âyinlerden sadece
ırak ayini günümüze ulaşmıştır.
Hacı Sadullah Ağa, Küçük Mehmed Ağa ve
Vardakosta Ahmed Ağa ile birlikte bestelediği tâhir makamındaki “kâr”ı da unutulmuştur.
Hüzzam makamındaki beste ve yürük semaisi ile
18 beyitten oluşan ve sözleri de kendisine ait olan
aynı makamdaki kâr-ı nâtık, en tanınmış eserle-
ABDÜRREZZAK ABDİ EFENDİ
(1835–1914)
Karacaahmet’te medfun ünlü tiyatro
oyuncusu.
1835 yılında İstanbul’da doğdu. Fakir bir ailenin çocuğuydu, bir müddet sıbyan mektebinde
okuduktan sonra bitpazarında tellâllık, Şehzade
Camii avlusundaki usturacılarda çıraklık yaptı.
İlk kez Aksaray’da Taşköprüler yakınında
kahveden bozma bir tiyatroda sahneye çıktı. Asıl
oyunculuğa, Kavuklu Hamdi’nin dublörü olarak
başladı. Buradaki İbiş tiplemesiyle İstanbullu-
Abdürrezzak (Abdi) Efendi
27
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ABDÜRREZZAK (ABDİ) EFENDİ
nazesi Beylerbeyi Donanma Cemiyeti tarafından
kaldırıldı. Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 2; Aylık Ansiklopedi (yay.
Server İskit), İstanbul 1947, III, 951; Metin And, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi – Katkısı, Ankara 1976, s. 236-240;
Tiyatro Tarihi (der. Memet Fuat), İstanbul 2000, s. 264; Nihâl
Türkmen, Orta Oyunu, Ankara 1991, s. 114-119; Orta Oyunu
Kitabı (haz. Abdulkadir Emeksiz), İstanbul 2001, s. 255-266;
Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, I,
9-12; Raşit Çavaş, “Abdürrezzak Efendi”, DBİst.A, I, 54.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ADIVAR, HALİDE EDİP
(1884-1964)
Çocukluk ve gençlik yıllarının bir
kısmını Üsküdar’da geçiren Türk
romancısı.
 Abdürrezzak (Abdi) Efendi Sarayda
Haremağası ile görüşürken
› Halide Edip Adıvar
28
lar’ın uzun süre gözdesi oldu. 1873’te Bağlarbaşı’nda orta oyununa kavukluya çıkmıştır. Daha
sonra Galata’da Amerikan Tiyatrosu’nda Peruz
Hanım’la sahne aldı.
Şehzadebaşı’nda Kavuklu Hamdi ile tulûat
temsilleri verdi. Direklerarası’nda Gülünçhane
Tiyatrosu adıyla kendi topluluğunu kurdu. Daha
sonra topluluğun adını Handehâne-i Osmânî’ye
çevirdi. Yazın Kadıköy Kuşdili, Yoğurtçu ve Papazınbağı ile Bağlarbaşı, Libadiye ve Göksu’da
oyunlar oynadı. 1875-1895 yılları arasında İstanbul’un en meşhur komiği idi. Mınakyan yönetimindeki Osmanlı Tiyatrosu’nda da çalıştı.
1895’te Fransız elçisinin aracılığıyla II. Abdülhamid tarafından mülâzım-ı sânî rütbesiyle saraya alındı. Saray Tiyatrosu’nda Muzıka-i
Hümâyun kadrosuna dâhil edildi. Fakat yaptığı
bir nükte yüzünden saraydan ayrılmak zorunda
kaldı. Sarayda görevli iken bir dönem Beylerbeyi’nde oturdu.
1908’de tekrar sahnelere döndü. Bu dönemde
Meşrutiyet’in politik gürültüleri ve Balkan Harbi
İstanbul halkında ağız tadı ve neşe bırakmamıştı. Yaşlandığı için artık eski performansı da yoktu. Sadece geçim kaygısıyla sahneye çıkıyordu.
1911’de Kavuklu Hamdi’nin ölümü üzerine bir
süre onun kumpanyasını yönetti. Bir ara başka
iş kollarında çalıştı. Kadıköy Altıyol ağzındaki
evinde üremiden vefat etti (12 Eylül 1914). CeÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Selânikli Mehmed Edip Bey’in kızıdır. İstanbul’da Beşiktaş-Ihlamur’da dünyaya geldi. Küçük
yaşta annesini kaybedince çocukluğu anneannesinin yanında, onun terbiyesi altında geçti.
Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nde okurken bir
yandan da Feylesof Rızâ Tevfik, Riyaziyeci Salih
Zeki ve Şükrü Efendi gibi devrin tanınmış şahsiyetlerinden özel dersler aldı. Koleji bitirdikten
sonra matematik hocası Salih Zeki ile evlendi
(1901).
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra çeşitli kadın
dergilerinde yazıları yayımlandı. 31 Mart Vak’ası
üzerine çocuklarıyla birlikte Mısır’a kaçtı, oradan
İngiltere’ye geçti. Olayların yatışmasından sonra
ADIVAR, HALİDE EDİP A
İstanbul’a döndü ve Dârülmuallimât’ta pedagoji
dersleri vermeye başladı (1909). Bu sırada kaleme aldığı eserlerinde daha çok kadınların ve çocukların eğitimi konusu üzerinde durdu. 1911’de
eşinden ayrıldı. Aynı yıl kadınların da toplum
hayatına doğrudan doğruya katılmaları amacıyla Teâlî-i Nisvan Cemiyeti’ni kurdu; ayrıca Türk
Ocağı’nın faaliyetlerine etkin biçimde katıldı.
Eğitim çalışmalarına I. Dünya Savaşı yıllarında
bir süre Suriye’de devam etti.
1917’de Dr. Adnan Bey (Adıvar) ile evlendi.
1918’de, Batı Edebiyatı dersleri vermek üzere
Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ne tayin edildi.
15 Mayıs 1919’da İzmir’in Yunan ordusu tarafından işgali üzerine İstanbul’da Fatih, Üsküdar ve
Sultanahmet’te düzenlenen protesto mitinglerine konuşmacı olarak katıldı. Özellikle Sultanahmet Mitingi’nde yaptığı konuşmasıyla halkın gözünde millî bir kahraman haline geldi. 16 Mart
1920’de İstanbul’un işgali üzerine eşiyle birlikte
Anadolu’ya geçerek fiilen Millî Mücadele’ye katıldı. Sakarya Savaşı’ndan sonra cephe gerisinde
hastabakıcılık ve tercümanlık yaptı. Savaştan
sonra Yunanlılar’ın Batı Anadolu’dan kaçarken
yakıp yıktıkları köy ve kasabalarda zulme uğrayan halkın durumunu yerinde tespit etmek üzere kurulan Tedkik-i Mezâlim Komisyonu’nda
Yakup Kadri ve Yusuf Akçura ile birlikte çalıştı. Millî Mücadele’deki hizmetlerinden dolayı
TBMM tarafından kendisine önce onbaşı, daha
sonra başçavuş rütbesi verildi.
Cumhuriyet’ten sonra, kurucuları arasında
eşi Adnan Bey’in de bulunduğu Terakkîperver
Cumhuriyet Fırkası’nın kısa bir süre sonra kapatılması ve bazı konularda Mustafa Kemal’le
fikir ayrılığına düşmesi üzerine, eşiyle birlikte
Türkiye’den ayrıldı (1925). Yurt dışında İngiltere,
Fransa, Amerika ve Hindistan’da çeşitli konferanslar ve bazı üniversitelerde dersler verdi. Atatürk’ün ölümünden sonra yurda döndü (1939).
Ertesi yıl profesör unvanı verilerek İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kurmakla görevlendirildi. Bu görevini
1950’ye kadar sürdürdü. 1950-1954 yılları arasında Demokrat Parti listesinden bağımsız İzmir
milletvekili olarak parlamentoda görev yaptı.
9 Ocak 1964’te vefat etti. Mezarı Merkezefendi
Kabristanı’ndadır.
İlk eserlerinde daha çok kadın psikolojisi,
aşk ve mutsuzlukla sonuçlanan evlilikleri konu
edinen Halide Edip’in, özellikle Millî Mücadele
yıllarında Anadolu insanı ve Anadolu gerçeğini
tanımasından sonra yazdığı eserlerde memleketin o günkü çeşitli sosyal meselelerine eğildiği
görülür. Yazarın hemen hemen bütün eserlerinde kadın kahramanların daima ön planda geldiği ve zaman zaman kendi şahsî hayatından izler
taşıdığı da anlaşılır. Halide Edip’in sanatının en
dikkati çeken tarafı, kadın psikolojisini son derece başarılı bir şekilde ele alması ve tahlil etmesinden gelir.
Genç kızlık ve evlilik yıllarının bir kısmını
Üsküdar’da Sultantepesi’nde geçiren Halide Edip,
özellikle Mor Salkımlı Ev adlı hâtıratı ile Sinekli
Bakkal romanında bu semtin tabiî güzellikleriyle birlikte komşular arasındaki insanî ilişkileri,
Ramazan geceleri, mevlit merasimleri, Hıdırellez şenliklerini, Üsküdar çarşısındaki kukla ve
karagöz oynatıcılarıyla yaşanan renkli hayatı bütün ayrıntılarıyla anlatmıştır. Halide Edip, aynı
zamanda, Sultanahmet Mitingi’nde yaptığı konuşmadan dolayı İngilizler tarafından Malta’ya
sürülmek üzere aranırken, birkaç gün eşiyle birlikte Üsküdar Sultantepesi’ndeki Özbekler Dergâhı’nda saklanmış, bir süre sonra Millî Mücadele’ye katılmak üzere dergâhtakilerin yardımıyla
yine buradan gizlice yola çıkmıştır.
Bütünüyle II. Abdülhamid devrinin bir nevi
panoraması mahiyetindeki Sinekli Bakkal (1935)
romanıyla 1942 yılı CHP Roman Mükâfatı’nda
birincilik kazanan Halide Edip’in diğer bazı eserleri şunlardır: Yeni Turan (1913), Handan (1915),
Mev’ud Hüküm (1917), Ateşten Gömlek (1922),
İzmir’den Bursa’ya (Yakup Kadri, Falih Rıfkı ve
Mehmed Âsım ile, 1922), Vurun Kahpeye (1926),
Tatarcık (1939), Türkiye’de Şark, Garp ve Amerikan Tesirleri (1955), Âkile Hanım Sokağı (1958),
Mor Salkımlı Ev (1958), Türk’ün Ateşle İmtihanı
(1962), Kubbede Kalan Hoş Sadâ (1974).
Kaynakça: Aytekin Yakar, Türk Romanında Millî Mücadele,
Ankara 1973; Nazan Güntürkün, Halide Edip ile Adım Adım,
Ankara 1974; İnci Enginün, Halide Edip’in Eserlerinde DoğuBatı Meselesi, İstanbul 1978; Berna Moran, Türk Romanına
Eleştirel Bir Bakış, İstanbul 1983, I, 129-150; İpek Çalışlar, Halide Edip-Biyografisine Sığmayan Kadın, İstanbul 2010.
➢ ABDULLAH UÇMAN
29
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ABDURRAHMAN NESİP DEDE
Halide Edip Adıvar
30
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ABDURRAHMAN NESİP DEDE A
ÜSKÜDAR’DA OTURDUĞUMUZ EVE DAİR
Birincisi Selimiye’de İbrahim Paşa konağının ya selâmlık yahut da harem tarafıdır. Arkası Karacaahmet
mezarlığı ile karşı karşıya, yüzü ve yanı İstanbul’un gökte yükselen binlerce minaresine bakar. Yarısında
sahipleri oturur, fakat bizim taraf da Beşiktaş’taki evimiz kadar büyük. Yanında ve arkasında, bilhassa gül
ağaçları bol, bakımsız fakat geniş bir bahçesi vardır. Mahallesi zamanla kararmış, yıkılmaya yüz tutmuş
kocaman ahşap konaklar ve evlerle dolu idi. Anlaşılan sahipleri vaktiyle sadrazam, nâzır herhalde daha
çok eski devrin ekâbiri imişler. O ev artık yanmıştır. Fakat oradan geçerken eski bir ahbaba bakar gibi
gözlerim daima oraya dalar. Gül ağaçlarından başka bir hayli gölgelik büyük ağaçları da vardı. Bilhassa
Mahmûre Abla’nın tâ tepesine tırmandığı, göz-lerimi çevirdiğim zaman başımı döndüren dalları göğe
yapışmış gibi duran bir ceviz ağacı da vardı.
(...)
Havva hanım bir gün bizi Haydarpaşa’daki Abdürrezzak tiyatrosuna götürdü. Türk tulûatçılığının en büyük yıldızı olan bu sanatkârı hattâ tiyatroyu ömrümde ilk defa gördüm. Abdürrezzak, Avrupa’nın açık
hava tiyatrolarına muadil olan orta oyunu, yani yerli sahnenin mahsulü idi. Bunlar memleketin muhtelif
sınıf, millet ve fertlerine, içtimai rezaletlerine, siyasî aksaklıklara dair açık ve imâlı hicviyeler ve tenkitlere
dayanırdı.
(...)
Üsküdar’da kısa bir müddet için birkaç ev değiştirdikten sonra nihayet sahilde Şemsi Paşa karakolunun
yanında, Şemsi Paşa yalısı denilen büyük bir evin yarısına taşındık. Yanında ve arkasında yemiş ağaçları
ile dolu geniş bir bahçesi vardı. Önümüzdeki kumlara dikili sırıklara bağlı iplere bin bir renk-li yazmalar
asılırdı. Taşları, kumları akşam güneşinde pırıl pırıl yanan bu kıyıya beyaz köpüklü dalgalar, havaya göre
ağır ve hırçın bir ahenkle vururlar, hepsi birden emsalsiz bir hareket, renk ve ses ahengi yaratırlardı. Kız
Kulesi yalının hemen yüz metre ötesinde idi. Ahmet Ağa’ya, uzun müddet vırıldadıktan sonra nihayet
adamcağızı beni bir kayığa bindirerek oraya götürmeye mecbur ettim. İçini görünce alelade bir fener kulesi ile karşılaşmıştım. Lalama ve bekçilere Bizans prenseslerinin buranın neresinde oturduklarını sordum.
Fakat hiçbiri bu içimi yakan tecessüsü gideremedi.
(...)
Şemsi Paşa’daki evde Ahmet Ağa artık kahramanlık hikâyelerini tüketmiş aşk hikâyelerine başlamıştı. Onlar da acem basması idi. Ekseri ben sabahları deniz kenarında otururur peynir, ekmek ve kavun yerken o
okur, ben dinlerdim. Bu sarı acem basmasında bugünün sürrealistlerini hatırlatan resimler de vardı.
(...)
O evde, Ramazan gecelerinde Ahmet ağa beni Karagöz’e de götürürdü. Üsküdar çarşısında büyük bir kahvede oynarlardı. Sokakları kalabalık kız erkek alay alay çocuk hatta büyükler kahvenin bahçesine dalarlardı. Sinekli Bakkal’daki kız Tevfik bu akşamların bende bıraktığı intibahtan bir hayli şey almıştır. Kahveye
seyirciler için birer iskele konur, orta yerde küçük beyaz bir perde, üstünde acayip bir ejderha resmi dolaşır
arkasında esrarlı bir vızıltı işitilir. Küçük seyirciler ayaklarını yere vurarak “Başlar mısın, başlayalım mı?”
diye bağırır dururlardı. Nihayet teflerin çalınması ve perde arkasından gelen bir şarkı seyirci alayını teskin
eder ve sonra da oyun başlardı.
(...)
İcadiye’ye gidişimizin asıl sebebi babamın beni Amerikan Koleji’ne vermek istemesinden ileri geliyordu.
Babam ben yedi yaşında iken koleje müracaat etmiş ve benim orada kalıp büyümem için her türlü ısrarı
yapmıştı. Fakat reddederek on bir yaşından evvel talebe almayacaklarını söylemişlerdi. Niha-yet İcadiye’de
babam bana yeni bir nüfus kâğıdı çıkartarak yaşımı büyütmüş ve koleje yazdırmıştı. Fakat bu yaş büyütme
hareketini bilen kolejin başındaki doktor Patrick bu kadar küçük bir kız çocuğu geceli olarak alamayacaklarında ısrar etmişti.
Bu ilk koleje gittiğim seneye ait intibahlarım çok sarih değildi. Sınıf arkadaşlarımın en küçüğü idim.
Bana yukarıdan bakıyorlardı. Ben korkunç bir yalnızlık ve çekingenlik içinde kıvranıyordum. İngilizce’yi
hayli çabuk öğrendim, çünkü kolejde o devirde başka dil konuşulmazdı. Fakat İngilizce’ye alâkamın sebebi, babamın yakın dostu olan ve o zaman Türk bahriyesinde bulunan Woods Paşa’nın benim için seçip
gönderdiği hikâyelerdir.
(Halide Edip Adıvar, Mor Salkımlı Ev’den)
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
31
A ÂDİLE NÂŞİT
kallerde oynadı. TRT’de (1981) “Uykudan Önce”
adlı programda çocuklara masallar anlattı. 11
Aralık 1987’de ölünce Karacaahmet Mezarlığı’na
eşi ve on altı yaşında kaybettiği oğlunun yanına
gömüldü.
Kaynakça: “Adile Naşit”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, I,
104; İsmail Biret, Komik-i Şehir Naşit Bey ve Çocukları, İstanbul
2005.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÂDİLE SULTAN
(1826-1899)
Üsküdar’da birçok hayır eseri bulunan
şair sultan.
Âdile Nâşit
ÂDİLE NÂŞİT
(1930-1987)
Tiyatro ve sinema oyuncusu; mezarı
Karacaahmet’tedir.
32
İstanbul’da doğdu (1930). Babası “Komik-i Şehir” unvanıyla bilinen komedyen Nâşit, annesi,
kantocu Amelya Hanım’dır. Tiyatrocu bir aileden gelmektedir. Çocukluğu, Şehzadebaşı’ndaki
Millet Tiyatrosu’nda geçti. Babası öldükten sonra
okulunu bırakıp Şehir Tiyatrosu’nun çocuk bölümüne, 1946’da Muammer Karaca Tiyatrosu’na
girdi. Arada birkaç yıl Aziz Basmacı ve Vahi
Öz’le birlikte kurdukları toplulukta çalıştı (19481951). 1954’ten 1960’a kadar Muammer Karaca
Tiyatrosu’nda kaldı. Ağabeyi ve eşi ile kurdukları
Naşit Tiyatrosu tutunamadı. 1963-1975 arasında
Gazanfer Özcan-Gönül Ülkü tiyatrosunda çalıştı.
İlk sinema deneyimi 1947’de Yara filmindeki
rolüyledir. Sinemaya asıl geçişi 1970’li yıllardadır. Hababam Sınıfı filmlerindeki Hafize Ana ve
Bizim Aile filmindeki anne rolüyle zihinlere yerleşti. İşte Hayat’taki (1975) rolüyle Antalya Film
Festivali’nde ödül kazandı. Aralarında Neşeli
Günler’in (1978) de bulunduğu filmlerde Münir
Özkul’la mükemmel bir ikili oluşturdu. Sinema
serüveni Tosun Paşa, Süt Kardeşler gibi yapımlardaki rolleriyle devam etti. Ayrıca bazı müziÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Osmanlı padişahlarından II. Mahmud’un kızıdır.
29 Mayıs 1826’da İstanbul Topkapı Sarayı’nda
doğdu. Küçük yaşta annesi öldü, Nevfidan Kadın tarafından büyütüldü. Çok iyi bir şekilde yetişmesi sağlandı. Arapça, Farsça öğrenmesi için
özel dersler aldı. Padişah kızı olup divan tertip
etmiş bir şair olarak dikkat çeker. 1845’te Tophane Müşiri Mehmet Ali Paşa ile evlendi. Kocası daha sonra sadrazam da oldu. Yirmi dört yıl
mutlu bir evlilik hayatı sürdü. Küçük ya da genç
yaşlarda ölen kardeşleri hem babası hem de kendisini çok etkilemiştir. Tahassürname’sinde bu
ölümlerden duyduğu üzüntüyü yansıtan şiirleri
vardır. Büyük küçük pek çok yakınının ölümlerine tanıklığı dolayısıyla dünyadan fazla zevk alamayarak kendisini tasavvufa verdi. Nakşibendî
tarikatına intisap ederek son yıllarını ibadet ve
taatle, hayır ve hasenat işleriyle geçirdi. 12 Şubat
1899’da vefat etti. Türbesi Eyüp Sultan Camii yakınında Bostan İskelesi mevkiindedir.
Şiirlerindeki aşk, ilâhi aşktır. Dünyanın geçiciliğine sık sık vurgu yapar. Özellikle kasidelerinde ölümü ve ölüm ötesi hayatı hatırlatan konulara dikkat çeker. Şiirlerinde işlediği diğer fikirler
şunlardır: Gönüle Allah sevgisini yerleştirmek
için nefsi tezkiye etmek gerekir, bunun için de
insan ibadet, zikir ve riyazetle meşgul olmalıdır.
Kişi ilmiyle amel etmeli, inançlarında samimi olması için riyadan uzak durmalıdır. Divanındaki
şiirlerden onun inançlı, samimi bir kişi olduğu
anlaşılır. Muhammed Bahaeddin Nakşibendî
için yazdığı bir medhiyesi bulunmaktadır.
İstanbul’da birçok çeşme, medrese ve kütüphane yaptırdı. Bunlardan önemli bir kısmı Üsküdar’dadır. Dudullu’daki Âdile Sultan Çeşmesi,
AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ A
Adile Sultan
Sarayı, Kandilli
Koşuyolu-Altunizade arasında bulunan Âdile
Sultan Kasrı, Kadıköy ile Üsküdar arası Altunizade civarında İsmail Paşa mahallesi koruluğunda yaptırıldığı bildirilen Âdile Sultan Namazgâhı
bunlardan bazılarıdır. Kandilli Kız Lisesi’nin bir
bölümünü oluşturan bir diğer yapı ise Âdile Sultan Sarayı’dır.
Kaynakça: Hikmet Özdemir, Âdile Sultan Divanı, Ankara
1996; Osmanlıdan Günümüze Kadın Şairler Antolojisi, (der. Bedirhan Tamsöz), Ankara 1994, s. 52-56; Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 135-138; Necdet
Sakaoğu, “Adile Sultan” YYOA, I, 80-81.
➢ AZMİ BİLGİN
AHÎZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ
(1556-1604)
Üsküdar Nurbânû Sultan Medresesi
müderrislerinden; şair ve hattat.
İstanbul’da dünyaya geldi (1556). Kazasker
Ahîzâde Mehmed Efendi’nin büyük oğludur. İyi
bir eğitim gördü ve Fuzayl el-Cemalî ve Ebussuud efendilerin derslerine katıldı. Bu arada hat
dersleri aldı. Mezun olduktan sonra sırasıyla
Yeni İbrahim, Kasım Paşa, Yeni Ali Paşa, Şah Sultan, Hankah, Haseki, Sahn-ı Seman ve Şehzâde
medreselerinde müderrislik yaptı. Üsküdar’daki
Atik Valide Medresesi’ndeki görevini 1590-1591
yıllarında ifa etti. Burada yaptığı ders o sırada
büyük yankı uyandırmıştır. Daha sonra kazâ
mesleğine sülûk eden Abdülhalim Efendi Bursa,
Edirne ve İstanbul kadılıklarında bulundu; ardından iki defa Anadolu ve 1601 yılında Rumeli
kazaskeri oldu. Ünlü Şekāik Tercümesi müzeyyili
Nev‘îzâde Atâî Abdülhalim Efendi’den mülazım
olmuş ve bununla iftihar etmiştir. 1604 yılında
ölen Ahîzâde’nin vefatına “irtehale’l-ulûm biba’de’l-Halîm” mısraıyla tarih düşürülmüştür.
Abdülhalim Efendi’nin Hidâye’ye şerhleri,
Miftâh şerhlerine ta’likatları vardır. Ayrıca Câmiü’l-fusûleyn, Dürer ü Gurer, Eşbah ve Nezâir’in
hâmişlerine her biri birer kitap değerinde haşiyeler kaleme almıştır. Tefsire dair yazıları da
olan Ahîzâde mütalaa ettiği ilmî kitapların kenarlarına pek değerli ta’likatlarda bulunmuştur.
Özellikle kaleme aldığı vakıfnâmeler, şer`î hüccetler ve temessükâtlar daha sonra âdeta düstûrü’l-amel olmuştur. Bunların dışında Şevâhidü’nNübüvve’yi tercüme etmiş olan Ahîzâde şiirle de
meşgul olmuş, yazdığı şiirlerde Halîmî mahlasını
kullanmıştır.
Kaynakça: Muhibbî, Hulâsatü’l-eser (nşr. Mustafa Vehbî), Kahire 1284, II, 319-322; Osmanlı Müellifleri, I, 228; Nev‘îzâde
Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s.
495-497; Hasan Güleç, “Ahîzâde Abdülhalim Efendi”, DİA, I,
548.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
33
A AHMED III
 III. Ahmed Çeşmesi
AHMED III
(1673-1736)
Üsküdar’ın imarına önemli katkılarda
bulunmuş Osmanlı padişahı.
34
31 Aralık 1673’de doğdu. Babası IV. Mehmed,
annesi Râbia Emetullah Gülnûş Sultan’dır. On
dört yaşında iken Topkapı Sarayı’na kapatıldı.
Daha sonra Edirne’ye nakledildi. 1703 Edirne
Vak`ası sırasında âsiler tarafından tahta çıkarıldı. Padişah olduktan sonraki ilk işi memleketin
içişleri ile uğraşmak oldu.
Rusya, Venedik, İran ve Afganlılarla olan münasebetler, alınan başarısızlıklar ve kaybedilen
topraklar zamanla içeride huzursuzluklara sebep
oldu. 1730’da Patrona Halil İsyanı patlak verdi.
Bu sırada ordu Haydarpaşa sahrasında bulunduğu için padişah da Üsküdar’da Hatice Sultan’ın
konağındaydı. III. Ahmed, âsilere karşı başarı
elde edemedi. Tahttan zorla feragat ettirilip, Topkapı Sarayı’na gönderildi. Hayatının son yıllarını
burada geçirdi. Altmış üç yaşında iken vefat etti
(1736). Eminönü’nde Yeni Camii yanında bulunan babaannesi Vâlide Turhan Sultan’ın türbesine defnedildi.
III. Ahmed, yirmi yedi yıllık saltanatı süresince iktisadî ve sosyal sahalarla alakalı birçok
yeniliğe öncülük etti. Türkiye’de Batılılaşma hareketleri onun devrinde başladı. Paris’ten getiriÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
len planlara göre Kağıthane çevresiyle Haliç ve
Boğaziçi sahillerinde, Üsküdar civarında padişahın hoşuna giden yeni yeni binaların inşasına
başlandı. Sonraları, sembolleşerek o yıllara Lâle
Devri denilmesine sebep olan lâle gayet kıymetli
bir çiçek haline geldi. Üsküdar’da Şerefâbâd Kasrı
III. Ahmed adına inşa edildi ve Kayışdağı’ndan
getirilen sular, bu kasrın bahçesinden geçirildikten sonra Üsküdar çeşmelerine dağıtıldı.
Rockfort adındaki bir mühendis subay da
Osmanlı ordusunda bazı yenilikler yapmak üzere Üsküdar’da yeni bir ocak kurma teşebbüsünde
bulundu. Kendisi, devrin meşhur hattatı Hâfız
Osman’dan sülüs ve nesih, Veliyyüddin Efendi’den de ta’lik meşk etmiş iyi bir hattattı. Üsküdar meydanında inşa ettirdiği çeşmenin kitâbelerini de kendisi yazmıştır.
III. Ahmed, Annesi Râbia Emetullah Gülnûş
Sultan için Üsküdar’da Yeni Vâlide Camii ile bunun yanında bir sebil, çeşme, sıbyan mektebi ve
bir imarethane yaptırdı. Üsküdar’da İskele Meydanı’ndaki III. Ahmed Çeşmesi’ni de o yaptırmıştır.
Kaynakça: İzzet Kumbaracılar, İstanbul Sebilleri, İstanbul
1938, s. 35; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943, I, 134; Enver Ziya Karal, ‘’Ahmed III’’, İA, I, 165-168;
Münir Aktepe, “Ahmed III”, DİA, II, 34-38; Necdet Sakaoğlu,
“Ahmed III”, DBİst.A, I, 110-114.
➢ YAYIN KURULU
AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE A
divançe dolduracak kadar Türkçe, Arapça, Farsça
şiirler yazmış, bunlar Gülgün Yazıcı tarafından
Ahmed Celâleddin Dede ve Şiir Defteri (Çanakkale
2009) adıyla yayımlanmıştır.
Kaynakça: Hüseyin Vassâf, Sefîne, V, 237-239; Abdullah Uçman, “Ahmed Celâleddin”, DİA, II, 53; İbnülemin, SATŞ, I,
217-218; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1936, I,
273-276; a.mlf., Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 664666; Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953,
s. 240, 458-459; Bedi N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Nâyzen
Halil Can, İstanbul 1974, s. 35-38; “Ahmed Celaleddin Dede”,
İst.A, I, 334; “Ahmed Celâleddin Dede”, TDEA, I, 57.
➢ MUSTAFA UZUN
AHMED EFENDİ, KADIZÂDE,
TEZKİRECİ
(ö. 1723)
Üsküdar Mihrimah Sultan Medresesi
müderrislerinden.
AHMED CELÂLEDDİN DEDE
(1853-1946)
Üsküdar Mevlevîhanesi şeyhi, şair ve
mûsıkîşinas.
Gelibolu Mevlevîhanesi şeyhi Hüseyin Azmi
Dede’nin oğludur. Orada doğdu (1853). Babası Mısır Mevlevîhanesi’ne tayin edilince (1870)
onunla gitti. Orada Câmiü’l-Ezher’e devam etti.
Ayrıca Manastırlı Nailî Efendi’den Farsça dersleri aldı. Dergâhta da edebiyat ve mûsıkî bilgisini
ilerletti; çile çıkarıp neyzenbaşı oldu. Babasının
vefatını takiben İstanbul’a geldi (1893).
Bir müddet Üsküdar’daki evinde münzevi
bir hayat yaşadı. 1908’de önce vekâleten, sonra
asaleten Üsküdar Mevlevîhanesi’nin şeyhliğiyle
mesnevihanlığına getirildi. Atâullah Efendi’nin
vefatı üzerine (1910) aynı vazifeyle Galata Mevlevîhanesi’ne tayin edildi. Tekkelerin kapatılmasına kadar bu hizmeti yürüttü. Baykara soyadını
aldı. 1946’da vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi’nin arkasına defnedildi.
Devrin önde gelen Mesnevihanlarındandı.
Derin bir tasavvufî malûmata ve geniş bir mûsıkî bilgisine sahipti. İyi bir na’than olduğu gibi
Hamparsum ve Batı notalarını da çok iyi bilirdi.
Kıymetli bir nota koleksiyonu bulunduğu belirtilmiştir. Şiir ve edebiyatla da meşgul olmuş, bir
Üsküdar’da doğdu. Eğitimini tamamladıktan
sonra sırasıyla İstanbul’da Sâniye-i İbrahim Paşayı Atik, Üçbaş, Kepenekçi Sinan, Kara Ahmed Paşa, Beşiktaş’ta Sinan Paşa, Sahn-ı Seman,
Şeyhülislâm Muid Ahmed Efendi, Siyavuş Paşa
Sultanı ve 5 Ocak 1723’ten itibaren Üsküdar
Mihrimah Sultan Medresesi müderrisliklerinde
bulundu. Aynı yılın 22 şubatında öldü. Mezarı
Edirnekapı dışındaki kabristandadır. Âlim ve
derviş-meşrep bir kişiliği olan Ahmed Efendi
bazı kazaskerin tezkireciliklerinde bulunmasından dolayı “Tezkireci” sıfatıyla da anılır.
› Ahmed Celâleddin Dede
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II-III, 539-540.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
AHMED EFENDİ, MUTAFZÂDE
(ö. 1883)
Uzun süre Üsküdar’da yaşamış zâkir,
mûsıkî hocası ve dini eserler bestekârı.
Tahsilini İstanbul medreselerinde yaptıktan sonra kadı nâibi olarak çeşitli yerlerde bir süre de
Gelibolu’da bulundu. Hayatının büyük bir kısmını Üsküdar Bulgurlu’daki büyük kârgir köşkünde geçirdi. Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Osman
Selahaddin Dede’ye intisap etti. Ayrıca Sünbüliyye tarikatına da intisap edip Kocamustafapaşa hankâhında uzun süre zakirlik yaptı, durak
ve mersiye okudu. 1846’da mûsıkîdeki hocası
Hamamizâde İsmail Dede Efendi ve Dellalzâde
İsmail Efendi ile birlikte hacca gitti. 1868’de MıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
35
A AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE
sır mevleviyetine tayin edildi. 13 Aralık 1883’te
İstanbul’da vefat etti.
Hamamizâde İsmail Dede’nin bütün eserlerini ve bu arada dini ve din dışı pek çok eseri
hâfızasında bulundurmasıyla bilinen Ahmed
Efendi, dönemin ilmiye sınıfının önemli kişileri
arasında yer almaktaydı. Hocası İsmail Dede’nin
en sadık talebelerinden olup hac yolculuğunda
hocasını yalnız bırakmadı ve onun Mina’da vefatı sırasında da yanında bulundu. Ayrıca Ahmed
Efendi, Kutbünnâyî Şeyh Osman Dede’nin bestelediği “Mi’raciyye”nin “neva hanesi” ile Mevlid’in
bestesinin unutulmak üzere olduğunu sezip, dileyenlere bu eserleri öğretmek istediğini ifade
etmiş ancak bu konuya gerekli önem verilmemesinden, Türk dinî mûsıkîsinin bu seçkin eserleri
bugün artık unutulmuş bulunmaktadır.
Pek çok talebe de yetiştiren Ahmed Efendi’nin talebeleri arasında mersiyehan Hüseyin
Tevfik Efendi, “Said Paşa İmamı” diye şöhret
bulmuş mevlidhan Hasan Rızâ Efendi, Bahariye
Mevlevîhânesi şeyhlerinden Hüseyin Fahreddin
Dede ve Şeyh Said Özok en tanınmışlarındandır.
Bestelediği eserlerinden ikisi ilâhi üç eseri günümüze ulaşabilmiştir.
Kaynakça: Mehmed Ziya, Yenikapı Mevlevîhânesi, İstanbul
1329, s. 195; Rauf Yekta, Esatiz-i Elhan III: Dede Efendi, İstanbul 1924, s. 166; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 441; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s.
31-33; Nuri Özcan, ‘‘Ahmed Efendi, Mutafzâde”, DİA, II, 60-61.
➢ NURİ ÖZCAN
AHMED EFENDİ, MÜFTÎZÂDE
(ö. 1206/1791)
duğu dört meseleye hazırladığı cevaplar, devrin
âlimlerince beğenildi. Beyzâvî Tefsiri’nin bazı kısımlarına hâşiyeler yazdığı da bilinmektedir.
Kaynakça: Mehmet İpşirli, “Ahmed Efendi, Müftîzâde”, DİA,
II, 61; Haskan, YBÜ, II, 767.
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmlarından
36
Babasına nispetle “Müftîzâde” lakabıyla meşhur oldu. Medrese tahsilinden sonra çeşitli ilmiye görevlerinde bulundu. 1772 Rus seferine
ordu kadısı olarak katıldı. Kadı (1782), kazasker
(1785) ve şeyhülislâm oldu (1786). I. Abdülhamid’i Rusya seferine sürüklemekle hata ettiğini
düşünüp görevinden ayrıldı (1787). III. Selim
döneminde eski şeyhülislâmların arpalıklarına
gitmeye mecbur edilmesi (1789) üzerine, bir
süre Ankara’da kaldı. İstanbul’a dönünce vefat
etti (1791). Üsküdar’da Havuzdibi’ne defnedildi.
Faziletli, bilgili ve yumuşak huylu bir kimseydi. Fas hükümdarının Osmanlı ulemâsına sorÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
➢ MEHMET İPŞİRLİ
AHMED FEHİM EFENDİ
(1856-1930)
Üsküdar doğumlu, ilk Türk
tiyatrocularından.
Üsküdar’da Valide-i Atik Mahallesi’nde doğdu
(1856). Hattat Abdülkadir Efendi’nin oğludur.
Babası onu, on üç yaşındayken Tophane Askerî
Fabrikası’na çırak olarak verdi. Burada tornacı
olarak yetişti. Fabrikanın kapatılmasından sonra, bir süre İdâre-i Mahsûsa Fabrikası’nda tornacılık ve Sanayi Mektebi atölyesinde ustabaşılık
yaptı. Sanayi Mektebi atölyesinde çalışırken Gedikpaşa Tiyatrosu’na sık sık temsil seyretmeye
AHMED FEHİM EFENDİ A
giderdi. Uzun süre, aktörlerin toplandığı Mıgırdıç Ağa’nın dükkânına devam etti. Buradaki tanışıklıklar zamanla dostluğa dönüştü. Ermeni
aktörlerin bir kısmı, harp sebebiyle Edirne’ye
kadar gelen Rus askerlerine temsil vermek üzere
oraya gidince Gedikpaşa’da oyuncu sıkıntısı baş
gösterdi. İstanbul’da kalan aktörler Ahmed Fehim’i sahneye çıkarmak istediler. O da bu teklifi
büyük bir memnuniyetle kabul etti.
İlk olarak Güllü Agop’un Gedikpaşa Tiyatrosu’nda, onun yönettiği bir perdelik, tercüme
komedi İki Sağırlar’da Boniface rolü ile sahneye
çıktı (1876). Daha sonra, Tomas Fasulyeciyan
grubuyla gittiği Bursa’da Ahmed Vefik Paşa’nın
kendileri için yaptırdığı tiyatro binasında (18781882), dönüşte Gedikpaşa Tiyatrosu’nda (1884)
sahne hayatını sürdürdü. Kendi kumpanyasını
kurup Mühürdar, Göksu, Bakırköy ve Bağlarbaşı’nda temsiller verdi. İki buçuk sene kadar
Ankara’da kalıp temsil ve ders vererek, resim ve
tabela yaparak sanat hayatını sürdürdü. Bir dönem Mınakyan Topluluğu ile Kadıköy, Adalar,
Göksu ve Üsküdar’da Tophanelioğlu Millet Bahçesi’nde temsiller verdi.
1906 yılında Osmanlı Komedi ve Vodvil
Kumpanyası’nı kurdu. Üsküdar Tepe Tiyatrosu’nda oynarken Meşrutiyet ilan edildi (1908).
Şemseddin Sami’nin, Besa ve Namık Kemal’in
Vatan piyeslerini sahneye koydu. Üsküdar’daki Dilküşa Tiyatrosu’nda, Raşit Rıza’yla oyunlar
sergiledi (1909). Bu yıllarda Türk tiyatro sahnesine birçok oyuncu kazandırdı. Dârülbedâyi kurulunca komedi tatbikat muallimi oldu. I. Dünya
Savaşı yıllarında işleri bozuldu. Muhsin Ertuğrul’un kurduğu Sahne-i Edebî’de yer aldı (1918).
Bazen sahneye çıktı, bazen de film çevirdi. Hüseyin Rahmi’nin Mürebbiye ve Yusuf Ziya’nın
Binnaz isimli piyeslerini filme aldı (1919). Sahne
hayatının ellinci yılı dolayısıyla bir jübile düzenlendi (1926).
Langa’daki evinde vefat etti (2 Ağustos 1930).
Cenazesi Dârülbedâyi tarafından düzenlenen
cenaze töreni sonrasında Büyükada’da Tepeköyü
Mezarlığı’na defnedildi.
Ahmed Fehim aynı zamanda iyi bir ressam
ve hattattı. Burhan Felek anılarında Ahmed Fehim’in bir fotoğraf meraklısı olduğundan, tek
camlı bir fotoğraf makinesi yaptığından ve bu-
nunla fotoğraflar çektiğinden bahsetmektedir.
Osmanlı’da, ilk blok dekor düzenini Bursa Tiyatrosu’nda o gerçekleştirmiştir. Sahne yapımı,
tasarımı ve giysi çizimleriyle uğraştı. Tiyatro
yapılarının kurulumunda emeği geçti. Türk tiyatrosunun kuruluş ve gelişim evrelerinde canlı
bir tanık olarak yaşadıklarını kaleme aldı. Anıları Vakit gazetesinde “Sahnede Elli Sene” adıyla
tefrika edildi (1926), kitap olarak ise Tercüman
1001 Temel Eser dizisinde yayımlandı (1977).
Ahmed Fehim Efendi
Kaynakça: Metin And, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi
– Katkısı, İstanbul 1976, s. 219-229; Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987, s. 175; Hafi Kadri Alpman, Ahmet
Fehim Bey’in Hatıraları, İstanbul 1977, tür.yer.; Münif Fehim,
“Ahmed Fehim”, Perde ve Sanat, nr. 11, İstanbul 1941, s. 8-9;
Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi: Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1961, III, 248-252; Mahmud Yesari, “Ahmed Fehim
Efendi”, İst.A, I, 365.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
37
A AHMED FERİD EFENDİ
AHMED FERİD EFENDİ
AHMED MEKKÎ EFENDİ, ÜÇIŞIK
Üsküdar’da tekke şeyhi; şair,
mûsıkîşinas.
Üsküdar’da müftülük yapmış din bilgini.
(1866-1910)
İzmir’e bağlı Yenişehir Fener’de doğdu (1866).
Babası, Dergâh-ı Atik şeyhi Mehmed Vehbi
Efendi’dir. İlk ve orta tahsilini burada tamamladı. Babasından ve başka hocalardan Arapça ve
Farsça dersleri aldı. 1881’de Yenişehir’in Yunanlılar tarafından işgali üzerine babasıyla birlikte
İzmir’e gitti. Babası 1885’te vefat edince İstanbul’a geldi ve medresede eğitime başladı. Daha
sonra Meşîhat müsteşarı olan Ödemişli Mustafa
Efendi’den icâzet aldı. Selânik’e giderek İstanbul’da Abdüsselâm Dergâhı şeyhi iken Selânik’e
naklolunan ve babasının halifelerinden olan
Yahya Efendi’den Sâdiyye hilâfetini aldı (1895).
Selânik’ten döndükten sonra özel dersler verdi.
Üsküdar’da Sâdiyye tarikatından Hallaç Baba
Dergâhı şeyhi Ali Fakri Efendi’nin Ahmed elBuhârî Dergâhı şeyhliğine nakli ile onun yerine
atandı (1906). Tekke harap bir haldeydi. Müridlerinden Yenişehirli Hacı Hüseyin Paşa kızı
Vâhide Hanım tekkeyi yeniden yaptırdı. Ahmed
Ferid Efendi, ancak dört beş sene kadar şeyhlik
yapabildi, hastalandı ve vefat etti (1910). Dergâhın haziresinde medfundur. Ferdî mahlasıyla
şiirler yazdı. Mûsıkî terimlerini bir araya toplayan Kâr-ı Nâtık adlı manzum bir eseri vardır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul
1936, I, 283-285; Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli,
Ankara 2008, II, 64-66; “Ahmed Ferid (Ferdi)”, TDEA, I, 61-62;
Haskan, YBÜ, I, 446; İbnülemin, SATŞ, I, 613-615.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
AHMED KEMAL PAŞA
(1850?-1918)
Beylerbeyi’nde oturmuş Osmanlı devlet
adamı.
Beylerbeyi’nde doğdu (1850?). Babası, Hüseyin
Hamid Paşa, annesi Şerife Cemile Hanım’dır.
Trabzon, Batum, Selânik, Manastır, Kosova, Sakız, Rodos ve Midilli mutasarrıflıklarında bulundu. Beylerbeyi’nde, bugünkü Yalıboyu Caddesi’nde bulunan Haşim Paşa Köşkü’nde oturdu.
1918'de bu köşkte vefat etti, Küplüce Mezarlığı’na defnedildi.
Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, I, 41-42.
38
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
(1896-1967)
Van’ın Başkale kazasında doğdu (1896). Babası
tanınmış sufilerden Seyyid Abdülhakîm Arvâsî’dir. Küçük yaştan itibaren babasından ve
amcası Seyyid Tâhâ Efendi’den dinî ilimler tahsil
etti; eğitimini tamamladıktan sonra babasından
icâzet aldı. Dinî ilimlere derinlemesine vâkıf olduğu halde hiçbir zaman gurura kapılmamış her
zaman edep ve tevazu sahibi örnek bir şahsiyet
olmuştur.
1947 yılında Üsküdar müftülüğünde müsevvid olarak göreve başladı; aynı yere müftü vekili (1949) ardından da müftü olarak tayin edildi
(1950). 1953 yılına kadar bu görevde kaldı. Bu
tarihten sonra vefatına kadar Kadıköy Müftülüğü görevini sürdürdü. Üsküdar müftüsü iken Üsküdar’daki Yeni Valide Camii’nde İbn Abidin ve
Beyzâvî okuttu; Rumi Mehmed Paşa Camii’nde
ise imam ve müezzinlere ders verdi. Dersin yanında birçok gence güzel ahlâk sahibi olmaları
konusunda örnek oldu. Talebelerine ilim öğretmek üzere, hiçbir karşılık beklemeden zaman
zaman onların evlerine kadar bizzat gitti. Küçük
yaştaki çocukları okutmak için ödüllendirerek
teşvik etmeleri konusunda ailelerine rehberlik
etti. Cumartesi ve Pazar günleri öğleden sonra
Fâtih Câmii’nde halka vaaz ve nasihatta bulundu. Bu vaazlarda Beyzâvî tefsirini baştan sona
okutmuştur. Kendisine sorulanların cevabını bilse bile muteber kaynaklara bakar ve bizzat kitaptan okuyarak cevaplandırırdı. Hattâ bâzan aynı
soruyu sormak için değişik zamanlarda farklı
kimseler geldiğinde de her seferinde “Hele bir
kitaba bakalım” der ve kitaptan okuyarak cevabını verirdi.
Çok cömert bir kimse olan Ahmed Mekkî’nin kapısı sevenlerine, gelenlerine her zaman
açık olmuştur. Müftülük yaptığı zamanlarda din
görevlilerine çok yumuşak davranmış, sık sık hal
ve hatırlarını sorup gönüllerini almıştır. Bundan
dolayı yanında çalışanlar onu bir âmir olarak
değil, şefkatli bir baba gibi görürlerdi. Bilhassa
âlimlere karşı çok hürmet gösteren bir kimseydi; dünya malına değer vermezdi. Ahmed Mekkî
Üçışık 1967 yılında vefat etti. Edirnekapı Kabristanı’na defnedildi. Kabri üç yıl sonra çevre yolu
AHMED NECİB EFENDİ A
yapılması sebebiyle Ankara Bağlum’a babalarının yanına nakledildi.
Arapça ve Farsça’yı iyi bilen Mekkî Efendi’nin
Tebyîdü’s-sahîfe (İmam Suyûtî’den), Mevlid Risâlesi (Seyyid Ahmed Derbirî’den, Bacurî Şerhi ile
birlikte), Tütün Risâlesi, Savâikü’l-muhrika (İbn
Hacer el-Heytemî’den) çevirileri henüz yayımlanmamıştır.
Kaynakça: İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, ts., I, 127; İslâm Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul 1970, I, 290-291.
➢ AZMİ BİLGİN
AHMED MUHTAR BEYEFENDİ,
MOLLABEY
(1807-1882)
Mezarı Üsküdar’da bulunan
şeyhülislâm.
İstanbul’da doğdu (10 Ağustos 1807). Ulemâdan
Mahmud Bey’in oğlu, eski sadrazamlardan Koca
Yûsuf Paşa’nın torunudur. Hâfız Ahmed Efendi’nin derslerine devam ederek icâzet aldı. Ayrıca
Evliya Hoca ile Arab Hoca’dan tefsir, hadis, Hızır
Ağazâde Said Bey’den de Farsça okudu. 1826’da
Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’ne girdi, 1846’da ruûs
imtihanını kazandı. Takvîm-i Vekāyi`de musahhih olarak çalıştı (1848-1855). 1855’te Selânik
kadısı oldu; Haremeyn, İstanbul, Anadolu kazaskerliği pâyelerini aldı. Meclis-i Tedkîkat âzalığına tayin edildi, ancak bir süre sonra ayrıldı.
Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın gayreti ile
şeyhülislâm oldu (1871), Evkaf-ı Hümâyûn nâzırlığı ikinci görev olarak verildi.
Mahmud Nedim Paşa’nın azlinden sonra ayrıldığı şeyhülislâmlığa (1872) II. Abdülhamid’in
saltanatında ikinci defa getirildi (18 Nisan 1878)
ve sekiz ay kadar kaldı.
Hoş sohbeti, şiire ve edebiyata karşı ilgisi ile
tanınmıştır. 22 Aralık 1882’de öldü; Üsküdar’da
İnâdiye Tekkesi hazîresine defnedildi. Paşa torunu olduğu için “beyefendi” sıfatıyla anılmıştır.
Kaynakça: İlmiyye Salnâmesi, s. 602-603; Evkaf-ı Hümâyun
Nezâreti-nin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli,
İstanbul 1335, s. 154; Abdurrahman Şeref, Târih Musâhabeleri, İstanbul 1340, s. 225; İbnülemin, Son Sadrıazamlar, V, 760;
İhsan Süreyya Sırma, L’Institation et les biographies des Şayh alIslam sous le règne du sultan Abdulhamid II. (1876-1909), Strasbourg 1973, s. 80-88.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
Ahmed Muhtar
Beyefendi’nin
mezarı
AHMED NECİB EFENDİ
(ö. 1316/1898)
Uzunca bir süre Üsküdar’da yaşamış ilk
Türk ve müslüman tiyatro oyuncusu.
Güllü Agop, Gedikpaşa Tiyatrosu’nda on senelik imtiyazla açtığı Osmanlı Topluluğu’nda
sanatkâr şahsiyeti ile tanınmış birinci sınıf ilk
Türk tiyatro aktörü idi. Burada sahne almadan
önce, orta oyununda Pişekâr rolüne çıktığı da
biliniyor. Güllü Agop Gedikpaşa Tiyatrosu’nda
Türkçe temsiller vermeye 1868 yılında başladı.
Ahmed Necib’in tiyatroya katılımı ise 1869 yılında gerçekleşmiştir. Bu tiyatroda kendisine şöhret
getiren önemli rollerden biri Ayyar Hamza’da ki
“Muhterem Efendi” rolüdür.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
39
A AHMED RESMÎ EFENDİ
Letâif-i Hayal adıyla tertip ettiği Karagöz fa-sılları da basılmıştır.
Kaynakça: Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi: Tanzimat Tiyatrosu, İstanbul 1961, III, 240-245; Reşat Ekrem Koçu,
“Ahmed Necib Efendi”, İst.A, I, 401-402; Mehmed Zeki Pakalın,
Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, II, 100-102.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
AHMED RESMÎ EFENDİ
(1700-1783)
Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda
medfun Osmanlı devlet adamı ve
tarihçilerinden.
Ahmed Necib Efendi
40
Buradan Mınakyan’ın idaresindeki tiyatroya
geçip ölünceye kadar orada çalışan Ahmed Necib, gençliğinde komik ve jön prömiye rolleriyle temayüz etti. Sonraları Fatih Sultan Mehmed
oyunundaki Fâtih rolündeki başarısı ile şöhreti
arttı. İlerleyen yaşı sebebiyle ömrünün son yıllarında ihtiyar aktör olarak temsillerde yer aldı.
Uzunca bir süre Üsküdar Divitçiler’de oturan
Ahmed Necib, son oyununu 1897-1898 yılları arasında Üsküdar Fıstıkağacı’nda Beyleroğlu
Bahçesi’ndeki yazlık tiyatroda Mınakyan’ın Kızıl
Köprü adlı piyesinde müdde-i umumi rolü ile
oynadı. Uzun zamandır muztarip olduğu fıtık
rahatsızlığı oyundan birkaç gün sonra şiddetini
arttırdı. Bir süre sonra da vefatına sebep oldu
(1898). Kabri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi civarındadır.
Otuz yıla yakın bir süre bedeni, kafası ve
kalemi ile Türk tiyatrosu için çalıştı. Olgun,
münevver ve beyefendi kişiliğiyle tanındı. Ünlü
Turandot masalından uyarladığı İdbâr ve İkbal
(1874-1875) ile Nedamet Yahut Hırsız Evlat sahnelenen oyunlarındandır. Tedbirsizler Piyesi ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Girit adasında doğdu. Küçük yaşta geldiği İstanbul’da Tavukçubaşı Damadı Mustafa Efendi’nin
maiyetinde yetişti ve onun damadı oldu. Daha
sonra çeşitli yerlerdeki baruthanelerin yöneticiliğini yaptı. Elçilikle Viyana’ya ve Berlin’e gönderildi. Ardından sadaret mek-tupçuluğu, çavuşbaşılık, matbah ve tersane eminliği, ruznamçecilik ve
sadaret kethüdalığı gibi önemli merkezî görevlerinde bulundu. 1774’te Rusya ile imzalanan Küçük Kaynarca Antlaşması görüşmelerinde görev
aldı. Döndükten sonra tekrar matbah eminliği,
cizye muhasebeciliği, ruznâmçecilik, süvari mukabeleciliği görevlerini üstlenen Ahmed Resmî
Efendi 1783 Ağustosu sonunda öldü. Üsküdar’da
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfundur.
Devlet adamlığı yanında velûd bir müellif
olarak çoğu tarih ve biyografi dallarında birçok
eseri bulunan Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ
adıyla (Sefînetü’r-rüesâ adıyla İstanbul’da 1269’da
basılmıştır) reisülküttapların; Hamîletü’l-küberâ
adıyla dârüssaâde ağalarının biyografilerini (yay.
Ahmet Nezihi Turan, İstanbul 2000 ve Zeynep
Aycibin, TTK Belgeler [Ankara 2002], XXII/26,
s. 183-226) kaleme almıştır. Aynı türdeki bir başka eseri Alaybeyizâde Emin Mehmed Efendi’nin
Vefeyât’ına yaptığı zeyildir. Viyana ve Berlin izlenimlerini veren sefâretnâmeleri olup, bunlar
Türkçe ve bazı Batı dillerine çevrilerek basılmıştır. Bizzat katıldığı 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nın seyrini Hulâsatü’l-i’tibâr (İstanbul 1282,
1286, 1307; Almancası 1813) adlı eserin-de
toplayan Ahmed Resmî Efendi, burada Osmanlı Devleti’nin izleyeceği dış politika hakkında
görüşlerine de yer vermiştir. Devletin yapısı ve
özellikle ordunun iâşe ve ikmali ile ilgili olarak
Sadrazam Halil Paşa’ya bir Lâyiha sunmuş; Eflak
AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN ZÂKİRİ A
 Ahmed Resmî Efendi
› Ahmed Selahaddin
ve Boğdan’ı istila eden Rusya’ya karşı izlenecek
siyaseti de Sadrazam Muhsinzâde Mehmed Paşa’ya bir takrir halinde takdim etmiştir. Ahmed
Resmî Efendi bunlardan başka Arapça’dan bir
coğrafya kitabı ile atlara dair eserler çevirmiş,
yine Arapça bazı atasözlerini toplayan bir çalışma yapmıştır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 380-381; Osmanlı Müellifleri, III,
58-59; Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri (nşr.
Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1968, s. 102-105, 112-116; Babinger (Üçok), s. 337-340; Bekir Kütükoğlu, “Ahmed Resmî”, DİA,
II, 121-122.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
kurucuları arasında yer aldı. Meclis-i Mebusân’a
İstanbul mebusu olarak girdi (1919). Hukuk ve
siyaset alanında Berlin Kongresi’nin Diplomasi
Tarihine Bir Nazar (1911), Hukuk-ı Düvel Dersleri (1921), Hukukî ve Siyasî Tetebbular (1923) gibi
kitap ve makaleler yayımladı.
Kaynakça: Ömer Faruk Şerifoğlu, “Ahmed Salahaddin Bey”,
YYOA, I, 159; Baraz, Beylerbeyi, I, 43-44.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
AHMED VEFKİ EFENDİ, DRAĞMAN
ZÂKİRİ
(ö. 1161/1748)
AHMED SELAHADDİN
(1878-1920)
Beylerbeyi doğumlu hukuk profesörü.
Beylerbeyi’nde doğdu (1878). Babası İbrahim
Muhiddin Bey’dir. Mekteb-i Mülkiye’yi bitirdikten sonra bir süre Duyûn-ı Umumiye’de çalıştı. II. Meşrutiyet’ten sonra Darülfünûn Hukuk
Fakültesi’nde devletler hukuku hocalığı yaptı,
profesör oldu (1910), fakülte dekanlığına seçildi. Mütareke yıllarında Türk Millî Cemiyeti’nin
Şair, dini eserler bestekârı, zâkir ve
hattat.
İstanbul Üsküdar’da doğdu. Babasının adı Ramazan’dır. Fatih’te Drağman Tekkesi şeyhi ve aynı
zamanda eniştesi olan ünlü mutasavvıf İsa Mahvi Efendi’ye intisap etti. Daha sonra Şehremini’de
Hulvî Efendi Tekkesi şeyhi, şair, mûsıkîşinas
Derviş Ali Şîruganî’den de tarikat terbiyesi alarak kendini yetiştirdi. Drağman Tekkesi başmüezzinliği ve zâkirliğinin ardından aynı tekkenin
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
41
A AHMED VESİM PAŞA, HACI
 Ahmed Vesim Paşa ve
› Üsküdar Mevlevîhanesi
Türbesi’ndeki sandukası
zâkirbaşılığı görevini üstlendi. Bu münasebetle
“Drağman zâkiri” lakabıyla anıldı. Bir süre sonra
Kasımpaşa’da Çorlulu Ali Paşa Camii Cuma vaizliğine tayin edildi. Son yıllarında bu vazifelerinin yanı sıra Eyüp Nişancası’nda Sivâsî Tekkesi
şeyhliğini vekâleten yönetti. Sivâsî Tekkesi’ndeki
odasında vefat etti ve aynı tekkenin haziresine
defnedildi.
Döneminin şöhretli mûsıkîşinasları arasında
yer alan Ahmet Vefki Efendi “Derviş Ahmed”
ve “Vefki” mahlaslarını kullanarak kaleme aldığı
tasavvufi manzumeleriyle de tanınır. Mûsıkîdeki
en önemli hocası Derviş Ali Şîruganî’dir. Ayrıca ta’lik hattını ve Süleyman Çelebi’nin yazdığı
“Mevlid”in bestesini, hattat-mûsıkîşinas Zeyrek
Camii müezzini Hüseyin Efendi’den öğrendi.
Çeşitli el yazması güfte mecmualarında bes-telerine daha çok “Drağman zâkiri Ahmed” başlığı ile rastlanmaktadır. İlâhi, şuğul ve tevşih formundaki bu eserlerden günümüze ancak birkaçı
ulaşabilmiştir.
Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 642, 659-660; Fındıklılı
İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 490-491; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi
Antolojisi, İstanbul 1942, I, 147, 158-159; Suphi Ezgi, Naza-riAmeli Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933-1953, III, 78-79; V, 323-324;
M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 455;
Nuri Özcan, “Ahmed Vefki Efendi”, DİA, II, 158.
➢ NURİ ÖZCAN
AHMED VESİM PAŞA, HACI
(1824-1910)
Son Osmanlı kaptanıderyası, Üsküdarlı
Bahriye nâzırı ve hattat.
42
Tersâne mahzeni emini Mehmed Reşid Efendi’nin oğludur. İstanbul Kasımpaşa’da doğdu.
İlk tahsilinden sonra girdiği (1836) Mekteb-i
Bahriyye’yi başarı ile bitirdi. Özel hocalardan
hat, tezhip, resim ve Farsça öğrendi. Donanmaya katılarak (1841) yüzbaşılığa yükseldi (1848).
Gemilerde zabitlik, süvarilik ve kumandanlık
yaptı. 1850’de bilgi ve görgüsünü arttırmak için
İngiltere’ye gönderildi. Kırım Harbi sırasındaki (1853-1856) başarısı sebebiyle Kırım imtiyaz
nişanı, müttefik kumandanlıklarca takdirname
verildi (1856). Binbaşılığa yükselince veliaht Abdülaziz’e tahsis edilen Peyk-i Şevket vapurunun
süvarisi oldu. 1859’da miralay rütbesiyle sahil
muayene memuriyetine tayin edildi. Rus amirali
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Pedakof ile Karadeniz limanlarının haritalarının yapılmasında çalıştı. Abdülaziz tahta çıkınca onun yaveri oldu (1861). Mekke Emîri Şerif
Abdullah Paşa’ya nişan ve hediye götürdüğünde
hac vazifesini de yerine getirdiğinden Hacı Vesim Paşa diye de anılmıştır. Sultan Abdülaziz’in
Mısır seyahati sırasında da onun yaverliğini
yaptı. Meclis-i Bahriye âzası ve reisi olduktan
sonra (1865) kaptanıderyalığa tayin edildi. Sadrazam Fuad Paşa’nın donanma masraflarını kısma teklifine karşı çıktığı için azledilince Bahriye
Meclisi ikinci reisi oldu. İkinci defa kaptanpaşalığa getirildikten sonra başkumandan olarak
katıldığı Girit ablukasındaki başarıları sebebiyle
takdirname aldı. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi
sırasında Tuna İdâre-i Nehriyye ve Bahriyye kumandanı olduğu gibi Karadeniz Boğazı ve liman
muhafızlıklarına tayin edildi. 20 Haziran 1878’de
Bahriye nazırlığına getirildi. Sultan Abdülhamid’in, donanmanın silahsızlandırılması teklifini kabul etmediği için görevinden ayrıldı (1879).
Salacak’taki yalısında vefat etti (13 Eylül 1910).
Mevlevî olduğundan, Üsküdar Mevlevîhanesi
türbesine defnedildi.
Askerî ve idarî çeşitli çalışmaları, tok gözlülüğü ve açık sözlülüğü ile bilhassa Abdülaziz’in
itimadını kazanmış, ilk zırhlı gemilerin siparişi-
AKALIN, BESİM ÖMER (PAŞA) A
Besim Ömer Akalın
ni sağlayarak Osmanlı donanmasının dünyanın
üçüncü büyük deniz kuvveti haline getirilmesinde rol oynamıştır.
Özellikle görevinden ayrıldıktan sonra hat,
tezhip, resim-minyatür, mûsıkî ve ahşap oymacılığıyla meşgul olmuştur. Yazdığı bilinen sekiz
mushafın çoğunun tezhibini de yapmıştır. Yağlı
ve sulu boya resimle, küçük oyma işleriyle uğraşmıştır. En tanınmış resmi, bir mevlevî mukabelesini tasvir ettiği tablodur. Aynaya bakarak kendi
resmini de yapmıştır.
Kaynakça: Ahmed Lutfî, Târih (nşr. Münir Aktepe), Ankara
1988, X, 138-139; Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1986, III, 164, 168; Ali
İhsan Gencer, Bahriyede Yapılan Islahat Hareketleri ve Bahriye
Nezâretinin Kuruluşu, İstanbul 1985, s. 323; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 397-398; TA, I, 273; Mustafa Uzun, “Ahmed Vesim
Paşa”, DİA, II, 158-159.
➢ MUSTAFA UZUN
AKALIN, BESİM ÖMER PAŞA
(1862-1940)
Tanınmış Türk hekimi.
İstanbul’da doğdu (1862). Babası ilk Osmanlı
meclisinin Kosova Mebusu Nardalı Ömer Şevki
Paşa, annesi Afife Hanım’dır. Priştine’de başladığı
eğitimine İstanbul’da Gülhane Askerî Rüşdiyesi’nde devam etti. Kuleli Askerî İdâdîsi’ni bitirdi
(1879). Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne’yi sürekli sınıf birincisi olarak 1885’te
bitirdi. Yüzbaşı rütbesiyle Haydarpaşa Tatbikat
Hastahanesi’nde ve Yunan sınırındaki Serfiçe’de
askerî hekim olarak görev yaptı. Tifoya yakalanınca İstanbul’a döndü. 1887’de doğum bilimi ve
çocuk yetiştirme fenni ve sanatı konularında ihtisas yapmak üzere Paris’e gitti. 1891’de Paris’ten
dönerek Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne’de profesör
oldu. 1892’de İstanbul’da ilk doğum kliniğini açtı.
1899’da otuz yedi yaşında iken paşa oldu. 1909’da
askerî ve sivil tıbbiyeler birleştirildi. Böylece, Demirkapı’da bulunan Mekteb-i Tıbbiyye-i Şâhâne ile Kadırga’da bulunan Mülkî Tıbbiyye Haydarpaşa’da açılan bir Tıp Fakültesi’nde bir araya
getirilmiş oldu. Mülkî Tıbbiyye Haydarpaşa’ya
taşınınca Kadırga’daki binalara doğum kliniği
ve ebe mektebi yerleştirildi ve müderrisliğine
de Besim Ömer Paşa getirildi. Bu klinik ve okul
1928’de Haydarpaşa’ya taşındı ve buradaki klinikle birleştirildi. 1933’te emekli oluncaya kadar
bu kurumda görevini sürdürdü. 1935 ve 1939’da
Bilecik milletvekili olarak iki dönem TBMM’nde
görev yaptı. 1940’ta geçirdiği bir kalp krizi sonrası Ankara’da vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Merkezefendi Mezarlığı’ndaki aile sofasına
defnedildi.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
43
A ÂKİF MEHMED BEY
 Besim Ömer Paşa
› Üsküdar Salacak’taki Âkif
Mehmed Bey Mescidi
Besim Ömer Paşa, modern doğum bilimini
ülkemize getirerek Tıbbiye’de ebelik eğitimini
başlatmış; Kızılay, Verem Savaş Derneği, Çocuk Esirgeme Kurumu ve Türk Tıp Tarihi Kurumu’nun kurucularından olmuştur. Yetmişi aşkın
kitabı, 400’ün üzerinde bilimsel makalesi vardır.
1899-1904 yılları arasında dört ciltlik Nevsâl-i
Afiyet’i çıkarmıştır.
Kaynakça: Türk Tıbbının Kahramanları, İstanbul 2002, s. 1017; İnci Hot, “Besim Ömer Akalın’ın Hayatı (1862-1940)”, Yeni
Tıp Tarihi Araştırmaları, sy. 2-3, İstanbul 1996-97, s. 213-233;
Yeşim Işıl Ülman, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde
Bir Aydın Portresi: Dr. Besim Ömer Akalın”, Müteferrika, sy. 25,
İstanbul 2004, s. 51-87; Emine M. Atabek, “Kadın ile Kadın İçin
Çalışan Büyük Hekim: Besim Ömer Paşa (Akalın) Ölümünün
40. Yılında (1862-1940)”, Mimar Sinan, sy. 31, İstanbul 1980,
s. 64-71; Türk Parlamento Tarihi: TBMM V. Dönem 1935-1939
(haz. İhsan Güneş), Ankara 2001, II, 103-104; “Akalın, General
Besim Ömer”, İst.A, I, 497-498; Nuran Yıldırım, “Akalın, Besim
Ömer”, DBİst.A, I, 147; “Akalın, Besim Ömer Paşa”, TA, I, 305;
Cüneyd Okay, “Akalın, Besim Ömer”, YYOA, I, 176.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
44
bir yıl kadar sonra ikinci defa teşrifatçılığa getirilmiştir. Bu görevine ilaveten çavuşbaşı da olan
Akif Bey (1762), ertesi yıl ayrıca süvari mu-kabeleciliği de yapmıştır. 1766’da teşrifatçılıktan
alınmış, ertesi yıl vefat etmiştir. Karacaahmet’te
medfundur.
1758-1761 yılları arasına dair yazdığı Târihi Cülûs-ı Mustafa Hân-ı Sâlis adıyla bilinen eserinde, Osmanlı padişahlarının tahta cülûsu, elçi
kabulü, saray düğünleri gibi törenler ağırlıklıdır.
Dili sade ve açık olan eser üzerinde bir çalışma
yapılmamıştır.
Salacak’ta bir mescit yaptırmıştır. İnşa ve kitabelerinin güzel olduğu nakledilir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 287; Osmanlı Müellifleri, III,
103; Ba-binger (Üçok), s. 317-318; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I,
252; Haskan, YBÜ, I, 303-305; Erhan Afyoncu, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, İstanbul 2007, s. 137.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÂKİF MEHMED BEY
AKSAL, SABAHATTİN KUDRET
(ö. 1768)
(1920-1993)
Salacak’ta mescit banisi ve Osmanlı
tarihçisi.
Şair, hikâyeci; mezarı Karacaahmet’tedir.
Beylerbeyilerden Ebûbekir Paşa’nın oğludur. Bâbıâlî’de yetişerek III. Mustafa’nın teşrifatçılığında
bulunmuştur. 1743 yılında görevinden alınmış,
aynı sene Küçük Evkaf muhasebecisi olmuş; on
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İstanbul’da doğdu (25 Nisan 1920). Babası Harbiye Nezareti’nde kalem amiri Sadettin Bey, annesi Asiye Hanım’dır. Beşiktaş’taki ilköğreniminin
ardından İstanbul Işık Lisesi’nden mezun oldu.
İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde başla-
AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ A
dığı (1937) yüksek öğrenimini Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü’nde sürdürdü. Son sınıftayken
Üsküdar Sultantepe Ortaokulu’nda (Üsküdar
Üçüncü Ortaokulu) öğretmenliğe başladı. Mezuniyetinden sonra (1943) İstanbul’daki İstiklâl,
Işık, Boğaziçi gibi özel liselerde felsefe grubu öğretmeni olarak çalıştı. Ankara’daki askerliğinin
(1948-1949) ardından Çalışma Bakanlığı’nda
(1949-1951), İstanbul Belediyesi’nde (19511959) müfettiş olarak görev yaptı. İstanbul Belediye Konservatuarı müdürü (1959-1962), Şehir
Operası sanat yönetmeni (1962), belediye yazı
işleri müdürü (1963-68), sanat müşaviri, teftiş
heyeti müdürü (1970) oldu. Konservatuarın tiyatro bölümünde estetik ve psikoloji dersleri,
1978’de emekli olduktan sonra Güzel Sanatlar
Akademisi’nde estetik dersleri verdi. Fenerbahçe’deki evinde öldü (19 Nisan 1993). Karacaahmet Mezarlığı 4. Ada’da toprağa verildi.
1938’de ilk şiiri Varlık’ta, 1940’ta ilk öyküsü
Küllük’te yayımlandı. Sokak adında bir dergi
çıkardı (1940, 2 sayı). Varlık, İnsan, Oluş, Yeni
İnsanlık, Yeni Dergi, Hamle, Yaprak, Servet-i
Fünûn, Vatan gazetesi sanat eki, Yeditepe, Papirüs, Yenilik, Yeni Dergi, Yusufçuk, Adam Sanat,
Milliyet Sanat, Türk Dili, Yazın, Yeni Düşün,
Gösteri, Gergedan, Argos eserlerini yayımladığı
dergilerdir. Hakikat ve Vakit’te fıkra yazarlığı
yaptı (1941-45). Garip etkisinde avarelik şiirleriyle başlayan şairliği 1960’tan sonra felsefi bir
alana kaymıştır. Şiirlerinde güçlü dize işçiliği
ve imge yapısı dikkat çeker. 1952-1957 yılları
arasında çocukluk, gençlik yıllarının anılarıyla
dolu öyküler yazdı. İlk anda Sait Faik’i hatırlatan ancak kendine has tatlar taşıyan bir anlatımı
vardır. Tiyatro oyunlarında ise soyuta doğru gider. Açık, aydınlık, anlaşılır olma gayretini elden
bırakmadan yalnızlık, yaşam, ölüm gibi temalar
şiir, öykü ve tiyatrolarında kendini hissetirir.
Öykü, oyun ve şiirleriyle çeşitli ödüllere layık görülmüştür. Şarkılı Kahve (1944), Duru
Gök (1953), Elinle (1962), Eşik (1970), Zamanlar
(1982), Buluşma (1990), Şiirler (1938-1993) gibi
şiir, Gazoz Ağacı (1954), Yaralı Hayvan (1956)
gibi öykü, Tersine Dönen Şemsiye (1958), Kahvede Şenlik Var (1966) gibi tiyatro eserleri bulunmaktadır. Denemeleri Denemeler, Konuşmalar:
Geçmişle Gelecek ve Başka Yazılar (1998) kitabında bir araya getirilmiştir. Baudelaire ve Eluard’dan yaptığı çevirileri de yayımlanmıştır.
Sabahattin Kudret Aksal
Kaynakça: Muzaffer Uyguner, Sabahattin Kudret Aksal: Yaşamı, Sanatı, Yapıtlarından Seçmeler, İstanbul 2000; “Aksal, Sabahattin Kudret”, TDEA, I, 95; TBEA, I, 64-66.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
AKYOL, HACI HÂFIZ SAMİ
(1866-1962)
Beylerbeyi’nde yerleşip yaşamış din
adamı.
Bulgaristan’da Ahiol kasabasında doğdu (1866).
Babası Hacı Ali Efendi, annesi ise bir eşraf kızıdır. Bulgaristan’ın bağımsızlığının ardından
Bandırma’ya göç etti. Bir süre manifaturacılık ve
çiftçilik, sonra armatörlük yaptı Kuva-yı Milliye
faaliyetlerine destek oldu. Anadolu’ya silah sevkiyatına hizmet etti. Büyük Millet Meclisi’nin kuruluşunda yapılan Milletvekilliği teklifini nazikçe geri çevirdi. 1920’de İstanbul’a göç etti. Önce
Vaniköy’e taşındı. Sonra Beylerbeyi’ne yerleşmeye karar verdi. 1927 yılında Sermet Paşazade
yalı arsası ve sahil yoluna bakan evi satın aldı.
Satın aldığı gemilerin ardı ardına batması üzerine malî sıkıntı içine girdi. İstanbul’daki mağaza
ve arazilerden sonra Beylerbeyi’ndeki yalı arsası
ile ev de satıldı. 1936 yılında Beylerbeyi Camii
imamlığını üstlenip Yalıboyu Caddesi’ndeki
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
45
cami vakfına ait iki katlı ahşap eve taşındı. 1962
yılında vefat etti. Küplüce Camii yanındaki aile
kabristanına defnedildi.
Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, I, 48-49.
➢ NURDAN ŞAFAK
AKYÜREK, AHMED REMZİ
(1872-1944)
Hacı Hâfız Sami Akyol ve
uzun süre görev yaptığı
Beylerbeyi Camii
Üsküdar Mevlevîhânesi şeyhlerinden,
şair.
Kayseri Mevlevîhânesinde doğdu (1872). Babası
Süleyman Atâullah Efendi Kayseri Mevlevîhânesi şeyhlerindendir. İlk ve orta tahsilini burada
Ahmed Remzi Akyürek’in
yıllarca başmemurluğunu
yaptığı Hacı Selim Ağa
Kütüphanesi
46
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yaptıktan sonra başta babası ve eniştesi olmak
üzere yakın çevresindeki hocalardan Arapça,
Farsça ve edebiyat dersleri aldı. 1892 yılında İstanbul’a gitti. Divan-ı Muhasebat’ta memurluk
yaparken Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Celaleddin Efendi’ye bağlandı. Daha sonra Kayseri’ye döndü bur ada din bilgisi ve ahlak dersleri
hocalığı yaptı; medreselerde Pend-i Attar, Gülistan, Bostan ve Mesnevî okuttu. II. Meşrutiyet’in
ilanından sonra gittiği Konya’da Çelebizadeler’e
Mesnevî okuttu. Sırasıyla Kütahya, Kastamonu
ve Halep mevlevîhânelerinde görevlerde bulundu. I. Dünya Savaşı’nda Filistin cephesine giden
Mevlevî taburuna katıldı. Şam’a ve Medine’ye
gitti. Halep Mevlevîhânesini teftiş için gittiğinde
Antep, Urfa, Şam, Kudüs gibi şehirleri de dolaştı. Halep’in işgali üzerine İstanbul’a döndü. Üsküdar Mevlevîhânesi’ne şeyh oldu. Bu yıllarda
Üsküdar’daki Sultan Mustafa Camisi ile Beyazıt
Camisi’nde Mesnevî dersleri yaptı. Daha sonraki yıllarda tasavvuf hocalığı, Meclis-i Meşayih
azalığında bulundu. 1925’te Tekke ve zaviyelerin
kapatılması üzerine Üsküdar’daki Selimağa Kütüphanesi’ne başmemur olarak tayin edildi. On
yıllık hizmetinin ardından istifa ederek ayrıldı.
1937’de Ankara’ya giderek Eski Eserler Kütüphanesi’nde müşavirlik yaptı. 6 Kasım 1944’te Kayseri’de öldü ve Seyyid Burhaneddin Türbesi’ne
defnedildi.
ALACALIOĞLU, HAMİT A
 Ahmed Remzi Akyürek
› Hamit Alacalıoğlu
Divan şiiri geleneği içerisinde yetişmiş Mevlevî şairlerdendir. Hazîne-i Fünûn, Mahfel, Tarih
ve Edebiyat, Akın, Erciyes gibi dergilerde hem
aruz hem heceyle dinî ve tasavvufî şiirler yayımlamıştır. Türkçe’den başka Arapça ve Farsça
şiirler de yazmıştır. Eserlerinin çoğu tasavvufla
ilgilidir. Özellikle Mevlevîlikle ilgili gerek telif
gerek tercüme birçok eser kaleme almıştır. Ahmed Remzi Akyürek’in hayatı, tasavvufî kişiliği
ve eserleriyle ilgili Hüseyin Vassâf ’ın Remzinâme
adlı bir eserinin olduğu bilinmektedir.
Âyîne-i Seyyid-i Sırdan (Sivas 1898), Mir’ât-ı
Zeynelâbidîn (Sivas 1899), Bergüzâr (Kastamonu
1911), Târihçe-i Aktâb (Şam 1913), Gülzâr-ı Aşk
(İstanbul 1919), Mahbûbü’l-ehıbbe, Habbetü’lmahabbe, Tuhfe-i Remzî, Zâviye-i Fukarâ, enNüzhetü’ş-şâfiye fî tercümeti’s-Sohbeti’s-sâfiye gibi
eserleri bulunmaktadır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul
1936, I, 325-329; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet
Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul 2006, V, 275-282.
➢ AZMİ BİLGİN
ALACALIOĞLU, HAMİT
(1922-2000)
Üsküdarlı doktor, müzik adamı.
Üsküdar’da doğdu (1922). Babasının asker olması sebebiyle çocukluğu Anadolu’nun çeşitli
illerinde geçti. Ortaokul ve liseyi Kabataş Li-
sesi’nde tamamladı. İstanbul Üniversitesi Tıp
Fakültesi’nden mezun oldu (1946). Askerliğini
yaptıktan sonra psikiyatri ve nöroloji kliniklerinde çalışarak uzmanlık sınavını verdi. 1952-1991
arasında serbest hekimlik yaptı.
Küçüklüğünde iyi ağız mızıkası çalardı. Kabataş Lisesi’ndeki tarih öğretmeni Samih Nâfiz, bir
derste Beethoven’in Dokuzuncu Senfoni’sinden
bahsetti. Bu konuşmanın etkisinde kalarak fizik
öğretmeninin de yardımıyla kendisine küçük bir
radyo yaptı ve müzik dinlemeye başladı. Dokuzuncu Senfoni onu çok etkilemişti. Büyük kompozitörleri dinlemeye ve tanımaya çalıştı. İstanbul Konservatuarı hocalarından Ali Sezin’den
keman dersleri aldı; konservatuara girdi. Cemal
Reşit Rey’in armoni kurslarına başladı. İstanbul
Şehir Orkestrası ve İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası’nda birinci keman üyesi olarak otuz yıl
çalıştı ve emekli oldu (1974).
Müzik etkinlikleri arasında solo konserler,
çeşitli oda müziği konserleri, radyo emisyonları,
radyo oda orkestrası konzertmaysterliği, İstanbul Oda Orkestrası kurucu ve şefliği, radyo konuşmaları (açıklamalı müzik) zikredilebilir. 1965
yılında Salzburg Mozarteum Akademisi’nde
ünlü orkestra şefi Karl Melles ile orkestra şefliğine çalıştı. Akademinin yaz kurslarından diploma
ve üstün başarı sertifikası aldı.
Hekimlik anılarını topladığı “Soyadımda Deli
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
47
A ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI
Çırçırlı Ali Efendi’nin celî
sülüs levhası ve bir istifi
Var” adlı yayımlanmamış bir kitabı vardır. Müzik hayatı ile ilgili anılarını da Müzikli Kareler’de
(1996) toplamıştır. 1 Şubat 2000’de öldü.
Kaynakça: Nermin Yörük, Sanatçı Doktorlar, İstanbul 1966, s.
98-101.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ALİ EFENDİ, ÇIRÇIRLI
(ö. 1902)
Ünlü Osmanlı hattatı, mezarı
Karacaahmet’tedir.
Mehmet Ali Efendi; Fatih semtinin Çırçır veya
Haydar mahallesinde doğdu. Bu nedenle Çırçırlı
veya Haydarlı olarak anıldı.
Şefik Bey’den sülûs-nesih ve celi yazının
bütün inceliklerini öğrendi. Üstün yetenek ve
gayretiyle özellikle celî sülüs istiflerde mükemmel bir seviyeye ulaştı. Devrinin hattatları arasında öne çıktı ve üstatların övgüsünü kazandı.
Günümüzde müze ve özel hat koleksiyonlarında dikkati çeken güzel yazıları bulunmaktadır.
Maliye nezaretinde kâtip olarak görev yaptı.
Görevinin dışında vaktini yazı yazarak istif çalışmalarıyla geçirirdi. Tarama ucuyla çizmede,
üstatların yazılarını taklit etmede gösterdiği hünerinin bir benzeri yoktur. Güzel ahlak sahibi, titiz, temiz ve derviş meşrep saygı değer bir zat idi.
48
Üsküdar’da Yeni Cami yakınında bir dükkanın üstünde küçük bir odada yalnız başına yaşadı. Ömrünün son günlerini Aksaray’da Tarîkat-ı
Şa‘bâniyye’den Şeyh Necip Efendi’nin dergâhında geçirdi. 1902’de burada vefat etti.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Karacaahmet Kabristanı’nda defnedildi. Fakat bugün kabrinin yeri belli değildir.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 45; M.
Uğur Derman, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002, s. 186.
➢ MUHİTTİN SERİN
ALİ PAŞA, DAMAD, ŞEHİD
(1682-1716)
Kuzguncuk’ta yalısı bulunan ve
burada bir kütüphane kuran Osmanlı
sadrazamı.
İznik’te doğdu. Küçük yaşta girdiği sarayda yetişti. II. Mustafa zamanında yıldızı parlayan Ali Ağa
III. Ahmed döneminde de durumunu korudu ve
ALİ RIZÂ BEY, HOCA A
bu padişahın musahibi oldu. Has Oda’da silahtarlığa kadar yükseldi. 1709’da padişaha damat
olunca yıldızı daha da parlayarak sadrazamlığa
getirildi (1713). Bazı selefleri gibi 1699 Karlofça
Antlaşması’yla kaybedilen toprakları geri alma
siyaseti izledi. İlk etapta Mora seferine çıkarak
kısa sürede bu yarımadayı Venediklilerden aldı.
Ardından çıktığı Avusturya seferinde yenildi ve
şehit düştü (1716). Naaşı Belgrad’a getirilerek
burada bulunan Kanûnî Sultan Süleyman Camii
haziresine defnedildi.
Çağdaşları tarafından akıllı, ilmi ve âlimleri
gözeten, güzel konuşan biri olarak nakledilir. Uyguladığı malî siyasetle hazineyi dengede tutmayı
başarmış, merkezde başka olumlu icraatlarda
bulunmuştur. Dışarıya kitap ihracını yasaklayan
Ali Paşa, özenle topladığı kitaplarını İstanbul’da
Şehzade Camii civarındaki konağının bir odasında halkın hizmetine sunmuştur. Bunun dışında Üsküdar Kuzguncuk’taki yalısında ve Üskübî
mahallesinde de kitaplıklar kurmuştur. Ancak
bu kütüphanelerin özel mahiyette olduğu anlaşılmaktadır.
Kaynakça: Cavid Baysun, “Ali Paşa”, İA, I, 328; Haskan, YBÜ,
II, 595; Abdülkadir Özcan, “Şehid Ali Paşa”, DİA, XXXVIII,
433-434; İsmail Erünsal, “Şehid Ali Paşa Kütüphanesi”, a.e.,
XXXVIII, 435-436.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ALİ RIZÂ BEY, HOCA
(1858-1930)
Üsküdarın tanınmış simalarından,
ressam; Karacaahmet’te medfun.
Üsküdarlı ve Hoca lakaplarıyla da anılan Ali Rızâ
Bey, süvari binbaşısı Mehmed Rüşdü Bey’in oğludur. Üsküdar’ın Ahmediye mahallesinde doğdu. İbtidâî ve rüşdiye mekteplerini Üsküdar’da
bitirdi. 1879’da Kuleli Askerî İdâdîsi’ne girdi.
Hoca Ali Rızâ Bey
Küçüklüğünden beri resme karşı büyük bir ilgi
duyan Ali Rızâ, orada resme hevesli beş arkadaşı
ile birlikte askerî mektepler nâzırı Edhem Paşa’ya
müracaat ederek Kuleli’de bir resim dershanesi
açılmasını temin etti. Buraya hoca olarak tayin
edilen Ressam Nûri Paşa’nın yanında çalışmaya
başladı. Bir yıl içinde yaptıkları tablolar devrin
padişahı II. Abdülhamid’e gösterilince genç ressamlar mükâfatlandırıldılar. Nûri Paşa’dan sonra, ressam Süleyman Seyyid Bey’den ders almaya başladılar. Ali Rızâ Bey o sırada İstanbul’da
bulunan Kes adındaki bir Batılı ressamdan da
faydalandı. 1883’te Harbiye Mektebi’nden ikinci mülâzım rütbesiyle diploma aldığı zaman
Meclis-i Maârif-i Askerî tarafından aynı mektebe Nûri Paşa’nın resim derslerine muavin tayin
edildi. Bu arada, bir yandan Dârüşşafaka’da resim dersleri verirken buna ilâve olarak Harbiye
Matbaası’nın başressamlığına getirildi. Resim
tahsili için Avrupa’ya gönderileceği sırada, NaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
49
Hoca Ali Rızâ Bey’in karakalem çalışması (Balaban’daki bugün olmayan tarihî konak)
Hoca Ali Rızâ Bey’in Haydarpaşa İbrahimağa’da oturduğu konak
Hoca Ali Rızâ Bey’in fırçasından İstanbul evleri

 Hoca Ali Rızâ Bey’in bir suluboya çalışması: Sultan Tepesi


ALİ RIZÂ BEY, HOCA A
poli’de çıkan kolera salgını buna engel oluşturdu.
Asker mekteplerindeki resim derslerine yardımcı olmak maksadıyla otuz örnekli üç model albüm hazırladı. Bu baskılı albümler, o devirdeki
orta öğretim kurumlarına resim san’atının yayılmasında büyük rol oynamıştır. Bu çalışmalarının
yanı sıra sivil mektepler için de modeller hazırladı. Her birinde yirmi dört resim bulunan bu
albümler İstanbul’da basıldı (1318/1902).
Ali Rızâ Bey, II. Meşrutiyet’in ilk yıllarında
kurulan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti reisliğinde
bulundu. Cemiyetin yayın organı olarak Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi adıyla üç ayda
bir yayımlanan (nr. 1-18, 7 Kânunusâni 1326-1
Temmuz 1330) ve kültür hayatımızda önemli
yeri olan mecmuanın çıkarılmasına da ön ayak
oldu. Kaymakamlık rütbesine kadar yükseldiği
askerlikten 1911 yılında kendi arzusuyla emekliye ayrıldı ve sırasıyla Üsküdar İnâs Sanâyi-i
Nefîse Mektebi ile Çamlıca Kız Lisesi’nde resim
hocalığı ve Sanâyi-i Nefîse Encümeni âzalığında
bulundu. Emeklilikten sonraki yirmi yıllık san’at
hayatı, en çok çalıştığı ve eser verdiği dönemdir.
Âilevi üzüntülerle geçen ömrü 20 Mart 1930’da
yine Üsküdar’da sona erdiğinde, Karacaahmet
Mezarlığı’na defnedildi.
Renk ve desenlerine verdiği millî ve mahallî
karakteri hemen hissettiren Ali Rızâ Bey, Türk
resim tarihinde daha çok karakalem olmak üzere
yağlı boya ve özellikle sulu boya resimleriyle çığır açmış, yüzlerce talebe yetiştirmiş bir hocadır.
Ayrıca resim tekniği, tabiatı yorumlayışı ve ifade
edişi de başka ressamlarca örnek alınmıştır.
Dâima tabiata çıkarak resim yapmaktan hoş-
51
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ALİ RIZÂ BEY, HOCA
› Hoca Ali Rızâ Bey’in kabri
lanan Ali Rızâ Bey aslında bir manzara (peyzaj)
ressamı olmasına rağmen ara sıra hayalî resimler
de yapmış, bunların çoğunda imzasının yanına
‘’fikirden’’ yazarak tabiattan olmadığını belirtmiştir. Ancak günlük intibalarından doğan bu
tarz resimleri de tabiattan yapılmışçasına gerçek
izleri taşır. Kendisinin daha çok peyzaj ressamı
sayılması gerektiğini, bu sebeple de yerli ve millî
yaşayışı anlatan eski Osmanlı bina, mahalle ve
manzaralarını resim vasıtasıyla daha uzun bir
süre yaşatmak için çalıştığını belirten Ali Rızâ
Bey’in İstanbul’da olduğu kadar Gebze, Karamürsel, Değirmendere gibi yakın kasabalara
giderek oradaki tarihî yerleri ve bilhassa bugün
mevcut olmayan Türk evlerini resimlerle aktarması bu anlayışın bir tezahürüdür.
Sultan II. Abdülhamid Osmanlı Devleti’nin
kuruluş devirlerinin yazıyla tesbiti için Muallim
Nâci’yi görevlendirdiği zaman Söğüt, Bilecik, Eskişehir, Bursa, Yenişehir gibi imparatorluğun ilk
şehirlerine gönderilen askerî heyete o da dâhil
edilerek buralarda gördüğü Türk-İslâm eserlerini çizgileriyle kâğıda aktarmıştır.
Ahlâkı ve seciyesi itibariyle de çevresine örnek
olmuş değerli bir şahsiyete sahip bulunan Hoca
Ali Rızâ Bey’in eserleri çok dağılmış olmakla
beraber, Ankara’da Millî Kütüphane’de geniş bir
koleksiyonu vardır. Oğlu Nâsır Çizer’deki resim
ve krokilerle yakın dostu Fuat Şemsi İnan’daki
seçme eserler Kemal Erhan koleksiyonuna intikal ettiyse de bunlar çeşitli müzayedelerde satılarak dağılmıştır. Kendisinin ‘’kırk ambar’’ adını
verdiği ve içi krokiler, küçük resimler, meraklı
olduğu kûfî yazı tertipleri, tezyinî motifler, kendi
fikirleri, beğendiği hikmetli sözler ve beyitlerle
dolu defterleri ve daha pek çok malzeme ise talebesi Dr. Süheyl Ünver tarafından Süleymaniye
Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.
Kaynakça: Sami Yetik, Ressamlarımız, İstanbul 1940, I, 118;
S. Pertev Boyer, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devrinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 78-85; A. Süheyl Ünver, Ressam Ali Rızâ, İstanbul 1949; a.mlf., ‘’İstanbul
ve Boğaziçi Ressamı Ali Rızâ Bey’’, Şehremâneti Mecmuası, sy.
70, İstanbul 1930 (ayrı basım); Uğur Derman, Ressam Ali Rızâ
Bey’in İstanbul’u, Ankara 1977; a.mlf., “Ali Rızâ Bey”, DİA, II,
439; “Ali Rızâ’nın Hayatı ve Eserleri”, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi (özel sayı), sy. 18, İstanbul 1330, s. 130; Şehabettin
Uzluk, ‘’Üstad Ali Rızâ Bey’’, SF, sy. 1469 (1337); Hoca Ali Rızâ
(haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2005.
➢ M. UĞUR DERMAN
52
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
HOCA ALİ RIZÂ BEY
Ali Rızâ Bey’in 47 yıl süren bir hocalık ve
55 yıl kadar devam eden bir san’at hayatı
vardır. İnzivâdan hoşlandığı için ömrü,
Üsküdar’ın Ahmediye, Toygartepesi, Tunusbağı, Şemsipaşa gibi mütevazı mahallelerinde, Haydarpaşa, İbrahimağa,
Paşabahçesi gibi pitoreski olan yerlerde
geçmiş, buralarda oturmayı, bu semtlerin
resmini yapmayı tercih etmiştir. Mesela
kozmopolit bulduğu adalarda kalmak,
onun için bir cehennem hayatından farksızdır:
Bir yaz kendisini pek seven Abbas Halim
Paşa, Heybeliada’daki kâşânesini, istediği kadar oturması için Rızâ Bey’e tahsis
edince, Hoca bu teklifi geri çevirememiş.
Fakat iki-üç gün ancak dayanıp Üsküdar’a
kaçmış; bunun sebebini soranlara: “Evlerimizi, yaşayışımızı, mahallelerimizi, çarşı ve pazarlarımızı, doğru insanları, dostlarımı, camilerimizi, eski mefâhirimizi,
hele ezan sesini aradım; bulamadım, bunaldım!” cevabını vermiştir.
(M. Uğur Derman, Üsküdarlı Ressam
Hoca Ali Rızâ Bey’den)
ALİ ÜSKÜDÂRÎ A
ALİ SUÂVİ
(1839-1878)
Hayatının son döneminde Üsküdar
Salacak’ta oturmuş gazeteci, siyaset
adamı.
Aslen Çankırılı fakir bir kağıt tüccarının çocuğu
olarak İstanbul’da Cerrahpaşa’da doğdu. Rüşdiyeyi bitirdikten sonra Serasker Kapısı’na kâtip
olarak girdi. Cami derslerine devam etmek suretiyle dinî bilgisini geliştirdi. Bir süre Bursa ve
Sofya rüşdiyelerinde hocalık yaptı. 1867’de yayın
hayatına giren Muhbir gazetesinde yazdığı siyasî
yazılarda devletin dış politikasını ağır bir dille
tenkit edince, Kastamonu’ya sürgüne gönderildi.
Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin hâmisi Mustafa Fâzıl Paşa’nın daveti üzerine Namık Kemal’le
Ziya Paşa’nın arkasından o da Paris’e kaçırıldı.
Burada cemiyetin aldığı karar doğrultusunda
önce Londra’ya geçerek Muhbir (1867), ardından
Paris’te Ulûm (1869), Lyon’da Muvakkaten Ulûm
Müşterilerine gazetelerini çıkardı. 1870’ten itibaren Avrupa’daki cemiyet mensubu arkadaşlarıyla
münasebetini tamamen kesti. 1876’da İstanbul’a
geri dönünceye kadar daha çok Londra ve Paris’te faaliyet göteren Foreign Affairs Commite
mensuplarıyla birlikte neşriyat yaptı.
İstanbul’a dönüşünde Sultan II. Abdülhamid
tarafından getirildiği Mekteb-i Sultani muallimliğinde bir yıl kalabildi. Azledildikten sonra padişahla arası açıldı. 93 Muharebesi’nin başladığı,
Meclis-i Mebusan’ın feshedildiği günlerdeki hayatı biraz karanlıktır. Bu sırada kimlerle temas
ettiği konusunda sadece bir takım tahminler
yürütülmektedir. Etrafına Filibeli göçmenlerden
topladığı 250 kişilik bir grupla, V. Murad’ı tekrar
tahta çıkarmak üzere Çırağan Sarayı’nı bastığı sırada Beşiktaş Karakolu muhafızı Yedisekiz
Hasan Paşa tarafından başına vurulan bir sopa
darbesiyle öldü (20 Mayıs 1878).
Meşrutiyet, Kānun-i esasi, parlamento, terakkî, Türklük ve Türk dili hakkında ilgi çekici
fikirlere sahipti. Bir taraftan hilâfet kurumuna
karşı çıkarken, bir taraftan da ilk defa namaz surelerinin Türkçeleşmesi fikrini ortaya atmıştır.
Çırağan baskınından önceki günlerde Üsküdar Şemsipaşa’da Direkli Yalı’da oturuyordu. İngiliz asıllı hanımına, eğer geri dönmezse evdeki
bazı evrakı imha etmesini tembih etmiş, akşam
› Ali Suâvi
eve dönmeyince karısı da kendisine söyleneni
yerine getirmiş, böylece kendisiyle ilgili hemen
her şey ortadan kalkmıştır.
Başlıca eserleri: Defter-i Âmâl-i Âlî Paşa
(1870), Kāmusü’l-ulûm ve’l-maarif (1870), Hive
(1873), Montenégro (1876), Hukukü’ş-şevârî
(1908), Âlî Paşa’nın Siyaseti (1909).
Kaynakça: İsmail Hami Danişmend, Ali Suavi’nin Türkçülüğü
İstanbul 1942; M. Cemal Kuntay, Sarıklı İhtilâlci Ali Suavi, İstanbul 1946; Falih Rıfkı Atay, Başveren İnkılapçı, İstanbul 1954;
Hüseyin Çelik, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ALİ ÜSKÜDÂRÎ
(XVIII. yüzyıl)
Üsküdarlı bezeme üstâdı.
XVIII. yüzyıl Türk bezeme sanatının en önemli
sanakârlarından biridir. Müzehhip, rugan (lake)
ve halkârî üstâdı, çiçek ressamı olan sanatkârın
hayatı hakkında çok az bilgi vardır. Müze ve koleksiyonlardaki imzâlı eserlerinden, 1718-1763
seneleri arasında sanatıyla hayatta olduğu sabittir.
Topkapı Sarayı Müzesi arşivinde muhâfaza
edilen ehl-i hiref defterlerindeki 1731-1732 yılÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
53
A ALİ ÜSKÜDÂRÎ
› Ali Üsküdârî’nin ruganî bir yazı
altlığı ön yüz bezemesi
54
larına âit masraf kayıtları, sanatkârın saray ile
olan ilişkilerini göstermektedir. Bu kayıtlarda Ali
Üsküdârî’nin ne çeşit işler yaptığı, karşılığında da
nasıl mükâfatlandırıldığı yazılıdır. Habîb’in Hat
ve Hattâtân isimli eserinin “Nakkāşân ve Musavvirân ve Müzehhibân ve Tarrâhân” başlıklı bölümünde, Ali Üsküdârî’nin, üslûbuyla bilinen ve
tanınan bir sanatkâr olduğunu anlıyoruz. Müstakimzâde’nin Tuhfe-i Hattâtîn isimli eserinde
ise Yusuf-ı Mısrî’nin öğrencisi olduğu ve Yedikuleli Seyyid Abdullah’ın yazdığı mushafların
birçoğunun müzehhibi olduğu kayıtlıdır. Aynı
eserde, birçok Kur’ân-ı Kerîm, En’âm yazmış
meşhur hattat Eğrikapılı Mehmet Râsim’in yazılarını tezhipleyenler arasında bulunan, Sultan
Selimli Reşid Mustafa Çelebi’ye hocalık ettiğinden de söz edilmektedir. Ali Üsküdârî’nin eserlerinde kullandığı motif ve desen anlayışından,
hocası Yusuf-ı Mısrî’nin yolundan gittiği, onun
sanat üslûbundan etkilendiği anlaşılmaktadır.
Olgunluk dönemi eserlerinde karşımıza çıkan
klasik bezeme anlayışıyla XVIII. yüzyıl rokoko
üslûbunun özelliklerini, aynı eser üzerinde bir
araya getirmesindeki ustalık, Ali Üsküdârî’nin
üslûbunu hocasının üslûbundan ayırmakta ve
onun sanat gücünü belirgin bir şekilde ortaya
koymaktadır.
XVI. yüzyılın Saray sernakkaşları Şahkulu ve
Karamemi’nin sanat üslûbunun güçlü bir takipçisi olan Ali Üsküdârî, Türk bezeme sanatlarında Batı etkilerinin yoğun olduğu XVIII. yüzyılda, Şahkulu üslûbunun motiflerini tamamiyle
kendi üslûbuyla yorumlamış, yaşadığı dönemin
kitap sanatlarında, bu üslûbun seçkin örneklerini vererek Türk bezeme sanatına önemli katkılarda bulunmuştur. Ali Üsküdârî, Karamemi’nin
Osmanlıya hâs tabiilikle bezeme sanatına mâlettiği başta gül, karanfil, süsen, zerrin gibi yarı
üslûplaştırılmış, hasbahçe çiçeklerini de kendine örnek almış ve bunu dönemin sanat anlayışına ve özelliklerine göre eserlerine taşımıştır.
Sanatkâr, çiçek resimleri ile çiçek ressamlığının
öncülerinden biri olmuş, daha ziyade bu yoldaki
eserleriyle ün yapmıştır.
Çiçek ressamlığının yanı sıra müzehhip ve
ruganî (lake) üstâdı da olan Ali Üsküdârî’nin
en güzel örneklerini verdiği ruganî kitap kapları
da eserleri arasında önemli bir yer tutmaktadır.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
XVIII. yüzyılda sanatımıza giren Avrupa bezeme unsurlarının, klasik dönem tezhip sanatının
temsilcisi olan Ali Üsküdârî’nin sanatkâr kişiliğindeki tesirini ve yorumunu eserleri üzerinde
görmek mümkündür. Üsküdârî, klasik ve yeniyi
esas yapısını bozmadan ve birbirine karıştırmadan, kendi değerleri içinde beraber kullanarak
terkiplerini oluşturmuş, bu da üslûbunu belirleyen en önemli bir özellik olarak ortaya çıkmıştır.
Eserlerinde boyama üslûbu, kullandığı teknikler
ve yenilikler dikkati çeker. Bunlardan en önemlisi birden fazla boyama şekli, tezhip çeşidi ve
ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ A
kazanmıştır. Ali Üsküdârî’nin ruganî eserlerinde
görülen, motif zeminleri değişik renklerde boyanarak uygulanan, daha renkli, daha ince ve titiz
işçiliğe sahip bezeme çeşidi ve sanatkârın bu tür
eserleriyle ün yapması, motif içlerine yaptığı hayranlık uyandıran altın tarama, damar ve noktalar
ruganî lakabıyla anılmasına sebep olmuştur.
Kitap kabı, yazı altlığı, kubur kalemdan, yazı
çekmecesi, yay gibi ruganî eserlerinde halkârî,
çifttahrir ve ruganî üslûbunu, kitap, murakkaa
gibi yazma eser bezemelerinde ise klasik tezhibi tercih etmiştir. Bütün bu bezeme teknikleri ve
üslûp özelliklerinin Üsküdârî’nin fırçasından aksedişleriyse, muhteşem eserler olarak karşımıza
çıkmaktadır.
Bu özelliği ile XVIII. yüzyılın kendine has şâheserlerini veren Ali Üsküdârî’nin bu üslûbu, yaşadığı dönemde ve sonraki yüzyıllarda da çeşitli
sanatkârlar tarafından devam ettirilmiştir. Bu sanatkârlar arasında Sultan Selimli Reşid Mustafa
Çelebi (XVIII. yüzyıl), Sami Necmeddin (19111933) ve Muhsin Demironat (1907-1983) ilk hatıra gelenlerdir.
Eserlerine imza atan nâdir sanatkârlarımızdandır.İmzalarında en çok, bunu Ali tezhipledi
mânâsına “Zehhebehu Aliyyü’l-Üsküdârî”yi kullanmıştır. Bugüne kadar yirmibiri imzalı, yirmidört eseri tespit edilebilmiştir
Kaynakça: Gülnur Duran, Ali Üsküdârî: Tezhip ve Ruganî Üstâdı, Çiçek Ressamı, İstanbul 2008.
➢ GÜLNUR DURAN
ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ
(1885-1976)
Kur’ân tilavetinde İstanbul ağzının son
temsilcisi, Üsküdarlı şeyhülkurra.
tekniğini aynı eser üzerinde birlikte uygulamasıdır. Ali Üsküdârî’nin halkârî tarzında, fırça hâkimiyeti çok güçlü, gölgelerin desen bütünündeki
dengesi orantılı ve taramalar son derece ince bir
işçiliğe sahiptir. Hemen hemen bütün eserlerinde mutlaka yer verdiği, çifttahrir (havalı) boyama şekli ise onun şahsına has bezeme üslûbunu
gösterir. Çifttahrir tarzını hem esas desende hem
de desen veya yazı zemin boşluklarında çok uygulamıştır. Bu tekniği kullanış şekli müzehhip
Karamemi tarzından çok etkilendiğini göstermekle beraber, onun fırçasında yeni bir kimlik
İstanbul Üsküdar’da doğdu. Adı Ali Sadettin’dir.
Daha sonra aldığı Üsküdarlı soyadıyla tanındı.
Babası, şair Üsküdarlı Talat Bey’in kardeşi, posta telgraf memuru Mustafa Vehbi Efendi, annesi
Saîde Hanım’dır. İlk tahsilinden sonra, arkadaşları Şemseddin Günaltay ve Burhan Felek gibi,
devrin Üsküdar’daki önemli eğitim kurumlarından özel Üsküdar Ravza-i Terakki rüşdiyesini
bitirdi. Buranın Kur’ân-ı Kerim hocası Rüşdü
Efendi’den hâfızlığını tamamladı. Tecvid ve tashih-i huruf derslerini Kaptanpaşa Camii İmamı
Üsküdarlı Hâfız Ahmed Nazif Efendi’den aldı.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Ali Üsküdârî’nin bir çiçek tezhibi
55
A ALİ ÜSKÜDARLI, HÂFIZ
 Hâfız Ali Üsküdarlı
56
Çocukluğundan itibaren aile ortamında elde ettiği kültürünü amcası Üsküdarlı Talat Bey’in konağındaki toplantılarda geliştirdi. Bu meclislerde
edebiyat zevki aldığı gibi mûsıkî bilgisini ilerletti.
Mûsıkî hocalarının başında bestekâr Hacı Fâik
Bey gelmektedir.
İstanbul tarîkini Selimiye Camii İmamı Hâfız
Hasan Fehmi Efendi’den, Mısır tarîkini Yavuzselim Camii İmamı Reisülkurra Hâfız Ahmed
Efendi’den öğrenerek kıraat-i aşere icâzeti aldı.
Serezli Hâfız Şükrü Efendi’den Kasas Sûresi’ne
kadar okuduğu Takrib derslerini onun vefatı
üzerine Reisülkurra Varnalı Ahmed Efendi’den
tamamladı. Ayrıca aynı hocadan, tanınmış kıraat
kitaplarından Arapça 1007 beyitlik Tayyibetü’nneşr’i okuyup ezberledi.
Defter-i Hakânî’ye girerek başladığı memuriyet hayatını 30 Temmuz 1908’de tayin edildiği
Karaköy Yeraltı Camii İmam-Hatipliği vazifesi
ile vefatına kadar sürdürdü. 17 Ekim 1959’da ek
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
olarak İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Kur’ânı Kerim hocalığına getirildi. Kıraat ilmine dair
eserlerden oluşan bir ihtisas kitaplığı niteliği
taşıyan kütüphanesini bağışladığı bu kurumdaki (günümüz Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi) hizmetini 17 Mart 1971’e kadar yürüttü
ve burada başlıcaları Emin Işık, İsmail Karaçam,
Tayyar Altıkulaç, Mehmet Ali Sarı, İlhan Tok gibi
pek çok hâfıza hocalık yaptı.
Bayındırlı Mustafa Efendi’den kendine intikal eden Reisülkurralık ünvânını vefatına kadar
lâyıkıyla taşıyan Ali Efendi’nin en tanınmış özel
talebesi çok kabiliyetli ama tam manasıyla yetiştiremeden kendisiyle irtibatını kestiği için üzüldüğünü söylediği Hâfız Kani Karaca ile ondan
kısmen feyz almış olan Trabzonlu Hâfız Necati
Özer’dir.
Emine İhsan Hanım’la evlenen ve Mehmet
Lutfullah ile Mehmet Ayetullah İzzet adlı iki çocuğu bulunan Hoca, 27 Ağustos 1976’da Ramazanın ilk Cuma günü vefat ederek Sahrâ-yı Cedid kabristanına defnedilmiştir.
Klasik ve dinî Türk mûsıkîsini en iyi bilen,
kendine mahsus tavrıyla okuyan, mûsıkî bilgisini
Kur’ân tilâvetine en iyi uygulayan bir üstad/hâfız
olarak tanındı. Bu sebeple gerek hususi meclislerde, gerek mukabelelerde, gerekse vazife yaptığı Yeraltı Camii’ndeki tilâvetleri büyük rağbetle
dinlenirdi. Geniş bir klasik mûsıkî mahfûzâtına
sahip olmakla tanındı. Yüksek İslâm Enstitüsü’ndeki yakın mesai arkadaşlarından neyzen
Halil Can, unutulmuş birçok eseri kendisinden
dinleyip Hamparsum notasıyla tesbit ederek
Türk mûsıkîsi repertuarına kazandırmıştır.
Ali Üsküdarlı’nın, Cuma imamlığına Sultan
Abdülhamid’in fermanıyla tayin edilmiş olduğundan, vazife yaptığı müddetçe İstanbul’un en
uzak yerlerinden gelerek Cumaları onun arkasında kılmayı tercih eden özel bir cemaati vardı.
Bir başka özelliği de hutbelerin Arapça bölümlerini geleneksel Osmanlı tarzında makam geçkileriyle okumayı sürdürmesi olmuştur.
Aynı zamanda bir İstanbul beyefendisi kimliğine de sahip olan Ali Üsküdarlı, fevkalâde zeki
ve zarif, nüktedan, hâfızası ve hıfzı kuvvetli bir
karî idi. Yumuşak ama rebap gibi içli bir sese,
uzun bir soluğa, özel bir gırtlak yapısına sahip,
mûsıkî bilgisini, makam geçkilerini, talim ve tec-
ALPARSLAN, ALİ A
vid esaslarını feda etmeden Kur’ân kıraatine çok
ustaca ve letâfetle uygulayan bir hâfızdı. İltifatını gördüğü Sultan Abdülhamid yanında, Sultan
Reşad ve Sultan Vahdettin devirlerini idrak ettiği gibi, yarım asırlık Cumhuriyette de Kur’an ve
Mevlid okumada, mihrap ve kürsü hizmetinde
üstün başarısını sürdürmüş, yurt içi ve dışında
saraylarda, konaklarda, yüksek mahfillerde, özel
meclislerde de okuyarak sanatını, kudretini yerli yabancı herkese kabul ettirmişti. Her yerde ve
her zaman okumadığı, okuduğu Kur’ânın saygıyla dinlenmesi hususunda titizlik gösterdiği için
nazlı bir hâfız sayılan Ali Efendi’nin örnek kıraati, Diyanet İşleri Başkanlığı’nca kaydedilmiştir.
Ocak 1973’ten başlayarak bir yıl boyunca, talebesi İsmail Karaçam’ın himmetiyle gerçekleştirilen
bu önemli hatim kaydı, tamamlanıp Başkanlığa
teslim edilmiş, ancak halen yayımlanmamıştır.
Kaynakça: Ali Rızâ Sağman, Meşhur Hâfız Sâmi Merhum, İstanbul 1947, s. 114-116; Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar,
İstanbul 1987, s. 145-148; Ahmet Yüksel Özemre, “Üskü-dar’da
Mânevi Hayat”, “Kurân Tilâvetinde Üsküdar Ağzı”, http://www.
ozemre.com/index.; Muhittin Serin, Kemal Batanay: Bestekâr,
Tambûrî, Hattat, Hafız, İstanbul 2006, s. 87; Hayrettin Karaman, Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve Hatıralar, İstanbul
2008, I, 327-334; İsmail Karaçam, Kur’an Kursundan İlâhiyata
Din Hizmetinde Bir Ömür, Hatıralar, İstanbul 2009, s. 171-174;
Mustafa Öz, Yılların Özü: Hayatım ve Hatıralarım, İstanbul
2008, s. 135-138; Mehmet Ali Sarı, “Üsküdarlı Ali Efendi”, DİA
(baskıda); Ali Üsküdarlı Sicil Dosyası, Marmara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi.
➢ MUSTAFA UZUN
ALPARSLAN, ALİ
(1925-1997)
Çocukluk ve gençlik yılları Üsküdar’da
geçmiş hattat ve ilim adamı.
Rumeli muhaciri bir çiftçi ailesinin çocuğu olarak Tekirdağ’ın Çorlu kasabasında dünyaya geldi (1925). İlk ve ortaokulu Üsküdar’da okudu.
Haydarpaşa Lisesi’nden sonra yüksek tahsilini
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk
Dili ve Edebiyatı Bölümü ile Arap-Fars Dili ve
Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı (1948). Tahran Üniversitesi’nde, “İran Millî Bayramları ve
Edebiyatta Yeri” adlı çalışmasıyla yüksek lisans
derecesi aldı (1952). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı “Yunus Emre’de
Tasavvuf ” isimli teziyle doktor (1962); “Fazlullah-ı Hurûfî’nin Seyyid Nesîmî’ye Tesiri” teziyle
doçent (1962); Kadı Burhaneddin Divanı’ndan
Seçmeler ve Şerhi adlı çalışmasıyla da profesör
oldu (1982). Bir süre Başbakanlık Arşivi Genel
Müdürlüğü (1953) ile Dışişleri Bakanlığı’nda
çalıştı (1954-1956). Ankara Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi’nde asistanlık (1957-1959), İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyeliği (1959-1989) ve Türkiyat Enstitüsü müdürlüğü yaptı (1980-1989). 1963-1966 yılları arasında
Londra Üniversitesi, 1967’de de Chicago Üniversitesi’nde dersler veren Ali Alparslan emekli
olduktan sonra yarı zamanlı olarak Mimar Sinan
Güzel Sanatlar Üniversitesi Geleneksel Türk El
Sanatları Bölümü’nde hat hocası olarak çalıştı.
24 Ocak 2006’da vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Kitapları dışında çeşitli akademik yayınlarda asıl çalışma alanı olan eski Türk edebiyatı ve
Türk hat sanatı ile ilgili pek çok inceleme ve araştırması yayınlanmıştır. Henüz üniversite öğrencisiyken Güzel Sanatlar Akademisi hocalarından
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Ali Alparslan
57
A ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI
ünlü hattat Necmeddin Okyay’ın derslerine devam etmek suretiyle ondan ta’lîk icâzetnâmesi
almış, ayrıca aynı mektepte ders veren Halim
Özyazıcı’dan da dîvânî ve celî dîvânî yazılarını
öğrenmiştir. Daha sonraki yıllarda kendisi de
birçok hattat yetiştirmek suretiyle talebelerine
ta’lîk, dîvânî ve celî dîvânî icâzetleri vermiştir.
Çocukluk ve gençlik yılları Üsküdar’da geçen
Ali Alparslan, hat hocası Necmeddin Okyay’ın
Üsküdar-Toygartepesi’ndeki evi ile Mustafa
Düzgünman’ın Üsküdar Çarşısı’ndaki attar dükkânına devam etmek suretiyle buralarda yapılan
tarih, sanat ve kültür sohbetlerinden istifade etmiştir.
Başlıca eserleri şunlardır: Kadı Burhaneddin
Divanı’ndan Seçmeler ve Şerhi (1977), Ahmed
Paşa (1987), Şeyh Galip (1988), Ünlü Türk Hattatları (1992), Abdülbaki Gölpınarlı (1996), Besmele Bahçesi (1998), Osmanlı Hat Sanatı Tarihi
(1999), Çağımızda Türk Şiirinin Coğrafî Sınırları (2000), Esmâ-i Hüsnâ-Allah’ın Güzel İsimleri
(2001).
Kaynakça: “Alparslan, Ali” TDEA, I, 123; M. Uğur Derman,
Edebi ve Hattı ile Ali Alparslan, İstanbul 2010.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ALTUNBEZER, İSMAİL HAKKI
(1873-1946)
 İsmail Hakkı Altunbezer
58
Hat sanatı tarihinde görülen sayılı celi
sülüs, divani, celi divani üstatlarından
tuğrakeş, müzehhip ve ressam.
Tuğrakeş ünvanı ile tanınır. Nüfus kaydına göre
10 Zilhicce 1289’da (9 Şubat 1873), İstanbul’un
Kuruçeşme semtinde dünyaya geldi. Babası, Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin talebelerinden
hattat Mehmet İlmî Efendi, annesi Zeliha Hanım’dır. Mehmet Ali adında mimar bir kardeşi
vardır. Cumhuriyet döneminde mesleğine uygun Altınbezer soyadını aldı. Baba tarafından
beş kuşak dedelerinden ilk üçü Trabzon’da yaşamış, orada yetişmiş yerli hattatlardandır. Dedesi Ali Şükrü, Trabzon’dan İstanbul’a göçmüş,
buraya yerleşmiş; hat sanatını öğrenerek kendini
yetiştirmiş bir sanatkârdır.
Hattat bir aile ortamında büyüdü. Aksaray
Pertevniyal Valide Sultan İbtidâî Mektebi’nden
sonra Fatih’te Otlukçular yokuşundaki rüştiyeye
devam etti. Burada yazı hocası olan babasından
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ve Süleyman Efendi’den sülüs nesih yazılarını
öğrendi.
1890’da rüşdiyeden mezun olduktan sonra
Sanayi-i Nefise Mektebi Resim Bölümü’ne girdi.
Ayrıca hatbölümüne de devam etti. Aynı yıl Beyazıt Camii’nde Tokatlı Küçük Nûri Efendi’nin
cami derslerine devama başladı. Sanayi-i Nefise Mektebi’nden birinci derecede diploma aldı
(1896).
Divan-ı Hümayun Kalemi’ne alındığında
(1890) bulunduğu dairenin usulüne uyarak önce
Muhtar ve İsmet efendilerden daha sonra Nişan-ı Hümayun kalemi mümeyyizi ve Divan-ı
Hümayun hocası reisülhattâtîn Sami Efendi’den
iki yıl tuğra çekmesini öğrendi. Sülüs, celi, divani
ve celi divani yazılarını da Sami Efendi’den meşk
etti. Ferid Bey’den de istifade etti. Önce babasından sonra Bahaeddin Tokatlıoğlu’ndan tezhip
dersleri aldı. Dayısı Said Efendi’den tesviye ve
tornacılık eğitimi gördü.
Divan-ı Hümayun’da beş yıl ikinci, beş yıl
da birinci tuğrakeş olarak görev yaptı. Bu görevinin yanında Üsküdar hüsn-i hat, Topkapı
Rüşdiyesi resim (1316), Galata Sultanisi (1318)
ve Darülmuallimin hüsn-i hat (1330-1341), İstanbul ve Üsküdar Kız Sanayi-i Mektebi, Mithad
Paşa, İnas Nümûne Mektebi (1333-1335), Kıztaşı
İnas Nümûne, Melihatun İnas Nümûne Mektebi
hüsn-i hat (1337-1339), Erenköy Nümûne Mek-
ABDURRAHMAN NESİP DEDE A
tebi resim (1337-1339), Mahfiruz İnas Mektebi (1339), Rafet Kadın Mektebi, İstanbul Erkek
Lisesi (1340), Kabataş Erkek Lisesi, Galatasaray
Lisesi, İstanbul Kız, Erkek ve Amel-i Hayat Mektebi hüsn-i hat (1340) muallimliklerinde bulundu. Medresetü’l-Hattatin’in açılışından lağvına
kadar (1915-1924) daha sonra kurulan Hattat
Mektebi’nde tuğra ve celi hocalığı yaptı.
Divan-ı Hümayun’da 33 yıl hizmetten sonra
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ve Bâbıâli’nin lağvedilmesiyle açıkta kaldı. Geçim kaygısı
yüzünden mahkemelerde bilirkişilik yaptı. Eski
işine mukabil yeni görev isteğine “vazifeniz mukabili bizde yoktur, tekaütlüğünüzü isteyiniz” cevabını alınca emekliye ayrılmak zorunda kaldı.
Bir süre sonra eski bilgilerine müracaat edilince
Darphane ve Hariciyeden gelen yazı taleplerini
karşılamış, ancak resmî görev almayı kabul etmemiştir.
1932’de İstanbul Şark Tezyini Sanatlar Mektebi tezhip muallimliği ve e k olarak müdür muavinliğine tayin edildi. Görevini, bu mektebin
devamı olarak açılan (1936) Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Şark Tezyini Sanatlar Şubesi’nde
3.11.1944’e kadar sürdürdü.
Sermelek Hanım’la evliliğinden (1307/18911892) iki kızı dünyaya geldi. Üsküdar İhsaniye
Mahallesi Harem iskelesi caddesindeki evinde 19
Temmuz 1946 Cuma günü vefat etti. Ertesi gün
Üsküdar Selimiye Camii’nde kılınan namazından sonra Karacaahmet Mezarlığı’nda Çiçekçi’de
defnolundu. Mezar kitabesi Necmeddin Okyay
tarafından celi nesta‘lik (ta‘lik)i hatla yazılmıştır.
Medresetü’l-Hattatin’de yetiştirdiği Halim
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› İsmail Hakkı Altunbezer’in
celî sülüs bir levhası
59
İSMAİL HAKKI ALTUNBEZER
Çocukluk yıllarına ait hatıralarını Süheyl Ünver’e şöyle anlatıyor:
“Hatırladığım en ufak yaşlarımda annemin terbiyem hususunda çok meraklı olduğunu ve titiz davrandığını
bilirim. Daima yalnız oynamamı isterdi. Ben ne istersem yapmak için külfete hatta zahmete katlanırdı.
Pek küçüktüm kalem açmaya merakım vardı. Babam hattat İlmi Efendi yazarken yanından ayrıl-mazdım.
Bana: ‘Haydi oğlum oyna!’ derdi. ‘Yok babacığım seyrediyorum’ cevabını verirdim. Me-ğerse insanın içinden gelenler, hayatta üzerine düşülürse olgunlaşıyormuş. Henüz 4-5 yaşlarında idim. Babamın bana verdiği
kurşun kalemle türlü şekiller yapmam bende yazı yazıyorum hissini uyandırdı. Sonra mektebe başlattılar.
Ben gözlerimi açınca hat gördüm. Muhakkak ki yumuncaya kadar da göreceğim odur. Babacığım önce
bana benzeterek yazmam için bir ‘Rabbi Yessir’ verdi. Onu belki bir seneden fazla hatırıma geldikçe bakar,
yapmağa uğraşırdım. Babacığım ise: ‘Onu öyle yapma, böyle yap’ diye tarif ederdi. Bu suretle ilk yazı hocam babam oldu. Örnekleri becermekte zorluk çekiyordumsa da yazıya karşı tam bir bağlılık hissetmeye
başlıyordum.
Babam Mahmudiye iptidaisinde yazı muallimi idi. Öğrencilere meşkleri evde hazırlardı. Onlar bitin-ceye
kadar uyumaz, babamın yanında seyrederdim. Fatih’te Otlukçular yokuşundaki rüştiyede de hocamızdı.
Harfleri babamdan burada bitirdim ve kasideye başladım. Bunlar bende durur. Bu tarihlerde Aksaray’da
otururduk.”
……..
Birinci cihan harbi başlangıcında bir gün arkadaşlarımızdan Hattat Arif Bey, Şeyhülislam ve evkaf nazırı
Hayri Efendi ile yazı sanatı üzerine görüşürken hislerini okşayarak asrımızın üstat hattatları bir araya getirilerek bir yazı öğretim mektebi yapılsa der. Hayri Efendi bunu memnunlukla karşılar ve alâkadar olacağım
diye vadeder. Nuruosmaniye Vakfı’ndan hattat Bakkal Arif Efendi’den kalan varidatı ve diğer karşılıkları koyarak muallimlerin ücreti bulunur. Bizlere Hayri imzasıyla muvaffakıyet temennilerini bildiren birer
mektup geldi. Hattat Arif müdür olarak (Medresetülhattatin) ve bizler de oraya muallim tayin olunduk.
Küşat resmi güzelce ve zarif oldu. Hacı Kâmil Efendi bir besmele çekti.
Evkaf Müzesi erkânı başta olmak üzere herkes altına imza etti. Bu levha halindedir ve halen Türk ve İslâm
Eserleri Müzesi’ndedir (Bu belge Arkeoloji Müzesi Kütüphanesi, m. 476’da korunmaktadır). Med-rese açıldı. Talebe yazıldı ve işe başlandı.
Mektep, medreselerin ilgasına kadar aynı ismi taşıdı. 1924’te medreseler ve isimleri de kalkınca bir sanat
mektebi değil; bir medrese zannolunarak kapattılar. Biz hocalar parasız olarak işimize devam ve parasız
yaşatmağa azmettik. Bir müddet bu hal sürdü. Nihayet mektebin bir sanat mektebi olduğu burada yazı ve
tezhip, cilt ve ebru öğretildiği ileri sürülerek ve (Hattat Mektebi) adı takılarak yeniden bir çalışma devresine girdi. O zaman Maarif Vekili olarak Hamdullah Suphi (Tanrıöver), bu işi iyi anlattı. Ona bu hizmetine
mukabil altunla bir besmele hazırlayarak verdik. O, “Bu bana değil millete layıktır. Türkocağı’na teslim
edeceğim” dedi. Şimdi Ankara Halkevi’nde durur.
Yazı inkılâbından sonra “Hattat Mektebi’ne lüzum yoktur” dendi. Mektep yeniden kapandı. Müzeler Müdürü rahmetli Halil Edhem “Dişinizi sıkarak biraz gayret edin, ben Ankara’da bu işle uğraşacağım,” dedi. Vaziyeti kurtardı ve mektebi müzesine bağladı. Sonra bizi Güzel Sanatlar Akademisi’ne devrettiler. On seneden
fazladır oraya bağlı bir teşekkül halinde çalışıyoruz. Bilahare programımıza eski yazıyı süs mahiyetinde
öğretmek sokuldu.
Ben bu sefer eski usulde yazı dersi vermedim. Vaktiyle yazı ile olduğu kadar tezhiple de meşgul oldu-ğumdan ve bunda bir usul koymak istediğimden bu dersin gösterilmesini üzerime aldım. Benimle beraber gelen
hoca arkadaşlarımız ve gerek kadromuza girmelerini Türk sanatının ileri gitmesi için uygun gördüğüm
genç arkadaşlarımızla ve el birliğiyle bu işi yürütmeğe gayret ettik.
Beni arkadaşlarım büyük kıtada ve istifli yazan bir eski ressam ve ileri bir tuğrakeş sayarlar. Fakat Güzel
Sanatlar Akademisi’ndeki talebelerim beni tezhip hocası olarak tanırlar. Tezhipte kendi zevkime göre bir
usul koydum. Yapılan tenkitlere rağmen buna devam ettim ...
A ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA
ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA
(1806-1887)
Üsküdar’da kendi adıyla anılan bir
mahalledeki konağı ve yaptırdığı külliye
ile tanınan Osmanlı devlet adamı.
XIX. yüzyıl bina emini, baş mimarı ve devlet adamlarındandır. Altın varakçılığı ve gemi
tüccarlığı yapan Altunî Ali Efendi’nin oğludur.
Sahn-ı Seman’ın Kurşunlu Medresesi’ni bitirdikten sonra baba mesleğine girerek altın varakçılığı ve hattatlık gibi güzel sanatlarla ilgilendi. Bu
arada yapı işlerini öğrendi. Babasının vefatından
 İsmail Hakkı Altunbezer’in
Karacaahmet’teki kabri

Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa
Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa
Konağı’nın eski hali
› Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa
Konağı’nın bugünkü hali
Özyazıcı ve Macid Ayral hat sanatını günümüze taşımış XX. yüzyılın en kudretli hattatlarındandır. Divan-ı Hümayun’da ferman, berat ve
menşurlara çektiği binlerce tuğra, müze ve özel
koleksiyonlarda bulunan levha ve kıtaları dışında bilinen celi sülüs eserleri: Üsküdar Selimiye,
Edirnekapı Mihrimah Sultan, Zeynep Sultan,
Abdi Çelebi, Üsküdar Şemsi Paşa Camii kubbe,
Afyon Gedik Ahmed Paşa Camii pencere alınlıkları ile Çeharyar, Eskişehir, Bebek, Bakırköy
Kamer Hatun, Beyoğlu Ağa camilerinde, Mahmud Şevket Paşa türbesinde celi sülüs yazıları
vardır. Lozan Muahedesi, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemi madenî paralarıyla zinet altınları,
Osmanlı dönemi son Kâbe örtüsü yazılarını yazdı. Resim alanında yazı kadar eseri olmamakla
beraber dört büyük tablosu ve küçük boyutlarda
pek çok tablosu vardır. Bunlar arasında Musevi
Tipi, Dilenci adlı tabloları onun resim sanatındaki üstün başarısını ve gücünü gösteren eserlerdir.

Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 97-101;
A. Süheyl Ünver, Hattat ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Altunbezer
Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1955; a.mlf., “İsmail Hakkı Altunbezer”, Süleymaniye Ktp., A. Süheyl Ünver, Dosya nr. 7; Uğur
Derman, “İsmail Hakkı Altunbezer”, Hayat Tarih Mecmuası,
II/6 (1971), s. 43-51; Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi
Rektörlüğü Arşivi, Dosya nr. 92.
➢ MUHİTTİN SERİN
62
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ALTUNÎZÂDE İSMAİL ZÜHDÜ PAŞA A
› Altunîzâde semtine adını
veren İsmail Zühdü Paşa’nın
yaptırdığı cami
sonra biryandan aile mesleği gemi ticaretini sürdürürken, diğer yandan da
Enderûn’a girdi. İki yıllık eğitimden sonra,
o sıralarda inşasına başlanan Haydarpaşa’daki
Mekteb-i Tıbbiye’nin, ardından da Galatasaray
Sultânîsi’nin bina eminliğine getirildi. Daha sonra Dolmabahçe Sarayı, Zeytinburnu’ndaki fişek
fabrikası ve Paşabahçedeki şişe, mum ve kağıt
fabrikalarının bina eminliğini yürüttü. Başarılı
faaliyetleri üzerine Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî üyeliğine
getirildi ve ayrıca uhdesine mimar ağalığı verildi.
1858 yılından itibaren arka arkaya Ziraat Meclisi,
Nâfia Meclisi ve Askerî Şûrâ üyeliklerine getirilen Altunîzâde 1876 yılında Birinci Meşrutiyet’in
ilânını müteakip İstanbul mebusu olarak parlamentoya girdi. Bu arada Sultan Abdülaziz zamanında Bâb-ı Seraskerî olarak inşa edilen, daha
sonra Harbiye Nezâreti binasına dönüştürülen
ve günümüzde İstanbul Üniversitesi’nin idare merkezi olarak kullanılan ünlü yapının bina
eminliğini yaptı.
1880 yılında vezir rütbesiyle Âyan âzalığına
getirilen İsmail Zühdü Paşa, ardından Muhâcirîn Komisyonu başkanlığına tayin edildi ve bu
görevde iken 1887 senesinde Üsküdar’da külliyesinin yakınında bulunan ünlü konağında
öldü. Mezarı aynı yerde yaptırdığı Altunîzâde
Câmii’nin avlusundadır. Zengin bir devlet adamı olan, çalışkan ve cömertliği ile de tanınan
İsmail Zühdü Paşa’nın İstanbul’un birçok yerinde tamir ve inşa ettirdiği mimarî eserler vardır.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
63
A ANIL, AVNİ
Bu cümleden olarak 1865 Hocapaşa yangınında
zarar gören on altı camiyi onartmış; Doksanüç
Harbi diye bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda üç taburdan oluşan bir gönüllüler alayı
kurarak askerlerin ve ailelerinin masraflarını
karşılamış; 1877 senesinde Bulgaristan’dan gelen göçmenlere Şehzâdebaşı’ndaki konağını
tahsis edip onların altı aylık masraflarını üstlenmiştir. Bunların dışında Rus yayılmasına
karşı Osmanlılar’dan yardım talebinde bulunan
Kaşgarlılar’a askerî ekipman göndermiş, ayrıca
Kaşgar’da satın aldığı arazi üzerinde bir kütüphane inşa ettirmiştir. Bu faaliyetlerinden dolayı
Âl-i Osmanî nişanı ile taltif edilen Altunîzâde
Zühdü Paşa, kâğıt paranın kaldırılması maksadıyla teşkil edilen İlgā-i Kavâim Heyeti reisliği
de yapmış, bu esnada 50 bin altın değerindeki
kâğıt parasını karşılıksız olarak devlete vermiştir.
Günümüzde, İsmail Zühdü Paşa’nın adı Üsküdar’da kendi adıyla anılan mahallede inşa ettirdiği külliyede yaşamaktadır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 387; Gövsa, Türk Meşhurları, s.
41; Orhan Erdenen, “Osmanlı Devri Mimarları, Yardımcıları
ve Teşkilâtları”, Mimarlık, sy. 27, İstanbul 1966, s. 15-18; Hamit
Küçükbatır, “Altunîzâde İsmail Zühdü Paşa”, DİA, II, 545.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ANIL, AVNİ
(1928-2008)
Üsküdar Selimiye doğumlu Türk müzik
adamı.
Üsküdar Selimiye’de doğdu (23 Nisan 1928).
Babası Hamdi Bey, annesi Fatma Hanım’dır. Ço Avni Anıl
cukluğu, öğrenciliği ve gençliği Selimiye semtinde geçti. İlkokulu bugün adı III. Selim olan
Ondokuzuncu İlkokul’da, ortaokulu Paşa Kapısı’nda, liseyi Haydarpaşa Lisesi’nde tamamladı. Üsküdar Halkevi temsil ve müzik kollarında
bulundu (1943-1944). Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde Emin Ongan’dan sekiz sene ders aldı.
1952’de ilk beste denemelerine başladı. İlk eseri “Sordular Mecnun’a Leyla’nın saadethanesin”
şarkısıdır. 100’den fazla olan eserlerinin hemen
hepsini, Harem’deki evinde besteledi. Ayrıca yirmiyi aşkın filmin de müziğini yaptı.
Askerlik sonrasında Polis Koleji’ni bitirdi, İstanbul ve Adana Emniyet müdürlüklerinde çalıştı (1953-1955). Sonrasında görevinden istifa
etti. Dünya, Radyo Âlemi, Yelpaze ve Akşam gibi
gazete ve dergilerde Türk müziğiyle ilgili yazılar
yazdı. Akşam gazetesindeki yazıları üç yıl aralıksız olarak devam etti. 1955-1967 yılları arasında
İstanbul Radyosu’nun haber servisinde redaktörlük yaptı. Anıl Yayın Ajansı’nı kurup 200 kadar
şarkının notasını yayımladı. 1972-1982 arasında
ise İzmir Radyosu’nda redaktörlük ve Türk müziği şube müdürlüğü görevlerinde bulunduktan
sonra emekli oldu.
1962-1972 arasında Mûsıkî ve Nota adlı bir
dergi yayımladı. Daha sonra ara verdiği dergiyi
yeniden çıkarmaya başladı (1983). 1982-1986
arasında ise Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü adlı dört ciltlik eserinde hatıralarına da yer
verdi. Bursa Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı’nın
başına getirildi (1984). Kültür Bakanlığı’nca kendisine “devlet sanatçısı” unvanı verildi (1998).
Hayatının emeklilik dönemi yıllarını İzmir’de geçirdi. Buradaki evinde vefat etti (14
Haziran 2008).
Aralarında “Rüya gibi uçan yıllar, Biraz durun, durun biraz”, “Sevmiyorum seni artık, gözlerimi geri ver”, Gözlerin bir aşk bilmecesi sorar
gibi”, “Şarkılar yazdım sana” gibi eserlerinin bulunduğu çok sayıda sevilen şarkıya imzasını attı.
Kaynakça: Mustafa Rona, 50 Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1960, s. 415; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 41-42; 40. Sanat Yılında Avni Anıl: Hayatı, Eserleri,
Yazılanlar, Yazdıkları, İzmir 1984, s. 11-14; M. Nazmi Özalp,
Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 184; Sadun Aksüt, Al-kışlarla Geçen Yıllar, İstanbul 2000, s. 309-311; Avni Anıl, Anılar
ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1981-82, I-IV, tür.yer.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
64
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ABDURRAHMAN NESİP DEDE A
HAFIZ YUSUF CEMİL ARARAT
1961 yaz tatilinde beraberce İstanbul’a gitmiştik. Hocam [Necati Lugal], Çengelköy’de
Sadullah Paşa Yalısı’nda kalır ve sık sık Hafız
Yusuf Bey’le buluşurdu. Daha talebe iken şöhretini duyduğum, fakat henüz görüşemediğim
bu zât, Çamlıca yolunda Altunizade durağında oturmaktaydı. Bir gün ziyaretine beraberce
gittik. İkametgâhı, caddenin solunda, Boğaz
istikametine sapan yolun sağ köşesinde, tek
katlı orta büyüklükteki dükkân idi. Necati Bey
bana: “Bu senin ikinci hocandır, öp bakalım
elini!” dedi.
Elini öptüm. Ufak tefek, alnı açık, başı takkeli,
gözlük camları gayet kalın, ilgi çekici bir şahıstı. Etrafıma bakındım: Bir köşede —onun Kapalıçarşı’daki elmasçılığından kalmış olacak—
bir tezgâh, çekiçler, kerpetenler, âletler; diğer
köşede bir karyola, ortada raflara sıralanmış
kitaplar; bir masa üzerinde elektrik ampullerinden yapılmış çaydanlık, demlik.. vs. Bu enteresan manzarayı hiç unutmayacağım.
ARARAT, YUSUF CEMİL
(1879-1963)
Arap ve Fars dil ve edebiyatına
hakimiyetiyle bilinen ilim ve kültür
adamı; Karacaahmet’te medfundur.
İstanbul’da Kınalıada’da doğdu (1879). Karslı
aşçıbaşı Mehmet Ağa’nın oğludur. Küçük yaşta
hâfız olup arkadaşları arasında Hâfız Yusuf olarak tanındı. Etyemez’deki Kamer Hatun İlkokulu’nu bitirdikten sonra eğitimini Aksaray Valide
Sultan Rüştiyesi’nde sürdürdü. Menşe-i Küttâb-ı
Bahriyye’ye devam ettiği sıralarda Harbiye Nezareti mektupçularından Giritli Ahmet Muhtar
ve Ali Rızâ beylerin yanında kendini yetiştirmeye çalıştı. Çok genç yaşlarda Kuleli Askerî
İdâdîsi’ne edebiyat öğretmeni (1898) ve Harbiye Nezareti’nde şifre amiri oldu. Mostar müftüsü Ali Fehmi Câbiç’ten Arapça, Beyazıt Camii
dersiâmlarından Abdürrahim Efendi’den Farsça dersleri aldı. Mehmet Âkif, Ahmed Naim ve
Mehmet Necati (Lugal) beylerle beraber Şirvanlı
Halis Efendi’den Muallakāt-ı Seb‘a ve Harîrî’nin
Makāmât’ını okuyup icâzetnâme aldı.
Uzun yıllar Harbiye Nezâreti’nde serasker ve
nâzırların özel kalem müdürlüğünü yaptıktan
O gün, Arûza İtiraz adlı risalesini istinsah etmem için bana vermiş, bütün yaz boyunca da
el-Mütenebbî’nin divanını okutmuştu. Bir mânayı izah için, elini alnına koyarak bir çırpıda
Arapça, Farsça veya Türkçe birçok beyit, kıt’a
vs. sıralayıverirdi. Necati Bey ise, ekseriya köşedeki karyolaya yaslanarak oturur, mütebessim bir çehreyle bizi dinler ve zaman zaman
söze katılırdı. Hafız Yusuf Bey’in iç âlemi çok
zengin idi; bilhassa Necati Bey geldiği zaman
pek neşelenir, türlü latîfeler yapardı.
Müteakip 1962 yılı yazında ondan, -daha sonra İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü yayınları
arasında Sabri Sözeri tarafından yayımlanan- Şenferâ’nın Lâmiyyetü’l-Arab kasidesini
okumuştum. Aynı yaz içinde Necati Bey, Hafız
Yusuf Bey, edebiyat öğretmeni sayın Mahir İz
ve diğer bazı zevat vapurla, 15 gün kadar süren turistik bir Akdeniz seyahati yaptılar; ayrıca ikisi Trabzon’a gittiler. Hocam bu gezileri
daima gülerek anar, cereyan eden hadiseleri,
nükteleri, latifeleri anlatır dururdu. 1963 baharında, Hafız Yusuf Bey’in 15 Nisan Pazartesi
günü vefat ettiği haberi bize ulaşınca çok üzüldü; “Esad, bundan sonra artık İstanbul’un da
tadı kalmadı!” diyerek teessürünü ifade etti.
(M. Esad Coşan, “Hocam Necati Lugal”den)
65
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ARCAN, İSMAİL GALİP
 İsmail Galip Arcan
sonra bu görevinden emekliye ayrıldı. Kapalıçarşıda açtığı dükkânda naturacılığa (cam elmasçılığı) başlayıp, işi yanında dostlarıyla sohbetlerini
ve isteyen öğrencilere Arap ve Fars edebiyatının
önemli eserlerini okutmayı orada sürdürdü. Yüz
yaşına kadar ömür süren annesine incitmeden
bakmak için hiç evlenmedi. Eski ders arkadaşlarından başka İsmail Saib Efendi, Elmalılı Küçük
Hamdi Efendi, ünlü Alman müsteşriki H. Ritter
gibi devrin seçkin simaları yakın dostlarındandı.
Mehmet Âkif ’in damadı Muhittin Akçor , Mahir
İz, Süleyman Süleymangil sevenlerindendi.
Kınalı’dan sonra Kuzguncuk’ta iskeleye yakın
bir ev satın aldı. Burayı satmak zorunda kalınca
Bağlarbaşı’nda İcadiye’de bir yer satın alıp oraya
taşındı. Daha sonra bu ev de satılınca “ilim aşığı
ve ulemâ muhibbi” Vaniköy mısırözü fabrikası
sahiplerinden Süleyman Süleymangil Altunizade’deki evinin bahçesinde bir köşedeki odayı
ona tahsis etti. Köşebaşı ve merkezî bir yeri olan
bu evde ölümüne kadar kaldı. 15 Nisan 1963’te
vefat edince Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verildi.
Son derecede alçak gönüllüydü. Büyük bir hâfıza gücüne sahipti. Zekası ve hususi buluşlarıyla
etrafındakileri hayran bırakırdı. Sobasını kendisi
yenibaştan imâl eder, şişeleri muntazam keserek
bardak yapardı. Mizaç olarak kimseye boyun
eğmeden yaşamayı sever; her ihtiyacını kendisi
karşılama yoluna giderdi. Fransızca kitaplardan
faydalanarak altın eritmeyi, Ada’daki bir balıkçıyı
uzun süre izleyerek balıkçılığı öğrenmiş, bu işleri para kazanacak kadar ilerletmiştir. Arapça ve
Farsça’ya bu dillerde şiir yazacak kadar hâkimdi.
Yine bu dillerden çok defa aynı vezinle çok başarılı bir şekilde Türkçe’ye çeviriler de yapabilirdi.
Fuzûlî divanındaki güç beyitleri açıkladığı Müşkilât-ı Fuzûlî adlı eseri tek nüsha olarak Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Şehit
Ali Paşa, nr. 458). Şenferâ’nın aynı adlı eserinin
çevirisi olan Lâmiyyetü’l-Arab (1962), Nahiv Özü
(1953) ve Kur’ân-ı Kerîm İçin Çiçekli Elifbe (1953)
basılmış kitaplarıdır. Ayrıca Arûza İtiraz adlı daktilo edilmiş bir eseri bulunmaktadır.
Kaynakça: Mahir İz, “Hafız Yusuf Cemil Ararat”, Yılların İzi,
İstanbul 1990, s. 259-282; Ahmet Kahraman, “Ararat, Yusuf
Cemil”, DİA, III, 332.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
66
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ARCAN, İSMAİL GALİP
(1894-1974)
Üsküdar doğumlu tiyatro sanatçısı.
Babası Divân-ı Muhasebât mümeyyizi Ahmet
İzzet Bey, annesi Nafia Hanım’dır. Üsküdar’da
Hacı Hesna Hatun Mahallesi’nde doğdu. On
beş yaşındayken (1909), savcı Feridun Bey’in
tavsiyesiyle Üsküdar’daki Dilküşa Tiyatrosu’nda
haftada birkaç oyun veren Ahmet Fehim Bey’in
kumpanyasına kabul edildi. Burada Tabib-i Aşk
oyunundaki rolüyle sahne hayatına adım attı.
Burhanettin Tepsi’nin kurduğu Burhanettin Tiyatrosu’na katılarak turneye çıktı (1910).
Beşiktaş Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’ni bitirdi (1910). 1914’te yeni kurulan Darülbedayi’ye
girdi. Yeteneği sayesinde ilerleyerek kurumun yönetimine seçildi. 1920 yılında Fransa’ya giderek,
Fransa Eğitim Bakanlığı’nın desteğiyle A. Antoine’ın gözetiminde sinema ve tiyatro konusunda
araştırmalar yaptı. Paris’te Comédie-Française
ve Théatre L’Odéon’da çalıştı. İki ay da Berlin’de
kalıp İstanbul’a döndü. Muhsin Ertuğrul ve Behzat Butak’la bir topluluk kurarak Avrupa tiyatro
tekniklerini uygulamaya çalıştı. 1926’dan ölümüne kadar Şehir Tiyatroları’nda çalıştı. 1932-1942
arasında Devlet Konservatuarı’nda diksiyon hocalığı yaptı.
ARGIT, YAVUZ A
Bazı çeviriler, oyunlar ve Yaş 70 (1965), Tiyatroda Makyaj (1941), Tiyatroda Diksiyon (1947)
gibi kitaplar yayımlamıştır.
Kaynakça: Ahmet Fehim, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları (haz.
Hafi Kadri Alpman), İstanbul 1977; “Arcan, İ. Galip”, TBEA, I,
97.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ARGIT, YAVUZ
(1934-2009)
Hayatının son yıllarını Bağlarbaşı’ndaki
İslâm Araştırmaları Merkezi’nde geçiren
bir bibliyofil.
İzmit’te doğdu (1934). Ailesi Kafkas kökenli olup,
Çerkezler’in Ubıh boyundandır. Babası, Halk
Bankası’nda muhasebeci olarak çalışan Şevket
Bey, annesi Fatma Suat Hanım’dır. Çocukluğu
İzmit’te geçti. İlkokul üçten itibaren, eğitimine
İstanbul Dârüşşafaka’da devam etti. Orta öğretimini İzmit’te tamamladı. Deniz Astsubay Hazırlık Okulu’na girdi (1953). Burada gemi makine
kursunu tamamlayıp deniz astsubayı olarak göreve başladı (1955). İki sene sonra ordudan ayrıldı (1957). Demokrat Parti döneminde verilen bir
haktan istifade ile kısa bir süre daha orduda görev yaptı. Sonrasında sivil gemilerde ve uzun yıllar Petkim’de çalışıp buradan emekli oldu (1980).
Kitap okumaya 16 yaşında, biriktirmeye ise
23 yaşından itibaren başladı. Petkim yıllarında
binlerce kitap okudu. Buradan emekliye ayrıldıktan bir süre sonra uzak yol gemilerinde çalışmaya başladı (1982). Kitap okuma alışkanlığı, onun
için yemek içmek ve nefes almak gibi hayatın vaz
geçilmezlerindendi. 1994’te denizciliği bıraktı.
İzmit’teki evinde önemli bir kitap ve dergi
koleksiyonu oluşmuştu. Kitaplarını bağışlaması
için, bazı üniversite ve belediyelerle birlikte TDV
İslâm Araştırmaları Merkezi’nin de (İSAM) teklifi olmuş, tercihini, İSAM lehinde kullanmıştı (1
Haziran 1999).
Hayatının gerikalan kısmını TDV İslâm
Araştırmaları Merkezi’nde (İSAM) kitapçı dostları ve kitapları ile birlikte geçirdi. Şeker hastalığının tetiklediği kalp krizi neticesi GATA
Haydarpaşa Hastahanesi’nde tedavi altında iken
vefat etti (7 Mayıs 2009). Bağlarbaşı Kazdal Camii’nde kılınan cenaze namazı sonrasında Ümraniye Hekimbaşı Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Kitaplarını İSAM’a bağışlamış olmaktan dolayı çok memnundu. Vefatına kadar da kitap ve
dergi satın alarak koleksiyonunu zenginleştirmeye devam etti. Hayatı boyunca aldığı kitap ve
dergilerin tamamını hiçbir ayırıma tâbi tutmadan okumuştur. Bağışladığı 25.000 civarı kitap
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Yavuz Argıt çok sevdiği
kitaplarıyla
67
A ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM
ve 5000 sayı dergi Türk kültür hayatına hizmet
etmeye devam etmektedir.
Kaynakça: Emin Koyuncu, “Bir Okuma İnatçısı”, Aksiyon, sy.
114 (1997), s. 12; Salih Sandal, “Yavuz Argıt (1934-2009)”, Yavuz Argıt Armağanı (yay. haz. Mustafa Birol Ülker), İstanbul
2010, s. 11-20; Fatih Çardaklı – Cemil Cahit Can, “Melami
Meşrep, Kalender, Mazanne Bir Denizcinin Terekesi: Yavuz
Argıt Koleksiyonu”, a.e., s. 23-26; Ali Yücel Yürük, “Çerakise-i
Kafkas’tan Nev’i Şahsına Münhasır Bir Bibliyofil: Yavuz Argıt”,
a.e., s. 31-40.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ÂRİF HİKMET BEY, ŞEYHÜLİSLÂM
(1786-1859)
Osmanlı şeyhülislâmı, şair ve
tezkire yazarı; mezarı Üsküdar
Nuhkuyusu’ndadır.
İstanbul’da doğdu. Babası III. Selim devri kazasker ve nakîbüleşraflarından İbrahim İsmet
Bey’dir. Tahsilini İstanbul’da tamamlayarak müderris oldu. 1814’te hacca gitti. Daha sonra sırasıyla Kudüs (1816), Mısır (1820) ve Medine
(1823) kadılıklarında bulundu. 1829’da nüfus
sayımı için Rumeli’de görevlendirildi. Seyyid olduğundan nakîbüleşraflık, ardından Anadolu ve
Rumeli kazaskeriliği yaptı (1833-1838). Meclisi Adliye âzası, Rumeli müfettişi oldu. 11 Aralık
1846’da tayin edildiği şeyhülislâmlıkta yedi buçuk yıl kadar kaldı.
 Şeyhülislâm Ârif Hikmet
Bey’in mezarının da
bulunduğu Nuhkuyusu
Caddesi üzerindeki hazîre
68
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Bir müddet, Kuzguncuk’ta babasından kalan
yalıda oturdu. Burası elinden çıktıktan sonra
Üsküdar’da Rum Mehmet Paşa Camii civarındaki Eskihamam yakınında bir konağa yerleşti.
22 Mart 1859’da burada vefat etti. Üsküdar Nuh
Kuyusu’nda Kartalbaba Tekkesi (bugün Kartalbaba Camii) karşısında bulunan kendi yaptırdığı
Sebil’in hazîresine, babasının yanına defnedildi.
Nâdir eserlerden meydana gelen kütüphanesindeki on iki bin cilt kitaptan beş bin kadarını,
son yıllarını orada geçirmek niyetiyle, Medine’de
Mescid-i Nebevî’nin kıble tarafında 1855’te yaptırdığı ancak 1980’li yıllarda yıktırılarak ortadan
kaldırılan kütüphanesine vakfetmiştir. Vefatından sonra vârisleri tarafından satılan İstanbul’daki kitaplarından pek az bir kısmı ise İbnülemin
Mahmud Kemal tarafından satın alınarak, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.
Kuzguncuk’ta babası adına bir de çeşme yaptırmıştır.
II. Mahmud devrinin gözde şairlerindendi.
Arapça, Farsça ve Türkçe şiirlerinde Nef ’î, Nâbî
ve Nedim’in etkisi altında kalan divan şiirinin
son temsilcilerinden biri olarak tanınmıştır.
Tarih düşürme ve Arapça şiirler söylemedeki
kudretiyle ilmî ve edebî şahsiyetinden de övgüyle söz edilmiştir. Geniş bilgisi ve cömertliği ya-
ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM A
ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM
(1896-1992)
Türk mûsıkî bestekârı.
nında konağını devrin âlim, şair ve sanatçılarına açmasıyla da tanınmış, birçok sanatkâr, ilim
adamı ve şairle yakınlıklar kurmuştur.
Mehmed Zîver tarafından Dîvân-ı Arif Hikmet Beyefendi adıyla yayımlanan (İstanbul 1283)
bir divanı yanında Tezkire-i Şuarâ ve Mecmûatü’t-terâcim adlı iki yazma eseri, el-Ahkâmü’lmer’iyye fi’l-arâzi’l-emîriyye adıyla basılmış (İstanbul 1265, 1267, 1269) arazi hukukuna ait bir
eseri bulunmaktadır.
Kendi el yazısıyla yazılmış ve henüz incelenmemiş başka eserleri de vardır.
Kaynakça: Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul
1271, s. 70-71; Devhatü’l-meşâyih, s. 129-131; Ahmed Cevdet
Paşa, Târih, İstanbul 1309, II, 102 vd., 129, 133, 137; VI, 91; VII,
4; Vlll, 132 vd.; X, 70; a.mlf., Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun),
Ankara 1953-57, I, 10 vd., 24; II, 71, 73; IV, 67; Sicill-i Osmânî,
I, 130; III, 274 vd.; Elias J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry,
London 1958, IV, 350-355; Osmanlı Müellifleri, II, 327 vd.; İbnülemin, SATŞ, I, 636-646; Fevziye Abdullah Tansel, “Arif Hikmet Bey”, İA, I, 564-568; Mustafa L. Bilge, “Ârif Hikmet Bey,
Şeyhülislâm”, DİA, III, 365-366.
➢ MUSTAFA UZUN
Drama’nın (günümüzde Yunanistan’da)Namazgâh mahallesinde doğdu (6 Ağustos 1896). Babası Berkofçalı Ömer Lütfi Efendi, annesi Zübeyde Hanım’dır. İlk tahsilini Drama’daki Nazifi
Mektebi’nde bitirdikten sonra Beykonağı Rüştiyesi ve Yeni İdâdî’den mezun oldu.
Balkan Harbi’nin başlarında ailece Anadolu’ya göç ederek Adapazarı’na yerleştiler ve burada otel işletmeye başladılar. Millî Mücadele
yıllarında bir süre Millî kuvvetlere katılan Yesâri
Âsım bir ara Antalya’da bir İtalyan gemi firmasında acente kâtipliği yaptı. 1920’de ailesinin
İstanbul’a göç edip Fatih semtine yerleşmesine
rağmen o bir yıl sonra İstanbul’a döndü. Ancak
1923’te İzmit’te Maliye memuru ve Tabakos adlı
bir tütün şirketinde muhasip muavinliği yaptıktan sonra tekrar İstanbul’a dönüp Galata Gümrüğü’nde çalışmaya başladı. 1930’da Columbia
plak şirketiyle anlaşarak pek çok plak yaptı ve bu
anlaşma 33 yıl devam etti.
1933’te Yunanistan’a, 1938’de Bükreş’e gitti.
Büyük Postane binasındaki ilk açılışında İstanbul Radyosu’nda çalıştı. 1955 ve 1958 yıllarında
aynı kurumda ses stajyerleri yetiştiren “hoca”
kadrosunda kısa sürelerle görev yaptı. 1975’te
İzmir Radyosu’nda üslup dersleri okuttu.
1991’de Devlet Sanatçısı unvanı verildi. 18 Ocak
1992’de vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na
defnedildi.
Yesâri Âsım, kendine has okuyuculuğunun
yanı sıra derin bir romantizm ve lirizmin hâkim
olduğu besteleriyle, son yüzyılda yetişmiş üslûp
sahibi çok az sayıdaki bestekârlardan biridir.
Onun mûsıkî hayatının ilk mektepte ve mahalle
camiinde yaptığı müezzinliklerle başladığı söylenebilir. Dayısı Hâfız Mehmed Efendi ile (bazı
kaynaklarda babasıyla) hâfızlığa başladı ise de bitiremedi. 7-8 yaşlarında Çerkez armoniği çalmaya başladı, birkaç sene sonra bağlama ve divan
sazı çalıştı ancak 15-16 yaşlarında udda karar
kıldı. İlk nota derslerini Adapazarı Rehber-i Terakki Mektebi hocalarından Recai Bey ve Bando
mûsıkî muallimi Muzıkalı Hikmet Bey’den aldı.
Fatih’te İzzettin Hümayi Bey’in (Elçioğlu) bulunduğu bir grupta mûsıkî çalışmalarını sürdürdü.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
69
A ARSOY, YESÂRİ MUSTAFA ÂSIM
 Yesâri Âsım Arsoy’un hicaz
bir bestesi
› Yesâri Âsım Arsoy
70
Mehmet Fehmi Tokay ve Zeki Arif Ataergin’den istifade etti. Bu arada komşularından udi
Rifat, kemani Vamık ve kanuni Süreyya beylerden klasik eserler meşk etti. 1929’da bestekârlığa
başladı. 300 civarında eser besteledi. Okuduğu
plaklar dışında kendisine teklif edilen yüksek
ücretleri kabul etmeyerek piyasada okumadı.
Bestelediği şarkılar ve okuduğu plaklarla geniş
kitlelere ulaşmayı tercih etti.
Divan şairleri içerisinde en çok Nedim’i beÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ğenen Yesârî Âsım’ın bestelerindeki güftelerin
tamamına yakını kendisine aittir. Kendisini yakından tanıyanlar için o “mistik bir âlemin girdabında, buram buram tasavvuf ve duygu kokan
bağrı yanık bir aşk yolcusu”dur. Yani tam anlamıyla bir tevazu abidesi, iman sembolü. Bu anlayışla şarkılar, mizahî eserler, düettolar, türküler
ve saz eserleri besteledi. Duygu unsurunun ağır
bastığı eserlerinde büyük bir hassasiyeti aksettirmektedir.
ÂSIM BEY, GİRİFTZEN A
kının ürünleridir. Yukarıdaki eserlerin dışında
“Fariğ olmam meşreb-i rindaneden” mısraıyla
başlayan hüseynî, “Ömrüm seni sevmekle nihayet bulacaktır” mısraıyla başlayan hüzzam,
“Al goncayı veremedim” ve “Yar saçları lüle lüle”
mısraıyla başlayan hicaz, “Biz Heybeli’de her
gece mehtaba çıkardık” mısraıyla başlayan sultaniyegâh, “Menekşe gözler hülyalı” ve “Yeniköy’de
bir kız gördüm, adı sarı zambakmış” mısraıyla
başlayan uşşak şarkıları onun sevilen eserlerinden bazılarıdır.
Kendine özgü yumuşak, renkli ve etkili bir
sesi olup pest perdeleri kuvvetliydi. Eserleri çok
rahatlıkla “müstahsen” akorduyla, ileri yaşlarda
ise “bolahenk” akordunda okuyabilirdi. Plaklara, tamamen kendine mahsus orijinal üslubuyla,
sadece kendi eserlerini okumuştur. Hocalığında
son derece seçici davranır, her öğrenciyi kabul
etmezdi.
Biz Çamlıca’nın üç gülüyüz,
Aşk bahçesinin bülbülüyüz.
Dillerde gezer, söyleniriz,
Gamsız yaşarız, eğleniriz.
Yalnız gezene söz atarız,
Nâz eyleyene biz çatarız.
Yüz bin kokulu gül satarız,
Vallahi cana can katarız.
Sazlar çalınır Çamlıca’nın bahçelerinde,
Bülbül sesi var şarkıların nağmelerinde
Bir taze emel var şu kızın handelerinde
Bülbül sesi var şarkıların nağmelerinde
En tiz ve en pest tonlar arasında geniş bir
varyasyon esasına dayalı eserlerinde aranağme
ve ara sazlara çok önem verdiği gözlenir. İstanbul’un pek çok semtini ve güzelliklerini bir aşk
hikâyesi içinde dile getiren ve tam anlamıyla bir
“İstanbul bestekârı” olan Yesâri Âsım’ın “Sazlar
çalınır Çamlıca’nın bahçelerinde” ve “Adalar’dan
bir yar gelir bizlere” (hicaz), “Bir afetle tanıştım
(Bağlarbaşı) [Uşşak]”, “Biz Çamlıca’nın üç gülüyüz” (nihavent) gibi şarkıları onun İstanbul aş-
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 81-82;
Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları Külliyatı, sy.
18, Yesâri Âsım Arsoy, İstanbul 1962; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl
Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 446-455; Bülend Gündem, Yesâri Âsım Arsoy: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1995; Reşat Ekrem
Koçu, “Arsoy (Mustafa Âsım Yesâri)”, İst.A, II, 1061-1063; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990,
I, 113-114.
➢ NURİ ÖZCAN
ÂSIM BEY, GİRİFTZEN
(1851-1929)
Türk mûsıkîsi bestekârı, neyzen;
Üsküdar itfaiye kumandanı.
Ney sazının bir çeşidi olan “girift”in başarılı bir
icrâcısı olduğu için “Giriftzen” lakabıyla tanındı.
Yenişehr-i Fenâr’da (günümüzde Yunanistan’daki
Larissa şehri) doğdu. Muhzırzâde Ali Efendi’nin
oğludur. İlköğrenimini sürdürürken mûsıkîye
ilgi duymaya başladı; sesinin güzelliği, zaman zaman devam ettiği Yenişehir Mevlevîhânesi şeyhi
Nazif Dede’nin dikkatini çekti. On üç yaşında
Mevlevîhânede mutrıba çıktı, kısa bir süre sonra da âyinlerdeki ney taksimi ile görevlendirildi.
Bu arada Mesnevî ve Gülistan derslerinin yanı
sıra Nazif Dede’den Farsça, Hasan Dede’den ney
dersleri alıyordu. On sekiz yaşlarında İstanbul’a
gelerek Mâliye Nezareti’nde görev aldı. İzmir ve
Aydın’da üç yıl kadar idarî görevlerde bulunmasının ardından tekrar İstanbul’a döndü ise de
askerlik için gittiği İzmir’de mülâzımlığa kadar
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
71
A AŞKÎ, ÜSKÜDARLI
mısrâıyla başlayan rast, curcuna usulünde “Cânâ
rakîbi handân edersin” mısrâıyla başlayan uşşak
şarkıları sevilen eserleri arasındadır.
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 76-80; M.
Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 39-42;
Rûşen Ferid Kam, “Giriftzen Âsım Bey”, Radyo Mecmuası, nr.
74, Ankara 1948, s. 9; Vecdi Seyhun, “Giriftzen Âsım Bey”,
Türk Mûsıkîsi Dergisi, nr. 23, İstanbul 1949, s. 7, 9; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 74-75; Nuri
Özcan, “Âsım Bey, Giriftzen”, DİA, III, 476-477.
➢ NURİ ÖZCAN
AŞKÎ, ÜSKÜDARLI
(XVI. yy)
Divan edebiyatında Aşkî mahlasıyla şiir
yazan onun üzerindeki şairden en ünlü
ve en başarılı olanı.
 Giriftzen Âsım Bey
72
yükseldi. Dönüşte İtfaiye Teşkilatı’nda yüzbaşı
olarak çalıştı. Bölük kumandanı göreviyle katıldığı 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra
binbaşı rütbesiyle Üsküdar İtfaiye Kumandanı
oldu. Aynı zamanda başarılı bir giriftzen olarak
önemli mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez sanatkârları arasında yer aldı. Amasya’daki mecburi
ikâmetenin (1900-1908) ardından Meşrutiyet’in
ilânı üzerine İstanbul’a ve Üsküdar İtfaiyesi’ndeki
görevine döndü. Bu görevinden emekliye ayrılarak Amasya’ya yerleşti. Bir ara ziyaret için geldiği
İstanbul’da hastalanarak vefat etti (Şubat 1929)
ve Merkezefendi Mezarlığı’na defnedildi.
İlk ney hocası, Neyzen Yusuf Paşa’nın talebelerinden Hasan Dede’dir. İstanbul’a geldikten
sonra ise ünlü neyzen Sâlim Bey’den meşk etmeye başladı. Savaştan sonra Tanbûrî Ali Efendi,
Bolâhenk Nuri Bey, Medenî Aziz Efendi, Neyzen
Yusuf Paşa, Hacı Ârif gibi meşhur mûsıkîşinaslarla arkadaşlık etti ve onlardan faydalandı. Tanbûrî
Cemil Bey’le bir mûsıkî topluluğu kurarak başarılı çalışmalar yaptı. Hidiv’in davetiyle Mısır’a ve
oradan da hacca giden, Mehmet Âkif Ersoy’un
yazdığı İstiklâl Marşı’nı besteleyenler arasında
bulunan Âsım Bey’in günümüze 50’ye yakın
sözlü ve saz eseri ulaşmıştır. Bunlar arasında rast
peşrevi ve uşşak saz semaisiyle müsemmen usulünde “Hâbgâh-ı yâre girdim arz için ahvâlimi”
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
XVI. yüzyılın ilk yıllarında doğdu. Asıl adı İlyas’tır. Babası Dergâh-ı Muallâ yeniçerilerinden
bir zat olup Yenihisarlı’dır (Rumeli Hisarı). Şairin
hemen bütün kaynaklarda “Üsküdarî” lakabıyla
anılması, daha sonraki yıllarda Üsküdar’da oturmasındandır.
Aşkî, küçük yaşlarda, muhtemelen medresede, iyi bir eğitim görmüş, şiire bu yıllarda başlamış, daha sonra eğitimini yarıda bırakarak
genç yaşında orduya yeniçeri yazılmış ama şiiri
hiç bırakmamıştır. Kanûnî’nin Belgrat seferine
katılmış (1521) ve 1534 yılına kadar “solak” ve
“peyk” rütbeleriyle padişahın en güvendiği kişiler arasına girmiş, onun hemen önünde veya yanında bulunup, koruma görevlilerinden olmuştur. Mesleği icabı doğu ve batıya yapılan sefer-i
hümayunların hemen hepsine katılan şair, bu vesileyle XVI. yüzyıl coğrafyasının birçok yerlerini dolaşarak hayal dünyası ve dünya görüşünü
genişletmiştir. Renkli geçen bu yıllar daha sonra
onun şiiri ile yoğrulacak ve hâfızasında büyük
izler bırakacaktır.
Şair, Kanûnî’nin Alman İmparatoru Şarlken
(V. Şarl) üzerine yürümesi ile başlayan Alman
seferinde kaybolur. Uzun müddet öldü sanılarak
İstanbul’da ulufesi kesilir. Oysa esir düşmüştür.
1532 sonbaharında başlayan bu esaret bir yıla
yakın sürer. Daha sonra kurtulup İstanbul’a gelirse de artık feleğin çarkı tersine dönmeye başlayacaktır. Orduya tekrar katılmasına rağmen
daima belâ ve dertlere uğrar. Önce maaşını alamaz. Sen ölüsün, derler. Sonra rahatsızlanır ve
ordudan ayrılıp kâtip olur. O sırada Kanûnî’ye
› Üsküdarlı Aşkî’yi
gösteren bir
minyatür
sunduğu bir kıt’a için yüklüce bir ihsan almıştır
(1538). Bu parayla Üsküdar’da bir yalı satın alır.
Bu yalı şairimizi rahatlatacak ve istediği hayatı
yaşamasına imkan sağlıyacaktır. Artık cömert
ve âlicenap yaratılışıyla hemen her akşam konuk
ağırlamaya başlar. O derece ki, tezkireler dahi bu
evde yapılan uzun edebî ve tasavvufî sohbetleri
tavla ve satranç partilerini, şairlerin sohbetlerini, ulemanın günlük meseleleri tartıştıklarını vs.
uzun uzun anlatırlar. Ev sahibi olunca eş-dostun
tavsiyesi üzerine evlenir. Birkaç çocuğu olur. Bu
çocuklar hakkında hiçbir kaynakta bilgi verilme-
mektedir. Ancak küçük yaşlarda yetim kaldıklarını şair kendisi bildirir. Eşinin ölümünden (veya
onu terk etmesinden) sonra şairimiz için tekrar
çileli bir dönem başlar. Çocukları küçüktür. Geliri kesilmiştir. Kimsesi yoktur. Artık Kanûnî de
hayatta değildir. Borçları yüzünden Üsküdar’daki evi terhin olunur. Tahta çıkan II. Selim’den bir
yardım göremez. Sonunda yetimlerini alıp Yenihisar’daki baba yâdigârı eve taşınmak zorunda
kalır. Gözleri de tamamen görmez olmuştur. On
yıl kadar süren bu mustarip hayattan sonra sıkıntılar ve yoksulluklar içinde Yenihisar’da vefat
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
73
A ATABEY, FAHRİ
 Fahri Atabey
eder. Cenazesi kadirşinas birkaç dostu tarafından kaldırılmış olmalıdır.
Aşkî, Türk şiirinin altın çağı olan XVI. yüzyılda ve Fuzûlîlerin, Bakîlerin, Yahyaların yetiştiği
bir dönemde yaşamış, divan şiiri kurallarına bağlı olmakla beraber orijinalitesi yüksek bir şairdir.
Onda yeni buluşlara, ince hayallere, Fuzûlî’ye
yaklaşan bir lirizme rastlamak daima mümkündür. Bilhassa murabba vadisinde üstünlüğünü
kabul ettirmiştir. Bu yönüyle Türk edebiyatının
en mükemmel şairi sayılır. Yalın dili, akıcı üslûbu
ve zengin hayalleriyle başarılı ama zirve şairlerin
gölgesinde kalmış bir şairdir. Şiirlerinde yaşadığı
devrin kokusunu duyarız. Divanı atalar sözü ve
halk deyimleri açısından da iyi bir kaynaktır.
Bir dizesinde şiiri “Nutk sahil, akl gavvâs u
dür-i şehvâr şi’r” olarak tanımlayan Aşkî’nin
mısraları arasında bazen bir savaşın seyrini, bazen bir güzele duyulan âşıkane hisleri en ince
teferruatına dek izlemek mümkündür. Yeniçeri
şairler arasında önemli bir yere sahip olup birçok
şiirleri de hamasî duyguların coşkunluğu ile yazılmıştır. Savaşmayı meslek edinen insanlar için
birer moral kaynağı olan ve gaziler arasında elden ele dolaşan bu tür şiirlerde bir halk şairinin
sadeliğini, bir koçaklamanın yiğit edasını, üstün
bir ruh halini ve mükemmel bir savaş estetiğini
yakalamak mümkündür. Öyle ki yalnızca Aşkî
divanındaki şiirleri okuyarak bir sefer-i hümayunun hazırlık safhasından fethe kadar geçen dönemindeki seyri, tarihî gerçeklere uygun olarak
takip edilebilir.
Aşkî’nin kendi devri içinde şöhreti oldukça
yaygındır. Birçok tezkire ve biyografi eserleri onu
“Hoş tab’ nazma kadir yiğittir” veya “İhmal edilecek şair değildir” gibi sözlerle överler. Dîvanını yaklaşık kırk yaşlarında tamamlamış ve daha
otuz yılı aşkın bir zaman şiir yazmıştır.
Kaynakça: Tezkire-i Latîfî (nşr. Ahmed Cevdet), İstanbul
1314, s. 244; Reşat Ekrem Koçu, Yeniçeriler, İstanbul 1964, s.
137; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul, ts., II, 518
vd.; Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ (nşr. G. Meredith-Owens),
London 1971, vr. 221a-b; Hasan Çelebi (Kınalızâde), Tezkiretü’ş- şuarâ (nşr. İbrahim Kutluk) Ankara 1981, II, 635-636;
Danişmend, Kronoloji, II, 86; Sehî Bey, Heşt Bihişt (haz. Günay
Kut), Harvard 1978, s. 308; İskender Pala, Aşkî ve Divanından
Seçmeler, Ankara 1988; a.mlf., Şahane Gazeller: Aşkî, İstanbul
2007.
➢ İSKENDER PALA
74
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ATABEY, FAHRİ
(1913-1994)
Doktor, Zeynep Kâmil Hastahanesi
başhekimi, İstanbul belediye başkanı.
İstanbul Kadıköy’de doğdu (1913). 1937 yılında İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’ni bitirdi.
Vatanî görevini yaptıktan (1938-1939) sonra
Gülhane Askerî Tıp Akademisi’ne asistan olarak
girdi (1940). İki sene müddetle Ankara Mevki
Hastahanesi nisaiye klinik şefliği ve İzmir Askerî Hastahanesi’nde nisaiye mütehassıslığı yaptı
(1943).
1947 yılında askerî görevinden ayrılan Fahri
Atabey, bilgi ve görgüsünü arttırmak maksadıyla
İngiltere’ye gitti. Londra’da muhtelif kliniklerde
ATAÇ, NURULLAH A
› Fahri Atabey Caddesi
üç yıl çalıştıktan sonra yurda dönerek İstanbul
Üniversitesi Tıp Fakültesi 1. Kadın Doğum Kliniği’nde Ord. Prof. Dr. Tevfik Remzi Kazancıgil’in
yanında çalışmaya başladı.
1951 yılında doçent oldu, 1952 yılında o
günlerde kırk yataklı olan Zeynep Kâmil Hastahanesi başhekim ve klinik şefliğine tayin edildi.
Hastahanenin ameliyathane binası ile 150 yataklı
kadın hastalıkları ve 200 yataklı çocuk kliniklerinin yapımına onun döneminde başlanmıştır.
Hastahanede on yedi yıl devam eden idarecilik
ve başhekimlik görevi süresince yarım milyon
İstanbullu tedavi görmüş, 85.000 aile evlat sahibi
olmuştur. 1960-1963 yılları arasında bu görevden ayrı kaldı. Adalet Partisi’nin koalisyon hükûmeti zamanında ise başhekim ve klinik şefliği
görevine geri döndü. 2 Haziran 1968’de İstanbul
belediye başkanlığına seçildi. Belediye başkanlığı
döneminde Üsküdar’a önemli hizmetleri dokunmuş ve pek çok eser kazandırmıştır. Nuhkuyusu
Çöp Yakma Fabrikası, Zeynep Kâmil Has-tahanesi’ne 450 yatak ilavesi, Üsküdar Örnek Çarşısı,
Büyük Çamlıca-Üsküdar otobüs hattı ihdası bu
hizmetlerinden bazılarıdır. 9 Aralık 1973’te yenilenen seçimde ikinci kez aday olduysa da seçilememiştir. Atabey, 2 Ağustos 1994’te vefat etti.
İngilizce ve Almanca bilen Atabey, Zeynep
Kâmil Ana ve Çocuk Sağlığını Koruma Derneği başkanlığını ifa etmiş, ayrıca birçok hayır
kurumunda da vazife almıştır. Dört sene Türkiye Jinekoloji Cemiyeti başkanlığı yapmış, Avrupa’daki uluslararası tıp kongrelerine iştirak etmiş,
meslekî tetkikler için sık sık yurt dışı seyahatler
vasıtasıyla tıp sahasındaki son gelişmeleri takip etmiştir. Atabey’in Asya’nın Avrupa’ya Bakan
Penceresi Üsküdar ve Hizmetlerim adlı bir eseri de
mevcuttur.
Kaynakça: Fahri Atabey, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi
Üsküdar ve Hizmetlerim, İstanbul 1973, s. 3-4; “Atabey, Fahri”,
DBİst.A, VIII, 44; Dünü Bugünü ile Zeynep-Kâmil Hastanesi:
1862-1988, İstanbul 1988, tür.yer.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ATAÇ, NURULLAH
(1898-1957)
Eleştiri ve çevirileriyle tanınan edebiyat
adamı.
Üsküdar Beylerbeyi’nde doğdu (21 Ağustos
1898). Asıl adı Ali Nurullah’tır. Babası, Hammer’in Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye Tarihi’ni Türkçe’ye çevirmiş olan Mehmed Atâ Bey’dir. Annesi
Maraşlı Kısaküreklerdendir. İlkokuldan sonra
Galatasaray Lisesi’nde ve Cenevre’de devam eden
eğitimini Darülfünûn’da izlediği edebiyat dersleriyle sürdürdü. Fransızcayı kişisel çabalarıyla
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
75
A ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF
(1946), Karalama Defteri (1952), Okuruma Mektuplar (1958), Günce (1960) belli başlı denemeeleştiri kitaplarıdır.
Kaynakça: TBEA I, 110-113; Baraz, Beylerbeyi, I, 60.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ATAERGİN, ZEKİ ÂRİF
(1896-1964)
Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende,
hukukçu; mezarı Karacaahmet’tedir.
 Nurullah Ataç
76
öğrendi; Fransızca öğretmeni oldu. Öğretmenlik
yaptığı (1921-1925) okullar arasında Üsküdar
Lisesi de vardır. Çeşitli kuruluşlarda çevirmenlik ve şube müdürlüğü, 1945’ten itibaren Basın
Yayın Umum Müdürlüğü’nde yayın şefliği yaptı.
1952’de Cumhurbaşkanlığı çevir-menliğinden
emekli oldu. Resmî görevinin yanı sıra Türk Dil
Kurumu yönetim kurulu üyeliği ve 1951’den itibaren yayın kolu başkanlığı görevlerini yürüttü.
Ankara’da öldü (17 Mayıs 1957).
Yazı hayatına Yahya Kemal’in yönetiminde
çıkan Dergah dergisinde başladı. Divan edebiyatına ve XVIII-XIX. yüzyıl Fransız edebiyatına
hâkimiyeti vardı. Eleştirideki öznel tutumu onu
denemeye daha çok yaklaştırdı. 1940-1955 arasında Türk eleştiri edebiyatı içinde önemli bir
yer tuttu; dilde özleşmenin ateşli bir savunucusu
oldu. Yazılarını Akşam, Hâkimiyet-i Milliye (daha
sonra Ulus), Cumhuriyet, Milliyet, Son Posta, Haber,
Akşam Postası, Son Havadis gibi gazetelerle Yedigün, Yeni Adam, Yarım Ay, Pazar Postası, Seçilmiş
Hikâyeler, Ülkü, Varlık, Türk Dili dergilerinde yayımladı. Çoğu Millî Eğitim Bakanlığı klasikleri
arasında çıkan çeviriler yaptı. Günlerin Getirdiği
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İstanbul’da doğdu. Asıl adı Sâlih Zeki ise de
Zeki Ârif ismiyle tanındı. Babası ünlü bestekâr
Kanûnî Hacı Ârif Bey, annesi Hatice Huriye Hanım’dır. İlköğrenimini Beşiktaş’ta Âfitâb-ı Maârif Mektebi’nde, orta öğrenimini Vefa Sultânîsi’nde tamamlayarak girdiği Mekteb-i Hukuk’tan
da başarı ile mezun oldu. Hâkimlik, savcılık ve
avukatlık görevlerinde bulundu. Son vazifesi,
1952’de tayin edildiği Fatih noterliği idi. 3 Ocak
1964’te, Üsküdar’daki Mehmet Nasuhi Camii’ne
giderken tramvayda vefat etti ve Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi.
Dönemin tanınmış hukukçuları arasında yer
almasına rağmen asıl şöhretini mûsıkî sahasında
kazandı. Mûsıkîdeki ilk derslerini babasından almasının ardından, babasıyla katıldığı çeşitli mûsıkî toplantılarında Kemençeci Vasil, Ûdî Nevres,
Tanburî Cemil, Hânende Kaşıyarık Hüsamettin,
Leon Hancıyan, Hâfız Ahmed (Irsoy), Hâfız Osman gibi devrin usta mûsıkîşinaslarını yakından
tanıma imkânı buldu ve onlardan da faydalandı. Ayrıca Hacı Kirâmi Efendi’den fasıllar ve Lâmekânî Mustafa Efendi’den ilâhiler meşk ederek
hem klâsik hem de dinî mûsıkî sahasında kendini yetiştirdi. Bu çalışmaların “tavır sahibi” bir
okuyucu oluşunda çok önemli tesirinin olduğunu bizzat kendisi ifade etmiştir. Babasının vefatından sonra kemâni bestekâr Abdülkâdir (Töre)
Bey’le tanışması, onun sanat hayatında bir dönüm noktası oldu. Mûsıkînin nazarî konularına
eğilerek bu sahada derinleşme imkânı buldu.
Üsküdar’a taşındıktan sonra Kemânî Sâdi Işılay
ve babasıyla tanıştı. Işılay vasıtasıyla Şehzâde Ziyaeddin Efendi’nin Haydarpaşa’daki konağında
mûsıkî fasıllarına katıldı; faslı idare eden Bestenigâr Ziya Bey’den pek çok fasıl öğrendi. Daha
sonra devam ettiği “Darülelhân”da Ziya Bey’den
istifade etmeyi sürdürdü. Bu arada “Dârülmû-
ATILGAN, YUSUF A
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 300-301;
Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 433440; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000,
II, 231-234; R. (Rıdvan) Lâle, “Üstad ve Maruf Bestekâr Zeki
Ârif Ataergin”, Türk Mûsıkîsi Dergisi, III/35 (1950), s. 9, 1617; Alâeddin Yavaşça, “Zeki Ârif Ataergin”, Kök Dergisi, sy. 7
(1981), s. 9; Nuri Özcan, “Ataergin, Zeki Ârif ”, DİA, IV, 40.
➢ NURİ ÖZCAN
ÂTIF AHMED EFENDİ
(ö. 1806)
Osmanlı devlet adamı; mezarı
Üsküdar’dadır.
sıkî” ve “Dârütta‘lîm-i Mûsıkî” icrâ heyetlerinde
bulunan Zeki Ârif Bey, Mehmed Nasûhî Dergâhı
şeyhi Kerâmeddin Efendi’nin engin tasavvuf bilgisinden de yararlandı, bazı bestelerinin sözlerini Kerâmeddin Efendi’nin şiirlerinden seçti.
Aynı zamanda usta bir kanun icrâcısıydı. Peşrev, saz semâisi, beste, semâi, şarkı, tevşih, durak
ve ilâhi formlarında 200’ün üzerinde eser besteledi. Eserlerinde alışılmamış bir melodi zenginliği dikkati çeker. Şarkılarında bile sıkça görülen
şed ve modülasyon yönünde büyük maharetle
işlenmiş nağme örgüsü, bestekârlığının özelliklerindendir. “Sen sanki baharın kızısın, şen
çiçeğimsin” ve “Dil-i bîçâre seninçün yanıyor”
(bayâti-araban), “Beni ateşlere yakan o kapkara
siyah gözler” (şehnâz), “Hicranla geçen günleri
hasretle anarken” (acemaşîran), “Zencîr-i aşkın
dil-bestesiyim” (sultânîyegâh) mısrâı ile başlayan
şarkıları, eserlerinden bazılarıdır. Neyzen Tevfik’in ona söylediği, “Senin yerin Dellâlzâdelerin
yanında” ifâdesi, bestekârlıktaki seviyesinin en
güzel ölçüsüdür. Zeki Ârif Bey, hânende olarak
klâsik üslubun ve gazel formunun da son ustalarındandı. Pest ve tiz perdelerde güçlü, geniş oktavlı parlak bir sesi vardı. Gazel okuduğu zaman,
tiz perdelerde sazların karşılık vermede zorluk
çektikleri söylenir. Kendi üslup anlayışı ve icra
tekniğine göre bestelediği eserlerin icrâsı da o
derece güçtür. Ayrıca resim sanatıyla da amatörce uğraşmış, güzel eserler meydana getirmiştir.
Üsküdar’da Attar Çankırılı Derviş Osman’ın oğludur. Lâleli Mustafa Efendi’nin dairesinde hazine kâtibi oldu. Sonra Kethüda kalemine geçti.
Ardından Âmedî kalemine girip 1788’de Âmedîi Dîvân-ı Hümâyun yani Âmedci oldu. Aynı yıl
ramazanının on beşinde reisülküttaplığa getirildi. 9 Zilkade günü rikâb-ı hümâyun reisi olarak
İstanbul’da kaldı. Fakat hastalanınca görevini
bıraktı. İyileştikten sonra zahire nazırı, 9 Nisan
1802’de sadâret kethüdası oldu. 1804’te çavuşbaşılığa getirildi. Ertesi yıl ayrıldı.
23 Mart 1806’da öldü. Üsküdar’da Şerifkuyusu Kabristanı’nda medfundur.
Haysiyet sahibi, inşa ve kitabete âşina, zarif,
nüktedan, hezel ve istihzaya meyilli bir kimse idi.
Oğulları olan müderris Osman İsmet Efendi ve
Mehmed Behram Bey de Üsküdar’da medfundur.
› Zeki Ârif Ataergin
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 286.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ATILGAN, YUSUF
(1921-1989)
Roman ve hikâyeci; mezarı
Üsküdar’dadır.
Manisa’da doğdu. Tam adı Yusuf Ziya’dır. Babası
Tahsildar Hamdi Bey, annesi Avniye Hanım’dır.
Orta ve liseyi Manisa ve Balıkesir’de, üniversiteyi
askerî öğrenci olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde
bitirdi (1944). Maltepe Askeri Lisesi’nde bir yıl
edebiyat öğretmenliği yaptı. Komünist Partisi’ne
katılıp faaliyette bulunmak suçuyla on ay hapis
yattı. Tahliyesinin ardından Manisa Hacırahmanlı köyüne dönerek (1946) çiftçilikle uğraştı.
1976’da İstanbul’a yerleşti. Milliyet, Karacan ve
Can Yayınları’nda danışmanlık, çevirmenlik ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
77
A ATLI, HALİT LEMİ
 Yusuf Atılgan
› Halit Lemi Atlı
redaktörlük yaptı. Kalp krizi sonucu Moda’daki
evinde öldü (9 Ekim 1989). Üsküdar’da Bülbülderesi Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İlk romanı Aylak Adam’la (1959) başarıya
ulaşan yazarın eserlerinde yabancılaşma ve bunun sonucu olan yalnızlık ana temayı oluşturmuştur. En fazla öne çıkan Anayurt Oteli (1973)
romanında iletişimsizlik, yaşamın anlamsızlığı
gibi tezleri işler.
Kaynakça: “Atılgan, Yusuf ”, TBEA, I, 121-124.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ATLI, HALİT LEMİ
(1869-1945)
Türk mûsıkîsi bestekârı, hânendesi ve
hocası; Üsküdar’da doğdu.
78
Üsküdar Sultantepesi’nde doğdu. Babası İbrahim
Hakkı Bey, annesi Dilber Hanım’dır. Doğumundan bir hafta sonra annesini, iki yaşında da babasını kaybettiğinden ablası ve eniştesi tarafından
büyütüldü. Fatih ve Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’nden sonra Mekteb-i Mülkiye’ye devam ettiyse
de bitiremedi. Bu arada özel hocalardan Türkçe,
Arapça ve Fransızca dersleri aldı. On dokuz yaşlarında Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi’nde
ve Takvîm-i Vekāyî’de muhabir olarak çalıştı. 19
Ağustos 1890’da “sâniye” rütbesi verildi. Dört yıl
sonra Dâhiliye Nezâreti’nden Zabtiye Nezâreti
Mektûbî Kalemi’ne geçti. Takvîm-i Vekāyî’deki
vazifesinden ayrılarak (1907) hayatının bundan
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
sonraki kısmını mûsıkî ile geçirdi. Bir süre İzmir’de Deniz Ticaret Müdürlüğü Liman Dairesi
şefi olarak görev yaptı. 25 Kasım 1945’te Suadiye’deki evinde vefat etti ve İçerenköy mezarlığına
defnedildi.
Atlı, rüşdiye talebesi iken eniştesi Şefik Bey’in
Fatih’teki konağında yapılan aylık mûsıkî toplantılarında mûsıkî zevkini almaya başladı. Bu
toplantılarda Hacı Kirâmî Efendi, Santûrî Edhem Bey, Kemânî Şeref Dürrî Efendi, Hânende
Domates Ahmed Efendi, Kadıköylü Hâfız Yusuf
Efendi gibi dönemin ünlü sâzende ve hânendelerini tanıdı. İlk mûsıkî derslerini Hâfız Yusuf
Efendi’den aldıktan sonra Hacı Ârif Bey’le tanışarak ondan faydalandı. Mûsıkîde faydalandığı diğer üstadlar arasında Bolâhenk Nuri Bey,
Hacı Fâik Bey, Leon Hancıyan ve Tanbûrî Cemil
Bey özellikle zikredilmelidir. Ayrıca samimi arkadaşlarının başında bestekâr ve hânende Rifat
Bey gelirdi. Türk mûsıkîsinde şarkı formunun
en başarılı bestekârlarından olan Lemi Atlı’nın
eserlerinde hareketli bir üslup hâkim olup bilhassa ritm zevki ve melodik ifade özelliği dikkati
çeker. Mehmet Âkif Ersoy’un “İstiklâl Marşı” da
dâhil olmak üzere 300’ün üzerinde eser bestelemişse de nota öğrenmediği için bunların yarısına
yakını unutulmuştur. Bestelerini Fulya Akaydın,
Leon Hancıyan ve Selâhattin Pınar gibi sanatçılar
notaya almıştır. “Siyah ebrûlerin duruben çatma”
(uşşak), “Bir kendi gibi zâlime düşmüş, yanıyormuş” (kürdîlî hicazkâr), “Severim her güze-
ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ A
Kaynakça: Canlı Tarihler: Lemi Atlı, Hatıraları, İstanbul 1947,
s. 91-145; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 213-214; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi İstanbul 1970, s. 133-141;
M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 88-93;
İzzettin Ökte, “Lemi Atlı”, Türk Mûsıkîsi Dergisi, sy. 18, İstanbul 1949, s. 7, 15; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi,
İstanbul 1969, I, 82-84; Nuri Özcan, “Atlı, Halit Lemi”, DİA, IV,
81-82.
➢ NURİ ÖZCAN
(1728) senesi Ramazan ayında vefat etmiştir.
Kabri, Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Türbesi
yanındaki Şeyhler Mezarlığı’nda Reisü’l-hulefâ
Şeyh Mak’ad Ahmed Efendi Türbesi’ndedir.
Üsküdar’da Atpazarı semtinde 1720 yılında bir mescit yaptırmıştır, Mescit eski Atpazarı
Caddesi, Yeni Toptaşı Caddesi ile Beygirciler Sokağı’nın birleştiği yerde ve köşedeki 1141 (1728)
tarihli Genç Mehmet Paşa Çeşmesi’nin arkasında
idi. Zamanla ortadan kalkan mescit yerine Vakıflarla işbirliğine gidilerek, Semiha Şakir Vakfı
tarafından 1984 -1985 tarihleri arasında yeni bir
cami yaptırılarak ibadete açılmıştır.
Kaynaklar: Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul
1281, II, 219-220; Sicill-i Osmânî, III, 427; H. Kâmil Yılmaz,
Azîz Mahmud Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, İstanbul 1999, s.
267; Haskan, YBÜ, I, 77-79.
➢ M. BİROL ÜLKER
ATSIZ, H. NİHAL
(1905-1975)
Türkçü fikir ve mücadele adamı; mezarı
Karacaahmet’tedir.
Atpazarî Mescidi
yerine yapılan
Hacıbedel Mustafa
Efendi Camii

li, senden eserdir diyerek” (hicaz), “Zaman olur
ki anın hacle-i visâlinde” (hüseynî), “Bu zevk u
safâ sahn-ı çemenzâra da kalmaz” (rast) mısrâıyla başlayan şarkıları, günümüzde de büyük bir
zevkle okunup çalınan eserlerinden sadece birkaçıdır.
Gür ve etkili sesi ve hançeresiyle köşk ve yalılarda düzenlenen mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez hânendelerindendi. Gençliğinde “Boğaziçi Bülbülü” diye şöhret bulmuştu. Özellikle
Tanbûrî Cemil Bey’le okumaktan zevk aldığını
söylerdi. Bir süre Kanlıca ve Rumelihisarı’nda
oturduktan sonra ömrünün son yıllarını Suadiye’de geçirdi. Yakın dostu Kemal Niyazi Seyhun’la
dolaşır, Çamlıca’ya giderek Setbaşı Gazinosu’nda
fasıl dinler, onun orada bulunduğunu hisseden
sanatkârlar fasla çekidüzen verirlerdi.
İstanbul’da doğdu (1905). İlk ve orta öğreniminin ardından girdiği Askerî Tıbbiye’nin üçüncü
ATPAZARÎ OSMAN EFENDİ
(ö. 1140/1728)
Üsküdar’daki Hüdâyî Tekkesi
şeyhlerinden.
Aslen Bilecikli olup Seyyid Osman Efendi olarak
tanınmıştır. Aziz Mahmud Hüdâyî âsitânesinin
şeyhlerindendir. Dede Çelebi adıyla bilinen Filibeli Mehmed Sabûrî Efendi’nin 1130 (1718)
tarihinde vefat etmesi üzerine dergâha şeyh olmuştur. Osman Efendi, banisi olduğu mescidin
semtinden dolayı, Atpazarî lakabıyla ünlenmiştir. Hadîkatü’l-cevâmi’nin müellifi, onun için
“Mehmed Sabûrî Efendi’nin 1130’da vefat etmesi
üzerine Hüdâyî Dergâhı’na şeyh oldu” demektedir. Oysa Silsile-i Celîle-i Celvetiye’de Sabûrî
Efendi’den sonra oğlu İsmail Efendi’nin şeyh
olduğu görülmektedir. İsmail Efendi çok küçük
yaşta olmasından dolayı onun yerine vekâlet
etmiş olabilir. Kaynaklara göre kendi tekkesini
1133 tarihinde yaptırmış ve Hüdâyî tekkesinde
Şeyh olarak pek fazla kalmamıştır. Şeyh Selâmi
Ali Efendi’den hilâfet alan Osman Efendi 1140
79
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A ATSIZ, H. NİHAL
I (İstanbul 1949), İstanbul Kütüphanelerine Göre
Ebussuud Bibliyografyası (İstanbul 1967), Âlî Bibliyografyası (İstanbul 1968), Türk Edebiyatı Tarihi (1943) gibi tarih incelemeleri; Bozkurtların
Ölümü (1946), Bozkurtlar Diriliyor (1949) gibi
tarihî romanlarıyla Dalkavuklar Gecesi (1941)
adlı siyasi hiciv kitabı bunlar arasındadır. Ruh
Adam (1972) romanında ise daha çok kendini
anlatmıştır.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, II, 1235-1237; Akkan Suver, Nihal Atsız, İstanbul 1976; Altan Deliorman, Tanıdığım Atsız, İstanbul 1976; Ömer Faruk Akün, “Atsız, Hüseyin Nihal”, DİA,
IV, 87-91.
➢ AZMİ BİLGİN
AYAŞLI, MÜNEVVER
(1906-1999)
Roman ve hâtıra türündeki eserleriyle
tanınan yazar; uzun yıllar Çengelköy ve
Beylerbeyi’nde yaşadı.
 H. Nihal Atsız
80
sınıfından atıldı. Edebiyat Fakültesi’ni bitirip
(1930) bir yıl sonra asistan oldu. Neşretmeye
başladığı Atsız Mecmua’daki bazı yazıları dolayısıyla mecmua kapatılıp asistanlık görevine de
son verildi. Malatya ve Edirne’deki öğretmenlik
sonrası çıkardığı Orhun mecmuası kapatılınca
(1933) mesleğine geri döndüyse de işine son verilip “Irkçılık-Turancılık Davası”ndan yargılandı (1944-1947). Süleymaniye Kütüphanesi’nde
uzmanlık (1949) ardından da Haydarpaşa Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği yaptı (1950-1952).
Verdiği bir konferans üzerine geri döndürüldüğü
kütüphane görevinden 1969’da emekliye ayrıldı.
1964’ten itibaren çıkarmaya başladığı Ötüken’deki yazıları dolayısıyla kısa süre Üsküdar’daki Toptaşı Cezaevi’nde yattı (1973). 1975’te vefat edince
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İnandığı Türkçülük davası için bir ömür
boyu mücadele verdi. Yalnız Türkiye Türklüğü
ile değil yabancı devletlerin boyunduruğu altında yaşayan Türklerin sıkıntılarıyla da ilgilendi.
Türklerin ileride siyasi bir birliğe kavuşabileceğini söyleyerek bunun bir maceracılık olmadığını
belirtti.
Tarih, bibliyografya, edebiyat tarihi alanında birçok eser kaleme aldı. Türk Tarihi Üzerine
Toplamalar I (İstanbul 1935), Osmanlı Tarihleri
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
O sırada Osmanlı Devleti sınırları dâhilinde bulunan Selânik’te dünyaya geldi (1906). Osmanlı
ordusunda yüksek rütbeli bir subay olan babasının görevi dolayısıyla küçük yaşta memleketin
çeşitli bölgelerini dolaşma imkânı buldu. Alman
mektebinde okuduktan sonra bir süre de Paris’te
College de France ile Şark Dilleri Mektebi’ne devam etti. Burada Fransızca ile birlikte Arapça ve
Farsça öğrendi; ayrıca tanınmış şarkiyatçı Louis
Massignon ile Henri Masse’in İslâm tasavvufu
derslerini takip etti. Daha sonra Tanzimat devrinin ünlü devlet adamlarından Viyana büyükelçisi iken intihar eden Sadullah Paşa’nın oğlu
Nusret Sadullah (Ayaşlı) ile evlendi.
Evlendikten sonra hayatının büyük bir kısmı
Çengelköyü’ndeki Sadullah Paşa yalısı ile daha
sonra Beylerbeyi’ndeki başka bir yalıda geçti. Osmanlı sarayında yetişmiş olmanın yanı sıra tahsilini Avrupa’da yapmış olması dolayısıyla, her
iki kültür ve hayat tarzından haberdar olmanın
kazandırdığı birikimi hâtıra türündeki eserleriyle romanlarında bol bol kullandığı dikkati çeker.
Mevlevî muhibbi olan yazar, 1960-1970 yılları arasında Yeni İstanbul, Sabah ve Yeni Asya
gazetelerinde günlük politika yazıları da yazmış,
Çengelköyü’ndeki yalısı 70’li yıllardan sonra
devrin tanınmış ilim, fikir adamı ve edebiyatçılarının sık sık gidip geldiği, çeşitli sanat ve kültür
AYAŞLI, MÜNEVVER A
sohbetlerinin yapıldığı, mûsıkî fasıllarının icra
edildiği önemli bir kültür mahfili olmuştur.
Gerek kendi ailesi, gerekse evlendikten son-
› Münevver Ayaşlı
Münevver Ayaşlı’nın
yaşadığı Sadullah Paşa yalısı

ra bir hariciyeci olan eşi dolayısıyla son dönem
Osmanlı bürokrasisinde önemli roller oynamış
birçok devlet adamı ve politikacıyı yakından tanıma fırsatı bulmuş, hâtıralarında ve romanlarında çevresinden edindiği birçok önemli bilgiyi
de aktarmıştır. Kendisini yakından tanıyanların
naklettiğine göre bir Osmanlı ve İstanbul sevdalısı olan Münevver Ayaşlı, Osmanlı Devleti’nin
yıkılışına şahit olmuş, eserlerinde büyük bir
ustalıkla dile getirdiği bu acıyı ölünceye kadar
unutmamıştır.
20 Ağustos 1999’da vefat eden Münevver
Ayaşlı’nın kabri Rumelihisarı’nda Âşiyan Mezarlığı’ndaki aile kabristanında eşinin yanındadır.
Pertev Bey’in Üç Kızı (1968), Pertev Bey’in İki
Kızı (1969) ve Pertev Bey’in Torunları (1969) adlarıyla üç roman da kaleme almış, bir kısmı doğrudan doğruya İstanbul’la, bir kısmı yakından
tanıdığı önemli şahsiyetlerle ilgili hâtıra türünde
19. Asır, Teşrîn-i sâni ve Ötesi, Kıbrıs ve Fetvası
(1971), İşittiklerim, Gördüklerim, Bildiklerim
(1973), Dersaadet (1975), Edeb Yâ Hû (1984),
Avrupaî Osmânî ve Rumeli ve Muhteşem İstanbul
(1990), Geniş Ufuklara ve Yabancı İklimlere Doğ-
81
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
A AYRAL, MACİT
ru I (1991), Geniş Ufuklara ve Yabancı İklimlere
Doğru II (1991) kitaplarını yayımlamıştır. Vaniköy’de Fazıl Paşa Yalısı adlı bir eseri daha bulunmaktadır.
Kaynakça: İnci Enginün, “Ayaşlı, Münevver”, TDEA, I, 238;
Selim İleri, “Ayaşlı, Münevver”, DBİst.A, I, 468-469; Bahriye
Çeri, Münevver Ayaşlı Romanları, Paris 2008.
➢ ABDULLAH UÇMAN
AYRAL, MACİT
(1891-1961)
Beylerbeyi doğumlu hattat.
İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (11 Nisan 1891).
Babası şehremâneti Zebhiye (mezbaha) İdaresi
Müdürü İbrahim Zühdü Bey’dir. İlk ve orta öğreniminden sonra Üsküdar İdâdîsi’ne devam etti.
Son sınıfında iken sağlığı bozuldu. Bu yüzden
mektepten ayrılmak zorunda kaldı. Beylerbeyi Hamidiye Mektebi’nde ilköğrenimi sırasında
babasının teşviki ile mektebin yazı hocası Şefik
Bey’in talebelerinden Ali Efendi’den sülüs ve nesih meşk etti. Daha sonra Enderun Mek-tebi hat
hocası Ahmed Rakım Efendi’den sülüs ve nesih
meşkine devam ederek yazısını ilerletti. Yazıda
aldığı bu eğitimle beraber, hayranı olduğu Şefik Bey’in sülüs ve nesih yazılarını örnek aldı.
Bu yolda yazısını geliştirerek üstün bir seviye
elde etti. Yazı eğitimine Medresetü’l-hattâtîn’de
devam etti. Orada Hulusi Efendi’den nesta‘lik
(ta‘lik) meşk ederek icâzet aldı (1923). İsmail
Hakkı Altunbezer’den celî sülüsün inceliklerini
öğrendi.
 Macit Ayral
İlk görevine Evkaf Nezareti Kalemi’nde başladı (1908). Evkaf Nezareti muhasebe idaresinde
çalıştığı dönemde vakıf eserlerinin restorasyonlarında yıpranan yazıların tamiri ile plan ve projelerin yazılarını da yazdı. Resmi görevini İstanbul Polis Müdüriyet-i Umûmiyesi’nde sürdürdü.
İşinde dikkatli, temiz, çalışkan ve dürüst oluşu
nedeniyle amirlerinin takdirini kazandığı ve bir
maaşla ödüllendirildiği görülmektedir.
İstanbul Polis Müdüriyeti sicil mümeyyizi iken bu görevinden ayrılarak Bâbıâli caddesinde yazıhane açıp hattatlık mesleğini yürüttü
(1339/1923). Bir müddet sonra bu işini bıraktı ve
Ankara Vilayet Meclis-i Umûmi başkâtipliğinde
uzun yıllar bulunup emekliye ayrıldı. Tekrar İstanbul’a döndü. Bu arada Bağdat Güzel Sanatlar
Akademisi’nde hat dersleri vermek üzere Irak’a
davet edildi (1956). Bağdat’ta dört yıl hat hocalığı yaptıktan sonra 1959 Temmuzunda Türkiye’ye
döndü. 19 Mart 1961’de İstanbul’da vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
Aklâm-ı sitte ve nesta‘lik (ta‘lik) yazılarda yetişmiş usta bir hattat olmakla beraber daha çok
nesih, sülüs ve celî yazılara emek verdi. Sanat
kudretini bu sahada gösterdi. Bilhassa imzasız
yazıların hattatını ve tarihini kesin bir tahminle
bilir, her türlü yazıdan anlar, bu yazıların sanat
seviyesini değerlendirirdi. Şişli, Levent, Şile, Bebek, Kamer Hatun ve Davut Paşa camilerinde
celî sülüs yazıları, müze ve koleksiyonlarda sülüs,
nesih kıta ve levhaları bulunmaktadır.
Başlangıçta sülüs ve celî sülüste Şefik Bey
tavrında yazdı. Daha sonra Sami Efendi yolunda
eserler verdi. Necmettin Okyay, onun hat sanatındaki mevkiini şöyle değerlendiriyor: “Macit
Efendi önceleri tıpkı Şefik Bey şivesinde yazmıştır. Eğer eserinin altına imza atmamış olsa ve faraza bunu Şefik Bey görse: ‘İmzamı unutmuşum’
der, kaleme sarılırdı. Macit bu derece usta biriydi. Sonradan bu yoldan ayrılması zor olmuştur.”
Eserlerinde Hüseyin Macid, Abdülmecid,
Macid b. Zühdî çoğunlukla da Macid imzasını
kullandı.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 179182; Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999,
s. 98-99; Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts., s. 263; M.
Hüsrev Subaşı, “Ayral, Macit”, DİA, IV, 284.
➢ MUHİTTİN SERİN
82
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
AYTAÇ, HÂMİT A
› Macit Ayral’ın sülüs
nesih hatlarla yazdığı
koltuklu bir kıtası
AYTAÇ, HÂMİT
(1893-1982)
İslâm dünyasında tanınan, sevilen
ve yazıları örnek alınan son Osmanlı
hattatı.
ği İstanbul’a gitti. Sânayi-i Nefise Mektebi’nin o
yılki kayıtları kapandığından Hukuk Mektebi’ne
kaydını yaptırmak zorunda kaldı. Ertesi yıl Sa Hattat Hâmit Aytaç
Diyarbakır’da doğdu (r.1309/1893). Asıl adı
Mûsâ Azmi’dir. Yazılarında önceleri Azmi, daha
sonra müstear ismi olan “Hâmid” imzasını kullanmış ve bu isimle tanınmıştır. Babası Zülfikar
Efendi, annesi Münteha Hanım’dır. Büyük dedesi
Âdem-i Âmidi tanınmış hattatlardandır.
İlköğrenimini Diyarbakır’da tamamladı.
Mektebin hocası Mustafa Âkif Tütenk, Hâmid’in
resim ve yazıya karşı ilgi ve yeteneğini görerek
ona hüsn-i hat öğretti. Daha ilk mektepte başlayan bu sanata düşkünlüğü hayatı boyunca artarak devam etti ve sanatkâr kişiliği daima öne
çıktı. Diyarbakır Askerî Rüşdiyesi’nde okuduğu
yıllarda mektebin resim hocası Ahmed Hilmi
Bey ve Hocası Said Efendi’den sülüs ve nesih,
Vahid Efendi’den rika’ yazılarını meşk ederek
resim sanatını ve yazısını ilerletti. Bu arada özel
olarak Arapça ve Farsça dersleri aldı. Diyarbakır
İdâdîsi’nden mezun olduktan sonra (1909) daha
iyi bir sanat eğitimi almak için özlemini çekti-
83
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Hâmit Aytaç’ın
celî ta‘lik bir
levhası
"HARFLERİN BESTEKÂRI"
Çocukluk yıllarına ait hatıralarını Süheyl Ünver’e şöyle anlatıyor:
“Hatırladığım en ufak yaşlarımda annemin terbiyem hususunda çok meraklı olduğunu ve titiz davrandığını
bilirim. Daima yalnız oynamamı isterdi. Ben ne istersem yapmak için külfete hatta zahmete katlanırdı.
“Diyarbakır İdâdisi’nde yazı ve edebiyat hocası, akrabasından Abdüsselam efendi ile karşılaştım. Bu zatın
sülüs ve celî şivesi çok hoşuma gidiyordu. Diğer hocalarım da güzel yazarlardı. Ama yazı şiveleri ruhumu
okşamazdı. Fakat Abdüsselâm Efendi’nin yazı tarzı ve üslûbu bugün en ziyade perestişkârlarından birisi
olduğum Mustafa Rakım Efendi merhumun üslûbunu andırır şivede idi. Daha o zaman sanki bediî bir his
ve zevkin tesirinde tasavvur eylediğim bu yazı şivesini Abdüsselâm Efendi’de görmüş ve kendisinden meşk
almaya devam etmiştim. Sonraları Mustafa Rakım’ın güzel ve nefis âsarıyla karşılaşınca görüş ve tasavvurumun isabetini anladım.”
“Eserlerimin başında yazmaya muvaffak olduğum iki Kur’ân gelir. Bilhassa bu iki eserim diğerlerine bedeldir. Onlarla ne kadar iftihar etsem azdır. Bunlardan bir tanesi hem Türkiye’de hem Almanya’da tabedildi,
böylece kitap halinde görme bahtiyarlığına eriştim. Diğerini de merak ve sabırsızlıkla bekliyorum. İnşaallah
onu da basılmış olarak görmek nasip olur. Zaten hattatların en büyük emeli Kur’ân-ı Kerim yazabilmektir.
Zira bu herkese nasip olmaz. Bu bakımdan ben kendimi bahtiyar addediyorum.
Diğer eserlerime gelince, bunca uzun yılların mahsulü olan eserlerimin birçoğunu bugün hatırlayamıyorum bile. Bazılarını görünce de o yıllara ait hatıralar gözümde canlanıyor. Zaten bütün eserlerimi tek tek
saymam mümkün değil. Sadece mühim olanlarından bazılarını zikredeyim: Camilerdeki yazılarımın en
mükemmeli Şişli Camii’nin yazılarıdır. Bu bana Allah’ın bir lutfu idi. Şimdi böyle bir yazıyı yazabileceğimi zannetmiyorum. Caminin mimarı Vasfi Bey akademiden arkadaşımdır. Necmettin Okyay, Kur’ân-ı
Kerim’den bazı ayetler seçmiş, onları bana getirdi. Ben de bunlar arasından Tevbe suresinin 18. ayetinin
bir kısmını seçtim. Önce kurşun kalemle istif şeklini karaladım. Asıl yazıyı yazarken, lâmelifleri bir türlü
yerleştiremiyordum, yorulmuşum. Işığı söndürdüm ellerimi göğsüme kenetleyip gözlerimi kapadım. Kısa
zamanda dalmışım. Rüya ile yakaza arasında yazının bütün istifi gözümün önüne geldi. Lâmelifler ortada
yerleşmiş olarak duruyordu. Heyecandan uyandım lambayı yaktım ve istifi tamamladım. Caminin mimarı
Vasfi Bey, Tophane’deki Kılıç Ali Paşa Camii’nin kapı yazılarını görmemi tavsiye etmişti. İyi ki gidip görmemişim, yoksa onların tesirinde kalırdım ve bu yazı yazılamazdı. Yazı üç gruptan müteşekkildir: En altta
ortada Mevlana’nın sikkesini, daha yukarıda burun ve iki göz gibi insanın simasını andırır. Daha sonraları
bazı kimselerin arzusu ile bu yazıyı levha olarak da yazdım.
Bundan başka Ankara Kocatepe Camii ile Eyüp Camii kubbe yazıları, Söğütlüçeşme Camii kapı başlarındaki yazılar, Paşabahçe Camii, Hacı Küçük Camii ve Yeni Postahane arkasındaki mescidin yazıları, Kasımpaşa
Camii dış revak (Nebe Suresi), Çanakkale Çan Camii, Denizli Tavas Camii yazıları. Ayrıca Cevşenü’l-kebir
ve Hizbü’l-envâr adlı evrâd ile elifbâ cüzleri, kırk hadis, Hazret-i Mevlana: Hayatı ve Eserleri (Arapça ve
Farsça olarak), sayısız kitap kapağı yazıları, hat örnekleri, hilyeler, mezar taşları, Yûnus Emre, Fuzûlî, Şeyh
Galib, Nabi, Yahya Kemal gibi şairlerin şiirlerinden bazıları ki, bunlar arasında bilhassa Yahya Kemal’in
“Ezân-ı Muhammedi” ve “Rindlerin Ölümü” ile Nabi’nin “Sakın Terk-i Edebden...” şiirleri en mühimleridir
ve binlerce levha. Levhalarımdan en beğendiğim, Mustafa Rakım’ın yazdığı Fatiha’yı aslına uygun olarak
yazdığım levhadır. Bu levhayı tam altı ayda tamamlayabilmiştim.”
(“Harflerin Bestekârı Kendini Anlatıyor” Köprü’ den)
A AYTAÇ, HÂMİT
 Hâmit Aytaç’ın
celî ta‘lik bir
levhası

Hâmit Aytaç’ın
Karacaahmet’teki
mezarı
86
nayi-i Nefise Mektebi’ne kaydını yaptırdı. Bu
mektebe devam ettiği sırada Maarif Nezareti’nin
mekteplerde açık bulunan hat hocalığı için açtığı
imtihana girerek başarılı oldu (1910). Yaşı yirmiyi doldurmadığı için resmî mekteplerde görev
alamadı, özel Gülşen-i Maârif Mektebi’ne hoca
olarak kabul edildi. Bu görevi sırasında henüz
ortaokul talebesi olan Halim Efendi’ye hocalık
yapmış, yazı meşk etmiş onu geleceğin büyük
hattatı olarak hazırlamıştır. Bir müddet sonra,
hocalık ve talebelik bir arada usule uygun görülmeyince Sanayi-i Nefise Mektebi’nden ayrıldı.
Önce Rüsûmat (Gümrük) Matbaası müdürlüğüne (1911) buradan ayrılarak Mekteb-i Harbiye
Matbaası hattatlığına atandı (1913).
Yoğun bir iş hayatı içinde fırsat buldukça İstanbul’un meşhur hattatlarından Neyzen Emin
Efendi, Nazif Bey, Hulûsi Yazgan, İsmail Hakkı
Altunbezer, Kâmil Akdik’ten istifade etti. Bu üstatlardan düzenli bir meşk almamakla beraber
üstün kabiliyeti sayesinde her tür yazıda süratle
ilerledi. 1913’te hocası Nazif Bey’in vefatıyla boşalan Erkân-ı Harbiye Matbaası hattatlığına geçti. Birinci Dünya Savaşı patlak verince askerlik
görevini Yıldırım Orduları Grubu emrinde yaptı
ve harita üzerinde çalışmak üzere Berlin’e gönderildi. Bir yıl orada kaldıktan sonra İstanbul’a
döndü. Matbaadaki işlerinin yanında, akşamları
çalışmak için Hamid takm a ismiyle Cağaloğlu’nda “Hattat Hâmid Yazı Evi” adıyla bir yazıhane açtı. Resmî görevi dışında ikinci bir işte çalışmak yasak olduğundan kendi isteğiyle Erkân-ı
Harbiye Matbaası’ndan ayrılarak (1920) açtığı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yazıhanede hattatlık mesleğini icra etti. Şöhreti
yayılınca günden güne müşterileri de çoğaldı. Bu
yoğun çalışmaları onun mesleğinde ilerlemesine
vesile oldu. Arif Hikmet’in ölümüyle dul kalan
eşi Âdile Hanım’la önce iş ortaklığı yaptı sonra da evlendi. Kendi iş yerini “Arif Hikmet Yazı
Yurdu”na taşıdı. Fakat evlilik hayatı yürümedi.
Uzun süre ayrı yaşadığı eşinden 1960’ta ayrıldı.
AYVERDİ, SÂMİHA A
Yazıhanede kitap başlığı, kabartma etiket,
kart, çinkograflık gibi matbaacılıkla ilgili işlerin
yanında, sipariş üzerine cami yazıları ve levha
yazarak hat sanatıyla da alakasını devam ettirdi. Harf inkılâbından sonra matbaa işlerini yeni
harflerle sürdürdü.
II. Dünya Savaşı’nda ikinci defa harita subayı olarak Lüleburgaz’da askerlik görevini yaptı
(1942-1943). 1960’ta Paşabahçe Şişe ve Cam
Fabrikası’nda haftada iki gün hattatlık yaptı.
1975’te buradan emekli oldu.
Hat tarihinde benzeri az bulunur bir sanatkâr
idi. Üstün sanat gücüyle her çeşit yazıyı büyük
bir ustalıkla yazmakla beraber, daha çok Mustafa
Râkım ve Sami efendiler yolunda celî sülüs yazıya emek vermiş, bu sahada çok başarılı eserlere
imza atmıştır. Türkiye ve yurt dışından yüzlerce
yazı meraklısına yazı öğretmiş, harf inkılâbıyla
ilgi gösterilmeyen hat sanatının canlı kalmasında
ve yeni kuşaklara geçişinde önemli bir rol oynamıştır. Yetiştirdiği talebeleri arasında Halim Özyazıcı önde gelir. Günümüzde Hasan Çelebi, Hüseyin Gündüz, Hüseyin Kutlu, Hüseyin Öksüz,
Sa-vaş Çevik, Hüsrev Subaşı, Fuad Başar, Turan Sevgi-li, yurtdışında Haşim Bağdâdî, Yusuf
Zennun icazet verdiği öğrencilerindendir.
18 Mayıs 1982 tarihinde vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda Şeyh Hamdullah’ın yakınına
defnedildi.
kişiliği, kültür ve terbiye dairesinde büyüdüğü
geleneksel konak, yalı ve köşk çevresinde oluştu.
İbrahim Efendi Konağı adlı anı-romanı başta olmak üzere bazı eserlerinde çocukluk ve ilk gençlik yıllarının geçtiği bu çevrelerdeki hayat düzenini anlatmıştır. Manevi dünyası, 1927 yılında
tanıdığı Hırka-i Şerif Ümm-i Kenan Dergâhı
şeyhi Kenan Rifâî’nin rehberliğinde şekillendi.
Yazı hayatına 1938’de Aşk Budur romanıyla
adım attı ve 1945’e kadar art arda romanlar ve
hikâyeler yayımladı. Bu tarihten sonra Büyük
Doğu, Türk Yurdu, Resimli İstanbul Haftası, Anıt,
Havadis, Türk Kadını, Tercüman, Türk Edebiyatı
gibi gazete ve dergilerde makale ve deneme türünde yazılar yazdı. Edebî hayatına tarihî ve sosyal içerikli biyografi, hatıra, mektup, makalelerle
devam etti. Eserlerinin çoğunda tasavvufa, açık
ya da simgesel ifadelerle göndermelerde bulundu. 1972 yılında yayın hayatına atılan Kubbealtı Akademi Mecmuası’nın hemen hemen her
sayısında, yazılarıyla yer aldı. 22 Mart 1993’te
Fatih’deki evinde vefat etti. Merkezefendi Kabristanı’nda toprağa verildi.
Konya’da 1954’te Şeb-i Arûs merasimlerinin
başlamasına, Yeni Doğuş Cemiyeti’nin kurulmasına öncülük etmiş olan yazar, Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı’nın kurucu üyesi
olmuş, İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal
Enstitüsü, Türk Kadınları Kültür Derneği gibi
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 119123; “Harflerin Bestekârı Kendisini Anlatıyor”, Köprü, sy. 61
(1982), s. 8-15; Ali Alparslan, “Hattat Hamid Aytaç”, Hayat
Tarih Mecmuası, sy. 11 (1972), s. 16; M. Hüsrev Subaşı, “Aytaç,
Hâmid”, DİA, IV, 287-289; Hattat Hâmid Aytaç Kitabı (haz. İsmail Yazıcı), İstanbul 2002.
› Sâmiha Ayverdi
➢ MUHİTTİN SERİN
AYVERDİ, SÂMİHA
(1905-1993)
İstanbul üzerine eserleri bulunan yazar,
romancı.
İstanbul Şehzadebaşı’nda dünyaya geldi. Babası
Miralay İsmail Hakkı Bey, annesi Mediha Hanım’dır. Baba tarafından ailenin kökü Ramazanoğullarına dayanır. Beş yaşındayken mahalle
mektebinde başladığı eğitimine Süleymaniye
İnas Numune Mektebi’nde devam etti. Bu okuldan mezuniyetinden sonraki (1921) eğitimi
özeldir. Fransızca ve keman dersleri alan yazarın
87
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ÜSKÜDARSALACAK
Bir taht kâidesi olan Üsküdar’ın Şemsipaşa’sı, Ayazma’sı, Doğancılar’ı, Karacaahmed’i, Bülbülderesi, Nuhkuyusu, Bağlarbaşı’sı ve Altûnizâde’sinin elleri üstünde yavaş yavaş bir saltanat yükselir: Çamlıca.
Sanki o, tahtını bulutlar arasına koyan bir esâtir kahramanıdır da, İstanbul’u gözlemek fırsatını böyle
tenha bir köşeden yapmaya karar verip tabiatın en hâkim, fakat en münzevî noktasını intihâb edivermiştir.
Amma biz, bir tahtın eteğinde, onun saçakları, püskülleri ve sayvanları mevkiinde olan gün görmüş, mihnet çekmiş, safa sürmüş Üsküdar’da bir lahza duralım.
Gerçi bu gün, yerli kalabilmekle iftihâr etmekten gayrı yüzünü ağartacak bir sermâyeye sâhip değilse de,
asırların kepçesiyle karıştırıla karıştırıla pişen bu aş, imâretine konanları devirler boyunca bol bol beslemiş
ve doyurmuştur. Eğer bugün Selimiye’nin kadife, halı ve kumaş tezgahlarından bir iz kalmamışsa, bu kabahat yalnız Üsküdarlının değil, Pâdişahtan kapı dilencesine kadar hepimizindir. Eğer Türk sanayiinin yüzünü güldüren Üsküdar çatmalarının bugün adını bile duyanımız yok denecek kadar azalmışsa, bu günah da
gene umûmi bünyenin omuzlarını çökerten suçlardan bir suçtur ve eğer bir zamanlar dünyâya hünerlerini
tanıtan Üsküdarlı hattatların, Üsküdarlı müzehhiblerin sanat âbidelerinden habersiz isek, bu kayıtsızlığın
da gene, bizim gafletimizin eseri olduğu şüphe götürür mü?
Her adımını attığı yerde bir sanat hareketi, bir zanaât topluluğu ve bir ticaret hamlesi vücûda getiren
Türkler, Üsküdar’da da şimdi zavallı bir geçit olan bedesteni kuruvermiş, dokuduğunu, işlediğini, yaptığını
burada toplamış; almış satmış, getirmiş göndermiş, böylece de ticaretle sanayii el ele tutuşturup, faal bir
merkezde geliştirirken, bir yandan da, Şeyh Hamdullahlar’ın, Hasan Üsküdâriler’in kalem ve fırçalariyle,
güzel sanatların en ince tellerinde bir örümcek mahâreti ile gezinip, değil yalnız İstanbul’un başka semtlerine, cihan sanat tarihine kol atmış, nam salmıştır.
Ya bu semtin mimârî âbidelerinin dilsiz dilindeki mûsıkîyi duymamak hiç, nasıl kabildir? Çoğu zaferle
bitmiş büyük seferlerin hareket noktası olan Üsküdar Meydanı’nın bağrına konduruluvermiş olan Üçüncü
Sultan Ahmet Çeşmesi, yalağına tasını testisini uzatanlara bir aşk masalı kadar güzel olan o büyüleyici edâsı
ile neler neler anlatmaz...
Cenk için sabırsızlanan yiğitlerin nâraları, at kişnemelerine karışan sefer gülbankleri, kılınç şakırtı-larına ara veren azametli tekbirler, mızrak parıltıları arasında güneş gibi yükselen sancaklar hep bu çeşmenin
önünden, bu meydanın üstünden, dâima şekil değiştiren bir bulut gibi zaman zaman gelip geçmiş ve işte
nihâyet dağılıp kaybolmuştur.
Gene bu meydan, Anadolu’ya, İran’a, Arabistan’a kalkan ticaret kervanlarını kendi sînesinde topla-mış,
uğurlamış, çeşitli gayelere bir topluluk halinde çıkan bu kalabalığın muhâtaralara ve tehlikelere endîşeli,
ümitler ve arzularla zevkli coşkunluklarına şâhid olmuştur.
Bu meydan, Sürre alaylarının o ezberlenmiş kalabalığını, tahtırevanlarını, akkâmlarını, ilmiye ricâlinin
sırmalı ferâcelerini, taylasanlarını görmüş, haşalı atlarının ayaklariyle her yıl aynı zamanda bir mahşer hâlini almıştır.
Gene bu meydan, kuldan ecir beklemeyenlerin olgunluğu ile, her dudağı kurumuşa suyunu ikrâm eden
bu çeşme, “Ben her cemiyette nâlan oldum, kötü hallilerle de iyi hallilerle de düşüp kalktım” diyen bir kâmil
er gibi, her gölgesine sığınana efendilik etmiş, her isteyiciye verici olmuş, her el açanın avucunu doldurmuş,
bıkmamış, usanmamış, esirgememiş, gece dememiş, gündüz deme-miş, kış yaz, eğri doğru, mü’min kâfir
kaydına düşmeden, her dudağı kurumuşu kandırmış, verdikçe coşmuş, coştukça vermiştir.
Dört başı mamur eski Türk cemiyeti, tıpkı hilkat gibi, suya ne büyük bir pay ayırmıştı. Ancak, her vesile
ile, temizliği mukaddes itiyâdları arasına koyduğu bu topluluğa, bol bol çeşmeler, sebiller, şadırvanlar, selsebiller kurarken, onları bir sanat dehâsı ile mayalıyarak âbideleştirmeği de, ileri ve kâmil zevkinin zarûretleri
arasına sokmuştu. Pek âlâ da bir hayrat sâhibi, filan yere getirttiği suyu, gelişigüzel bir taş oluktan akıtmak
kolaylığına gidebilmesi mümkünken, işi oluruna bağlayıcılığa düşmemiş ve kesesinin izni miktarı, suya
bir taht kurup başına da tac oturttuktan sonradır ki kitâbesine ismini kazdırmıştır. Onun için de İstanbul
çeşmeleri, çoğu bir sanat hâdisesi denecek âbideler şeklinde sokaklara, meydanlara ve şehrin en ücrâ köşelerine kadar cömerdçe serpilmiştir.
(Sâmiha Ayverdi, İstanbul Geceleri’nden)
A AZİZ DEDE, NEYZEN
kuruluşlarda da aktif rol üstlenmiştir. Çevreye
duyarlılığının bir sonucu olarak, Fatih’te, İtfaiye’den Edirnekapı’ya kadar devam eden Fevzipaşa Caddesi’nin orta kaldırımının, yine aynı
semtteki Koyunbaba Parkı’nın ağaçlandırılmasını sağlamış, esnaf ve etrafındaki gençlerle el birliği içinde ağaçların bakımıyla ilgilenmiştir.
Türk edebiyatında birçok yazarın anlattığı
İstanbul, onun eserlerinin de başkahramanı olmuştur. Romanları ve anılarının yanında İstanbul Geceleri, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları,
Boğaziçinde Tarih gibi eserlerinde İstanbul, medeniyet perspektifli bir yaklaşımla ele alınmıştır. Çocukluğu kışları Şehzadebaşı’nda yazları
Çamlıca’da geçen yazar, anılarında yer yer, Tahran Sefiri Nasuhi Bey’e komşu olan Çamlıca’daki
evlerinden, Nasuhi Bey’in kardeşi şair Abdülhak
Hamit’in Lüsyen Hanımla beraber Çamlıca’ya
gelişlerinden söz açmıştır. Kitaplarından birine
Küplüce’deki Köşk adını vermiştir. İstanbul üzerine olan eserlerinde Çamlıca başta olmak üzere
Üsküdar’ın bazı semtlerine bağımsız başlıklar altında yer vermiştir.
Kırkın üzerinde eseri bulunmaktadır. Adı geçenlerden başka bunların arasında Yolcu Nereye
Gidiyorsun, Mabedde Bir Gece, Edebî ve Manevî
Dünyası İçinde Fatih, Abide Şahsiyetler, Millî Kültür
Meseleleri ve Maarif Davamız gibi eserleri vardır.
Kaynakça: İsmet Binark, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, İstanbul 1999; “Ayverdi, Sâmiha” TBEA, I, 135-136.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
AZİZ DEDE, NEYZEN
(ö.1905)
 Neyzen Aziz Dede
90
Neyzen ve bestekâr; Üsküdar’da doğdu.
Üsküdar Doğancılar’da doğdu. Küçük yaşta Mısır’a gitti ve vaktinin çoğunu Kahire Mevlevîhanesi’nde geçirdi. Daha sonra Maliye Nezâreti’nde
memur olan babasının görevi nedeniyle gittikleri Gelibolu’da rüşdiyeyi bitirmesinin ardından
Mevleviyye tarikatına intisap etti. Burada Hüsameddin Dede’nin şeyhliği sırasında “Dede” oldu.
Bir süre sonra şeyh Mehmed Atâullah Dede’nin
daveti üzerine Galata Mevlevîhanesi neyzenbaşılığı görevi ile İstanbul’a geldi; doğduğu ve
ilk çocukluk yıllarını geçirdiği Üsküdar’a yerleşti. Daha sonraları ısrarlara dayanamayarak
Üsküdar ve Bahariye Mevlevîhanelerinin neyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
zenbaşılığı görevlerini de üstlendi. Bu üç Mevlevîhanedeki vazifesini vefatına kadar sürdürdü.
Bu arada Mısırlı prens Abdülhalim Paşa’nın isteği üzerine paşanın fasıl heyetinde yer aldı, bu
toplulukta dönemin ünlü hânende ve sâzendeleriyle pek çok icrâlara katıldı, “Boğaziçi mehtap âlemleri”nin vazgeçilmez bir neyzeni oldu.
Hayatının son yıllarını aynı zamanda dönemin
ünlü mûsıkîşinaslarının uğrak yeri olan Üsküdar
Ahmediye’de açtığı bir attar dükkânında geçirdi.
7 Mart 1905 tarihinde Kefçedede mahallesindeki
evinde vefat etti ve Üsküdar Mevle-vîhanesi haziresine defnedildi.
Gerek Kahire’de ve gerekse Gelibolu’da bulundukları sırada Mevlevîhanelerdeki dedeleri dinleyerek başlayan ney sevgisi, İstanbul’a gelince
onu ünlü virtüoz Üsküdarlı Sâlim Bey’e yöneltti.
Kahire’de her ne kadar “Sivaslı” adıyla bilinen
bir şeyhten mûsıkî ve ney derslerini almış ve zamanla kendini yetiştirerek Galata Mevlevîhanesi
neyzenbaşılığına lâyık görülmüşse de, usta neyzen Sâlim Bey’den faydalanmak ve neyzenliğin
inceliklerini öğrenmek istiyordu. Onun son derece kabiliyetli ve hevesli olduğunu gören Sâlim
Bey, öğrenciliğe kabul etti ve Aziz Dede bir süre
sonra adı ve şöhretiyle devrin önemli neyzenleri
arasında yer almayı başardı. Sâlim Bey, bestelediği eserlerini Aziz Dede’ye çaldırır ve büyük bir
zevkle dinlermiş. Onun neyinden çıkan sesin, on
neyzenin sesine bedel olduğu söylenir.
Aziz Dede, besteleriyle de haklı bir şöhretin
sahibidir. Günümüze ulaşan besteleri arasında
hicaz peşrevi, uşşak ve yegâh saz semâîleri halen
AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ A
rağbetle çalınan eserlerinden bazılarıdır. Yetiştirdiği talebeler arasında Rauf Yekta Bey, Neyzen
Mehmet Emin Bey (Yazıcı) ve Ziya Santur en tanınmışlarındandır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 505-507; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul
1958, s. 93-96; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara,
2000, I, 644-647; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi,
İstanbul 1969, I, 90; Beşir Ayvazoğlu, Neyin Sırrı Hâlâ Hasret, İstanbul 2002, s. 35-43; R. Ekrem Koçu, “Aziz Dede Efendi
(Neyzen)”, İst.A, III, 1702-1705; Nuri Özcan, “Aziz Dede”, DİA,
IV, 334-335.
➢ NURİ ÖZCAN
AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ
(1541-1628)
Üsküdar’da kendi adıyla anılan bir
külliyesi de bulunan tanınmış Celvetî
şeyhi, şair, din bilgini.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Aziz Mahmud Hüdâyî’nin
Küçük Çamlıca’daki
çilehanesi
Aziz Mahmud Hüdâyî
Külliyesi

sonra müridliğe kabul edildiği bildirilmektedir. Önce Sivrihisar’a irşad için gönderilen, altı
ay kaldıktan sonra Bursa’ya geri dönen Hüdâyî,
şehre gelmesinin hemen akabinde şeyhinin vefatı üzerine önce Rumeli’ye gitti, oradan da İstanbul’a geldi.
Küçük Ayasofya Camii’inde vazifeye başladı.
Daha sonra Fatih Camii’nde verdiği tefsir, hadis ve fıkıh dersleri sırasında ulemadan devlet
erkânına kadar uzanan geniş bir muhiti oluştu.
Fatih Camii’nde 1599 yılına kadar vaizlik de yapıp halen Üsküdar’da bulunan Hüdâyî Külliyesinin yerini satın aldı. İnşaatıyla bizzat ilgilenmek
için ikametgâhını Üsküdar’a, Rum Mehmed Paşa

Babasının adı Fazlullah’tır. 1541’de Şereflikoçhisar’da doğdu. Kaynaklarda “seyyid” olduğu bildirilmektedir. İlk tahsiline Sivrihisar’da başladı,
sonra ilim ve irfanını ilerletmek üzere İstanbul’a
geldi. Nâzırzâde Ramazan Efendi’den medrese
tahsilini görürken bir yandan da
Halvetiyye tarikatının şeyhlerinden Muslihiddin Efendi’nin sohbetlerine devam etti. Hocası Nâzırzâde Edirne’deki Sultan Selim Medresesesi müderrisliğine tayin edilince yardımcısı
olarak Edirne’ye gitti; daha sonra yine hocasının
Şam ve Mısır kadılıkları esnasında da yanından
ayrılmadı. Buralarda devrin tanınmış bilginleri
ile görüştü; Mısır’da Halvetî tarikatı büyüklerinden Şeyh Kerimüddin’den tarikatın usûl ve âdabı
ile ilgili dersler aldı. Genç yaşta tefsir, hadis, fıkıh
gibi dinî ilimlerin yanı sıra tasavvuf yolunda da
bilgisini ilerletti. 1573’te hocası Bursa kadılığına
tayin edilirken kendisi de Bursa’daki Ferhadiye
Medresesi’ne müderris oldu.
Medrese tahsilini tamamlayıp naiblik ve
müderrislik gibi resmî görevlerde bulundu. Bir
yandan da Şeyh Üftâde’nin (ö. 1580) Kaygan
Camii’ndeki vaazlarını dinliyordu. Gördüğü bir
rüya üzerine veya muhatap olduğu bir davadan
sonra resmî görevinden ayrılarak makam, mevki, mal, mülk gibi şeyleri bütünüyle terk edip tasavvuf yolunu seçti.
Üç yıl kadar Celvetî şeyhi Üftâde’nin manevî
eğitiminde kaldı. Üzerinde sırmalı kaftanı, omuzunda sırıkla Bursa sokaklarında ciğer sattıktan
91
A AZİZ MAHMUD HÜDÂYÎ
92
Camii yanına taşımıştır. Tekke ve mescidinin tamamlanmasından sonra buraya yerleşti. Külliye
1589-1595 yılları arasında tamamlandı. Bu arada
vaizlik görevini de Fatih Camii’nden Üsküdar’daki Mihrimah Sultan Camii’ni naklederek kendi
camiinde hatiplik vazifesini üstlendi. 1617’de
Sultanahmet Camii’nin tamamlanmasından
sonra ilk hutbeyi okudu ve her ayın ilk pazartesi
günü vaaz vermeyi kabul etti.
Üftâde gibi şair bir şeyhin tesiriyle tasavvufu
tercih etmiş olan Hüdâyî, İstanbul’un en büyük
camilerinde halka dinî öğütler verirken Üsküdar’daki dergâhında zengin-fakir, avam-havas
her zümreden insana manevî olgunluğun, ahlâk
ve faziletin yollarını gösterdi. Dergâhında fakirlerle zenginlerin hatta vezirlerin eşit görüldüğü,
belki fakirlere daha çok iltifat edildiği, kaynaklarda yer almaktadır.
Dergâha zaman zaman gelenler arasında
“Bahtî” mahlasıyla şiirler de yazan Sultan I.
Ahmed de bulunuyordu. Halk arasında yaygın
olan menkıbe ve kerametlerinin büyük bir kısmı I. Ahmed’le Aziz Mahmud Hüdâyî arasında
geçen olaylarla ilgilidir. Altı padişahın devrini
idrak etmiştir. Bazı padişahlara yazmış olduğu
mektupları vardır. Aile hayatıyla ilgili fazla bilgi
bulunmamaktadır. Altısı kız, on bir çocuğunun
olduğu, neslinin kızları vasıtasıyla devam ettiği
bilinmektedir. Üç defa hacca gitmiştir. 2 Ekim
1628’de (3 Safer 1038) vefat etti. Şöhreti devrinde
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
olduğu gibi ölümünden sonra da devam etmiştir.
XVII. yüzyılda tekke edebiyatının önde gelen
temsilcilerinden biridir. Tasavvuf mesleğini halk
arasında yaymak için bir yandan dinî eserler
kaleme alırken bir yandan da şiire vasıta olarak
başvuran mutasavvıflardan biri de odur. Onun
ilâhileri içten gelen bir coşkunun, samimi bir yakarışın sade, basit, fakat kuvvetli bir ifadesi olarak da kabul edilmelidir. Divan’ında 250’den fazla
ilâhi bulunmaktadır. Yurt içinde ve dışında çeşitli yazma ve basma nüshaları bulunan ve Divan-ı
İlâhiyyât olarak da adlandırılan eser, Kemaleddin
Şenocak (İstanbul 1970) ve Ziver Tezeren (İstanbul 1985) tarafından yayımlanmıştır. Yetmişten
fazlası bestelenen şiirleri bayram, ramazan, mevlid gibi çeşitli zamanlarda okunmaktadır. Celvetiyye’nin kurucusu olan Hüdâyî’nin şiirlerinde
diğer birçok tekke şairinde olduğu gibi Yunus’un
tesiri görülür.
Eserlerini Arapça ve Türkçe olarak yazmıştır.
Arapça eserleri: Nefâisü’l-mecâlis, Miftâhu’s-salât
ve Mirka-tü’n-necât, Câmiu’l-fezâil ve kâmiu’rrezâil, Hâşiyetü Kû-histâni fi Şerhi Fıkhi Keydâni,
Keşfu’l-Kınâ an Vechi’s-Semâ, Hulâsatu’l-Ahbâr fî
Ahvâli’n-Nebiyyi’l-Muhtâr. Bunlardan başka Habbeti’l-mahabbe, el-Fethu’l-bâb ve Ref-u’l-hicâb, Hayatü’l-ervâh ve Necâtü’l-eşbâh, Tecelliyat gibi çeşitli kitap ve risaleleri mevcuttur. Bu eserlerinden
bazıları Türkçeye tercüme edilmiştir.
Divanı dışında başlıca Türkçe eserleri: Mektubât, Nesâyih ve Mevâiz’dir. Ayrıca Necâtü’l-Garik fî
Cem’ ve’t-Tefrik, Mi’râciyye, Ecvibe-i Mutasavvıfâne
ve Tarikatname gibi çeşitli risaleleri de bulunmaktadır.
Kaynakça: Hüseyin Vassâf, Sefîne, II, vr. 372a-382a; H. Kâmil
Yılmaz, Aziz Mahmud Hüdâyi ve Celvetiyye Tarikatı, İstanbul
1982; Ziver Tezeren, Aziz Mahmud Hüdayi, İstanbul 1987.
➢ AZMİ BİLGİN
B
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
BALYAN, KRİKOR AMİRA
(1764-1831)
Hassa mimarlarından; Bağlarbaşı’nda
yaşamıştır.
Hassa mimarı Kayserili Merametci Bali Kalfa’nın
oğludur. Balyan (Balian) soy adını ilk defa kullanan kişidir. 1800 yılına doğru Hassa mimarı
Minas Kalfa’nın kızı Soğome ile evlenmiştir. Evinin Bülbülderesi’nin üstünde, ilk tepede olduğu,
evinin yakınında çok sayıda bülbül yetiştirmesi
sebebiyle semtin bu isimle anıldığı, Bağlarbaşı’ndaki geniş bahçelerinde işçi ve ustalarına ziyafetler verdiği belirtilmiştir. Yaptığı hayır işlerinin başında Üsküdar Surp Haç Kilisesi’nin 1830
yılındaki büyük onarımı gelmektedir. Bir korku
neticesi geçirdiği felç sebebiyle Üsküdar’da öldü
(15 Kasım 1831). Kabri Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığı’ndadır. Mezar taşında Osmanlı Türkçesi
› Balyan ailesine ait
Bağlarbaşı Ermeni
Mezarlığı’ndaki kabirler
93
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
B BALYAN, SARKİS
 Sarkis Balyan
ve Ermenice iki dilde kitabesi vardır. Ölümünden sonra Sultan tarafından görevi oğlu Garabed
Balyan ve damadı Hovhannes Serveryan’a verilmiştir.
Gençliği hakkında fazla bilgi yoktur. Sultan
I. Abdülhamid devrinde saray mimarı olduğu
söylenir. Sultan III. Selim’in müşavirliğini yaptı
ancak önemli faaliyetleri, itimadını kazandığı
Sultan II. Mahmud devrine rastlar. Yabancı elçiler ile görüşmelerde ve mezhep ayrılığı sebebiyle
anlaşmazlık yaşayan Ermeni cemaatlerin idaresi
gibi konularda Sultan tarafından bilgisine başvuruldu. Kendisine verilen bir fermanla (1809)
dilediği biçimde giyinmek, ata binmek, maiyetinde iki kişi bulundurmak, sakal bırakmak, çift
kürekli bir kayığa sahip olmak ve bazı vergilerden muaf tutulmak gibi imtiyazlar verildi.
Başlıca eserleri şunlardır: Sarayburnu’nda
1875’te yanan Eski Saray, Çırağan ve Dolmabahçe Sarayları, Eski Beylerbeyi Sarayı, Arnavutköy
Valide Sultan Sarayı, Haliç’te Defterdar Sarayı,
Nusretiye Camii, Selimiye ve Davutpaşa Kışlaları, Darphane-i Amire, Aynalıkavak Köşkü,
Sultan Mahmud’un su bentleri, Beyazıt Yangın
Köşkü.
Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler
(haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 92-94; Afife Batur, “Balyan, Krikor (Amira)”, YYOA, I, 290-291.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
BALYAN, SARKİS
(1831-1899)
Hassa mimarlarından; mezarı
Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Ermeni
Mezarlığı’ndadır.
94
Beşiktaş’ta doğdu (17 Şubat 1831). Garabed
Amira Balyan’ın oğludur. Kardeşi Nigoğos’la
beraber tahsile gönderildiği (1843) Fransa’dan,
kardeşinin rahatsızlanması üzerine geri dönmek
zorunda kaldı (1845). İkinci gidişinde (1847)
Sainte Barbe Koleji’ni, Ecole Centralen ve Ecole
des Beaux Arts (Güzel Sanatlar Okulu) akademisini bitirdi (1855). Dönüşte bir süre babası
ve kardeşi Nigoğos Bey’e yardımcı oldu. Babası
ölünce (1866) kardeşi Hagop Beyle beraber Hassa Mimarı olarak görevlendirildi. Dadyan Arakel
Bey’in kızı Makruhi Hanım’la evlendi. Sultan II.
Abdülhamid döneminde müteahhitlik girişimleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ri sebebiyle bazı iddialara maruz kalınca on beş
yılını Avrupa’da sürgünde geçirdi. Hagop Paşa
Kazazyan’ın izni ile İstanbul’a döndüyse de Kuruçeşme’deki evinde inzivaya çekildi. Kuruçeşme
önünde, kendi ismini taşıyan adacıktaki köşkünde öldü (7 Kasım 1899). Kabri Bağlarbaşı Ermeni Mezarlığında büyük pederinin yanındadır.
Projelendirmesi daha çok Kardeşi Hagop Bey
tarafından gerçekleştirilen yapıların inşası ile
meşgul oldu. Ancak binaların mimarı olarak tanındı ve çevreden gelen iltifatlara da kendisi muhatap oldu. Özellikle büyük boyutlardaki özgün
yapıları parlak zekâsı ile kısa sürede inşa edebilmesi ile tanınır. Amatör olarak resim ve mûsıkî ile de uğraştı. Eşiyle beraber “Mayr Araksi”
şarkısıyla “Kristof Kolomb” operasını besteledi.
Mekanik konularında çalışmaları vardı. Evinde
kurduğu atölyesinde icat ettiği ve imtiyazını da
aldığı bir makineden bahsedilmektedir.
Kardeşiyle birlikte inşa ettikleri binalar şunlardır: Beylerbeyi ve Çırağan Sarayları, Kandilli
BATUR, MUHSİN B
Sultan Sarayı, Kâğıthane Sarayı, Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Camii, eski Harbiye Nezareti
binası, Kasımpaşa’da eski Bahriye Nezareti binası, Beykoz’da Tokat Köşkü, Hekimbaşı Çiftliği
Köşkü, Kalender Köşkü, Yıldız Merasim Köşkü,
Ayazağa Köşkü, Topkapı Sarayı’nda Mecidiye
Köşkü, Zincirlikuyu Köşkü, Küçükçekmece Köşkü, Gümüşsuyu Kışlası, Maçka Kışlası ve müştemilatı, Çırağan Karakolu, Galatasaray Mektebi,
Beşiktaş Mektebi, Beşiktaş Akaretler ve İzmit’te
Sultan Çiftliği binası.
Kaynakça:Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler
(haz.Osman Köker), İstanbul 2003, s. 97-99; Alpay Kabacalı,
Yüzyıllar Boyunca Kültür Başkenti İstanbul’un Seçkin Kültür
İnsanları, İstanbul 2009, s. 57; Afife Batur, “Balyan, Sarkis”,
YYOA, I, 292.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
 Muhsin Batur
BATUR, MUHSİN
(1920-1999)
Üsküdar doğumlu general, kontenjan
senatörü.
Üsküdar’da doğdu (5 Aralık 1920). Babası Yüzbaşı Salim Bey, annesi Semiha Hanım’dır. İtalyan
İlkokulu’nda başladığı eğitimi sürerken babasını
kaybetti (1929). Annesinin geliri eğitimini sürdürmeye yeterli olmayacağından dördüncü sınıftan itibaren Selimiye’de yaşayan büyükbabası
Emekli Albay İsmail Hakkı Bey’in yanına gönderildi. Orada Selimisalis İlkokulu’nu (Üsküdar
19. İlkokul), Üsküdar Paşakapısı Ortaokulu’nu
bitirdi (1935). Büyükanne ve büyükbabasını ardı
ardına kaybetti. Aile bir ara Vaniköy’de, Fazlı Bey
yalısında, Beylerbeyi’nde daha ufak bir evde kiracı olarak oturdu. Haydarpaşa Lisesi’nde okurken Selimiye’deki evi açtı. 1937 başlarında Kuleli
Askeri Lisesi’ne devama başladı ve liseyi burada
bitirdi.
1940 yılında Harp Okulu’ndan asteğmen
rütbesiyle mezun oldu. Birinci Tayyare Keşif
Birliği’nde altı ay kurs gördükten sonra, Eskişehir’deki Hava Okulu’nda iki yıllık uçuş eğitimini
tamamladı (1942), Merzifon Dördüncü Tayyare
Alayı’nda pilot olarak göreve başladı. 1946 yılında girdiği Hava Harp Akademisi’nden 1949 yılında mezun oldu ve Kütahya’daki Yedinci Tayyare Alayı’na atandı. Daha sonra Dokuzuncu Hava
Üssü İkinci Tabur Komutanlığı, Hava Okulu Öğretmenliği, 191. Filo Komutanlığı görevlerinde
bulundu. 1954-1956 yılları arasında Napoli’deki
NATO Karargahında görev yaptı.
Tuğgeneralliğe yükselerek 1. Hava Kuvvet
Komutanlığı’na atandı (1961), aynı görevde iken
1963 yılında tümgeneralliğe terfi etti. Beş yıl
süre ile 1. Hava Kuvvet Komutanlığı görevinde
bulundu. Korgeneralliğe terfi ederek (1966) Genelkurmay Lojistik Başkanlığı, Yüksek Askerî
Şûra üyeliği görevlerini yürüttü. 1969’da orgeneralliğe yükselerek Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na atandı. Hava Kuvvetleri Güçlendirme
Vakfı’nı kurarak (1970) vakfın yönetim kurulu
başkanlığına getirildi. 12 Mart 1971 Muhtırası’nı
imzalayan üst düzey dört komutandan biriydi. 30
Ağustos 1973 tarihinde emekliye ayrıldı. Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından kontenjan
senatörü olarak atandı (1974-1980). Cumhuriyet
Halk Partisi’ne girdi; bu partiden cumhurbaşkanlığına aday gösterildi (1980). En yüksek oyu
almasına rağmen gerekli sayıyı tutturamadığı
için seçilemedi. 12 Eylül 1980 darbesiyle siyasî
hayatı son buldu. Anılarını Anılar ve Görüşler
(1985) adıyla kitaplaştırdı. İngilizce ve İtalyanca
biliyordu. Görevleri boyunca çeşitli madalyalarla
ödüllendirildi. 25 Eylül 1999’da öldü. Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Kaynakça:Muhsin Batur, Anılar ve Görüşler, İstanbul 1985;
“Batur (Muhsin)”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, III, 1402.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
95
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
B BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ
 Bediüzzaman Said Nursî
BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ
(1878-1960)
Bir süre Üsküdar Toptaşı
Hastahanesi’nde kalan ve daha sonra
Çamlıca’da ikamet eden son dönem
âlimlerinden.
96
1878’de Bitlis’in Nurs köyünde doğdu. İlk eğitimini köyünde ve civar medreselerde aldı. Çok
zeki olmasından dolayı kısa sürede tahsilini tamamladı ve on dört yaşında icazet aldı. Hâfıza
ve zekâsının harikulâdeliğinden dolayı kendisine
Bediüzzaman lakabı verildi. Bir süre Bitlis valisi
ile Van valisinin konağında kalan Nursî özellikle
bu ikincisinin zengin kütüphanesindeki fen bilimlerine dair eserleri de inceleme fırsatı buldu.
Bu çalışmaları neticesinde medrese tedrisatında yenilik yapılması kanaatine vardı. Kurmayı
tasarladığı Medresetü’z-Zehrâ adlı dârülfünûnda bunu gerçekleştirmek istiyordu. Burada fen
bilimleri ile dinî ilimlerin birlikte okutulması
gerektiğine inanıyordu. Bu amaçla İstanbul’a
giderek dönemin padişahı II. Abdülhamid ile
görüşmek istedi. Gerekli desteği alamayınca ve
padişahın ihsanını reddedince, Yıldız Sarayı’nın
üniversite yapılmasını istemesi vb. gibi yaptığı
bazı pervasız davranışlar yüzünden aklî dengesinin bozuk olduğu düşüncesiyle bir süre ÜsküÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
dar’da Toptaşı Akıl Hastahanesi’nde kaldı. Ancak
üç doktorun ittifakla verdiği raporla buradan
kurtulduktan sonra memleketine, oradan da İstanbul’a ve Selanik’e gitti.
Her yerde Meşrutiyet’i savunan konuşmalar yapıyor, bazı gazetelerde de aynı doğrultuda
makaleler yazıyordu. Yatıştırıcı rol oynamasına rağmen, Otuzbir Mart Olayı ile bağlantısı
olduğu zannıyla idamla yargılandığı savaş divanından beraat etti. Daha sonra çeşitli yerlere seyahatlerde bulunan Nursî, yeni dönemde
Van’da bir üniversite kurulması düşüncesiyle
tekrar İstanbul’a geldi ve Sultan Reşad’ın desteğini aldı. 1912’de Van Gölü kıyısında temeli
atılan üniversite, bir süre sonra çıkan I. Dünya
Harbi yüzünden tamamlanamadı. Bu defa Van
Kalesi’ndeki Horhor Medresesi’nde dersler verdiği talebeleri ile Ruslar’a ve onlarla birlik olan
Ermeniler’e karşı mücadele eden Nursî, 1915
yılında Ruslar’a esir düştü. İki yıl kadar Batı Sibirya’da Kosturma’da kaldıktan sonra, Bolşevik
ihtilâlinin kargaşasından da yararlanarak kaçtı
ve İstanbul’a geldi. Bir süre, dönemin akademisi
durumunda olan Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye’de
çalıştı. Bu sırada yeğeni Abdurrahman ile Üsküdar’da Büyük Çamlıca Tepesi eteklerinde olup
muhtemelen kendisine Enver Paşa tarafından
BEDİÜZZAMAN SAİD NURSÎ B

› Küçük Çamlıca’daki
Yusuf İzzeddin Efendi
Köşkü
Yusuf İzzeddin
Efendi Köşkü’nden bir
bölüm
tahsis edilen Yusuf İzzeddin Efendi köşkünde
kaldı. Bediüzzaman o yıllarını hayatının en mutlu dönemi olarak anar ve Çamlıca’yı İstanbul’un
en güzel yeri olarak niteler. İstanbul’un işgali
üzerine Osmanlı ve İslâm dünyasını kurtarma
çalışmaları yapmış, bu arada Millî Mücadele’yi
desteklemiştir. Daha sonra Ankara’ya çağrılan
Nursî Meclis’te yaptığı konuşmada ve dağıttığı
beyannamede dinî ve ahlâkî konular üzerinde durunca yeni hükûmetle anlaşamamıştır.
40 yaşından sonraki hayatı için Yeni Said tabirini kullanan Bediüzzaman 1923 yılında Van’a
giderek mesaisinin tamamını iman hizmetlerine verdi. Ancak bir süre sonra çıkan Şeyh Said
İsyanı’nda yatıştırıcı rol oynamasına rağmen
olayla ilgisi olduğu zannıyla Burdur’a, oradan da
Barla’ya sürüldü, daha sonra Kastamonu, Emirdağ gibi yerlerde zorunlu ikamete tabi tutuldu.
Çeyrek asrı aşan bu sürgünler, tarassutlar ve
hapisler döneminde Risale-i Nur Külliyatı adını
verdiği eserleri yazan Nursî tarikatçılık, cemiyetçilik, rejim aleyhtarlığı ve dinî siyasete alet
etme gibi ithamlarla defalarca yargılandı ve pek
çoğunda beraat etti. 1950’de başlayan yeni dönemde de kendisi ve talebeleri hakkında devam
eden muhakemeler yine beraatla sonuçlandı.
Yaptığı yoğun seyahatler yüzünden rahatsızla-
nan Said Nursî 23 Mart 1960’ta Urfa’da vefat eti.
Kendi ifadesiyle ömrünü İslâm’a hizmetle
geçiren Nursî’nin 130 parçadan oluşan eserleri
defalarca basılmış ve özellikle gençler tarafından
ilgiyle okunmuştur.
Kaynakça:Safa Mürsel, Bediüzzaman Said Nursî ve Devlet
Felsefesi, İstanbul 1967; Necmeddin Şahiner, Bilinmeyen Taraflarıyla Bediüzzaman Said Nursî, İstanbul 1974; Cemal Kutay, Çağımızda Bir Asr-ı Saadet Müslümanı Bediüzzaman Said
Nursî, İstanbul 1980; Şerif Mardin, Bediüzzaman Said Nursî
Olayı, İstanbul 1993; Mary F. Weld, Bediüzzaman Said Nursî,
Entelektüel Biyografisi (çev. Celil Taşkın), İstanbul 2006; Kemal
Karpat, “Nursî”, EI2 (Fr.), VIII, 145-146; Alparslan Açıkgenç,
“Said Nursî”, DİA, XXXV, 565-572.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
97
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
B BEHÇET MUSTAFA EFENDİ
 Behçet Mustafa Efendi
(Şeref Akdik tarafından
yapılmış hayalî tablosu)
› Behçet Mustafa Efendi’nin
Nasuhi Dergahı’ndaki kabri
BEHÇET MUSTAFA EFENDİ
(ö.1834)
(ö.1895)
Üsküdar’da Nasuhi Dergâhı’nda medfun
hekimbaşı ve şair.
İstanbul’da doğdu. İyi bir eğitim aldı, bu arada
Yunanca ve Latince öğrendi. Daha sonra kardeşi Abdülhak Molla gibi tıpla ilgilendi ve kendini yetiştirdi. Bir süre müderrislik yapan Behcet
Efendi 1803’te III.Selim tarafından hekimbaşılığa getirildi. Bazı yerlerde kadılık yapmasının
ardından 1817’de II. Mahmud’un iradesiyle eski
mesleğine döndü. Daha sonra Anadolu kazaskeri oldu. Üçüncü defa atandığı hekimbaşılık görevinden Rumeli kazaskerliğine terfi etti ve 1834
yılında öldü. Mezarı Üsküdar’da Doğancılar’da
Nasuhi Dergâhı haziresindedir.
1827 yılında Tıbhâne’nin açılmasında etkili
olan Behcet Efendi, Batıda verilen derslerin burada da okutulmasını sağlamış, karantina uygulamasının devreye sokulmasında etkili olmuştur.
Bu arada geleneksel tıbba dair Hezâr Esrâr (İstanbul 1285) adlı bir eser kaleme almıştır. Hacılar için yazdığı Tertîb-i Eczâ’dan başka Kolera
Risalesi (İstanbul 1247) ile Frengiye dair bir eseri
ve bazı tercümeleri daha vardır.
Kaynakça:Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler, İstanbul 1967,
s. 238-245; Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul
1970, s. 217-219; Sicill-i Osmânî, II, 31; Nil Sarı, “Behcet Mustafa Efendi”, DİA, V, 344-345.
98
BEHLÜL EFENDİ
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Türk mûsıkîsi icrâcısı ve bestekârı.
Fatih Sarıgüzel’de doğdu. Babası, Üsküdar’ın Selimiye semtinde “çatma”cılık yapan Rifat Efendi’dir. Fatih’deki mahalle mektebi ve rüşdiye tahsilinden sonra Bahriye Nezareti’nde memuriyete
başladı, burada çeşitli vazifelerde bulunduktan
sonra Mahzen-i Evrak Kalemi mümeyyizliğinden emekliye ayrıldı. 1895’te İstanbul’da vefat
etti.
Küçük yaşta Yenikapı Mevlevîhanesi şeyhi
Osman Selâhaddin Dede’ye intisap etti, ilk mûsıkî bilgilerini de ondan aldı. Dergâhtaki hocalardan tasavvûfi bilgiler alarak kendini yetiştirdi.
Burada, kısa bir süre Hamâmîzâde İsmail Dede
Efendi’den dersler almışsa da mûsıkîdeki asıl
hocası mevlevîhanenin neyzenlerinden Mûsâ
Dede’dir. Mûsıkîde yararlandığı kişiler arasında
Eyyûbî Şâhinbeyzâde Mehmed Bey, Kazasker
Mustafa İzzet Efendi ve Dellâlzâde İsmail Efendi
en önemlileridir.
Behlül Efendi, hâfızasındaki eserlerin çokluğu, kuvvetli bir mûsıkî bilgisine sahip oluşu ile
birlikte zamanın en iyi mûsıkî icracıları arasında
yer aldı. Kendine has bir üslupla okuduğu duraklar sebebiyle, “Durakçı Behlül Efendi” olarak
tanındı. Yenikapı Mevlevîhanesi’nde âyin ve nâ’t,
Üsküdar’daki Nalçacı Nasûhî tekkelerinde durak
BELGER, NİHAT REŞAT B
okur, taksim ederdi. Eyyûbî Zekâî Dede talebesi
Kâzım Uz’u, Behlül Efendi’ye götürerek “nâ’t ve
durak tavrını bu zâttan öğren” demiştir. Mûsıkî
toplantılarında çoğunlukla “serhânendelik” yapar, fasıllara daha çok Yeniköylü Hasan Efendi
ve Tanbûri Buhur ile birlikte katılırdı. Sadrazam
Ali Paşa’nın baş müezzinliğini yapmış, dinî ve
dindışı formlarda hayli eser bestelemiştir. Eserleri arasında “Tecellî-i cemâl ister gönül eğlenmez eğlenmez” mısrâıyla başlayan uşşak ve
“Vech-i yâre düş olan âlemde seyrân istemez”
mısrâıyla başlayan müsteâr ilâhiler, günümüze ulaşmış sevilen bestelerinden bazılarıdır.
Behlül Efendi, pek çok talebe yetiştirmiştir.
Bunlar arasında Musullu Âmâ Osman, Şeyh Mesud, yeğenleri Bestenigâr Ziya Bey ve Şeyh İhsan
İyisan en meşhurlarındandır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İstanbul 1943, II, 442-444; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958,
s. 104-105; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 104; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 624-625; Nuri Özcan, “ Behlûl Efendi”, DİA, V, 353.
➢ NURİ ÖZCAN
BEHRAM AĞA, KETHÜDA
(ö. 1646)
Üsküdarlı saray ağalarından.
Bir süre Valide Kösem Mahpeyker Sultan’a kethüdalık yapmış, onun icraatlarında etkili olmuş
bir kişidir. Zenginliği ile de ün yapan Behram
Ağa, efendisinin işlerinin ve hayratının nazırı
durumunda idi. 1646 yılının yaz aylarında vefat
etmiştir. Kösem Sultan’ın Üsküdar’da yaptırdığı
Çinili Camii’nin bahçesinde medfundur.
Kaynakça: Naîmâ, Târih (haz. Mehmet İpşirli), Ankara 2007,
s.416, 1054, 1101; Sicill-i Osmânî, II, 33; Haskan, YBÜ, I, 162,168.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
BEKAYÎ ABDÜLBAKİ EFENDİ,
MACUNCUZÂDE
(ö. 1003/1595)
Müderris ve Üsküdar kadısı.
İznikli bir macuncunun oğludur. Eğitimini tamamladıktan sonra Sahn-ı Seman müderrisliğine kadar yükselmiş,ardından Galata, Üsküdar
ve Mekke kadılıklarında bulunmuştur. Rivayete
göre, işrete düşkün olan Abdülbaki Efendi, 13
Ocak 1595’te, zevcesi ve bunun aşığı tarafından
mangal başında sızdığı bir sırada öldürülmüştür.
Aynı zamanda münşî olan Bekayî şiirle de meşgul olmuştur.
› Behram Ağa’nın Çinili Camii
bahçesindeki kabri
Kaynakça: Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 330-332; Sicill-i Osmânî, II, 22.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
BELGER, NİHAT REŞAT
(1881-1961)
Doktor ve siyaset adamı; Üsküdar’da
doğup büyüdü.
Üsküdar Hacı Hesna Hatun mahallesinde doğdu
(1881). Şûrâ-yı Devlet Temyiz Mahkeme Reisi
Mehmet Reşat Bey’in oğludur. İlk ve orta tahsilini Üsküdar Paşakapısı Askeri Rüştiyesi’nde, liseyi
ise Kuleli’deki Askerî Tıbbiye İdâdîsi’nde tamamlayıp Yüzbaşı rütbesi ile diploma aldı (1900).
Veba hakkında incelemelerde bulunmak
üzere Hindistan’a gönderildi. Dönüşünde Beşinci Ordu Beyrut Hastahanesi’ne tayin edildi.
Gider gitmez tutuklandı. Kaçarak Paris’e gitti ve
tıp fakültesine girdi. Sekiz sene kadar fakültenin
muhtelif kliniklerinde çalıştı. Marcel Labbe’nin
yanında uzun seneler asistanlık yaptı. Uzman
hocalar yanında laboratuar usullerinin kliniğe
tatbiki, bakteriyoloji, anatomi-patoloji, tüberküloz, zührevi hastalıklar, çocuk hastalıkları, oftalmoji, gastroentoroloji ve gastropatoloji, Proctologie, hidro-klimatoloji derslerini takip ederek
sertifikalarını aldı. 1919-1920 yıllarında Gureba
Hastahanesi’nin dâhiliye mütehassıslığını yaptı.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
99
B BERKER, ERCÜMEND SADİ
 Nihat Reşat Belger
› Ercümend Sadi Berker
Millî Mücadele yıllarında Paris’teydi. Kamuoyu üzerinde son derece etkili olan propagandalara, karşı propagandayla cevap verdi. 1921’de
Londra’da düzenlenen konferansta ve Paris’te
Ankara Hükûmeti’nin resmî ve yarı resmî temsilciliğini yaptı. Lozan Konferansı’na müşavir
ve basın temsilcisi olarak katıldı. 1936’da Yalova kaplıcalarının başına getirildi. Kaplıcaları
modern bir görünüme kavuşturdu. Atatürk’e
siroz teşhisini koydu ve tedavi sürecine katkıda
bulundu. Tıp Fakültesi Hidroklimatoloji profesörlüğüne getirildi. 1943’te Devlet Deniz Yolları
Hastahanesi’nde Sağlık İşleri Müdürlüğü yaptı.
Ardından İtalyan Hastahanesi’ne başhekim oldu.
Ayrıca Kızılay Genel Başkanlığı, İstanbul milletvekilliği, Meclis Millî Birlik Komitesi Temsilciliği; Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı yaptı.
Kaynakça: Adnan Ataç, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Askeri
Tıbbiyede Yetişen Üsküdarlı Hekimler”, Üsküdar Sempozyumu
V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 426; Nermin Çelik-Öztan Öncel,
“Hekim, Siyasetçi ve Diplomat Olarak Dr. Nihat Reşat Belger”,
Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, 16/3 (2008), s.159-165.
➢ NURDAN ŞAFAK
BERKER, ERCÜMEND SADİ
(1920-2009)
Koro şefi, bestekâr, şair ve avukat;
çocukluğu Çamlıca’da geçti.
100
Üsküdar Büyük Çamlıca’da babasının konağında doğdu (1920). Babası Adliye başkâtiplerinden Ahmed Macit Bey, annesi Fatma Belkıs
Hanım’dır. Dedesi dinî mûsıkînin büyük simaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
larından Durakçı Hacı Nâfiz Bey’dir. Çocukluğu Çamlıca’da Türk mûsıkîsi çevrelerinde geçti.
Büyük Çamlıca İlkokulu’nu, Sainte-Maria Fransız Ortaokulu’nu (1935), Haydarpaşa Lisesi’ni
(1941) ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni (1945) bitirdi. Sadeddin Arel’in yanında staj
yaparak avukat oldu. Döneminde İstanbul’un
tanınmış avukatlarındandı.
1942’de İstanbul Konservatuvarı’nda Sadeddin
Arel’in talebesi oldu. Türk mûsıkîsi nazariyatını öğrendi. Konservatuvarın Türk Mûsıkîsi bölümünü pekiyi dereceyle bitirdi. Haydarpaşa
Lisesi’nde okurken mûsıkî kolu kuran Berker,
İstanbul Üniversitesi Talebe Birliği Müzik Kolu’nu ve Üniversite Korosu’nu kurdu. Burada
seksen-doksan kişilik korolar ve saz heyeti eşliğinde son derece başarılı konserler verdi. Bu korolarda yer alan müzisyenlerden çoğu ilerleyen
yıllarda meşhur birer sanatçı oldu. Arkadaşlarıyla birlikte Üniversiteliler Müzik Derneği’ni
kurdu. 1948’de Arel ve Cüneyd Orhon’la birlikte
görevinden istifa etti. Serbest avukatlık mesleğine döndü. Yassıada Mahkemesi’nde en çok müvekkili olan avukat Berker’di.
1960-1962 yılları arasında İstanbul Radyosu
Türk Mûsıkîsi Sanat Kurulu üyesi olarak çalıştı.
TRT Denetleme ve Sınıflandırma Jürisi’nin başkanı oldu (1965). İstanbul Radyosu Erkekler Korosu’nu kurdu (1967).
Çeşitli gazete ve dergilerde yayımlanmış makaleleri, inceleme yazıları, basılmamış eserleri,
BERKSOY, SEMİHA CENAP B
enstitü ve hastahanelerde elektrokardiyografi ve
elektrofizyoloji alanlarında çalıştı. Yurda döndükten sonra edindiği bilgi ve deneyimlerin ışığında Fizyoloji Laboratuarı Rehberi adlı kitabı
yazdı (1919).
1933 yılında yapılan üniversite reformu sırasında Beşeri Fizyoloji Enstitüsünün başına getirildi. Moskova’da yapılan XV. Beynelmilel Fizyoloji Kongresi’ne Türk heyetinin başkanı olarak
katıldı (1935). 1943’te emekli oldu. Şair Mehmet
Emin Yurdakul’un yerine milletvekili olarak
Meclis’e girdi (1944). 1946 seçimlerinde Yozgat
milletvekili seçildi. Bu görevi ölümüne kadar
sürdü (28 Kasım 1949).
Alanıyla ilgili çok sayıda eser yayımladı. Beş
kuşak Üsküdarlı olup ömrünün çoğunu Üsküdar’da geçirdi.
tercümeleri ve tonal sistemini gösteren ve “Berker Cetveli” olarak anılan bir cetveli vardır. Bestekâr olarak dört saz semâisi ile birkaç söz eseri
mevcuttur. 2009 yılında vefat eden Berker, Nakkaştepe Mezarlığı’nda medfundur.
Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 179; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi,
İstanbul 1969, I, 106-107; “Berker, Ercümend Sadi”, İst.A, V,
2541-2543; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1970, s. 611-612; Cavidan Arın, “Ercümend Berker’in Cevapları”, Mûsıkî Mecmuası, XVII/214, İstanbul 1965, s. 296-297.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
BERKSOY, KEMAL CENAP
(1876-1949)
Üsküdarlı doktor, milletvekili.
Üsküdar Atikvâlide semtinde, Toptaşı yokuşunda yirmi sekiz numaralı evde doğdu (1876).
Babası Hüseyin Cenap Efendi, annesi Mesnet
Hanım’dır. Ahmediye Mahalle Mektebi, Toptaşı Askerî Rüştiyesi’nden sonra Kuleli’de Askerî
Tıbbiye İdâdîsi’ni bitirdi. Mekteb-i Tıbbiye-i
Şahane’ye girip yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu
(1897). Fizyoloji kürsüsüne asistan olarak alındı.
Bir süre sonra aynı kürsüde muallim muavini,
sonra da muallim-i sanî oldu (1903). Mebâdi-i
Fenn-i Menâfiü’l-Azâ adıyla yayımladığı (1905)
eseri ilgiyle karşılandı.
Tıbbiye Haydarpaşa’daki yeni yerine taşınınca
(1909) muallim, ardından da müderris oldu. Burada donanımlı bir fizyoloji laboratuarı kurdu.
1917 yılında ailesi ile Berlin’e gitti. Çeşitli
Kaynakça: Burhan Akgün, “Üsküdarlı Bir Hekim: Ord. Prof.
Dr. Kemal Cenap Berksoy (1876-1949)”, Üsküdar Sempozyumu
V: Bildiriler, İstanbul 2008, II., 439-456.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
BERKSOY, SEMİHA CENAP
(1910-2004)
İlk Türk opera sanatçısı; Çengelköy’de
bir yalıda büyüdü.
Çengelköy’de doğdu (1910). Babası Ziraat Bankası memuru Ziya Bey, annesi Fatma Saime Hanımdır. Maçka Silahhane-i Hümâyun başkâtibi
olan büyükbabası Cenap Efendi aynı zamanda
bir Bektaşî dedesiydi. Büyükbabasının soyağacı Cemal Paşa’ya kadar uzanır. Annesi Çengelköy’de bir yalıda yetişti.
Semiha Cenap, eğitimine Çengelköy mezarlık yokuşu üstündeki Növfer Anaokulu’nda
başladı. Çocukluk yılları Çengelköy’deki Moralı
Mehmed Bey Yalısı’nda geçti. Sekiz yaşında iken
annesini kaybetti. Amcasıyla birlikte, Çengelköy
Yenimahalle’de büyük bir evde yaşamaya başladılar. Babası bir süre sonra yeniden evlendi.
Sultanahmet’e, sonrasında Kadıköy’e taşındılar. Evlerinin karşısındaki Kuşdili Tiyatrosu ve
oyuncuları onun sanat hayatını şekillendirdi.
Evde onları taklit ediyor, bir taraftan da resim
yapıyordu.
1928’de İstanbul Belediye Konservatuvarı’na
burslu olarak girdi. 1930’da Dârülbedâyi’nin
Tiyatro Okulu’nu kazandı. Haziran 1934’te AnÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
101
B BEŞİR AĞA, MORALI

Merkezi Sergi Salonu’nda resim sergileri açtı.
1998’de devlet sanatçısı unvanını aldı. 2001 yılında 72. sanat yılını gene aynı merkezde İzmir
Devlet Operası’nın sahnelediği Fidelio operasıyla kutladı.
Semiha Cenap Berksoy

Berksoylar’ın Çengelköy
Mezarlığı’ndaki aile
kabristanı

Semiha Cenap Berksoy,
Çengelköydeki yalı
bahçesinde 1914
16 Ağustos 2004’te vefat etti. Cenazesi Çengelköy Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Kaynakça: Füsun Özbilgen, Sana Tütün ve Tesbih Yolluyorum: Semiha Berksoy’un Anıları, İstanbul 1985, s. 5; Ateş Kuşu
Semiha Berksoy (ed. Dikmen Gürün), Ankara 2010, s. 13-21,
400-403.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
BEŞİR AĞA, MORALI
(ö. 1165/1752)
Üsküdar’da Nasuhi Dergâhı civarında
medfun darüssaade ağası ve hattat.
102
kara’da ilk Türk operası olan Özsoy’da Ayşim
rolüyle sahneye çıktı. 1936’da burslu olarak Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümü’ne kabul edildi. Yurda döndükten sonra,
Tosca’da Scarpia rolüyle sahneye çıkarak Türkiye’deki ilk profesyonel opera sanatçısı oldu.
1963’te 30. sanat yılını kutladı. 1972’de Paris
ve Ankara’da, 1982’de İstanbul Atatürk Kültür
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Mora Muhassılı Ahmed Paşa’nın kölelerindendir. 1724’te girdiği sarayda hızla yükselerek I.
Mahmud’un nedimi ve hazinedarı oldu. 1746 yılında Hacı Beşir Ağa’nın yerine dârüssaâde ağalığına getirildi. Selefi gibi padişah üzerinde fakat
olumsuz yönde etkili olan Moralı, çevresine karşı
sert tutumu ve adının rüşvet olaylarına karışması üzerine görevinden alındı ve bir süre tutuklu
kaldığı Kız Kulesi’nde idam edildi. Doğancılar
Nasuhi Dergâhı civarında defnedildi. Zenginli-
BEYATLI, YAHYA KEMAL B
 Beşir Ağa’nın
kitâbesini kendi yazdığı
Sultanahmet’teki Çeşmesi
› Yahya Kemal Beyatlı
ğiyle ünlü Beşir Ağa, yaptığı hayır kurumlarıyla
da tanınır. İlmin ve âlimlerin de hâmisi olup aynı
zamanda iyi bir hattattır. İstanbul’da birçok yerde
sülüs kitabeleri vardır.
Kaynakça: Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 163-170;
Ahmed Resmî, Hamîletü’l-küberâ (nşr. Zeynep Aycibin, TTK
Belleten içinde), XXII /26 (2002), s. 214-215; Sicill-i Osmânî,
II, 20; Abdülkadir Özcan, “Beşir Ağa, Moralı”, DİA, V, 555-556.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
BEYATLI, YAHYA KEMAL
(1884-1958)
İstanbul semtleri için yazdığı şiir ve
yazılarında Üsküdar’a özel bir yer ayıran
ünlü şair.
Üsküp’te doğdu (2 Aralık 1884). Babası Nişli
İbrahim Naci Bey, annesi Leskofçalı İsmail Paşazâde Dilaver Bey’in kızı Nakiye Hanım’dır
(Ümmü Gülsüm). Hem anne hem de baba tarafından soyu Şehsüvar Paşa’ya dayanır. Şair, soyadı kanunu çıkınca, “Şehsüvar”a karşılık olmak
üzere “Beyatlı” soyadını almıştır.
Bir süre devam ettiği mahalle mektebinin
(1889-1892) ardından girdiği, Mekteb-i Edeb’i
bitirdi (1895). 1897’de annesini kaybetti. Üsküp
ve Selanik idâdîlerine devam etti. Hastalık ve aile
içi geçimsizlikler sebebiyle düzensizlikler yaşadığı eğitimini sürdürmesi için İstanbul’a gönde-
rildi (1902). 1903 Temmuzunda Jöntürklük hevesleriyle Paris’e kaçtı. Önce Fransızca öğrenmek
üzere girdiği Meaux Koleji’nde, ardından École
Libre des Sciences Politiques’te okudu. Üniversite dersleri yanında Doğu Dilleri Okulu’na (École
des Langnes Oriantales) devam etti. Arapça ve
Farsça öğrendi, divan şiirimizin dünyasını tanımaya yönelik okumalar yaptı. XX. yüzyıl başı
Paris’inde farklı beğeni, düşünce ve mizaçlar
etrafında oluşmuş ortamları tanıdı. Albert Sorel’in derslerine ve sohbetlerine katıldı. Bu ders
ve sohbetlerden yararlanarak kendi milletinin
tarihine bakışta yeni açılar geliştirdi, bu doğrultuda okumaları oldu. Şiirde yeni bir dil arayışına
girişti. Yeni Türkçeyle kendi duygularımızın ifadesi, halis ve samimi bir şiir nasıl olur sorusuna
cevap aradı. Dokuz yıl kaldığı Paris’ten, bir diploma sahibi olamasa bile zengin bir sanat, tarih
ve kültür birikimiyle; şiirdeki yeni arayışlarının
ilk denemeleriyle İstanbul’a döndü (1912). Bazı
okullardaki hocalığının ardından Dârülfünûn
Edebiyat Şubesi’ne girdi; burada uygarlık tarihi, Batı ve Türk edebiyatı dersleri verdi (19151924). Birinci Lozan barış görüşmelerine giden
heyet içinde danışman olarak yer aldı. II. Dönem
Urfa Milletvekili sıfatıyla TBMM’ne girdi (1923).
Varşova, Madrid, ilâve olarak Lizbon’da elçilikÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
103
B ABDURRAHMAN NESİP DEDE
ÜSKÜDAR’IN DOST IŞIKLARI
Ötmekte fecre karşı horozlar birer birer;
Geçtikçe her dakîka belirmektedir seher.
Bilmem kaçıncı fecri vatan toprağında biz,
Görmekle şimdi bir yaşatan vecd içindeyiz.
Etrâfı okşuyor mayısın tâze rüzgârı:
Karşımda köhne Üsküdar’ın dost ışıkları..
(…)
Sizlersiniz bu ân’ı ışıklarla Türk eden!
Eksilmesin şu mutlu şafaklar bu ülkeden!
Gönlüm, dilim, kanım ve mizâcımla sizden’im
Dünyâ ve âhirette vatandaşlarım benim.
104
—Yahya Kemal Beyatlı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
BEYATLI, YAHYA KEMAL B
lerde bulundu (1926-1931). Yurda döndükten
sonra tekrar Meclis’e girdi (1934-1943, 1946).
Pakistan Büyükelçiliğine getirildi (1947). 1 Kasım 1958’de hayata gözlerini yumdu; Rumeli Hisarı’ndaki Aşiyan Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Paris öncesi döneminde yazıp bazı dergi ve
gazetelerde yayımladığı ilk gençlik şiirlerinde
daha çok Servet-i Fünun şairlerinin etkisinde
göründü. Edebiyat duygularının uyanışını yansıtan bu ilk özenişlerin ardından kendini arayış ve
atılımlarla geçen Paris yılları, asıl Yahya Kemal’i
hazırlayan deneyim zenginlikleri içerir. Yurda
döndüğünde, sonradan Eski Şiirin Rüzgârıyla
adı altında toplanacak, klasik dönemin esintisi
ve sesiyle söylenmiş şiirleri Yeni Mecmua’da yayımlanmaya başlandı. Peyâm-ı Edebî, İleri, Tevhîd-i Efkâr gibi yayın organlarında yazıları çıktı.
Millî Mücadele’yi destekleyen kalem ürünleri
daha sonra Eğil Dağlar başlığıyla kitaplaştırıldı
(1966). “Topkapı Sarayında”, “Ezan ve Kur’an”,
“Ezansız Semtler”, “Bir Rüyada Gördüğümüz
Eyüp” gibi milletine ait duyarlıkları dillendirdiği
anıt yazılarını yazdı.Dârülfünûn’daki öğrencileriyle Dergâh dergisini çıkardı. “Ses” (1921) ve
“Açık Deniz” (1925) gibi, yeni tarzda, estetik algısının yetkin örnekleri arasında yer alan şiirlerini yayımladı. 1939’a kadar ortaya çıkan şiirleri
sınırlı kalan şair, bu tarihten sonra zaman zaman
yoğun yayın atılışları içinde oldu. Hatıralarını da
içine alan eserleri ölümünden sonra kitaplaştı.
Yeni tarz şiirleri Kendi Gök Kubbemiz başlığı altında toplandı (1961).
İstanbul’la iç içe geçmiş bir şiir dünyasına
sahip olan şair, şehrin semtlerinden Üsküdar’a
ayrıcalıklı bir yer tanımış gibidir. Aziz İstanbul kitabındaki “Türk Üsküdar Konferansının
Unsurları” başlıklı bir-iki sayfalık bir not, kapsamlı bir konferans hazırlığı içinde olduğunu
göstermektedir. Ayrıca “Ziyaret” ve “Atikvalde’den İnen Sokakta” şiirlerinde Üsküdar’ın bir
köşesini geçmişteki havası ve maneviyatı içinde,
şiirin dünyasında yeniden inşa etmiştir. “İstanbul’un Fethini Gören Üsküdar”, “Hayal Şehir”,
“Üsküdar’ın Dost Işıkları” şiirlerinde kâh Üsküdar kişileşip karşı yakada yaşanan Fetih olayını
seyreder, kâh karşı yakadan bakan şair Üsküdar’ı
seyreder. Seher vakti evlerde bir bir yanan ışıklar “Sizlersiniz bu anı ışıklarla Türk eden” dize-
105
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
B BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ
sini ilham eder. Gönlü, dili, kanı ve mizacıyla
kendilerinden olduğunu belirttiği Üsküdarlılara “dünya ve ahirette vatandaşlarım benim”
diye seslenir. “Her saat istirahat ve hayatın keyfi duyulur” dediği Çamlıca tepesinden ise “Eski
Mûsıkîsi”, “Karnaval ve Dönüş”, “İstanbul’un O
Yerleri” şiirlerinde söz eder: “Baharda bir gece
tanburu dinle Çamlıca’da” der. “Bir Tepeden”
veya “Bir Başka Tepeden” şiirlerindeki tepelerin en azından biri Çamlıca’dır. Yine “Üç Tepe”
başlıklı yazısında Çamlıca’dan, Tanzimat neslinin oradan âleme baktıkları tepe olarak söz
edilir. Şairin eski tarz şiirleri arasında yer tutan
“Çamlıca Gazeli”, “Üsküdar’ın Vasfına Gazel”,
“Şerefabâd” gibi Üsküdar’ın Lale Devri günlerini
hayal eden şiirlerini de burada anmak gerekir.
Kaynakça: Âlim Kahraman, Üsküdar Zaman Aynasında /
Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003, s. 19-37, 121-126;
a.mlf., Yahya Kemal Beyatlı, İstanbul 2008; M. Orhan Okay,
“Beyatlı, Yahya Kemal” DİA, VI, 35-39; “Beyatlı,
Yahya Kemal”, TBEA, I, 177-181.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
BEYÂZÎZÂDE AHMED EFENDİ
(ö. 1098/1687)
Üsküdar’da Divitçizâde Tekkesi
bitişiğindeki türbesinde medfun
Osmanlı âlimlerinden.
Bosna kökenli olup 1634’te İstanbul’da doğdu.
Eğitimini tamamladıktan sonra çeşitli yerlerde
müderrislik ve kadılık yaptı. 1680’de Rumeli kazaskeri olan Ahmed Efendi 1687 yılında Çubuklu’daki yalısında öldü. Mezarı Üsküdar’da Devatî
Mustafa Efendi Tekkesi civarında idi, ancak günümüzde mevcut değildir.
Osmanlı Devleti’nde zina isnadıyla uygulanan ve çağdaşlarınca da eleştirilen ilk ve tek recm
cezasına verdiği fetva ile tanınan Beyâzîzâde Ahmed Efendi güçlü bir kelâm ve fıkıh bilgisine
sahipti. Aynı zamanda iyi bir ta’lik hattatı olan
Ahmed Efendi’nin fıkıh ve akaide dair eserleri
vardır.
Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât
(haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 114-145, 210; Şeyhî
Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 534-536; Osmanlı Müellifleri, I, 289; Haskan,
YBÜ, II, 542-543; Ahmet Zeki İzgöer–İlyas Çelebi, “Beyâzîzâde
Ahmed Efendi”, DİA, VI, 55-56.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
106
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
BIYIKLI ALİ PAŞA, SİLAHDAR
(ö. 1755)
Üsküdar’da medfun Osmanlı
sadrazamlarından.
İstanbul’da doğmuş, Ayasofya evkafı kâtibi Mehmed Efendi’ye intisap etmiş; güzel sesi sayesinde
Dârüssaâde Ağası Hacı Beşir Ağa’nın müezzini
olmuştur. Onun sevkiyle Sultan I. Mahmud tarafından müezzinbaşılıkla Has Oda’ya alınan
Ali Ağa sarayda silahdar ağalığa kadar yükselmiş ve padişah üzerinde etkili olmuştur. Sultan
III. Osman zamanında da adeta devletin atabeki
konumunda olmaya devam eden Ali Ağa, başta Hekimoğlu Ali Paşa olmak üzere bazı sadrazamların azillerinde etkili olmuştur. Padişah
tarafından sadrazam yapılmak istenen Ali Paşa
bıyıkları çıkınca 1751 yılında vezirlikle getirildiği nişancılık görevinden sonra def ’aten sadrazamlığa yükseltilmiş (1755) ancak bu makamda
sadece 63 gün kalabilmiştir. Yalancılık ve rüşvet
gibi kötü hasletlerle anılan Bıyıklı Ali Paşa bazı
sadrazamların erken azline sebep olmuştur. Suiistimalleri padişah tarafından öğrenilince, görevinden alınan Ali Paşa sonra da katledilmiştir.
Kabri Üsküdar’da Said (Seyyid) Ahmed Deresi
Mezarlığı’ndadır.
Kaynakça: Dilaverzâde Ömer Ağa, Hadîkatü’l-vüzerâ zeyli, İstanbul-Freiburg 1969, s. 83-84; Sicill-i Osmânî, III, 538;
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 381-382; Danişmend,
Kronoloji, V, 60.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
BİLGE, KİLİSLİ RİFAT
(1874-1953)
Eğitimci, kültür adamı; Üsküdar
İdâdîsi’nde hocalık yaptı.
Tam adı Ahmet Rifat’tır. Kilis’te doğdu, babası
Abdülkerim Efendi’dir. İlk ve orta tahsilini Kilis’te yaptı; tanınmış ilim adamlarından ders
gördü. 1892’de geldiği İstanbul Dârülmuallimin’in âlî kısmını (1899) ve Mekteb-i Hukuk’u
bitirdi (1908). Öğrenciliğinden başlayarak önce
vekil sonra asil olarak Unkapanı Rüştiyesi(1901),
Fevziye Rüştiyesi (1903), Dârülmuallimin, Üsküdar İdâdîsi, Vefa İdâdîsi (1909), İstanbul ve
Kabataş Sultânîleri’nde (1916-1922) muallimlik
yaptı. Gaziosmanpaşa Sultânîsi ve Dârülmuallimat’ta Arapça, Farsça, Türkçe, tarih, coğrafya,
akaid,ceza hukuku, ulûm-ı diniyye derslerini
BİLGEGİL, MEHMET KAYA B
› Kilisli Rifat Bilge
› Mehmet Kaya Bilgegil
okuttu (1923). Daha sonra getirildiği İstanbul
Dârülfünunu İlahiyat ve Edebiyat fakülteleri
Arapça okutmanlığına emekli oluncaya kadar
devam etti (1946). 22 Şubat 1953’te Ankara’da
vefat etti.
Geçimini öğretmenlikle sağladı. Ömrü İstanbul kütüphanelerinde geçti. Ali Emiri Efendi,
Bağdatlı İsmail Paşa, İsmail Saib Sencer, Faik Reşad, Bursalı Mehmed Tahir, İbnülemin Mahmud
Kemal İnal gibi döneminin ilim ve kültür adamlarıyla tanıştı. Birçok eseri gün ışığına çıkarmak
için gayret gösterdi. Âsâr-ı İslâmiye ve Milliye Tedkik Encümeni üyeliğine kabul edildi; Kütüphaneler Tedkik Komisyonu’na dâhil oldu. Önemli
birçok özel kütüphanenin devlet müesseselerine
kazandırılmasını sağladı. En büyük hizmetlerinden biri, Ali Emiri’nin bulduğu Dîvânü Lugâti’tTürk’ü ilim âlemine kazandırmasıdır. Ayrıca birçok kaynak eserin yayına hazırlanmasında da
emeği geçmiştir.
Kaynakça: Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet’in Hayatı,
Eserleri ve Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 567-575; Reşat Ekrem
Koçu, “Bilge, Rifat”, İst.A, V, 2774; Ömer Faruk Akün, “Kilisli
Rifat Bilge”, DİA, XXVI, 18-22.
➢ NURDAN ŞAFAK
BİLGEGİL, MEHMET KAYA
(1921-1987)
Edebiyat profesörü; hayatının bir
döneminden sonra yazları Üsküdar’daki
evinde oturdu.
Gürün’de doğdu (1921). İstiklal Savaşına zabit olarak katılan Abdullah Efendi’nin oğludur.
Baba ve annesini çok küçük yaşlarda kaybedince
dede ve dayısının himayesinde yetişti. Gürün’de
başlayıp Sivas ve Erzurum’da devam eden ilk ve
orta öğrenimini Kabataş Erkek Lisesi’nde tamamladı (1942). İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi ve Yüksek Öğretmen Okulu Türk Dili
ve Edebiyatı bölümünü bitirip (1947) bazı liselerle Gazi Eğitim Enstitüsü’nde edebiyat öğretmenliği yaptı. Doktorasını 1951’de Paris Sorbonne Üniversitesi Mukayeseli Edebiyat Kürsüsünde
“Lamartin’de İstanbul” konusunu içeren teziyle
tamamladı. Dönüşünde Gazi Eğitim’deki hocalığına bir süre daha devam ettikten sonra Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne
yeni Türk edebiyatı doçenti olarak atandı (1966).
1970’te profesörlüğe yükseldi. Aynı üniversiteye
bağlı İslâmî İlimler Fakültesi’nde kurucu dekan
olarak da görev yaptı.
Yaz aylarını İstanbul kütüphanelerinde ve
Başbakanlık Arşivi’nde yaptığı çalışmalara ayıran
M. Kaya Bilgegil, İstanbul’a geldiğinde Üsküdar
İcadiye mahallesi Temaşa Sokağı’ndaki evlerinde
yaşayan ailesiyle de buluşuyordu. 1984’te Mimar
Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’ne geçince Üsküdarlılığı devamlı hale geldi. 1986’da
emekli oldu, bir yıl sonra da vefat etti (21 Ekim
1987). Cenazesi Karacaahmet Mezarlığı’nda, Osman Şems Efendi’nin kabri yakınlarında toprağa
verildi.
Gençlik yıllarında başlayan şiir ilgisi, Değirmen ve Türk Yurdu gibi dergilerde yayımladığı
şiirlerle sürmüş, ömrü boyunca bir sanat zevki
olarak onu bırakmamış, ancak mensur şiir tarzının son güzel örneklerinden olan Cehennem
Meyvası (1944) dışında sağlığında bu yolda başka bir eseri yayımlanmamıştır. Cehennem MeyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
107
B ABDURRAHMAN NESİP DEDE
› Divitçizade Şeyh Mehmed
Talib Efendi Camii’nin eski
bir fotoğrafı
108
vası’nın ölümünden sonra yapılan yeni bir baskısına diğer şiirleri de konulmuştur (2009).
Bir araştırmacı olarak yaptığı çalışmalar daha
fazla öne çıkmış 1958-1980 yıllarında araştırmacılığının en verimli dönemini yaşamıştır. Ziya
Paşa Üzerinde Bir Araştırma (1970), Mehmed
Âkif, Resmi Hal Tercümesi, Basılmamış Bazı
Mektup ve Manzumeleri (1971), Harabat Karşısında Namık Kemal (1972), Şair Şinasi, Hal Tercümesi Üzerinde Küçük Bir Araştırma (1972),
Yakın Çağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde
Araştırmalar I-II (1976, 1980) onun arşiv vesikaları üzerinde yaptığı incelemelerini de içeren
orijinal eserlerindendir. Bunlara Rönesans Çağı
Cihan Edebiyatında Türk Takdirkârlığı (1973),
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Edebiyat Bilgi ve Teorileri I: Belâgat (1980) ve
ölümünden sonra kızı tarafından bir araya getirilen M. Kaya Bilgegil’in Makaleleri’ni (1997) de
ekleyebiliriz.
Kaynakça: “Bilgegil, M. Kaya”, TDEA I, 430-431; “Bilgegil,
M. Kaya”, TBEA I, 185-186; M. Orhan Okay, “Bilgegil, Mehmet
Kaya”, DİA, VI, 156-157.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
BİVÜCÛDÎ MEHMED EFENDİ,
DİVİTÇİZÂDE
(ö. 1090/1679)
Üsküdarlı Celvetî şeyhlerinden.
Üsküdar’da doğdu. Babası Celvetî şeyhlerinden
Divitçi Şeyh Mustafa Efendi’dir. Asıl adı Meh-
BOZOK, SALİH B
med olup şiirlerinde önce Bivücûdî sonra Tâlib
mahlasını kullandı. Kaynaklarda Divitçizâde
diye de bilinmektedir. Genç yaşta babasının halifelerinden Fidancı Şeyh Mehmed Efendi’den
tasavvufî eğitimini tamamladı. Bir süre medrese
tahsili de yaptıktan sonra, ilmiyeden ayrıldı.
Babasının vefatından sonra Üsküdar Bülbülderesi’nde Şeyh Camii Tekkesi’ne postnişin oldu
(1660). Bazı kaynaklarda bu tekkeyi kendisinin
yaptırdığı belirtilse de bu doğru olmayıp adı geçen tekke babası tarafından yaptırılmıştır. Daha
sonra Gafûrî Şeyh Mahmud Efendi’nin vefatıyla
boşalan Aziz Mahmud Hüdâyî Tekkesi şeyhliğine tayin edildi (1667). Hüdâyî Âsitanesi’ndeki
şeyhlik görevini yürütürken 1679’da vefat etti,
cenazesi Şeyh Camii (bugünkü adıyla Şeyh Devati Mustafa Efendi Camii) haziresine babasının
mezarının yanına defnedildi.
Üsküdar’da Gündoğumu Caddesi’nin sol tarafında, kendi adıyla bilinen Divitçizâde Şeyh
Mehmed Talib Efendi Camii’ni yaptırmıştır. Çağının önde gelen mutasavvıflarından biri olduğu
kadar ilâhileri ve dinî besteleriyle de tanınmış bir
şahsiyettir.
Mürettep bir Divan’ı vardır. Mecâlis, Ta‘birnâme, Şerh-i Kasîde-i Bür’e ve Gülşen-i Esrâr diğer
eserleridir.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 46; Şeyhî Mehmed Efendi,
Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 575.
➢ AZMİ BİLGİN
BOZOK, SALİH
(1881-1941)
Uzun süre Üsküdar’da yaşamış asker ve
siyasetçi; Atatürk’ün yaveri.
Selânik’te doğdu (1881). Babası Arnavut Cafer
Efendi, annesi Çelebi Hanım’dır. Selânik Askerî
Rüşdiyesi’ne girdi. Atatürk ve dayısı Nuri Conker
ile arkadaşlıkları bu yıllarda gelişti. 1903 yılında
Harbiye’yi bitirdi, 1905’te ise Nuri Conker’in kız
kardeşi Düriye Hanım’la evlendi. 1908’de İskeçe’den Selânik’e geçen Bozok, 1910’da Küçük Zabit Mektebi’ne öğretmen olarak tayin edildi.
O yıllarda, Ordu Köşkü’nde (Alatini Köşkü)
zorunlu ikamete tâbi tutulan II. Abdülhamid’e
muhafızlık yaptı. Balkan Harbi’nin başlaması
üzerine, alınan emir gereği, Bozok ve arkadaşları II. Abdülhamid’i Alman sefaretinin “Loreley”
› Salih Bozok
adlı yatıyla İstanbul’a getirdi ve Beylerbeyi Sarayı’na yerleştirdi. Kısa bir süre sonra da Selânik
işgal edildi. Ailesi çok güç koşullar altında İstanbul’a gelmeye muvaffak oldu. Bozok, hem kendisine hem de dayısının ailesine iki ayrı ev kiralayarak onları Beylerbeyi Küplüce’ye yerleştirdi.
Çanakkale Savaşı başlayınca II. Abdülhamid’le
birlikte Bursa’ya gidip, 1915’te zaferin ardından
geri dönmüşlerdir. Beylerbeyi’nde bir yüzü Arabacılar sokağına diğer yüzü Beylerbeyi İskele
caddesine bakan Arnavut Zehra Hanım’a ait iki
katlı ahşap bir eve yerleştiler.
Atatürk, ordu komutanlığından istifa edince
Bozok’tan da görevini bırakmasını istemiş, o da
bunun üzerine emekliye ayrılmıştır. Sivil hayatta
geçim sıkıntısı çekmeye başlayınca, eski bir asker
arkadaşıyla birlikte Bağlarbaşı’nda odun kömür
deposu işletmeye başladı. Depo aynı zamanda Anadolu’ya geçecekler için bir toplanma ve
gizlenme yeri olarak kullanılmaktaydı. Bir süre
sonra, Beylerbeyi’ndeki evi bırakıp Nakkaştepe’de Yahudi maşatlığının karşısındaki Mehmed
Bey’in köşkünün bir kısmına taşındılar. Mondros Mütarekesi sonucu İstanbul işgal edilince
tutuklanıp Bekirağa Bölüğü’nde hapsedildi. Harbiye Nezareti başyaveri Salih Omurtak’ın giriÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
109
B BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK
şimleri sayesinde hapisten kurtuldu.
Daha sonra Ankara’ya geçip Atatürk’le buluşmuş ve ölümüne kadar da yanından hiç ayrılmamıştır. 1924’te, Atatürk’ün isteği üzerine
İş Bankası kurucuları arasında yer aldı. 1938’de
Atatürk’ün vefatı üzerine intihara kalkıştı, fakat
başarılı olamadı.
Bozok, Yozgat ve Bilecik milletvekili olarak
TBMM’de görev yaptı. 25 Nisan 1941’de geçirdiği bir kalp krizi sonrası vefat etmiş, Ankara’daki
Şehitlik’te toprağa verilmiştir.
Anıları, Hep Atatürk’ün Yanında adıyla, oğlu
Cemil S. Bozok tarafından yayımlanmıştır.
Kaynakça:Cepheden Meclise (haz. Hülya Yarar-Mustafa Delialioğlu), Ankara 1999, s. 172; Baraz, Beylerbeyi, I, 195-196; Salih Bozok - Cemil S. Bozok, Hep Atatürk’ün Yanında, İstanbul
1985; Salih Bozok, Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul 2001;
Türk Parlamento Tarihi : TBMM II. Dönem 1923-1927 ( haz.
Kazım Öztürk), Ankara 1995, III, 155-156, 617.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
BÖLÜKBAŞI, RIZÂ TEVFİK
(1869-1949)
Şair ve siyaset adamı; çocukluğunda
Üsküdar’da yaşamıştır.
Edirne’ye bağlı Cisr-i Mustafapaşa’da dünyaya
geldi. İstanbul’da babasının hocalık yaptığı Üsküdar’da Sion Mektebi’nden sonra gittiği Gala

Rızâ Tevfik II. Meşrutiyet yıllarında
Rızâ Tevfik Bölükbaşı
110
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tasaray Sultânîsi ile Mekteb-i Mülkiye’deki tahsilini tamamlayamadan ayrılmak zorunda kaldı.
Çeşitli olaylarla geçen gençlik ve tahsil hayatı
sonunda ancak otuz yaşlarında Mekteb-i Mülkiye-i Tıbbiye’den mezun oldu (1899). Karanti-
BUĞRA, TARIK B
na İdaresi’nde çalışırken gizli İttihat ve Terakkî
Cemiyeti’ne dâhil oldu (1906); II. Meşrutiyet’in
ilânından sonra Edirne mebusu olarak Meclis-i
Mebusan’a girdi. 1911’de, meclisteki diğer muhaliflerle birlikte Hürriyet ve İtilâf Fırkası’na geçti.
1912’de meclisin feshiyle açıkta kaldı; bunun
üzerine bazı okullarda felsefe hocalığı yaptı; bir
süre Istılahât-ı İlmiyye Encümeni’nde çalıştı
(1914). 1918’de Maarif Nâzırı, 1919’da da Şûrâ-yı
Devlet reisi oldu; bu arada Dârülfünun’da felsefe
ve estetik dersleri verdi. 1920’de, Osmanlı Devleti’ni fiilen ortadan kaldıran Sevr Antlaşması’nı
imzalayan heyette yer alması kamuoyunca tasvip edilmedi; 1919’da Anadolu’da başlayan Millî
Mücadele’nin zaferle sonuçlanması üzerine, bazı
eski muhalif arkadaşlarıyla birlikte memleketi
terk etmek zorunda kaldı (Kasım 1922); bir süre
sonra 150’likler listesine dâhil edildi.
Yurt dışına çıkınca, Kahire’de karşılaştığı
Emîr Abdullah’ın daveti üzerine Ürdün’e gitti,
orada on yıldan fazla bir süre Sıhhiye ve Âsârı Atîka Müzesi müdürlüğü görevlerini yaptı.
1934’te buradan emekli olup Lübnan’ın Akdeniz
sahilindeki Cünye kasabasına yerleşti. 150’likleri
affeden kanunun yürürlüğe girmesinden beş yıl
kadar sonra, 1943’te İstanbul’a döndü. Bazı gazetelerde kültür, sanat ve edebiyatla ilgili makaleler
yazdı; 29 Aralık 1949’da vefat etti, kabri Zincirlikuyu Mezarlığı’ndadır.
Edebiyat tarihlerinde daha ziyade “Feylesof ”
lâkabıyla anılan Rızâ Tevfik, II. Meşrutiyet’ten
sonra bir devre damgasını vurduğu şiirleriyle,
Türk edebiyatında esasını sade Türkçe ve hece
vezni olan millîleşme akımını başlatmış bir şair
olarak kabul edilmektedir. Onun aynı yıllarda
folklor, Türk halk ve tekke edebiyatı üzerine yazdığı yazılar da, Türk edebiyatının gelenek doğrultusunda gelişmesinde etkili olmuştur.
Rızâ Tevfik, 6 Kânunusâni 1939’da Cünye’den
Son Asır Türk Şairleri’nde yayımlanmak üzere
İbnülemin Mahmud Kemal İnal’a gönderdiği
bir mektupta, babasının memuriyeti dolayısıyla
1876 yılında geldikleri İstanbul’da önce Üsküdar’da Bülbülderesi Mezarlığı’nın girişinde set
üzerinde viran bir evde kiracı olarak oturduklarını; burada iken 93 Harbi dolayısıyla Balkanlar’dan İstanbul’a gelen muhacirlerin bütün perişanlığını müşahede ettiğini uzun uzadıya anlatır.
Rızâ Tevfik hâtıralarında da, 1901-1902 yıllarında haftada bir defa, civarda bir yerden at üstünde
Sultantepesi’ne gelip Halide Edip’e ders verdiğini
söyler.
Şiirlerinin büyük bir kısmını Serâb-ı Ömrüm (1949) adlı bir kitapta bir araya getiren Rızâ
Tevfik’in diğer başlıca eserleri şunlardır: Felsefe
Dersleri (1914), Mufassal Kāmûs-ı Felsefe, 2 c.
(1916, 1920), Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı
Felsefiyesi (1918), Tevfik Fikret-Hayatı, Sanatı, Şahsiyeti (1945), Ömer Hayyam ve Rübâileri
(1945).
Kaynakça: İsmail Hikmet, Türk Edebiyatı Tarihi, Bakü 1925,
III 798-812; Kandemir, Kendi Ağzından Rızâ Tevfik, İstanbul
1943; Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Rızâ Tevfik, İstanbul
1950; Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi,
Konya 1966, s. 406-424; Abdullah Uçman, Rızâ Tevfik’in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul 2004.
➢ ABDULLAH UÇMAN
BUĞRA, TARIK
(1918-1994)
Romancı, hikâyeci; Karacaahmet
Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Akşehir’de doğdu (1918). Babası ağır ceza reisi
Nâzım Bey, annesi Nazike Hanım’dır. İlk ve ortaokulu Akşehir, liseyi Konya’da bitirdi (1936).
Edebiyat hocaları Rıfkı Melûl Meriç ve Hakkı
Süha Gezgin’den edebiyat ve şiir zevki aldı. İstanbul’a gidip önce bir yıl tıp, sonra dört yıl kadar
hukuk okuduysa da ikisini de bitirmedi. Daha
çok dönemin tanınmış edebiyat, fikir ve sanat
› Tarık Buğra
111
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
B BURAK, RATİP TAHİR
Rüyası’nda tiyatronun ünlü komiği Naşit’in hayatından ilham aldı.
26 Şubat 1994’te hayata gözlerini yumdu. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Roman ve tiyatro eserlerine çeşitli ödüller verildi. Oğlumuz (1949), Yarın Diye Bir Şey Yoktur
(1952) gibi hikâye, Küçük Ağa Ankara’da (1966),
Gençliğim Eyvah (1970) gibi romanlar yayımladı. Ayakta Durmak İstiyorum (1966 tiyatro)
Düşman Kazanma Sanatı (1979 deneme) diğer
eserlerindendir.
Kaynakça: Abdullah Uçman, “Buğra, Tarık”, TDEA I, 469471; “Buğra, Tarık”, TBEA, I, 199-201; Beşir Ayvazoğlu, Büyük
Ağa Tarık Buğra, İstanbul 2006.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
BURAK, RATİP TAHİR
(1903-1977)

Üsküdarlı karikatürist, ressam.
Tarık Buğra’nın
Karacaahmet’teki mezarı

Ratip Tahir Burak
112
adamlarının bir araya geldiği Beyazıt’taki Küllük
kahvesine devam etti. Askerliğini yapıp döndükten sonra, biraz da asker arkadaşı Ahmet Ateş’in
yönlendirme siyle Edebiyat Fakültesi Türk Dili
ve Edebiyatı bölümüne devam etti. İlk hikâye
denemeleri bazı dergilerde bu yıllarda yayımlandı. 1948’de Cumhuriyet gazetesinin düzenlediği
hikâye yarışmasında “Oğlumuz”la ikinci oldu.
Üç yıl kadar devam ettiği Edebiyat Fakültesindeki eğitimini de bitirmeden bıraktı.
Bir ara İstanbul’da öğretmen yardımcılığı,
Konya’da babasıyla gazetecilik yaptı. Tekrar
İstanbul’a dönüp çeşitli gazetelerde sekreter, yazı
işleri müdürü, sayfa sorumlusu ve köşe yazarı
olarak çalıştı (1951-1977). 1945-1955 arasında
hikâyeleri Çınaraltı, İstanbul, Yenilik, Yeditepe,
Yücel, Küçük Dergi, Seçilmiş Hikayeler ve Dost
dergilerinde çıktı. 1962’de Yol dergisini yayımladı. Tercüman’daki köşe yazarlığını 1973’e kadar
sürdürdü.
Yirmi yaşında başlayan romancılığı inişli çıkışlı devam etti. 1959’dan itibaren üzerinde çalıştığı Küçük Ağa’da Millî Mücadele’yi mevcut
kalıplaşmış yaklaşımların dışında farklı bir açıdan ele aldı ve Türk romancılığı içinde, kendine
has bir yer edindi. Küçük Ağa Yücel Çakmaklı
tarafından filme de alındı. Hikâyelerinde yaşanmışlığı şiirsel bir anlatımla veren yazarın tiyatro
çalışmaları da bulunmaktadır. Bunlardan İbişin
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Osmanlı Donanma komutanlarından Mehmed
Tahir Bey’in oğludur. Üsküdar’da doğdu. Üsküdar Ravza-i Terakki Mektebi, Üsküdar Sultânîsi ve Paşa Limanı’nda bulunan Millî ve Hususî
Ticaret-i Bahriye Kaptan ve Çarkçı Mektebi’ni
bitirdi (1921). 1926-1928 arasında Paris’te resim
öğrenimi gördü. Ayrıca Güzel Sanatlar Akademisi’nden diploma aldı (1935). Devlet Deniz
Yolları’nın gemilerinde kaptan (1921-1925) Hariciye Vekâleti’nde memur olarak çalıştı (1925).
1916 yılından itibaren karikatür çizmeye başladı. Mütareke (1918-22) döneminde karikatürist olarak imzası oldukça tanınmış bulunuyordu. Tavuk (1929) dergisini yayımladı; Aydede,
Akbaba, Zümrüdü Anka, Karagöz, Vatan, İkdam,
Milliyet, Politika, Akşam, Köroğlu, Zeybek, Kartal, Ulus, Hürriyet, Yeni Sabah, Halk dergi ve
gazetelerinde karikatür, resim, resimli roman
çizdi; roman, makale, fıkra yazdı. Kabataş Lisesi’nde resim öğretmeni (1935-36), Maden Araştırma Enstitüsü Atölyeler Şefı (1936-37), Ziraat
Enstitüleri Teknik İşler Müdürü ve Bakanlık
uzmanı (1937-49) olarak çeşitli görevler yaptı.
Cumhuriyet Halk Partisi üyesi olarak aktif
politikaya atıldı. 1950’li yıllarda Ulus gazetesindeki siyasî karikatürlerinden biri nedeniyle
on sekiz ay hapis cezası aldı (1956). 27 Mayıs
1960 darbesinden sonra Kurucu Meclis üyesi
oldu; 1961 seçimlerinde Cumhuriyet Halk Parti-
BURAK, SEVİM B
si’nden İstanbul milletvekili olarak Meclis’e girdi
Çizgi romanlarında, resimli roman estetiğini
ön planda tuttu; tarihî olayları abartısız çizgilerle aktardı. Tarihî konulu resim geleneğinin önde
gelen temsilcilerinden sayılmaktadır.
1963’te bir Kırkpınar başpehlivanın hayatını
konu edinen Kara İbo; 1964’de İstanbul’un Fethi;
1965’te Hürrem Sultan; 1967’de Hilal ve Salip;
1968’de Kara Ahmet, 1969’da Timur, 1970’te Timur ve Yıldırım başlıklı çizgi roman çalışmalarının tamamını Akşam gazetesi için resimlemiştir.
Özellikle tarihî çizgi romanlarını hazırlarken
dönemin kılık kıyafetlerini gerçekçi çizmek için
yoğun araştırmalar yapmıştır. Ratip Tahir, İktisat Vekâleti’nin girişindeki uzun yıllar sergilenen
“Ergenekon I” ile “Ergenekon II” adlı tabloların
da ressamıdır. 28 Ekim 1977 ’de İstanbul’da vefat etti. Kitaplaştırılmış başlıca eserleri Karikatürcünün Şakaları (1953), Hapishane Hatıraları
(1963) ve Barbaroslar’dır (1963).
Kaynakça: “Burak, Ratip Tahir”, Büyük Larousse, İstanbul
1986, IV, 2008; Ahmet Mehmetefendioğlu - Yasin Kayış, “Siyasi
Halk Gazetesi ve Ratip Tahir Burak” Toplumsal Tarih, nr. 179
(2008), s. 42-52.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
BURAK, SEVİM
(1931-1983)
Hikâyeci; Üsküdar Kuzguncuk’ta yaşadı.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Sevim Burak

1983). Nakkaştepe Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İlk hikâyesi Yeni İstanbul gazetesinde yayımlandı (1951). Sonraki yıllarda hikâyeleriyle Ulus
ve Milliyet gazeteleriyle Yenilik ve Türk Dili dergilerinde göründü. 1965’te Yanık Saraylar adlı
hikâye kitabı çıkınca ilgiyle karşılandı; tartışıldı.
Kendimi anlatıyorum dediği Levanten kültürünün ruhunu yansıtan hikâyelerinde Tevrat’ın
anlatımından yararlandı. Söz dizimi ve yazım
kurallarını zorlayarak yer yer şiire yaklaşan bir
hikâye dili oluşturdu. Diğer eserleri arasında Af-
Sevim Burak’ın
Kuzguncuk’taki evi

İstanbul Ortaköy’de doğdu (29 Haziran 1931).
Kaptan olan babası Mehmet Seyfullah Burak,
geçmişinde çok sayıda kaptan paşaların olduğu bir Osmanlı ailesinden gelmektedir. Annesi
Anne-Maria Mandil 1910’lu yıllarda savaş dalgalarıyla, Bulgaristan veya Romanya’dan İstanbul’a sürüklenerek Kuzguncuk’a yerleşmiş bir
Yahudi ailenin kızıdır. Anne-Maria, on beş yıl
sonra Müslüman olup adını Aysel Kudret’e çevirmiştir. Sevim Burak, Nakkaştepe’deki 45. İlkokul’u, Tünel’deki Alman Lisesi’nin orta kısmını
bitirdikten sonra eğitimini sürdürmedi. Profesyonel mankenlik, terzilik ve kitabevlerinde tezgâhtarlık gibi işlerde çalıştı. Kısa bir süre, sipariş
üzerine elbise diktiği butiğini yönetti. On sekiz
yaşında keman sanatçısı Orhan Borar, otuz yaşında ressam Ömer Uluç’la olmak üzere iki defa
evlendi, ayrıldı. İkinci eşiyle bir süre Nijerya’da
yaşadı. Kalp ameliyatı için yattığı Haseki Hastahanesi’nde ameliyat edilemeden öldü (31 Aralık
113
B BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE
rika Dansı (1982) ve Sahibinin Sesi (1985) bulunmaktadır.
Hayatının önemli bir bölümü, doğumundan
kısa bir süre sonra ailesinin geri döndüğü Kuzguncuk’ta geçti. Yirmi bir yaşına kadar Kuzguncuk’un tepesindeki baba evinde babaannesi ve
büyük babasıyla yaşadı. Hikâyelerinin fonunda
1930’ların İstanbul, özellikle de Üsküdar, Bağlarbaşı, Kısıklı, Kuzguncuk gibi semtler; buralardaki Türk, Ermeni, Yahudi topluluklarının
iç içe yaşayışları vardır. Katıldığı bir mankenlik
yarışmasında tanıştığı jüri üyesi Peyami Safa’yla
aralarında başlayan duygusal yakınlık, bir ara
Peyami Safa’yı da peşinden Kuzguncuk’a kadar
getirmiştir. Ölümünden sonra, Kuzguncuk’ta yaşadığı eve “Sevim Burak 1931-1975 Yılları Arasında Bu Evde Yaşamıştır” levhası çakılmıştır.
Kaynakça: Selim İleri, “Burak, Sevim”, DBİst.A, II, 334-335;
“Burak, Sevim”, TBEA, I, 203-204; Bedia Koçakoğlu, Aşkın Şizofrenik Hali Sevim Burak, İstanbul 2009.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
BURHANEDDİN EFENDİ, ŞEHZÂDE
(1885- 1949)
Adı Üsküdar’da bir semte verilmiş olan
Osmanlı şehzadesi.
Sultan İkinci Abdülhamid’in yedi oğlundan dördüncüsüdür. Annesi Mezide Kadınefendi’dir.
 Şehzade Burhanettin Efendi
114
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Batılı tarzda eğitim aldı. Güzel sanatlara olan
düşkünlüğüyle bilinmektedir. Başarılı bir piyano
ve viyolonsel virtüozuydu. Mûsıkî camiasında
“harika çocuk” olarak görülüyordu.
Beylerbeyi’ndeki Burhaneddin Camii için
bazı kaynaklarda, Burhaneddin Efendi’nin
93 Harbi dolayısıyla kurulmuş olan “Muhacir Köyü”ne, babasının adına inşa ettirdiği bir
cami olduğu yazılıdır (1902); diğer bir kaynakta ise Sultan II. Abdülhamid’in köye çok sevdiği oğlu Burhaneddin adına yaptırdığı bir cami
olduğu belirtilmiştir. Semte Burhaniye adı da
bu sebeple verilmiştir. Caminin çatısı, minberi ahşaptır; yapının kârgir duvarları ise döne-

BURSALI MEHMED TÂHİR B
Burhaneddin Camii
› Burhaneddin Camii'nin giriş kapısı

Bursalı Mehmed Tâhir
min karakteristik süs öğeleriyle süslenmiştir.
İki kez evlenen Burhanettin Efendi’nin oğulları Mehmet Fahrettin ve Ertuğrul Osman da
güzel sanatlara düşkündü. Burhanettin Efendi,
İsviçre’ye sonra Amerika’ya yerleşti.
15 Haziran 1949 yılında New York’ta kalp
krizinden ölünce cenazesi Şam’da Sultan Selim
Camii avlusuna defnedilmiştir.
ları arasında yer aldı (1906). Gizli İttihat ve Terakkî Cemiyeti ile ilişkisi anlaşılınca açığa alındı,
bir süre sonra Alaşehir’e tabur kumandanı olarak
gönderildi. Buradan da İzmir Dîvân-ı Harb âzâlığına tayin edildi; yarbaylıktan emekli oldu.
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Bursa me-
Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi I, 204-205; Haskan, YBÜ, I, 132133.
➢ LALE UÇAN
BURSALI MEHMED TÂHİR
(1861-1925).
Üsküdar’da medfun ünlü bibliyografya
ve biyografi âlimi.
Büyükbabası Üsküdarlı Seyyid Mehmed Tâhir
Paşa, babası Bursa Belediyesi kâtibi Rifat Bey’dir.
Mülkiye Rüşdiyesi ve Bursa Askerî İdâdîsi’nde
okurken bir yandan da özel hocalardan dersler
aldı. Askerî İdâdî’den mezun olunca Üçüncü Ordu’ya bağlı Manastır Askerî Rüşdiyesi’ne coğrafya ve hendese hocası olarak tayin edildi (1881).
Daha sonra Üsküp ve Selanik Askerî Rüşdiyelerinde görev yaptı. Selanik’te Osmanlı Hürriyet
Cemiyeti adıyla kurulan gizli cemiyetin kurucu-
115
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
B BURSALI MEHMED TÂHİR
116
busu seçilerek Meclis-i Mebusan’a katıldı (1908).
Ancak mizacı politikaya pek uygun olmadığı
için bir süre sonra politikayı terk edip kendisini
tamamen ilmî çalışmalara verdi. 1908’den sonra
Türklüğün geçmişini araştırmak üzere kurulan
Türk Derneği ve Türk Bilgi Derneği gibi ilmî kuruluşların çalışmalarında faal olarak görev aldı.
Daha sonra İstanbul kütüphanelerini teftişle
görevlendirildi. Bir ara Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi müdürlüğüne getirildi. Hayatının
son yıllarında maddî sıkıntılar ve hastalıklarla
boğuşmasına rağmen yoğun bir çalışma temposu içinde eserleriyle meşgul oldu. Tasavvufa meyilli ve Melâmiyeye mensup olan Bursalı Tahir,
tedavi gördüğü Zeynep Kâmil Hastahanesi’nde
25 Ekim 1925’te vefat etti ve Üsküdar’da Aziz
Mahmud Hüdâyî Dergâhı hazîresine defnedildi.
Son devrin en tanınmış biyografi ve bibliyografya âlimi olarak kültür tarihimizde ayrı bir
yeri olan Bursalı Tâhir’in adını ölümsüzleştiren
asıl büyük ve önemli eseri üç ciltlik Osmanlı Müellifleri’dir (1915-1924). Onun bu sahada
ortaya koymuş olduğu eserler yerli ve yabancı
araştırmacıların bugün hâlâ sık sık başvurduğu birer kaynak olarak önemini korumaktadır. Diğer eserlerinden bazıları da şunlardır:
Meşâyih-i Osmâniyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i
Ahvâli (1900), Ahlâk Kitaplarımız (1909), TürkÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
lerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri (1911), Hacı
Bayram Velî (1913), Kâtib Çelebi (1915), Menâkıb-ı Harb (1917), Kırım Müellifleri (1919).
Kaynakça: Muallim Vahyî, Müslümanlık ve Türklüğü Yüceltmeğe Çalışanlardan Bursalı Tâhir Bey, İstanbul 1917; Ömer Faruk Akün, “Bursalı Mehmed Tâhir”, DİA, VI, 452-461.
➢ ABDULLAH UÇMAN
C
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
CÂFER ÇELEBİ, MOLLA
(ö. 978/1570)
Üsküdar sakinlerinden olup burada
cami bânisi; Osmanlı kazaskeri ve âlimi.
1490 yılı civarında İskilip’te doğdu. Babası ünlü
şeyhülislâmlardan Ebussuud Efendi’nin amcası
Abdünnebî Efendi’dir. Tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra tedris hayatına Amasya’da
başladı ve burada sancak beyliği yapan II. Bayezid’in oğullarından Şehzade Ahmed’in yakınlarından biri oldu. Ardından Akşehir, Merzifon
ve İstanbul’da çeşitli medreselerde müderrislik
yapan Câfer Çelebi 1547’de Manisa müftülüğüne terfi etti. Bir süre bu şehirde Şehzade Selim’e
(II. Selim) muallimlik yaptı. Daha sonra Sahn-ı
Seman Medreseleri’nde ve Edirne’deki II. Bayezid Medresesi’nde çalıştı.
1551 yılından itibaren kazâ mesleğine giren
Molla Câfer altı ay kadar Şam valiliği yaptıktan sonra Anadolu kazaskerliğine yükseltildi.
1556’da emekli olduktan sonra Üsküdar’daki
evinde ilim ve ibadetle meşguliyetini sürdüren Molla Câfer Çelebi, bu arada hac farizasını
ifa etti; Ağustos 1570’te öldü. Vasiyeti üzerine
Eyüp’te defnedildi. Görev icabı çok dolaşmasından dolayı “Câfer-i Tayyâr” sıfatıyla anılır.
Resmî görevleri esnasında hediye bile kabul
etmeyen Câfer Çeleb i birçok vakıf kurmuş ve
bunlara yüksek gelirler tahsis etmiştir. Üsküdar’daki bahçesini satarak burada bir cami yap-
tırdığı bilinmektedir. Doğum yeri olan İskilip’te
küçük bir cami ile medresesi vardır. Aynı kazanın bazı köylerinde bulunan arazileri ile değirmen ve bahçelerinin gelirlerini kurduğu vakıflara tahsis etmiştir. Oğlu Sunullah Efendi ünlü
Osmanlı şeyhülislâmlarındandır.
Kaynakça:Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 136-137; Mektûbîzâde Abdülaziz, Terâcim-i Ahvâl, İÜ Ktp., TY, nr. 2456, vr. 95b; Sicill-i Osmânî, II,
70; Kâmil Şahin, “Câfer Çelebi, Molla”, DİA, VI, 547-548.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
CÂFER EFENDİ
(ö. 1577)
Üsküdar’da evi, bahçesi ve camii
bulunan Osmanlı âlimlerinden.
Ebussuud Efendi’nin amcazadesidir. İskilip’te
doğmuş, küçük yaşta Amasya’da valilik yapan
II. Bayezid’in oğullarından Şehzade Ahmed’e
intisap etmiş, onun bertaraf edilmesinden sonra kendini tamamen ilme vermiştir. Eğitimini
ikmal ettikten sonra bazı medreselerde müderrislik, bir süre Manisa’da müftülük yaptı (1543).
Bu sırada orada bulunan Şehzade Selim’e (II.
Selim) muallim olan Cafer Efendi, ardından
1551 yılında Şam kadısı aynı yılın sonlarında
Anadolu kazaskerliğine getirildi. 1557’de tekaüde ayrıldıktan sonra hacca gitti. Dönüşünü
müteakip Üsküdar’daki bahçesinde vefat etti.
Mezarı Eyüp’te Cezeri Kasım Paşa Camii hazireüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
117
C CAN, HALİL
sindedir. Üsküdar’daki bahçesinin karşısında bir
camii vardır.
Kaynakça:Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 136-137; Sicill-i Osmanî, II, 70; Haskan,
YBÜ, I, 133.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
CAN, HALİL
(1905-1973)
Dinî musiki sahasının önemli
isimlerinden.
Üsküdar’da doğdu (7 Aralık 1905). Babası Bahriye Kolağası Şükrü Efendi, annesi Makbule
Hanım’dır. İlköğrenimini İmrahor’daki Vakıf
Rüstem Paşa Mektebi ile Selim-i Sâlis Numûne
Mektebi’nde sürdürdü. Üsküdar Sultânîsi’nin
sekizinci sınıfında girdiği Dârülfünun Eczacılık
Mektebi’ni 1925’te bitirdi.
Askerlik mesleğini tercih ederek 1927’den
itibaren Adana, Maraş, Van, Elazığ, Ankara ve
İstanbul’da askerî hastahanelerde baş eczacılık
yaptı, yarbay rütbesiyle görevinden istifa etti
(1948). Ankara ve İstanbul’daki görevlerinin
ardından 1961’de emekliye ayrılınca da eczacılık mesleğini devam ettirdi. İstanbul Belediye


Neyzenbaşı Halil Can Sokağı
Neyzen Halil Can
118
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Konservatuvarı Tasnif ve Tespit Heyeti üyeliği
(1953-1971), Bağlarbaşı’ndaki İstanbul Yüksek
İslâm Enstitüsü’nde dinî mûsıkî dersleri hocalığı yaptı (1960-1971). 1954’ten itibaren Konya’da
yapılan Semâ ve Mevlânâ’yı Anma Törenleri’nin
kurucusu olup, 1972’ye kadar bu törenlerde
neyzenbaşılık yaptı. Devlet Radyoları arşivlerindeki Hamparsum nota koleksiyonlarının Batı
notasına çevrilme çalışmalarında önemli derecede emeği geçti. 23 Mayıs 1973’te vefat etti ve
Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi.
İhsaniye’de doğduğu evin bulunduğu sokağa
“Neyzenbaşı Halil Can” adı verildi.
Evlerinde haftanın belirli günlerinde yapılan mûsıkî toplantılarında özellikle dinî mûsıkî
eserlerine aşinalık kazandı. İlk mûsıkî derslerini
Dârülfeyz-i Mûsıkî Cemiyeti’nden (günümüzde Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti) aldı. Daha sonra
Bestenigâr Ziya Bey’den klasik repertuar, Rauf
Yekta Bey’den nota bilgisi, Enderûnî Hâfız Ömer
Efendi’den tavır, Ahmet Avni Konuk’tan âyin,
Galata Mevlevîhânesi Neyzenbaşısı hattat Mehmet Emin Yazıcı’dan ney öğrenerek kendini yetiştirdi. Galata Mevlevîhânesi mutrip heyetinde
yer aldı. Bu arada Üsküdar Mevlevîhânesi Şeyhi
Ahmet Remzi Dede’nin (Akyürek) sikkesini tekbirlemesiyle Mevleviyye tarikatına intisab etti.
Dinî mûsıkî sahasında son devrin çok önemli birkaç simasından biridir. Kuvvetli hâfızası
sayesinde zengin bir repertuara sahipti. Yarısı
dinî eserlerden oluşan nota koleksiyonunda da
beş-altı binin üzerinde eserin mevcut olduğu ve
günümüzde bu repertuarın Sakıp Arıkan tarafından muhafaza edildiği söylenmektedir. Halil
Can, mûsıkî tarihi ve özellikle dinî mûsıkîyle
ilgili çeşitli makale, tenkit yazısı ve araştırmalar kaleme almıştır. Bu yazılar genellikle Mûsıkî
Mecmuası, Türk Mûsıkîsi Dergisi ve Mevlânâ
CANAN, İBRAHİM C
Halit Ziya Uşaklıgil ve Hüseyin Rahmi Gürpınar üzerine biyografi (2002), Kurtuluşa Çağrı
adlı (1985) tiyatro oyunu çalışmaları bulunan
yazar, son olarak Derbesiye Günleri adlı kitabını
yayımladı (2009). Demiryollarında memur olan
babasının görevi dolayısıyla bulundukları Derbesiye’deki günlerini, Suriye sınırındaki bu kasaba insanlarının hayatını, sınırın ikiye böldüğü
ailelerin dramını canlı ve sıcak sahneler halinde
anlattığı bu eseri ilgiyle karşılandı.
Güldestesi’nde neşredildi. Bestekârlık alanında
Bayâtî-Bûselik ve Hisar-Bûselik makamlarında
birer peşrevi vardır. Ayrıca Râkım Elkutlu’nun
Karcığar Mevlevî Âyini’ndeki saz terennümleri
de onundur.
Kaynakça: Bedi N. Şehsuvaroğlu, Eczacı Yarbay Neyzen Halil Can, İstanbul 1974; Etem Üngör, “Türk Mûsıkî Repertuarı
ve Koleksiyonlar Hakkında Sayın Halil Can ile Bir Konuşma”
Mûsıkî Mecmuası, sy. 220, İstanbul 1966, s. 106-110; Nuri Özcan, “Can, Halil”, DİA, VII, 140.
➢ NURİ ÖZCAN
CAN, HAMİT
(1959- 2010)
Yazar, gazeteci; Çengelköy’de toprağa
verildi.
Kaynakça: “Biz İslâm Medeniyetine Aitiz” [Hamit Can’la Röportaj], Millî Gazete, 03 Haziran 2009.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
CANAN, İBRAHİM
(ö. 2009)
Hayatının son döneminde Üsküdar’a
yerleşmiş olan hadis profesörü.
Karaman’ın Sarıveliler ilçesinde doğdu (1 Ocak
1940). İlköğrenimini doğduğu yerde (1952),
orta öğrenimini Konya Erkek Lisesi’nde tamamladı (1958). Ankara Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi’ni bitirdikten sonra (1962) Kayseri
İmam Hatip Lisesi’nde meslek dersleri öğret
Mardin’de doğdu. Çocukluğu on yaşına kadar
sonradan adı Şenyurt olarak değiştirilen Derbesiye’de geçti. Orta ve liseyi Mardin’de bitirdi.
1976 yılında üniversite sınavlarına katılmak üzere geldiği İstanbul’a yerleşti. Sezai Karakoç’un
Diriliş hareketine bağlılığı ve hizmeti ömrü boyunca sürdü. İlk anlatı, hikâye ve şiirleri Diriliş
dergisinde yayımlandı. Diriliş Partisi’nin kurucu üyeleri arasında yer aldı; Yönetim Kurulu asil
üyesi oldu. Edebiyat merkezli yazı çalışmalarını
geliştirdi. Geçimini basın yayın dünyasındaki
çalışmalarıyla sağladı. İzlenim dergisinde Genel
Yayın Yönetmeni, İktisat ve İş Dünyası dergisinde Yazı İşleri Müdürü olarak çalıştı. Yeni Şafak
gazetesinde Kültür-Sanat ve Düşünce Günlüğü
sayfalarını yönetti, haftalık kültür ekinde Genel
Koordinatörlük yaptı. Şehir kültürü, gezi izlenimleri, röportaj ve deneme yazılarını İzlenim,
Hece gibi dergilerde ve Yeni Şafak gazetesinde
yayımladı. Son görevi bu gazetede editörlüktü. Üsküdar’da oturmakta olan yazar 12 Şubat
2010’da bir kalp krizi sonucu hayatını kaybetti.
Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verildi.

Hamit Can
İbrahim Canan
119
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
C CANSEVER, HASAN FERİT
120
menliği yaptı (1962-1964). Askerlik görevinin
(1964-1966) ardından bir yıl Konya’nın Akşehir
ilçesinde öğretmenlik yaptı. 1967’de Sorbonne
Üniversitesi’nde doktora yapmak üzere Paris’e
gitti. Les methodes de l’enseignement du prophete
Muhammed adlı teziyle doktorasını tamamladı
(1972). Bu yıllarda teziyle ilgili araştırmalar yapmak için dokuz ay Tunus’ta bulundu.
1973 yılında Atatürk Üniversitesi İslâmî
İlimler Fakültesi’nde dr. asistan olarak göreve
başladı. Aynı fakültede doçent (1978) ve profesör oldu (1989). 1993-1996 yılları arasında Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde dekanlık
yaptı. Mart 1996 - Temmuz 1997 sonuna kadar
Bakü Özel Türk Kafkas Üniversitesinde rektör
olarak bulundu. 1997 yılında Üsküdar Sultantepe’ye yerleşti. 2007 yılında emekli oluncaya kadar Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde
hadis hocası olarak görev yaptı. 14 Ekim 2009
tarihinde elim bir kaza sonucu vefat etti, cenazesi Eyüp Sultan Mezarlığı’na defnedildi.
İbrahim Canan, başkalarına tavsiye ettiklerini bizzat yaşayan, kendisiyle ve çevresiyle barışık örnek bir insandı. Etrafında herkese güler
yüz gösteren, çalışmaktan hiç bıkmayan, çevreye duyarlı bir bilim adamı olup hadis alanında
çok değerli çalışmalar ortaya koydu. Erzurum’da
kaldığı yıllarda Kütüb-i Sitte üzerinde yoğun
olarak çalışan Canan, Erzurum’da geçirdiği yılların bereketli olduğunu söylerdi. Üsküdar’da
oturduğu yıllarda özellikle aile içi eğitimle ilgili yoğun çalışmalar yaptı. Bu konuda çok ciddi
bir sosyal program hazırlama ve hayata geçirme
faaliyeti içerisindeydi. Bir vakıf kurarak bunu
gerçekleştirmek istiyordu, ne yazık ki ömrü vefa
etmedi.
Üsküdar’ı çok sevdiğini, özellikle de havasından pek memnun olduğunu söylerdi. Kitapları
dolayısıyla evinde ciddi bir yer sıkıntısı vardı.
Küçükyalı taraflarından güzel, geniş bir ev tavsiye ettikleri ve evi de ailecek çok beğendikleri
halde Üsküdar’da evinin bulunduğu yer yaz kış
boğazdan temiz bir rüzgâr aldığı, yaşadığı sosyal
çevreyi benimsediği için bırakıp gidemedi.
Diyanet, İslâm, İslâm Medeniyeti, Zafer, Kadın ve Aile, Altınoluk, gibi dergilerde yazıları
yayımlandı. Resulullah’a Göre Okul ve Ailede Çocuk Terbiyesi adlı eseriyle 1979’da Türkiye Millî
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kültür Vakfı tarafından ödüllendirildi. Tarihçi
Açısından Din (Arnold Toynbee’den çeviri, İstanbul 1978); Resulullah’a Göre Aile ve Okulda
Çocuk Terbiyesi (İstanbul 1979); Hz. Peygamber’in Sünnetinde Terbiye (Ankara 1980, 2008);
Yeni Usul-i Hadis (Zafer Ahmet et-Tehânevî’den
çeviri, İzmir 1982); Kütüb-i Sitte Muhtasarı
Terceme ve Şerhi (I-XVIII, Ankara 1988-1994);
Kur’an’da Çocuk Eğitimi (İstanbul 1996); Makine ve Çarkları (Michel Heller’den çeviri, İstanbul 1998); Hadis Usulü ve Tarihi (Ankara 1998);
Peygamberimizin Tebliğ Metotları (I-II, İstanbul
1998-2001); Hz. İbrahim’den Mesajlar (İstanbul
2004, İngilizce ve Almanca’ya çevrildi); Peygamberimizin Yanılma(ma)sı Meselesi (İstanbul
2006); Peygamberimizin Ehl-i Kitapla Diyaloğu
(İstanbul 2006); Aile İçi Eğitim (İstanbul 2006);
Fethullah Gülen’in Sünnet Anlayışı (İstanbul
2007); Bediüzzaman’ın Fikrî Programı (İstanbul
2008) belli başlı eserleridir.
Kaynakça: Kızı Belkıs Canan’dan alınan şifahî bilgiler.
➢ AZMİ BİLGİN
CANSEVER, HASAN FERİT
(1891–1966)
Bir süre Çengelköy’de oturmuş olan
doktor, Türk Ocakları kurucularından.
Kasımpaşa Türabi Tekkesi şeyhi Ali Efendi ile
Lütfiye Hanım’ın oğludur. Kasımpaşa ve Mercan’daki ilk ve orta öğreniminden sonra girdiği
Tıp Fakültesi’nden mezun olunca (1914) Sina
Cephesi Hilâliahmer Hastahanesi’ne başhekim
tayin edildi. Daha sonra gönderildiği Gazze cephesinden dönüşte Haydarpaşa Hastahanesi’ne
başhekim oldu (1918).
Öğrenciliği yıllarında Türk Ocakları’nı kuran
tıbbiyeliler arasında yer aldı ve bu kurumla ilişkisini hayatı boyunca sürdürdü. 1919’da Köycülük hareketini başlatarak Tavşanlı’ya gitti. Yunan
işgaliyle proje yarım kaldı. Antalya’da sağlık müdürlüğü yaptı, Kayseri Yetimler Okulunu kurdu
(1921). Türkiye’deki ilk sıtma mücadelesini gerçekleştirdi (1924). Üstlendiği Türk Ocakları’nın
genel sekreterliğinden (1924), siyaset taraftarlarıyla anlaşamayarak ayrıldı (1927). İETT ve Sular İdaresi’nde hekim olarak çalıştı.
Çengelköy Havuzbaşı’ndaki İbrahim Efendi
Konağı’nı satın aldı, bir süre oturduktan son-
CEBECİ, DİLAVER C
ra Beyazıt’a taşındı. Hayatının son kırk yılını
serbest hekim olarak Beyazıt’daki muayenehanesinde dar gelirli insanları tedavi ederek ve
beslenme üzerine araştırmalar yaparak geçirdi.
Vefatı üzerine (20 Haziran 1969) Edirnekapı Şehitliği’ne defnedildi.
Kaynakça:Turgut Cansever, “Cansever, Hasan Ferit”, YYOA, I,
336; M. Selim Gökçe. “Turgut Cansever’in Türk Ocaklı Babası
Et-yemez Doktor Hasan Ferit Cansever”, Türk Edebiyatı, İstan-bul 2009, 37/426, İstanbul 2009, s.14-16.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
CANSEVER, TURGUT
(1920-2009)
Mimar, kültür ve bilim adamı;
çocukluğunda ailesiyle beraber
Çengelköy’de oturdu.
Antalya’da doğdu (1920). Babası Hasan Ferit
Bey annesi Saime Hanım’dır. İlkokulu Ankara ve
Bursa’da, liseyi Çengelköy ve Beyazıt’ta oturdukları sırada Galatasaray Lisesi’nde okudu. İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde mimarlık öğrenimi gördü. Sedad Hakkı Eldem’in
asistanı oldu. İslâm Sanatı tarihi hocası Ernst
Diez’den çok etkilendi. Fransa’ya giderek bir süre
Avrupa’yı dolaştı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’nde sanat tarihi alanında doktorasını
tamamladı. Öğretim üyeliği yaptığı (1950-1951)
İDGSA’da doçent oldu. ODTÜ’de iki yarıyıl dip-
loma projesi yönetti. Marmara Bölgesi Planlama
Teşkilatı Başkanlığı (1959), İstanbul Belediyesi
Planlama Müdürlüğü (1961).Dünya Bankası
İstanbul Metropol Planlama Projesi başkanlığı, Avrupa Konseyi Türk Delegasyonu Üyeliği
(1974-1976), İstanbul ve Ankara Belediyesinde
metropol planlama danışmanlığı (1975-1980)
Mekke Üniversitesi’nde eğitim danışmanlığı
(1883) yaptı.
Ağa Han Mimarlık Ödülü jüri üyeliğine seçildi. Üç kez Ağa Han Mimarlık Ödülünü kazandı. Kültür Bakanlığı (2005), TBMM (2007)
ve Cumhurbaşkanlığı’nca (2008) ödüllere layık
görüldü. ‘Bilge Mimar’ olarak anıldı. Çiftehavuzlar’daki evinde vefat etti (22 Şubat 2009).
Kabri Edirnekapı Şehitliği’ndedir.
Bazı önemli eserleri şunlardır: Çengelköy’deki Sadullah Paşa Yalısı Restorasyonu (1949), Büyükada Anadolu Klübü Oteli (1951), Karatepe
Açık Hava Müzesi (1957), Beyazıt Meydanı Yayalaştırma Projesi (1951), Türk Tarih Kurumu
Binası (1951-67), Salacak Nuri Birgi Evi Restorasyonu (1967-71), Bodrum’da Ertegün Evi
(1971-73), Demir Tatil Köyü (1984-90) ile Sualtı Arkeoloji Enstitüsü (1988), Karakaş Camii
(1991). Ayrıca Thoughts and Architecture (1981),
Şehir ve Mimarî (1992), Ev ve Şehir (1994), Habitat II Konferansı için Şehir ve Konut Üzerine Düşünceler (1995), İslâm’da Şehir ve Mimarî (1997),
Kubbeyi Yere Koymamak (1997), İstanbul’u Anlamak (1998) ve Mimar Sinan (2005) isimli kitapları bulunmaktadır.
› Turgut Cansever
Kaynakça:Uğur Tanyeli – Atilla Yücel, Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar, İstanbul 2007.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
CEBECİ, DİLAVER
(1943-2008)
Yazar, öğretim üyesi; Çengelköy’de
toprağa verildi.
Kelkit’te doğdu (1943). Kırıkkale, Merzifon,
Mersin ve Erzincan’da devam ettiği okullarda
ilk ve orta öğrenimini tamamladı. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’ni bitirdi (1970). Öğretmenlik yaptığı liseler arasında Üsküdar Kız
Lisesi de vardır. Diyanet İşleri Başkanlığı’nda
neşriyat uzmanlığı yaptı (1976-1980). İstanbul
Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde İktisat Tarihi
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
121
C CEBESOY, ALİ FUAT
 Dilaver Cebeci

Ali Fuat Cebesoy
› Ali Fuat Cebesoy,
Mustafa Kemal ile çalışma
halinde.
alanında yüksek lisans, Sosyal Yapı ve Sosyal
Değişme alanında doktorasını tamamladı. Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Marmara Üniveristesi
İlahiyat Fakültesinde öğretim üyesi olarak görev
yaptı.
1965’ten itibaren çeşitli gazete ve dergilerde
şiirler ve yazılar yayımladı. Evliya Çelebi’nin üslubunu kullanarak “Seyyah-ı Fakir Evliya Çelebi” takma adıyla yazdığı mizahî yazıları ilgiyle
karşılandı. Bestelenen şiirlerinden “Türkiyem”le
adını geniş kitlelere duyurdu. Tanzimat ve Türk
Ailesi (1993), Seyranname (1997), Men Kazanga
Baramen (2000) eserlerinden bazılarıdır.
Üsküdar’da oturmakta olan Cebeci 28 Mayıs
2008’de vefat etti. Çengelköy Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Kaynakça: İhsan Işık, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998, s. 155;
“Cebeci, Dilaver”, TBEA, I, 216.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
CEBESOY, ALİ FUAT
(1882-1968)
Üsküdar doğumlu, Millî Mücadele’nin
ünlü kumandanlarından.
122
Üsküdar Salacak’ta doğdu (1882). Babası, Büyük
Millet Meclisi’nin ilk Bayındırlık Bakanı İsmail
Fazıl Paşa, annesi Zekiye Hanım’dır. Erzincan
Askerî Rüştiyesi’ni ve Saint Joseph Lisesi’ni bitirdi. Girdiği Harp Okulu’ndan 1902’de Harp
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Akademisi’nden 1905 yılında mezun oldu. Beyrut ve Rumeli’de görev yaptı. Rumeli’nin çeşitli
yörelerinde Bulgar ve Yunan çetelerini izledi.
Burada İttihat ve Terakkî Cemiyeti mensuplarıyla ilişkileri oldu.
Roma ateşemiliterliğinde (1909-1911) bulundu. 7. Kolordu’da görev aldı. Bu sırada Yanya
Kalesi savunmasına katıldı. 25. Tümen Kumandanı olarak I. Kanal Seferi’nde, arkasından 14.
Tümen kumandanı olarak doğu cephesinde görev yaptı. 20. Kolordu kumandanı olarak Bi’rüssebi-Gazze savaşları ve Kudüs savunmasında
büyük yararlıklar gösterip generalliğe yükseldi.
Mütareke sırasındaki çalışmalarıyla güneyde
Millî Mücadele’nin temellerini attı. İstanbul’a
giderek vatanın kurtarılması için çareler arayan asker-sivil birçok kişi ile görüştü. Mustafa
Kemal’e destek sözü vererek onun isteğiyle Ankara’ya döndü. Amasya Tamimi ve Sivas Kongresi hazırlıklarına katkılar sağladı. Batı Anadolu
Kuvâ-yı Milliye kumandanı olarak millî iradenin kuvvetle yerleşmesinde büyük rol oynadı.
İlk meclise Ankara milletvekili olarak girdi.
Olağanüstü yetkilerle Moskova’ya büyükelçi olarak gönderildi (1920-1922).
Dönüşte Meclis başkan yardımcılığı, İkinci
Ordu müfettişliği gibi görevler üstlendi. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurucu üyeleri
arasında yer aldı. Dönemin siyasî karışıklıkları
CEMİL MOLLA C
› Cemil Molla
sebebiyle parti kapatıldı; üyelerinin çoğu İzmir
Suikastı davasında yargılandı. Ali Fuat Paşa ile
diğer Millî Mücadele liderleri beraat etti. Emekli
edilince bir süre siyasetten uzak kaldı; bazı sıkıntılar yaşadı.
1933’te Mustafa Kemal’in isteğiyle Konya’dan
bağımsız milletvekili seçilerek tekrar meclise girdi. 24 Mart 1939’dan itibaren CHP Konya mebusu sıfatıyla Bayındırlık (1943-1946) ve Ulaştırma (1943-1946) bakanlığı görevlerini yürüttü.
1948’de Meclis Başkanlığına seçildi.
1950 seçimlerinde Demokrat Parti Eskişehir,
1954 ve 1957 seçimlerinde ise İstanbul bağımsız
milletvekili olarak meclise girdi. 1960 ihtilalinden sonra aktif siyasî hayattan çekildi. 1968’de
vefat edince vasiyeti gereği Sakarya’nın kendi
adını taşıyan Alifuatpaşa kasabasında toprağa
verildi.
Ailesi Üsküdar Salacak’ta oturduğu için
Harp Okulu’na kaydı Ali Fuat Salacak künyesiyle yapılan Cebesoy, okulda tanıştıkları Mustafa
Kemal’i (Atatürk) ailesiyle de tanıştırmak için
Salacak’taki evlerine getirmiştir. Bu evde sıcak
ilgi ve yakınlık görmüş olan Mustafa Kemal,
aile, anneanne Ayşe Sıdıka Hanım’ın kızı Zekiye
için Kuzguncuk’ta yaptırdığı köşke taşınıldıktan
sonra da ziyaretlerini sürdürmüş, ısrarlar üzerine köşkte yatılı misafirliğe kalmaya başlamıştır.
Hafta sonu yatılı misafirlikleri uzun yıllar de-
vam etmiş, arkadaşı Ali Fuat’la beraber bu köşkte güzel günler geçirmişlerdir. Ali Fuat Cebesoy;
Bi’rüssebi-Gazze Meydan Muharebesi ve 20. Kolordu (1938); Millî Mücadele Hatıraları (1953);
Siyasî Hatıralar (1957), Sınıf Arkadaşım Atatürk
(1967) adlı kitaplarını yayımlamıştır.
Kaynakça: “Cebesoy, (Ali Fuat)”, Büyük Larousse, İstanbul
1986, V, 2237-2238; Ayfer Özçelik, “Cebesoy, Ali Fuat”, DİA,
VII, 194-195; Haskan, YBÜ, III, 1326-1327; Nedret Ebcim,
Kuzguncuk, İstanbul 2009, s. 83-88.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
CEMİL MOLLA
(1865-1941)
Kuzguncukta yalısı bulunan hukuk
bilgini.
İstanbul’da doğdu (1865). Şeyhülislâm Üryanizâde Ahmed Es’ad Efendi’nin torunu, şair Süleyman Bey’in oğludur. İngilizce ve Fransızca’yı
kendi gayretleriyle öğrendi. Nazırlıklarda görev
yapan, devrinin zeki ve bilgili bir siması olan
Cemil Molla iki defa evlendi. Altı çocuğu oldu.
İstanbul’da vefatı üzerine Nakkaştepe Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi (1941).
Şeyhülislâmlık Dairesi kalemlerinden yetişti.
Mecelle ve hukuk konusunda otoriteydi. Meclis-i Tedkikat-ı Şer’iye başkanlığı yaptı. 1909
yılında II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi
üzerine, padişaha yakınlığı nedeniyle Midilli
adasına gönderildi, üç yıl sonra affedilerek İsÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
123
C CEMİLE SULTAN
tanbul’a döndü. Adliye Nazırı (1919), Şûrâ-yı
Devlet Başkanı olarak görev yaptı. Siyasî, sosyal
ve dinî içerikli eserleri ile Dağarcığım adlı hatıratı bulunmaktadır.
Cemil Molla Üsküdar’da Kuzguncuk ile Beylerbeyi arasındaki Nakkaştepe Mezarlığı’nın sol
tarafında yer alan korudaki köşk ve yalıda oturdu. Bu köşkü batı tekniği ve Osmanlı yaşamına
uygun bir şekilde İtalyan Mimar Sinyor Alberti’ye yaptırdı (1863). “Beyaz kuleli köşk” olarak
da bilinen bu yapı Boğaziçi’nin nadide eserlerindendi. Yalı I. Dünya Savaşı’nda Kızılay’a verildi,
daha sonraki yıllarda tütün deposu olarak kulla-

Cemil Molla'nın
Kuzguncuk’taki köşkü

Cemile Sultan Korusu’ndan
Boğaziçi’nin görünümü
124
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
nıldı. 1940’lı yıllarda yıktırıldığından günümüze
ulaşamadı.
Kaynakça: Münevver Ayaşlı, Dersaadet, İstanbul 1975, s. 230;
Baraz, Beylerbeyi, II, 552-553; Haskan, YBÜ, III, 1336-1337.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
CEMİLE SULTAN
(1843-1915)
Sultan Abdülmecid’in kızı; Kandilli’de
kendi adıyla anılan bir korusu vardı.
Beylerbeyi Sarayı’nda doğdu (17 Ağustos 1843).
Babası Sultan Abdülmecid, annesi Düzdidil
Kadın’dır. Annesi ölünce, Perestû Hanım tara-
COŞAN, M. ESAD C
fından büyütüldü. Fethi Ahmed Paşa’nın oğlu
Mahmud Celâleddin Paşa’yla evlendirildi. Evlendikten kısa bir süre sonra, Fındıklı Sarayı’na
taşındılar.
Sultan II. Abdülhamid, Abdülaziz’in katlinden sorumlu tuttuğu kocası Mahmud Celâleddin Paşa’yı Taif ’e sürüp boğdurdu (1884). Teselli
olur düşüncesiyle kendisine Kanlıca’da bir yalı
hediye etti. Cemile Sultan, kızı Ayşe Hanım
Sultan’a düğün hediyesi olarak Paşalimanı’nın
gözde yalılarından olan Hüseyin Avni Paşa yalısını almıştı.
Cemile Sultan’ın Üsküdar Sultantepe’de bir
köşkü, Kandilli’de adıyla anılan bir korusu olduğu bilinmektedir. Ayrıca Kuzguncuk’tan Üsküdar’a olan istikamette eskiden geliri Cemile
Sultan’a ait olan Yahudi yerleşim yerleri (Yahuthaneler) de bulunmaktaydı. Çocuklarının rahatsızlıkları dolayısıyla Göztepe ve Erenköy’deki
köşklerde yaşadı. Erenköy’deki köşkünde hayata
gözlerini kapadı (7 Şubat 1915).
Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 154-156; Haskan, YBÜ, I, 195; II, 528; III,
1045, 1400, 1410.
➢ LALE UÇAN
COŞAN, M. ESAD
(1938-2001)
Üsküdar Küçükçamlıca’ya yerleşmiş
ilim adamı, eğitim, kültür ve irşad
faaliyetleriyle ömür geçirmiş kanaat
önderi
Çanakkale’ye bağlı Ayvacık ilçesinin Ahmetçe
köyünde dünyaya geldi (14 Nisan 1938). Babası
Halil Necati, annesi Şadiye Hanım’dır. Baba ve
anne tarafından dedeleri dördüncü kuşakta aynı
kökte birleşmekte, nesebi Hz. Hüseyin’e ulaşmaktadır. Dedeleri bugün Özbekistan sınırları
içerisinde olan Buhara’dan gelip Çanakkale’ye
yerleşmişlerdir. Büyük dedesi Molla Abdullah,
İstanbul’da ilim tahsilinde bulunmuş ve dönemin ünlü âlim ve sûfîlerinden Gümüşhaneli Ahmed Ziyâüddin’in yakın bağlıları arasına girmiştir. Ailesi, o henüz dört yaşında iken İstanbul’a
göç etti. Önce anne ve babasından dinî eğitimini aldı. Vezneciler ilkokulundan (1950), Vefa
Lisesi orta (1953) ve lise kısmı Fen Kolu’ndan
mezun oldu (1956). İlkokul yıllarında Gümüş-
haneli Dergâhı şeyhlerinden Serezli Hasip ve
Kazanlı Abdülaziz efendilerin sohbet meclislerine devam etti. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı bölümünü
bitirdi (1960). Bölüm derslerinin dışında Fars
Dili ve Edebiyatı, Ortaçağ Tarihi, Sanat Tarihi
bölümlerinin derslerini takip ederek sertifikalar
aldı. Fakülte son sınıfta iken mürşidi Mehmed
Zahid Kotku Efendi’nin küçük kızı Muhterem
Hanımefendi ile evlendi. Ankara Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi, Klasik-Dinî Türkçe Metinler
Kürsüsü asistanlığı ile akademik hayata atıldı
(1960). XV. yüzyıl Şairlerinden Hatiboğlu Muhammed ve Eserleri adlı çalışmasıyla “İlâhiyat
Doktoru” unvanını aldı (1965). Çeşitli mühendislik akademilerinde “Türk Dili ve Hümaniter
Bilgiler” dersini okuttu. 1971-1972 yıllarında,
İstanbul Tuzla ve Ağrı Patnos’ta yedek subay
olarak askerliğini tamamladı. Hacı Bektaş Velî
ve Makâlât adlı tezi ile doçent oldu (1972). 1973
yılında Fakülte’nin Türk-İslâm Edebiyatı Kürsüsü öğretim üyeliğine, bir yıl sonra da aynı kürsünün başkanlığına atandı. Matbaacı İbrâhim-i
Müteferrika ve Risâle-i İslâmiyye adlı takdim
teziyle profesör unvanını aldı (1982). Emekli
olduğu 1987 yılına kadar adı geçen kürsünün
Anabilim dalı başkanlığını yürüttü. Doğu dillerinden Arapça ve Farsça’yı, Batı dillerinden
İngilizce ve Almanca’yı iyi derecede biliyordu.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Prof. Dr. M. Esad Coşan
125
C COŞAN, M. ESAD
 Prof. Dr. M. Esad Coşan,
hayatının son dönemlerinde
126
Mensubu bulunduğu fakültede Türk-İslâm Edebiyatı, Osmanlıca, Türkçe Kompozisyon, Farsça
ve Arapça derslerini okutmuş, yedi doktora ve
çok sayıda lisans tezi yönetmiştir. 1980’li yıllarda çıkardığı İslâm, Kadın ve Aile,İlim ve Sanat,
Gülçocuk ve Panzehir gibi dergilerle toplumun
ufkunda yeni açılımlar sağlamış ve yaygın eğitime önemli katkılarda bulunmuştur. Çeşitli
vakıf ve dernekler kurdurmak suretiyle hizmetinin boyutlarını hem yatay hem de dikey olarak
sürdürmüştür. Zihin dünyasında düşünce ile
aksiyon, ilim ile amelin birlikte yürümesi gerektiğine inanan; sadece tebliğ odaklı değil aynı
zamanda temsil odaklı çalışma tarzına sahip bir
toplum önderiydi. Gösterişten uzak, melâmet
neş’esi çizgisinde, hayatın dinamikliğini göz ardı
etmeyen, cami ve onun fonksiyonlarını yüklenecek bir tasavvuf ve hizmet anlayışına sahip,
bu yönüyle, tasavvuf telakkisini halk ve entelektüel kesimle buluşturmuş aksiyoner bir akademisyendi. Emekliliğini müteakip 1990’lı yılların
başında Üsküdar Küçük Çamlıca’ya yerleşerek
Aziz Mahmud Hüdâyî Çilehanesi’ne komşu olmuştur. 1987 sonrasında eğitim, kültür ve irşad
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
faaliyetleriyle yoğun şekilde meşgul olmuştur.
Yurt içinde ve yurt dışında birçok eğitim ve hizmet faaliyetleri gerçekleştirmiş, Avrupa’yı, Amerika’yı, Avustralya’yı, Afrika’yı, Asya’yı; Doğu’yu
Uzakdoğu’yu, Batı’yı Uzakbatı’yı dolaşmıştır.
Akademik çalışmalarının yanı sıra kaleme aldığı yazı ve konferansları kitaplaştırılmıştır. 4
Şubat 2001 tarihinde Avustralya’da, cami açılışı
yapmak üzere çıktığı bir seyahat esnasında trafik kazası sonucu vefat etmiş, naaşı Türkiye’ye
getirilerek Eyüpsultan Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Kaynakça: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, M. Esad
Coşan Özlük Dosyası; M. Esad Coşan Araştırma ve Eğitim
Merkezi, M. Esad Coşan Şahsî Arşivi; http://iskenderpasa.
com/D69CDFCD-64D4-4278-A8EC-51B091A7FB03.aspx
➢ NECDET YILMAZ
Ç
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ÇAĞATAY, ALİ RİFAT
(ö. 1935)
Türk mûsıkîsi bestekârı, hocası ve
ud icracısı; uzun yıllar Çamlıca’daki
köşkünde yaşadı.
İstanbul’da doğdu. Babası piyade kaymakamı
Hasan Rifat Bey, annesi Ayşe Hanım’dır. Doğum
tarihi çeşitli kaynaklarda 1867, 1869 ve 1871 olarak verilmektedir. Uzun süre Bâbıâli Me’mûrîn-i
Mülkiyye Komisyonu Mümeyyizliği görevinde
bulundu. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Kadıköy’de Şark Mûsıkî Cemiyeti’ni kurdu ve ilk
başkanlığını yaptı. Sadrazam Said Halim Paşa’nın kız kardeşi Prenses Zehra ile evlendi. Bir
süre Avrupa’da bulundu. Fransa’da iken hanımının ölümü üzerine (1922) İstanbul’a döndü.
Kadıköy’de Türk Mûsıkî Ocağı’nı kurdu ve
bundan sonraki hayatı Çamlıca’daki köşkünde devam etti. 1923’te Nimet Hanım’la evlendi.
1927’de İstanbul Belediye Konservatuvarı Tarihi
Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tespit ve Tasnif Heyeti
üyeliğine getirildi ve vefatına kadar bu görevini
devam ettirdi. Bu arada Cemiyyet-i Umûmiyyei Belediye üyeliği, Dârülbedâyi’de mûsıkî heyeti
reisliği ve Müzik Federasyonu reisliklerinde bulundu. 3 Mart 1935’te vefat etti ve Karacaahmet
Mezarlığı’na defnedildi. Ali Rifat Çağatay, idareci
ve yazar Samih Rifat ile Millî Mücadele dönemi
milis paşalarından yazar Cevat Rifat Atilhan’ın
büyük ağabeyleriydi.
Çağatay, kaleme aldığı makalelerle Türk mûsıkî çalışmalarına katkıda bulunmuş bir mûsıkî
adamıdır. İstanbul Belediye Konservatuvarı’nda
Ahmet Irsoy, Rauf Yekta ve Suphi Ezgi’yle birlikte yaptığı çalışmalarla Türk mûsıkî repertuarına
pek çok eserin kazandırılmasında emeği geçmiş,
Ma’lumat’ın ilk sayılarında “Fenn-i Mûsıkî Nazariyatı” adıyla bir makale dizisi tefrika etmiş,
Türk Ocağı tarafından hazırlanan Türk Tarihinin Ana Hatları adlı serinin “mûsıkî” fasiküllerini yazmıştır. Onun, Türk mûsıkîsinin usul,
makam ve üslup inceliklerine vakıf olduğu bestelerinde açıkça görülmektedir. Bazı eserlerinde
Batı müziği etkileri dikkati çekse de bestelerinde genellikle Türk mûsıkîsi özellikleri hâkimdir.
Medhal, peşrev, saz semaisi, beste, şarkı, türkü,
ilahi operet ve marş gibi pek çok formda eserler
besteledi. Bunlardan 60 kadarı günümüze ulaşabildi. Mehmet Âkif Ersoy’un yazmış olduğu “İstiklal Marşı”, 1924-1930 yılları arasında Ali Rifat
Bey’in “acemşiran” makamındaki bestesiyle okunup çalındı.
Türk mûsıkîsi eserlerinin armonize edilmesi
üzerinde çalıştı. Kadıköy Şark Mûsıkîsi Cemiyeti’nde yönettiği Türk mûsıkîsi konserlerinin
bazılarında flüt, piyano, viyolonsel gibi Batı müziği enstrümanlarını kullanarak Batılı anlamda
orkestra yönetimi denemeleri yaptı. Güzel bir
sese sahipti. Kemençe ve tambur da çalmasına
rağmen özellikle iyi bir ud icracısı olarak tanındı,
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Ali Rıfat Çağatay
127
Ç ÇAKIR, MEHMET
bu konudaki şöhreti Mısır ve Suriye gibi ülkelere
de yayıldı.
Hayatının büyük kısmını talebe yetiştirmekle geçirdi. Talebeleri arasında geleceğin önemli
mûsıkîşinasları bulunmaktaydı. Mesud Cemil,
Subhi Ziya Özbekkan, Şerif Muhiddin Targan
ve Selahattin Pınar, onun talebelerinden bazılarıdır.
Kaynakça: Eşref Edip, Mehmet Âkif, İstanbul 1357/1938, s.
632-634; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 61-272; Muhiddin Nalbandoğlu, İstiklal Marşımızın Tarihi, İstanbul 1964,
s. 21-23, 150-151; Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 128-130; Burhanettin Ökte, “Mûsıkî Aleminde 30 Sene”, Türk Mûsıkî Dergisi, nr. 38, İstanbul 1951, s. 6-7;
Mesut Cemil, “Tanıdığım Mûsıkîşinaslar”, Mûsıkî Mecmuası,
İstanbul 1970, nr. 263-264, s. 21; nr. 265, s. 17; Nuri Özcan,
“Çağatay, Ali Rifat”, DİA, VIII, 167-168.
➢ NURİ ÖZCAN
ÇAKIR, MEHMET
(1955-2009)
Üsküdar Belediye başkanlarından.
Trabzon Of ’da doğdu (1955). Üç erkek kardeşin en küçüğüydü. Çocukluk yılları İzmit
Yarımca’da geçti. İlkokulu burada bitirdikten
sonra, Fatih Çarşamba’daki İstanbul İmam-Hatip Lisesi’ne kaydedildi. Buradaki ilk dört yılını
yatılı olarak okudu. Hafta sonlarında trenle Yarımca’ya gidip geldi.
Üniversite eğitimini İstanbul Vatan Üniversitesi’nde İnşaat Mühendisliği bölümünde ta-
128
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
mamladı. İş hayatına İnşaat mühendisi olarak
başladı. Uzun yıllar serbest mühendislik ve inşaat uygulamaları yaptı. Pek çok sivil toplum
kuruluşunun, hemşehri ve meslek derneklerinin yönetiminde bulundu. Anne ve babasını
1990 yılında hacda yaşanan Tünel Faciası’nda
kaybetti.
Siyasete Turgut Özal ile birlikte ANAP’ta
başladı. 1991’de Partiden ayrıldı. 2001 yılında
Ak Parti Üsküdar Teşkilatı Kurucu İlçe Başkanlığı görevi ile tekrar siyasete atıldı. 2004-2009
yılları arasında 5. dönem Üsküdar Belediye Başkanlığı yaptı. Başkanlık görevinin ardından Haziran 2009’da Ak Parti İl Yönetim Kurulu üyeliğine seçildi.
Belediye başkanlığından ayrıldıktan bir süre
sonra rahatsızlandı. 16 Aralık 2009’da vefat etti.
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Mehmet Çakır otuz yıl boyunca Üsküdar’da
yaşadı. Evli ve üç erkek çocuk babasıydı. Yoğun
iş temposundan arta kalan boş vakitlerinde,
voleybol, tenis ve kayak sporlarıyla ilgilenirdi.
Tiyatro izlemek, kitap okumak ve seyahat etmekten hoşlanırdı. Türk sanat mûsıkîsiyle de ilgiliydi. Dürüst, vizyon sahibi, Üsküdar sevdalısı
bir yöneticiydi.
Kaynakça: Senai Demirci, “Üsküdar’da Bir Beyaz Yürüyüş”,
Üsküdar Bülteni, sy. 6, İstanbul 2010, s. 3-5.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ABDURRAHMAN NESİP DEDE Ç
ÇAMBEL, HASAN CEMİL
(1879-1967)
Türk Tarih Kurumu başkanlarından;
mezarı Karacaahmet’tedir.
İstanbul’da doğdu (1879). Harp Akademisi’ni
bitirdi (1900). Almanya’ya giderek Prusya Harp
Akademisi’nde öğrenimini tamamladı (1902).
Yurda dönüşte Selanik’te, askerî ateşe olarak
Berlin’de, tümen komutanı olarak Irak cephesinde (1915) görev yaptı. Felâhiye Savaşı’na katıldı. Yeniden Berlin’e gönderildi (1917). 1918’de
emekli oldu. Haliç Vapur İşletmeleri müdürlüğü, 1928’den itibaren milletvekilliği görevlerini
yürüttü. Türk Tarih Kurumu kurucuları arasında yer aldı; kurum başkanlığına getirildi (19351941). Alman Arkeoloji Enstitüsü onur üyeliğine seçildi (1939).
1967’de İstanbul’da öldü. Karacaahmet Mezarlığı İkinci Ada’da toprağa verildi. Telif ve çeviri eserleri vardır. 1964’te Makaleler ve Hatıralar’ı yayımladı.
Kaynakça: “Çambel (Hasan Cemil)”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, V, 2556-2557.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÇAMLIBEL, FARUK NÂFİZ
ÇAMLICA’DAKİ ÇINAR
Çamlıca’nın en yüksek yerinde bir perinin,
Işıktan heykelini nakşettim ufuklara...
O yeşil Çamlıca ki, kat kat eteklerinin,
Birini Boğaz öper, ötekini Marmara.
(…)
(1898-1973)
Şair; gençlik yıllarında Üsküdar’da
yaşadı.
İstanbul’da doğdu (18 Mayıs 1898). Babası Hazîne-i Hâssa başmüfettişi Süleyman Nâfiz Bey, annesi Fatma Ruhiye Hanım’dır. Bakırköy Rüştiyesi
ve Hadîka-i Meşveret’ten sonra girdiği Tıp Fakültesi’nden dördüncü sınıfta ayrılmak zorunda
kaldı. 1917-1922 arasında İleri gazetesinde yazı
kurulu üyesi olarak bulundu; gazetenin Ankara temsilciliğini yaptı. Kayseri’de (1922-1924),
Ankara kız ve erkek liselerinde (1924-1932),
İstanbul’a dönüp Vefa ve Kabataş liseleri ve Arnavutköy Amerikan Kız Koleji’nde (1932-1946)
edebiyat öğretmenliği yaptı. Siyasete atılıp Demokrat Parti’den İstanbul milletvekili seçildi,
1946-1960 arasında mecliste bulundu. 27 Mayıs
İhtilâli’nde diğer DP’lilerle beraber tutuklandıysa da yargılanma sonucu suçsuz bulunup serbest bırakıldı. Sonrasındaki dönemde Arnavutköy’deki evinde hayatını sürdüren şair, bir vapur
Bu çınar yaralıydı belki binbir yerinden:
Kimi çizmiş bıçakla ona kendi adını,
Kimi bir okla delmiş iki kalbi derinden,
Kimi yazmış adıyla, yanyana bir kadını.
Bu adların içinde ben, eski ben de vardım,
Unuttum, kimdi yalnız, o zamanki nergisim?
Ben ki onbeş yıl önce, ona candan tapardım,
Şimdi baktım, bana da bir sır olmuş o isim.
Anladım, aşkın izi suda çizgiyle birmiş,
Onları duymamışım şu kök kadar derinden:
Anladım, hatıraya daha çok yer verirmiş,
Çınarların gövdesi aşık yüreklerinden!
—Faruk Nâfiz Çamlıbel
129
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ç ABDURRAHMAN NESİP DEDE
 Faruk Nâfiz Çamlıbel'in
Osmanlıca el yazısı.
KARACAAHMET
İkimiz tek atlı bir arabayla
Karacaahmet’ten akşam yol aldık.
Batan bir güneşle, doğan bir ayla
Tükenmez servilik, bitmez mezarlık..
Karacaahmed’in ıssızdır yolu.
Ve içi bir tabut kadar serindir.
Taşların boşluğa açılan kolu
Sevmeye kanmadan ölenlerindir.
Karacaahmet’te güneş geç doğar,
Ve iner geceler akşamdan erken,
Taşına yaslanıp dinlenenler var,
Sindiler görünce bizi geçerken.
(…)
Eliyle her mezar iki serviyi
İterek iki dal gibi bir yana,
Sevgilim gördüm ki iyiden iyi
Ardınca hasretle baktılar sana!
Bu bakış bir gönül sırrından ince.
Sandım, bu bakışta biraz ben varım:
Bir mermer altına kalbim girince
Ben de sen geçerken böyle bakarım.
130
Son zevke eren kim bu yeryüzünde?
Kim var ki hayata karşı ah etmez?
Sayısız güzellik doğar da günde
Birini sevmeğe bir ömür yetmez!
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
1935
—Faruk Nâfiz Çamlıbel
seyahatinde öldü (8 Kasım 1973); Karacaahmet
Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Şiire erken yaşlarda başladı. Cenap Şahabettin’den, daha sonra büyük oranda Yahya Kemal’den etkilendi. 1922’den sonra gittiği Ankara ve
Kayseri’de Anadolu gerçekliğiyle yüz yüze gelip
dili, tekniği ve romantik İstanbullu kişiliğiyle bu
gerçekliğe açıldı, Türkçe’nin gelişmesine katkı
sağladı. Han Duvarları’yla memleket edebiyatı
akımına yeni bir güç kazandırıp kendisinden
sonraki kuşağı etkiledi. 1926’da Hayat dergisinde yayımlanan Sanat şiiri, sanat anlayışının bir
çeşit bildirisi kabul edilir. Şiirlerini Çoban Çeşmesi (1926), Suda Halkalar (1929), Bir Ömür
Böyle Geçti (1932), Han Duvarları (1969) gibi
adlar altında kitaplaştırdı. Bazı oyunlar da kaleme aldı. Yayla Kartalı adlı oyunu 1945’te Muhsin Ertuğrul tarafından filme de alındı.
Delikanlılık yıllarında, hayatının bir bölümünü Üsküdar’da geçirmiş olan şairin “Çamlıca’daki Çınar”başlıklı şiirinde Çamlıca tepesi
şair tarafından eteklerinden birini Boğaz, diğerini ise Marmara’nın öptüğü bir sultana benzetilmiştir.
Kaynakça: Halil Hadi Bulut, “Çamlıbel, Faruk Nafiz”, DİA,
VIII, 195; “Çamlıbel, Faruk Nafiz”, TBEA, I, 240-241; Âlim
Kahraman, Üsküdar Zaman Aynasında / Türk Edebiyatında
Üsküdar, İstanbul 2003, s. 173-175.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÇELEBİ, ÂSAF HÂLET
(1907-1958).
Üsküdar-Beylerbeyi’nde yaşamış şair,
yazar.
İstanbul’da Cihangir’de dünyaya geldi (29 Aralık
1907). Babası Dâhiliye Nezâreti Şifre Kalemi
müdürü Mehmed Said Hâlet Bey’dir. Özel hocaların yanında başladığı tahsilini Galatasaray
Mektebi’nde tamamladı. Dinî ve tasavvufî edebiyatla yakından meşgul olan babasından Farsça ve Fransızca, Üsküdar Mevlevîhânesi’nin son
şeyhi Ahmed Remzi Dede ile Rauf Yektâ’dan mûsıkî ve nota dersleri aldı. Bir süre Sanâyî-i Nefîse
Mektebi’ne devam etti, daha sonra Adliye Meslek
Mektebi’ni bitirdi ve Üsküdar Asliye Ceza Mahkemesi’nde zabıt kâtipliği yapmaya başladı. Bir
süre Osmanlı Bankası ile Devlet Deniz Yolları
İdaresi’nde çalıştı. Uzunca bir müddet İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü
ABDURRAHMAN NESİP DEDE Ç
Kitaplığı’nda kütüphane memurluğu yaptı. 1946
seçimlerinde İstanbul’dan bağımsız milletvekili
adayı olduysa da seçimi kazanamadı. 15 Ekim
1958’de öldü. Kabri Beylerbeyi’nde Küplüce Mezarlığı’ndadır.
Kültürlü ve edebî zevk sahibi bir aile ortamı
içinde doğup büyüyen Âsaf Hâlet, gençlik yıllarında eski tarzda şiirler yazmış, ancak daha sonra bunlardan vazgeçmiştir. Bir arayış devresinden sonra 1940 yılından itibaren yayımladığı ve
kapalı ifadeleriyle devrin okuyucusunu yadırgatan şiirleriyle edebiyat çevrelerinin dikkatini
çekti. Bu yeni tarz şiirleriyle daha çok ses yankılanması yoluyla İslâm tasavvufu ile eski Hint,
Mısır gibi Doğu din ve kültürlerinden aldığı
yeni motiflerle farklı ve yeni bir söyleyiş getirdi.
1942’de yayımlanan He adındaki ilk şiir kitabındaki şiirleri arasında özellikle “Cüneyd”,
“He”, “İbrâhim”, “Mısr-ı Kadîm”, “Nûrusiyah”,
“Nirvana” ve “Sidharta” gibi şiirlerinde başta İslâm tasavvufu olmak üzere Hint ve diğer Doğu
din ve medeniyetleriyle bütün bir insanlık tarihinin izlerini taşıyan değişik ifade şekilleri yer
alır.
Âsaf Hâlet, bir duygu ve hayal şairi olmaktan ziyade bir sezgi ve kültür şairidir. Şiiri “kelimelerin bir araya gelmesinden hâsıl olan büyük
bir kelime” şeklinde tarif eden Âsaf Hâlet, şiirin
aynı zamanda kâinatın anlaşılmaz sırlarını açıklamak için önemli bir anahtar olduğu görüşündedir.
“Benim Gözümle Şiir Dâvâsı” (İstanbul, sayı
9-14, Temmuz-Aralık 1954) adlı bir seri makale
ile şiir anlayışını açıklayan Âsaf Hâlet, bu yazılarında doğrudan doğruya mücerret bir şiir anlayışından yana olduğunu açıklamıştır.
Şiirle birlikte özellikle divan edebiyatı, tasavvuf, mûsıkî, masal, halk edebiyatı ile ilgili yazılar
da kaleme alan Âsaf Hâlet’in bu tarz çalışmalarının önemli bir kısmı Mevlânâ Celâleddîn-i
Rûmî ve Mevlevîlik hakkındadır.
Hayatının büyük bir kısmını Üsküdar-Beylerbeyi’nde yirmi dönümlük bir bahçe içindeki
köşkte geçiren Âsaf Hâlet, “Ben olmasaydım
İstanbul olmazdı!” diyebilecek kadar kendisini
İstanbul ile özdeşleştirmiş bir şairdir. Beylerbeyi
ile ilgili çeşitli hâtıra kitaplarında eski Beylerbeyi’nin tanınmış gerçek beyefendilerinden biri
› Âsaf Hâlet Çelebi
CAMLI ODALARDAN
üsküdarda
üsküpüler dokusa gerek
kumrular
camları parıldıyor
üsküdar evlerinin
akşamüstleri
camlı odalarda
ne olsa gerek
istanbula bakıp da
beni görmiyen çocuklar
camlı odalardan
—Âsaf Hâlet Çelebi
131
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ç ÇELEBİOĞLU, ÂMİL
olduğu belirtilen Âsaf Hâlet’in Üsküdar’la ilgili
“Camlı Odalardan” adlı bir şiiri vardır.
Bütün şiirlerini topluca Om Mani Padme
Hum (1953) adlı bir kitapta toplayan Âsaf Hâlet’in bellibaşlı diğer eserleri şunlardır: Mevlâna
Hayatı, Şahsiyeti (1940), Molla Câmi (1940),
Eşrefoğlu Divanı (1944), Divan Şiirinde İstanbul (1953), Ömer Hayyam (1954) ve Mevlâna ve
Mevlevîlik (1957).
Kaynakça: Mehmet Kaplan, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri,
İstanbul 1973, s. 165-174; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri,
İstanbul 1974, s. 1415-1420; Haldun Taner, Ölürse Ten Ölür
Canlar Ölesi Değil, İstanbul 1983, s. 40-46; Semih Güngör, Asaf
Hâlet Çelebi, İstanbul 1985; Şiir Atı (“Âsaf Hâlet Çelebi Yaprakları” adıyla özel bölüm), sy. 2, İstanbul 1986, s. 22-80; Bilâl Kırımlı, Âsaf Hâlet Çelebi, İstanbul 2000; Âsaf Hâlet Çelebi Kitabı
(haz. Hüseyin Su - İlyas Dirin - Şaban Özdemir), Ankara 2003.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ÇELEBİOĞLU, ÂMİL
(1934-1990)
Çocukluk ve ilk gençlik yılları
Üsküdar’da geçmiş ilim ve kültür adamı.
 Âmil Çelebioğlu
132
Karaman’da doğdu (20 Nisan 1934). Ali Rızâ Bey
ile Fevziye Hanım’ın oğlu; Karaman Mevlevîhânesi’nin son şeyhi Ebûbekir Çelebi’nin (Zükûr Çelebi) torunudur. Baba tarafından soyu
Mevlânâ’ya ulaşır. Yedi yaşındayken ailesiyle
beraber İstanbul’a gidip Üsküdar’a yerleştiler.
Salacak İlkokulu, Paşakapısı Ortaokulu ve İstanbul Erkek Lisesi’ni bitirdi (1955). İstanbul Üniversitesi’nin önce Hukuk Fakültesi’ne kaydoldu
sonra Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı
Bölümüne geçti. Bu bölümü, Sanat Tarihi Bölümüne de devam ederek 1961 yılında bitirdi.
Askerliğinin ardından bir süre Konya’da öğretmenlik yaptı (1962-1965). 1966’da mezun olduğu bölüme asistan oldu. Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi’ndeki öğretim
görevliliği sırasında (1971-1977) doktora ve doçentliğini tamamladı. 1977-1982 yılları arasında
Hacettepe Üniversitesi Sosyal ve İdarî Bilimler
Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde görev yaptı; profesör oldu. Marmara Üniversitesi
Eğitim Fakültesi’nde dekan, aynı üniversitenin
Fen-Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak
çalıştı. 2 Temmuz 1990’da, Hac farizasını yerine
getirmek üzere gittiği Mekke’de, “Tünel Faciası” olarak bilinen izdihamda hayatını kaybetti.
Eski Türk edebiyatı alanındaki çalışmalaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
rını divan edebiyatının halk edebiyatıyla ortak
noktalarını da dikkate alarak sürdürdü. Dinîtasavvufî Türk edebiyatı eser verdiği bir başka
alandır. Doktora tezi olarak hazırladığı Yazıcıoğlu Mehmed ve Muhammediyesi ve II. Murad Devri Mesnevîleri adlı doçentlik çalışması
dışında Ramazanname (1973), Türk Bilmeceler
Hazinesi (Yusuf Ziya Öksüz’le beraber 1979),
Türk Ninniler Hazinesi (1982) gibi kitapları
yayımlanmıştır. Makaleleri ölümündensonra
Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları adıyla kitaplaştırıldı (1998). Mesnevî-i Şerif, Aslı ve Sadeleştirilmiş Manzum Nahifî Tercümesi (I-III,
1967-1972) yayıma hazırladığı bir eserdir. Ayrıca Erzurumlu İbrahim Hakkı (1988), Ali Nihad
Tarlan (1989) adlı biyografik çalışmaları bulunmaktadır. Hayranî mahlasıyla aruz ve hece vezniyle şiirler de yazmıştır.
Kaynakça: “Çelebioğlu, Âmil”, TDEA, II, 127-128; Cemal
Kurnaz, “Çelebioğlu, Âmil”, DİA, VIII, 264-265.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÇETİN, NİHAD MAZLUM
(1924-1991)
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verilen ilim, sanat ve kültür adamı.
Amasya Gümüşhacıköy’de doğdu (1924). Kültürlü bir zat olan Mazlum Efendi’nin oğludur.
Anne tarafından Şair Cevheri’nin torunudur. İlköğrenimini Amasya’da, ortaokulu Niğde, liseyi
ise Yozgat’ta tamamladı. Bir yıl Hukuk Fakültesi’nde okudu. Öğretmenliğe sevgisi ağır basınca Yüksek Muallim Mektebi’ne yazıldı. İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı bölümünde okurken Fransız ve Arap-Fars
filolojilerinin derslerini de takip etti. Bir süre
öğretmenlik hayatından sonra 1953’te İstanbul
Üniversitesi Arap-Fars Filolojisi bölümüne asistan olarak girdi. 1958’de doktorasını tamamladı.
1964’te doçent, 1971’de profesör oldu. 1954’ten
itibaren Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti
kurucuları arasında yer aldı. İstanbul Yüksek
İslâm Enstitüsü’nde müdürlük yaptı (19651967). Uzun yıllar Millî Eğitim Bakanlığı İslâm
Ansiklopedisi’nde müellif olarak çalıştı. 1971’de
emekliye ayrıldı. 1990 yılına kadar Şarkiyat Enstitüsü müdürlüğü, daha sonra Türkiye Diyanet
Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nde müelliflik yaptı.
ÇETİN, NİHAD MAZLUM Ç
› Nihad M. Çetin
26 Haziran 1991’de vefat etti ve Karacaahmet
Mezarlığı’na defnedildi.
Şarkiyat Mecmuası’nı çıkardı. Öğrencilik yıllarında Yaratış Dergisi’ndeki yazıları ile tanındı.
Arap, Fars ve Türk Dil ve edebiyatları üzerine
çeşitli incelemeleri yerli ve yabancı akademik
dergilerde yayımlandı.
Aruz vezniyle yazılmış şiirleri, güftesi de
kendisine ait nihavent bir beste denemesi vardır. Hat sanatıyla da ilgilenmiş ve bu konuda
kendisini yetiştirmiştir. Tercümeleriyle Namaz
Sureleri ve Duaları (İstanbul 1954), Arapça Dilbilgisi (Ahmet Ateş’le birlikte), Eski Arap Şiiri,
Fennü’l-hat eserlerinden bazılarıdır.
Şahsî kütüphanesi Bağlarbaşı’nda bulunan
TDV İslâm Araştırmaları Merkezi’nde ayrı bir
koleksiyon olarak okuyuculara hizmet vermeye
devam ediyor.
Kaynakça: Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Çetin, Nihad Mazlum”,
DİA, VIII, 290-291; Prof. Dr. Nihad M. Çetin’e Armağan (İÜ
Edebiyat Fakültesi Yayınları), İstanbul 1999.
➢ NURDAN ŞAFAK
133
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
D
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
DAĞLARCA, FAZIL HÜSNÜ
(1914-2008)
Şair; mezarı Karacaahmet’tedir.
İstanbul’da doğdu (1914). Süvari yarbayı Hasan
Hüsnü Bey’in oğludur. Babasının görevleri dolayısıyla ilköğrenimine Konya’da başladı, çeşitli
Anadolu şehirlerinde süren ilk ve orta öğrenimini Adana ortaokulundan sonra girdiği Kuleli Askerî Lisesi’nde tamamladı (1933). 1935’te
Harp Okulu’nu bitirip piyade subayı olarak
Doğu ve Orta Anadolu şehirlerinde görev yaptı. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Trakya’da bölük komutanıydı. 1950’de ordudan ayrıldı. Kısa
bir memuriyet ve birkaç aylık Fransa gezisinin
ardından Çalışma Bakanlığı iş müfettişliği göreviyle (1952-1959) İstanbul’da bulundu. Emeklilik
sonrasında Vezneciler’de Kitap Kitabevi’ni kurdu
(Aralık 1959). 1960-1964 arasında Türkçe dergisini 43 sayı çıkardı. Kitabevini 1970’te kapattıktan sonra herhangi bir işte çalışmadı. 15 Ekim
2008’de öldü ve Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi. Kadıköy Mühürdar’da oturduğu dairesini, ölümünden sonra “Dağlarca’dan Gökyüzü” adıyla müze haline getirilmek üzere Kadıköy
Belediyesi’ne bağışladı.
On üç yaşındayken bir hikâyesi, 1933’te İstanbul dergisinde ilk şiiri yayımlandı. Varlık, Yücel,
İnkılâpçı Gençlik, Türk Dili, Yeditepe, Yenilik, Kültür Haftası, Çağrı, Vatan, Aile, Ataç, Türk Yurdu,
Yön ve Devrim dergilerinde şiirleri yayımlandı.
› Fazıl Hüsnü Dağlarca
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
135
D DARKOT, MEHMET BESİM
 Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın
Karacaahmet’teki mezarı
› Mehmet Besim Darkot
Başlangıçtaki Faruk Nâfiz etkisi ilk yayımlanan
kitabı Havaya Çizilen Dünya’da (1935) azalmış,
Necip Fazıl, Ahmet Hamdi Tanpınar şiiriyle ortaklık gösteren “ölüm, zaman, kâinat, rüya, şekil”
gibi kelimeler dikkat çekmiştir. Edebî kişiliğinin açık bir şekilde belirmesi; şiirinin tekniğini
ve temalarını bularak kendini kabul ettirmesi
1940’ta yayımladığı Çocuk ve Allah kitabıyladır.
Bu kitabın temel duygusu, kozmik dünya ile insan arasındaki ilişkiden doğar. Uzun şiir hayatı,
araştırmacılar tarafından çeşitli devrelere ayrılmaya çalışılmış; şiirine kaynak olan duygular
tek insanın evren karşısındaki şaşırması; günlük yaşamları saran acılar, yoksulluk, yoksunluklar olarak belirlenmiştir. Destanlar ve çocuk
şiirleri bulunmaktadır. Gittikçe evrensel uğultuların duyulduğu çok sesli bir şiire doğru gitmiştir. Şair çok sayıda ödüle lâyık görülmüştür.
Aç Yazı (1951), İstanbul Fetih Destanı (1953),
Asu (1955), Cezayir Türküsü (1961), Yeryağ
(1965), Dün Geceki/En Sevmek (Şeyh Galib’e
Çiçekler) (2000), İçimdeki Şiir Hayvanı (2007),
Orda Karanlık Olurum (2007) belli başlı diğer
şiir kitaplarıdır.
Kaynakça: Mustafa Miyasoğlu, “Dağlarca, Fazıl Hüsnü”
TDEA, II, 182-184; “Dağlarca, Fazıl Hüsnü”, TBEA, I, 304-307.
136
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
DARKOT, MEHMET BESİM
(1903-1990)
Üsküdarlı coğrafya bilgini.
Üsküdar çarşı içinde, Uncular sokağında dünyaya geldi (17 Şubat 1903). Babası, Enderun’da
yetiştikten sonra II. Abdülhamid tarafından
Şehzade Abdülkadir Efendi’nin lalalığına yükseltilen Mehmed Âsaf Bey, annesi Tevhide Safiye
Hanım’dır. İlk çocukluk yılları, senenin büyük
kısmında Çamlıca’daki bağda, kışın ise Üsküdar’ın ayrı semtlerinde geçti. 1911’de aile ilk defa
bir kışı Çamlıca’da geçirdi. O sene Bulgurlu’daki
mahalle mektebinde öğrenime başladı. Mahalle
mektebinden sonra İhsaniye’deki Mir’ât-ı Feyz’e
kaydı yapıldı. Aile Kadıköy’e yerleşince (1914)
Mekteb-i Terakki ve Kadıköy Sultânîsi’ne devam
etti; oradan, bir an önce hayata atılabilmek için
İstanbul Erkek Muallim Mektebi’ne geçti. Mezun
olup (1923) Tatbikat Okulu’nda hocalığa başladı.
1925-1928 arasında İstanbul Üniversitesi
Coğrafya Bölümü’nde yüksek öğrenimini tamamladı. Öğrenci olarak Avrupa’ya gönderilmeye hak kazandı. 1928-1932 arasında, Fransa’nın
Strasbourg Üniversitesi’nde eğitimine devam
etti. Tahsilinin son yılında Cezayir’e giderek orada araştırmalar yaptı. Cezayir Yüksek Ovaları
adlı tez çalışması ile yüksek etüt diploması aldı.
DARYAL, VECİHE D
1932’de İstanbul’a dönüp Dârülfünun’da göreve
başladı. 1933 yılında Kurak Memleketler Morfolojisi adlı tezle doktor unvanını kazandı ve
müderris muavinliğine atandı. Bu yıllarda Haydarpaşa Lisesi’nde de dersler verdi. Dârülfünun
lağvedilip yerini üniversiteye bırakınca Türkiye
ve ülkeler coğrafyası doçentliğine tayin edildi.
1940 yılında profesörlüğe yükseltildi. 1941-1946
yılları arasında İstanbul Yüksek Öğretmen Okulu’nun müdürlüğünü yaptı.
İbrahim Hakkı Akyol, Ali Tanoğlu ve Ahmet
Ardel adlı arkadaşlarıyla birlikte Coğrafya Enstitüsü’nün ikinci kuşak bilim adamları arasına girdi. Yaptıkları başarılı çalışmalarla Türk coğrafya
bilimine büyük katkılarda bulunmuşlardır. Darkot, bu yıllarda birkaç kez de Coğrafya Enstitüsü
müdürlüğü yapmıştır. 1956’da ordinaryüs profesörlüğe yükseldi. 1973’te yaş haddinden emekliye ayrıldı. Çalışmalarını ve Türkiye seyahatlerini
sürdürdü. 1 Nisan 1990’da İstanbul’da vefat etti
ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
1941 Haziranında yapılan Coğrafya Kongresi’nde Türkiye’nin coğrafî bölge ayırımı onun
teklif ettiği rapora uygun olarak kabul edilmiştir.
Hayatının sonuna kadar en çok zaman ayırdığı
konulardan biri de Türkiye şehirlerinin tarihî
coğrafyası olmuştur.
İlk Mekteplerde Coğrafya Muallim Kitabı,
Coğrafî Araştırmalar, Kartoğrafya Dersleri, Ekonomik Coğrafya, Avrupa Coğrafyası, Türkiye
İktisadî Coğrafyası, Türkiye Duvar Haritası eserlerinden bazılarıdır. İstanbul Üniversitesi’nin
ilmî dergilerinde pek çok makalesi ve Millî Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi’nde de birçok
maddesi yayımlanmıştır.
Kaynakça:1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İ.Ü. Edebiyat
Fakültesi Öğretim Üyeleri, İstanbul 1974, s. 39-41; Ramazan Özey, Türkiye Üniversitelerinde Coğrafya Eğitimi ve
Öğretimi, İstanbul 1998, s. 2; Kansu Şarman, Türk Promethe’ler, İs-tanbul 2005, s. 188-192; Metin Tuncel, “Ord. Prof. Dr.
Besim Darkot: Hayatı ve Türkiye Coğrafyasına Katkıları”, Coğrafya Araştırmaları, I/3, Ankara 1991, s. 1-13; a.mlf., “Darkot,
Meh-met Besim” DİA, VIII, 500-501; a.mlf.,“Darkot (Besim)”,
İst.A, VIII, 4242.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
DARYAL, ABDÜLMECİD
(1839-1935)
Beylerbeyi’nde yaşamış vaiz ve Farsça
öğretmeni.
Kuzey Kafkasya’nın Şirvan eyaletinde, Şemâhi
şehrinde doğdu (1839). “Şirvanî Muallim Mecid Efendi” adıyla şöhret bulmuştur. İlk tahsilinden sonra İstanbul’a geldi, cami derslerine
devam ederek icâzet aldı. Sonrasında Dârülmuallimîn’den diploma alarak öğretmenliğe başladı.
Bir müddet Fevziye Mektebi’nde ve Üsküdar’da
Paşakapısı Rüşdiyesi’nde öğretmenlik yaptı.
1880’de Fosfor Mustafa Paşa’nın valiliği sırasında
tayin edildiği Erzurum Maarif müfettişliğinde
dört yıl kaldı.
1884’te İstanbul’a dönerek Beylerbeyi’ne
yerleşti. Emekliliğine kadar (1914) Galatasaray
Sultânîsi ile Vefa İdâdîsi’nde muhtelif sınıflara,
Fars edebiyatı, Arapça ve ahlâk dersleri verdi;
İstanbul’un büyük camilerinde vaizlik yaptı. Büyük oğlu Çanakkale’de şehit düşünce inzivaya
çekildi.
Farsça grameri ile alakalı bir çalışması ders
kitabı olarak basılmıştır. Ömrünün son günlerinde Beylerbeyi’nden ayrılarak küçük oğlu
Münip Daryal’ın Kartal Soğanlı köyündeki evine
yerleşti. Burada vefat ederek (30 Eylül 1935) köyün mezarlığına defnedildi.
Kaynakça:Reşat Ekrem Koçu, “Daryal, Abdülmecid”, İst.A,
VIII, 4269-4270; Baraz, Beylerbeyi, I, 226-227.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
DARYAL, VECİHE
(1915-1970)
Üsküdarlı Türk kadın kanun virtüozu.
Beylerbeyi’nde doğdu. Birçok kaynakta doğum
tarihi olarak verilen 1908, ağabeyinin doğum tarihidir. Kızı Eser Değer’in verdiği bilgilere göre
Vecihe Daryal’ın doğum tarihi 1915’tir. Babası
aslen Şirvanlı din bilgini ve muallim Abdülmecid Efendi, annesi Şahende Hanım’dır. Çocukluk yılları Beylerbeyi’nde geçti. Yedi yaşında aile
dostları olan bestekâr Şevki Bey’in yeğeni Nazire
Hanım’dan kanun dersleri almaya başladı. On
yaşında Dârülelhan’a Vecihe Mecid adıyla kaydını yaptırdı. Buradaki öğrenimine hocası Muazzez Yurcu Hanım’da başlamış, Mûsâ Süreyyâ
Bey, Yusuf Ziya Bey ve Selahaddin Candan ile
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
137
D DÂVUD PAŞA, KÜÇÜK, KARA NİŞANCI
 Vecihe Daryal
 Üsküdar’daki Dâvud Paşa Camii
138
devam etmiştir. 1928’de Eyüp’ten Beyoğlu’ndaki Büyük Postahane’ye taşınan İstanbul Radyosu’nda dâimî sanâtkâr olarak kadroya alındı. İlk
evliliği sırasında kısa bir süre ayrıldığı radyoya
bir süre sonra geri döndü. 1938 yılında Ankara
Radyosu’na girdi. Burada icrakâr, öğretmen ve
repertuvar kurulu üyesi olarak çalıştı.
1953’te İstanbul’a yerleşen Daryal, İstanbul
Belediye Konservatuvarı icra heyetine girdi,
bu esnada İstanbul Radyosu’nda da görev aldı.
1966’da tekrar Ankara Radyosu’na döndü. Vefatına kadar burada kanun sanatçısı ve öğretmen
olarak çalıştı. 12 Kasım 1970’te girdiği şeker komasından çıkamayarak vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Merkezefendi Mezarlığı’nda
toprağa verildi.
Daryal, Türk mûsıkîsi içinde yetişmiş en
önemli kanunîlerdendi. Bestekârlıkla yakından
ilgilenmeyen sanatçının nişâburek makamında
çok güzel bir şarkısı ve bir saz eseri biliniyor.
Çok okuyan, çok çalışan, yüksek edebiyat bilgisi
olan, öğrendiğini unutmayan, en ufak bir belgeyi
saklayan bir yaratılıştaydı. Elli yıllık sanat hayatında titiz bir koleksiyoncu olarak eser ve belge
toplamıştır. Pek çok nadide saz ve söz eserini
koleksiyonuna katmış, eserlerin en doğrusunu
notaya almıştır. Koleksiyonu TRT Müzik Dairesi
tarafından satın alınmıştır. Kütüphanesi ve diğer
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
belgeleri ise Dicle Üniversitesi’ne intikal etmiştir.
Kaynakça:Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi: Şarkı Güfteleri ve Türküler, İstanbul 1978,
s. 148-149; Turhan Taşan, Kadın Besteciler, İstanbul 2000, s.
229-230; Baraz, Beylerbeyi, I, 227-228; Yılmaz Öztuna, Türk
Mûsıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 153; Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İstanbul 1981, I, 229; M.
Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara 1986, II, 173-176;
Yılmaz Öztuna, Türk Bestecileri Ansiklopedisi, İstanbul, ts., s.
215; “Daryal, Vecihe”, İst.A, VIII, 4270-4271.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
DÂVUD PAŞA,
KÜÇÜK, KARA NİŞANCI
(ö. 1505-6)
Üsküdar’da cami bânisi.
Hakkında bilinenler çok azdır. Genellikle çağdaşı Koca Dâvud Paşa ile karıştırılır. Tefrik için
“Küçük” lakabı kullanılır. Sarayda yetişmiş, önce
kapı ağası, sonra da nişancı olmuş, 14 yıl bu görevde kaldıktan sonra Gelibolu sancak beyliği ile
kaptanıderya olmuştur. 1502 yılında ise vezirliğe
yükseldiği rivayet edilir. Gebze’de vefat etmiş ve
orada gömülmüştür.
Kaynakça:İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953/1546 Tarihli) (nşr. Ö. Lutfi Barkan – E. Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970, s.
243; Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin
Derin), İstanbul 1978, s. 93; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 137139; Danişmend, Kronoloji, V, 177, 316; Semavi Eyice, “Dâvud
Paşa Camii”, DİA, IX, 39-40; Haskan, YBÜ, I, 229-231.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
DEMİRONAT, MUHSİN D
DEMİRONAT, MUHSİN
(1907-1983)
Üsküdarlı müzehhib; mezarı
Karacaahmet’tedir.
İnebolu’da doğdu (23 Mart 1907). Henüz dört
yaşındayken babası Yüzbaşı Hikmet Bey’i Trablusgarp harbinde (1911) kaybederek yetim
kaldı. Âilesiyle berâber İstanbul’a gelerek Beylerbeyi’nin İstavroz (bu günkü Abdullahağa)
mahallesine yerleştiklerinde o da “Beylerbeyli” oldu; daha sonra, Üsküdar’ın Toygar tepesi’nde aldıkları mütevâzı eve taşındılar. Üsküdar
Sultânîsi’nin ilk kısmından sonra kazandığı imtihan netîcesi 1922’de İstanbul Muallim Mektebi’ne intisâb ederek burayı da 1928 yılında
bitirdi. Tahsîli sırasında yazı derslerine gelen
Tuğrakeş İsmaîl Hakkı (Altunbezer), resim hocası Şevket (Dağ), elişi hocası Celâl ve tahnît muallimi Ken’an beylerden çok istifâde etti.
Tezhîb san’atına intisâbı da şöyle oldu: Cağaloğlu’daki Muallim Mektebi’nde okurken,
sınıfda çıkarılan mecmûa için kapak tezyînâtı
yapılmasını, Tuğrakeş Hakkı Bey, “Ben desenini
çizerim, sen de işlersin” diyerek, bu müstaîd, lâkin tecrübesiz talebesine havâle etdi. Netîceden
memnun kalınca: “Ben Medresetü’l-Hattâtîn’de
hocalık ediyorum. Sen de oraya devâma başla”
tavsıyesinde bulundu, boş vakitlerinde Bâbıâlî
Caddesi’ndeki Medresetü’l-Hattâtîn’e mesâfenin
yakınlığından dolayı kolaylıkla gitmeğe başlayan
Muhsin, burada, hocası İsmail Hakkı Bey’den
başka diğer hocaları da tanımış oldu.
İlk hocalık hizmetini Bandırma’nın Perema
isimli sâhil köyünde îfâ eden Muhsin Bey, iki yıl
sonra Galatasaray Lisesi’nin ilk kısmına resim
hocası olarak tâyîn edildi, bir yandan da Hakkı
Bey’le alâkasını kesmeden tezhîb çalışmalarını ilerletdi. 1936 yılında Devlet Güzel San’atlar
Akademisi bünyesine Türk Tezyînî San’atları
adıyla dâhil olan şûbeye devâmla, ertesi yıl bitirip İsmaîl Hakkı Hoca’ya fahrî asistan oldu.
Daha sonra, maaşını Galatasaray Lisesi’nden
almakla berâber, vazîfesi DGSA’ne nakledildi,
nihâyet 1944 yılında kadrosu da geldi.
İlk meslekî çalışmasını, Hacı Kâmil Akdik’in
nesihle yazdığı bir en’âm-ı şerîfi 1933’te tezhîbleyerek gerçekleşdirdi. Bu eser Mısır Kralı Fuad’a Kâmil Efendi tarafından bizzât götürüldü.
1936’da Ankara’da açılan Sanayi Sergisi’ne katılan genç san’atkârın çini taklîdi olarak hazırladığı
50 cm. çapındaki düz tahta tabak, sergiyi gezen
Atatürk tarafından takdîr edilip 600 liraya alındı. Daha sonra edindiği san’at muhîti, kendisine
tezhîb siparişlerinde (kıt’a, levha, hilye vb. gibi
pekçok eser) bulundu; bu hünerli müzehhibimiz
de yılmadan ince çalışmalarına başladı. Zamân
içinde, artık ustası da kalmamış bulunan ruganî (lâke) kablara merak saran Muhsin Bey,
Necmeddin Okyay’ın da teşvîkıyle, bu san’atın
XVIII. asırda yaşayan emsâlsiz üstâdı Üsküdârî
Ali Çelebi’yi kendisine mânevî hoca olarak seçti
ve onun işlerine bakarak, aynı vâdîde mükemmel eserler hazırladı. Üsküdârî Ali’nin öylesine
tesîrinde kalmıştı ki, bu yıllarda yaptığı tezhîblere de, ona telmîhen “Muhsin-i Üsküdârî” şeklinde imzâ koyduğu görülmektedir.
Demironat, müzehhibliğinin ilk yıllarında
hocası Tuğrakeş İsmâil Hakkı Altunbezer’in yolundan gitti ve onun tezhîb anlayışıyla eserler
verdi. Hakkı Bey, tezhîb çalışmalarında Sultan II.
Bayezid devrinden îtibâren yüz küsur yıl devâm
eden klasik anlayışı değil, XIX. asrın batı tesirini
rehber edinmiştir. Necmeddin Okyay’ın bütün
îkazlarına rağmen yolundan dönmeyen Hakkı
Bey, talebesini de kendi anlayışına göre yetiştirÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Muhsin Demironat
139
D DERVİŞ PAŞA
 Muhsin Demironat’ın
işlediği ruganî bir
miklepli kitap kabı
140
meğe başlamıştı. Buna mukābil, ilgilendiği san’at
dallarının herbirinde dâimâ “en güzel”i seçmesini bilen Üstad Okyay da kendisi müzehhib olmadığı hâlde zevkı ve sezgisiyle, sonradan her
ikisi de Akademi’de tezhîb hocalığında bulunan
Muhsin Bey ve meslekdaşı Rikkat Kunt’u klasik
yola çekmiş, Muhsin Bey hocası Hakkı Bey’i de
gücendirmeden Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’ndeki eski tezhîb örneklerini de inceleyerek, zevkıne uygun gelen “ince tezhîb” yolunu
geliştirmiştir.
Demironat, yaradılışı îtibâriyle teferruatlı tezhîbe mütemâyil olduğundan, eserlerine
“Acem işi gibi” diyenler de vardır. Ancak, tezhibde yapılması akla gelebilecek herşeyin denendiği
Türk-Herât (Tîmurlu) devrinden kalma eserler,
onun inceye, güzele bağlı hassas rûhunda; sıkılıp yorulmadan sabırla çalışabilen göz ve ellerinde öylesine tesîr bırakmıştır ki, Türk san’atında
uzun zamandır görülmemiş incelikte bir tezhîb
tarzının, yeniden “Muhsin’in fırçası”ndan akmasına sebep olmuşdur, denilebilir. Sâdece bu temâyülünden dolayı, ince tezhîblenmesine hâcet
olmayan celî yazıların etrafında bile, bâzan ancak yakından görülebilecek teferruatlı tezhîblerine rastlanır ki, karşılığında aldığının “hiç” mesâbesinde kaldığını hâtırlayıp, bu aşırı göz nûru
sarfına üzülmemek elde değildir.
1966 yılına kadar Akademi’deki tezhîb hocalığına devâm eden, siparişlerle gelen tezhîb
işlerini de bu yıla kadar sürdüren Muhsin Bey,
Sanâyî Bakanlığı tarafından 1 Eylül 1966’da Yıldız Porselen Sanâyii’nin müdürlüğüne tâyîn ediÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
lince, mesâisini tamâmen buraya hasretdi. Rayından çıkmış bir müesseseyi idâre için aşırı bir
gayretin yanısıra, çini üzerine desen hazırlamak
ve araştırma yapmak, onun vehimli ve hassas
bünyesini adamakıllı bozunca, kalbi ancak “pille
çalışır” hâle geldi. 22 Mart 1972’de yaş haddinden emekliye ayrılana kadar, Yıldız Müessesesi
pek parlak bir devre yaşadı. Çini desenlerinde
de inceye temâyülünden dolayı tezhîb havası
âşikâr olan Muhsin Bey, ayrıca, çini (tabak, vazo,
pano...) ve ağaç işleri için haylı desen hazırladı.
En incesinden en irisine kadar Türk tezyînî motiflerini gerek kâğıda gerekse ders esnâsında kara
tahtaya büyük bir mehâret ve suhûletle çizen Demironat, bu melekeyi nasıl elde etdiğini soranlara, san’at hayatı boyunca gördüğü binlerce tezyînî unsurun hâfızasında depolandığını, yerine
göre bunları ortaya dökebildiğini söylerdi. Yine
san’at hamûlesinin çokluğundan olacak, tezyînatımızda ferahlık temîni için bırakılan boşluklara
da fazla iltifât etmezdi.
Demironat’ın eserlerinden bir kısmı yurtiçi
ve yurtdışındaki müzelerde, bir kısmı da husûsi
koleksiyonlarda yer almakdadır. Yukarda sayılan
hünerlerinden başka, kātıa, savatcılık, çakmacılık, minecilik, porselencilik, ağaç oymacılığı ve
Edirnekârî tezyînât dallarında da başarılı eserler
verdi; ayrıca, kuş-hayvan tahnîti (taxidermy) ve
mulaj işlerinden, “Karagöz” ve “Ortaoyunu”ndan
da nasîbi vardı.
Kalp rahatsızlığından ötürü 27 Haziran
1983’de vefat eden Muhsin Demironat Karacaahmed kabristanında medfundur.
Kaynakça: M. Uğur Derman, “Kaybettiğimiz Müzehhib
Muhsin Demironat”, Lâle, II/7 (1984) s. 12-20.
➢ M. UĞUR DERMAN
DERVİŞ PAŞA
(ö. 1015/1606)
Üsküdar’da Miskinler civarında medfun
Osmanlı sadrazamı.
Bazı kaynaklarda Derviş Mehmed Paşa şeklinde
de anılan Derviş Paşa Boşnak asıllı olup, küçük
yaşlarda saraya girmiş ve burada Bostancı Ocağı’nda yetişmiştir. Ocak 1606’da vezirlik rütbesiyle kaptanıderyalığa getirilmiş; Sultan I. Ahmed üzerinde etkili bir şahsiyet olarak onu İran
seferine teşvik etmiştir. Sefer için orduyla birlikte
DİREKTÖR ÂLÎ BEY D
Üsküdar tarafına geçen Sadrazam Lala Mehmed
Paşa’nın burada ölümü üzerine veziriazamlığa
getirilen Derviş Paşa, bu defa bazı lojistik eksiklikleri bahane ederek bu seferin ertelenmesi
için faaliyetlerde bulunmuş, fakat şeyhülislâmın
devreye girmesiyle Üsküdar’da bekleyen merkez
kuvvetlerinin Deli Ferhad Paşa kumandasında
sefere çıkmasına karar verilmiştir.
Böylece İstanbul’da kalan Derviş Paşa zamanının en önemli diplomasi hadisesi Avusturyalılar ile ünlü Zitvatorok Antlaşması’nın yapılmasıdır. Fakat Anadolu’da had safhaya varan Celalî
ayaklanmalarına bir de ulûfelerini alamayan
askerlerin ayaklanmaları eklenince çok zor durumda kalan Derviş Paşa, son olayların müsebbibi olarak rakiplerinin de devreye girmesiyle
siyaseten katledilmiştir (9 Aralık 1606). Mezarı
Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civarındadır.
Kaynakça:M. Câvid Baysun, “Derviş Paşa”, İA, III, 551-552; V.
J. Parry, “Derwish Pahsa”, EI2 (İng.), II, 208; Fikret Sarıcaoğlu,
“Derviş Paşa”, DİA, IX, 195-196.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
DİLAVER PAŞA
(ö. 1031/1622)
Üsküdar’da medfun Osmanlı
sadrazamlarından.
Enderun’da yetişmiş, çaşnigirbaşılığa kadar
yükseldikten sonra, 1613’te Kıbrıs, ardından
Bağdat Beylerbeyiliklerine tayin edilmiştir.
1616 yılında Revan seferine katılan Dilaver
Paşa o civarda iki kale inşa ettirmiştir. Aynı yıl
Diyarbakır beylerbeyi olmuş ve buradaki bazı
karışıklıkları gidermiştir. Sultan II. Osman zamanında yine Diyarbakır ve Bağdat Beylerbeyiliklerinde bulunmuş; 1621 yılında II. Osman’ın
da katıldığı Hotin (Lehistan) seferine iştirak
etmiş, aynı yılın eylülünde sadrazamlığa getirilmiştir. Sultan Osman’ın öldürülmesiyle sonuçlanan olayda asiler tarafından parçalanarak
öldürülen Dilaver Paşa’nın naaşı Üsküdar’da
Miskinler Tekkesi Kabristanı’na defnedilmiştir.
Kaynakça:Tugi Hüseyin, Musibetnâme (nşr. Nezihi Aykut),
Ankara 2010, ayrıca bk. indeks; Peçuylu İbrahim, Târih (nşr.
F. Çetin Derin – Vahid Çabuk), İstanbul 1980, II, 377 vd.; M.
Tayyib Gökbilgin, “Dilâver Paşa”, İA, III, 587-588; Nezihi Aykut, “Dilâver Paşa”, DİA, IX, 297.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
 Direktör Âlî Bey
DİREKTÖR ÂLÎ BEY
(1844-1899)
Göksu Mezarlığı’nda medfun mizah ve
tiyatro yazarı.
Halep ve Şam vilâyetlerinde kapı kethüdalığı yapan Yusuf Cemil Efendi’nin oğludur. İlk tahsilini
özel hocaların yanında yaptı, küçük yaşta Fransızca öğrendi. 14-15 yaşlarında girdiği Bâbıâli
Tercüme Odası’nda on yıl kadar çalıştı. 1873’te
Karantina İdaresi başkâtibi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan kısa bir süre önce de Varna
mutasarrıfı oldu. 1885’te Düyûn-ı Umûmiye
müfettişi olarak doğu vilâyetlerinde ve Irak’ta
bulundu. Oradan Hindistan’a geçti, Hindistan
üzerinden İstanbul’a döndü. 1890-1893 yılları arasında Trabzon valiliği yaptı, daha sonra
tekrar Düyûn-ı Umûmiye’deki görevine döndü
ve bu idarenin direktörü oldu (1894). Direktör
lakabıyla anılması bundan dolayıdır. Ölünceye
kadar bu görevi yürüttü. 3 Şubat 1899’da vefat
etti, kabri Göksu Mezarlığı’ndadır.
Tanzimat’tan sonraki Türk tiyatrosunun
gelişmesinde büyük katkısı olan Âlî Bey, başta
tiyatro olmak üzere, mizah ve seyahat edebiyatı alanlarında eserler vermiştir. Onun Diyojen
(1870) ve Çıngıraklı Tatar (1873) dergilerinde yayımlanan sosyal muhtevalı mizahî yazıları Türk
mizah edebiyatının en başarılı örnekleri kabul
edilmektedir. Âlî Bey, aynı zamanda Gedikpaşa
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
141
D DOĞRUL, ÖMER RIZÂ
Tiyatrosu’nda diksiyon dersleri vermek suretiyle sahneye çıkan oyuncuların telaffuz bozukluklarının giderilmesinde yardımcı olmuştur.
Daha çok Molière’den adapte ettiği Ayyar
Hamza ve Letâfet operetiyle şöhret kazanan Âlî
Bey’in diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Kokona Yatıyor yahut Madam Uykuda (1870), Misafiri İstiskal (1871), Lehçetü’l-hakayık (mizah
sözlüğü, 1897), Seyahat Jurnali (Hindistan gezisi
notları, 1897).
Kaynakça: Refik Ahmet Sevengil, Türk Tiyatrosu Tarihi, İstanbul 1968, III, 66-74; Metin And, Tanzimat ve İstibdat Dönemi Türk Tiyatrosu, Ankara 1972, s. 76-79, 323-325.
➢ ABDULLAH UÇMAN
DOĞRUL, ÖMER RIZÂ
(1893-1952)
Mehmet Âkif ’in damadı, Üsküdar’da
yaşamış yazar ve gazeteci.
Kahire’de doğdu (1893). Mısır’a yerleşmiş Burdurlu bir ailenin çocuğudur. Kahire’de Ezher
Üniversitesi’ni bitirdi. Edebî makaleler yayımladığı es-Siyâse’de gazeteciliğe başladı. Tasvîr-i Efkâr gazetesiyle Sebîlürreşâd’daki ilk makalelerini
 Ömer Rızâ Doğrul
142
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
de Kahire’den gönderdi. 1915’te İstanbul’a gitti.
Mehmet Âkif ’in kızı Cemîle Hanım’la evlendi.
Beylerbeyi ve Çengelköyü’nde yaşadı. Vakit’teki Türkiye-Mısır ilişkileriyle ilgili yazılarından
dolayı 1925’te İstiklâl Mahkemesi’nce tutuklandı. 1940’ta Eşref Edip, İsmail Hakkı İzmirli ve
Kâmil Miras’la birlikte çıkarmaya başladıkları
İslâm-Türk Ansiklopedisi ve bu ansiklopedinin
mecmuasında çok sayıda madde ve makale
yazdı. 1940-1950 arasında Cumhuriyet’te günlük yazılar kaleme aldı. İstanbul Radyosu için
İslâm dünyası hakkında konuşmalar hazırladı.
1947’de, dinî-fikrî muhtevalı haftalık Selâmet
Mecmuası’nı çıkardı. Din öğretiminin gereğini
ortaya koyarak kamuoyu oluşturdu. Din hürriyetinin sağlanmasında ve ilkokullara din dersi
konulmasında önemli hizmetlerde bulundu.
1950’de Demokrat Parti’den Konya milletvekili seçildi.Yazılarında doğu ve batı bloklarına karşı İslâm ülkelerinin üçüncü bir cephe
oluşturmaları ve aralarında iş birliği yapmaları
fikirlerini savundu. İslâm ülkelerindeki ilim ve
devlet adamı dostlarına, sürekli olarak Türk ve
Arap ülkeleri arasındaki yakınlığın önemini ve
geliştirilmesi gerektiğini anlattı.
Meclis Dış İşleri Encümeni’nde de görev alan
Ömer Rızâ, Türk-Pakistan Kültür Cemiyeti başkanı sıfatıyla 1951’de Pakistan’da yapılan İslâm
Kongresi’ne katıldı. Uzun süren bir hastalıktan
sonra 13 Mart 1952’de İstanbul’da öldü; mezarı
Edirnekapı Şehitliği’ndedir.
Telifleri yanında, yaptığı ilâve ve genişletmelerle yarı telif haline getirdiği tercümeleri ve neşirleriyle tanınan yazarın Kur’an Nedir (İstanbul
1345/1927), Müslümanlık Nedir (İstanbul 1933)
gibi telif eserleri vardır. Tanrı Buyruğu: Kur’ân-ı
Kerîm’in Tercüme ve Tefsiri (İstanbul 1943) ise
Türkçesi bakımından devrine kadar yapılan çalışmalardan en başarılısı sayılır. Diğer telifleri
arasında Ekber: Bir Türk Dâhisi (İstanbul 1944);
Cennet Fedâîleri: İslâm Tarihinde Gizli ve Yıkıcı Teşekküller (İstanbul 1945); İslâmın Özü ve
Kur’an’ın Ruhu (İstanbul 1946); Yeryüzündeki
Dinler Tarihi (İstanbul 1947); İslâmiyetin Geliştirdiği Tasavvuf (İstanbul 1948) sayılabilir. İslâm Tarihi: Asr-ı Saâdet (I-X, Mevlânâ Şiblî ve
Süleyman Nedvî’den, İstanbul 1928) en önemli
çevirisidir. İslâm Ahlâkının Esasları (Babanzâde
DURAN, FEYHAMAN D
Ahmed Naim, İstanbul 1945) Mehmet Âkif Ersoy’un Kur’ân-ı Kerîm’den Âyetler (İstanbul 1944)
ile Safahat’ını (İstanbul 1944) yayıma hazırladı.
Kaynakça: Salih Akdemir, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri, Ankara 1989, s. 44-48; Zafer Hasan, “Ö. Rızâ ve Hizmetleri”, Cumhuriyet, İstanbul 14 Mart 1952; Hilmi Ziya Ülken, “Ömer Rızâ Doğrul”, Yeni Sabah, XIII/5044, İstanbul 17
Mart 1952; Mustafa Uzun, “Doğrul, Ömer Rızâ”, DİA, IX, 489.
➢ MUSTAFA UZUN
DURAN, FAİK SABRİ
(1882-1943)
Üsküdarlı coğrafyacı.
Üsküdar’da doğdu (1882). İlk ve orta öğrenimini
Üsküdar’da Ravza-i Terakki Mektebi ve Üsküdar
İdâdîsi’nde yaptı. Japon filosunun İstanbul’a gelişinde (Ocak 1891) tahtaya çizmiş olduğu düzgün Japonya haritası ve bu ülke hakkında verdiği
bilgiler, okulunu ziyarete gelen Japon subayların
dikkatini çekti ve onu gemilerine davetle ipekli
kâğıtlara basılmış Japonya resimleri hediye ettiler. 1908’de Fransa’ya gönderildi. Sorbonne’daki
öğrenimini tamamlayıp yurda döndü (1912). İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde coğrafya hocalığı yaptı. Üniversitede coğrafya şube-
sinin açılmasına, Türk Coğrafya Enstitüsü’nün
kurulmasına öncülük etti. Mülkiye, Yüksek Muallim ve Maliye mekteplerindeki idarî hizmetlerinin ardından Londra ve Paris’te bazı iktisadî
girişimlerde bulundu (1920-1926). Yeni coğrafyanın yerleşmesinde katkıları oldu. 1941’de Birinci Coğrafya Kongresi’nin çalışmalarına katıldı. 1943’te vefat etti.
Otuzdan fazla ders kitabı yayımladı. Hazırladığı Büyük Atlas (1936), Modern Büyük Atlas
yayınlanıncaya kadar (1974), ülkeler coğrafyası
ile ilgili tek bilimsel başvuru kaynağı oldu. Kıtalar ve Osmanlı coğrafyasına ait eserleri dönemin
ilk coğrafya eserleridir. “İsim coğrafyası” yerine,
dönemin modern coğrafya görüşü olan “tasviri
coğrafya” anlayışını getirdi. Türkiye’nin ilk coğrafî bölgeler taksimatını yapan şahıslardan biri
oldu. Yaptığı bu coğrafî taksimat daha sonra çeşitli değişikliklere uğrayarak günümüze kadar
geldi.
1928’de Çocuk Ansiklopedisi’nin neşrine katkıda bulunmuş, Musavver Muhit ve Resimli Kitap dergileriyle Hayat Ansiklopedisi’ni çıkarmış,
Çocuklara Coğrafya Dersleri adlı bir eser yayımlamıştır. Osmanlı Coğrafya-i İktisadisi (1913),
Avrupa (1913), Çocuklara Coğrafya Hikâyeleri
(1914), Asya, Asya-i Şarki Adaları, Afrika (1915),
Yeni Avrupa Coğrafyası (1915), Amerika ve Avustralya (1916), Hayvanlar Alemi (1934), İnsanlar
Alemi (1939) diğer eserlerindendir.
 Faik Sabri Duran
Kaynakça: “Duran, Faik Sabri”, Büyük Larousse, İstanbul 1986,
VII, 3408; Şayan Ulusan, “1913’te Faik Sabri Bey’in Gözünden Almanlar ve Almanya”, SAÜ FenEdebiyat Dergisi, X/1,
Sakarya 2008, s. 250-251; Cemal Arif Alagöz, “Faik Sabri Duran’ın Hayatı”, Ulus, Ankara 1 Mayıs 1943, s. 2.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
DURAN, FEYHAMAN
(1886-1970)
Çengelköy’de evi bulunan portre
ressamı.
İstanbul Kadıköy’de doğdu (1886). Tam adı İbrahim Muslühiddin Feyhaman’dır. Babası Süleyman Hayri Bey, annesi Fatma Hanım’dır. Sonradan, büyükbabası Duran Çavuş’un adını kendine
soyadı olarak aldı. Baba tarafından soyu Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya çıkar. Resme olan
yeteneği, 1895’te girdiği Galatasaray Sultânîsi’nde okurken ortaya çıktı. Bu okulda Tevfik
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
143
D DURAN, FEYHAMAN
 Feyhaman Duran’ın
yaptığı Hoca Ali
Rızâ Bey portresi
 Feyhaman Duran’ın
otoportresi
144
Fikret, ressam Şevket Dağ, Viçen Arslanyan
Efendi gibi hocaların öğrencisi oldu. Hüsnühatta
ilgisinde okulun ünlü hocaları Mustafa İzzet ve
Râkım efendilerin payı vardır.
1908’de okulu bitirdikten sonra bir süre Bâbıâli’de kâtiplik, Galatasaray Sultânîsi’nde Fransızca, güzel yazı (hüsnühat) ve resim öğretmenliği yaptı. Bir resim dolayısıyla tanıştıkları Abbas
Halim Paşa tarafından Paris’e resim eğitimi için
gönderildi (1910). Paris’te Academie Julian’da
Jean-Paul Laurens’ın, Ecole des Beaux-Arts’da
Fernand Cormon’un atölyelerinde ve Arts
Decoratifs’de eğitim gördü. Bu sıralarda Avrupa’da akademik bir üslup niteliği kazanmış olan
izlenimcilik (empresyonizm) akımına yakınlık
duydu. Paris yıllarında tekniğini ve bilgisini geliştiren Feyhaman’ın portreye önem vermesinde
Jean-Paul Laurens’ın etkisi aranabilir.
Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle
İstanbul’a dönmek zorunda kalan ressam,
1916’dan itibaren Galatasaray sergilerine düzenli olarak katıldı. Harp Mecmuası’nda savaş
resimleri yaptı. İbrahim Çallı ve Sami Yetik ile
Vezneciler’de Zühal Kırtasiye Mağazası’ndaki
atölyede resim dersleri verdi. 1919’da İnas
Sanayi-i Nefise Mektebi’nde resim öğretmenliğine başladı. 1922’de öğrencisi Güzin Hanım’la
evlendi. 1926’da Sanayi-i Nefise Birliği’nin
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
kurulmasında, Alay Köşkü’nün bu birliğe verilmesinde etkili oldu. Birliğin yurt içi ve Moskova,
Bükreş, Belgrad gibi yurt dışında düzenlediği
sergilere eserleriyle katkıda bulundu. 1927’de
Sanayi-i Nefise Mektebi’nde başladığı görevine
1951’de emekli oluncaya kadar atölye şefi olarak
devam etti. 1938’de hükûmetçe hazırlanan yurt
gezisine katıldı; Gaziantep’e giderek o yörenin
resimlerini yaptı. Emekliliğinde çalışmalarını
sürdürdüğü Süleymaniye Camii civarındaki evini müze olarak İstanbul Üniversitesi’ne bağışladı.
6 Mayıs 1970’te İstanbul’da öldü.
Feyhaman Duran kış aylarını Süleymaniye’deki, yaz aylarını ise Çengelköy’deki evinde
geçiriyordu.
Yumuşak bir anlatımı ve abartısız bir tekniği olan sanatçı sağlam bir desen anlayışının
sahibidir. Yöntem olarak izlenimcilere yaklaşırsa da yerine göre ortaya çıkan gerçekçiliği veya
anlatımcı yaklaşımı onu kendine özgü bir üslup
sahibi yapmıştır. Görüneni olduğu gibi aktarmayan sanatçı özellikle portrelerinde modellerine ait iç dünyayı, karakteri aramış, portreciliği
belli kalıpların ötesine taşımıştır. O Türk resim
sanatında portre ressamlığının en büyük ustası
olarak görülmüştür. Çiçek, meyve ve geleneksel
objelerden oluşan natürmortları, yaratıcı bir çabanın ürünü olan hat sanatı eserleri bulunmak-
DÜMBÜLLÜ, İSMAİL D
tadır. Sami Efendi’den, Galatasaray Sultânîsi yazı
hocası İzzet, Mahmut Bey Matbaası hattatı Tahsin efendilerden yazı meşk etmiştir. Sülüs ve celî
yazıdaki mahareti eserleriyle sabittir.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 95-97;
Gül İrepoğlu, Feyhaman Duran, İstanbul 1986; “Feyhaman
Duran”, Türk Ressamları (haz. Kaya Özsezgin), İstanbul, ts., s.
77-80.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
DÜMBÜLLÜ, İSMAİL
(1897-1973)
Adı Üsküdar’la beraber hatırlanan
geleneksel halk tiyatrosunun ünlü ismi.
Üsküdar Süleymanağa mahallesinde doğdu
(1897). Tam adı İsmail Hakkı’dır. Peruz Hanım’ın
“Dümbüllü” kantosunu bir gazel ilave ederek
söylemeye başlamasından sonra Dümbüllü adı
üzerinde kaldı. Babası II. Abdülhamid’in silahdarlarından Zeynel Abidin Efendi, annesi Fatma Azize Hanım’dır. Üsküdar’da Toptaşı Askerî
Rüştiyesi’nde okurken Doğancılar’daki Dilküşa
Tiyatrosu’nda seyrettiği Kel Hasan’dan etkilenip
okuldan ayrıldı. Amatör olarak Karagöz Hüseyin’in, profesyonel olarak Kel Hasan’ın (1917)
tiyatrolarında sahneye çıktı. Kel Hasan’ın çırağı oldu; 1926’ya kadar onun yanında çalışarak
tulûat geleneğini öğrendi. Küçük İsmail, Âsım
Baba, Ali Bey ve Naşit Özcan gibi dönemin ünlü
ortaoyuncularının yanında, ikinci komik olarak
çalıştı. Tevfik İnce ile beraber kendi topluluğunu
kurarak (1928) Şehzadebaşı’ndaki Hilal Tiyatrosu’nda oyunlarını sergiledi. Anadolu turnelerine
çıkmaya başladı (1933). Ses tonu, saf görünüşü,
en olmadık nükteleri savurup geçişi, kendine has
mimikleri ve seyircisiyle bütünleşebilmesi gibi
 İsmail Dümbüllü
özellikleriyle halk tarafından tutuldu. “Ayşem”,
“Cebe Gitti”, “Bülbül” gibi bazı operetlerde oynaması da bu döneme rastlar. Giderek değişen
tiyatro anlayışı ve beğenisine rağmen, kıdemli
ustalarından, özellikle de Naşit’ten sonra geleneksel tiyatronun en ünlü adı oldu; bu halk sanatını uzun yıllar sürdürdü. O, ortaoyunu tiplerini
tiyatro sahnelerinde canlandırdığı için bu oyunu
sahneye çıkarmış da sayılabilir.
Oynadığı oyunlardan en çok Gözlemeci, Kavuklu’ya Hile, Çifte Hamamlar, Ters Biyav ve
Kanlı Nigar’ı severdi.
1946’dan sonra filmler de çevirmeye başladı.
Dümbüllü Macera Peşinde, Dümbüllü Sporcu,
Dümbüllü Tarzan gibi bazı filmlerinde doğrudan doğruya kendini oynadı. Memiş (1947), Keloğlan, İncili Çavuş, Nasrettin Hoca beyaz perdede canlandırdığı tipler oldu. Bunların arasında
en çok Nasrettin Hoca ile özdeşleşti. Ancak filmlerde tiyatrocu İsmail Dümbüllü düzeyinde başarılı olamadı.
1968’de jübile yaparak sahneyi bıraktı. Kel
Hasan’dan aldığı kavuğu, geleneğe uyarak Münir
Özkul’a devretti. Bu tarihten sonra zaman zaman
sahneye çıkmayı, radyo oyunlarında rol almayı
sürdürdü. Geçirdiği trafik kazasının ardından
hayatını kaybetti (5 Kasım 1973). Karacaahmet
Mezarlığı’nda toprağa verildi. Ölümünden sonra, Sadi Yaver Ataman tarafından hazırlanan
Dümbüllü İsmail Efendi (1974) adlı kitapta hayatı, teybe alınmış bazı hatıraları ve oyunlarına
yer verildi.
1980’de Müjdat Gezen’in girişimiyle Karagözcüler ve Ortaoyuncular Derneği tarafından
adına konulan ödülü Münir Özkul, Nejat Uygur,
Altan Erbulak, Suna Pekuysal, Savaş Dinçel, Ali
Sürmeli, Ferhan Şensoy, Levent Kırca aldı.
Adı Üsküdar’la özdeşleşmiş olan Dümbüllü,
Üsküdar’ın değişik yerlerinde sergilediği oyunları, At Pazarı denilen meydancıkta manav dükkânı bulunan eski tulumbacılardan Çamur Şevket’le esprileşmeleri, ve yürürken geriye dönüp
peşine takılan çocukları kovalayan görüntüsüyle
hâlâ hatırlanan bir simadır.
Kaynakça: Raşit Çavaş, “Dümbüllü, İsmail”, DBİst.A, III, 110;
Âlim Kahraman, “Dümbüllü İsmail Efendi” (Aktaran: Metin
Türkay), Atikvalide, İstanbul 2009, s. 156-160.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
145
D DÜZGÜNMAN, MUSTAFA
 Mustafa Düzgünman
 Mustafa Düzgünman
çalışırken
DÜZGÜNMAN, MUSTAFA
(1920-1990)
Üsküdar’da bir aktar dükkânı işleten
ve dinî musikiyle de ilgilenen tanınmış
ebru sanatçısı.
146
İstanbul Üsküdar’da Sultantepe’de doğdu (9 Şubat
1920). Babası, aynı semtteki Abdülbâki Efendi ve
Aziz Mahmud Hüdâyî camilerinin imamlığını
yapan Sâim Efendi’dir. İlk tahsilini tamamladıktan sonra babasının Üsküdar çarşısındaki aktar
dükkânında çalışmaya baş-ladı. Bu sırada annesinin dayısı hattat Necmeddin Okyay onu, hocalık yaptığı Devlet Güzel San’atlar Akademisi’nin
Türk Tezyinî San’atları şubesine kaydettirdi
(1938). Burada Necmeddin Okyay’dan eski tarz
cilt ve ebru öğrenerek kısa zamanda kabiliyetiyle dikkati çekti, başka hocalardan da faydalandı.
Ancak hayat şartları sebebiyle bir müddet sonra
Akademi’den ayrılarak baba mesleği olan aktarÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
lığa döndü. Vefatına kadar titizlikle sürdürdüğü
bu meslekte, işinin ehli güvenilir bir esnaf olarak
“ahî” geleneğine bağlılığını korudu.
Akademideki talebeliği yıllarında ‘’şemse’’
denilen klasik cildin güzel örneklerini îmâl eden
Düzgünman, bir müddet sonra o sırada çok az
meraklısı bulunan bu san’atı da terketmek zorunda kaldı. 1957’den itibaren daha fazla zaman
ayırdığı ebruculukla meşguliyetini ise ölümüne
kadar sürdürmüştür.
Çeşitli konularda yeniliğe açık olduğu halde
ebru san’atında klasik anlayışa sımsıkı bağlı kalan ve bu hususta modern uygulamalara iltifat
etmeyen Düzgünman, ebruculukta kendisini
geçtiğini söyleyen hocası Necmeddin Okyay’ın
bu san’ata kazandırdığı çiçekli ebru çeşitlerine
papatyayı eklemiş, ayrıca çiçek şekillerini de ıslah etmiştir. 1940’ta başlayıp ölümüne kadar elli
yıl süren ebruculuğu sırasında 1967’den itibaren
DÜZGÜNMAN, MUSTAFA D
çeşitli sergiler açan ve bazı sergilere katılan Düzgünman, hem eserleriyle hem de yetiştirdiği öğrencilerle bu san’atın tanınmasına ve yayılmasına
hizmet ederek son otuz beş yılın ebruculuğuna
âdeta damgasını vurmuş bir san’atkârdır.
Mustafa Düzgünman, ebru san’atı dışında dinî mûsıkîyle de meşgul olmuş ve tasavvuf
zevkini Hâfız Eşref Ede’den almıştır. Muzıka-i
Hümâyun’da yetiştiği için ‘’Mızıkalı’’ lakabıyla
anılan Hâfız Muhiddin Tanık, Üsküdar’daki Çarşamba Rifâî Dergâhı şeyhi Hayrullah Tâceddin
Yalım ve Üsküdar Rifâî Âsitânesi şeyhi Hüsnü
Sarıer gibi kıymetli hocalardan istifade etmiştir.
Aziz Mahmud Hüdâyî Camii’nde uzun yıllar cuma günleri iç ezan ve teravih namazı aralarındaki ilâhi okuyuşuyla iyi bir icracı olarak
da tanınan Düzgünman’ın, bir kısmının güftesi
kendisine ait olmak üzere değişik makamlarda bestelediği yirmi kadar ilâhisi vardır. Onun
bestekârlık tarafını gösteren ve son yılların dinî
mûsıkî repertuvarı açısından ayrı bir değer taşıyan bu ilâhiler, arkadaşı neyzen Niyazi Sayın tarafından notaya alınarak tesbit edilmiştir. Ayrıca
vaktiyle meşkettiği dinî eserleri son zamanlarında banda okuyarak bu tavrın unutulmamasını
sağlamıştır.
1953’ten 1979’a kadar yirmi altı yıl müddetle
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nın türbedarlığını yapan Düzgünman, halk ağzıyla koşma tarzında bazı şiirler de yazmıştır. Bunlar arasında,
ebrunun tarihçesi, özellikleri ve mahiyetini anlatan yirmi kıt’alık ‘’Ebrûnâme’’si en tanınmışıdır.
Kıymetli tesbihler, yazı levhaları, kendi ebruları, şemse tarzında yaptığı kitap kabı, kutu ve
çerçevelerden oluşan koleksiyonu âilesinde iken,
2008 yılında bir müzayedede el değiştirmiştir.
Ayrıca eski tarz körüklü fotoğraf makinasıyla
500’e yakın hat örneğini emülsiyonlu cama tesbit etmiş, bâzıları Kalem Güzeli I-III (Ankara
1972,1974,1988) ve İslâm Kültür Mîrasında Hat
San’atı (İstanbul 1992) adlı eserlerde yer alan bu
fotoğraf camlarının asılları daha sonra kendisi
tarafından Türkpetrol Vakfı’na hediye edilmiştir.
12 Eylül 1990 Çarşamba günü vefat eden
Mustafa Düzgünman’ın kabri Karacaahmed Mezarlığı’ndadır.
fa”, DİA, X, 62; “Türk Ebrûculuğunu Dirilten Adam”, Hayat, sy.
47, İstanbul 1972, s. 20-21; “Ebrû Ustası Mustafa Düzgünman”,
Köprü, sy. 18, İstanbul 1978, s. 11-14; “Mustafa Düzgünman”,
Doğuş, sy. 19, İstanbul 1985, s. 12-13; Uğur Göktaş, ‘’Son Ebrû
Ustası Mustafa Düzgünman’’, Türkiyemiz, sy. 49, İstanbul 1986,
s. 27-31; “Ebrû San’atı”, THY Magazin, sy. 74, İstanbul 1989, s.
24-25; Osman Turan, “Mustafa Düzgünman Bibliyografyası:
Bir Deneme”, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, sy. 10 (1991),
s. 47-50; ‘’Mustafa Düzgünman’ın Çiçekleri’’, Zaman, İstanbul
23 Nisan 1992, s. 11; Ahmet Yüksel Özemre, Üsküdar’da Bir
Attar Dükkânı, İstanbul 1996.
➢ M. UĞUR DERMAN
Kaynakça: M. Uğur Derman, Türk San’atında Ebrû, İstanbul
1977, s. 49-51, ayrıca bk. İndeks; a.mlf., “Düzgünman, Musta-
147
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
E
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
EBÜL‘ULÂ MARDİN
(1881-1957)
Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda
medfun Türk hukukçusu.
Ailesi Mardin kökenli olup, Kazasker Yusuf Sıdkı
Efendi’nin oğludur. İyi bir eğitim alan Ebül‘ulâ,
bu arada Arapça ve Farsça da öğrendi. 1903 yılında Mekteb-i Hukuk’u bitirdikten sonra İstanbul Ticaret ve İstînaf Mahkemeleri ile Şûrây-ı
Evkaf üyeliklerinde bulundu. Daha sonra Mekteb-i Hukuk’ta dersler verdi ve burada öğretim
üyesi oldu. 1908’den itibaren Eşref Edip’le birlikte Sırât-ı Müstakim dergisini çıkardı ve burada
hukuka dair makaleler kaleme aldı. 1912’de Kelime-i Tayyibe dergisini neşretti ve aynı yıl Meşîhat-i İslâmiyye’de mektupçu ve müsteşar olarak
çalıştı; bu sırada İlmiyye Salnâmesi’nin hazırlanmasında görev aldı. Daha sonra Medresetü’l-Kudât’ta hocalık yaptı ve Mecelle’nin ıslahı komisyonunda çalıştı. Osmanlı Meclis-i Mebusanı’na
Niğde ve Mardin mebusu olarak girdi.
Cumhuriyet döneminde çeşitli kamu görevlerinde, şirket yönetim kurullarında çalıştı. 1951
yılında emekliye ayrıldıktan sonra ilmî çalışmalarını sürdüren Mardin Huzur Dersleri adlı eserinin ilk cildini neşretti; 13 Ocak 1957 tarihinde
öldü. Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda medfundur.
İslâm-Osmanlı hukuku ile modern Türk ve
Batı hukukunu da iyi bilen Mardin gerek maka-
lelerinde gerekse konferanslarında hukuki meseleleri daima mukayeseli ve tarihî seyri içinde ele
almış seçkin âlimlerdendir.
İlmiyye Salnâmesi ve Huzur Dersleri dışındaki başlıca ilmî çalışması, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa’dır (İstanbul 1946).
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Ebül’ulâ Mardin
149
E ECE AYHAN
Bunların dışında arazi,evkaf, şahıs, miras, aile,
toprak, kat mülkiyeti alanlarında eserler veren
Mardin, başta İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi ve Sırât-ı Müstakim olmak üzere çeşitli dergilerde makaleler yazmıştır. Huzur Dersleri’nin ikinci ve üçüncü ciltleri bir arada Prof.
İsmet Sungurbey tarafından yayımlanmıştır
(İstanbul 1966). Ebül‘ulâ’nın oğlu Prof. Dr. Şerif
Mardin günümüz önemli sosyologlarındandır.
Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 209; İsmet Sungurbey,
“Ebül‘ulâ Mardin’in Ailesi, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri, Son Eseri: Huzur Dersleri”, Huzur Dersleri II-III, İstanbul 1966, s. IIIXLI; Cevdet Yavuz, “Ebül‘ulâ Mardin”, DİA, X, 363-364.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ECE AYHAN
(1931-2002)
Şair; uzun süre İstanbul’un Anadolu
yakasında, Üsküdar’da oturmuştur.
150
Datça’da (Muğla) doğdu (1931). Tam adı Ece Ayhan Çağlar’dır. Babası, Datça mal müdürlerinden
Behzat Çağlar, annesi Ayşe Hanım’dır. Ailesiyle
birlikte 1940’ta Çanakkale’den İstanbul’a göç
etti. Hırkaişerif İlkokulu, Zeyrek Ortaokulu ve
Beyoğlu Erkek Lisesi’nden (1953) sonra Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ni bitirdi
(1959). Gürün (1963) ve Alaca’da (Çorum) kaymakam ve belediye başkanı olarak görev yaptı.
Askerliğinin (1963-1965) ardından atandığı
Çardak (Denizli) kaymakamlığından emekliye
sevk edildi (1966). İstanbul’a dönerek MeydanLarousse ansiklopedisinde çalıştı; dergi müdürlüğü, yayınevi redaktörlüğü gibi işler yaptı. Beyin ameliyatı olduğu Zürih’te iki buçuk yıl kaldı
(1974-76). İstanbul, Bodrum ve Çanakkale’de
yaşadı. 12 Temmuz 2002’de İzmir’de öldü.
Memuriyetten ayrılıp İstanbul’a geldikten
sonra uzun süre İstanbul’da, Üsküdar yakasında oturan şair,oturduğu yerleri Anadoluhisarı
(Dolaybağı), Üsküdar (Sultantepe), Beylerbeyi
(Koru), Çengelköy (Vahdettin’in köşkünün altı,
Mehmetçik İlkokulu bitişiği, deniz ve vapurlar
hemen ayak altındaydı) olarak belirtmiştir.
İlk şiiri 1954’te Türk Dili’nde çıktı. Kendisinin
“Sivil Şiir” demeyi tercih ettiği İkinci Yeni şiir
akımının önemli isimlerinden biri oldu. Şiirleri
Varlık, Yenilik, Pazar Postası, Seçilmiş Hikayeler,
Yeditepe ve Yeni Dergi’de yayımlandı. İlk kitabı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
GÖKYÜZÜNDE BİR CENAZE TÖRENİ
Düşmemiş Hazerfan Efendi’yle karşılaşır mı acaba?
Bir bakmışım baloncusu uçmuş kan mavisi balonlar
Kuşların vurulduğu mevsim Üsküdar iskele alanında
Bir bakmışım gökyüzünde gömülmez bir cenaze töreni
Ve aşağıda, yıkanmış balonlar demetinin başında
(…)
—Ece Ayhan
Kınar Hanımın Denizleri 1959’da çıktı. Aklın sınırlarını zorlayan kurgu ve yapısıyla sürrealistleri hatırlatan şiirlerinde ölüm ve arzu iç içedir.
Karanlık bir bakış, dil üzerindeki bozma etkinliğiyle beraber yürüyen lirizim; sokak yaşantısından ekonomiye, tarihe, mite ve coğrafyaya yapılan atıflar onun şiirinin temel özelliklerindendir.
İlk kitabından sonra Bakışsız Bir Kedi Kara
(1965), Ortodoksluklar (1968), Devlet ve Tabiat ya da Orta İkiden Ayrılan Çocuklar İçin Şiirler (1973), Yort Savul (1977), Zambaklı Padişah
(1981), Çok Eski Adıyladır (1982) gibi şiir kitapları yayımlanmıştır. Anı, günlük, deneme, anlatı
türünde de kitapları vardır.
Kaynakça: Ece Ayhan, Başıbozuk Günceler, İstanbul 2003;
“Ece Ayhan”, TBEA, I, 294-296.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
EDHEM EFENDİ, ŞEYH E
EDHEM EFENDİ, ŞEYH
Üsküdar Özbekler Dergâhı’nın
sanatkâr şeyhi.
Üsküdar Sultantepe’deki tekkede doğdu (1829).
Tam adı İbrahim Edhem’dir. Babası Şeyh Sadık
Efendi’dir. Hâce Hesnâ Hatun mahalle mektebini bitirdikten sonra babası, amcası ve dergâh
mensubu âlimlerden özel dersler aldı. Arapça,
Farsça ve Çağatayca’yı şiir yazacak kadar iyi öğrendi. Ayrıca okuduklarını anlayacak kadar Ermenice ve Fransızcaya vakıf oldu. Çeşitli ilim ve
sanat dallarında kendini yetiştirdi. İleri yaşlarda
hat sanatına da merak duyarak Çarşambalı Arif
Bey’den ta’lik icazeti aldı. Babasından öğrendiği
ebruculuğu geliştirdi. Müsbet ilimlere merakı
ve kabiliyeti onu, devrin, sahasında önde gelen
isimlerinden Salih Zeki Bey ve Mekteb-i Harbiye
Nazırı Galip Paşa ile matematik ve kozmoğrafya
müzakare edecek dereceye yükseltmişti.
Mekteb-i Sanayi imalat müdürlüğü de yapan
Edhem Efendi, Tamirat-ı Âliye müdürü olarak
Mekke’de bulundu; Kâbe’nin tamiratıyla meşgul
oldu. Zemzem kuyusunun üzerini kafes şeklinde kurşundan bir kapak dökerek örtmüş, Medine’de Ravza-i Mutahhara’nın inşaat hizmetlerini
yürütmüştür. Sadece mübarek mekânların tamiratında kullandığı malasını titizlikle saklayarak
defninde kabrine konulmasını vasiyet etmişti.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Şeyh Edhem Efendi
Üsküdar Sultantepe’deki
Özbekler Tekkesi

(1829-1904)
Doksanüç Harbi’nde (1887-1888) Üsküdar’da
teşkil edilen Mevkib-i Hümayun’un kumandanlığını da yapmış, son derece mütevazi, hoşsohbet bir insandı. Şeyhliği oğlu Sâdık Efendiye bırakmakla birlikte yaşadığı zamanlarda dergâh,
devrin İstanbul ve özellikle Üsküdar’daki önemli
ilim, kültür ve sanat merkezlerinden biri haline
gelmişti. 8 Ocak 1904’te tekke mescidinde yatsı
namazını kılarken vefat ederek hazireye defnedilmiştir. Vefatı üzerine Rızâ Tevfik’in yazdığı:
“Tavaf et geçme ey zâir! Bu makber kenz-i irfandır/Defin olmuş yatır bir âlem-i mâna zemininde/
Tarik-i Nakşbendî Şeyhi İbrahim Edhem kim/Bu
Özbek tekkesinde mürde diller eyledi zinde” mısralarıyla başlayan mersiye pek beğenilerek kabir
taşına yazılmıştır.
Dergâh mescidinin altındaki mütevazi atölyede hazırladığı eserlerini Kâmî mahlasıyla
imzalamıştır. Teknik resim çizmeyi bildiği için
yapacaklarının çizimini, modelini, dökümünü,
tornasını bizzat kendisi yapardı. Zamanla doğramacılık, marangozluk, oymacılık, hakkaklık,
mühürcülük, dökmecilik, tornacılık, demircilik,
tesviyecilik, makinecilik, matbaacılık, dokumacılık, mimarlık, ebruculuk gibi fen ve sanatlarda
ihtisas sahibi sayılacak kadar kendini geliştirdi.
Bu sebeple hezarfen (binbir sanatta mahir) sıfatıyla anıldı. Nitekim devrin en tanınmış hezarfen
sanatkârlarından biri olarak yaptığı ebrular pek
beğenildiğinden tekkenin ihtiyaçlarını karşıla-
151
E EDİB MEHMED EMİN
 Edib Mehmed Emin’in
mezar taşı
mak üzere Beyazıt’taki kâğıtçılar çarşısında rağbetle satılmış ve başarılarıyla dikkat çektiğinden
Sultan Abdülaziz’in huzuruna kabul edilmiştir.
Hac mevsiminde dergâha gelen bir sanatkârdan
öğrenerek dokuduğu kıymetli Hint kumaşları sarayda kullanılmıştır. Ayrıca dergâhtaki kuyudan
suyu kendi kendine çeken bir pompa yapmış,
Almanya’ya gönderdiği bir sünnet makinesi takdirname kazanmıştır. Bazı eserleriyle 1867 Paris
Sergisi’ne katılarak madalya almıştır. Türkiye’de
ilk kurşun boruyu dökmüş, ufak bir litografya
makinesiyle tekkede başladığı matbaacılığı ilerleterek Rızâpaşa Yokuşu’nda bir matbaa açmıştır.
Dergâhta inşa ettiği sandala kendi yaptığı
pervaneli buhar makinesini yerleştirip Balaban
İskelesi’ne hamallara indirterek Üsküdar Paşalimanı’na kadar çalıştırmış —kendi tabiriyle—
jurnal korkusundan daha ileri götürmeyerek,
yine hamallara yükletip dergâha çıkarttırmıştır.
Saatçilik hariç her şeyle ilgilendiğini söyleyen
sanatkârın eserlerinden elde kalan bazı örnekler, günümüzde Üsküdar Özbekler Dergâhı’ndaki dolapta korunmaktadır. Vasiyetine uyularak
üzerine ebru talebesi Aziz Efendi tarafından
Arapça “nakışlar dolapta saklıdır, yapan da toprakta” manasına gelen ibare yazılmıştır.
Kaynakça: Necmeddin Özbekkangay’dan vaktiyle alınmış şifahi bilgiler; M. Uğur Derman, Türk Sanatında Ebrû, İstanbul
1977, s. 32-40; a.mlf., “Edhem Efendi”, DİA, X, 416-417; İbrahim Refik, “Mucit Bir Nakşi Şeyhi Edhem Efendi”, Tarihin
Meçhul Tanıkları, İstanbul 2008, s.101-104.
➢ MUSTAFA UZUN
EDİB MEHMED EMİN
(ö. 1801)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı vak‘anüvisi.
152
Midilli Nâzırı Ali Bey’in oğludur. Bürokrasiden yetişmiş, bir süre teşrifatçı vekili olmuş,
ardından Vak‘anüvis Enverî’nin ordu ile birlikte
sefere gitmesi üzerine rikâb vak‘anüvisliği görevine getirilmiş, 1792’de asaleten teşrifatçıbaşı
tayin edilmiştir. Bu arada Vak‘anüvis Vâsıf ’ın
da seferde bulunması sebebiyle ikinci defa rikâb
vak‘anüvisi tayin edilen Edib Efendi 1801 yılında vefat etmiş, cenazesi önce Fındıklı’da Perizad
Hatun Camii haziresine gömülmüş, daha sonra
oğlu Reisülküttap Süleyman Necib Efendi tarafından Üsküdar Nuh Kuyusu’na nakledilmiştir.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ancak günümüzde mezarının yeri belli değildir.
Vak‘anüvis olarak yazdığı Târih 1788-1792 yılları arası olaylarını ihtiva eder. Aynı zamanda şair
olan Edib’in bir Divan’ı ile ahlaka dair Ravzatü’lhikem adında bir eseri daha vardır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 317; Osmanlı Müellifleri, III, 23;
Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1945, III, 1221;
Bekir Kütükoğlu, “Vekāyinüvis”, İA, XIII, 278; Sait Yavuz,
“Edib Mehmed Emin”, DİA, X, 422-423.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ELKER, KEMAL
(1921-1988)
Üsküdar doğumlu, eski eserler
konusundaki b ilgi ve birikimiyle
tanınmış kültür ve sanat adamı.
Üsküdar’da doğdu. İlk ve ortaokulu Ankara’da,
liseyi İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamladı. Tıbbiye beşinci sınıfta iken rahatsızlığı nedeniyle
yüksek öğrenimini yarıda bıraktı. Vilayet Muhasebe Müdürlüğü (1945) Beşiktaş Mal Müdürlüğü
ve İstanbul Radyosu’nda görev aldı. 1959 yılına
kadar radyodaki görevini sürdürdü. 1961’de girdiği İstanbul Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nde eski
eserler müşaviri olarak çalıştı. Bir ara Gaziantep
Bölge Şefliği yaptı. 1988 yılında İstanbul’da vefat
etti.
Geçmişten günümüze miras kalan Osmanlı kültürüne ömrünü adamış, titiz çalışmalarda
bulunmuş sayılı şahıslardan biridir. Arkeoloji ve
eski medeniyetler hakkında kaleme alınmış ya-
ELOĞLU, METİN E
zıları vardır. İstanbul Ansiklopedisi müellifi Reşat
Ekrem Koçu gibi şahıslarla yakın dostluğu oldu.
Kendisi de İstanbul Kültür ve Sanat An-siklopedisi’nin (Tercüman Yay., 4 Cilt, İstanbul 1982)
yayın kurulunda yer aldı.
Ebru sanatı ve tarihiyle ilgili araştırmalar
yaptı, çeşitli kültür mekânlarında Eski Türk Ebruları Sergisi açtı, konuyla ilgili neşredilen eserlere katkıda bulundu. 1608 yılında neşredilmiş el
yazması Tertîb-i Risâle-i Ebrî isimli eserden kamuoyunu ilk kez o haberdar etti.
Safranbolu evlerinin günümüze kazandırılması çalışmalarında, Rumelihisarı projesinde,
İstanbul şehrinin topografyası üzerinde, Eyüp
Sultan’ın tarihi yerleşim dokusunun yeniden
planlanmasında, Türk İnşaat ve Sanat Eserleri
Müzesi’yle Türk Yazı Sanatları Müzesi’nin kuruluşunda görev aldı.
Sahaflar Çarşısı müdavimlerindendi. 1970
yılında, yüz yirmi yıl önce yalnızca 150 adet
basılmış Seyahatnâme-i Hudûd isimli eseri bir
ABD’linin almak istediğini görmüş, derhal devreye girerek bu kıymetli eseri kendisi satın alarak
kitabın yabancılara gitmesini engellemiştir.
Tarih düşürme konusunda da özel yeteneği
vardı. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi emekli
müdürü Nurettin Kalkandelen’in vefatı üzerine
söylediği “Değdi âh, tîr-i ecel Nureddin’in kalkanına!” tarih dizesi merhumun mezar taşına yazılmıştı. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin vefatına da
tarih düşmüştür.
Kaynakça: A. Bilgin Turnalı, “Bir Kemal Elker Vardı”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, sy. 42–45, s. 22, 1989; R. Ekrem Koçu,
“Gün İçinde Tarihti”, Tercüman, 27 Ekim 1974; “Ebru Sanatının Doğuşu ve Tarihçesi”, Türk Süsleme Sanatları, İstanbul
1977, s. 26; Hatice Fahrunnisa Kara, “Bir Dünya Kenti İstanbul
ve İlk Türk (Osmanlı) - İslâm Yerleşmesi Eyüp Üzerine” Eyüp
Sultan Sempozyumu III: Tebliğler, İstanbul 2000, s. 45; M. Serhan Tayşi, Ali Emiri’nin İzinde, İstanbul 2009, s. 313; Altan Deliorman, Işıklı Hayatlar, İstanbul 2004, s. 15.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
ELOĞLU, METİN
(1927-1985)
Üsküdarlı şair ve ressam.
İstanbul’da doğdu. Babası bahçıvandı. Üsküdar’da Bulgurlu ve Kısıklı ilkokullarını ve Sultantepe Ortaokulu’nu bitirdi. Sınavla girdiği (1943)
Güzel Sanatlar Akademisi resim bölümünden
siyasî sebeplerle iki ay tutuklu kaldığı için kaydı
YİTİKÇİ
Hadi git azıcık İstanbul iste
Kosunlar o denizi bir çanağa
Bir çıkına elesinler o günlerimi
O yazdan Üsküdar’dan ne kaldıysa Elif ’ten
Doldur ceplerine
Onlarda yoksa komşularında vardır
Tanırlar sevinirler
Beni bay Metin gönderdi, de.
—Metin Eloğlu
silindi (1946). Akademiye konuk öğrenci olarak
devam ettiği sırada (1947) askere alındı. Disiplinsizlikleri sebebiyle askerliği beş yılda bitirebildi. İstanbul Belediyesindeki kısa çalışma hayatının ardından geçimini resimlerinin geliri ve
süslemecilikle kazandı.
Resimlerinde lekeci bir anlayışı benimsedi.
Yazar ve şair portreleri, bazı kompozisyonlar ve
İstanbul manzaraları yaptı. Pek çok resim sergisi
de açarak 1967 ve 1976’da birincilikler kazandı.
Şiirleri 1943’ten başlayarak Kovan, İstanbul,
Varlık, Yaprak, Fikirler, Kaynak, Yeditepe, Edebiyat Dünyası, Seçilmiş Hikâyeler, Söz, Şairler Yaprağı, Türk Dili, Pazar Postası, Yenilik, Papirüs,
Soyut, May, Güney gibi dergilerde yayımlandı.
Başlangıçta Orhan Veli doğrultusunda göründüyse de zamanla imgeyi ön plana çıkararak
İkinci Yeni şairlerine yaklaştı. Yaşama sevinci
dolu, şiddetli ve keskin yergiler içeren şiirlerinde
argo kullanımlar da içeren kendine özgü bir şiir
sözlüğünden yararlandı. 1960’tan sonra İkinci
Yeni’nin etkisinden de uzaklaşarak sözcükleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
153
E ENDERUNLU VÂSIF
 Enderunlu Vâsıf’ın
mezar taşı
re aşırı düşkün, uçlarda dolaşan soyut bir alana
kaydı.
“Üsküdarlama”, “Yitikçi” gibi şiirlerinde Üsküdar’a, çocukluğuna göndermeler yapmaktadır.
Şiirlerini Düdüklü Tencere (1951), Sultan Palamut (1957), Odun (1959), Horozdan Korkan
Oğlan (1961), Türkiye’nin Adresi (1965), Ayşemayşe (1968), Dizin (1971, TDK şiir ödülü), Yumuşak (1975), Hep (1982) gibi kitaplarda topladı.
Hakkında Asım Bezirci tarafından Metin Eloğlu
kitabı yayımlandı (1971).
Kaynakça: Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973, s. 144-145; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler
Sözlüğü, İstanbul 1989, s. 117-118; “Eloğlu, Metin”, TBEA, I,
302-303; “Eloğlu, Metin”, TDEA, III, 28.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ENDERUNLU VÂSIF
(ö. 1824)
Mezarı Üsküdar Karacaahmet’te
bulunan divan şairi.
154
İstanbul’da doğd u. Asıl adı Osman Vâsıf ’tır, Enderun’dan yetiştiği için Enderunlu veya Enderûnî
lakabıyla anılır. III. Mustafa, I. Abdülhamid, III.
Selim, IV.Mustafa ve II. Mahmud dönemlerinde
yaşamıştır. İlkgençlik yıllarında Halil Paşa’nın
yardımıyla, Galata Sarayı’na yerleştirildi. Ancak
burayı bitirdikten sonra Enderun’a alınmadı. Bir
süre bazı güçlüklerle karşılaştı, çeşitli sıkıntılar
çekti. Daha sonra Silâhdar Süleyman Paşa’nın
kaftancısı olunca Topkapı Sarayı’nda Enderûn-ı
Hâssa Koğuşuna kabul edilerek bu tür sıkıntılardan kurtuldu. IV. Mustafa’nın cülûsundan sonra
padişahın hizmetlerini gö-ren Has Oda erkânı
arasına alındı, ardından hünkâr başlalası oldu.
1815’te peşkir ve anahtar ağalığına, 1817’de kiler kethüdâlığına yükseldi. IV. Mustafa ve II.
Mahmud devirleri Vâsıf için bir bakıma ikbal
yılları oldu. Saraydaotuz yıldan fazla görev yaptıktan sonra 1819’da hâcegân payesi verilerek
Bolayır’daki Şehzade Süleyman Vakfı’nın mütevelliliğine tayin edildi. Ömrünün son yıllarını
İstanbul’da geçirdi. Mezarı Üsküdar’da Karacaahmet’tedir.
Vâsıf Galata Sarayı’nda iken şiir yazmaya
başlamış; Enderun’da kendisine geniş bir çevre
bulmuştur. Hoşsohbet, rint meşrep ve nüktedan
bir kişiliğe sahiptir. Ömrünün sonlarına doğru
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
şiirlerini gözden geçirdiği, değersiz bulduklarını
yaktığı bildirilmektedir. Buna rağmen oldukça
hacimli bir divanı bulunmaktadır. Divan edebiyatının hemen bütün nazım şekillerinde örnek
veren Vâsıf, aynı zamanda bu edebiyatın şarkı
nazım şekliyle en fazla eser veren şairidir. Aruzun pek az kullanılan kalıplarını başarıyla kullanmıştır. Mûsıkîyle de ilgilenmiş, çeşitli şiirleri
bestelenmiştir.
XVIII. yüzyılda divan şiirinde mahallileşmeyi başlatan şairlerin etkisinde kalmıştır. Şiirdeki ününü gazelleri ve şarkılarına borçludur.
Eski şiirin kurallarını ve estetik değerlerini fazla
umursamayan Vâsıf, Nedim’in getirdiği yeniliklerden etkilenmiştir. Tasavvufun etkisi pek
görülmeyen şiirlerinde İstanbul önemli bir yer
tutmaktadır.
Ziya Paşa, şairliğini takdir eder, doğuştan
gelen şairlik gücüyle bazı güzel şiirler yazdığını
söyler. Ancak kültür ve bilgisinin yetersiz oldu-
ERGİNER, HÜSEYİN SUAT E
ğunu belirtir. Şairin tek eseri yazma ve basma
nüshaları bulunan mürettep divanıdır. Bazı kasır, köşk ve saray gibi yapıların kitabelerine konmak üzere şiirler yazmıştır. Üsküdar’da Miskinler İmârethânesi ve Şerefâbâd Mescidi’nin tamiri
dolayısıyla tarihler düşürmüştür.
Kaynakça: Haluk İpekten, Enderunlu Vâsıf, Ankara 1989; Enderunlu Vâsıf Divanı (haz. Rahşan Gürel), İstanbul, ts.
➢ AZMİ BİLGİN
ENVERÎ, SÂDULLAH
(ö. 1209/1794)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı vak‘anüvisi.
Aslen Trabzon kökenli olup İstanbul’da doğmuş
ve yetişmiştir. Bir süre Bâbıâli’de çalışan Enverî,
burada hâcegân rütbesine yükselmiş, 1769’da
vak‘anüvisliğe getirilmiş ve savaş halinde bulu-
nulan Rus cephesine gitmiştir. İki yıl sonra sadâret teşrifatçısı olan Enverî, ardından ikinci
tezkirecilik ve cebeciler kâtipliği görevlerinde
bulunmuştur. 1774’te alındığı vak‘anüvislik görevine iki yıl sonra tekrar getirilmiş, bir süre sonra
teşrifatçı ve büyük tezkireci tayin edilmiştir. 1783
yılında azledildiği vak‘anüvislik görevine 1787’de
üçüncü defa, üç yıl sonra da dördüncü defa tayin
edilmiştir. Bu arada Anadolu muhasebeciliği görevini de üstlenen Enverî 7 Kasım 1794 tarihinde ölmüştür. Cenazesi Üsküdar’da Karacaahmet
Mezarlığı’nın Selimiye Dergâhı karşısında Haydarpaşa’ya giden yolun kenarına defnedilmiştir.
Üç kısımdan oluşan Târih’i 1769-1792 yılları
arası olaylarını kapsar.
Kaynakça: Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314, s. 57-58; Osmanlı Müellifleri, III, 22-23; Babinger
(Üçok), s. 348-350; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Şairleri, İstanbul 1945, III, 303; Münir Aktepe, “Enverî”, İA, IV, 281-283; a.
mlf., “Enverî, Sâdullah”, DİA, XI, 268-270; Bekir Kütükoğlu,
“Vekāyinüvis”, İA, XIII, 277-279.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
› Enverî’nin Karacaahmet
Mezarlığı’ndaki mezar taşı
ERGİNER, HÜSEYİN SUAT
(1908-1988)
Üsküdar araştırmacısı, gazeteci,
öğretmen.
Sancak vilayetinin bir kasabası olan Taşlıca’da
doğdu (27 Nisan 1908). Babası İzmir doğumlu
Ali Rızâ Bey, annesi Melek Hanım’dır. İstanbul
Erkek Öğretmen Okulu’nu bitirdi. (1931). 1938’e
kadar ilkokul öğretmenliği yaptı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı yabancı diller
kurslarında yüksek tahsilini tamamladı (19381940). Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Fransızca
öğretmenliği yaptı (1942-1955). 1956’dan itibaren müdür yardımcısı olarak görev yaptığı İktisat
ve Ticaret Vekâleti Millî Korunma Dairesi Zat ve
İdarî İşler Müdürlüğü’nden emekli oldu (1959).
Hayatının bundan sonraki yıllarını Üsküdar Gazetesi’nde başyazarlık, Üsküdar üzerine
araştırmalar ve bunların yayımıyla geçirmiştir.
1960’lı yıllardan vefatına kadar Kuzguncuk’ta
ve Rumi Mehmet Paşa mahallesinde oturdu. 5
Kasım 1988’de vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Erginer’in Üsküdar’la alakalı eserleri şunlardır: Asya’nın Kapısı Üsküdar, Fotoğraflarla Üsküdar, Kalkınan Üsküdar, İstanbul’un En Büyük
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
155
E ERGUN, SADETTİN NÜZHET
Anıtı ve Şemsipaşa Meydanı Faciası, Üsküdar
Penceresinden Görünen Türkiye, Belgeler Konuşuyor, Gerçekler ve Uyarmalar.
Kaynakça: Fahri Atabey, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi
Üsküdar ve Hizmetlerim, İstanbul 1973, s. 80; Fethi Gedikli,
“Girişimci Bir Üsküdar Sevdalısı: Hüseyin Suat Erginer (19085 Kasım 1988)”, Üsküdar Sempozyumu VI: Bildiriler, İstanbul
2008, II, 201-220.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ERGUN, SADETTİN NÜZHET
(1899-1946)
Üsküdarlı edebiyat ve mûsıkî
araştırmacası.


Hüseyin Suat Erginer
Sadettin Nüzhet Ergun
156
Bursa’da dünyaya gedi. Annesi Teselya’da Yenişehir Feneri Sâdî Dergâhı şeyhi Mehmed Vehbî Efendi’nin kızı Sâdiye Hanım’dır. Üsküdar
Sultânîsi’nden sonra girdiği Dârülfünun Edebiyat Fa kültesi’nden mezun oldu. Önce Ankara
Erkek Lisesi, Konya Lisesi ve İstanbul’daki çeşitli liselerde edebiyat öğretmenliği yaptı. Bir ara
mûsıkî ile de meşgul oldu. İstanbul Arkeoloji
Müzesi’nde memurluk, kısa bir müddet İstanbul
Edebiyat Fakültesi’nde öğretim üyeliği yaptı. Bir
ara tebdil-i hava için ailesiyle birlikte Çankırı’da
kaldı (1941). Son görevi Beyazıt Devlet Kütüphanesi müdürlüğüdür. Hayatı maddî ve manevî
sıkıntılar içinde geçti. Genç yaşta yakalandığı verem, doğru dürüst tedavi edilemediğinden henüz kırk yedi yaşında ölümüne sebep oldu (25
Nisan 1946). Kabri Karacaahmet Mezarlığı’nda
şair Nedîm’in yakınlarındadır.
Üsküdar’da Hallaç Baba Dergâhı şeyhi olan
dayısı Ahmed Ferid Efendi’nin vefatı üzerine,
ailenin başka erkek çocuğu olmadığından veraset icabı, yedi-sekiz yaşında bu dergâha şeyh
oldu; görevi vekâleten diğer şeyhler tarafından
yürütüldü. 1921’de, Meşîhat Dairesi’nce imtihan
edilerek Hallaç Baba Sâdî Dergâhı şeyhliği resmîleşmiş, bu görevi dergâhların kapandığı 1925’e
kadar devam etmiştir.
Edebiyat hayatına önce tasavvufî muhtevalı
manzumeler yazarak başlayan Ergun, sonradan
hazırladığı çalışmalarla divan, tekke ve Türk halk
edebiyatı ile klasik Türk mûsıkîsinin birçok yönünü aydınlatmış, yayımladığı birçoğu belge niteliğindeki eserleriyle de Türk edebiyat ve kültür
tarihine büyük ölçüde hizmet etmiştir.
Çok verimli ve düzenli bir yayın hayatı olmaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
sına rağmen erken yaşta hastalanması yüzünden
hazırlamaya başladığı birçok eseri ya müsvedde
halinde yarım kalmış, ya da yayımlanamamıştır.
Başlıca eserleri: İlm-i Tasavvuf (1925), Halk
Şairleri (1927), Karacaoğlan (1927), Pîr Sultan
Abdal (1929), Bektaşî Şairleri (1930), Şeyh Galib
(1932), Neşâtî (1933), Şeyhülislâm Bahâî (1933),
Cenab Şahabeddin (1934), Sâmih Rifat (1934),
Bâkî (1935), Âşık Ömer (1936), Nâmık Kemal’in
Şiirleri (1941), Türk Mûsıkîsi Antolojisi, 2 c.
(1942-1943), Hatâyî Divanı (1946).
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1574-1576; İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul
1933-1936, IV, 1395; Bedî N. Şehsuvaroğlu-Muzaffer Gökman,
Sadettin Nüzhet Ergun, İstanbul 1976; Ekrem Bektaş, “Ergun,
Sadettin Nüzhet”, DİA, XI, 299-301.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ERKMAN, HALİL KEMALETTİN
(1898-1966)
Kandilli Rasathânesi müdürü.
Nasırzâde Nusret Efendi ile Zehra Hanım’ın oğludur. Girit’in Kandiye kazasında doğdu (1898).
İstanbul’a gelerek Küçükpazar semtine yerleşti
(1909). Mercan Rüşdiyesi ve İdâdîsi’ni bitirdikten sonra İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nin
Matematik ve Fizik Bölümü’nden mezun oldu.
Askerliğini Edirne’de yaptı. Askerlik dönüşü Samiye Hanım’la evlendi ve Çengelköy’e yerleşti.
Çengelköy caddesi üzerinde köşkü bugün de
metrûk bir vaziyette ayaktadır. Üç çocuğu oldu.
Soyadı kanunu çıkınca Erkman soyadını aldı.
Prof. Fatin Gökmen’in maiyetinde çalıştı. Kandilli Rasathânesi’nin kuruluşunda görev aldı.
Daha sonra Almanya’da Potsdam Üniversitesi’nde sismoloji dalında ihtisas yaptı. Gökmen
emekli oluncaya kadar muavinliğinde bulundu.
1943-1953 yılları arasında Kandilli Rasathânesi’nin müdürlüğünü yaptı. 3 Haziran 1966’da vefat etti. Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi.
Efendiliği, olgunluğu, yardımseverliği ve engin
bilgisiyle Çengelköy’ün sayılan ve sevilen bir beyefendisi idi.
Kaynakça: Mehmed Rebii Hatemi Baraz - Zeynep Demircan,
Çengelköy’de Tarih, İstanbul 2004, s. 215-216; “Erkman (Halil
Kemâleddin)”, İstA., X, 5195.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ERSOY, ALİ ULVİ E
Üsküdar doğumlu karikatürist.
Üsküdar’da doğdu (1924). Balıkesir Öğretmen
Okulu’ndan sonra Ankara Gazi Eğitim Enstitüsü Resim bölümünde okudu. İlk karikatürü on
altı yaşındayken yayımlandı. 1947-49 yıllarında
Kahkaha ve Mizah dergilerinde çizdi. 1950’den
itibaren Cumhuriyet gazetesinde çalışmaya başladı. Cumhuriyet’in yanı sıra 41 Buçuk, Tef, Tas,
Dolmuş, Yön dergilerinde de çizdi.
ABD’de Twenty Century Fox film şirketinde ve
Schlaifer ile Field Stone stüdyolarında film afişi
ressamlığı yaptı (1957-59). Bu dönemde karikatür ve desenleri The New Yorker, Look, Saturday
Evening Post, Punch dergileri ile Financial Times
ve New York Times gazetelerinde yayımlandı.
Evliya Çelebi çizgi filmini ve Piri Reis’in
Amerika Haritası (1971) belgesel filmini yaptı.
Reklam filmciliği sektöründe de önemli çalışmaları oldu. AND Film’in canlı resim çalışmalarında başarı gösterdi. Yurt içi ve yurt dışında çeşitli
ödüllere layık görüldü.
Kaynakça: “Ersoy, Ali Ulvi”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, I,
388; Atila Özer, “Çizginin Şiirini Yaratıyordu”, Cumhuriyet 30
Ocak 2000; “Ali Ulvi’yi Yitirdik” Türk Dili Dergisi, nr. 65, MartNisan, 1998, s.11.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
Ali Ulvi Ersoy

(1924-1998)
30 Ocak 1998’de öldü ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Halil Kemalettin Erkman’ın
Çengelköy’deki köşkü

ERSOY, ALİ ULVİ
157
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
E ERSOY, MEHMET ÂKİF

Mehmet Âkif Ersoy

Mehmet Âkif’in
Beylerbeyi’nde oturduğu ev
› Mehmet Âkif, devrinin
tanınmış şair ve edipleriyle
158
ERSOY, MEHMET ÂKİF
(1873-1936)
Aralıklarla Üsküdar Beylerbeyi ve
İhsaniye semtlerinde yaşamış ünlü Türk
şairi.
Fatih’te Sarıgüzel semtinde doğdu. Babası Fatih
Medresesi müderrislerinden İpekli Tahir Efendi’dir. Annesi Emine Şerife Hanım aslen Buharalı olup Tokat’a yerleşmiş bir ailedendir. Fatih
Merkez Rüştiyesi (1885) ve Mülkiye Mektebi’nin
İdâdî (lise) kısmından mezun oldu. Mülkiye’de
başladığı yüksek öğrenimini babasının ölümü
üzerine Halkalı Baytar Mektebi’nde sürdürdü ve
bu okulu birincilikle bitirdi (1893). Ziraat Nezareti’nde baytar müfettiş yardımcılığıyla başladığı
memuriyeti sırasında Edirne’de bulundu, Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli bölgelerinde dolaştı,
Şam’a kadar gitti. Halkı yakından tanıdı, dertleri ve problemleri hakkında bilgi sahibi oldu.
Çocuk yaşlarda başlayıp ara verdiği hıfzını da
memuriyeti sırasında kendi kendine çalışarak
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tamamladı. Bazı okullarda (1906-1907) Dârülfünun Edebiyat Şubesi’nde (1908) ve Dârülhilâfetilâliyye Medresesi’nde (1914) hocalıkları oldu.
Tahammül edemediği bir haksızlık sebebiyle
memu-riyetten, İttihat ve Terakki ile uyuşmazlığı
sebebiyle Dârülfunun’daki hocalığından ayrıldı.
II. Meşrutiyet’in ardından yayımlanmaya
başlanan Sırât-ı Müstakim dergisinin yayın ekibi
içinde yer aldı (Ağustos 1908). Daha sonra adı
Sebîlürreşad olan dergi Akif ’in yönetiminde ve
başyazarlığında yayınını sürdürdü. Şiirlerini bu
dergide yayımlamaya; 1911’den itibaren de Safahat adıyla kitaplaştırmaya başladı. 1914-1915
yılları içinde Mısır ve Medine’ye sonra Teşkilât-ı
Mahsûsa’nın verdiği görevle önce Berlin’e, ardından da Arabistan’ın Necid bölgesine seyahatleri
oldu. Millî Mücadele’ye fiilen katılma kararıyla
1920 Şubatında Balıkesir’e gidip halkı birliğe ve
işgallere direnmeye çağırdı. İstanbul’a döndükten sonra, Heyet-i Temsiliye’den gelen davet üzerine 10 Nisan 1920’de Ankara’ya geçti. Burdur
ERSOY, MEHMET ÂKİF E
mebusu seçildi (5 Haziran 1920). Bütün varlığıyla mücadeleye katıldı; vaazlar verdi, dergisini
çıkarmaya devam etti; İstiklâl Marşı’nı yazdı. Şiir
12 Mart 1921’de Büyük Millet Meclisi’nce millî
marş olarak kabul edildi. Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasının ardından teşekkül eden
II. Mecliste, muhalefet grubunu oluşturan diğer
milletvekilleri gibi o da aday gösterilmedi. Abbas
Halim Paşa’nın daveti üzerine Mısır’a gitti (Ekim
1923). İki yıl yazları İstanbul’a döndüyse de 1925
yılı sonundan itibaren Mısır’da sürekli kalmaya
başladı. Diyanet İşleri Reisliği’nin teklifiyle orada
başladığı Kur’an mealini bitirdi. Ancak ibadetlerin Türkçeleştirilmesi eğilimi sebebiyle sözleşmesini fesh ederek teslim etmedi. Kahire’de elCâmiatü’l-Mısriyye’nin Edebiyat Fakültesi’nde
Türk dili ve edebiyatı dersleri verdi (1929-1936).
1935’te hastalandı, 17 Haziran 1936’da İstanbul’a
döndü. 27 Aralık 1936’da Beyoğlu’ndaki Mısır
Apartmanı’nda vefat etti. Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İkinci Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e yaşanan
savaşlar, acılar ve yeniden var olma mücadelesiyle geçen dönemin bir çeşit kroniği gibi de ele
alınabilecek olan Safahat’taki şiirlerinde muhteva daha ön planda olmasına rağmen büyük
sanatkâr sezgisi de hissedilir. Özellikle Mısır’da
yayımladığı Gölgeler adını taşıyan Yedinci Safahat’ta (1933) sanatkâr ruhunun lirik nağmeleri
etkileyici bir dille ifadesini bulur. Akif ’in edebiyat yazıları, çevirileri, bazı tefsir denemeleri,
vaazları, mektupları ölümünden sonra külliyat
halinde (c. I-X) yayımlanmıştır.
Akif ’in Üsküdar’la bilinen en eski ilişkisi,
1905’ten önce, Hicrî Efendi’nin derslerine katılmak için, Harmanlık kahvesine devamıdır (bk.
Hicrî Efendi). Şair, 1908’deki Fatih yangınından
sonra Beylerbeyi’ne taşınmış, 1912 yılına kadar
burada oturmuştur. Savaş şartları içinde, kiradan
kurtulmak için tekrar Fatih’t eki evlerine dönmüş, ancak bu yıllar içinde de yazlarını geçirmeyi
tercih ettiği iki yerden biri Beylerbeyi olmuştur.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
159
E ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET
 İsmail Hikmet Ertaylan'ın
gençlik fotoğrafı

İsmail Hikmet Ertaylan
1918 yılındaki büyük Fatih yangınında buradaki evleri yanınca Çengelköy’e yerleşmiştir. Akif ’i
Üsküdar yakasına çeken sebeplerin başında Ferid (Kam) gibi birçok dostunun orada oturuyor
olmasıdır. O, Havuzbaşı’ndaki Efganî Dergâhı
şeyhi Veli Efendi’nin sohbetlerinden de büyük
zevk alırdı. Üsküdar’daki Özbekler Tekkesi gidip
geldiği yerlerdendi. Tekkenin tanınmış şeyhi Edhem Efendi’nin torunlarından Münir (Ertegün)
sevdiği dostlarındandı. İşgal sırasında Münir
Bey’le dostlukları bir hayli pekişmiştir. Şairin bir
davet üzerine İstanbul’dan Ankara’ya doğru yola
çıkması da o sıralardadır. Bir sabah oğlu Emin’i
yanına alarak Çengelköy’deki evden erkenden
ayrılmış, yürüyerek Karacaahmet Mezarlığı’na
kadar varmış, orada bir faytonla kendisini bekleyen Ali Şükrü Bey’le buluşup Ankara’ya doğru
yola çıkmışlardır.
Akif, İkinci Meclis’in teşekkülünde aday gösterilmeyince İstanbul’a Çengelköy’e dönmüştür.
Mısır’a gitmeden önce Üsküdar İhsaniye’de bir
eve taşınmıştır. İhsaniye’de otururken Çiçekçi
Kahvehanesi’ne devam ettiği de bilinmektedir.
“En büyük huzur ve zevki Karacaahmet mezarlıkları arasında buluyorum” sözü de şaire aittir.
Kaynakça: M. Orhan Okay-M. Ertuğrul Düzdağ, “Mehmed
Âkif Ersoy”, DİA, XXVIII, 432-439; Beşir Ayvazoğlu, Üsküdarlı Akif, İstanbul 2006.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ERTAYLAN, İSMAİL HİKMET
(1889-1967)
Çocukluk ve gençlik yılları
Beylerbeyi’nde geçen edebiyat tarihçisi,
eğitimci.
160
İstanbul’da Beylerbeyi’nde doğdu. Dâhiliye
Nezâreti Sicil Müdürü Mehmed Reşad Bey’in
oğludur. Beylerbeyi’nde ilkokulu bitirdikten
sonra tahsilini Galatasaray Lisesi (1908) ve Mekteb-i Mülkiye’de tamamladı (1911). Güzel sanatlara karşı olan ilgisi ve özellikle resme olan
kabiliyeti Tevfik Fikret tarafından da takdir edildi. Bir süre Galatasaray Lisesi, Robert Kolej ve
Kadıköy Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği yaptı
(1914-1915). Daha sonra öğretim üyesi olarak
Azerbaycan Bakü Üniversitesi’nde Türk edebiyatı tarihi, sanat tarihi ve pedagoji dersleri verdi (1923-1927). Yurda döndükten sonra Ankara
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kız Lisesi ile Gazi Terbiye Enstitüsü’nde hocalık
yaptı; Kıbrıs’ta Lefkoşa Türk Lisesi müdürlüğünde bulundu (1933-1935). Geri döndükten sonra Güzel Sanatlar Akademisi müdürlüğü yaptı
(1935). Afganistan Maarif Nezareti müşavirliği
görevini sürdürürken ordinaryüs profesör unvanıyla İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne tayin edildi
(Ocak 1943). Bu sırada Türk edebiyatı tarihiyle
ilgili çeşitli yayınlar neşretti; İstanbul’un fethinin
500. yılı dolayısıyla oluşturulan komiteye başkanlık yaptı. 1958’de kendi isteğiyle emekli oldu.
18 Aralık 1967’de vefat etti; kabri Rumelihisarı
Mezarlığı’ndadır.
Daha öğrencilik yıllarında şiirler yazarak yazı
hayatına giren İsmail Hikmet, hikâyeler yanında roman ve oyunlar da kaleme almış, Düşünce
(1918, 1922) adıyla bir edebiyat ve sanat dergisi
de çıkarmıştır. Ama onun üzerinde durulması
gereken asıl önemli yanı, Türk edebiyatının çeşitli devirlerine ait eski metinlerin tıpkı basımlarını yayımlamasıdır.
Oldukça üretken bir araştırmacı olan İsmail
Hikmet’in en tanınmış bazı eserleri şunlardır:
Kır Çiçekleri (1915), Türk Edebiyatı Tarihi, 4 c.
(1925-1926), Kıbrıs Türk Alfabesi (1934), Risâle-i
ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR E
Sultan Hüseyin Baykara (1945), Sultan Cem-Hayatı ve Eserleri (1951), Gazi Bora Giray-Hayatı ve
Eserleri (1958), Tevfik Fikret-Hayatı ve Eserleri
(1963), Dante ve Eserleri (1964), Fatih’in Akdeniz
ve Adalar Denizi Fütühâtı (1965), Fatih Devrinde
Tezhib Sanatı (1966), Bâbür Şah-Hayatı ve Eserleri (1966), Tevfik Fikret Malûmat’ta (1967).
Çocukluk ve gençlik yılları Beylerbeyi’nde
geçen İsmail Hikmet’in bir kısım şiir ve hikâyelerinde bu yıllara duyduğu özlemi dile getirdiği
görülmektedir.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, IV, 645-647; Mücellidoğlu Ali
Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara 1968, IV,
1424-1435; “Ertaylan, İsmail Hikmet”, TDEA, III, 79-80; Ömer
Faruk Akün, “Ertaylan, İsmail Hikmet”, DİA, XI, 309-312.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ERTEGÜN, MEHMET MÜNİR
(1883-1944)
Özbekler tekkesi’nde medfun Türk
diplomat ve devlet adamı.
İstanbul’da doğdu (1883). Babası evkaf nâzırlarından Mehmet Cemil Bey, annesi ise Üsküdar
Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi şeyhi İbrahim
Edhem Efendi’nin kızı Ayşe Hamide Hanım’dır.
Münir Ertegün, Şirketi Hayriyye idarecilerinden
Rüstem Bey’in kızı, Dârülmuallimât’tan mezun
Hayrünnisa Hanım ile evlendi ve bu evlilikten
Nasuhi, Ahmet ve Selma adında üç çocukları
oldu. 1908 yılında İstanbul Hukuk Mektebi’nden
mezun oldu. Hariciye Nezareti’nde memur olarak göreve başladı. Daha sonra Bâbıâli hukuk
danışmanlığına atandı. I. Dünya Savaşı sırasında
İttifak devletleri ile Rusya arasında imzalanan
Brest Litovsk Barış Antlaşması görüşmelerine
katılan Osmanlı delegasyonunda yer aldı. Kurtuluş Savaşı sırasında İstanbul hükûmetince Mustafa Kemal Paşa ile görüşmek üzere Ankara’ya
gönderilen Ahmed İzzet Paşa başkanlığındaki
heyette bulundu. Burada kalarak Millî Mücadele saflarına katıldı (1920). Hariciye Vekâleti’nde
hukuk başdanışmanlığına getirildi. Lozan Konferansı’na katılan Türk delegasyonunda da hukuk danışmanlığı yaptı. Delegasyon içinde hukuktan anlayan tek yetkin kişi o idi.
Mehmed Âkif ’le yakın dostlukları vardı.
Onunla oturup kalkmış, kendisinden çok şeyler öğrenmiş, bir ara Âkif ’ten Hâfız Divanı’nı
okumuştur. Cumhuriyet döneminde, Atatürk
tarafından Milletler Cemiyeti’ne gözlemci olarak
gönderildi. Bern ortaelçisi olarak İsviçre’de bulundu, ardından Paris ve Londra’da büyükelçilik
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Mehmet Münir Ertegün
161
E ERTEM, SADRİ
 Ertegünlerin Üsküdar
Özbekler Tekkesi haziresinde
bulunan aile kabristanı
yaptı. 1934 yılında ise Washington Büyükelçiliği
görevine atandı. Bir kalp krizi sonrası hayatını
kaybedinceye kadar bu görevini başarıyla sürdürdü (11 Kasım 1944). ABD’de görev yaptığı
sırada Başkan Franklin D. Roosevelt ile yakın
bir dostluk oluşturdu. Türkiye ile ABD arasında
kuvvetli ilişkiler kurulmasını sağlayan, sevilen
ve etkin bir büyükelçi oldu. Vefatından iki sene
sonra naaşı ünlü Missouri zırhlısı ile Türkiye’ye
getirildi. Cenazesi, Üsküdar Sultantepe’deki Özbekler Tekkesi’nde, dedesi İbrahim Edhem Efendi’nin de bulunduğu hazireye defnedildi.
Kaynakça:A’dan Z’ye Kurtuluş Savaşı ve Atatürk Dönemi, İstanbul 2005, II, 333; 80. Yılında 2003 Penceresinden Lozan:
Sempozyum Bildirileri, Ankara 2005, s. 19; Yaşayan Lozan (ed.
Çağrı Erhan), Ankara 2003, s. 873; 70. Yıldönümünde Lozan,
Ankara, ts., s. 17; Salahi R. Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış
Politika, Ankara 1986, II, 115, 220, 347.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ERTEM, SADRİ
(1898-1943)
Çocukluk ve gençliği Üsküdar’da geçmiş
romancı; siyaset adamı.
162
İstanbul’da doğdu (1898). Asıl adı Sadrettin’dir.
Jandarma binbaşısı İbrahim Ethem Bey ile Nadire Hanım’ın oğludur. Çocukluğu, babasının
görevi dolayısıyla Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde geçti. Altı yaşındayken babasından hat dersÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
leri aldı. Ermenek’te başladığı eğitimini Üsküdar
Ravza-i Terakki Mektebi’nde sürdürdü. Toptaşı
Askerî Rüştiyesi ve Üsküdar Sultânîsi’ni bitirdi
(1914). Yüksek öğrenimini Dârülfünun Edebiyat
Fakültesi Felsefe Şubesi’nde tamamladı (1920).
Tercüman-ı Hakikat ve Tanin gazetelerinde çalıştı; yedek subay olarak Birinci Dünya Savaşı’na
katıldı. Millî Mücadele sırasında Ankara’ya geçerek Hâkimiyet-i Milliye ve Yeni Gün gazetelerinde çalıştı. Bu arada Ankara Sultânîsi (1920),
İstanbul Kuleli Askerî Lisesi (1924), İmam-Hatip
Lisesi’nde (1925) öğretmenlik yaptı. Son Telgraf
gazetesinde başyazarlık yaparken (1924-1925)
halkı isyana teşvik suçundan İstiklâl Mahkemesi’nce yargılanıp beraat eti. 1928-1939 arasında
İstanbul ve Ankara’daki çeşitli liselerde ve Gazi
Terbiye Enstitüsü’nde öğretmenlik yaptı. Matbuat Umum Müdürlüğü’nde çalıştı, Ankara Polis
Enstitüsü’nde millî propaganda ve millî ideoloji dersleri okuttu (1937-1941). 1939’da Kütahya
milletvekili seçildi. Kalp krizi sonucu öldü; Cebeci Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Çalıştığı gazetelerde siyasî ve toplumsal içerikli yazıları dışında ilki 1919’da Genç Yolcular’da
olmak üzere Güneş, Resimli Ay, Servet-i Fünûn,
Yedigün, Varlık, Resimli Gazete, Son Dakika,
Vakit (Kurun) gibi dergi ve gazetelerde hikâyeler ve incelemeler yayımladı; Çıkrıklar Durunca
ESİN, EMEL E
adlı romanı tefrika edildi. Hikâye ve romanlarında insanlar arasındaki çıkarcı ilişkiler; köylümütegallibe, yabancı sermaye, yerli halk, işçi-patron
çatışması gibi temaları edebî olmaktan çok propaganda düzeyinde kalarak ele aldı. Eserlerinde
gazetecilikten gelen savruk anlatım, insan ve
olay ilişkilerini işlemedeki yüzeysellik hemen
fark edilmektedir. Buna karşılık gerçekçi tutumu
roman ve hikâyelerini bu yoldaki ilk örnekler
arasına sokmuştur.
Silindir Şapka Giyen Köylü (1933), Korku
(1934) gibi hikâye kitapları, Bir Varmış Bir Yokmuş (1933), Düşkünler (1935) gibi romanları
belli başlı eserlerindendir.
Kaynakça:Şükran Kurdakul, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973, s. 155; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul 1989, s. 128-129;”Ertem, Sadri”, TDEA, III, 80-81;
“Ertem, Sadri”, TBEA, I, 336-337.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ESİN, EMEL
(1914-1987)
Üsküdar’da oturduğu evde adına kurulan
bir vakfın hizmet verdiği Türk-İslâm
kültür ve sanat tarihçisi.
İstanbul Beşiktaş’ta doğdu. Babası, Cumhuriyetin kuruluş yıllarındaki etkin isimlerden, İçişleri Bakanlığı da yapmış Ahmed Ferid Tek’tir.
Çocukluğu, Millî Mücadele yılları içinde geçti.
Babasının diplomatik görevleri dolayısıyla tahsilini Fransa ve İngiltere’de yaptı. Fransızca ve
İngilizce’den başka Almanca’yı da öğrendi. Liseden sonra mimari okumak istediyse de okulun
çok ağır şartlarından dolayı tahsilini yarıda bırakmak zorunda kaldı. Ecole des Sciences Politiques’in tarih bölümünden mezun oldu. Ayrıca
Paris ve Viyana güzel sanatlar akademilerinde
mimari, resim, mozaik, gibi çeşitli dallarda eğitim aldı. Sonraki yıllarda Zeki Velidi Togan’ın
Türk Tarihi derslerine katıldı, Necati Lugal’den
Arapça ve Farsça öğrendi, Herbert Janskey’den
Ortaçağ Türkçesiyle ilgili metinleri okudu. Paris
Üniversitesi’nde Le Dragon dans l’iconographie
turque (Türk sanatında ejder) adlı teziyle sanat
tarihi dalında doktora yaptı.
1941 yılında, Plevne gazilerinden İbrahim
Edhem Paşa’nın oğlu Seyfullah Esin ile evlendi.
Eşinin görevleri sebebiyle uzun süre yine yurt dışında yaşadı. 1942’de Kore, Mançurya, Moğolistan, Sibirya, Türkistan ve Azerbaycan üzerinden
bir yolculukla Türkiye’ye geldi. Bu ilk Orta Asya
seyahati sırasında Çin ve Orta Asya kültür ve
sanatını yakından tanıma imkânını buldu. Eşiyle Balkanlar ve Almanya üzerinden İsveç’e gitti.
Moskova’da Türk sefiresi olarak 1955’te Türkistan’a bir seyahat yaptı, çok büyük zorluklarla
karşılaştı. 1960’ta eşi Kahire büyük elçisi iken
Mekke ve Medine’yi ziyaret etti. Daha sonraki
yıllarda ise Haremeyn’de de çeşitli araştırmalarda bulundu.
Bildiği Batı ve Doğu dillerine Rusça’yı ekleyip 1970’ten sonra yoğun olarak ilmî çalışmalar
yaptı. 1983’te Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi üyesi oldu.
Aynı zamanda Türk-Arap İncelemeleri Vakfı’nın
da kurucu üyesiydi. 26 Şubat 1987’de İstanbul’da
ölünce Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
Vasiyeti gereği, 28 Aralık 1989’da Tek-Esin
Türk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Vakfı kuruldu. Vakfın merkezi Üsküdar Salacak’ta
kendi oturduğu evidir. Tüm mal varlığı ve kitapları bu vakfa devredildi. Kütüphanesinde, özellikle Türk kültür ve sanatıyla ilgili eserler ağırlıktadır. Millî ve manevî değerlere bağlı bir insandı.
Çalışmalarında ilmî objektiflikten taviz vermedi.
Türk kültür ve sanatının hemen her yönüyle ilÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Sadri Ertem
163
E EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ
 Suphi Ezgi
gilenmiş, araştırmalarının merkezine sanatı yerleştirmiştir. Tarih, sosyoloji, dil ve edebiyat alanlarında diğer Türk ilim adamlarından farklı bir
yaklaşım tarzı ortaya koydu.
Türkistan Seyahatnamesi (Ankara 1959),
Mecca the Blessed Madinah the Radiant (London 1963), İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş (İstanbul 1978) (bazı ilâvelerle A History of Pre-lslamic and Early-lslamic
Turkish Culture, İstanbul 1980), Antecedents
and Development of Budhist and Manichean
Turkish Art in Eastern Türkistan and Kansu (İstanbul 1967), Aspects of Turkish Civilisation in
Cyprus (İstanbul 1965), Lebbeyk: Hac Hâtıraları
(İstanbul 1968), Sadullah Paşa Yalısı (İstanbul
1977), Türk Kosmolojisi (İstanbul 1979), Türk
Kültür Tarihi İç-Asya’daki Erken Safhalar (Ankara 1985) belli başlı eserleridir. Makale, tebliğ ve
çeşitli ansiklopedilerde madde olmak üzere 300
kadar çalışması daha bulunmaktadır.
Kaynakça:Tuncer Baykara, ‘’Dr. Emel Esin’’, Türk Kültürü
Araştır-maları, XXIV/1 (1986), s. V-IX; O. Fikri Sertkaya,
‘’Emel Esin’in Eserleri’’, a.e., s. XI-XXXIII; Müjgân Üçer, Ölümünün Üçüncü Yılında Dr. Emel Esin’i Anarken”, Türk Kültürü, XXVIII/322 (1990), s. 123-125.
➢ AZMİ BİLGİN
EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ
(1869-1962)
Türk mûsıkîsi nazariyatçısı ve bestekârı.
164
Üsküdar’ın Açıktürbe semtinde doğdu. Babası
Posta ve Telgraf Nezâreti Muhasebe Kalemi mümeyyizi ve eşya müdürü İsmail Zühdü Bey, annesi İmrahor imamı Mevlevî Kâmil Dede Efendi’nin kızı Emine Hanım’dır. Orta öğretiminden
sonra girdiği Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye’den
tabip yüzbaşı olarak mezun oldu (1892) ve Bingazi’deki 58. Alay’ın 1. Tabur tabipliğine tayin
edildi. Asabiye mütehassısı olarak uzun süre
burada görev yaptı, bu arada Osmanlı-İtalyan
savaşına da katıldıktan sonra 1913’te İstanbul’a
döndü. I. Dünya Savaşı’nda miralay rütbesiyle
Beykoz Serviburnu Emrâz-ı İntâniyye Hastahanesi Başhekimliği’nde bulundu. İstiklâl Harbi
süresince Ankara Merkez Hastahanesi Başhekimliği yanı sıra çeşitli yerlerde hekimlik yaptı.
Cumhuriyet’in ilânından sonra askeriyedeki vazifelerinden emekliye ayrıldı, 9 yıl daha çeşitli
yerlerde belediye ve hükûmet tabipliklerinde buÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
lunarak resmî görevlerinden istifa etti.
Bu dönemin ardından, bütün hayatını müzikoloji çalışmaları üzerinde yoğunlaştırdı.
1932’de İstanbul Belediye Konservatuvarı Tarihî
Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tasnif ve Tesbit Heyeti
üyeliğine tayin edildi. Bu heyette önceleri Rauf
Yektâ Bey, Ali Rifat (Çağatay) ve Zekâizâde Hâfız Ahmed’le (Irsoy), ilk ikisinin 1935’te vefatları
üzerine Ahmed Irsoy ve Mesut Cemil ile birlikte,
1943’te Irsoy’un vefatından sonra da tek başına
çalıştı. Bu çalışmalar, özellikle Türk mûsıkî repertuvarının teşkilinde atılmış ilk önemli adımlardır. 1947’de bu görevinden ayrıldı. Son zamanlarını sadece öğrencileriyle görüşmek suretiyle
Beykoz’daki evinde münzevî olarak geçirdi. 12
Nisan 1962’de vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’nda arkadaşı ünlü müzik adamı Hüseyin Sadeddin Arel’in mezarının yakınına defnedildi.
Mahalle mektebinde iken okuduğu ilâhilerle
sesinin güzelliği dikkati çekti, haftada bir gün
evlerinde düzenlenen toplantılarda dönemin
pek çok mûsıkîşinasını tanıma imkânı buldu. İlk
mûsıkî derslerini 12 yaşlarında, Muzıka-ı Hümâyun Kolağası Tahsin Bey’den keman ve usul
dersleri alarak başladı, kısa sürede evlerindeki
toplantılara kemanı ile iştirak edecek düzeye
geldi. Daha sonra Kanunî Hacı Arif Bey’den batı
EZGİ, MEHMET SUPHİ ZÜHDÜ E
notası, Rauf Yektâ Bey’den Hamparsum notası,
Kozyatağı Rifâî Tekkesi Şeyhi Halîm Efendi’den
sînekeman ve tanbur dersleri alarak kendini yetiştirdi. Ayrıca 3 yıl kadar Zekâi Dede’nin talebesi oldu, Medenî Aziz Efendi’den birçok fasıl geçti,
Bahâriye Mevlevîhânesi şeyhi Hüseyin Fahreddin Dede’den dinî mûsıkî, Edgar Manas’tan Batı
müziği ve armoni dersleri aldı.
1913’te Hüseyin Sadeddin Arel ile birlikte,
öncülüğünü Rauf Yektâ Bey’in yaptığı “Türk
Müzikolojisi” çalışmalarına katıldı. Sonraları
Salih Murat Uzdilek’in de iştirak ettiği bu inceleme ve araştırmalar sonucu, Türk mûsıkîsinin
bugünkü ses sistemi ortaya kondu ve bu sisteme
“Arel-Ezgi-Uzdilek” sistemi adı verildi.
Batı ve Hamparsum notasını çok iyi bilirdi.
İyi bir tanbûri ve neyzen olmasının yanı sıra sînekeman ve keman icrâsında da başarılı idi. Kendine mahsus üslubun hâkim olduğu hânendeliği,
icrâcılığının bir diğer önemli tarafıydı. Pek çok
talebe yetiştirmiştir. Bunlar arasında Fahri Kopuz, Ercümend Berker, Lâika Karabey, Yılmaz
Öztuna, Ârif Sami Toker ve Kemal Batanay en
önemlileridir.
Suphi Ezgi, 700’den fazla eser bestelemiş ancak bunlardan durak, peşrev, saz semâîsi, beste,
ağır semâî, yürük semâî, marş, oyun havası, şarkı
formundaki 165’ini yayımlanmaya lâyık görmüştür. “Bin cefâ görsem ey sanem senden” (bayatî),
“Baktıkça hüsn-i ânına hayrân olur âşıkların”
(uzzal) mısrâlarıyla başlayan besteleri; “Gül bir
daha, yine rûhum güllerle bezensin” (bayâtî araban), “Dinliyorduk baş başa dalgaların sesini”
(muhayyer kürdî) mısrâlarıyla başlayan şarkıları,
sevilen eserlerinden birkaçıdır.
Hepsi “İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı”
adıyla, (ilk ikisi Rauf Yektâ, Ahmed Irsoy ve Ali
Rifat Çağatay ile dördüncüsü bu isimlere Mesut
Cemil’in de katılmasıyla müşterek) yayımlanan
eserleri şunlardır: Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden
İlâhiler, İstanbul 1931-1933, c. I-III; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden Bektâşi Nefesleri, İstanbul
1933, c. IV-V; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden
Mevlevî Âyinleri, İstanbul 1934-1939, c. VIXVIII; Hâfız Mehmed Zekâî Dede Efendi Külliyâtı, İstanbul 1940-1943, c. I-III (Ahmed Irsoy
ile müşterek); Evc-Bûselik, Mâhur-Bûselik, Muhayyer-Bûselik, Nevâ-Bûselik, Bûselik, Hisar-
Bûselik Fasılları, İstanbul 1943 (Ahmed Irsoy ile
müşterek); Tanbûrî Mustafa Çavuş’un 36 Şarkısı, İstanbul 1948; Türk Mûsıkîsi Klasiklerinden
Temcit-Na’t-Salat-Durak, İstanbul 1945; NazarîAmelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1933-1953, c. I-V.
Kaynakça:Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1933, I, 3-6; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 264-265;
Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara
1990, I, 274-277; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 93-97; İsmail Baha Sürelsan, “Doktor Suphi Ezgi”,
Mûsıkî Mecmuası, sy. 171, İstanbul 1962, s. 75, 94; a.mlf., “Ezgi,
Mehmet Suphi”, DİA, XII, 51-52.
➢ NURİ ÖZCAN
165
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
F
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
Osmanlı Ermenisi tiyatro oyuncusu,
yönetmeni ve yöneticisi.
Fener’de doğdu (1843). Üsküdar Yenimahalle’de
başladığı ilköğrenimini Kumkapı’da tamamladı.
Rol yeteneği daha ilkokulda iken yaptığı taklitlerle kendini göstermeye başlamıştı. Tiyatro
çalışmalarına başladığı Şark Tiyatrosu’nun en
önemli oyuncularından biri oldu (1861). Asıl
ününü Ekşiyan grubuyla gittiği İzmir’de yakaladı (1862). Oyuncu Bayzar’la evlendi. Rusya
Ermenileri’nin kurduğu tiyatroya destek vermek amacıyla Kafkaslar’a gitti; Tiflis, Nahçıvan
(1869) ve Rusya’nın başka yerlerinde temsiller
verip İstanbul’a döndü. Oyuncu toplayıp ikinci kez aynı bölgeye gittiyse de işler istediği gibi
gitmedi. Dönüşte Üsküdar’daki Aziziye Tiyatrosu’nu kiraladı. Güllü Agop’un grubundan ayrı
hareket etmek istedi, ancak bunu başaramadı.
Başoyuncu olarak onlara katıldı. En verimli
devri olan bu dönemde birçok oyunda başrolde
oynadı, sahne amirliği yaptı.
Takuhi Hıranuş ve birkaç oyuncu ile birlikte
gittiği Bursa’da Ahmed Vefik Paşa’nın himayesinde Moliere’in oyunlarını Türkçe olarak sahnelemeye başladılar. 1885-1888 arasında yurt
dışında kaldı ve turneler düzenledi. 1890’da
Samsun’da başarılı oyunları sergiledi. Çalışma
arkadaşı Hıranuş’un ölümü üzerine Üsküdar’da
kurduğu grupla (1891) Ermenice temsiller vermeye başladı, fakat başarılı olamadı. Oyunlarını
Türkçe olarak sahnelemeyi bırakması ona büyük
oranda seyirci kaybettirdi. Bir daha İstanbul’a
dönmeyeceğine yemin ederek yurt dışına çıktı.
Sekiz sene çeşitli ülkelerde dolaştı. Hastalanınca tedavi için Paris’e gitti. Oradan İskenderiye’ye
geçti, burada sefalet içinde öldü (1901).
Ömrü boyunca 200 kadar eseri ya oynadı ya
da sahneye koydu. Rol dağıtımında da ustaydı.
Paraya düşkün değildi. İşini sanata olan aşkıyla
yapıyordu. Devrinin en yetenekli sanatçılarıyla
iş birliği içinde çalıştı.
Tomas Fasulyeciyan

(1843-190 1)
Fatma Gevheri Sultan

FASULYECİYAN, TOMAS TOVMAS
Kaynakça: İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul 1933-1936, II, 465-466; Metin And,
Osmanlı Tiyatrosu, Ankara 1976, s. 257-264; Aziz Çalışlar,
Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995, s. 212; Mehmed Zeki
Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, VI, 56-57; Silvart
Kayar-Malhasyan, “Fasulyacıyan, Tovmas”, YYOA, I, 436-437.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
FATMA GEVHERİ SULTAN
(1904-1980)
Osmanlı sultanı, Türk bestekâr ve
icracısı.
Babası bestekâr Şehzade Mehmed Seyfettin
Efendi’nin Çamlıca’daki köşkünde doğdu (2 Aralık 1904). Annesi Necmi Felek Hanım’dır. Çamlıca’daki köşklerinde, Tanbûrî Cemil Bey’in bazen
haftalarca kaldığı olurdu. Müziğe beş yaşında
başlamış, on iki yaşına gelince udda maharet
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
167
F FATMA SULTAN
elde etmiş, ikinci bir enstrüman çalmak isteği ile
tanbûra yönelmiştir. Kısa bir süre içinde kemençe icracısı olmuş, tahsiline devam ederken bir
yandan da mûsıkî eğitimini devam ettirmiştir.
Babasına kemençede refakat edebilmek amacıyla
da lavta çalmaya başlamıştır. Çocukluk yılları ile
gençlik yıllarının önemli bir bölümü Çamlıca’daki bu köşkte geçmiştir.
1924 sürgününde Fransa’ya gitmiş, 1930’da
Mısırlı prens Ahmet Gevheri ile evlenerek Kahire’ye yerleşmiştir. 1948’de eşi vefat etmiş, Fatma Gevheri Sultan onun gelirleriyle geçinmeye
çalışmıştır. Fakat 1953’te Cumhuriyet ilan edilip
eşinin mallarına el konulmuştur. Bunun üzerine, Menderes hükûmeti döneminde (16 Haziran
1952) çıkartılan ve hanedana mensup kadın ve
çocukların yurda geri dönmelerine imkân sağlayan bir kanun maddesinden istifade ile Türkiye’ye dönüp İstanbul’a yerleşmiştir.
Hayatının son senelerini amcası Veliaht Yusuf İzzeddin Efendi’nin kızı olan kuzeni Mihrişah Sultan ile beraber, Taksim’de geniş bir apartman dairesinde geçirmiştir. 1980 Aralığında
vefat etmiş ve Bakanlar Kurulu kararı ile Sultan
Mahmud Türbesi’ne dedesi Sultan Abdülaziz’in
yanına defnedilmiştir.
Fransa’da bulunduğu sırada klasik batı mûsıkîsi çalışmış, Mısır yıllarında ise alaturkaya
tekrar başlamış ancak Arap tarzını icra etmiştir. Yurda dönüşünde, hayranı olduğu Tanbûrî
Cemil Bey’in bütün plaklarını temin ederek iki
yıl boyunca mütemâdiyen bunları dinlemiş ve
eski muvaffakiyetiyle çalmayı başarmıştır. İstanbul’da mûsıkîşinaslarla sürekli münasebette bulunmuş, onları teşvik ve himaye etmiştir.
Bestelerinin büyük bölümü devlet sanatçısı Dr.
Teoman Önaldı tarafından notaya alınmıştır.
Kaynakça: Sadun Kemali Aksüt, 500 Yıllık Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1967, s. 193; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi
Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I, 234; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl
Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 587-589; Turhan Taşan, Kadın
Besteciler, İstanbul 2000, s. 66-68; Safiye Şeyda Kahvecioğlu,
Mûsıkîşinas Osmanlı Saray Hanımları (lisans bitirme tezi,
2008), Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, s. 16; Avni
Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1981, I,
57; “Gevheri Sultan (Fatma)”, İst.A, XI, 7020; Orhan Nasuhioğlu, “Türk Mûsıkîsinin Büyük Kaybı Gevheri Osmanoğlu”,
Mûsıkî Mecmuası, XXXIII/373, İstanbul 1980, s. 12-13.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
168
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
FATMA SULTAN
(ö. 1733)
III. Ahmed’in
Üsküdar’a çeşme yaptıran kızı.
1704 yılında III. Ahmed’in baş kadını Emetullah Sultan’dan doğdu. Beş yaşında iken sembolik
olarak görkemli bir düğünle Silahdar (Şehid) Ali
Ağa (Paşa) ile evlendirildi. Ali Paşa 1713’te sadrazam olunca eşi için büyük bir saray yaptırdı.
Ancak Ali Paşa çocuk eşiyle zifafa giremeden
1716 yılında Osmanlı-Avusturya savaşında şehit
düşünce, Fatma Sultan ertesi yıl Sadaret Kaymakamı Nevşehirli İbrahim Paşa ile evlendirildi.
Eyüp’teki sarayında Lale Devri’nin başlatıcısı İbrahim Paşa ile güzel günler geçiren Fatma Sultan, eşinin 1730’da Patrona Halil ayaklanmasıyla
katlinden sonra 1733 yılında vefat etmiş ve Eminönü’ndeki Yeni Camii civarında Hatice Turhan
Sultan Türbesi’ne gömülmüştür. Cağaloğlu’nda
İbrahim Paşa Sarayı civarında bir cami inşa ettirmiş, Üsküdar’da bir çeşme yaptırmış ayrıca
eşi Nevşehirli Damad İbrahim Paşa ile birlikte
su yolu tesis ettirmiştir.
Kaynakça: Ahmed Refik, Fatma Sultan, İstanbul, ts.; Sicill-i
Osmânî, I, 61; Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 32-34; M. Çağatay
Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 8385; Haskan, YBÜ, III, 1067-1068, 1199-1100; Necdet Sakaoğlu,
“Fatma Sultan”, DBİst.A, III, 273.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
FEHMİ EFENDİ, ÜSKÜDARLI,
HOCA HAFIZ
(1871-1942)
Üsküdarlı meşhur Türk hafızlarından.
Üsküdar Selimiye’de doğdu (1871). Babası, Paşakapısı Rüşdiyesi müdür ve muallim-i evveli,
Süleymaniye Medresesi müderrislerinden İsmail Hakkı Efendi, annesi Hafız Hoca Sabri Efendi’nin kızı Mevhibe Hanım’dır. İlk tahsilini Üsküdar’da Valide Medresesi’nde bitirdikten sonra,
dedesi Hoca Sabri Efendi’den hıfza başladı. Kıraat, aşere ve takrîb derslerini de ondan aldı. Diğer
taraftan da mâruf müderrislerden Hoca Osman
Efendi’nin derslerine devam etti ve icâzetnâme
aldı. 1886’da babasının vefatı üzerine, imtihanla onun yerine Selimiye Camii imamlığına tayin
edildi. 1890’da maarife geçerek çeşitli okullarda
öğretmenlik yaptı.
FELEK, BURHAN F
Son yüzyılın üstat hafızlarındandı. Emsalsiz
sesi ile Kur’ân-ı Kerîm’i okurken kendisini dinleyenleri ilâhî vecd içinde bırakırdı. Türk üslûbunda, tasannusuz, çok müessir Kur’an okurdu. Özellikle dinî mûsıkî üzerinde çalışmıştır,
çok sayıda eser bilmekteydi. Pek çok öğrenci
yetiştirmiş ve iyi bir öğretici olarak da şöhret
kazanmıştır. Bulgurlulu Hafız Hüsnü ve Abdurrahman Gürses onun yetiştirdiği seçkin öğrencilerdendir. 20 Şubat 1942 Cumartesi günü vefat
etti. Ertesi gün cenazesi kalabalık bir cemaat eşliğinde Karacaahmet Şehitlik’te babasının yanına
defnedildi.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 630-631; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkîsi
Ansiklopedisi, Ankara 1969, I, 217; M. Nazmi Özalp, Türk
Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, ts., II, 196; Seyid Yöre, “Osmanlı´dan
Türkiye´ye Üsküdar´da Osmanlı / Türk Sanat Müziği´ne Dair
Kurumlar ve Üsküdarlı Müzisyenler”, Üsküdar Sempozyumu
V: Bildiriler, İstanbul 2008, I, 331; “Fehmi Efendi (Üsküdarlı
Hoca)”, İst.A, X, 5607; “Fehmi Efendi, Üsküdarlı Hoca”, TA,
XVI, 199.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
FELEK, BURHAN
(1889-1982)
Adı Üsküdar’la beraber anılan ünlü
gazeteci, yazar, spor adamı.
Tam adı Mehmet Burhanettin’dir. Babası Şûrâyı Devlet üyelerinden Ziyaeddin Bey’dir. Üsküdar’da İhsa niye mahallesinde doğdu (1889).
Ailesi yedi göbek Üsküdarlı’dır. Üsküdar Ravza-i
Terakki Rüştiyesi ve Mülkiye İdâdîsi’ni, İstanbul
Hukuk Mektebi’ni bitirdi (1911). Evkaf inşaat başkâtipliği, Ticaret Vekâleti hukuk müşavir
muavinliği, İstanbul iaşe müdürlüğü gibi görevlerde bulundu. Çeşitli okullarda Fransızca ve
Türkçe İstanbul Gazetecilik Enstitüsü’nde yazı
nevileri hocalığı yaptı.
Hukuk Mektebi’nde okurken Üsküdar’daki
arkadaşlarıyla Anadolu Spor Kulübü’nü kurdu
(1907) ve 1920’li yıllara kadar, İstanbul liglerinde, ön sıralardaki yerini hep koruyan kulübün
futbolcusu da oldu. Türkiye İdman Cemiyetleri
İttifakı’nın kurucuları arasında yer aldı (1923).
Millî Spor Teşkilatı’nı (1924) ve Balkan Oyunları’nı kurdu (1930). Atletizm Federasyonu Başkanlığı (1922-1935) ve Türkiye Millî Olimpiyat
Komitesi başkanlığı (1962-82) spor alanındaki
diğer etkinliklerdendir.
Öğrenciyken spor muhabirliği ile başladığı
gazeteciliği (1909) Donanma ve İdman dergilerindeki yazılarıyla sürdürdü. 1918’de Tasvîr-i
Efkar’a spor ve foto muhabiri olarak girdi. Fıkra, sohbet tarzındaki yazarlığını Tevhîd-i Efkar,
Vakit, Vatan, Yeni Ses, Milliyet ve Tan’dan sonra Cumhuriyet (1940-1969) ile tekrar Milliyet
(1969-1982) gazetelerinde sürdürdü. Kahkaha,
Akbaba ve Tef gibi dergilerde mizahî hikâye ve
yazılar yazdı. 1946-1950 ve 1959-1982 yılları
arasında Gazeteciler Cemiyeti başkanlığı yaptı. Cemiyet’in 1976’daki kongresinde kendisine
“şeyhü’l-muharririn” unvanı verildi. UluslaraÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
169
F ABDURRAHMAN NESİP DEDE
Burhan Felek’in
Üsküdar’daki köşkü
Üsküdarlıyım. Orada dünyaya geldim. Bütün feyzimi oradan aldım.
Çocukluğum Üsküdar’ın İhsaniye mahallesinde geçti. İlk, orta ve
lise tahsilimi oradaki mekteplerde yaptım. İstanbul’un bizim yakadan görünen 41 minareli emsalsiz silüetini, yıllarca oradan seyrettim,
oranın kaldırımlarını aşındırdım. Dilimi orada öğrendim. Şiire kabiliyetimi orada geliştirdim. Orta oyunu, taklit, karagöz gibi millî temâşâ kültürünü orada topladım. Mûsıkîye kulağım orada alıştı. Hatta
gençliğimde, bıçkınlık hevesim orada doğmuştu. Her gün Asyadan
Avrupaya oradan gittim, akşamları oraya döndüm. Rüyalarımı orada
gördüm. Orada sünnet oldum. Orada akıl bâliğ, orada asker oldum.
Orada iken sürgüne gittim. Ve orada iken devlete kapılandım.
Bugün nem varsa, onu Üsküdar’ın havasına ve feyzine borçluyum.
***
Demem odur ki, ben kendimi Üsküdar’da bildim ve Üsküdar’da buldum. Onun için Üsküdar’ı seve-rim. Soyadı kanunu çıkmadan önce,
ben imzamın üstüne “Üsküdarlı” diye bir sıfat ilâve ederdim. Çünkü
Üsküdar sıfatıyla öğünürdüm.
***
Bence, Üsküdar deyince, bütün Anadolu yakası anlaşılmalıdır. Çünkü o yakanın baş şehri, odur. Osmanlı devrinde Üsküdar bir mutasarrıflık idi.
***
Ben Üsküdar’ı, başı Yuşa tepesi ve memeleri küçük ve büyük Çamlıcalar olmak üzere, Boğaz’ın asya yakasına yatmış, ayaklarını Üsküdar
ve Fenerbahçe’den denize salmış bir deve benzetirim.. Hayal bu ya..
170
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
—Burhan Felek, Hayal Belde Üsküdar’dan
FETHİ AHMED PAŞA F
rası Basın Enstitüsü (IPI) tarafından basın şeref
listesine alındı. Ölümünden sonra Fransa hükûmeti tarafından Légion d’honneur nişanı verildi.
Yazarın sağlığında yayımlanan eserleri: Hint
Masalları (gezi yazıları, 1943), Felek (birinci
kitap 1947), Felek (ikinci kitap 1948), Vatandaş Ahmet Efendi (mizahî hikâye 1957), Eski
İstanbul Hikâyeleri (1971), Yaşadığımız Günler (1974), Nasreddin Hoca Fıkraları’dır (1982).
Ölümünden sonra yazıları derlendi, eski kitapları yeniden yayımlandı: Felekten Dostlara
I (1984), Kırk Yıllık İstanbul Hikâyeleri (1984),
Vatandaş Ahmet Efendi (1984), Biraz da Yarenlik
(1984), Receb’in Kahvesi I (1984), Geçmiş Zaman
Olur ki (1985), Hayal Belde Üsküdar (1987).
Uzun yazı hayatı boyunca rahat anlatımı, akıcı Türkçesi ve geniş okuyucu kesimlerine ulaşacak bir mizah anlayışıyla sevilen bir fıkra yazarı
olmuştur.
Üsküdar’da doğan ve yirmili yaşlarına kadar
orada yaşayan yazar, söz düştükçe Üsküdarlı
olduğunu, neyi varsa Üsküdar’ın feyzine ve havasına borçlu olduğunu belirtmiştir. Üsküdar’a
bağlılığı sebebiyle gençlik yıllarındaki yazılarında “Üsküdarlı” sıfatını da imzasına eklemiştir.
Yazı ve kitaplarında İstanbul’dan ve özellikle Üsküdar’dan çokça söz etmiştir. Hayal Belde Üsküdar kitabını ise orada geçen çocukluk ve gençlik
yıllarının anı ve izlenimlerine ayırmış, mahallesi
İhsaniye’yi, orada yaşayan insanları, öne çıkan
bazı portreleri, sosyal hayat düzenini, komşulukları, Çiçekçi Kahvesi gibi alem olmuş bazı
mekânları, Taşdelen safalarını anlatmıştır. Spor
ve yazı dışında da ilgileri olmuş, Tırnakçızâde
Baha Bey’den ortaoyunu öğrenmiş, gençlik yıllarında Üsküdar’daki bir grupla saray dışındaki
ilk ortaoyunu kolunu burada kurmuşlardır.
Kaynakça: Eray Canberk, “Felek, Burhan”, DBİst.A, III, 276277; “Felek, Burhan” TBEA, I, 351.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
FETHİ AHMED PAŞA
(1801-1858)
Üsküdar Kuzguncuk’ta Paşalimanı
sahilindeki yalısı ve korusu ile tanınan
ve ilk Osmanlı müzesini kuran devlet
adamı.
Babası Enderun’da yetişmiş Rodoslu Rikâbdar Hâfız Ahmed Ağa’dır. 1801 yılında Eyüp’te
doğdu. Sultan II. Mahmud tarafından kurulan
Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’nin çekirdeğini oluşturan Enderun ağalarından biri oldu.
1827’de binbaşı olan Fethi Ağa, ertesi yıl çıkan
Osmanlı-Rus savaşında gösterdiği başarı sebebiyle miralaylığa yükseltildi ve padişah yaveri
oldu. 1830’da mirliva (paşa) unvanını aldı, ertesi
› Fethi Ahmed Paşa
(Karacaahmed) Camii
171
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
F FETHİ AHMED PAŞA
 Fethi Ahmed Paşa
ve bugünkü
Fethipaşa Korusu
yıl da ferik rütbesine yükseltildi. 1835 yılında
elçi olarak Viyana’ya gönderilen Fethi Paşa iki
yıl sonra İstanbul’a dönünce müşirliğe terfi ettirildi. Önce Aydın valiliğine, ardından da elçi
olarak Paris’e gönderildi. 1839’da dönünce Meclis-i Vâlâ üyeliğine getirildi. Bu arada Sultan
Abdülmecid’in kız kardeşi Atiye Sultan’la evlendirildikten sonra, sırasıyla ticaret nazırlığı,
Meclis-i Vâlâ reisliği ve uzun bir süre tophâne
müşirliği görevlerinde bulundu. 1858 yılında
ölen Fethi Ahmed Paşa Divanyolu’nda Sultan II.
Mahmud Türbesi haziresine gömüldü.
172
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
FETHİ AHMED PAŞA F
Babasının Karacaahmet Türbesi’nin karşısında yaptırdığı ahşap mescidi kârgir olarak
yeniden ihya eden Fethi Paşa burada bir de çeşme yaptırmış, fakat yol genişletme çalışmaları
sırasında kaybolan bu ikinci hayratı günümüze
ulaşmamıştır. İstanbul’da Aya İrini Kilisesi ve
bahçesinde ilk Türk müzesini kuran Fethi Paşa,
bu mekânda fetihten beri kullanılan top, tüfek
ve diğer silâhlar ile bazı arkeolojik buluntuların
sergilenmesini sağlamıştır. Nitekim valiliklere
gönderilen emirnamelerde, bölgelerindeki eski
eserleri toplayıp İstanbul’a sevk etmelerini de
Fethi Paşa istemiştir. Bu arada At Meydanı’ndaki ilk arkeolojik kazının yine onun çabalarıyla
yapıldığı da bilinmektedir.
Fethi Ahmed Paşa’nın Kuzguncuk’taki ünlü
yalısı son dönem Osmanlı sivil mimarisinin en
güzel örneklerindendir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 9-10; “Fethi Ahmed Paşa”,
İst.A, X, 5708-5709; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 138; “Ahmed
Fethi Paşa”, TA, I, 256; Haskan, YBÜ, I, 192-198; III, 1068-1069;
Necdet Sakaoğlu, “Fethi Ahmed Paşa”, DBİst.A, III, 298-299;
M. Baha Tanman, “Fethi Ahmed Paşa Yalısı”, DİA, XII, 457458.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
173
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
F FİLMER, CEMİL
sonra İzmir’e gitti; İzmir, Paris ve tekrar taşındığı İstanbul’da sinema işletmeciliği yaptı. Beyoğlu
ve Üsküdar’da Lale Sinemaları’nı açtı, sinemalar
kiraladı. İlk sesli sinemayı ülkeye getirdi. Lale,
Kemal ve Özen Filmle birlikte Marmara Film,
eşi ile beraber Lale Film Stüdyoları’nı kurdu. Allahaısmarladık, Nilgün, Yavuz Sultan Selim Ağlıyor gibi pek çok filme imza attı. Avrupa’dan ve
Mısır’dan filimler aldı, Anadolu’ya yüzün üzerinde film sattı.
Kandilli’deki Cemile Sultan Köşkü ve korusunu satın aldı (1944). Harap haldeki köşkün
restorasyonuna bizzat katıldı. Tarihî köşkü esasına yakın bir şekilde restore ettirdi. Koruda
çam ve meyve fidanlarından oluşan bahçeler
meydana getirdi.
Pek çok davetin verildiği köşke Wilyam Diterli, Kont Ostrorog ve Clod Farer gibi tanınmış
şahsiyetler konuk oldu.
 Cemil Filmer
FİLMER, CEMİL
(1895-1994)
Kandilli’deki Cemile Sultan korusunu
satın alan sinemacı.
174
İstanbul Şişli’de doğdu (1895). Babası Sultan
Abdülhamid’in süvari muhafızı Ahmet Şükrü
Bey’dir. İlk tahsilini Mecidiyeköy, Rumelihisarı ve Kanlıca’daki mekteplerde orta tahsilini ise
Beşiktaş’taki Askerî Rüştiye ile Kuleli Askerî
Lisesi’nde tamamladı. Sağlık sebebiyle yedeğe
alınınca İstanbul Bankası’nda ve Edirne’de açtığı
dükkânında çalıştı. I. Dünya Savaşı’nda orduya
alınarak doğudaki cephelere gönderildi. Merkezi Ordu Sinema Dairesi’nde (MOSD) Fuat
Uzkınay’dan sinema sanatını ve teknik yönlerini öğrendi. Terhis olduktan sonra Malul Gaziler Cemiyeti’nde Fuat Uzkınay ile ilk Türk filmi
“Mürebbiye” ve “Binnaz”ı çekti (1919). Bu filmler sırasında Halide Edip’in asistanı Sabahat Hanım’la tanışıp evlendi. Hayatını sinemaya adadı.
Pulculuk merakı kendisine pek çok ödül kazandırdı. İstanbul’da vefat etti (1994).
Sinemadaki ilk tecrübesi MOSD’da görevli
iken çektiği, Kozlu’daki linyit ocakları ve orada
bulunan alayın faaliyetleri oldu. İstanbul’un ilk
açık sineması Doğancılar Bahçe Sineması ile Kadıköy’deki Kuşdili Sineması’nda çalıştı. Bir süre
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kaynakça: Nijat Özön, Türk Sineması Kronolojisi, 18951966, Ankara 1968; Cemil Filmer, Hatıralar: Türk Sinemasında 65Yıl, İstanbul 1984; Mustafa Gökmen, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
FLORENCE NİGHTİNGALE
(1820-1910)
Kırım Savaşı sırasında Türkiye’ye gelip
Üsküdar Selimiye’de sağlık hizmetinde
çalışan ünlü hemşire.
Varlıklı ve kültürlü bir İngiliz ailenin ikinci kızı
olarak Floransa’da doğdu (12 Mayıs 1820). Babası eğitimiyle bizzat ilgilendi ve İtalyanca, Latince, Yunanca öğretti. Önemli öğretmenlerden
tarih, matematik, şiir, piyano gibi özel dersler
aldı. Fakir, muhtaç ve hastalara yardım edebilmek için hemşire olmak istiyordu. Hayatını bu
amaç doğrultusunda harcadı.
İtalya, Yunanistan ve Mısır’da hastahane ve
yardım kurumlarını araştırdı. Almanya’nın Kaiserwerth kentinde kimsesiz kadınların barındığı
bir yurtta ve Paris’te bazı hastahanelerde çalıştı. Londra’da bir kurumun yönetimini üstlendi
(1853).
Kırım Savaşı’nda İstanbul’a geldi. Otuz sekiz
hemşire ile Üsküdar’da hastahane olarak kullanılan Selimiye kışlasına yerleştirildiyse de kışla
yakınlarında bir ev tutup oraya geçti. Hastahane
çamaşırhanesi olarak da kullandığı evinde as-
FLORİNALI NÂZIM F
Florence Nightingale

kerlerin hijyenik şartlarda tedavi edilmeleri için
çalıştı. Zamanının tümünü hastahanede geçirip
kışlanın temizliği, havalandırılması, yemeklerin
hazırlanması gibi birçok konuda yenilikçi uygulamalara önderlik etti. Savaştan sonra Sultan
Abdülmecid kendisine özel olarak yaptırılan bir
bilezik armağan etti.
1856’da barış imzalandıktan sonra İngiltere’ye döndü. Londra’daki evinde çok uzun süre
mesleki çalışmalarına devametti. Kraliçe Viktorya’nın ricası üzerine Ordunun Sıhhati Tertibatı ve Hastahane İdaresi Hakkında Notlar isimli kitabı yazdı.Bunu Hastahane Hakkında Notlar
ve Hindistan’daki İnsanlar Ölmeden Nasıl Yaşayabilir? izledi. Almanya – Fransa savaşından
sonra (1870) yetimler için yardım kampanyaları düzenledi. 1860 yılında asil ailelere mensup
kadınlara hemşireliği öğretmek amacıyla açtığı
“Nightingale Nursing Home” isimli okulunda
yetiştirdiği hemşireleri kimsesiz ve muhtaçların
tedavi gördüğü hastahanelere gönderdi. 1907 yılında liyakat nişanı verilen ilk kadın oldu. Londra’da öldüğünde doksan yaşındaydı (13 Ağustos
1910).
Anısına İstanbul’da Florence Nightingale
Yüksek Hemşirelik Okulu ve bu okula bağlı bir
de hastahane açıldı. Selimiye Kışlası’nda kendisine tahsis edilen oda müze haline getirildi.
Nightingale’in doğum günü olan 12 Mayısla
başlayan hafta tüm dünyada “Hemşireler Haftası” olarak kutlanmaktadır.
› Haydarpaşa Kırım
Mezarlığı'ndaki Kraliçe
Victoria Kırım Anıtı. Kaidenin
alt bölümüne, Florence
Nightingale'in anısına bronz
bir plaket takılmış. Plakette
şöyle yazıyor: “Yüzyıl önce
mezarlığın yakınındaki
çabaları ile insanoğlunun
azabını geçirten ve
hastabakıcılık mesleğinin
temellerini atan Florence
Nightingale’e”
Kaynakça: Kostans Pedvik, Florence Nightingale: Hastabakıcıların Melekesi, İstanbul 1924; Nuran Yıldırım, “Nightingale, Florence”, DBİst.A, VI, 72-73; Sue Goldie, I Have Done
My Duty: Florence Nightingale in the Crimean War, 1854-56,
Manchester 1987.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
FLORİNALI NÂZIM
(1883-1939)
Üsküdar’da uzun süre yaşamış, edebiyat
dünyasının renkli simalarından.
Manastır’ın Florina kasabasında doğdu (1883).
Tam adı Mehmet Nâzım Özgünay’dır. İlk ve orta
öğrenimini doğduğu kasabada tamamladıktan
sonra İstanbul’da hukuk öğrenimi gördü. Dâhiliye Nezareti’nde memurluk yaptı. Emniyet-i
Umumiye Dördüncü Şube müdürlüğü, Polis
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
175
F FLORİNALI NÂZIM
 Florinalı Nâzım
Mecmuası müdürlüğü, Emniyet-i Umumiye
Neşriyat Şubesi müdürlüğü görevlerinde bulundu. Mektupçulukla İstanbul dışına atanınca
emekli oldu.
Dil ve teknik yönünden düzgün şiirleriyle tanındı. Abdülhak Hâmid’in Makber’ine yazdığı
Zeyl-i Makber’den dolayı “Zeyl-i Makber şairi”
veya “Zeyl-i Şâir-i Âzam” diye anıldı.
Son zamanlarda kendisine “Şiir Kralı” unvanını vermesi hoş karşılanmadı. Asıl ününü,
alaya alınmasına da yol açan kendisini aşırı beğenme saplantısıyla yaptı. Geçiminden keserek
gazetelerin ilan sayfalarında şiirlerini ve kendini
öven yazıları yayımlattı.
Hayatının büyük bir kısmını Kuzguncuk’ta
ve Üsküdar Açıktürbe’deki Eczane sokağında,
üçe bölünerek kiraya verilen Hâfız Ali Efendi konağının bir bölümünde geçirdi. 8 Eylül
1933’te bir yangında bu evle beraber Florinalı Nâzım’ın o zamana kadar biriktirdiği evrakı,
şiirleri de yandı. Yangından sonra Kadıköy’e
taşındı, hayatının son birkaç yılını inzivada geçirdi. Gülhane Hastahanesi’nde öldü (6 Haziran
1939) ve Topkapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Kaynakça: İhsan Işık, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998, s. 257;
Beşir Ayvazoğlu, Kainatça Tanınmış Türk Şiir Kralı Florinalı
Nazım ve Şaşalı Edebi Hayatı, İstanbul 2008.
176
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
G
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
tahanesi’nde dahiliye asistanlığını tamamlayarak
uzman oldu (1948). Muğla’daki görevinin ardından Haydarpaşa Numune Hastahanesi Verem
Pavyonu şef yardımcılığına getirildi (1950). Aynı
yıl siyasete atıldı. Demokrat Parti’den Aydın milletvekili seçildi. 1954’te getirildiği İçişleri Bakanlığı’ndan “6-7 Eylül Olayları” sebebiyle istifa etti.
İkinci ve üçüncü kez (1956, 1960) İçişleri bakanı olarak atandı. İhtilal sonrasında tutuklandı.
Harp Okulu’nda gözaltında bulunduğu sırada
camdan atlayarak intihar etti (29 Mayıs 1960).
Cebeci Asrî Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Bir kısmı Servet-i Fünûn dergisinde çıkan şiir
ve hikâyelerinde Namık Kâşif adını kullanmış,
şiirleri eşi tarafından Şiirler adlı kitapta toplanmıştır.
GEDİK, NAMIK
(1911 1960)
Üsküdar doğumlu doktor, politikacı.
Üsküdar Bulgurlumescit’te doğdu (1911). Babası
Kâşif Bey Arapkir’in köklü bir ailesindendir. İlk
ve orta öğrenimini Üsküdar’da tamamladı. Kabataş Lisesi’ni (1929) ve İstanbul Üniversitesi Tıp
Fakültesi’ni bitirdi (1936). Gülhane Askerî Tatbikat Okulu’ndaki stajının ardından önce Elazığ,
sonrasında Denizli’de görev yaptı. Zorunlu hizmetini Çine’de tamamladı. Tekrar silah altına
alındı (1942-1944). Haydarpaşa Numune Has-
Kaynakça: İhsan Işık, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Ankara 2006, IV, 1419-1420; Parlamenter
Şairler (haz. Feyzi Halıcı), Ankara 1990, s. 125-128; “Gedik,
Namık”, TDEA, III, 313; Veli Behçet Kurdoğlu, Şair Tabibler,
İstanbul 1967, s. 469-477; Türk Parlamento Tarihi: TBMM IX.
Dönem 1950-1954 (Özgeçmiş), (haz. Kazım Öztürk), Ankara
1998, VII, 99-101.
› Namık Gedik
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
GİZ, SALAHATTİN
(1914-1994)
Beylerbeyi’nde toprağa verilen fotoğraf
sanatçısı.
Selânik’te doğdu (1914). Baba tarafı Debre’nin
(Arnavutluk) Saraçzadeler ailesindendir. Ailesi,
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
177
G GÖKMEN, MEHMET FATİN
toğraflarıyla 1930’larda Beyoğlu adlı albümü
yayımlandı. Meslekte 50. yılını dolduranlara
Gazeteciler Cemiyeti’nin verdiği “Burhan Felek
Hizmet Ödülü”nü aldı. 20 Şubat 1994’te vefat
edince Beylerbeyi Küplüce Mezarlığı’nda toprağa verildi. Giz’in binlerce karelik fotoğraf koleksiyonu Yapı Kredi Yayınları’nca satın alınmıştır.
Kaynakça: “Giz, Salâhattin”, DBİst.A, III, 402; Türkiye’de Basın
Fotoğrafçılığının Görsel Tarihi: Osmanlı’dan–1960’a (haz. Uğur
Kavas), Ankara 2008, s. 118-121; Gülderen Bölük, İstanbul’un
100 Fotoğrafçısı, İstanbul 2009, s37-38.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
GÖKMEN, MEHMET FATİN
(1877-1955)
Kandilli Rasathânesi’nin kurucusu ve ilk
müdürü.


Salahattin Giz
Kandilli Rasathanesi
Balkan Savaşı’ndan sonra İstanbul’a gelip Beylerbeyi’ndeki İsmail Paşa Yalısı’na yerleşti. İlk
fotoğrafını 1927’de Galatasaray Lisesi’nde öğrenci iken çekti. Liseden sonra Cumhuriyet gazetesinde foto muhabiri olarak çalıştı (1931-1973).
Çektiği fotoğraflar Cumhuriyet’in ilk yıllarına
tanıklık etmiştir.
1991’de Beyoğlu 1930, Salahattin Giz’in Fo-
178
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Akseki’de doğdu (1877). Burada başladığı ilköğrenimini Alanya’da tamamladı. İstanbul’da Fâtih
Medresesi’ne devam ederken Sultan Selim Camii Muvakkithânesi’nde başmüneccim Hüseyin
Hilmi Efendi’nin yanında çalıştı. Astronomi ve
matematiğe olan merakıyla devrin bu alanda tanınmış ilim adamlarından Salih Zeki Bey’in teşvikiyle Riyâziyyât Medresesi adıyla yeni açılan
Fen Fakültesi’ne girerek 1904’te birincilikle bitirdi. Kısa bir süre Dârüşşafaka’da matematik öğretmenliği yaptı. Salih Zeki Bey’in isteği üzerine
mezun olduğu medreseye astronomi müderrisi
GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI G
Hoca 1943-1950 yılları arasında da Konya milletvekilliği yaptı. Devrin çeşitli gazete ve dergilerinde özellikle bilim tarih konularında yayımladığı çeşitli yazılarının yanında Türk Takvimi
(İstanbul 1936), Eski Hitay Takvimi (1936), Eski
Türkler’de Hey’et ve Takvim (İstanbul 1937), Rubu
Tahtası Nazariyatı ve Tersimi (İstanbul 1948) gibi
kitapları, İslâm Ansiklopedisi için yazdığı “Astronomi, Bîrûnî, İbnüzzerkale” ile tadil ve ikmal
ettiği “Kelb, Kıble, Kıran, Saat” maddeleri bulunmaktadır.
Kaynakça: Süheyl Ünver, İstanbul Rasathanesi, İstanbul
1969, bk.indeks; Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Rasathaneleri, İstanbul 1973, s. 1-3; “Gökmen, Fatin”, TA, XVII, 501-502;
“Gökmen, Mehmet Fatin”, Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, İstanbul 1983-85, V, 2459; “Gökmen, Mehmet Fatin”, Ana
Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, İstanbul 1987, IX, 588;
Muammer Dizer, “Gökmen, Fatin”, DİA, XIV, 142.
➢ MUSTAFA UZUN
GÖKTENGİZ, CEVAT ÜSKÜDARLI
(1875-1939)
Üsküdar doğumlu, asker ressamlardan.
oldu. Bir süre yöneticiliğini de yaptığı bu kurumdaki hizmetleri sebebiyle yakın çevresinde daha
çok Fatin Hoca olarak tanındı.
21 Haziran 1910’da, dönemin Maarif Nâzırı
Emrullah Efendi tarafından Rasathâne-i Âmire
kurucu müdürlüğüne tayin edildi. Üsküdar İcadiye tepesindeki İstanbul Belediyesi yangın haber verme memurluğuna ait bir kâgir kule ve iki
küçük odayı, birinci sınıf bir meteoroloji istasyonu için gerekli aletleri temin ederek rasathâne olarak düzenledi. 1 Temmuz 1911 tarihinden
itibaren burada sürekli ve sistematik meteoroloji
ölçüm ve kayıtlarını başlattı.
Fatin Hoca 1923 yılında İstanbul’da yeni ve
gelişmiş bir astronomi-jeofizik gözlemevi olarak Kandilli Rasathânesi’ni kurdu. Ancak 1933
üniversite reformu sırasında, medrese kökenli
olduğu için öğretim üyesi kadrosuna alınmayınca çalışmalarını rasathâne üzerinde yoğunlaştırıp buranın sağlam temellere oturmasını sağladı. Çalışmaları arasında Almanya’dan getirterek
ancak 1935’te yerine monte ettirebildiği 20 milimetrelik bir teleskopla, bizzat topladığı birçok
yazma ve matbu eserden oluşan rasathâne kitaplığı büyük önem taşımaktadır. 1943 yılında
buradan yaş haddinden dolayı emekli olan Fatin
Üsküdar Doğancılar’da doğdu (1875). Doğum
yılı bazı kaynaklarda 1870 veya 1871 olarak da
geçer. Babası telgraf memuru Ruhi Bey, annesi
Seniye Hanım’dır. Üsküdar Toptaşı’nda başladığı eğitimini Kuleli Askerî İdâdîsi’nde sürdürdü.
Buradaki öğrenimi sırasında resme olan yeteneğinden dolayı “Kuleli’nin Ressamı” olarak anıldı. Kuleli’den sonra girdiği Harbiye’yi 1892’de
teğmen olarak bitirip Edirne’ye atandı. O sırada
Yunan Savaşı’na katıldı. Görevle bulunduğu Tırhala, MoraYenişehir ve sonrasında İzmir, Selânik ve Yemen’de tarihî ve doğal manzaraları sulu
boya ve yağlıboya olarak çalıştı. Yedi yıl görevli
bulunduğu Yemen’de camilerin kubbeiçi tezyinatlarını da yapmıştır. 1909’da Osmanlı Ressamlar
Cemiyeti’nin kuruluşuna önemli katkılar sağladı.
Binbaşılıktan emekli olduktan sonra Maltepe ve
Kuleli Askerî liselerinde, Çamlıca Kız Lisesi’nde
resim öğretmenliği yaptı. Yakalandığı göğüs hastalığından kurtulamayarak 1939’da öldü.
Küçük yaşlarda resme merak salan sanatçı,
Harbiye’de hocası olan Hoca Ali Rızâ’dan aldığı
derslerle sanat bilgisini bir hayli geliştirdi ve Ali
Rızâokulunun temsilcileri arasında yer aldı. İkinci kuşak asker ressamlardandır. İlk kuşaktakiler
gibi sanat anlayışı doğacı-gerçekçi bir çizgi izleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Fatin Gökmen’in büstü
179
G GÖKTULGA, FAHRİ CELAL
GÖKTULGA, FAHRİ CELAL
(1895-1975)
Hikâyeci, Üsküdar Toptaşı Bîmarhânesi
doktorlarından.
 Üsküdarlı Cevat’ın bir eseri
 Fahri Celal Göktulga
miştir. Eserlerinde Üsküdar, İçerenköy, Beykoz,
Çamlıca, Salacak gibi semtleri kendine has görünümleri ve tarihsel özellikleri ile yansıtmıştır.
Sanat hayatı boyunca katıldığı Galatasaray
sergileri yanında, “Büyükada” adlı tablosuyla
1918 Viyana Sergisi’ne de katılmıştır.
Kaynakça: Gül Sarıdikmen, “Ressam Üsküdarlı Cevat (Göktengiz)”, Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler, İstanbul 2005, II,
655-676; Üsküdarlı Cevat (1875-1939), (metin: Gül Sarıdikmen, haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2008; “Göktengiz,
Cevat (Üsküdarlı)”, YYOA, I, 481.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
180
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İstanbul Eminönü İshakpaşa Mahallesi’nde
doğdu(1895). Babası Hariciye memurlarından
Ahmet Celaleddin Bey, annesi Tarsuslu Lâmia Hanım’dır. Dârüledep’te ilköğrenimini tamamladıktan sonra Mercan İdâdîsi (1912) ve
Fuzûlî’nin mizacına dair hazırladığı bir tezle
Tıbbiye-i Mülkiye-i Şahane’yi (Tıp Fakültesi) bitirdi (1918). Askerliğinin ardından Üsküdar’daki Toptaşı Bîmarhânesi’ne asistan tayin edildi.
Aynı yerde ihtisasını tamamlayıp bir süre klinik
şefi olarak çalıştı. Burada geçen dört yılının ardından, hastahane Bakırköy’e taşınınca (1927)
görevine orada devam etti. Beş yıl Manisa Akıl
Hastahanesi’nde çalışıp Bakırköy’e başhekim
olarak geri döndü. 1960’ta emekliye ayrılıncaya
kadar burada çalıştı. 3 Haziran 1975’te vefat etti
ve Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Tıp fakültesinde öğrenciyken hikâyeler yayımlamaya başladı. “Kadın Cehennemi” adlı
hikâyesi Servet-i Fünûn dergisinde çıktı (26
Eylül 1917). Şair, Nedim, Ümit, Dördüncü Kitap gibi edebî dergi ve seçkilerde Ayine gibi mizah dergilerinde hikâyeler yayımlamaya devam
etti. Onları, Talak-ı Selase (1923), Kına Gecesi
(1927), Eldebir Mustafendi (1943), Avur Zavur
GÖKYAY, ORHAN ŞAİK G
Kahvesi (1948) gibi adlarla, çoğu kere önceki kitabına yeni birkaç hikâye ekleyerek kitaplaştırdı.
Teknik ve anlayış olarak kendinden önceki
Ömer Seyfettin çizgisini sürdürmüş, giriş-gelişme-sonuç planına bağlı kalan hikâyeler yazmıştır. Gerçekçi bir anlayışla, dili ustaca kullanarak,
yazdığı eserlerinde kuvvetli bir gözlem gücü
kendini hissettirir. Günlük hayatın çarpıcı ve şaşırtıcı bir tablo içinde sunulduğu hikâyelerinde
eski düğünler, boşanmalar, çeşitli gelenek ve görenekler yansıtılmış, olaylara bir mizah çeşnisi
de katılmıştır.
Kaynakça: Muhtar Tevfikoğlu, Fahri Celal Göktulga, Ankara
1993; “F. Celalettin”, TBEA, I, 347-348.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
GÖKYAY, ORHAN ŞAİK
(1902-1994)
Üsküdar’da medfun dil, tarih ve edebiyat
araştırmacısı.
Babası Mehmed Cevdet Efendi’nin öğretmenlik
yaptığı İnebolu’da doğdu (16 Temmuz 1902).
İlköğrenimini Kastamonu’da yaptı. Babasının
devam ettiği Şeyh Merdan Efendi Tekkesi, onun
dinî eğitiminde de önemli bir yere sahiptir. Orta
öğrenimine Kastamonu ve ağabeyinin öğretmen olarak bulunduğu Aydın’da devam etti. Bir
süre sonra döndüğü Kastamonu’da İdâdînin dokuzuncu sınıfında iken maddî sıkıntıları sebe-
biyle öğrenimine ara vererek özel idarede kâtip
olarak çalıştı. Halk diline ve edebiyatına ilgisi,
halk gelenek ve görenekleriyle içli dışlı yaşadığı
bu yıllarda uyanmaya başladı. Eğitimini sürdürmek üzere Ankara’ya gidip 1922’de Dârülmuallimin’den mezun oldu. Edebiyat hocası İsmail
Habip Sevük’ün teşvikiyle yazdığı ilk şiirleri
Açıksöz gazetesinde yayımlandı (1922).
Giresun, Samsun ve Balıkesir’de öğretmenlik
yaptı. Balıkesir’de Çağlayan adıyla bir edebiyat
dergisi çıkardı. Kısa dönem askerliğinin ardından Kastamonu Lisesi’ni bitirip (1927) İstanÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Orhan Şaik Gökyay
181
G GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ
Gökyay, yetmiş yıllık hocalık hayatında
binlerce öğrenci yetiştirmiştir. Çok sevdiği kitaplarını ise Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Türkiye
Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi’ne
bağışlamıştır. Dostları tarafından “hocaların
hocası” unvanına layık görülmüştür. Journal of
Turkish Studies’in 6 ve 7. sayıları Orhan Şaik
Gökyay Armağanı olarak yayımlanmıştır.
Dede Korkut, Katib Çelebi, Molla Lütfi üzerinde değişik çalışmaları bulunmaktadır. Bugünkü Türkçe’ye çevirip açıklamalarla yayımladığı eserler de yayınları arasında önemli bir yer
tutmaktadır.
Tenkit ve tanıtım yazıları Destursuz Bağa
Girenler (1982), Seçme Makaleler (1995) gibi
eserlerinde toplanmıştır. Türkiye Diyanet Vakfı
İslâm Ansiklopedisi’nde yayımlanmış çok sayıda
maddesi mevcuttur.
Kaynakça: Günay Kut, Orhan Şaik Gökyay, Ankara 1989;
Necdet Öztürk, “Orhan Şaik Gökyay: Hayatı ve Eserleri”, Türk
Dünyası Araştırmaları, sy. 94 (1995), s. 27-45; İsmail E. Erünsal, “Gökyay, Orhan Şaik”, DİA, XIV, 144-146.
➢ İSMAİL E. ERÜNSAL
GÖLPINARLI, ABDÜLBAKİ
(1900-1982)
 Orhan Şaik Gökyay’ın
Nakkaştepe’deki mezarı
182
bul’a giderek Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ne
kaydoldu. Hocalarından M. Fuat Köprülü’nün
teşvikiyle Almanca’sını ilerletti. Köprülü’nün
tavsiyesiyle Theodor Menzel, Franz Taeschner,
Paul Wittek ve Herbert Duda’ya Türkçe dersi
verdi. İlerleyen yıllarda Wittek ve Duda ile olan
ilişkisi dostluğa dönüştü.
Edebiyat Fakültesi’ni bitirince Kastamonu
Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak atandı. Sonrasında Türkiye’nin bazı illerinde öğretmenlik yaptı. Adıyla özdeşleşen “Bu vatan kimin?”
adlı şiirini Bursa’da yazdı. 1938’de Dede Korkut
hikâyelerini yayınladı. 1946-51 yılları arasında
Galatasaray Lisesi’nde edebiyat öğretmenliği,
akabinde İngiltere’de öğrenci müfettişliği yaptı. 1959’da P. Wittek’in davetlisi olarak gittiği
Londra’da School of Oriental and African Studies’de Türk dili ve edebiyatı okutmanlığı yaptı. 13 Temmuz 1967’de yaş haddinden emekliye
ayrıldı. Ölümünden birkaç yıl öncesine kadar
Marmara ve Mimar Sinan üniversitelerinde ders
verdi. 2 Aralık 1994’te öldü. Ertesi gün Üsküdar
Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Üsküdar’da medfun tasavvuf tarihi ve
edebiyatı araştırmacısı.
İstanbul Kadırga’da doğdu (1900). Babası Ahmed Âgah Efendi Azerbaycan Gence’den Bursa’ya gelen bir ailedendir. Menbaulirfan’ın
rüştiye kısmını bitirdikten sonra Gelenbevi
İdâdîsi’ne devam etti; burada son sınıfta okurken babasının ölümü (1916) üzerine tahsilini bırakıp çalışmaya başladı. Bir ara Çorum Alaca’da
ilkokulda öğretmenlik ve idarecilik yaptı.
İstanbul’a dönerek Erkek Muallim Mektebi’nde lise tahsilini tamamladı (1925). Bir taraftan öğretmenliği diğer taraftan Edebiyat Fakültesi’nde yüksek öğrenimini sürdürdü. 1930’da
mezun olup Anadolu’nun çeşitli şehirlerinde
Edebiyat öğretmenliği yaptı, İstanbul’da çeşitli memurluklarda bulundu. 1939’da Ankara
Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne
okutman olarak alındı, daha sonra doçent tayin
edildi. 1943’te İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’ne geçip tasavvuf tarihi ve edebiyat
dersleri okuttu. Bir ara siyasî faaliyetler içinde
olduğu iddiasıyla tutuklanıp yargılandı, on ay
sonra aynı görevine döndü. 1949’da emekli oldu.
25 Ağustos 1982’de öldü. Üsküdar Seyidahmet
deresinde bulunan Şii Mezarlığı’na defnedildi.
Küçük yaşlarından itibaren çeşitli tarikatlara
girdi, düşüncelerinde bazı dalgalanmalar göründü, ancak hayatı boyunca Şiiliğe ve Mev-levîliğe
tam bir bağlılık gösterdi. Araştırma ve inceleme
yazılarını çok değişik dergi, ansiklopedi ve gazetelerde yayımladı. Özellikle Yunus Emre ve
Mevlânâ ile ilgili eserleriyle ilgi çekmiş, ilim âlemine bazı yeni bilgiler sunmuştur. Divan şiirine
yönelttiği ağır eleştiriler sebebiyle (Divan Edebiyatı Beyanındadır, İstanbul 1945) bazı tepkileri
üzerine çekse de bu edebiyatın ürünlerini yeni
nesillerin anlayacağı düzenlemelerle yayımlayan öncü isimlerden biri oldu. Yine Mevlânâ’nın
tüm eseleri bir külliyat olarak onun tarafından
Türk okuyucusunun istifadesine sunuldu.
Telif, tercüme ve metin yayını şeklinde yüzden fazla eseri dört yüzün üzerinde makalesi
bulunmaktadır. Melâmilik ve Melâmiler (İstanbul 1931), Yunus Emre (İstanbul 1936), Mesnevî
(I-VI, İstanbul 1942-46), Hâfız Divanı (İstanbul
1944), Gülşen-i Râz (İstanbul 1944). Mevlânâ
Celâleddin: Hayatı, Felsefesi, Eserleri, Eserlerinden Seçmeler (İstanbul 1951), Dîvân-ı Kebîr (IVII, İstanbul 1957-1974), Mevlevî Âdâb ve Erkânı (İstanbul 1963), Mevlânâ Müzesi Yazmalar
Kataloğu (I-IV, Ankara 1967-1994), 100 Soruda
Tasavvuf (İstanbul 1969) belli başlı eserleridir.

GÖYÜNÇ, NEJAT G
Abdülbaki Gölpınarlı
› Abdülbaki Gölpınarlı’nın
Seyidahmet Deresi Şiî
Mezarlığı’ndaki mezar taşı
Kaynakça: Ali Alparslan, Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1996;
Ömer Faruk Akün, “Gölpınarlı, Abdülbaki”, DİA, XIV, 146149.
➢ AZMİ BİLGİN
GÖYÜNÇ, NEJAT
(1925-2001)
Yıllarca Üsküdar Sultantepe’de oturmuş,
burada vefat etmiş ve Çengelköy
Mezarlığı’nda toprağa verilmiş Osmanlı
tarihçisi.
1925 yılında Beşiktaş’ta doğdu. Babası Rızâ Bey,
annesi Cemile Hanım’dır. İlk ve orta eğitimini
Anadolu’nun çeşitli yerlerinde yapmış, 1943 yılında Haydarpaşa Lisesi’nden mezun olmuştur.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
183
G GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS
 Nejat Göyünç
184
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü’nü 1948 yılında bitirdi. Ertesi yıl askerlik görevini yapan Göyünç bir süre Başbakanlık
Arşivi’nde “telhisçi” olarak çalıştı. 1951 yılında Mardin Lisesi tarih öğretmenliğine atandı.
1955 başlarında dokuz aylığına Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. Döndükten sonra Ankara’da açılan Deneme Lisesi’ne tayin edildi ve iki
yıl kadar burada çalıştı. 1957 senesinde girdiği
imtihanı kazanıp Millî Eğitim Bakanlığı’nca Almanya’ya gönderildi. Burada Walter Hinz’in danışmanlığında doktora tezini tamamladı (1962).
İstanbul’a döndükten sonra Prof. Tayyib Gökbilgin tarafından kurulan Osmanlı Müesseseleri
ve Medeniyeti Tarihi Kürsüsü’nde asistan olarak
göreve başladı. 1966 yılında XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı adlı çalışmasıyla doçent unvanını
alan Göyünç’ün bu tezi daha sonraki şehir tarihi araştırmalarına örnek olmuştur. 1971 yılında
Hacettepe Üniversitesi Tarih Bölümü’ne geçerek
iki yıl sonra burada profesör olmuştur. 1977 yılında tekrar İstanbul Üniversitesi’ne dönmüş fakat bu defa Yakınçağ Tarihi Kürsüsü’nün başına
geçmiştir.
1979-1980 yılları arasında bir yıl Başbakanlık Arşivi’nde genel müdürlük yapan Göyünç,
bir süre sonra Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü müdürlüğüne
getirilmiş, ardından tarih bölümüne geçmiştir.
1983 Ekiminde Malatya İnönü Üniversitesi’ne
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
gönderilen Göyünç, orada yaşadığı bazı üzücü
olaylar yüzünden iki yıl sonra Konya Selçuk
Üniversitesi’ne geçmiş, 1992’de emekli oluncaya
kadar burada çalışmıştır. Emeklilik döneminde
de hocalığı bırakmamış, İstanbul’dan düzenli olarak Bursa Uludağ Üniversitesi’ne giderek
dersler vermiş, ilim adamı yetiştirmiştir.
Türk Tarih Kurumu ve Alman Doğu Bilimleri Cemiyeti’nin üyesi olan Göyünç, bazı idarî
görevleri dışında hep ilimle meşgul olmuş, son
yıllarını zengin kütüphanesinin bir bölümünü bağışladığı İslâm Araştırmaları Merkezi’nce
çıkarılmakta olan Türkiye Diyanet Vakfı İslâm
Ansiklopedisi’ne maddeler yazmakla geçirmiş, 1
Temmuz 2001 tarihinde Üsküdar Sultantepe’deki evinde vefat etmiştir.
Birçok kitabı dışında makale, ansiklopedi
maddesi ve kitap tanıtımı şeklinde irili ufaklı
300’e yakın çalışması bulunmaktadır. Elinden
tutup yetiştirdiği ve yurt dışına gönderdiği talebelerinden birçoğu günümüzün önemli bilim
adamlarındandır.
Kaynakça: Ali Galip Baltaoğlu, “Örnek Bir Hoca, Örnek Bir
Şahsiyet: Prof. Dr. Nejat Göyünç”, Ata Dergisi, sy. 7 (1997), s.
1-42; İsmail Güleç, “Prof. Dr. Nejat Göyünç Bibliyografyası”,
Osmanlı Araştırmaları, sy. 23 (2003), s. 41-60; Ercan Karakoç, “Üskü-darlı Bir Tarihçi: Prof. Dr. Nejat Göyünç”, Üsküdar
Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 309-322.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS
(1869-1955)
Üsküdar doğumlu iş adamı,
koleksiyoner.
Üsküdar Bağlarbaşı’nda Sarkis Efendi ve Dirouhie Hanım’ın oğlu olarak doğdu (23 Mart
1869). Hatıralarında aile şeceresini MS IV. yüzyılda Van Gölü’nün güneyinde hüküm sürmüş
Reşduni Ermeni prenslerine dayandırmaktadır. İlköğrenimini Kadıköy’de Aramyan-Uncuyan Okulu’nda yaptı. Daha sonra Saint Joseph
Fransız Lisesi’ne geçti. Avrupa’da sürdürdüğü
öğreniminin ilk durağı Marsilya’da Fransızcasını geliştirdi. Daha sonra Londra’nın ünlü King’s
College Üniversitesi’nden jeoloji mühendisliği
diploması aldı. Yirmi iki yaşındayken Kafkasya
gezisine çıktı (1891).
Özellikle Bakü petrol yatakları onu, petrolün
geleceğin yakıtı olacağı konusunda ikna etmiştir.
GÜLBENKYAN, KALUST SARKİS G
 Gülbenkyan
› Lizbon’daki Gülbenkyan Müzesi
Gezi hatıralarını kitap olarak yayımladı, ayrıca
ünlü şarkiyatçılık dergisi Revue Deux Mondes
için iki makale yazdı. Bu makalelelerinin saray
tarafından ilgi çekmesi üzerine, II. Abdülhamid’e
sunulmak üzere Osmanlı İmparatorluğu’nun
petrol kaynaklarını ve özellikle de Mezopotamya’daki petrol rezervlerini ele alan bir rapor hazırladı. Yine o yıllarda Hollanda sömürgesi olan
Endonozya‘da keşfedilmiş petrol kaynağını değerlendirmek maksadıyla kurulan Hollandalı
Shell şirketinin bir İngiliz-Hollanda ortaklığı haline getirilmesiyle doğan günümüzün petrol devi
Royal Dutch Shell’in kuruluşunda yer alarak petrol sektörüne doğrudan girdi. Bu şirket ABD’de
Rockefeller tarafından kurulmuş zamanının diğer petrol devi Standart Oil’e rakip olarak ortaya çıkmaktaydı. Gülbenkyan Royal Dutch Shell
çerçevesinde Basra Körfezi kıyı şeridindeki petrol yataklarının işletilebilmesi için özellikle Osmanlı İmparatorluğu ve İran nezdinde gerekli
girişimleri yürütmekten sorumluydu. 1898’de
Paris ve Londra’daki Osmanlı elçiliklerine mali
müşavir tayin edilmesiyle bir Osmanlı görevlisi
sıfatı edindi. Bu arada yaptığı müracaatla 1902’de
İngiliz vatandaşlığını da aldı. 1910’da İttihat ve
Terakki hükûmeti idaresinde Osmanlı Bankası’na danışmanlık yapmaya başladı. Böylece petrol bölgeleri üzerindeki nüfuzunu artırmaya çalışan dönemin bir başka yenioyuncusu Almanya
ile yapılan müzakerelerde aracı rolü oynadı. Bu
çerçevede, 1912’de Irak petrol yataklarını işletmek üzere, Royal Dutch Shell’in % 25, Alman
yatırımcıların toplam % 25, Türkiye Millî Bankasının % 35 ve Kalust Gülbenkyan’ın da % 15
hissesine sahip olacağı Turkish Petroleum Company (TPC) kuruldu.1913-14’de Anglo-Persian
Oil Company’in de ortaklığa dâhil olmasıyla hisselerde yeni ayarlamalar yapıldı, Gülbenkyan’ın
hissesi % 5’e indirildi. Kaynaklarda yer alan Mr.
Five Percent (Bay % 5) lakabı o dönemlerden
kalmadır.
I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanmasıyla kurulan Irak hükûmeti
ile Turkish Petroleum Company arasındaki müzakereleri de Gülbenkyan yürütmüştür. Bu müzakerelerden sonra TPC’nin 1925’te gerekli imtiyazı almasını sağladı. Ancak bu aşamada ABD
şirketleri de devreye girince Gülbenkyan bir kez
daha taraflar arasında arabuluculuk yaparak,
Anglo-Persian Oil Company, Royal Dutch Shell
Group, Compagnie Français des Petroles ve Near
East Development Corporation (Amerikan petrol) şirketlerinden oluşan bir konsorsiyum arasında kırmızı çizgi antlaşması olarak bilinen Red
Line Agreement Antlaşması’nın imzalanmasını
sağladı (1928). Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun eski toprakları üzerinde antlaşma taraflarının söz sahibi olacağı petrol yatakları arasındaki kırmızı çizgileri bizzat kendisi çizdi. Turkish
Petroleum Company’nin yerine yeni kurulan
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
185
G GÜLERSOY, ÇELİK
Irak Petrolleri bünyesinde de petrol hisselerindeki yüzde beşlik payını muhafaza etti.
1930’lu yıllardan itibaren hayatının sonuna
kadar ilgisini sanat koleksiyonculuğu üzerinde
yoğunlaştırdı. Son derece kıymetli İslâm eserleri
ile Ermeni sanat eserleri topladı. Önceleri Paris’te bir arada tuttuğu koleksiyonunu daha sonra güvenlik gerekçeleriyle kısmen Londra’ya aktardı. Bu parçalardan bazılarını sonradan British
Museum ve National Gallery’ye bağışladı.
1942’de II. Dünya Savaşı’nın ortasında tarafsız bölge konumundaki Portekiz’e yerleşme
kararı alan Gülbenkyan hayatının kalan kısmını
burada geçirdi. Altı bin parçalık paha biçilmez
koleksiyonunun tamamını tek bir çatı altında
toplamaya dönük çalışmalar yaptı. Üsküdar’da
kurulmasını önerdiği Gülbenkian Müzesi İsmet
İnönü tarafından kabul edilmedi. Nihayet Lizbon merkezli olarak faaliyetlerini uluslararası ölçekte halen sürdüren ve dünyanın en büyük vakıflarından biri olan Kalust Gülbenkian Vakfı’nı
kurdu (18 Haziran 1953). 20 Temmuz 1955’te 86
yaşında Lizbon’da öldü. Müze hayali ise ancak
ölümünden sonra gerçekleşti.
Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Zamanlar, Mekanlar, İnsanlar: Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, İstanbul 2003, III,
tür.yer.
➢ SEYFETTİN ÜNLÜ
 Çelik Gülersoy'un
Çamlıca Tepesi düzenlemesi
186
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
GÜLERSOY, ÇELİK
(1930-2003)
Aralarında Üsküdar’la ilgili olanların da
yer aldığı kültür ve turizm alanındaki
çalışmalarıyla tanındı.
Ünyeli Müftüzâde ailesindendir. Babasının görevi sebebiyle bulundukları Hakkâri’de doğdu
(1930). Ailesi 1933’te İstanbul’a geldi. Hukuk Fakültesi’nde öğrenciyken girdiği Türkiye Turing
ve Otomobil Kurumu’nda Henri Prost, Cemil
Topuzlu, Abdülhak Şinasi Hisar, gibi isimlerle
tanışma ve fikirlerinden faydalanma fırsatı buldu. Kurumun önce hukuk müşaviri ardından
da genel müdürü oldu (1966). Kültür ve turizm
alanındaki çalışmaları sebebiyle İtalya Cumhurbaşkanınca “Cavaliere” (1978), Fransa Cumhurbaşkanınca “Ordre National du Merite” nişanlarına (1979), TC Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca
şeref plâketine layık görüldü (1980) ve kendisine
onursal doktor unvanı verildi (1986). 6 Temmuz
2003’te vefat etti.
TTOK tarafından hazırlanan birçok kitap ve
belgesel filmin yanında “İstanbul Kitaplığı ve Arşivi” nin kurulması şahsi çabaları ile gerçekleşti.
Örnek gösterilen bazı projeleri arasında Çamlıca Tepesi düzenlemesi, Üsküdar Karacaahmet’te
Ayrılık Çeşmesi tarihi mezarlık alanı düzenlemesi de bulunmaktadır. Çamlıca’dan Bakışlar
GÜLFEM HATUN G
 Çelik Gülersoy
› Gülfem Hatun Camii ve
kabri
(1982), Küçüksu (1985), Göksu’ya Ağıt (1987)
yayımlanmış kitaplarından bazılarıdır.
Kaynakça: Çelik Gülersoy, Kırk Yıl Olmuş, İstanbul 1989;
Nezih Başgelen, “Çelik Gülersoy: Yaşamı”, Sanat Çevresi, sy.
69(1984) s. 18-22; Mehmet Kaplan, “Çamlıca ve Çelik Gülersoy”, Kaynaklar, sy. 2 (1984) s. 61-64.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
GÜLFEM HATUN
(ö. 1561?)
Kanûnî Sultan Süleyman’ın Üsküdar’da
bir hayratı bulunan cariyelerinden.
Küçük yaşta saraya alınmış, ancak Hürrem
Sultan’ın vefatından (1558) sonra Sultan Sü-
187
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
G GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN
leyman’ın gözdelerinden olmuştur. Saraydaki
çekişmelere katılmadığı, kendisini hayır işlerine verdiği bilinmektedir. Bu cümleden olarak
Karacaahmet Sultan’ın türbesini tamir ettirmiş;
Manisa’da çeşmeler yaptırmış ve bunlara gelir
kaynakları tahsis etmiş, ayrıca Yenişehir’in Karahisar köyüne su getirterek çeşme yaptırmıştır.
Fakat o asıl büyük hayır eserlerini Üsküdar’da
yaptırmıştır. Bu kazanın merkezinde cami, mektep, kervansaray inşa ettiren Gülfem Hatun bunlara gelir kaynakları tahsis etmiştir.
Rivayete göre, hayratına parası kâfi gelmeyen Gülfem Hatun’un, Kanûnî ile birlikte olma
sırasını diğer cariyelerden birine para karşılığı
devretmesi hayatına mal olmuştur. Bu davranışı
kendisine karşı bir saygısızlık, hatta hakaret olarak gören Sultan Süleyman Gülfem Hatun’u öldürtmüştür. Vefatının başka sebepleri üzerinde
de durulur. Ölüm tarihi belli değilse de 1558’den
sonra olduğu kesindir. Daha sonra Gülfem Hatun’un gerçek niyetini öğrenen Kanûnî Sultan
Süleyman pişman olmuş, çok üzülmüş ve yarım
kalan hayratını Mimar Sinan’a tamamlatmış,
yeni gelirler tahsis etmiştir. Mimar Sinan’ın Tezkiretü’l-bünyân’ında bir de medresesinden söz
edilmektedir. Üsküdar’daki camiinin önüne defnedilen cenazesinin üzerine bir türbe yaptırmış Gülnûş Emetullah Sultan
› Gülnûş Emetullah Sultan’ın
Üsküdar’da yaptırdığı külliye
ve türbesi
188
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tır. Buradaki vakfiyesi 1532 tarihlidir. Gülfem
Hatun’un eserlerinden günümüze sadece 1869’da
yenilenen camii kalmıştır. Mektep, türbe ve diğer eserleri yol genişletme çalışmaları sırasında
kaybolmuştur. Üsküdar’ın merkezinde adına bir
mahalle bulunan bu saraylı adına II. Abdülhamid döneminde yine Üsküdar’da Gülfem Hatun
adıyla bir kız rüşdiyesi açılmıştır.
Kaynakça: Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281,II, 205; Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul
1332, I, 89-90; Konyalı, Üsküdar Tarihi, I, 154-157; II, tür.yer.;
M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, s. 37-38; Haskan, YBÜ, I, 200-204; Tarkan Okçuoğlu, “Gülfem Hatun Camii”, DBİst.A, III, 438; “Gülfem Hatun
Medresesi”, a.e., VIII, 170; Semavi Eyice, “Gülfem Hatun Camii”, DİA, XIV, 238-239.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN
(ö. 1127/1715)
Osmanlı Padişahı IV. Mehmed’in
zevcesi, II. Mustafa ve III. Ahmed’in
annesi; Üsküdar’daki Yeni Valide
Külliyesi’nin bânisi.
Râbia Emetullah Gülnûş ve Emetullah Gülnûş
adlarıyla da anılır. Girit serdarı Deli Hüseyin
Paşa’nın Resmo’yu fethi sırasında esir düşerek
İstanbul’a götürülmüş ve saraya takdim edilmiş,
GÜLNÛŞ EMETULLAH SULTAN G
kendisine güzelliği dolayısıyla Gülnûş adı verilmiştir. Ailesi ve kökeni hakkında farklı görüşler
ileri sürülmüştür.
Gülnûş Emetullah, kısa zamanda IV. Mehmed’i kendisine bağlayıp sarayda başkadın oldu.
1664’te Şehzade Mustafa’yı, 1673’te Şehzade Ahmed’i dünyaya getirmesi onun saraydaki mevkiini iyice kuvvetlendirdi. Tahta kendi oğullarının
oturmasını sağlamak için bir ara saray entrikalarına girerek Şehzade Süleyman ile Şehzade
Ahmed’i bertaraf etmek istediyse de Valide Hatice Turhan Sultan buna imkân vermedi. Gülnûş Sultan, valide sultanla iyi geçinmeye dikkat
etmiş, onun 1683’te ölümü üzerine haremin tek
hâkimi olmuştur. Av meraklısı IV. Mehmed sık
sık gittiği ve uzun süre kaldığı Balkan şehirlerine onu da beraberinde götürmüştür. Günlerini
genellikle Edirne Sarayı’nda geçiren Gülnûş Sultan’ın mevkii kocası IV. Mehmed’in 1687’de tahttan indirilmesiyle sarsıldı. Topkapı Sarayı’ndan
alınarak Beyazıt’taki Eski Saray’a nakledildi. II.
Süleyman ve II. Ahmed’in saltanatları sırasında
burada mütevazı bir hayat süren Gülnûş Sultan,
oğlu II. Mustafa’nın 1695’te tahta çıkması ile valide sultan olarak tekrar nüfuz kazandı. Diğer oğlu
III. Ahmed’in saltanatında da devam eden valide sultanlığı 5 veya 6 Kasım 1715’de Edirne’de
vefatına kadar aralıksız yirmi yıl sürdü. Naaşı
İstanbul’a getirilerek Üsküdar’da yaptırdığı Yeni
Valide (Vâlide-i Cedîd) Camii önündeki türbesine defnedildi.
Sağlam mevkiine rağmen genellikle siyasetten ve nisbeten de saray entrikalarından uzak
kalan Gülnûş Valide Sultan’ın muhtemelen bu
tutumundan dolayı Osmanlı kroniklerinde hayratıyla ilgili kayıtların dışında faaliyetlerine pek
yer verilmemiştir. Gülnûş Sultan hayrat ve hesenatıyla dikkat çeken bir valide sultandır. Onun
hayratı arasında, hasekiliği esnasında Mekke’de
yaptırdığı Hasekiye İmareti, hac yolundaki çeşme ve kuyular, büyük oğlu Sultan Mustafa zamanında Galata’da yanmış olan eski bir kilisenin
yerinde inşa ettirdiği Yenicami ve çeşmesiyle küçük oğlu Sultan Ahmed’in saltanatı sırasında Üsküdar İskelesi’nin sağında geniş bir arsa üzerine
yaptırdığı cami, türbe, sebil, çeşme, muvakkithane, imaret, sıbyan mektebi, medrese ve arastadan oluşan külliyesi sayılabilir.
Kaynakça: Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme
(haz. İsmet Parmaksızoğlu), İstanbul 1966-69, II, 336; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 523, 526, 607, 752, 821; Râşid, Târih, IV,
165; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281,
II, 34, 187-188; Sicilli Osmânî, I, 64; Ahmed Refik, Kadınlar
Saltanatı, İstanbul 1923, IV, 239, 240; İbrahim Hilmi Tanışık,
İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 38, 298-302; Tahsin Öz,
189
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
G GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN
İstanbul Camileri, Ankara 1965, II, 15; M. Çağatay Uluçay, Harem, Ankara 1971, tür.yer.; a.mlf., Padişahların Kadınları ve
Kızları, Ankara 1980, s. 65-67.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
GÜNALTAY, MEHMET ŞEMSETTİN
(1883-1961)
Üsküdar’da eğitim hayatına başlamış
siyaset ve ilim adamı.
 
Şemsettin Günaltay
Eflâtun Cem Güney
190
Eğin’de (Kemaliye) doğdu; İbrahim Edhem Efendi ile Sâliha Hanım’ın oğludur. Üsküdar Ravza-i
Terakki Mektebi’ni, Vefa İdâdîsi’ni ve Dârülmuallimîn-i Âliye’nin fen şubesini bitirdi (1905).
Özel olarak Arapça, Farsça ve Fransızca öğrendi.
Öğretmenlik ve idarecilik yaptı. 1909’da Maarif
Nezâreti tarafından Lozan Üniversitesi’ne gönderildi. Dârülfünun Edebiyat Fakültesi (1915),
Süleymaniye Medresesi müderrisliklerine tayin
edildi (1917). Şer’iyye Vekâleti Tedkîkat ve Te’lîfat Heyeti âzası (1922), Dârülfünun İlahiyat Fakültesi sekreteri (1924) ve dekanı oldu. Türk Tarih Kurumu’nun başkanlığını yaptı (1941-1961).
Bu arada Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi’nde ordinaryüs profesör olarak ders
verdi. İttihat ve Terakki Fırkası, Teceddüd Fırkası, Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti ile Kuvâ-yı Millîye içinde yer aldı. Ayrıca
İstanbul belediyesi reis vekilliğine seçildi. 1923’te
Meclis başkan vekili oldu. Yedi dönem milletvekilliği yaptı. Başbakan oldu (1949-50). 27 Mayıs
İhtilâli’nden sonra Temsilciler Meclisi üyeliğine
seçildi. CHP İstanbul senatörü olarak yeniden
meclise girdi. 20 Ekim 1961’de İstanbul’da öldü,
vasiyeti üzerine Ankara’daki Cebeci Asrî Mezarlığı’na gömüldü.
Sırât-ı Müstakim ve Sebîlürreşâd’da çıkan
makaleleri ve neşrettiği kitaplarıyla modernist
İslâmcılar arasında yer almıştır. Saltanat, Meşrutiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde, günün şartlarına uyarak düşünceleriyle siyasî faaliyetlerinde farklı ve zaman zaman da birbirine zıt fikirleri
savunmuştur. İmam-hatip kurslarının açılması
ve Ankara Üniversitesi’nde İlahiyat Fakültesi’nin
kurulması, seçim mevzuatının değiştirilerek tek
parti devrinin kapanmasını sağlayan düzenlemeler onun başbakanlığı zamanında gerçekleştirilmiştir.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Hurâfattan Hakîkata (İstanbul 1332), Zulmetten Nura (İstanbul 1341), Târîh-i Edyân
(İstanbul 1338), Mâzîden Âtiye (İstanbul 1339)
Türk Tarihinin İlk Devirleri, İslâm’da Târih ve
Müverrihler (İstanbul 1339-1341), Felsefe-i Ûlâ
(İstanbul 1339-1341) önemli çalışmalarındandır
(geniş bilgi için bk. DİA, XIV, 287).
Dârülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Dergisi, Türk Tarih Kurumu Belleten’i, Düşünce
ve İslâm dergilerinde makaleleri yayımlanmış,
Türk Ansiklopedisi’nde müşavir ve yazar olarak
görev yapmıştır.
Kaynakça: Hilmi Ziya Ülken, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul 1979, s. 388-391; İsmail Kara, Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, İstanbul 1987, s. 403-405; “Şemseddin Günaltay”, TA, XVIII, 174-175; Kâmil Şahin, “Günaltay, Mehmet
Şemsettin” DİA, XIV, 286-288.
➢ MUSTAFA UZUN
GÜNEY, EFLÂTUN CEM
(1896-1981)
Masal derlemeleri ve halk bilim
incelemeleriyle tanınan yazarın mezarı
Karacaahmet’tedir.
Malatya Hekimhan’da doğdu (1896). Küçük yaşta anne ve babasını kaybetti. Sivas Posta Müdürü olan amcasının yanında büyüdü. İlk ve orta
öğrenimini, ardından Sivas Sultânîsi’ni bitirdi.
1917’de Konya Öksüzler Yurdu’nda başladığı
Türkçe öğretmenliğini Anadolu’nun çeşitli şehirlerindeki liselerde sürdürdü. 1943’te atandığı İstanbul Haydarpaşa Lisesi’ndeki görevini Topkapı
Müzesi müdür yardımcılığına getirildiği 1950’ye
kadar sürdürdü. İstanbul Millî Eğitim müdür
yardımcılığı (1956-1961) ve emekliliğine kadar
Halk Eğitim başkanlığı yaptı. 2 Ocak 1981’de
öldü. Karacaahmet Mezarlığı 1. Ada’da toprağa
verildi.
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çalışmalarına
katıldığı Millî Mücadele yıllarından başlayarak
İstiklal, İrşad, Misak-ı Millî, Duygu ve Düşünce,
Duygu ve Dilek, Taşpınar gibi dergi ve gazeteleri
çıkardı veya yönetti. İstanbul Radyosu’nda yaptığı “Bir Varmış Bir Yokmuş” programı büyük
ilgi toplayan Güney halk bilim incelemeleri, halk
hikâye, efsane ve masal derlemeleriyle tanındı;
ödüller aldı. Otuzu masal olmak üzere altmışın
üzerinde kitabı yayımlandı. Nar Tanesi (1946),
GÜNTEKİN, REŞAT NURİ G
› Reşat Nuri Güntekin
En Güzel Türk Masalları (1948), Açıl Sofram Açıl
ve Congoloz Baba (1949), Bir Varmış Bir Yokmuş
(1956), Ağlayan Nar ile Gülen Ayva (1969), Onlar
Ermiş Muradına (1972), Dede Korkut Masalları
(1958) bunlardan birkaçıdır. Ayrıca Erzurumlu
Emrah (1928), Folklor ve Eğitim (1967), Folklor
ve Halk Edebiyatı (1971) gibi araştırma kitapları
bulunmaktadır.
Kaynakça: M. Sabri Koz, “Güney, Eflâtun Cem”, TDEA, III,
414; “Güney, Eflâtun Cem”, TBEA, I, 384.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
GÜNTEKİN, REŞAT NURİ
(1889-1956)
Üsküdar doğumlu ünlü romancı; mezarı
Karacaahmet’tedir.
İstanbul Üsküdar’da doğdu (1889). Babası askerî
doktor Nuri Bey, annesi Lütfiye Hanım’dır. Çocukluğu Selimiye Kışlaboyu Caddesi’nde, anne
dedesi Yaver Paşa Konağı’nı merkez kabul ederek
onun etrafına yerleşmiş büyük aile ortamında
geçti. Edebiyata ilgisi çocuk yaşlarda teyzesinin
oğlu Ruşen Eşref ’le beraber lalası Şakir Ağa’dan
dinledikleri masallara kadar iner. Selimiye’de
başladığı ilköğrenimini babasının
tayini dolayısıyla gittikleri Çanakkkale’de
bitirdi. Daha sonra İzmir’de Frerler Mektebi’ne
devam etti. Burayı bitirmeden bir imtihanı kazanarak girdiği İstanbul Dârülfünun Edebiyat Şubesi’ndeki eğitimini 1912’de tamamladı. 1913’te
Bursa İdâdîsi’nde Fransızca öğretmenliğiyle
başladığı eğitimciliği 1915’ten sonra İstanbul’da
Beşiktaş İttihat ve Terakki, Fatih Vakfıkebir, Akşemsettin, Feneryolu Murâd-ı Hâmis (1919),
Osman Gazi Paşa mekteplerinde, Vefa Sultânîsi,
İstanbul Erkek, Çamlıca Kız, Kabataş, Galatasaray, Erenköy Kız liselerinde Fransızca, Türkçe,
felsefe, pedagoji öğretmenliği ve idarecilik görevleriyle devam etti. 1927-1939 arasında Millî
Eğitim müfettişliği göreviyle Anadolu’nun değişik yerlerini gezdi. Bu arada 1929-1931 arasında
Dil Encümeni’nin çalışmalarına katıldı. Çanakkkale milletvekili olarak iki dönem Mecliste bulundu (1939-1946). Tekrar döndüğü müfettişliği 1947’den sonra başmüfettiş olarak sürdürdü.
UNESCO’nun Türkiye Temsilcisi ve talebe müfettişi olarak Paris’e gitti (1950). Emekliye ayrıldığı 1954 yılında Şehir Tiyatroları Edebi Heyet
191
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
G GÜNTEKİN, REŞAT NURİ
üyeliğine seçildi. Akciğer rahatsızlığıyla tedavi
için gittiği Londra’da öldü (7 Aralık 1956). Cenazesi yurda getirilerek Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
1911 yılında Genç Kalemler’de başlayan yazı
hayatını daha çok Zaman gazetesinde yayımladığı (1918) tiyatro eleştirileriyle sürdürdü. Asıl
şöhretini Vakit gazetesinde tefrika edildikten
sonra aynı yıl kitap halinde de çıkan Çalıkuşu
(1922) romanıyla sağladı. Mahmut Yesari, Münif
Fehim ve İbnürrefik Ahmet Nuri ile beraber haftalık bir mizah dergisi çıkardılar (Kelebek, 19231924). Tiyatro, hikâye, roman, mizah, eleştiri,
çeviri, uyarlama, antoloji, sözlük gibi çeşitlenen
türlerde eser verdi. Şair, Nedim, Temaşa, Büyük
Mecmua, Edebî Mecmua, İnci, Dersaadet, Tercüman-ı Hakikat, Fikirler, Hayat, Yeni Türk, Varlık,
Aydabir, Çınaraltı, Cumhuriyet, Milliyet, Resimli
Şark, Ulus, Tan, Memleket, Türk Yurdu, Yeni Mecmua, Güneş, Muhit, Ana Yurt, Akbaba, Yedi Gün
dergi ve gazetelerinde yazıları yayımlandı.
İlk romanları duygu ağırlıklı olmasına rağmen daha sonrakilerde duygu yönü ihmal edilmeden toplum meseleleri daha belirgin hale gelir. Yer yer ironik bir tutum eserlerindeki sosyal
eleştiriyi destekler. Yeşil Gece (1928) romanı ve
Hülleci (1933) oyununda, dönemin siyasal şartlarının da zorlamasıyla güdümlü ideolojik bir
tutum görülür. Bunun dışında birbirine zıt görüşler, ahlaki değer yargıları ve bu değerlere sahip roman kahramanları dengeli bir yapı içinde
ortaya çıkar ve zıtlıklar sevgi ve merhamet duygusuyla yumuşatılmaya çalışılır. 1930’a kadar
sürdürdüğü hikâyeciliği de konuları bakımından
roman ve tiyatrolarıyla paralellikler gösterir.
Adı geçenlerden başka Dudaktan Kalbe
(1923), Bir Kadın Düşmanı (1927), Yaprak Dökümü (1930), Gökyüzü (1935), Eski Hastalık (1938),
Miskinler Tekkesi (1946) gibi romanları, Hançer
(1920), Taş Parçası (1926) gibi tiyatro eserleri
Sönmüş Yıldızlar (1923), Olağan İşler (1930) gibi
hikâye kitapları bulunmaktadır. Yaprak Dökümü’nde mekân, Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki bir
emekliler kahvesidir. Anadolu gezilerindeki izlenimlerini Anadolu Notları (I-II, 1936) adıyla
yayımladı. Tiyatro eleştirileri Kemal Yavuz tarafından kitaplaştırılmıştır.
Kaynakça: Hüseyin Çelik, “Güntekin, Reşat Nuri”, DİA, XIV,
307-309; TBEA, I, 386-390.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
Başroldeyim…
Bittiği yerden başlayan hikayeler..
Yaşamakla Ölmek arasında sıkışmış acı hayat…
Bazen kısacık mutluluklar. kahve kadar…
Ayrılıklar deniz…kavuşmalar suya hasretken..
Tabiî ki ben başroldeyim bu romanda
—Reşat Nuri Güntekin
192
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL G
rındandır. 29 Şubat 1972´de İstanbul´da hayata
veda etti.
Çeşitli kongrelerde tebliğler sundu. Türkçe,
Almanca, Fransızca ve İngilizce olarak yayımlanmış 300´ü aşkın yazısı bulunmaktadır. Safra
Yolları Radyolojisi (1928), Pratik Cerrahi (1964),
Süleymaniye Darüşşifası (1966), Türkiye’de Hekimliğin Batıya Dönüşü (1967), Ebu Ali İbn-i
Sina (1954), Bezm-i Alem Valide Sultan Vakıf
Gureba Hastanesi Tarihçesi (1967) gibi eserleriyle Türk tıp tarihine katkıda bulunmuştur.
Kâzım İsmail’in mezun olduğu ve Paris’ten
döndükten sonra bir süre görev yapıp doçentliğini aldığı Dârülfünun Tıp Fakültesi, o yıllarda
Haydarpaşa’daki binasında hizmet vermekteydi.
Kaynakça: Çağatay Üstün, “Ord. Prof. Dr. Kazım İsmail Gürkan”, Sendrom, 21/5 (2009), s. 58-61.
➢ NURDAN ŞAFAK
› Kâzım İsmail Gürkan
GÜRKAN, KÂZIM İSMAİL
(1904-1972)
Haydarpaşa’daki Tıp Fakültesinde
öğrenci ve hoca olarak bulunmuş
tanınmış cerrah ve bilim adamı.
1904’te Trabzon’da doğdu. Babası Rüsumat Baş
Müdürü Fransızca öğretmeni İsmail Hakkı Bey,
annesi Emine Veliye Hanım’dır. İlk ve orta tahsilini Beyrut’ta Fransız Sörler Okulu ve S. Gabriel
Koleji’nde (1913), liseyi Mercan Sultânîsi (1916)
ve Vefa Lisesi’nde (1920) tamamladı. Dârülfünun Tıp Fakültesi’nden mezun oldu (1926).
Gureba Hastahanesi’nde cerrahi asistanlığı
(1926-1929), Şişli Çocuk Hastahanesi operatör
muavinliği yaptı. 1930’da Paris’e giderek Profesör Cuneo’nun Hotel Dieu Kliniği’nde uzman
operatör oldu. 1932’de Haydarpaşa’da bulunan
Tıp Fakültesi 1. Cerrahî Kliniği’nde görev aldı.
1933´te doçent, 1939’da profesör, 1952’de ordinaryüs profesör oldu. İstanbul Üniversitesi Tıp
Fakültesi dekanlığı (1950) ve rektörlüğüne getirildi (1951). 27 Ekim 1960´ta çıkarılan bir kanunla görevinden uzaklaştırılan 147’ler arasında
yer almasına rağmen kısa bir süre sonra üniversitesi senatosunun kararıyla görevine döndü.
Bir süre Türk Tıp Tarihi Enstitüsü Başkanlığı’nı
yaptı. Türk Cerrahi Cemiyeti´nin de kurucula-
193
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
H
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
HACI FÂİK BEY
Nihansın dideden ey mest-i nazım
Bana sensiz cihanda can ne lazım
Benim sensin felekte çare sazım
Bana sensiz cihanda can ne lazım
Ateş-i suzan-ı firkat yaktı cism ü canımı
Bir harab abede döndürdü dil-i varımı
Neyle teskin eyleyim bu dide-i giryanımı
Çünki aldırdım elimden sevgili cananımı
Ağla çeşmim ağla , durma gitti elden nazlı yar
Çağla ey eşk-i terim , çağla misal-i cüy-i bar
(Öğrencisi ve samimi arkadaşı olan Hacı Arif Bey’in derin
bir üzüntüye yolaçan ölümü üzerine, Hacı Faik Bey’in hicaz makamında bestelediği şarkı)
(ö. 1891)
Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende;
Üsküdar Libadiye’de bir köşkü vardı.
İstanbul’da Üsküdar’da doğdu. Küçük yaşta Enderun’a alındı ve orada yetişti. İlk mûsıkî bilgilerini burada Dellâlzâde İsmail Efendi’den aldı
ve kendini yetiştirdi. Katıldığı mûsıkî meclislerinde devrinin ileri gelen mûsıkîşinaslarını tanıma imkânı buldu, onlarla dostluklar kurdu,
kendilerinden istifade etti ve zamanla mûsıkî
toplantılarının vazgeçilmez bir hânendesi oldu.
Bu toplantılarda tanıdığı dostları arasında Enderunlu Ali Bey ve Hacı Ârif Bey en ünlüleridir.
Bir süre sonra Saray’dan ayrıldı ve Aksaray’daki
Kız Sanâyi Mektebi Müdürlüğü’ne getirildi. Pek
çok eserde bu arada Haseki Hastahanesi müdürlüğü ve başhekimliğinde bulunduğu ifade edilirse de bu başhekimin, 1890-1909 yılları arasında
Haseki Hastananesi’nde görev yapan Hacı Fâik
Bey isimli bir doktor olduğu artık bilinmektedir.
(Bkz. Nimet Taşkıran, Haseki’nin Kitabı, İstanbul
1972, s. 281,303-305, 374, 377). Hacı Fâik Bey,
yakalandığı zatürre hastalığından kurtulamayarak 1891 yılı başında, yaklaşık 60 yaşlarında
Bulgurlu Libadiye’deki köşkünde vefat etti ve
Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Dönemin
ünlü bestekâr ve neyzenlerinden Üsküdarlı Sâlim Bey’in küçük kardeşidir.
195
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
H HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ
Hacı Fâik Bey aynı zamanda iyi bir neyzen ve
giriftzen olmasına rağmen, sesinin ve icrâsının
güzelliğiyle öne çıkmış usta bir hânende olarak
tanınmıştır. Onun bir diğer özelliği ise, Türk mûsıkîsinin dinî ve dindışı pek çok formunda 600
civarında eser vermiş bir bestekâr olmasıdır.
Büyük formdaki eserlerde de başarılı olan Hacı
Fâik Bey’in günümüze Mevlevî âyini, şuğul, tevşih, ilâhi, kâr, beste, ağır semâî, yürük semâî ve
şarkı formlarında toplam 170 civarında bestesi
ulaşabilmiştir. Büyük çoğunluğu şarkı formunda
olan eserleri onun üslup sahibi bir bestekâr olduğunun en büyük kanıtıdır. Bestelediği üç âyinden hüzzam âyini unutulmuş, yegâh âyininin bir
selâmı ile dügah âyininin tamamı zamanımıza
gelebilmiştir. Özellikle dügah makamındaki “Pek
sevdim efendim seni gâyetle beğendim” mısrâıyla
başlayan “kâr”ı ile tanınan Hacı Fâik Bey’in “Nihansın dîdeden ey mest-i nâzım” (rast), “Zencîr-i
aşkın dil bestesiyim” (segâh), “Neyleyim, bîçâre
dil, encâmı kâr” (hüseynî), “Âteş-i sûzân-ı firkat,
yaktı cism ü cânımı” (hümâyün) mısrâıyla başlayan şarkılarıyla “Nefse uyup râh-ı Hak’tan taşra
çıkmak yol mudur?” mısrâıyla başlayan uşşak,
“Bâğ-ı cemâle çün erem” mısrâıyla başlayan zirgüleli hicaz ilâhileri, “Ey nübüvvet tahtının şâhı
Hâbib-i Kibriyâ” ve “Merhabâ ey Fahr-i Âlem
merhabâ” mısrâıyla başlayan hüzzam tevşihleri
günümüzde de sıkça okunan eserlerinden bazılarıdır. Şiirle de meşgul olmuş, “Fâik” mahlâsıyla
yazdığı manzumelerinden bazılarını bestelerinde güfte olarak kullanmış, ayrıca Fâikül-âsâr
adıyla bir güfte mecmuası neşretmiştir (İstanbul
1298). Sadiyye ve Mevleviyye tarikatlarına mensuptu. Aynı zamanda birçok talebe yetiştirmiş
iyi bir mûsıkî hocası olduğu ifade edilir. Yetiştirdiği talebeleri arasında Sultan IV. Mehmed
(Vahdettin) Han, Lemi Atlı, Hacı Kirâmi Efendi,
Hamâmîzâde Osman Bey, Şeyh Edhem Efendi, mersiyehan Hacı Süleyman Tevfik Efendi ve
Şeyh Said Özok özellikle zikredilmelidir.
Kaynakça: Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1953, V, 447-448; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 184;
Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993,
s. 208-209; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara,
2000, I, 628-629; Avnî, “Bir Üstâz-ı Fenn-i Mûsıkî”, Tercümân-ı
Hakîkat, İstanbul 24 Kânunuevvel 1307 (1892), sy. 4046; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara
1990, I, 281-284; Nuri Özcan, “Hacı Fâik Bey”, DİA, XIV, 474.
196
➢ NURİ ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
HÂDİ BEY, YENİKÖYLÜ
(ö. 1920)
Türk mûsıkîsi bestekârı, hânende;
Üsküdar Ahmediye’de oturdu.
Boğaziçi’nde Yeniköy semtinde doğdu. Tarabya
Camii imam-hatiplerinden Hâşim Efendi’nin
oğludur. İlk ve orta öğreniminden sonra Reji
(Tekel) İdaresi’nde başladığı memuriyet hayatında Bey’iyye müfettişliğine kadar yükseldi.
Varlıklı bir kimse olduğundan yazın Yeniköy’de,
kışın Üsküdar Ahmediye’de otururdu. Yakalandığı şeker hastalığından kurtulamayarak Mayıs
1920’de vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’nda
Büyük Selimpaşa kabrinin civarında babasının
yanına defnedildi. Hâdi Bey, mûsıkîşinas Hacı
Fâiz Bey’in küçük kardeşidir.
Dinî ve dindışı sahada bestelediği eserlerinin ya-nısıra mahfûzâtının, eser birikiminin
çokluğu ile de tanınmıştır. Mûsıkîdeki hocası
Yeniköylü Hasan Sırrı Efendi’den binlerce dinî
ve dindışı formda eser meşketti. Parlak ve güzel
sesli bir hânendeydi. Sade, pürüzsüz bir okuyuş
üslubu vardı. Abartılı okuyuşlardan hoşlanmaz,
gereksiz hançere nağmeleri ilâve edenleri daima
tenkit ederdi. Özellikle oturdukları yerde zikreden (kuûdi) tarîkat mensupları için ilâhiler ve
dindışı formda eserler bestelemişse de bunların
büyük kısmı günümüze ulaşmamıştır. “Dolap
niçün inilersin” (dügâh), “ Bir tahta yaratmışsın”
(nevâ), “Bu aşk bir bahr-i ummandır” (nihâvend)
mısrâıyla başlayan ilâhileriyle, “Derdmendim ey
civan dermâna geldim ağlarım” mıs-râıyla başlayan muhayyer şarkısı en tanınmış bestelerindendir. İsteyen herkese ders veren Hâdi Bey birçok
öğrenci yetiştirmiştir. Bunlar arasında en meşhuru, kendisinden pek çok durak, ilâhi, semâî ve
şarkıyı tavırlarıyla beraber meşketmiş olan Fehmi Tokay’dır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İstan-bul 1943, II, 644-645, 679-682; M. Nazmi Özalp, Türk
Mûsisikisi Tarihi, Ankara, 2000, II, 52-53; Gültekin Oransay,
“Ya-yınlanmış Türk Din Mûsıkîsi Sözlü Anıtlarının Ezgileyicileri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3 (1977), s. 185; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk
Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 316-317; Nuri Özcan,
“Hâdi Bey, Yeniköylü”, DİA, XV, 9-10.
➢ NURİ ÖZCAN
HÂFIZ YUSUF EFENDİ H
HAFFAFZÂDE MEHMED EFENDİ
HÂFIZ YUSUF EFENDİ
Üsküdarlı müderrislerden.
Bestekâr, hânende, mûsıkî hocası;
mezarı Karacaahmet’tedir.
(ö. 1730)
Üsküdar’da dünyaya gelmiş, ilmiye mesleğine
girmiş; Rumeli Kazaskeri Ebezâde Abdullah
Efendi’den mülazım olmuştur. Dersiyye-i Mehmed Ağa, Hâcegî, Hammamiye, İznik’te Teke
Mehmed Paşa ve nihayet İstanbul Topkapı surları dâhilindeki Kara Ahmed Paşa medreselerinde
müderrislik yapan Haffafzâde Mehmed Efendi
24 Ocak 1730 tarihinde Salı günü vefat etmiştir.
Dürüst, salih, edepli, özellikle Ferâiz ve Sak ilimlerinde mütehassıs olduğundan uzun süre mahkeme kâtipliği de yapmıştır.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 668.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HÂFIZ AHMED PAŞA,
MÜEZZİNZÂDE
(ö. 1041/1632)
Karacaahmet Mezarlığı’nda Sadeddin
Efendi sebili civarında medfun Osmanlı
sadrazamı.
Pomak asıllı olup Filibe’de dünyaya gelmiştir. Saraydan yetişmiş ve burada doğancıbaşılığa kadar
yükselmiş, bu arada Sultan I. Ahmed’in musahibi olmuştur. Şubat 1608’de vezirlikle kaptanıderyalığa getirilen Hâfız Ahmed Paşa, iki yıl kadar sonra Şam valiliğine tayin edilmiştir. Azlini
müteakip Ayşe Sultan’la evlendirilen ve padişah
damadı olan Hâfız Paşa, ardından Bağdat ve Diyarbekir beylerbeyiliklerinde bulunmuştur. 1624
yılında Sultan IV. Murad tarafından sadrazamlığa getirilmiş, iki yıl sonra görevinden alınmıştır.
1631 senesinde ikinci defa sadarete getirilen Müezzinzade Hâfız Ahmed Paşa bu görevinin üçüncü ayında isyan-cılar tarafından parçalanarak şehit edilmiştir. Naaşı Karacaahmet Mezarlığı’nda
Sadedin Efendi sebili civarındadır.
Sultan IV. Murad’ın takdirini kazanmış olan Hâfız Ahmed Paşa’nın, kuvvetli bir şair ve iyi bir hanende olduğu nakledilir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 97-98; Danişmend, Kronoloji, V,
33, 34, 185; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz
Kuvvetleri Komutanları (haz.lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara 2009, s. 42.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
(1857-1925)
Girit’in merkezi Hanya’da doğdu. Babasının adı
Ahmed’dir. Küçük yaşta ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti ve orada Müşir Şâkir Paşa’nın himayesinde öğrenimini tamamladı. Defterdar Şefik
Bey’in maiyetinde bir müddet Trabzon’da memurluk yaptıktan sonra İstanbul’a döndü. Burada kısa süre Enderûn’da bulunmasının ardından
Fatih Belediye Dairesi Tahrîrat kâtipliğine tayin
edildi. Haydarpaşa Numune Hastahanesi’nde
vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi. Hâfız Yusuf Efendi, Enderun’da yetişmemesine rağmen bir müddet burada bulunduğundan
“Enderûnî Yusuf ”, uzun süre Kadıköy’de oturduğu için “Kadıköylü Yusuf ”, bir ara Vezneciler’de
tütüncü dükkânı işlettiğinden “Attar Yusuf ” olarak da anılırdı.
Yusuf Efendi ilk mûsıkî zevkini Şakir Paşa’nın
konağında yapılan mûsıkî toplantılarına katıldığı esnada aldı. Buraya devam eden ünlü mûsıkîşinaslardan bu sanatın inceliklerini, teknik bilgilerini öğrendi ve kendi kendini yetiştirdi. Sahip
olduğu ses güzelliği sayesinde zamanla devrin
mûsıkî toplantılarının vazgeçilmez hânendeleri
arasında yer aldı. Bu toplantılarda Kanûnî Şemsi
Efendi, Kemânî Şeref Dürrî ve Kirkor, Giriftzen
Rızâ Bey, Ûdî Basri Bey, Tanbûrî Garbis Efendi,
Hacı Kirâmî Efendi, Domates Ahmed Bey, Beylerbeyili Hakkı Bey gibi devrin ünlü hânende ve
sâzendeleriyle meşke katıldı. Dinî mûsıkîye de
son derece vâkıf olup, dönemin en şöhretli mevlidhanlarındandı.
Hâfızasındaki eser birikimi sayesinde geniş bir repertuvara sahip olan Yusuf Efendi’nin
önemli bir özelliği de mûsıkî hocalığıdır. Kadıköy’deki Şark Mûsıkî Cemiyeti’nde yıllarca mûsıkî dersleri verdi, birçok mektepte fahrî olarak
mûsıkî hocalığı yaptı, bazı şehzadelere mûsıkî
öğretti. Yetiştirdiği talebeler arasında Halit Lemi
Atlı ve Münir Nurettin Selçuk en meşhurlarındandır. Yusuf Efendi, üslup sahibi bir bestekâr
olarak tanınmaktadır. Elli civarındaki eserlerinden birkaç ilâhi ve marşın dışında diğerleri
şarkı formundadır. “Güzel gün görmedi âvâre
gönlüm” mısrâıyla başlayan hüzzam, “Nedir bu
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
197
H HÂKİM MEHMED EFENDİ
cevr ü tegâfül, zaman zaman güzelim” mısrâıyla başlayan sûzinâk, “Âsude fikrim âvârelendi”
mısrâıyla başlayan rast, “Ol gonca deren bir güli
handân olacaktır” mısrâıyla başlayan kürdîlî-hicazkâr şarkılarıyla, “Milk-i cihân sultânı” mısrâıyla başlayan hicaz ilâhisi tanınmış eserlerinden bazılarıdır.
Kaynakça: Canlı Tarihler: Lem-i Atlı, Hâtıraları, İstanbul 1947,
s. 98-100; Mustafa Rona, Elli Yıllık Türk Mûsıkîsi,İstanbul1970,
s. 58-61; M. Nazmi Özalp, TürMûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986,
II, 58; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 502-503; Nuri Özcan, “Hâfız Yusuf Efendi”, DİA,
XV, 107.
➢ NURİ ÖZCAN
HÂKİM MEHMED EFENDİ
(ö. 1184/1770)
Ayrılık Çeşmesi Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı vak‘anüvisi.
 Halil Hamid Paşa
İstanbul’da doğmuş, özel hocalardan dersler almış, bu arada hat sanatıyla ilgilenmiştir. Bürokrasiden yetişen Hâkim Mehmed Efendi sadaret
mektupçuluğu çalışmış ve silahdar kâtibi olmuştur. 1753 yılında İzzî Süleyman Efendi’nin yerine vak‘anüvis olmuş ve on üç sene bu görevde
kalmıştır. Bu arada Haslar mukataacılığı, cebeciler ve sipahiler kâtibi ve maliye tezkirecisi, küçük ruznâmecilik gibi görevleri ifa eden Hâkim
Efendi 1770 yılında ölmüş, Üsküdar’da Ayrılık
Çeşmesi Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir.
Vak‘anüvis sıfatıyla yazdığı iki ciltlik Târih’i
1752-1766 yılları arası olaylarını ihtiva eder. Dili
ve üslûbu biraz ağırdır. Henüz yazma halde bulunan eser daha sonra Şem‘danîzâde Süleyman,
Vak‘anüvis Ahmed Vâsıf ve Vak‘anüvis Ahmed
Cevdet Efendi (Paşa) kaynak olarak kullanmışlardır. Hâkim Mehmed Efendi’nin ayrıca Acâibü’l-ahbâr adında bir siyeri ile şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ve çoğu dinî ve edebî nitelikte
birçok şerhleri vardır.
Kaynakça: Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul
1314, s. 54; Sicill-i Osmânî, II, 101-102; Osmanlı Müellifleri,
II, 142-143; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 161; Bekir Kütükoğlu, “Mehmed Hâkim Efendi”, EI2 (Fr.), VI, 982-983; a.mlf.,
“Vekāyi-nüvis”, İA, XIII, 277; Mücteba İlgürel, “Hâkim Mehmed Efendi”, DİA, XV, 189-190.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
198
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
HALİL HAMİD PAŞA
(ö. 1199/1785)
Kesik başı Üsküdar’da İbrahim Ağa
Çeşmesi karşısında medfun Osmanlı
sadrazamı.
1736 yılında Isparta’da doğdu. Daha sonra İstanbul’a gelerek eğitimini burada tamamladı. Bürokrasi’ye girdi, bir süre Bâbıâli’de çalıştı. Âmedcilik, büyük tezkirecilik, reisülküttaplık, tersane
eminliği ve sadaret kethüdalığı görevlerinde bulundu; 1782 sonunda ise sadrazamlığa getirildi.
Bu dönem Kırım’ın Ruslar tarafından işgali yüzünden çıkan krizler; askerî ıslahat girişimleri ile
geçti. Fransa’dan getirtilen askerî uzmanlar eliyle
sür’at topçuları sınıfını yeniden faaliyete geçirdi.
Bu arada Rusya ile çıkması muhtemel savaş için
askerî ve malî tedbirler aldı. Fransa’nın yardımlarına büyük önem verdi. İsveç’in de desteğini
sağlama girişimlerinde bulundu. Ancak 1785
Martında görevden alınarak Gelibolu’ya sürüldü. Bir süre sonra uhdesine Habeş eyaletinin
idaresi verildiyse de aynı yılın sonlarında katledildi. Vücudu Bozcaada’da gömülen Halil Hamid
Paşa’nın İstanbul’a getirilen kesik başı Karacaahmet Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi.
Bu ani idamının başlıca sebebi, yaşlanmış olan
Sultan I. Abdülhamid’in yerine Şehzade Selim’i
HALİL PAŞA, KAYSERİLİ H
(III. Selim) tahta geçirme planları yapması gösterilir. Güçlü muhalifi Cezayirli Gazi Hasan Paşa’nın girişimlerinin de rolü olmalıdır.
İyi bir devlet adamı, ıslahatçı bir şahsiyet
olup, iyi niyetle de olsa muhtemelen masonluğa
da müntesip idi. Birçok hayrâtı arasında, Isparta’da genişlettiği bir camii, burada ve Burdur’da
kütüphaneleri, İstanbul’da çeşmesi ve tekkesi bulunmaktadır.
Kaynakça: Ahmed Câvid, Verd-i Mutarrâ, İstanbul 1271, s.
34-36; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 432-436; a.mlf.,
“Halil Hamid Paşa”, Türkiyat Mecmuası V (1936), s. 213-269;
Kemal Beydilli, “Halil Hâmid Paşa”, DİA, XV, 316-318.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HALİL PAŞA
(1857-1939)
Çengelköy doğumlu asker ressamlardan.
Çengelköy’de babasına ait yalıda doğdu (1857).
Babası, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye kurucularından Tophane müşiri Ferik Selim Paşa’dır. Askerî
Rüşdiye’den sonra 1869’da Mühendishâne-i Berrî Hümâyun’a girdi. İlk resim eğitimini burada
aldı. 1873’te mülâzım-ı sânî rütbesiyle mezun
olup yaver sınıfına alınan Halil Efendi 1874’te
yüzbaşı, 1876 yılında da kolağası olarak askerî
lisede resim öğretmenliğine başladı.
Sultan Abdülaziz’in iradesiyle Paris’e gitti
(1880). 1888’de yurda döndü. Askerî okullarda
resim öğretmenliğine devam ederken, bir taraftan da İstanbul’daki sergilere katıldı. 1906 yılında
yükseltildiği mirlivalık rütbesi, 1908 yılındaki
tasfiye kanunu gereğince geri alınıp yarbaylığa
indirildi. Bunun üzerine emekliliğini istedi.
Sanayi-i Nefise Mektebi’nde yağlıboya öğretmeni (1911-1913) ve müdür olarak (1917-1918)
çalıştı. 1918’de Osmanlı’nın Avrupa’da gerçekleştirdiği ilk resim sergisi olan Viyana Sergisi’ne
“Çengelköy” adlı yapıtıyla katıldı.
Halil Paşa’nın resimlerinde ele aldığı başlıca
temalar peyzaj, natürmort ve portrelerdir. Kıyı
görünümlerini ve Boğaziçi manzaralarını açık
havada çalışmıştır. Tam anlamıyla bir Boğaz ve
kıyı ressamıdır. Çengelköy’e ait pek çok manzara resmi vardır. Yaşamının sonuna kadar resim
çalışmalarına devam eden Halil Paşa, 20 Ağustos
1939’da vefat etti.
Kaynakça: Halil Ethem Eldem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu,
Ankara 1979, s. 75-76; Nüzhet İslimyeli, Asker Ressamlar ve
› Halil Paşa
Ekoller, Ankara 1965, s. 46-48; Aysel Çötelioğlu, İstanbul’un
100 Ressamı, İstanbul 2009, s. 59; Zahir Güvemli, Sabancı Resim Kolleksiyonu, İstanbul 1987, s. 21-22; Seyfi Başkan, Ondokuzuncu Yüzyıldan Günümüze Türk Ressamları, Ankara 1991,
s. 13; Ahmet Kâmil Gören, “Halil Paşa”, YYOA, I, 517-518; Türk
Ressamları, [baskı yeri yok], ts., s. 43; Türk Resim Sanatının Bir
Asırlık Öyküsü (metin: Kıymet Giray), İs-tanbul 2007, s. 72-81.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
HALİL PAŞA, KAYSERİLİ
(ö. 1038/1629)
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nda
medfun Osmanlı devlet adamı.
1570’li yıllarda Maraş’ın Zeytun (Süleymanlı)
beldesinde doğdu. Devşirme olarak alındıktan
sonra, önce Acemi Ocağı’nda, sonra da bir süre
Enderûn’da eğitim gördü. Çavuşbaşı (1606),
ardından yeniçeri ağası oldu. Sadrazam Kuyucu Murad Paşa’nın maiyetinde seferlere katıldı.
1609’da kaptanıderya olarak korsanlara karşı
başarılı seferler yaptı. Aynı yıl içerisinde vezirliğe yükseltildi. Bu arada Hollanda ve Fas’la iyi
ilişkiler kurulması için çalıştı. İkinci defa kaptanıderyalığa atandı (1613) ve ertesi sene Malta
seferine çıktı. Bu arada donanmayı genişletmeye
çalıştı. 1616 Kasımında veziriâzamlığa getirildi.
I. Mustafa ve II. Osman’ın cülûsları sırasında
İran seferinde bulunuyordu. Ocak 1619’da sadrazamlıktan alındı. Ardından sadakatle bağlı olÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
199
H HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH
duğu mürşidi Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâhı’na
sığındı ve manevî dünyasıyla baş başa kaldı.
Daha sonra üçüncü defa kaptanıderyalığa getirildi. 1620’de Akdeniz’e, ardından Karadeniz’e
açıldı. Sultan II. Osman’ın katlinde sonra yapılan
sadrazamlık teklifini kabul etmedi. Nisan 1623’te
kaptanıderyalıktan alınarak Malkara’ya sürüldü.
Daha sonra merkeze çağrılan Halil Paşa Abaza
Paşa isyanıyla meşgul oldu.
İkinci defa sadrazamlığa getirildiyse de (1626
sonları) 1628’de azledildi, 5 Ağustos 1629’da İstanbul’da öldü; mürşidi Aziz Mahmud Hüdâyî
Dergâhı civarındaki türbesine gömüldü.
Bazı Avrupalı elçilerle dostluk ilişkileri kuran Halil Paşa’nın tedbirli ve başarılı bir devlet
adamı olduğu söylenebilir. Üsküdar’daki türbesi
civarındaki zaviyesi, çeşmesi ve sebili, Fatih’te ise
camii vardır. Hayatı ve faaliyetleriyle ilgili müstakil bir gazâname kaleme alınmıştır.
Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 62-65; Uzunçarşılı, Osmanlı
Tarihi, III/2, s. 370-373; A. H. de Groot, “Halil Paşa, Kayserili”,
DİA, XV, 324-326.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH
(ö. 926/1520)
Osmanlı hat ekolünün kurucusu;
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun.
200
Amasya’da Eslem Hatun (bugünkü Dere) mahallesinde doğdu (1436?). Sühreverdiyye şeyhi
Mustafa Dede’nin oğludur. “Şeyh, kıbletülküttâb,
kutbülküttâb”gibi unvanlarıyla tanınır. Babası
veya dedesi Amasya’ya Buhara’dan göç etmiştir.
Dinî ve edebî ilimleri Hatib Kasım Efendi’den öğrendi. Hattı, Hayreddin Mar’aşî’den meşk ederek
aklâm-ı sitteden icâzet aldı. Babasının yanında
seyrü sülûkünü tamamlayarak hilâfet aldı. Muhtemelen babasının sohbet meclislerinde tanıştığı
Şehzade Bayezid onu kendisine hat hocası tayin
etti ve ondan icâzet aldı. Daha Amasya’da iken
tanınmaya başlayan Şeyh Hamdullah, bu yıllarda Fâtih Sultan Mehmed’in hususi kütüphanesi
için bazı eserler istinsah etti.
Şeyh Hamdullah, dayısı meşhur hattat Celâleddin Amâsî’nin kızıyla evlendi; bir kızı ve
bir oğlu oldu. Tahta geçen II. Bayezid’in daveti
üzerine ailesiyle birlikte İstanbul’a gitti. Sarayda
kâtip ve hizmetlilere muallim olarak görevlenÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
dirildi. Mushaf yazması için bir meşkhâne, arpalık olarak da Üsküdar’da iki köy tahsis edildi.
En güzel eserlerini sarayda görevlendirildikten
sonra vermeye başladı ve eserlerinin ketebesinde
“kâtibü’s-sultân Bâyezîd Han” unvanını kullandı.
II. Bayezid’in vefatından sonra I. Selim dönemini talebe yetiştirerek ve müridlerini irşad ederek
geçirdi. Kanûnî Sultan Süleyman’ın onu saraya
davet ederek hürmet gösterdiği, artık yaşlanmış
olan hattata bir samur kürk giydirip hayır duasını aldığı bilinmektedir. Şeyh Hamdullah’ın bu
hadiseden birkaç ay sonra vefat ettiğini söyleyen
Müstakimzâde ölümüne,
“Şeyh Hamdullah olup küttâba kıble pîr-i hat
Rihletinde dil dedi târihini dayf-i ilâh”
beytiyle tarih (926/1520) düşürmüştür. Cenaze
namazı Ayasofya Camii’nde kılınmış, vasiyetine
uyularak Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Birçok meşhur hattat Şeyh Hamdullah’ın
mezarının yakınına defnedilmiş, bu mekân zamanla Şeyh sofası adını almıştır.
Şeyh Hamdullah zamanının ünlü okçularındandı.Okmeydanı’nda onun hatırasına dikilen
taşta “Sâhibülmenzil Hamdullah ibnü’ş-şeyh
reîsü’l-hattâtîn şeyhü’r-râmiyân, sene 911” yazılıdır. II. Bayezid tarafından Mahmud ve Hamza
dedelerden sonra Okmeydanı Atıcılar Tekkesi
şeyhliğine tayin edilmiştir. Kaynaklarda ayrıca
Şeyh Hamdullah’ın Üsküdar’dan Sarayburnu’na
yüzecek kadar iyi bir yüzücü olduğu ve II. Bayezid için ek yerleri belli olmayacak şekilde bir
kaftan dikerek terzilikte de hüner gösterdiği belirtilmektedir.
İslâm milletlerinin an’anevî sanat anlayışları
ve zevkleriyle en güzel klasik formlarını bulan
HAMDULLAH EFENDİ, ŞEYH H
yazı nevilerinde, üstat ve muhitlere göre farklı
özellikler gösteren pek çok hat mektebi arasında
Şeyh Hamdullah ekolü en uzun süre yaşamıştır.
Onun klasikleşen formları, kendisini takip eden
üstatlar tarafından harflerin tenâsüp, duruş ve
terkipleri güzelleştirilerek birçok kol ve tarza ayrılmış, günümüze kadar bütün İslâm dünyasında
hâkim bir hat mektebi olarak devam etmiştir.
Şeyh Hamdullah mektebiyle aklâm-ı sittenin
bütün nevilerinde olgunluk çağı idrak edilmiş,
mushaf, cüz, murakka’, kıta ve kitaplarda yeni
bir anlayışla hat sanatının en güzel örnekleri
verilmiştir. Sanat hayatında Amasya ve İstanbul
olmak üzere iki dönem vardır. Yâkut üslûbunun
hâkim olduğu başlangıç devri yazılarını Amasya’da, kendi üslûbunu ortaya koyduğu eserlerini
ise İstanbul’da vermiştir.
Nesih hattının Şeyh Hamdullah mektebiyle
insanda hayranlık uyandıracak derecede güzelleşmesi ve kolay okunan bir yazı haline gelmesi
kitap ve mushaf yazısı olarak tercih edilmesine
sebep olmuştur. Eserlerinin çoğunu murakka’
ve kıta olarak veren Şeyh Hamdullah koltuklu
sülüs-nesih kıtanın Türk zevkine uygun şekil
ve ölçüsünü de ortaya koymuş, daha sonra gelen bütün hattatlar onu taklit etmişlerdir. Şeyh
Hamdullah tavrında harflerin tenâsübü, aralıkları, kelimelerin satıra oturuş vaziyetleri yeniden
düzenlenmiş, akıcılık, kıvraklık, sevimlilik ve
canlılık getirilmek suretiyle Yâkut tarzı yazılar-
daki durgunluk giderilmiştir.
Şeyh Hamdullah aralarında sultan, şehzade,
devlet adamı, âlim, meşâyih ve şairlerin de yer
aldığı pek çok talebe yetiştirmiştir. Tezkirelerde
adı geçen kırk üç talebesi arasında oğlu Mustafa
Dede ile damadı Şükrullah Halife, Şeyh Hamdullah mektebinin önemli temsilcileridir. Hamdullah Efendi’den sonra gelen Osmanlı hattatları
da onun vadisinde yürüyüp yeni üslûb ve şiveler
yaratmışlardır.
Müze, kütüphane ve özel koleksiyonlarda
aklâm-ı sitte ile yazılmış pek çok eseri bulunan
Şeyh Hamdullah’ın kırk yedi mushaf, bin kadar
En’âm, Kehf ve Nebe’ sûreleri, evrâd, ezkâr ve
dua mecmuası, tûmâr, kıta ve murakka’ yazdığı
nakledilmektedir. Bu eserler arasında meşk için
veya ticarî gayelerle Şeyh Hamdullah taklit edilerek yazılmış olanlar varsa da bunları onun yazılarından ayırmak güçtür.
 Şeyh Hamdullah’ın
sülüs-nesih bir kıtası
› Şeyh Hamdullah’ın
nesih hatla yazdığı
Mushaf-ı Şerif’in
serlevhası
Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 185; Âlî, Menâkıb, s. 25;
Ne-feszâde, Gülzâr-ı Savâb, s. 48-53; Hüseyin Hüsameddin,
Amasya Tarihi, IX, vr. 230; Süleyman Kâni İrtem, Türk Kemankeşleri, İstanbul 1938, s. 21, 22; Melek Celâl, Şeyh Hamdullah,
İstanbul 1948; Ekrem Hakkı Ayverdi, Fâtih Devri Hattatları
ve Hat Sanatı, İstanbul 1953, s. 31, 49; A. Süheyl Ünver, Hattat
Şeyh Hamdullah ve Fatih İçin İstinsah Ettiği İki Mühim Eser,
İstanbul 1953; Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958, s. 42, 43; M. Uğur Derman, “Kanunî Devrinde
Yazı Sanatımız”, Kanunî Armağanı, Ankara 1970, s. 269-273;
a.mlf., İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul 1992, s. 34,
191 (daha geniş ve ayrıntılı bilgi için bk. Muhittin Serin, Hattat
Şeyh Hamdullah, İstanbul 1992).
➢ MUHİTTİN SERİN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
201
H HAMZA PAŞA, NİŞANCI
HAMZA PAŞA, NİŞANCI
(ö. 1605)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı devlet adamlarından.
 Leon Hancıyan
Dîvân-ı Hümâyun kâtiplerinden olup, 1580 yılı
eylülünde reisülküttaplığa, kısa süre sonra da nişancılığa getirilmiştir. Ertesi yıl Köstendil sancak
beyliğine tayin edilmişse de Hamza Bey’in bunu
kabul etmediği anlaşılmaktadır. 1582 yılında
Şehzade Mehmed’in (III.) düğün törenlerinde
sûr-ı hümâyun nazırı yani düğünden sorumlu
yetkili tayin edilen Hamza Bey’in iki yıl sonra
ikinci defa reisülküttap yapıldığı, Şark Serdarı
Özdemiroğlu Osman Paşa’nın vefatını müteakip
sadaret mührünü İstanbul’a getirdikten sonra
kendisine yeni padişah III. Mehmed tarafından
Anadolu beylerbeyliği payesi verildiği nakledilmektedir. 1592’de ikinci defa nişancı yapılan
Hamza Paşa dört yıldan fazla bu görevde kalmıştır. Üçüncü nişancılığı 1598-1599 yıllarında
yaklaşık 11 ay kadar devam etmiş; son olarak da
1601-1604 arasında üç buçuk sene bu önemli
makamda görev yapmış; ertesi yıl içinde de ölmüştür. Naaşı Karacaahmet Sultan türbesinin
sol tarafında biraz geride bulunan türbesinde
defnedilmiştir.
Münşî ve yetenekli biri olarak nakledilen
Hamza Paşa, Sultanahmet Meydanı’nda, Peykhane caddesi üzerinde kendi adına bir mescit
yaptırmıştır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, II, 252-253; Danişmend, Kronoloji, V, 324, 326, 327, 328; Haskan, YBÜ, II, 601-603.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HANCIYAN, LEON
(1857 [?]-1947)
Tanınmış Ermeni asıllı Türk mûsıkîsi
bestekâr ve hanendesi; uzun yıllar
Üsküdar’da yaşadı.
202
İstanbul Hasköy’de doğdu. Babası Çakmakçılar’daki Sünbüllü Han’ın odabaşısı Nezaret Efendi’dir. Lavta çalan babası gibi annesi Eftik Hanım
da mûsıkî ile yakından ilgiliydi. Ebeveyninden
aldığı mûsıkî bilgilerinden sonra ilk mûsıkî
hocası olan Papaz Gabriel Efendi’den Hamparsum notasını da öğrendi. Ailesiyle küçük yaşta
Üsküdar’a yerleşti ve uzun yıllar burada yaşadı.
Kendisi Zekâi Dede, Mutafzâde, Yağlıkçızâde ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
hatta Dellâlzâde gibi Dede Efendi’nin önde gelen
talebelerinden mûsıkî öğrendiğini belirtmekteyse de bu kesin değildir. Batı müziğini de bilen sanatkâr, kabiliyeti ve başarısıyla Ermeni kiliselerinde mugannilikten başlayarak başmuganniliğe
kadar yükselmiştir.
Mûsıkî merakı yüzünden Tıbbiyenin son
sınıfından ayrılıp sağlık subayı olarak 18771878 Osmanlı-Rus Harbi’ne katıldığını belirten
Hancıyan, yüzbaşılığa kadar yükseldiği ordudan ayrıldıktan sonra, Bulgaristan, Romanya
ve Mısır’da bulundu. Saray mensuplarıyla ileri
gelen aileler ve çocuklarına mûsıkî dersi verdi;
çaldığını belirttiği piyano, ud ve keman öğreterek pek çok kişiye hocalık yaptı. II. Adülhamid
döneminde Sofya’da bulunduğu yıllarda buranın
konservatuvarında Türk musikisi hocalığı görevinde bulunduğu gibi 1908’de Meşrutiyet’in ilânı
üzerine İstanbul’a döndüğünde de Şark Mûsıkî
Cemiyeti reisi oldu.
Bir kaynakta yüz altı yaşına kadar yaşadığı
belirtilmekle beraber genellikle doksan yaşında öldüğü kabul edilen sanatkâr, 11 Temmuz
1947’de Bakırköy Akıl Hastahanesi’nde öldü. Bakırköy Ermeni Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Dârü’l-elhan’da (Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı) çalışan Leon Hancıyan daha çok hânende ve
bestekâr olarak tanınmıştır. Ermeni kiliselerinde
HASAN PAŞA, DAMAD H
okunan dinî besteleri yanında, Türk mûsıkîsinin
değişik formlarında pek çok eser bestelediği belirtilmekteyse de bunların sadece bir kısmı bilinmektedir. Sûzinâk Peşrevi, Hüseynî, Sûzidil, Şehnâz Bûselik Saz Semâileri ve aralarında Sûzidil
makamında, curcuna usûlündeki meşhur “Cânâ
gam-ı aşkınla perişan gezer oldum” şarkısının
da yer aldığı yirmi kadar şarkı ile Musâhipzâde
Celâl’in İstanbul Efendisi Opereti bunlardandır
(bilinen eserleri için bk. Öztuna, I, 249).
Hiç evlenmemiş olan Leon Hancıyan’ın Türk
mûsıkîsi eserlerini Hamparsum notasına aktararak oluşturduğu koleksiyonu Ankara Radyosu’nca satın alınmıştır.
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 215; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 74-75;
Yılmaz Öztuna, Türk Musıkîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1969, I,
249.
➢ MUSTAFA UZUN
HASAN MAZHAR PAŞA
de çaba harcadı, ilk tıp akademisinin kurucusu
olarak adı tıp tarihine geçti. Avrupa’da ün salmış
seçkin şahsiyetlerdendir. Hocalığı yarım yüzyıla
yaklaşmış, eserleri 1927 yılına kadar tıp fakültelerinde okutultulmuştur.
İlk eseri A. Jamin’in bir anatomi kitabının
İlm-i Teşrih-i Tavsifi (1880-1881) adı ile Türkçeye çevirisidir. Teşrîh-i Tavsifi (1901), İlm-i Teşrihi Topografi (1908) gibi eserleri bulunmaktadır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 225; İrfan Ünver Nasrattinoğlu, Afyonkarahisarlı Şairler, Yazarlar, Hattatlar, Ankara
1971, s. 180; “Hasan Mazhar Paşa”, Büyük Larousse, İstanbul
1986, X, 5059; Esin Kahya, “Fransa’da İhtisas Yapmış Olan Türk
Hekimlerinden Bazıları”, Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan, Ankara 1982, s. 421-430; Enis Ulucam md., Doktora,
Nilüfer Gökçe, Recep Mesut md., “Geçmişten Günümüze Türk
Anatomi Eğitimi”, Ulusal Tıp Tarihi Kongresi Tebliği, İstanbul,
6 Eylül 2002, s. 51.
➢HÜSEYİN YÜRÜK
HASAN PAŞA, DAMAD
(ö. 1125/1713)
Üsküdar doğumlu Osmanlı hekimi.
Üsküdar’da Doğancılar’da bir çeşme
yaptıran Osmanlı sadrazamı.
Babası Binbaşı Süleyman Efendi’dir. Bazı kaynaklarda doğum yeri Afyon görünse de Üsküdar’da doğmuştur. Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’yi,
yüzbaşı rütbesiyle bitirdi (1869). Cerrahi öğrenimi için Fransa’ya gönderildi (1871). Paris’teki çalışmalarını, meşhur anatomist Sappey’in
gözetiminde yürüttü. Yurda döndükten sonra
(1874) bir dönem Haydarpaşa Askeri Hastahanesi’nde operatörlük yaptı. Karadağ ve Rus muharebelerinde fırka hekimi, cerrah ve başhekim
olarak vazife gördü. Askeri Tıbbiye’de anatomi
dersleri muallimi oldu (1879). Meclis-i Tıbbiyei Mülkiye,Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye üyelik
ve reisliklerinde bulundu. Meşrutiyet’in ikinci
ilânından sonra Mekteb-i Tıbbiye Nazırlığına
getirilmişse de kendi isteği ile emekli oldu. Fahrî olarak Askeri Tıbbiye’deki derslerini ölünceye
kadar sürdürdü. 30 Aralık 1920’de vefat edince
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Daha önce Fransızca olan tıp eğitimi onun
yurda dönüşünden sonraki çabalarıyla Türkçe
verilmeye başlandı. Birçok tıp teriminin özellikle
anatomi terimlerinin Türkçelerinin bulunup kullanılmasında önemli hizmetler verdi. Osmanlıca
bir tıp sözlüğü hazırlanmasında yardımcı ve yol
gösterici oldu. Sivil tıbbiyenin kurulması için
XVII. yüzyıl ortalarında Mora Yarımadası’nda
doğdu. Genç yaşlarda İstanbul’a gelerek saraya
girdi ve bir süre Dârüssaade Ağası Yusuf Ağa’nın
yazıcılığını yaptı. Ardından Enderûn’un önemli
mevkilerinden çuhadarlık ve silahtarlık görevlerinde bulundu. Kasım 1867’de Mısır valiliğine
getirilen Hasan Paşa üç yıl sonra IV. Mehmed’in
kızlarından olup II. Mustafa ve III. Ahmed’in
kardeşi Hatice Sultan’la evlendi. Mısır’daki görevi sırasında bazı suistimaller yüzünden görevinden alınan Hasan Paşa, Sakız muhafızlığı
esnasında adanın Venedikliler eline düşmesini
engelleyemeyince iki ay kadar Edirne’de göz altında tutuldu. 1695’te Kubbealtı veziri olarak II.
Mustafa’nın Avusturya seferleri sırasında Edirne
muhafızlığında bulundu. 1703 Edirne Vak’ası’nın
ardından III. Ahmed’in cülûsunda önemli rol
oynadı. 17 Kasım 1703’te sadrazamlığa getirildi.
Fakat kısa süre sonra Mısır, Trablusşam valilikleri, 1712’de Anadolu’da eşkıya teftişi görevinde bulunan Hasan Paşa, son olarak Anadolu ve
Rakka beylerbeyilikleri yaptı ve Mayıs 1713’te
öldü.
Antalya’nın değişik yerlerinde cami, imaret
ve han gibi sosyal eserleri bulunan Hasan Paşa’nın Üsküdar’la bağlantısı, Doğancılar’da Nasu-
(1845-1920)
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
203
H HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI
 Hasan Rızâ’nın muhakkak
ve nesih koltuklu kıtası
hi Tekkesi Camii’nin avlu kapısı dışında yaptırdığı çeşme dolayısıyladır. Şair Zamîrî İsmail Efendi
tarafından yazılan 1117 (1705) tarihli manzum
kitabesindeki 4. satır eserin inşa yılını verir:
“Âsaf-ı âzam Hasan Paşa cenâb-ı zü’l-kerem
Yapdı bu aynı olup tevfîk-ı Hak ana refîk
Dedi târihin Zamîrî dil döküp âb-ı revân
Hem-çû Zemzem akdı beyt-i Hakk’a bu âb-ı rahîk”
Kaynakça: Anonim Osmanlı Tarihi (haz. Abdülkadir Özcan),
Ankara 2000, tür.yer.; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i
Vekā-yiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, tür.yer.; Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Târih, İstanbul 1928, I, tür.yer.;
Râşid, Târih, II-III, tür.yer.; Dilâverzâde Ömer, Hadîkatü’l-vüzerâ Zeyli, İstanbul 1271, s. 3-5; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 294, 296, 297; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 273-276; M. Münir Aktepe, “Hasan Paşa,
Damad”, DİA, XVI, 336.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HASAN RIZÂ EFENDİ, HACI
(1849-1920)
Üsküdar doğumlu Osmanlı hattatı.
204
İstanbul Üsküdar’da doğdu. Ahmed Nazif Efendi’nin oğludur. Üsküdar Mekteb-i İbtidâîsi’nde
yazıya başladı. Mahalle mektebinden sonra Yahya Hilmi Efendi’den sülüs nesih yazılarını meşk
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
etti. Babasının Tırnova posta müdürlüğüne tayini üzerine ailesiyle beraber Tırnova’ya gitti. Tekrar İstanbul’a dönünce (1865), Valide Sultan vasıtasıyla Muzıka-i Hümâyun’a kaydedildi. Orada
hüsn-i hat hocası Şefik Bey’den yazı meşkine yeniden başlayarak icazet aldı. Şefik Bey’in tavassutu ile Kazasker Mustafa İzzet Efendi’den de istifade etti. Ayrıca Sami Efendi’den nesta‘lik (ta‘lik)
yazısını meşk etti. 1871’de Muzıka-i Hümâyun
imamlığına 1879’da Şefik Bey’in emekliye ayrılmasıyla Muzıka-i Hümâyun hat hocalığına
tayin edildi. 1915 yılında açılan Medresetü’lhattâtîn’de sülüs nesih, reyhânî hocalığı yaptı.
1878-1912 yılları arası sanat hayatının en verimli
devresi olarak kabul edilen Rızâ Efendi’nin celî
sülüs, nesta‘lik (ta‘lik) ve celî nesta’lik yazılarda
da pek çok eser vermiş olmasına rağmen, onun
asıl şöhreti sülüs ve nesih sahasındadır.
Bilhassa mushaf kitabetinde çığır açmış Hâfız
Osman’dan sonra gelen en değerli hattatımızdır.
Yazdığı on dokuz mushaf eserlerinin başında
gelir. Bunlardan 1891’de yazdığı mushaf İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (AY, nr. 6682),
1912 yılında yazdığı mushaf da Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi’nde (Halil Edhem Arda, nr.
HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA İMAMI H
12) muhafaza edilmektedir. Basılmak üzere yazdığı mushafların açık, okunaklı, âyet-berkenar
(mushafu’l-huffâz) olması, yazısının güzelliği yanında okutma işaretlerinin yerli yerince konmuş
olması, Hasan Rızâ hattının diğer matbu mushaflara tercihine sebep olmuştur. Türkçe tercümeli olarak (1879) tamamladığı Kur’ân-ı Kerîm
ile tercümesiz diğer bir mushafı 1884’ten itibaren
birçok defa basılmış ve İslâm ülkelerine dağıtılmıştır. Sultan Reşad’ın arzusuyla 1913’te yazdığı
sekiz ciltlik Buhârî-i Şerif (TSMK, Hırka-i Saadet, nr. 39), Hasan Rızâ Efendi’nin bilinen önemli eserleri arasındadır.
Hasan Rızâ Efendi’nin sayısız levha ve kıtadan başka, İstanbul Hat Sanatları Müzesi ile İstanbul Silivrikapı Bâlâ Camii’nde, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (Yıldız, nr. 4282) ve
Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan
(Yazma Bağışlar, nr. 510), ayrıca Sultan Reşad’ın
Rumeli seyahati esnasında Edirne Selimiye Camii’ne asılmak üzere yazdığı (1995 senesinde
çalınmıştır) büyük boy hilye-i saadet levhaları
onun şöhretine vesile olan eserleri arasında zikredilir. Talebeleri arasında on yedi kişiye icazet
vermiş olan Hasan Rızâ Efendi, 10 Cemâziyelâhir 1338’de (1 Mart 1920) vefat etti ve Rumelihisarı Mezarlığı’nda defnedildi.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 336340.
➢ MUHİTTİN SERİN
HASAN RIZÂ EFENDİ, SAİD PAŞA
İMAMI
(ö. 1890)
Mevlidhân, hattât, şâir, hânende; mezarı
Üsküdar’dadır.
Manisa’da doğdu. Babası Eğridirli hoca Abdullah
Efendi’dir. Manisa’da tahsilini yaptı, hâfızlığa ve
mûsıkîye çalıştı. Rifâiyye tarîkatına intisap etti.
Rıfâî şeyhlerinden Antakyalı Hazevîzâde Ahmed Vehbî Efendi’den icâzetnâme aldı. Daha
sonra İstanbul’a giderek Üsküdar’da Toygartepe semtine yerleşti. Uzun süre Damat Mehmed
Said Paşa’nın (ö. 1868) imamlığını yaptığından
“Said Paşa İmamı” lakabıyla tanındı. Beyazıt
Camii’ndeki bir Cuma selâmlığında Hasan Rızâ
Efendi’nin müezzinliğine şâhid olan Sultan Abdülmecid onun okuyuşuna hayran kalmış ve saraya müezzin olarak alınmasını istemiş, ancak
Said Paşa’nın padişahtan ricası üzerine, Said Paşa’nın yanındaki vazifesine devam etmiştir. Sultan Abdülaziz’in de bu konuda girişimi olmuş
fakat mümkün olmamıştır. Hasan Rızâ Efendi 8
Haziran 1890’da 85 yaşlarında vefat etti. Üsküdar Toptaşı Caddesi’ndeki Sandıkçı Şeyh Edhem
Efendi Rifâî Dergâhı hazîresine defnedildi.
Aynı zamanda şair ve hattat olan Hasan Rızâ
Efendi özellikle mevlidhanlığı ile şöhret buldu.
İstanbul’a geldiğinde mûsıkî konusunda donanımlı olduğu halde Hamâmîzâde İsmail Dede
Efendi’nin talebelerinden Mutafzâde Ah-med
Efendi’den dinî mûsıkî konusunda çok istifade etti. Pekçok ilâhi, mersiye, durak ve bilhassa
mevlid meşketti. Ayrıca klasik fasıllar geçti. Sesinin genişliği ve tizliğiyle tanındı. Onun önemli
bir özelliği de, kendi arzu ettiği zaman ve içinden geldiği şekilde okumasıdır. Tavır sahibi bir
mevlidhan olarak bilinirdi. Okuyuşu esnasında
sözlerin iyice anlaşılabilmesı için kelimelerin
arasını kesmez, nağmeleri mısra sonunda yapardı. Ünlü mûsıkîşinas Eyyûbî Zekâi Dede, bir
keresinde Hasan Rızâ Efendi’nin mevlidini dinledikten sonra oğlu Ahmed’e (Irsoy), “Hâfız, işte
asıl mevlid böyle okunur” demiştir.
Doksanüç Harbi’nde Mevkib-i Hümâyun alayı teşekkül ettiği sıralarda Sultantepe’de okuduğu
mevlidin Beşiktaş’tan dinlendiği söylenir.
Mütevâzi bir kişiliği vardı. Fakir ve kimsesizlerin isteklerini reddetmez, derhal yerine geÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Hasan Rızâ Efendi’nin
mezar taşı
205
SAİD PAŞA İMAMI
Coşar âvizeler artık, köpürür kandiller;
Bu ışık çağlayanından bütün âfâk inler!
Yalının cebhesi, Ülker gibi, baştan başa nûr;
Nîm açık pencereler, reng ü ziyâdan mahmûr.
Al, yeşil, mâvi fenerlerle donanmış kıyılar;
Serv-i sîmînler atılmış suya, titrer par par.
Dalgalardan seken üç çifte kayıklar sökerek,
Süzülür sâhile, şâhin gibi, yüzlerce kürek.
Bir taraftan bu akın yükseledursun karaya;
Bir taraftan dökülür öndeki saflar saraya.
Rıhtımın taşları, zümrüt gibi, İran halısı:
Suda bitmiş çemen, üstünde de Sultan yalısı!
Renk renk açmış o başlar, biriken mahşere bak:
Fes, arâkiyye, sarık, yazma, bürümcük, yaşmak,
Taylasan, takke, nazarlıklı hotoz, âbânî,
Mâvi boncuk, oyanın türlüsü, dal dal yemeni...
Ama birçokları davetli değilmiş, kime ne?
Bu açılmaz kapılar, şimdi, açık her gelene.
Avlu, dış bahçe, harem bahçesi, taşlık, yer yer,
Medd ü cezrin ebedî sâhası: Boy boy siniler,
Ki donandıkça o başlarla, hemen, çepçevre,
Tablalar, ay dede çıkmış gibi, başlar devre!
Yayılır baygın, ılık bir buğu, bir tatlı duman;
Çözülür büsbütün âvâre sinirler o zaman.
Kafalar tütsüyü aldıkça döner, mest-i hayât;
İki el bir baş için, kim kime artık? Heyhât!
Orta katlar, sofalar, belli ki dâvetlilere:
Sofralar tahtanın üstünde değil bir kerre;
Bir de, oldukça merâsimle mükellef huzzâr;
Sonra, kalkıp oturanlar bütün ashâb-ı vakâr.
Yatsı bir hayli geçer, çifte ezanlar verilir;
Yazma seccâdeler artık yere, boy boy, serilir.
Doğrulur Kıble’ye herkes, kılınır şimdi namaz;
Derken âmin çekilip arz edilir Hakk’a niyaz.
- Başlayın mevlide!
- Lâkin, hani? Mevlidhan yok!
- Sordurun!
- Hiç de gören bir kişi, bir tek can yok!
-Üsküdar’dan gelecek sözde, olur şey mi ki bu?
Bâri söz verme...
- Adam sen de, bırak meczûbu!
- Bence aynıyle kerâmet delinin gelmediği:
Şu ilâhicilerin hepsi okur ondan iyi...
- Bilemem.
- Dinlediniz şimdi...
- Evet, çok yüksek...
Ama hazretle kıyâs etmeye gelmez.
- Ne demek?
- O anaç bülbüle eş beslemez artık yuvalar.
- Pek uçurdun, a beyim!
- Yok, ben uçurmam, o uçar.
Sâde bir gelse... Fakat gelmedi, bilmem ki neden?
- Beklemek nâfile, hâlâ ne gelen var, ne giden!
- Harem ağsında haber...
- Anlayabilsek, ne diyor?
- Okuyun, beklemeyin emrini tebliğ ediyor.
Gâlibâ Vâlide Sultan gazab etmiş hocaya...
Gazab ettiyse, çanak tuttu herif, doğrusu ya.
Bir saray halkını -sultanla berâber- hiçe say;
Bunca dâvetliyi, dâvetsizi beklet bir alay;
“Oyun ettim size; hey sersem adamlar!” diye, gül!
Çekilir nağme değil... Neymiş, anaçmış bülbül!
- Kim bilir, özrü mü var?
- Dinleyemem varsa bile!
Başlanır Mevlid’e mu’tâd olan âdâbıyle;
Önce tevhîd okunur, gaşy ile dinler herkes.
O, güzel, sonra, müessir, sekiz on parlak ses,
Kimi yerlerde ilâhî, kimi yerlerde durak;
Kimi yerlerde cemâatle beraber coşarak,
Kalan üç bahri terennümle, çekerken âmîn!
Ta uzaklarda çakar zulmet içinden bir enîn.
Gecenin kalbi durur; ürperir inler, cinler;
Açılan pencereler, göz kulak olmuş, dinler.
O enîn karşıki sâhilden açılmaz mı biraz,
Sûr-i mahşer gibi sesler çıkarır, şimdi, Boğaz!
Tutuşur, cebhe-i Sînâ’ya döner, sîne-i cev:
Sanki yüzlerce yanık ney savurur, yer yer, alev!
Kayalardan, kıyılardan bir ateştir çağlar:
Lâhn-i Dâvûd ile inler yine gûyâ dağlar!
Âh o kudsî nefes eşbâha ederken sereyan,
-Karalar vecd ile pür-cûş, sular pür-galeyanDem çekip, dem tutarak etmeye başlar feryâd,
Boğaz’ın her tarafından bir İlâhî inşâd:
Sultân-ı Rusül, Şâh-ı Mümecced’sin, efendim!
Biçârelere devlet-i sermedsin, efendim!
Menşûr-i “Le amrük”le müeyyedsin efendim!
Dîvân-ı İlâhî’de ser-âmedsin, efendim!
Sen Ahmed ü Mahmûd u Muhammed’sin,
efendim!
Hak’tan bize Sultân-ı Müebbed’sin, efendim!
Kesilir, gitgide, tedrîc ile sesler artık,
Aktarır sâhile mevlidciyi bir köhne kayık.
Koşarak, doğruca mâbeyne alır karşı çıkan;
“Nerde kaldın, hoca?” der Vâlide Sultan o zaman,
Sen de kalleşlik edersen, bize eyvahlar ola!”
- Henüz akşamdı ki, gelsem diye, düştüm de yola,
Yürüdüm haylice... Derken -hele sen kısmete bak!Öteden karşıma bir yaşlıca hâtun çıkarak,
“Azıcık dursana, oğlum!” dedi. Durdum, nâçar.
- Göğsün îmanlıya benzer, sana bir hizmet var,
Ama reddetme ki, zâten beni mahvetmiş ölüm:
Bir perîşan anayım, dağ gibi evlâd gömdüm!
Kızımın cânı için, bâri bu kırkıncı gece,
Şöyle bir mevlid okutsam, diyorum, kendimce.
Nasıl etsem? Okuyan çok ya, benim yufka elim...
Hocasın, elbet okursun; hadi oğlum, gidelim.
Ne olur bir yorulursan, hadi, bekletme, günah!
Sen benim yavrumu şâd et ki, rızâen li’llâh,
İki dünyâda azîz eylesin Allah da seni.
Hâtunun sözleri dîvâneye döndürdü beni;
Ne saray kaldı hayâlimde, ne sultan, ne filân;
“Çile dolsun, yürü öyleyse, dedim, oldu olan!”
Size yüzlerce adam mevlid okur benden iyi,
Ama bîçâre kızın, bağrı yanık, anneciği,
Yoklasın merdini, nâ-merdini, insan diyerek,
Eli yüzlerce heyûlâya değip boş dönecek!
Fukarânın seneler, belki, siler göz yaşını;
Hangi taş pekse, hemen vurmaya baksın başını,
Elin evlâdına yanmaz parasız bir kimse!
Çâresizdim sizi bekletmede, beklettimse.
- Hoca! der Vâlide Sultan, beni ağlatma, yeter!
Yeniden mevlid okursun bize, dâvâ da biter.
—Mehmet Âkif Ersoy
(Hilvan, 15 Haziran 1347/1931)
H HASKAN, MEHMET NERMİ
tirirdi. Onun bu özelliğini Mehmet Âkif Ersoy
Safahat’ın “Gölgeler” bölümündeki “Said Paşa
İmamı” adlı şiirinde çok güzel anlatmıştır. Çoğunlukla Sandıkçı Şeyh Edhem Efendi Rifâî Dergâhı’na devam eder, burada kahve ocağının bir
kenarına otururdu. Gittiği yerlerde çorap, takke
gibi şeyler örerdi. Kendisine bunun sebebi sorulduğunda ise “nazarımı mâsivâdan koruyorum”
cevabını vermiştir.
Hasan Rızâ Efendi ayrıca okuduğu gazel, şarkı, ilâhi ve mersiyeleri ile de bilinir, zamanın en
güzel Kur’an okuyanları arasında anılırdı. Süleymaniye Camii müezzinlerinden Hâfız Kemal’in,
onun tavrında mevlid okuduğu söylenir. Seyyid
Rızâ mahlâsı ile kaleme aldığı ilâhileri Dîvân-ı
Rızâ adlı bir divançede toplanarak İstanbul’da
yayımlanmıştır (1290).
 Mehmet Nermi Haskan
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İs-tanbul 1943, II, 471-475, 790; Ali Rızâ Sağman, Meşhur Hâfız Sami, İstanbul 1947, s. 97; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul
1958, s. 307-308; Talip Mert, “Said Paşa İmamı: Hasan Rızâ
Efendi”, Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II,
161-174; M. Uğur Derman, “Said Paşa İmamı”, Yazılışının 600.
Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri: Uluslararası Mevlid Sempozyumu, Ankara 2010, s. 520-529; Nuri Özcan, “Hasan Rızâ
Efendi”, DİA, XVI, 346.
➢ NURİ ÖZCAN
HASKAN, MEHMET NERMİ
(1927-2002)
Üsküdar’da yaşamış ve Yüzyıllar Boyunca
Üsküdar adlı eseriyle tanınmış tarih
araştırmacısı.
208
Üsküdar´da doğdu (22 Nisan 1927). Ömrünün
sonuna kadar Üsküdar´da yaşadı. Babası Selanik
Göçmeni Ahmet Bey, annesi Nazire Hanım’dır.
İlk, orta ve lise tahsilini Üsküdar´da tamamladı.
Bir müddet hukuk fakültesine devam ettiyse de
bitiremedi. Bütün mesaisini araştırma faaliyetlerine ayırdı. Osmanlıca öğrendi. En büyük merakı
kaybolmaya yüz tutmuş tarihi yapıtları ve sahiplerini ortaya çıkarmaktı. Bunun için çok gezdi ve
araştırma yaptı. Eyüp Sultan Tarihi isimli eserini
on yılda tamamladı.
Mehmet Nermi Haskan, 40 yaşına kadar
Üsküdar´da meşhur olan “Güzel Tuhafiye” isimli
dükkânı işletti. Yakışıklılığından ötürü dükkânın
ismi “Güzel Nermi”olarak da anıldı. Araştırma
ve yazmaya merakı yüzünden işletmeciliği bırakarak hayatını ilme adadı. Üsküdar´da Çamlı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Köşk olarak bilinen evde yaşadı. 5 Kasım 2002
tarihinde Üsküdar´da vefat etti. “Mezarlık değil
müzedir” dediği Karacaahmet Mezarlığı´ndaki
aile kabristanında toprağa verildi.
Eyüp Tarihi, İstanbul Hamamları (1995),
Eyüp Sultan Tarihi (1996), Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, Eyüplü Hattatlar, Eyüplü Mûsıkîşinaslar,
Eyüplü Meşhurlar isimli eserleri İstanbul tarihi
için hâlâ başyapıt niteliğindedir.
Kaynakça: Gündegül Parlar, “Eyüp Sultan Tarihi ve Eyüplü
Meşhur-lar Müellifi Mehmet Nermi Haskan´ın Biyografisi”,
Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu VII :
Tebliğler, İstanbul 2003, s. 44-49.
➢ NURDAN ŞAFAK
HÂŞİM BABA
(ö. 1197/1783)
Üsküdarlı tekke şeyhlerinden, Celvetiye
tarikatının Hâşimiyye kolunun
kurucusu.
Üsküdar’da doğdu (1718). Bazı kaynaklarda adı
Mehmed Hâşim olarak verilse de doğrusu Mustafa Hâşim’dir. Babası, daha sonra Bandırmalızâde (Bandırmalı) Tekkesi diye bilinen Üsküdar
İnadiye’deki evini tekke yaparak irşad faaliyetlerinde bulunan Celvetiyye şeyhlerinden Yusuf
Nizâmeddin Efendi’dir. Kendisi de babasının
yerine daha sonra şeyh olmuştur. Ancak daha
sonraki yıllarda Hâşim Baba’nın Celvetî şeyhleri
HÂŞİM BABA H
tarafından dışlanması sebebiyle mensupları kendisine Hâşimiyye adlı bir tarikat nispet etmişlerdir. Bu tarikatın silsilesi Celvetiyye’nin kurucusu
Aziz Mahmûd Hüdâyî’den (ö. 1628) iki ayrı yolla
gelmektedir. Celvetîlikle Bektaşîliğin birleştirilmesinden meydana gelen bu kolun fazla yayılmadığı belirtilmektedir.
Hâşim Baba’nın, Celvetî şeyhliğinin yanında Melâmîliğe de meylettiği ve bazı Melamîlerce kutup olarak nitelendirildiği söylense de bu
doğru değildir. O aynı zamanda Kahire’de Baba
Kaygusuz Tekkesi’nde Kasrü’l-Ayn şeyhi Hasan
Baba’dan (ö. 1756) el alarak Bektaşî de olmuştur. Hatta bir ara Kırşehir’deki Hacı Bektaş Tekkesi’ne gitmiş ve orada da dört yıl kadar dedebabalık yapmıştır. Ayrı bir erkânnâme yazarak
Bektaşîlik âyinini tadile çalıştığı ve bu suretle
Bektaşîlik’ten bir kol ayırmak istediği de ileri
sürülmüştür. Sefînetü’l-evliyâ müellifi Hüseyin
Vassâf, Hâşim Baba’nın önce babasının yerine
şeyh, sonra Bektaşî, daha sonra Melâmetle neşvedâr olup son olarak babasının mesleğini takip
ettiğini bildirmektedir.
Vefat ettiği zaman cenaze namazı kılınmak
için Hüdâyî Âsitanesi’ne götürülmüşse de pîr
makamı şeyhi Büyük Ruşen Efendi (ö. 1794),
dergâhın hiçbir kapısını açtırmamış, cenazeyi
içeriye kabul etmemiştir. Bunun üzerine cenaze
namazı, dergâhın alt tarafındaki türbe önünde
yolda bulunan musalla üzerinde kılınmış, Bandırmalızâde Tekkesi’nin türbesine defnedilmiştir. Burası bir süre Hâşimiyye’nin âsitanesi olarak
faailiyet göstermiş, bugün tekkenin yıkılmasından sonra kabri yol genişletilmesi sırasında kaldırılarak yerine parmaklıklı bir kabir yapılmış
yeni harflerle “Üsküdarlı Haşim Baba” levhası
asılmıştır.
Hâşim Baba’nın müretteb bir divanı, gelecekte vuku bulacak olayları değişik metodlarla öğrettiğine inanılan cefr (cifr) ilmiyle ilgili Ankā-yı
Meşrık ve kaynaklarda Vâridât veya Makālât adlarıyla geçen mensur bir eseri daha vardır. Besmele’nin esrarı, leyle-i Kadr, ilâhî aşk, Melâmîlik
meşrebi, sûfîlik yolu, rüya, Hz. Mûsâ’nın âsâsı,
hazarât-ı hams, havâss-ı hamse-i bâtıniyye ve
havâss-ı hamse-i zâhiriyye, Ehl-i beyt sevgisi, çeşitli âyet ve hadislerin tasavvufî izahları bu mensur eserin başlıca konularıdır.
Divanında yaklaşık iki yüzün üzerinde şiir
bulunmaktadır. Özellikle Ehl-i beyt sevgisi başta
olmak üzere, on iki İmam, tarîkat silsilesi, kutsal
günler ve devr nazariyesi gibi konuların dile getirildiği kasideleri önemli bir yekûn tutar.
Hâşim Baba’nın, Niyazi-i Mısrî’nin Devriyye-i Arşiyye’sine zeyil olarak yazdığı Devriyye-i
Ferşiyye’si de bu türün önemli eserlerinden biri› Üsküdar İnadiye’deki
Bandırmalı Tekkesi
209
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
H HÂŞİM BEY
sidir. Kaside ve makalelerinden bazıları müstakil
olarak bazı kütüphanelerde bulunmaktadır.
Kaynakça:Sicill-i Osmânî, IV, 624; Osmanlı Müellifleri, I, 189190; Hüseyin Vassâf, Sefine-i Evliyâ-yı Ebrâr, Süleymaniye
Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2307, III, 65-68; Abdülbaki Gölpınarlı,
Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul 1931, s. 19, 21, 97; Sadettin
Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 409.
➢ AZMİ BİLGİN
HÂŞİM BEY
(1815-1868)
Ömrünün son yıllarını Üsküdar’da
yaşamış mûsıkîşinas.
İstanbul Fatih’te doğdu (1815). Babası Seyyid
Mehmed Sadık Ağa’dır. On bir yaşında Enderun’un Hazine Odası’na kabul edildi. İlk hocası
Dellâlzâde İsmail Efendi’nin yanı sıra Şakir Ağa
ve İsmail Dede Efendi’den dersler aldı. Sultan
Abdülmecid döneminde Serhanende sıfatıyla Muzıka-i Humâyun’un fasıl heyetini yönetti.
Sultan Abdülaziz’in tahta çıkışıyla müezzinbaşılığa getirildi. Hacı Arif Bey, Bolahenk Nuri Bey,
Ekmekçi Bağdasar, Neyzen Salim Bey, Hacı Faik
Bey gibi çok sayıda öğrenci yetişirdi. “Tarz-ı Nevin” adıyla icat ettiği makamla birçok eser besteledi. 1868 yılında Üsküdar’da öldü.
Bestekârlığının ilk ürünü, ilk defa Beşiktaş
Mev-levîhânesi’nde icra edilen “sûzinâk ayini”
ile unutularak kaybolan “şehnaz ayini” idi. Bektaşi nefesleri bestelediği de rivayetler arasındadır. Mecmua-i Kârhâ ve Nakşhâ ve Şarkiyyât
adıyla düzenlediği mûsıkî mecmuasını Abdülaziz’e sundu. Bu eseri ilaveler yaparak Hâşim Bey
Mecmuası adı ile yeniden yayımladı. Geleneksel
okuyuş üslûbumuzun tüm inceliklerini bilen
Hâşim Bey’in günümüze ulaşan eserleri ayin,
beste, ağır semâi, şarkı ve köçekçe olmak üzere
 Hâşim Bey
 Hâşim Paşa
210
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
seksen kadardır. Birçok eserini dönemin padişahı ve yüksek görevdeki kişilere methiye olarak
besteledi.
Bahçeciliğe ve çiçekçiliğe meraklı, şiirle de
uğraşan Hâşim Bey ömrünün son üç yılını Üsküdar Tunusbağı’ndaki evinde geçirdi. Meşhur
olan müsrifliği nedeniyle saraydan ayrıldıktan
sonra maddi sıkıntılar yaşadı. Öyle ki günlük ekmek ihtiyacına karşılık Ekmekçi Bağdasar’a ders
verdiği ileri sürülür. Karacaahmet Mezarlığı’na
defnedilen bestekârın mezarı Karacaahmet ve
Selimiye arasındaki yol genişletme çalışmaları
sırasında ortadan kaldırıldı. Elde kalan mezar
taşı ise sonradan kayboldu.
Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara,
2000, I, 560-567; Sadeddin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 405, 411; Mehmet Güntekin, “Haşim
Bey”, DBİst.A, IV, 14-15; Nuri Özcan, “Hâşim Bey”, DİA, XVI,
407-408.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
HÂŞİM PAŞA
(1852-1918)
Beylerbeyi’nde yalısı ve korusu bulunan
Osmanlı Maârif Nâzırı.
İstanbul’da doğdu (1268/1852). Sadrazam Koca
Yusuf Paşa’nın torunu, Şeyhülislâm Mir Ahmed
Muhtar Molla Bey’in oğludur. Adliye Müsteşarlığı ve Maârif Nâzırlığı (1903-1908) görevlerinde
bulundu. Tifüs hastalığına yakalanarak 1918 yılında öldü. Nakkaştepe Mezarlığı’ndaki aile kabristanına defnedildi.
Tezkir-i İnkılâb adını taşıyan bir eser kaleme
aldı.Gençliğinde Bebek’te oturmaktaydı. 1900’de
Beylerbeyi Yalıboyu caddesi üzerinde bir arsa satın aldı.
Buranın Çakal Dağı’na kadar uzanan koruluk
HAYRULLAH EFENDİ H
kısmında dört köşk ile sahilde biri kardeşinin olmak üzere iki katlı iki yalı yaptırdı. Koru erguvan
yönünden Kuzguncuk’taki Fethi Paşa korusundan sonra Boğaziçi’nin en zengin korusu olarak
ünlenmiştir.
Kaynakça:Baraz, Beylerbeyi, II, 301-302; Münevver Ayaşlı,
Dersaadet, Ankara 1975, s. 218; Haskan, YBÜ, II, 952.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
HÂŞİMÎZÂDE SEYYİD MEHMED
EFENDİ
(ö. 1665)
Üsküdar doğumlu Osmanlı müderris ve
kadılarından.
Üsküdar’da dünyaya gelmiştir. Eğitimini tamamladıktan sonra ilmiye mesleğinde kalmış; daha
sonra sırasıyla Siyavuş Paşa, Efdaliye, Gazanfer
Ağa ve Sahn-ı Seman medreselerinde müderrislik yapmış; 1642 mayısından itibaren de Belgrad,
Manisa, Üsküdar, iki defa İzmir, Bursa ve Galata
kadılıklarında bulunmuştur.
Haşimizâde Seyyid Mehmed Efendi 1665
yılında vefat etmiştir. Yetîmî mahlasıyla Türkçe
şiirleri bulunan Haşimîzâde Efendi ilmi ve faziletiyle tanınmıştır.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 318-319.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HAYRULLAH EFENDİ
(1818-1866)
Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı
tarihçisi, devlet adamı; Şair Abdülhak
Hâmid’in babası.
İstanbul’da doğdu (1818). Babası Hekimbaşı Abdülhak Molla’dır. Medrese eğitiminin ardından
hekimbaşı ve nâzır olarak babasının da görev
yaptığı Mekteb-i Tıbbiye’yi başarılı bir öğrenci
olarak bitirdi (1839-1843). Bir süre mezun olduğu okulda müderrislik yaptıktan sonra Meclis-i
Maârif-i Umûmiye üyeliğine (1848), Encümen-i
Dâniş’in ikinci başkanlığına getirildi. 1854’te
Mekâtib-i Umûmiye, 1859’da da Mekteb-i Tıbbiye nazırı oldu. Azlinden (1861) bir yıl sonra
Altıncı Daire belediye başkanlığına atandı. 1863
yılı nisanında tedavi amacıyla, çıktığı Avrupa
seyahatinde Avusturya, Almanya ve Belçika üzerinden Paris’e gitti. Orada okumakta olan küçük
oğlu Abdülhak Hamid’i de yanına alarak Paris’in
kibar ve gözde semti Faubourg Saint-Honore’de
mükellef bir konak tutup yerleşti. Üç ayı aşkın
bir süre kaldığı Paris’te çeşitli ilim kuruluşlarını
gezip akademileri ziyaret etti; gündüz ve gecesiyle bir kültür şehrinin imkânlarını yaşadı. Yurda
dönünce Fransa seyahatiyle önceki Viyana seyahatlerini de anlatan Yolculuk Kitabı’nı yazdı.
Bir taraftan da kendi adıyla anılacak olan tarih
kitabının XV. cildini hazırlıyordu. 1864 yılı sonbaharında Cemiyet-i İlmiyeyi Osmaniyye’nin
merkezinde Osmanlı tarihi üzerine, tarihi yeni
bir görüşle ele alan bir dizi konferans verdi.
1865’te Tahran orta elçiliğine tayin edildi. Buradaki görevini sürdürürken 25 Aralık 1866’da
vefat etti. Nâsırüddin Şah’ın iradesiyle kendisine büyük bir cenaze merasimi tertiplendi ve Rey
şehrinde toprağa verildi. Kabri daha sonra türbe
haline getirildi.
Tercüme ve telif olmak üzere tıptan ziraat ve
fiziğe, bahçecilikten coğrafyaya, tarih, seyahatnâme ve tiyatroya kadar farklı sahalardaki eserlerinin büyük bir kısmı yazma halindedir. Terbiye
ve Tedavi-i Etfal, Lugat-i Tıbbiye, Nakş-ı Hayâl,
Hezâr Esrar (1863), Hikâye-i İbrahim Paşa beİbrahim-i Gülşenî (yazılışı 1859, yayımı 1939)
gibi eserler verdi. Ancak en tanınmış eseri kendi
adıyla da anılan Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi’dir. 1853-1875 tarihleri arasında cüzler halinde yayımlanmıştır. En orijinal bulunan eseri
ise Yolculuk Kitabı’dır.
Çocukluğu, babası Abdülhak Molla’nın Küçük Çamlıca’daki köşkünde geçti. Küçük Çamlıca’da, Millet Bahçesi’nden Kısıklı’ya doğru
çıkarken Sarıkaya mevkiinde bulunan köşkün
Marmara ve Sarayburnu’nu gören güzel bir
manzarası vardı. Babasının ölümünden sonra
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Hayrullah Efendi
211
H HEKİMOĞLU ALİ PAŞA
kendisine kaldı. Önüne güzel bir bahçe yaptırdı.
Bu köşkte oturduğu sırada, Kafkasya’dan kaçırılarak komşularından Kazasker Ferit Efendi’ye satılmış güzel bir Çerkez kızı olan Münteha Nasib
Hanım’a âşık olup evlendi. Bu evlilikten Nasuhî,
Hayrünnisa, Neyrünnisa, Abdülhak Hamid ve
Mihrünnisa adlı beş çocuğu oldu.
Kaynakça: Ömer Faruk Akün, “Hayrullah Efendi”, DİA, XVII,
67-75; Duhter Bayraktar, “Hayrullah Efendi”, YYOA, I, 562.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
HEKİMOĞLU ALİ PAŞA
(1689-1758)
Üsküdar’da Bandırmalızâde Tekkesi’nin
bânisi olan Osmanlı sadrazamı.
212
Girit kökenli Hekimbaşı Nuh Efendi’nin oğludur. Çocukluğunda iyi bir eğitim aldı. Silahşor
olarak girdiği sarayda kapıcıbaşılığa yükseldi. Ardından bir süre Zile’de voyvodalık yaptı.
Nevşehirli İbrahim Paşa’nın sadrazamlığında
Türkmen voyvodalığına, 1722’de beylerbeyilik
payesiyle Adana valiliğine getirildi. 1724’te Halep valisi olarak İran seferine katılan Ali Paşa,
ertesi yıl Anadolu beylerbeyi ve müteakiben de
şark seraskeri ve Tebriz muhafızlığına getirildiyse de, bazı adamlarının halka kötü davranmaları
yüzünden Şehrizor ve Sivas valisi tayin edildi.
Nadir Şah zamanında başlayan Osmanlı-İran
savaşları esnasında Hemedan muhafızlığı yapan
Hekimoğlu, Tebriz’in düşmesi üzerine Erzurum
valiliği ile Revan bölgesi seraskerliğine getirildi.
Bu görevi sırasında Urmiye ve ardından Tebriz’i alan Ali Paşa, Mart 1732’de sadrazamlığa
getirildi. Bu sırada Avrupa’daki gelişmelerle yakından ilgilendi ve Nadir Şah’ın barış teklifini
kabul etti, fakat bunu gerçekleştiremediği gibi
makamından da oldu. Bir süre Midilli’de mecburi ikamete tabi tutulduysa da, 1736’da Kandiye
muhafızı ve Bosna valisi oldu. Bu son görevi sırasında Avusturyalılar’a karşı başarılı savaşlar yaptı
ve Belgrad’ı işgalden kurtardı. 1740 yılında Mısır
valiliği esnasında yerli Kölemenler’i zapturapt
altına aldı.
Daha sonra Adana ve Anadolu valiliklerinde
bulunan Hekimoğlu, 1742’de ikinci defa sadrazamlığa getirildi. Bir buçuk yıl kadar süren bu
görevinde İran savaşı için hazırlık yapmakla
yetinince Sultan I. Mahmud tarafından sadraÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
zamlıktan alındı ve tekrar Midilli’ye gönderildi.
1744 ekiminde Bosna, Halep ve Anadolu valiliklerinde bulundu ve Kars ciheti seraskeri oldu. Bu
arada bazı eşkıya elebaşılarını cezalandırdı. Ardından Hersek ilavesiyle Bosna valisi oldu. Daha
sonra sırasıyla Tırhala sancak beyliği, Bender
muhafızlığı, Özi ve Vidin valiliklerinde bulundu.
Ardından Trabzon ve civarında eşkıya tedibi ile
meşgul oldu.
III. Osman zamanında (1754-1757) önce
Anadolu beylerbeyi, sonra da üçüncü defa sadrazam tayin edilen Ali Paşa, icraatlarına müdahale edenlere sert tepki gösterince görevinden
alındı. Hatta öldürülmekten valide sultanın şefaatiyle kurtuldu. Kıbrıs’a sürüldü ve orada da iyi
icraatlarda bulundu. Bir süre Rodos’ta görev yaptıysa da, çok geçmeden Mısır valiliğine getirildi.
Daha sonra getirildiği Anadolu valiliği sırasında
14 Ağustos 1758’de Kütahya’da öldü. Naaşı İstanbul’da Kocamustafapaşa semtinde yaptırdığı caminin yanındaki türbesine defnedildi.
Batı ve Doğu dünyalarını iyi bilen, iyi bir diplomat olan Hekimoğlu Ali Paşa aynı zamanda
iyi bir kumandan olduğunu kazandığı zaferler
göstermiştir. Adına bazı eserler kaleme alınan ve
biyografisi oğlu tarafından yazılan Ali Paşa’nın
birçok hayır eseri de bulunmaktadır. İstanbul’da
Kocamustafapaşa’daki cami, sebil, çeşme, kütüphane ve tekkeden oluşan külliye bunların
en büyüğüdür. Kabataş’ta bir meydan çeşmesi,
Çemberlitaş’ta bir başka çeşmesi vardır. Üsküdar’da Gündoğumu caddesinin Karacaahmet
Mezarlığı’na ulaştığı yerde inşa ettirdiği Bandırmalızâde Tekkesi, Hâşimîzâde Âsitânı veya
İnadiye Dergâhı olarak da bilinir. Adını Celvetî
Şeyhi Bandırmalızâde Yusuf Nizameddin Efendi
için yaptırılmış olmasından dolayı alan fevkanî
tekkenin ikinci katına bir minber konulmasıyla,
mescit olarak da kullanılması sağlanmıştır. Ali
Paşa tekkenin giderleri için Kocamustafapa’daki külliyesinin vakfından pay ayırmıştır. Ayrıca
Şeyh Yusuf Efendi ve halefleri için de türbe ilave ettirilen tekke, daha sonraki yıllarda tamirler
görmüş, hatta yeniden inşa ettirilmiştir. Günümüzde ise hemen hiçbir izi kalmamıştır.
Kaynakça: İsmâil Ziyâeddin, Metâliü’l-âliye fî gurreti’l-gāliye,
İÜ Ktp., TY, nr. 2486; Ömer Efendi, Târîh-i Bosna der-Zamân-ı
Hekimzâde Ali Paşa, İstanbul 1293; Dilâverzâde Ömer, Zeyl-
HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ H
i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271, s. 42-51; Fındıklılı İsmet
Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul
1989, s. 484-486; Sicill-i Osmânî, III, 539-540;
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HİCRÎ EFENDİ
(1827-1907)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun ilim
ve kültür adamı.
Eski edebiyatımızın son temsilcilerindendir.
21 Kasım 1907’de vefat etmiştir. Mezarı Karacaahmet’te, 1. Ada’da bulunan ünlü dil bilgini
Mütercim Âsım Efendi’nin aile sofası içindedir.
Kendinden evvel 1901’de vefat eden Şair İbrahim
Re’fet Efendi’nin kabrine gömülmüştür. Mezar
taşında Süleymaniyeli Hicrî Efendi olarak kayıtlıdır. Yine aynı kayda göre ulemanın faziletlilerinden olan Hicrî Efendi, döneminin hâfıza
kuvve ti, akıllara hayret veren istihrâc (mânâ
çıkarma) kabiliyeti ve kalem gücüyle öne çıkmış
şahsiyetlerindendir. Özellikle kelâm ilminde üstün ve tam donanımlı bir hocadır. O dönemde
bir kültür, edebiyat ve sanat ocağı özelliği taşıyan
Çiçekçi Kahvesi’nin müdavimleri arasında Farsça Hocası Hicrî Efendi diye adı geçer.
Hicrî Efendi’yi tanımış olan Mehmet Âkif,
onun hakkında sonradan bir yazı da yazmıştır.
Akif bu yazısında başlı başına bir âlem diye söz
ettiği hoca efendiye ait birçok anekdotun hâlâ
anlatılmakta olduğunu belirtir. Kendisi, bir süre
düzenli olarak Üsküdar’daki Harmanlık Kahvesi’nde, sohbetlerinden istifade etmiştir. Yine
aynı yazıdan anlaşıldığına göre o sıralar yetmiş
beş veya seksen yaşlarında görünen Hicrî Efendi
uzunca boylu, geniş alınlı, esmer bir zattır. Çukurlaşmış iki göz evinden fışkıran bakışları parlak ve hatta yakıcıdır.
olmuş ve bazı medreselerde müderrislik yapmıştır. Daha sonra tasavvufa yönelerek Halvetî şeyhlerinden Bezcizâde Mehmed Efendi’ye intisap
etmiş ve onun halifesi olmuştur. Şeyh Hüsameddin Efendi’den tekmîl-i tarikat ettikten sonra
memleketi Bolu’ya gitmiş, burada Bayramî şeyhlerinden Bolulu Hacı Ahmed Efendi’den hilâfet
almıştır. Defterdar İbrahim Efendi İstanbul’da
Yenibahçe’de yaptırdığı zaviyeyi Himmet Efendi’ye tahsis etmiştir. 1641’den itibaren sırasıyla
Kasım Paşa ve Davud Paşa camilerinde vaizlik
yapan Himmet Efendi 2 Şubat 1684 tarihinde vefat etmiştir. Kabri Üsküdar’da Bezcizâde Efendi
Türbesi’ndedir.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 578-579; Sicill-i Osmânî,
IV, 629; Osmanlı Müellifleri, III, 189; Haskan, İstanbul, 2001,
I, 459-460.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ
(1887-1963).
Çocukluk ve gençlik yıllarının bir
bölümünü Çamlıca’da geçiren ünlü
Türk edebiyatçısı.
Anne tarafından büyükbabası olan Tophâne-i
Âmire kâtiplerinden Muhtar Bey’in Rumelihisarı’ndaki yalısında dünyaya geldi (14 Mart 1887).
› Abdülhak Şinasi
Kaynakça: Mehmet Âkif, “Eski Hatıralar”, Sırât-ı Müstakîm,
sy. 123, 30 Kanunuevvel 1326 /12 Ocak 1911, s. 311-312; Salah
Birsel, Kahveler Kitabı, Ankara 1983, s. 70; Haskan, YBÜ, II,
700; III, 1392.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
HİMMET EFENDİ
(ö. 1684)
Üsküdar’da medfun Bayramiyye
şeyhlerinden.
Bolu’da dünyaya gelmiş, küçük yaşlarda İstanbul’a gelerek Seyyid Yunus Efendi’den mülazım
213
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ÇAMLICA
Vapurun iki yakasından yardığı sular gûya neşelerinden köpüre köpüre, Üsküdar’a gidişler, daima
eğlenceliydi. Fakat, o zamanlarda, Üsküdar iskelesinin etrafı, insan sefaletlerinin bir sergisi gibi, öyle
izdihamlı, sıkışık, karanlık, köpekli, sinekli, kirli ve
kasvetliydi (….)
Ancak, (…) büyük bir fıstık ağacı önünde, iyi bildiğim bir kurtuluş noktasına gelirdik ki burada, galiba, arabacılar atlarını biraz daha serbest bırakırlar
ve bildiğim bir mezar taşı, bana, yaldızlı başının
üzerinde daima taşıdığı küçük bir ışık parçasıyla,
âşinâlar arasındaki göz kırpmasına benzer bir işaret verirdi. Biz artık kasavet mıntıkasını burada
bırakarak yine geçilecek bir toz deryasına girerdik.
İsimleriyle birer şiir yatağı olan güzel yerler başlardı. Çamlıcanın etrafına dağılmış semtler, mahaller,
setler, sokaklar, geçitler, köşe başları, hayat tadı
bakımından, hep kıymetleri olan ve birer üstat tarafından konmuşa benziyen isimler taşır. Bunların
her biri insana burada yaşamak sevgisini aşılayan
ve gençlik zamanlarının aşkını hatırlatan büyülü
kelimelerdir. Ötede beride Fıstık ağacı , Bağlarbaşı,
Servilik, Nuhkuyusu, Nakkaş tepesi gibi safvetli ve
şiirli isimler duyulur. İnsan buralarda: “Keşke uzun
bir ömrüm olsaydı da zamanlarımı bu yerler arasında taksim ederek her birinde ayrı ayrı seneler
yaşıyabilseydim!” diyen bir tahassüre dalar.
Bu toz mıntıkasının içinden de, üstümüz başımız
tozlana tozlana, fakat selâmetle geçerek, yine sağda
rum ve ermeni mezarlıklarını bırakır, yavaş yavaş
daha yükseklere çıkardık. Burada çoğu eski ermeni
ailelerine ait büyük köşkleriyle Tophanelioğlu, İstanbul’un hemen her yanından görünen camisiyle
Altunizade, o güzel ve uzun Koşu yolu ve onlarla
birlikte, Çamlıca’nın yüksekliği başlardı. Bu yollarda dakikadan dakikaya âdeta yükseldiğini, gûya
neşesinden çağlayan bir sessiz çalgıya sarılıyor ve
bu ruha kendim de içimden yüksele yüksele varıyormuşum gibi, Çamlıca’yla dolduğumu duyardım.
Artık hep eski bolluk zamanlarında yapılmış büyük
vezir köşklerine rastlanırdı. Sonra, yol ortasında,
sarı duvarlı bir eski mezarlık, bir bahçe içinde “Şeriflerin köşkü”, Sarı kaya yokuşu, ismi bile kadifeli
bir servet ve ihtişam hatıra getiren “Mustafa Fazıl
Paşa köşkü”, ve karşısında, gariptir ki o zamanlarda
bile bu isimle çağırılmasına cesaret olunan “Millet
bahçesi” gelirdi. Biraz ötedeki bir yere lezzetli bir
kısaltışla “Tunusun bağı” denirdi. Bütün bu büyük
köşklerin hemen hepsi bahçeleri içinde ve ağaçları
arasında hususî birer tabiat sahibi gibiydiler. Hemen hepsi de, o zamanlarda bile, artık tahakkuk
etmemiş hülyaların eski yuvalarına dönmüşler ve
sükût içinde, kanatlarını kapayarak, boyunlarını
büken kuşlar gibi susmuşlardı.
Nihayet, asıl Çamlıca demek olan Kısıklı caddesi,
solda, Büyük Çamlıca, sağda, kısıklı meydanında,
Küçük Çamlıca yolları başlar ve etrafı yine şairane isimler sarardı. Karşımızda uzun Alemdağı
caddesi, sağ tarafta Suphi Paşa’nın kır menekşesi
kokuları ve bülbül sesleriyle meşhur büyük korusu, daha ileride Libâde, korunun arkasından geçen
Bulgurlu caddesi üstünde, sol tarafta, Hanım seddi
denen bir yer vardı ki hakikat, o civardaki köşklerde bulunan hanımlar akşamları buraya gelirler,
asırlık büyük çınarların gölgesinde yerlere serili
ehramlar üstünde otururlardı. Daha sonra Bulgurlu ve Söğütlü çayırı gelirdi ki orada Hüseyin Cahit
Beyin hikâye ettiği köy düğünleri olurdu. Çamlıca’nın bu asıl eteğine gelince bir “alâimüssema”ya
bakar gibi içimde bir kaç hissin birden en şefkatli
renklerle parıldadığını görürdüm. O zaman cidden
bir kurtuluş emniyeti bulur, Üsküdar’dan Çamlıca’ya çıkmak için yorulan manevî kanatlarımın artık çırpınmadığını, düm düz bir sahada uçtuğunu
duyardım. Burası yüksek, ihtişamlı, biraz münzevi
ve başkalarınca unutulmuş ve kendi gönlile biraz
mumyalaşmış gibi bir yer, fakat kendi kendine kâfi
gelen bir bütün şehirdi.
Boğaziçi’nin mavi havasını içtiğim lezzetli bir su
gibi, Çamlıca’nınkini de kokladığım bir çiçek gibi
duyardım. Bunu kimseden duymamış ve kimseye
de sormamış olduğum halde, ben, Çamlıca’nın niçin böyle yüksek ve havasının da bir buhurdandan
yükselen kutsî kokular gibi tesirli ve titrek olduğunu bilirdim. Bu, muhakkak, bütün güzelliklerin
iç içe geçerek birleşmeleriyle, iyi atılmış pamuklar
gibi hâsıl ettikleri bir yükselişti ve biz bütün bu lezzetlerin kabarık sathına çıkmış oluyor, güneşten
âdeta çatırdayan bir tabiata eriyorduk. Ve toprak
feyizlerinin taştığı, her otun boy attığı, her çiçeğin
kokular saldığı, her neşenin açıldığı, her sesin saflaştığı bu yükseklikte tıpkı kaynayan sular üstünde
buğu bulunduğu gibi, sıcaktan, tabiatın nefesinden, çiçeklerin buhurdanlarından tüten kokulardan, güneşin parıltısından, böcek seslerinden ve
bütün hayat hazlarından doğma bir buğu içinde
yüzüyorduk.
Yazık ki o zamanlar bile Çamlıca’nın inhitat devrinde olduğu söylenirdi ve yaşlı hanımlar bizlere:
“Çamlıca’nın asıl civcivli zamanı Sultan Aziz devrindeydi! Çamlıca’yı asıl o zaman görmeliydin!”
derlerdi. Biz ancak onun bağ bozumuna yetişmiştik. Filhakika bütün eski köşklerin şimdi ihtiyarlıktan çöktükleri meydandaydı. O zamanlar bile,
Çamlıca, penbe hotozları altında saçları ağarmaya
başlayan, artık orta yaşlı kadınların hiç bir kıskançlığını celbetmeyen ve genç ya-şındakilerinse vaktindeki şöhretine şaştıkları bir eski zaman güzeline
dönüyordu.
Fakat o zamanlar, bu eski Çamlıca’nın şöhreti daha
henüz kıvılcımlı külleri arasında yeni sönüyor,
yaşlıların hâtıralarla dolu gönüllerinde yeni soğu-
yordu. Daha hâlâ Çamlıca’nın mazisini bilenler ve
söyliyenler çoktu. Bu eski zaman adamlarının birine “Çamlıca da sanki nedir?” deseniz bir kâfirin
küfrünü duymuş gibi: “Çamlıca mı? Allah!..” diyecek ve gönlüne hücum eden muhabbetli hâtıralarla
gözleri yaşaracaktı!
Tâ eskiden, Çamlıca demek, hem çam, hem fıstık
ağaçlarile dolu büyük korular demekmiş. İnsanlar burada ulu uğultularını ve engin kokularını
duydukları bu yüksek huylu ağaçlar altında huşû
ile dolaşırlarmış! Daha, bir itilâya benzeyen aşkı
duyanlar bu yüksek tepenin cazibesine tutularak
buraya gelirler ve bu mülhem tepe onlara aşkın ve
ebediyetin kudsiyetini öğretmiş gibi burada birbirlerine vefa ve sadakat yeminleri ederlermiş! Sonradan Büyükada’nın olduğu gibi, burası âdeta aşka
mevkuf bir yermiş! Bütün İstanbullular’ın Çamlıca’ya ait mutlaka bir gönül hâtırası olurmuş!
Daha, Çamlıca demek, bütün Osmanlı devrinin
son ihtişamları demekti. Çamlıca demek Sultan
Aziz devrinin atları, arabaları, avları, köşkleri, debdebesi ve tantanası demekti. Daha, Çamlıca demek,
bir evliyaya benzeyen ihtiyar Sami Paşa’nın bir
dergâha benzeyen kalabalık köşkü, seslerini hâlâ
uğultulu rüzgarlar gibi duyduğumuz Namık Kemal-Sezayi neslinin bu semte methiyelerile verdiği
mânalar, hürriyet şairi Abdülhak Hâmid’in Suphi
Paşa korusundaki kayası, bir çok zarafet hâtıraları,
atlar, arabalarla gezilen yerler, Çamlıca demek hâlâ
daha böyle aşk hâtıraları ve şiirli, güzel ve biraz baş
döndürücü bir semt demekti. Bütün bunlar Çamlıca’nın daha unutulmamış mazisini örüyor, dokuyordu.
O zaman Çamlıca’nın bir cazibesi daha tamamen
millî olmasıydı. Filhakika Büyükada ve sefaret-hanelerile Tarabya, bir hayli ecnebi yatakları ve şehrin başka yerlerine nisbetle, âdeta yabancı mahalleleriydi. Hattâ, Bebek bile, yadırgatan yabancıları
daha az sayıda ve hıristiyanları daha az şamatacı
olmakla beraber, yine az çok böyleydi. Fakat Çamlıca tamamen Türk ve müslüman bir muhitti. İngilizler’in bir cemiyette seyrek yapılan kusurları
nezaketen görmemezliğe geldikleri gibi buradaki
Türkler de tek tük reayayı görmemezliğe gelebiliyorlardı. Bunların sayısı o kadar azdı.
—Abdülhak Şinasi Hisar,
Çamlıca’daki Eniştemiz’den
H HİSAR, ABDÜLHAK ŞİNASİ
 Abdülhak Şinasi
216
Babası Mahmud Celâleddin Bey, annesi son
Belgrad muhafızı Selim Paşa’nın torunu Neyyir
Hanım’dır.
Çocukluğu, kültürlü bir aile ortamı içinde
bütün örf, âdet ve gelenekleriyle canlı bir şekilde
yaşamakta olan Boğaziçi yalıları ile Büyüakada
ve Çamlıca köşklerinde geçti. Küçük yaştan itibaren bir Fransız mürebbiyeden Fransızca, Tevfik
Fikret’ten de Türkçe dersleri aldı. 1898’de yatılı
olarak Galatasaray Sultânîsi’ne gönderildi. Biraz
da gençlik hevesiyle, 1905 yılı sonlarına doğru
Paris’e gitti; burada önce Jön Türkler’le tanıştı,
daha sonra Ecole Libre des Sciences Politiques’e
kaydolduysa da okulu bitiremedi. Bir süre, daha
ziyade Paris’in sanatçı ve entelektüellerin yaşadığı Quartier Latin’e devam etti, bir kısım sanat
faaliyetlerine katıldı.
1908 yılı sonlarında İstanbul’a geri döndükten sonra Stinnes Şirketi, Osmanlı Bankası Balkan Birliği umumi kâtipliği, Dışişleri Bakanlığı
müşavirliği gibi görevlerde çalıştı. Türk Ocağı,
Pierre Loti Dostları Cemiyeti, İstanbul Enstitüsü
ve Yahya Kemal Enstitüsü gibi kuruluşlarda da
kurucu üye olarak faaliyet gösterdi. 3 Mayıs 1963
günü vefat etti; Merkezefendi Kabristanı’na defnedildi.
Abdülhak Şinasi, Paris’ten İstanbul’a döndüÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ğü zaman buradaki sanat ve edebiyat çevrelerince ilgiyle karşılanmış, o sırada hayatta olan
tanınmış bütün şair ve yazarlarla tanışmıştır.
Edebiyat dünyasında önce Yarın dergisinde Yahya Kemal ve Ahmet Haşim tesiri altında “Saatler
ve Mevsimler” başlığıyla kaleme aldığı ilk şiir denemeleriyle göründü. 1928’den itibaren sohbet,
geçmiş zamanla ilgili hâtıra, seyahat, eski ve yeni
edebiyatçılarla ilgili deneme tarzı yazıları ve edebî sohbetleriyle dikkati çekti.
Uzun süren bir hazırlık devresinden sonra
ancak 1941 yılında yayımlayabildiği Fahim Bey
ve Biz adlı ilk romanı devrin okuyucusu tarafından büyük bir ilgiyle karşılandı. Eser CHP
Hikâye ve Roman Mükâfatı’nda üçüncülük kazanınca yazarın adı geniş bir okuyucu çevresi
tarafından duyuldu. 1942’de Boğaziçi serisini
meydana getirecek kitapların ilki olan Boğaziçi
Mehtapları, iki yıl sonra Çamlıca’daki Eniştemiz
adlı ikinci romanı yayımlandı. Ölümüne kadar
bunları diğer eserleri takip etti.
Çocukluk ve gençlik yıllarını Boğaziçi yalıları ile Çamlıca ve Adalar’daki köşklerde geçiren
Abdülhak Şinasi’nin edebî şahsiyetinin ağırlık
noktasını geçmiş zamanın anlatılması teşkil etmektedir. Eserlerinin çoğunda, Türk milletinin
Boğaziçi’nde asırlarca süren hayat macerası sonucu ortaya koyduğu Boğaziçi medeniyetini
bütün özellikleriyle dile getirmiştir. Türk toplumunda mâzi mirasının inkâr edildiği Cum-huriyet’ten sonraki yıllarda Türk milletinin kendine
has hayat tarzını anlatmış, bir yandan da milletin
varlığının ve bekasının mâzi şuuruna bağlı olduğunu ortaya koymuştur.
Çamlıca’daki Eniştemiz’de Çamlıca’daki bir
köşkte geçen olaylar çevresinde Türk toplumunun bütün örf, âdet ve gelenekleriyle gündelik
hayatını ve eski evleri dolduran manevî havayı
anlatmıştır. Hâtıra türündeki Geçmiş Zaman
Köşkleri’nde de (1956), çocukluk cennetinin
unutulmaz hâtıralarıyla dolu Çamlıca ve Adalar’daki köşkleri hikâye etmiştir.
Abdülhak Şinasi’nin diğer eserleri arasında
Ali Nizamî Bey’in Alafrangalığı ve Şeyhliği (1952)
ile Boğaziçi Yalıları (1954), Geçmiş Zaman Fıkraları (1957), Yahya Kemal’e Veda (1959) ve Ahmet
Haşim (1963) bulunmaktadır.
Kaynakça: Sermet Sami Uysal, Abdülhak Şinasi Hisar, İstan-
HUMBARACI AHMED PAŞA H
bul 1961; Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman,
Ankara 1967, II, 380-399; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri,
İstanbul 1974, II, 1242-1253; Mehmet Kaplan, Edebiyatımızın
İçinden, İstanbul 1978, s. 155-166; Haldun Taner, Ölür İse Ten
Ölür Canlar Ölesi Değil, İstanbul 1979, s. 15-21; Necmettin Türinay, Abdülhak Şinasi Hisar, İstanbul 1988; Taha Toros, Türk
Edebiyatından Altı Renkli Portre, İs-tanbul 1998, s. 151-168.
➢ ABDULLAH UÇMAN
HUMBARACI AHMED PAŞA
(1675-1747)
Üsküdar Ayazma’da Humbarahane
adıyla açtığı bilinen ilk
mühendishânenin bânisi, Fransız asıllı
Osmanlı subayı.
Fransa’da doğdu. Adı Comte de Bonneval’dir.
Askerlik mesleğinde yetişti; katıldığı İtalya ve
İspanyol veraset savaşlarında askerî becerisini
gösterdi. Fransa Kralı XIV. Louis ile arası açılınca ordudan atıldı ve Avusturya’ya sığındı. Burada
Prens Eugen’in maiyetinde kendini gösterdi ve
imparatorun müsteşarlığına getirildi. 1715-1716
Osmanlı-Avusturya savaşlarında önemli başarılar gösterdi. Ancak Başvekil Eugen’le arası açılınca bir süre hapiste yattı, ardından bu ülkeden
de kaçtı. İki yıl kadar Venedik’te kaldıktan sonra
Osmanlı Devleti’ne iltica talebinde bulundu. Bu
isteği barış yanlısı III. Ahmed ve Damadı İbrahim Paşa tarafından kabul görmedi. Saraybosna’da beklerken İslâmiyet’e girdi ve Ahmed adını
aldı. O sırada İstanbul’da çıkan Patrona İsyanı ile
tahta I. Mahmud geçmişti.
Dönemin sadrazamı Topal Osman Paşa kaybedilen yerlerin Avusturya’dan geri alınması için
orduda ıslahat yapılmasını istemekteydi. Mülteci
Ahmed Bey sunduğu raporlarda, düzenli ordunun öneminden, bu arada Fransa ve Avusturya
ordularının yapısından söz etti. Osman Paşa tarafından beylerbeyi payesiyle Humbaracı Ocağı’nı ıslah ile görevlendirilen Humbaracı Ahmed
Paşa, işe maaşlı bir humbaracı birliği kurmakla
başladı. Bu arada Üsküdar Ayazma’da yaptırılan
Humbaracılar Kışlası’nda bu erlere her gün talimler yaptırıyor, ayrıca başta matematik olmak
üzere bazı teknik dersler de veriyordu. Ayrıca
kışlanın yanındaki imalâthanede yeni toplar
ve humbaralar döktürüyordu. Hekimoğlu Ali
Paşa’nın sadrazamlığı sırasında yıldızı daha da
parlayan Ahmed Paşa onun müşaviri olmuştu.
› Humbaracı Ahmed Paşa
Onun siyasî fikir ve görüşlerinden de yararlanmak isteyen Ali Paşa, Fransa’nın Osmanlı ile ittifakına muvaffak olamamıştı.
Fikirleri I. Mahmud tarafından da takdir edilerek kendisine Üsküdar’da bir konak tahsis edildi. Artık devlet politikasında etkili bir isim olarak paşa ve vezirlerden saygı görüyor, debdebeli
bir hayat sürüyordu. Konağı İstanbul’da bulunan
yabancıların toplantı yeri haline gelmişti. Hırslı
ve tatmin olmayan bir karaktere sahip Ahmed
Paşa ise bazı devlet sırlarını ve ileriye dönük düşüncelerini bunlara açıyor, onlar vasıtasıyla da
yabancı elçilikler haberdar oluyordu. Faaliyetlerin daha ziyade Fransa yararına yapan Humbaracıbaşı, 1736’da başlayan Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşlarında serdârıekrem müşaviri olarak
bulundu. Diplomasideki başarısızlığına rağmen
askerî ıslahat girişimlerinde başarılı olan Ahmed
Paşa, savaşların devamından yana bir politika
izliyor, hatta Macaristan halkını ayaklandırmayı
bile düşünüyordu. O sırada Tekirdağ’da ikamet
eden Rakoçi Ferenc, onun ölümünden sonra
ise oğlunu Macaristan prensliğine geçirme girişimlerinde bulunmuş, fakat başarılı olamamıştı.
İstanbul’a dönünce gözden düşen Humbaracı
Ahmed Paşa, maaş alamama bahanesiyle humbaracıların ayaklanması üzerine Kastamonu’ya
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
217
H HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH
 Hüsâmeddin Hüseyin
Şah’ın nesih hatla yazdığı
En’âm-ı Şerif’ten iki sayfa
218
sürüldüyse de, birkaç ay sonra İstanbul’a döndü.
Ancak eski itibarını kaybetti.
Uzun süre İstanbul’da kalmasına rağmen Osmanlı sosyal hayatıyla pek ilgilenmeyen Ahmed
Paşa’nın Beyoğlu’ndaki evi siyasî ve felsefî konuşmaların yapıldığı bir mekân haline gelmişti.
Sunduğu raporlarda Avrupa devletlerindeki gelişmelerden Devlet-i Aliyye’yi haberdar etmekle
önemli iş başaran Ahmed Paşa, Osmanlı Devleti
ile Babürlü devleti arasında ittifak projeleri de
hazırlamış; Anadolu ve Bosna’daki madenlerin işletilmesi, Sakarya nehriyle Marmara Denizi’nin, Akdeniz’le Kızıldeniz’in birer kanalla
birleştirilmesi düşüncelerini yenilemiş; bu arada
Mısır’ın coğrafî durumu itibariyle Uzakdoğu ticaretindeki rolü üzerinde durmuştur.
Hayatının son zamanlarını yeni layihalar yazmakla geçiren Ahmed Paşa, bir yandan da ülkesine dönmenin yollarını arıyordu. Fakat 23 MaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yıs 1747 tarihinde ölünce, Galata Mevlevîhânesi
haziresine gömülmüştür.
Kaynakça: Ahmed Refik, Tesâvîr-i Ricâl, İstanbul 1331, s. 76
vd.; Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhî Tarihi (haz. Mesut
Aydıner), İstanbul 2007, s. 217-221; Niyazi Berkes, Türkiye’de
Çağdaşlaşma, İstanbul 1978, s. 66-68; Mehmed Arif, “Humbaracıbaşı Ahmed Paşa (Bonneval)”, TOEM, III/18 (1328), s.
1153-1157; IV/19 (1329), s. 1220-1224; IV/20 (1329), s. 12821286; Cavid Baysun, “Ahmed Paşa, Bonneval, Hum-baracıbaşı”, İA, I, 199; H. Bowen, “Ahmad Pasha Bonneval”, EI2 (Fr.), I,
300-301; Abdülkadir Özcan, “Humbaracı Ahmed Paşa”, DİA,
XVIII, 352-353.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HÜSÂMEDDİN HÜSEYİN ŞAH
(ö. 965/1557’den sonra)
Ömrünün son döneminde Üsküdar’da
ikamet etmiş ünlü Osmanlı hattatı.
Hüsâmeddin Halîfe olarak da tanınır. Aslen
Amasyalıdır. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlı (Emanet Hazinesi, nr. 355) en’âm-ı
HÜSEYİN AVNİ PAŞA
Kaynakça: Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli
Muallim Rifat), İstanbul 1938-39, s. 56; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 35; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 177; Habîb, Hat ve
Hattâtân, İstanbul 1305, s. 108; Hüseyin Hüsameddin, Amasya
Tarihi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm Arşivi, nr. 3681-3682, IX,
23-25; Muhittin Serin, Hattat Şeyh Hamdullah, İstanbul 1992,
s. 63; M. Uğur Derman, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995, s.
72.
➢ MUHİTTİN SERİN

Hüseyin Avni Paşa
Paşalimanı’ndaki Hüseyin
Avni Paşa Çeşmesi

şerif ketebesinde babasının adı Abdullah olarak
geçmektedir. Hüsâmeddin Hüseyin Şah, Sabancı
Koleksiyonu’nda mevcut kendi yazdığı bir dua
mecmuasının ketebesinde Şeyh Hamdullah’ın
kölelerinden olduğunu belirtmiştir. Ancak Koca
Mustafa Paşa’nın vakfiye defterindeki bir kayda
dayanılarak babasının Kemalpaşazâde Halil’in
oğlu olduğu ileri sürülmüştür (Amasya Târihi,
IX, 23). Hüsâmeddin Hüseyin aklâm-ı sitteyi
Amasya’da Şeyh Hamdullah’tan öğrenerek icazet
aldı. Hocasına olan bağlılığı ve kabiliyeti sayesinde onun yakınlığını kazanarak gözde talebeleri
arasına girdi. Hocasının oğlu Mustafa ile beraber
büyüdü ve bu sebeple hocasından daha çok istifade etme imkânı buldu. Aklâm-ı sittede zamanının güçlü bir hattatı idi. Mevcut örneklerden
nesih hattını hocası kadar güzel yazdığı anlaşılmaktadır. Sultan II. Bayezid’in tahta geçmesinden (1481) sonra Şeyh Hamdullah’la beraber İstanbul’a giden Hüsâmeddin Şah 898’de (1492-93)
Dîvân-ı Hümâyun, 911’de (1505) Hazîne-i Âmire kâtipliğine tayin edildi. Yavuz Sultan Selim’in
tahta geçmesi üzerine (1512) hocası ile birlikte
Alemdağ’da inzivaya çekildi. Emekli olduktan
sonra Üsküdar’da ikamet etti. Ölüm tarihiyle
ilgili farklı rivayetler vardır. Hüseyin Hüsameddin şer’î sicillerde gördüğü bir kayda dayanarak
949’da (1542) vefat ettiğini ileri sürmektedir; ancak hattatın yazdığı bir en’âm-ı şerif ketebesinden onun 965 (1557-58) yılında hayatta olduğu
anlaşılmaktadır. Müstakimzâde Tuhfe’de 1000
(1591-92) yılına kadar ömür sürdüğünü kaydetmişsede bu uzak bir ihtimaldir. Hüsâmeddin
Şah’ın Karacaahmet Kabristanı’nda Şeyh Hamdullah’ın yanına defnedildiği bilinmekle beraber
bugün kabrinin yerini tespit etmek mümkün değildir. Şeyh Hamdullah üslûbunda pek çok eser
vererek talebe yetiştirmiş olan Hüsâmeddin Şah,
bu mektebin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.
Fakat onun İstanbul kütüphanelerinde sadece iki
eseri tespit edilebilmiştir.
H
HÜSEYİN AVNİ PAŞA
(1820- 1876)
Üsküdar Paşalimanı’nda yalısı bulunan
Osmanlı seraskeri.
Isparta’da doğdu (1820). İstanbul’a giderek Harbiye’yi bitirdi. Çeşitli görevlerden sonra 1869’da
getirildiği seraskerlikten Mahmud Nedim Paşa’nın sedâreti sırasında azledildi. Paşalimanı’nda
bir yalısı ve korusu vardı. Isparta’ya sürgün edilÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
219
H HÜSEYİN EFENDİ, ZOR
dikten sonra el konulan yalısı, İstanbul’a döndüğünde kendisine geri verildi. 1876’da dördüncü
defa serasker oldu. Sultan Abdülaziz’in tahttan
indirilme planları Üsküdar Paşa limanı’ndaki yalısında hazırlandı; azlin gerçekleşmesinde başlıca
rolü oynadı. Sultan Murad’ın tahta çıkarılmasından sonra, Mithat Paşa’nın konağındaki bir toplantı esnasında, oraya yapılan baskında Çerkez
Hasan tarafından öldürüldü (16 Haziran 1876).
Yalı ve korusundan başka Paşalimanı caddesinde barok tarzında yaptırdığı bir çeşmesi, İhsaniye’de de bir köşkü vardı.
Kaynakça: Ali İhsan Gencer, “Hüseyin Avni Paşa”, DİA, XVIII,
526-527; Haskan, YBÜ, III, 1083-1085, 1409-1412.
➢ LALE UÇAN
HÜSEYİN EFENDİ, ZOR
(ö. 1726)
Üsküdar doğumlu Osmanlı
müderrislerinden.
 Hüseyin Hâki Efendi
› Hüseyin Hâki Efendi’nin
mezarı
Üsküdar’da dünyaya gelmiş, ilmiye mesleğine
girmiş, eğitimini tamamlayıp Reîsületıbbâ Mehmed Efendi’den mülazım olduktan sonra sırasıyla Şekerzâde Efendi Dersiyyesi ile Pertev Paşa,
Sayyadbaşı ve İbrahim Paşa Sarayı medreselerinde müderrislik yapmıştır.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 615; Sicill-i Osmânî, II, 206.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
HÜSEYİN HÂKİ EFENDİ
(?- 1896)
Şirket-i Hayriye’yi zapturapt altına alan
şirket müdürü.
220
Girit’te doğdu. Ataları adanın fethine iştirak etmiş ve buraya yerleşmişlerdir. Babası Kandiye
eşrafından Cami-i Kebir mütevellisi Mehmet
Emin Efendi’dir. Dokuz yaşında yetim kalınca,
amcası onu Mısır’a yolladı. Hanukah’ta okumuş,
Arapça’dan başka çok iyi Fransızca da öğrenmişti. Akıllı, zeki, çalışkan ve dürüst bir gençti. Mısır Genel Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından Türkçe ve Fransızca hocası olarak saraya
alındı. Kavalalı daha sonra da onu, Yusuf Kâmil
Beyle (Paşa) evlenmiş olan kızı Zeynep Hanım’ın
kethüdalığına getirdi. Onların hizmetinde bulundu ve İstanbul’a geldikten (1853)sonra önce
idare heyetinde yer aldığı Şirket-i Hayriye’nin
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
müdürlüğüne getirildi (1867), bir türlü toparlanamayan şirketi ayağa kaldırıp güçlendirdi,
hizmetlerinden dolayı şirketin ikinci kurucusu
olarak anıldı. 1894 yılına kadar süren müdür ve
idare heyeti başkanlığı boyunca hesapları zapturapt altına aldı, yeni iskeleler kurdu, hizmet kalitesini arttırdı. Ayrıca Boğaz’da iki yaka arasında
araç, malzeme, ağır ve büyük yük, hayvan taşımaktaki zorluğa bir çare olarak ilk araba vapurunun planlanıp ortaya çıkmasını sağladı. Hizmetlerinden dolayı Rütbe-i Bâla’ya nail oldu. Şehir
Hatları, anısını yaşatmak için, 1963’te inşa ettiği
buharlı araba vapuruna onun adını vermiştir.
Zengin bir kimse olan Hüseyin Haki Efendi’nin Üsküdar’da Sultantepe’ye çıkan Servilik
caddesi üzerinde, harem ve selâmlık, üç katlı
ahşap bir konağı vardı. 21 Ocak 1896’da vefat
edince Çavuşbaşı semtinde, bugünkü Boybey
sokağındaki Fenâyî Tekkesi Mescidi haziresine
defnedildi.
Kaynakça: “Hüseyin Haki Efendi”, DBİst.A, VIII, 205; Haskan, YBÜ, I, 188; III, 1364.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
HÜSEYİN HÂLİD BEY H
HÜSEYİN HÂLİD BEY
(1853-1920)
Üsküdar doğumlu Türk mûsıkîsi
bestekârı, kanun icrâcısı.
Üsküdar’da doğdu. Babası Makâm-ı Seraskerî
Muhâsebat Dairesi mümeyyizlerinden Hâfız Saîd
Bey’dir. Küçük yaşta Enderun’a alındı. Burada mûsıkîye olan kabiliyetiyle dikkati çekti ve kısa sürede
Muzıka-i Hümâyun’a geçti. İyi bir mûsıkî eğitiminin ardından sarayda “müezzin-i şehrîyâri”ler
arasına alındı. Muhtemelen Sultan II. Abdülhamid
döneminde “sermüezzinlik” gö-revine getirilen
Hâlid Bey, bu görevinde “kolağası” rütbesinde iken
emekliye ayrıldı ve Nuhkuyusu’ndaki evinde hayatını sürdürdü. 1920’de vefat etti. Karacaahmet Mezarlığı’nın Duvardibi mevkiinde Selimiye Tekkesi
karşısındaki kısmına defnedildi. Eserlerinde Türk
mûsıkîsi makam ve usullerini kullanmasıyla tanınan ilk operet bestekârlarından Binbaşı Kemâni
Ali Haydar Bey, Hüseyin Hâlid Bey’in ağabeyidir.
Dönemin şöhretli mûsıkîşinaslarından olan
Hüseyin Hâlid Bey, saraydaki görevleri sebebiyle
“MüezzinHâlid” ve “Müezzinbaşı Hâlid Bey” olarak da anılmaktaydı. Bestekârlığının yanı sıra iyi
bir mûsıkî hocası ve kanun icrâcısıydı. Altunîzâde
Camii imamı Bulgurlulu Hâfız Hüsnü Efendi ile
kendisinden kanun dersleri alan ünlü mûsıkî nazariyatçısı ve bestekâr Abdülkadir Bey (Töre) önemli
talebelerindendir. Dinî ve dindışı mûsıkî sahasında bestelediği eserlerinden ancak ilâhi, tevşih, saz
semâisi ve şarkı formlarındaki yirmiye yakını günümüze ulaşabilmiştir. Bunlar arasında “Rahmedip hâl-i dil-i sûzânıma” ve “Boş değildir sevdiğim
nâz ettiğin” mısrâlarıyla başlayan sûzinâk şarkıları, “Sadr-ı cem’il-mürselîn sensin yâ Resûlallah”
mısrâıyla başlayan dügâh tevşihiyle, “Kuldan sana
lâyık n’ola” mısrâıyla başlayan hümayûn ve “Lutfet
bana ey Gaffar” mısrâıyla başlayan tâhir makamlarındaki ilâhileri en meşhur eserlerindendir.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İstan-bul 1943, II, 633, 645; Mahmud Ragıp Gazimihal, Türk
Askerî Muzıkaları Tarihi, İstanbul 1955, s. 104; TRT Türk Sanat
Müziği Sözlü Eserler Repertuarı (Alfabetik), Ankara 1995, s. 72,
79, 128, 188, 296, 297, 351, 370; Gültekin Oransay, “Yayınlanmış
Türk Din Mûsıkîsi Sözlü Anıtlarının Ezgileyicileri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 3
(1977), s.183; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 321; Nuri Özcan, “Hüseyin Hâlid Bey”, DİA,
XVIII, 548.
➢ NURİ ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
221
H HÜSEYİN KÂZIM KADRİ
 Hüseyin Kâzım Kadri
HÜSEYİN KÂZIM KADRİ
(1870-1934)
Beylerbeyi’nde oturmuş Türk fikir ve
siyaset adamı; dilci.
222
İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (1870). Babası
Trabzon valisi Kadri Paşa’dır. Beylerbeyi Sıbyan
Mektebi’nde başladığı eğitimini Soğukçeşme Askerî Rüştiyesi’nde sürdürdü. Ardından Mülkiye
Mektebi’nin İdâdî kısmına girdiyse de babasının
Aydın’a tayini sebebiyle İzmir’de İngiliz Ticaret
Mektebi’ni bitirdi. İstanbul’a dönüşte babasından
Arapça ve Farsça okudu. Maliye Mektubî Ka-lemindeki memuriyeti (1889) sırasında Doğu ve
Batı dillerinde ihtisas sahibi Bedros Keresteyican
Efendi’den Uygur, Çağatay ve Kazan lehçeleri
üzerine dil dersleri aldı. Kalemlerdeki görevleri
devam etti. Bir süre Darüşşafaka’da astronomi
hocalığı yaptı. Tevfik Fikret’le tanışınca onun
şahsiyeti ve fikirlerinden etkilendi. II. Abdülhamid dönemi idaresinden memnuniyetsizliği
sebebiyle bir ara Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit’le Yeni Zelanda’ya yerleşmeyi, orada bir köy
kurarak yaşamayı planladılarsa da bu düşünce
gerçekleşmedi. İttihat ve Terakki’ye üye oldu.
II. Meşrutiyet’ten sonra Tevfik Fikret ve Hüseyin Cahit’le Tanin gazetesini çıkardı. 1909’dan
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
sonra Serez mutasarrıflığı, Halep valiliği, İstanbul şehreminliği, Selanik valiliği, Saruhan Mebusluğu ve tekrar Selanik valiliği görevlerinde
bulundu. Bu görevleri sırasında İttihat ve Terakki’nin idare usulüne itirazları oldu. Sonunda
partiden ayrılarak Birinci Dünya Savaşı başlarında Beyrut’a çekildi. Suriye’nin elden çıktığı
1918’e kadar orada kaldı. Büyük Türk Lugatı’nın
hazırlıklarıyla meşgul oldu. İstanbul’a dönünce
tekrar siyasete atıldı. Mec-lis-i Mebusan’a Aydın
milletvekili olarak girdi. Tevfik Paşa kabinesinde Ticaret ve Ziraat nazırlıklarında bulundu.
Ankara hükümeti ile görüşmek için giden heyet
içinde yer aldı. 1921’den sonra hiçbir resmî görev
kabul etmedi. Kendi çalışmalarıyla meşgul oldu.
Kitaplarını sağlığında Üsküdar Selimağa Kütüphanesi’ne bağışladı. 17 Ocak 1934’te dinlenmek
üzere gittiği Tarsus’ta vefat etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Beylerbeyi Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Dedesi Hacı Ethem Paşa’nın Üsküdar’da bir
yalısı vardı. İstanbul dışında uzun süreli görevlerde bulunması, zaman zaman İstanbul’un farklı
semtlerinde oturmasına rağmen doğup büyüdüğü Beylerbeyi ile ilişkisi hayatı boyunca sürdü.
1920’li yılların başında Mimar Kemalettin Bey
tarafından kendisi için inşa edilen ve Beylerbeyi–Çengelköy arasında Yalıboyu caddesi numara
otuz altıda bulunan yalısına taşındı ve ölümüne
kadar burada yaşadı. Kendi adıyla anılan yalısı
ölümünden sonra Alman misafirhanesi olarak
düzenlendi, daha sonra restoran olarak kullanılmaya başlandı.
Hak ve Hakikat, Felaha Doğru, İstikbâle Doğru, On Temmuz İnklâbı ve Netâici, Yirminci Asırda Müslümanlık, Nuru’l-Beyan-Kur’ân-ı Kerim’in
Türkçe Tercümesi gibi yayımlanmış eserleri vardır. Eserlerinin çoğunda Şeyh Muhsin-i Fâni
takma adını kullanmıştır. En önemli çalışması
Büyük Türk Lugatı’dır (I-II, İstanbul 1927; III-IV,
1943-1945). Kızı Rikkat Kunt tarafından Türk
Petrol Vakfı’na bağışlanan yazmaları arasındaki
hatıratı Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Hatıralarım
adıyla yayımlanmıştır (1991).
Kaynakça: Hüseyin Kâzım Kadri, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e
Hatıralarım (haz. İsmail Kara), İstanbul 1991; Rekin Ertem,
“Hüseyin Kâzım Kadri”, TDEA, IV, 300-302; Nurettin Albayrak, “Hüseyin Kâzım Kadri”, DİA, XVIII, 554-555.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
İ
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
İBNÜRREFİK AHMET NURİ
(1874-1935)
Üsküdar doğumlu tiyatro yazarı.
Babasının Üsküdar’daki büyük yalısında doğdu (1874). “Sekizinci” soyadını, çok sevdiği bir
oyunundan aldı. Feshane Nâzırı Mehmet Refik
Bey’in oğludur. Galatasaray Sultânîsi’ni bitirdi.
Öğrenciliği sırasında Güllü Agop’un Osmanlı
Tiyatrosu’nda seyrettiği oyunları tiyatroya ilgisini arttırmıştır. Arkadaşlar arasında kurdukları mahalle tiyatrosunda ramazan geceleri ko
nu komşuya temsiller verdiler. Nâmık Kemal’in
Zavallı Çocuk dramı ile kendi yazdığı Çoban
Kızı adlı komedisini tekrar tekrar oynadılar. Hariciye Nezareti mektubî kaleminde, Karantina
İdaresi muhasebe kaleminde çalıştı. 1908’den
sonra zaman zaman sahneye de çıktı; Dârülbedayi’nin ikinci kuruluşunda bir süre yönetim
kurulu üyesi oldu. Arkadaşlarıyla beraber Kadıköy’de Yeni Tiyatro adıyla kurduğu topluluk
uzun ömürlü olmadı. 1924’te Karantina İdaresi’ndeki görevinden emekliye ayrıldı. Mahmut
Yesari ve Reşat Nuri ile beraber Kelebek dergisini çıkardı. Ankara Halkevi Tiyatrosu’nda başladığı (1932) rejisörlük görevini ölümüne kadar (6
Mart 1935) sürdürdü.
Çoban Kızı adlı denemesinden sonra Fransız
yazarlardan uyarladığı ellinin üzerinde vodvil
ve komedi tarzında oyun, Ahmet Vefik Paşa’nın
› İbnürrefik Ahmet Nuri
uyarlamalarından sonra Türk tiyatro tarihinde ikinci sırada gelmektedir. Hisse-i Şayia, Asri
Hülyalar, Çürük Merdiven bunlardan bazılarıdır. Uyarlama olmayan tek uzun komedisi Sivrisinekler’dir.
Kaynakça: “Sekizinci, İbnürrefik Ahmed Nuri”, TDEA, VII,
492; “İbnürrefik Ahmet Nuri”, TBEA, I, 429.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
223
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
İ İBRAHİM EDHEM PAŞA
 İbrahim Edhem Paşa
İBRAHİM EDHEM PAŞA
(1818-1893)
Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii
avlusunda medfun Osmanlı sadrazamı.
224
Rum bir ailenin oğlu olarak Sakız adasında
dünyaya geldi. 1821 Rum ayaklanması sırasında
küçük yaşta İstanbul’a getirildi ve Koca Hüsrev
Paşa tarafından satın alınarak evlat edinildi. İyi
bir eğitim aldı; bu arada Paris’e gönderilerek
madencilik üzerinde eğitimini derinleştirdi. Ayrıca bilgisini geliştirmek için bir süre Avrupa’da
dolaşan İbrahim Edhem, devlet görevine Dâr-ı
Şûrâ-yı Askerî’de başladı. Daha sonra çeşitli yerlerde maden müdürlüklerinde ve başmühendisliklerinde bulundu. Mâbeyn-i Hümâyun’daki
görevi sırasında Sultan Abdülmecid’e Fransızca
dersleri veren İbrahim Edhem daha sonra Encümen-i Dâniş ve Tanzimat Meclisi üyelikleri
yaptı. 1853-1856 Kırım Harbi sırasında Sırbistan ve Kırım’da incelemelerde bulundu. 1856’da
vezirlikle hâriciye nazırı olan Edhem Paşa, başarısızlığı sebebiyle ertesi yıl görevinden alındı. İki
defa ticaret nazırı yapıldıysa da, bazı meselelere
vakıf olmadığı gerekçesiyle azledildi. Daha sonra Meclis-i Vâlâ üyeliği, Maârif nazırlığı, Tırhala
ve Yanya valiliği, Şûrâ-yı Devlet üyeliği, Dîvân-ı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ahkâm-ı Adliyye nazırlığı, Nafia ve Ticaret nazırlığı görevlerinde bulundu. 1876’da Berlin sefirliği ile Almanya’ya gönderildi.
Aralık 1876’da İstanbul’da toplanan Tersane
Konferansı’nda Osmanlı Devleti’ni temsil etti.
Aynı yıl Şûrâ-yı Devlet başkanı oldu ve Şubat
1877’de sadrazamlığa getirildi. Doksanüç Harbi
diye bilinen 1877-1878 Osmanlı–Rus Savaşı’nda
yetersiz kalınca görevinden alındı. Bir süre
Viyana’da sefirlik yaptı; 1883’te dâhiliye nazırı oldu. 20 Mart 1893 tarihinde öldü. Üsküdar
Mihrimah Sultan Camii avlusundaki türbesine
defnedildi.
Fransızca ve Almanca bilen İbrahim Edhem
Paşa dönemin ilmî dergilerinden Mecmua-i
Fünûn’da alanıyla ilgili makaleler yazmış; Rasathâne ve Matbaa-i Âmire’yi ıslaha çalışmış;
Dârüşşafaka’nın kurulmasında önemli rol oynamıştır. Ahmed Vefik Paşa ile birlikte Usûl-i
Mi’mârî-i Osmânî’yi 1873 sergisi için hazırlamıştır. Oğulları Osman Hamdi, Halil Edhem
ve İsmail Galib beyler arkeoloji, müzecilik ve
meskûkât alanlarında önemli çalışmalar yapmış şahsiyetlerdir. Ailesinden Prof. Dr. Edhem
Eldem halen Boğaziçi Üniversitesi’nde öğretim
üyesidir.
Kaynakça: İbnülemin, Son Sadrıazamlar, I, 600-635; Mehmet
Zeki Pakalın, Son Sadrazamlar ve Başvekiller, İstanbul 1942, I,
403-477; İ. H. Uzunçarşılı, “İbrahim Edhem Paşa Ailesi ve Halil Edhem Eldem”, Halil Edhem Hatıra Kitabı, Ankara 1948, s.
67-70; Mahir Aydın, “Edhem Paşa, İbrâhim”, DİA, X, 418-419.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
İBRAHİM HİLMİ PAŞA
(1747-1825)
Üsküdar doğumlu Osmanlı sadrazamı.
Atik Valide civarında doğdu. Yeniçeri olan babasının yolunda giderek bu ocağa girdi ve kısa
sürede yükselerek 1804’te yeniçeri ağalığına getirildi. İki yıl sonra sadrazamlığa getirilen İbrahim Hilmi Paşa o sıralarda başlayan OsmanlıRus savaşı için sefere çıktı. Bu arada Sırbistan’da
isyanlar çıkmış, Belgrad kaybedilmiş, İstanbul’da da Kabakçı Mustafa önderliğinde büyük
bir ayaklanma patlak vermiş, III. Selim tahttan
indirilmişti. Yeniçerilerin de ayaklanması üzerine Hilmi Paşa bir süre gizlenmiş, bu arada
sadaretten alınmıştır. Daha sonra Selanik ve
Bosna valisi olan İbrahim Paşa bilahere Girit’e
İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ İ
gönderilmiş, ardından İçel, Adana, İstanköy,
Hanya ve Eğriboz’da görev yapmış, 1825 yılında ölmüştür. Mezar şahidesinin bulunduğu yer
İstanbul Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler
Tekkesi civarında olduğuna göre buraya defnedilmiş olmalıdır. Annesi Ümmügülsüm Sultan
Üsküdar’da Çavuşdere Mahallesi’nde bir çeşme
yaptırmıştır.
Kaynakça: Abdülfettah Şefkat Efendi, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271, s. 13-15; Sicill-i Osmânî, I, 154; Konyalı,
Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1977, II, 117; Danişmend, Kronoloji,
V, 69; Haskan, YBÜ, II, 762; Kemal Beydilli, “İbrâhim Hilmi
Paşa”, DİA, XXI, 318-319.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
İSMAİL GALİB BEY
(ö. 1895)
Üsküdar’da Mihrimah Sultan Camii
mezarlığında medfun nümizmat.
1847 yılında İstanbul’da doğdu. Sadrazam İbra
him Edhem Paşa’nın oğludur. Uzun süre devlet
memurluğu yapmış, bir süre de Şûrâ-yı Devlet
üyeliğinde bulunmuştur. Girit vali müşavirliğinden döndükten sonra 1895’te İstanbul’da ölmüş,
babasının Üsküdar Mihrimah Sultan Camii haziresindeki türbesine gömülmüştür.
İsmail Galib Bey adını daha ziyade meskûkât
(nümizmatik) alanında duyurmuştur. Büyük
bir para koleksiyonunun sahibi olan Galib Bey,
Arap ve Türk İslâm devletlerinin paralarına dair
bu sikkeleri yazdığı ve yayımladığı eserlerle ilim
dünyasının hizmetine sunmuştur. Daha sonra
bu koleksiyonlar Darphâne-i Âmire tarafından
satın alınmıştır.
Kaynakça: İbrahim Alâeddin Gövsa, Meşhur Adamlar: Hayatları-Eserleri, İstanbul 1933-1936, I, 147; J. H. Mordtmann,
“Gâlib, İsmâil”, İA, IV, 710; Mahmut H. Şakiroğlu, “İsmâil Galib”, DİA, XXIII, 100-101.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
İSMAİL HAKKI BEY, BAHRİYELİ
(1863-1926)
Deniz ressamı olarak tanınır; Üsküdar
doğumludur.
Üsküdar’da doğdu (1863). Babası arabacılar
veya aynacılar kâhyası Hacı Ali Efendi’dir. Çocukluğu Üsküdar’da geçti. 1880 yılında sınavla
Bahriye’nin İdâdî kısmına girdi. 1884’te girdiği
Harbiye kısmını 1886’da tamamladı. Bahriye İn-
› İsmail Hakkı Bey, Hoca Ali
Rızâ Bey ve çocuklarıyla
şaat Dairesi’nde görev aldı. Ejder torpidosunun
yapımına nezaret etmek üzere Kiel’e gitti (1888).
Bu görevi sırasında gösterdiği başarıdan dolayı
gönderildiği Almanya’da iki yıl boyunca bilgi ve
görgüsünü arttırdı. Dönüşte yönetimi rahatsız
eden fikirlerinden dolayı bu sefer İstanbul’dan
uzaklaştırılmak amacıyla tekrar Almanya’ya
gönderildi (1895), maaşı ödenmediği için bir
resim atölyesinde çalışarak resim çalışmalarını
ilerletti. 1897’de ordudan istifa etmek zorunda
kaldı. 1908’e kadar Hamburg’da gemi tezgâhlarında sivil olarak mühendislik yaptı. Meşrutiyet’in ilânından sonra yurda döndü, kıdemine
göre rütbesi geri verildi. 1911 yılında yarbaylığa
terfi etti. 1914 yılında kendi isteğiyle emekliye
ayrıldı. Paşabahçe’de bir deniz motoru tezgâhı
kurarak resim çalışmalarını sürdürdü. 19141920 arasında Almanya’da yayınlanan Illustrierte Zeitung dergisinin İstanbul muhabirliğini
yaptı. Bu dergide çıkan “Çanakkale Müdafaası”
gibi desenleri kuvvetli eserlerindendir. Müdafaa-i Milliye Cemiyeti adına da tablolar yaptı.
1918’de Viyana Resim Sergisi’ne “Yavuz Zırhlısı”, “Sahil Nöbetçisi”, “Çengelköy Tepelerinde”
ve “Portre” adlı eserleriyle katıldı.
3 Aralık 1926’da Paşabahçe’deki evinde vefat
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
225
İ İSMAİL HAKKI BURSEVÎ
 Bahriyeli İsmail Hakkı Bey
etti. Paşabahçe Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Ressam Üsküdarlı Hoca Ali Rızâ Bey’in kayınbiraderidir. Türk resim tarihinde deniz ressamı
olarak tanınır. Suluboya, guaş, karakalem, pastel
ve yağlıboya teknikleriyle gemi resimleri, deniz savaş resimleri yaptı. Desen ve teknik bilgisi, renk uyumu birbirini tamamlayan; denizin
her türlü halini ustaca resmeden eserler ortaya
koydu. Millî Kütüphane koleksiyonu ve Deniz
Müzesi’nde eserleri mevcuttur. Özellikle deseni
güçlü bir ressam olarak tanınır.
Kaynakça: Rasim Ünlü, “Bahriyeli İsmail Hakkı Bey”, Deniz
Tarihimizde İz Bırakanlar, Türbe ve Mezarları 2, Ankara 2008,
s. 339-375; Ahmet Kâmil Gören, “İsmail Hakkı (Bahriyeli)”,
YYOA, I, 670-671.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
İSMAİL HAKKI BURSEVÎ
(1653-1725)
Bir süre Üsküdar’da yaşamış meşhur
Celvetî şeyhi, müfessir, şair.
226
Günümüzde Bulgaristan’da bulunan Aydos’ta doğdu (1653 Ekim). Edirne’ye giderek
(1074/1664) fıkıh ve kelâm okudu; hüsn-i hat
öğrendi. İstanbul’da bulunan Şeyh Osman Fazlı’nın yanına gönderildiğinde ona intisap etti.
Farsça’sını ilerletirken, meşhur hattat Hâfız Osman’dan da meşk etti. Zeyrek Camii’nde halvetini tamamladıktan sonra şeyhinin yerine vaaza
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
çıktı. Şeyhin halifesi sıfatıyla Üsküp’e gönderildi
(1675). Şeyh Mustafa Uşşâki’nin kızı ile evlendi
(1676). Vaazlarında şehrin müftüsüyle bazı ileri
gelenleri eleştirince huzuru kaçtığından davet
edildiği Usturumca’ya gitti (1682). Şeyhi kendisini Edirne’ye çağırarak Fusûsü’l-hikem okuttuğu sırada Bursa’daki halife vefat edince Bursa’ya
gönderildi (1685).
Ulucami’de ve diğer bazı camilerde yaptığı
vaazlarda Kur’ân-ı Kerîm’i tefsir etmeye başladı.
Vaazlarına tasavvufî yorumlar ve şiirler ekleyip bunları Arapça yazarak ünlü tefsiri Rûhu’lbeyân’ı hazırladı. Kıbrıs’ta sürgünde olan Osman
Fazlı’yı ziyaret ettiğinde şeyhi, onu yerine halife tayin etti. Askerin moralini yükseltmek için
II. Mustafa’nın daveti üzerine katıldığı I. ve II.
Avusturya seferlerinde yaralandı (1696). Hacca
giderek, yedi ay kadar Mekke ve Medine’de kaldı.
1710’da ikinci defa hac niyetiyle yola çıktığında
İstanbul’dan İskenderiye’ye, oradan da Kahire’ye
gitti. İki aydan fazla kaldığı Mısır’da ulemâ, tasavvuf erbabı ve halkla yakınlık kurdu; aralarında Ezher müderrislerinin bulunduğu bazı kişilere icâzetnâme verdi. Hac dönüşü İstanbul’da iki
buçuk ay kalıp Bursa’ya gitti. 1720’de Üsküdar’a
yerleşip üç yıl kadar Ahmediye Camii’nde cuma
vaizliği yaptığından Üsküdârî diye de anılmıştır.
Bursa’da kendi imkânlarıyla bir cami inşa
ettirip burada irşad faaliyeti ve eser telifini sürdürdü. 9 Zilkade 1137’de (20 Temmuz 1725)
Bursa’da vefat etti. Kabri Tuzpazarı’nda yaptırdığı caminin kıble tarafındadır. Uzun süre Bursa’da yaşadığından Bursevî diye tanınan İsmail
Hakkı, bütün tasavvuf çevrelerinde geniş kabul
görmüş, pek çok eser yazmış ve birçoğu basılmıştır. Âlim, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ekolüne
bağlı bir mutasavvıf, mürettep divan sahibi bir
şairdir. Nazmı nesrinden daha sade olup dili,
külfetsizdir. Âyet-hadis iktibasları, atasözleri,
kısas-ı enbiyâ ve kerâmet-i evliyaya dair telmihlerle şiirlerini zenginleştirmiştir. İyi bir bestekâr
da olan İsmail Hakkı, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin
bazı ilâhileriyle kendi şiirlerini bestelemiştir.
Yüzden fazla olduğunu belirttiği manzum ve
mensur eserlerinin çoğu Türkçe, bazıları Türkçe ve Arapça karışık, kırk kadarı ise Arapça’dır.
En önemli eseri Rûhu’l-beyân fî tefsîri’1-Kur’ân
adlı tasavvufî tefsirdir. Eserin Tenvîrü’l-ezhân
İSMET EFENDİ, FINDIKLILI İ
min tefsîri Rûhi’l-beyân adıyla yapılan özeti (Dımaşk 1988) Türkçe’ye de çevrilmiştir (İstanbul
1995-1996). Sûre ve âyet tefsirleriyle bazı hadislerin şerhlerini yapan İsmail Hakkı’nın beğenilen bir eseri de Muhammediye şerhi olan
Ferâhu’rrûh’tur (İstanbul 2000). Şeyhi Osman
Fazlı’nın hayatı, kerametleri, eserleri yanında
kendisiyle ilgili bilgiler de verdiği Tamâmü’lfeyz fî bâbi’r-ricâl adlı kitabı üzerine çalışılma
yapılmıştır. Silsilenâme-i Celvetiyye, (İstanbul
1291), Kitâbü’l-Hitâb (İstanbul 1256), Kitâbü’n-Necât (İstanbul 1290), Şerh-i Usûlü’l-aşere
(İstanbul 1256), Kenz-i Mahfî (İstanbul 1290),
Tuhfe-i İsmâiliyye (İstanbul 1292), Tuhfe-i Atâiyye (İstanbul 1304) gibi tasavvufî eserleri basılmıştır. Üzerinde çalışma yapılıp yayımlanan
eserleri arasında Kitâbü’n-Netîce (I-II, İstanbul
1997); Kitâbü’l-envâr da vardır (İstanbul 1999).
İmam Nevevî’nin kırk hadisinin Türkçe tercüme
ve şerhi olan Şerhu’l-Erbaîn (İstanbul 1253) çok
basılmış bir eseridir.
Edebî eserlerinin en önemlilerinden biri
olan Divan’ı (Bulak 1257; İstanbul 1288) bir incelemeyle beraber yayımlanmıştır (Bursa 2000)
Mi’râciyye ise (İstanbul 1267) muhtevası, dili
ve terennüm ettiği yüksek duygularla Türkçe
mi’râciyyeler arasında seçkin bir yere sahiptir.
Kaynakça: Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî, Bursa 1332,
s. 126-135; Hüseyin Vassâf, Sefîne, III, 37-56; a.mlf., Kemalnâme-i İsmail Hakkı (Bursevi Biyografisi) (haz. Murat Yurtsever) Bursa 2000; Bursalı Mehmed Tâhir, Mevlânâ eş-Şeyh
İsmâil Hakkı el-Celvetî, İstanbul 1329; Mehmet Ali Ayni, Türk
Azizleri I : İsmail Hakkı, İstanbul 1944; Sâkıb Yıldız, “Türk
Müfessiri İsmail Hakkı Burûsevî’nin Hayatı”, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 1 (1976), s. 103-126;
Mustafa Kara, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1993, II,
143-149, 152-161; Ali Namlı - Murat Yurtsever, “İsmail Hakkı
Bursevî”, DİA, XXIII, 102-109.
➢ MUSTAFA UZUN
İSMAİL PAŞA, DEBRELİ
(1857-1910)
Beylerbeyi’nde yalısı olan Osmanlı
mebusu.
Debre’de (Arnavutluk) doğdu (1274/1857). Münevver Ayaşlı’ya göre celepçilikle zengin oldu.
Debre’de Osmanlı mebusu iken Selanik’teki ordunun et ihtiyacını karşıladı, bu gibi hizmetleri
karşılığında üstün liyakat nişanları ve paşalık
rütbesi ile taltif edildi. II. Abdülhamid devrinde
› Debreli İsmail Paşa
ordu müteahhitliği yaptı. Rumeli’nin Osmanlı
Devleti’nin elinden çıkması üzerine İstanbul’a
geldi ve Beylerbeyi’ne yerleşti. 1910 yılında
Debre’de bir hükümet nutku söylerken kalp krizi
geçirerek vefat etti, Debre’deki aile mezarlığına
gömüldü.
Beylerbeyi Camii’ne bitişik yalısını 1900’lü
yıllarda Mebâni-i Hayriye Müdürü Server
Bey’den aldı. Ayrıca Küplüce’nin üstü ve Çamlıca’nın etekleri arasında yer alan Tomruk suyunun bulunduğu yere kadar uzanan çiftliği de
Tantavizâdeler’den satın alarak buraya yerleşti.
Yalısı birkaç defa tadilat gördü ancak 14 Mart
1893 gecesi çıkan bir yangınla ortadan kalktı.
Aslına uygun olarak yeniden inşa edilen yapı
otel olarak hizmet vermektedir.
Kaynakça: Münevver Ayaşlı, Dersaadet, Ankara 1975, s. 218219; Baraz, Beylerbeyi, I, 228-231; Orhan Erdenen, Boğaziçi
Sahilhaneleri I: Anadolu Yakası, İstanbul 2006, s. 303-304;
Emine Önel, “İsmail Paşa Yalısı”, DBİst.A, IV, 215.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
İSMET EFENDİ, FINDIKLILI
(ö. 1904)
Karacaahmet’te medfun Yıldız Sarayı
kütüphanecisi ve Şakåik’ın son
müzeyyili.
İstanbul’da Fındıklı’da doğmuş (1845) ve buraya
izafetle “Fındıklılı” diye anılmıştır. Menâkıb ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
227
İ İZ, ABDULLAH MAHİR
 Mahir İz
› Üsküdar Altunizade'de
Mahir İz Caddesi ve tabelası.
biyografiye duyduğu büyük ilgiden dolayı askerî
idâdîdeki eğitimini yarıda bırakarak alay kâtipliği görevinde bulunmuş ve buradan emekli olmuştur. Bir süre Yıldız Sarayı Kütüphanesi’nde
çalışmış, 14 Aralık 1904 tarihinde ölünce babasının Üsküdar’da Karacaahmet’te bulunan kabri
yanına defnedilmiştir.
Hayatı boyunca mezarlık mezarlık dolaşan,
görüştüğü ünlü kişilerden duyduklarını yazan
İsmet Efendi zamanla âdeta canlı tarih ve ayaklı
kütüphane haline gelmiştir. İbnülemin Mahmud
Kemal kendisine “Kāmûs-ı meşâhîr” unvanını
vermiştir. Ünlü biyograflardan Ali Emîrî Efendi,
Bursalı Mehmed Tahir ve adı geçen İbnülemin
kendisinden istifade etmiş biyografi yazarlarıdır. İsmet Efendi’nin en ünlü eseri Tekmiletü’şŞakāik fî Hakk-ı ehli’l-hakāik’tır. Şeyhî Mehmed
Efendi’nin Atâî zeyli ünlü Vekāyiü’l-fudalâ’sının
zeyli olan bu eser müellifinin beyanına göre,
sekiz ciltten oluşuyor ve 1730-1896 yılları arasında yaşamış ulemanın biyografilerini ihtiva
ediyordu. Ancak bu kapsamlı eser 1896 Fındıklı
yangınında yanmış, günümüze sadece müellifin
Sultan II. Abdülhamid’e sunduğu cilt kalabilmiştir. Tek yazma nüshası İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde bulunan eser 1989
yılında Abdülkadir Özcan tarafından giriş ve
önsöz ilavesiyle Şakāik-ı Nu’maniye ve Zeyilleri
adlı külliyâtın beşinci cildi olarak yayımlanmıştır. İsmet Efendi’nin beyanına göre, Atrabü’lâsâr ile Tuhfe-i Hattâtîn zeyilleri de yine bu yangında kül olmuştur.
Kaynakça: İbnülemin, Kemâlü’l-İsme, İstanbul 1328; Osmanlı Müellifleri, III, 109; Abdülkadir Özcan, “İsmet Efendi,
Fındıklılı”, DİA, XXIII, 139-140.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
İZ, ABDULLAH MAHİR
(1895-1974)
Yakın devrin sohbet ve eserleriyle
çevresini etkilemiş şahsiyetlerinden;
Bağlarbaşı’ndaki Yüksek İslâm Enstitüsü
hocalarından.
228
İstanbul Beykoz’da doğdu (28 Ocak 1895). Babası Külâhîzâdeler adlı ilmiye ailesinden, Kadı
İsmâil Abdülhalim Efendi, annesi şeyhülislâmlar yetiştirmiş Çelebizâdelerden Râife Hanım’dır.
Babasının görevli bulunduğu Midilli’de başlaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
dığı tahsiline onun bulunduğu diğer yerlerde
devam etti. Balıkesir İdâdîsi’nin ilk kısmından
sonra İstanbul, Isparta ve Medine’de rüşdiyeye
devam etti. Bir taraftan da, özel hocası Mahmud
Necî Efendi’den dersler alarak kendini yetiştirdi; Arapça’sını ilerletti. İstanbul Vefa İdâdî’sinin
ardından, Ankara Sultânîsi’nden mezun oldu
(1916). Aynı okulun ilk kısmında Türkçe muallimi oldu.
Millî Mücadele’ye katılmak üzere Ankara’ya
gelen Mehmet Âkif ’ten Farsça, Fransızca ve
edebiyat okudu. Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti’ndeki
görevi dolayısıyla Ankara’da bulunan Ömer Ferit Bey’den (Kam) faydalandı.
Maksud Kâmran takma adıyla bu yıllarda
Ankara’da çıkan Sa’y mecmuasında yayımladığı şiirleriyle yazı hayatına başladı. Büyük Millet
Meclisi’nde zabıt kâtibi, mümeyyiz ve ikinci grup
şefi sıfatıyla dört yıl görev yaptı. İmam-Hatip
Mektebi tarih hocalığıyla İstanbul’a döndü (16
Aralık 1924). Kadıköy Orta Mektebi, Halıcıoğlu ve Kuleli Askerî liseleri, Üsküdar Paşakapı ve
Davutpaşa orta mekteplerindeki hocalığını sürdürürken Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi. Edremit
Orta Mektebi müdürlüğüne tayini dolayısıyla 12
İZ, ABDULLAH MAHİR İ
Eylül 1933’te ayrıldığı İstanbul’a 1936’da Beykoz
Orta Mektebi Türkçe öğretmenliğiyle dönünce
tezini tamamlayıp 1938 yılında fakülteden mezun oldu. Nişantaşı Erkek Orta Mektebi müdürlüğüne getirildi. Haydarpaşa Lisesi’nde çalıştı.
İstanbul İmam-Hatip Mektebi müdürlüğü yaptı
(1958-1959). Çamlıca Kız Lisesi edebiyat öğretmenliğinden emekliye ayrıldı (Ocak 1960).
Mahir İz’in, Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü hocalığı ile yeniden mesleğine dönmesi hem kendisi hem de
talebeleri için yepyeni ve verimli bir devrenin
başlangıcı olmuştur (1960-1970). Burada tasavvuf tarihi, hitabet ve irşad derslerini okuturken,
bir taraftan da devrin gazete ve mecmualarında
yazmaya başladı. Diyanet İşleri Başkanlığı’nca
hazırlatılan Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Anlamı adlı meâlin redaksiyon heyetine başkanlık
yaptı. Özel Fatih Koleji’ni kurdu (1965-1968).
9 Temmuz 1974’te vefat ederek 11 Temmuz’da
Erenköy Sahrayıcedid Mezarlığı’na defnedildi.
Tohum dergisinin 86. sayısı (1975) Mahir İz
Özel Sayısı olarak yayımlandı. Üsküdar Belediye Meclisi’nin kararıyla, uzun yıllar öğretmenlik
yaptığı Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi
önündeki caddeye 19 Haziran 1995’te adı verilmiştir.
Şiirlerinde Maksud Kâmran, yazılarında Namık Yaz ve Abdullah Söğüt takma adını kullanan Mahir İz, özellikle 1960 sonrasında Diyanet
Gazetesi, Sebîlürreşâd, İslâm Düşüncesi, Tohum, Oku, Hilâl, Yeni İstiklâl, Bugün, Yeni Asya
gibi gazete ve dergilerde kendi adıyla yazılar kaleme aldı. Ayrıca Sönmez Neşriyat ve Matbaacılık Şirketi’nin idare meclisi reisi sıfatıyla devrin
etkili yayın organlarından haftalık Yeni İstiklâl
gazetesinin ilk otuz sayısında başmakale yazdı.
Sosyal kişiliği ve faaliyetleriyle de dikkat çeken Mahir İz, Millî Mücadele’yi desteklemek
üzere Ankara’da kurulan Azm-i Millî Cemiyeti,
Ankara ve İstanbul’daki Muallimler Cemiyeti,
İlim Yayma Cemiyeti, İslâmî İlimler Araştırma
Vakfı ile Millî Kültür Vakfı gibi birçok cemiyet
ve vakfın kurucusu olmuştur.
Mahir İz’in en önemli özelliklerinden biri de
çok sevilen bir sohbet adamı, iyi bir hatip olması
ve güzel şiir okumasıdır. Yüksek İslâm Enstitüsü’ndeki hocalığından itibaren aydınlar, çeşitli
fakültelerden öğrenciler ve halkın katılımıyla
yürüttüğü sohbetleri özel bir ilim, irfan ve sanat
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
229
İ İZ, ABDULLAH MAHİR
mahfeli halinde yıllarca devam etmiştir.
Geniş edebî birikime sahip yazarın, tasavvuf
edebiyatının en seçkin örneklerinden çok sayıda
Arapça, Farsça ve Türkçe beyti açıklamış olmasıyla da önem taşıyan eseri Tasavvuf (İstanbul
1969; 2000 [9. bs.]); Din ve Cemiyet (İstanbul
1972; 1998 [5. bs.]) gibi eserleri bulunmaktadır.
Son devrin siyasî ve kültürel tarihi açısından da
önem taşıyan hatıralarını Yılların İzi (İstanbul
1975; 2003[3. bs.]) adıyla kitaplaştırmıştır.
Mahir İz ayrıca, Ahmed Cevdet Paşa’nın Kısas-ı Enbiyâ’sını sadeleştirerek yayıma hazırlamıştır (Ankara 1972).
Kaynakça: Mâhir İz, Yılların İzi, İstanbul 1975; Mustafa Özdamar, Mahir İz Hoca, İstanbul 1994; Mustafa Uzun, “İz, Abdullah Mahir”, DİA, XXIII, 501-503.
➢ MUSTAFA UZUN
230
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
K
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
KABAAĞAÇLI, CEVAT ŞAKİR
(1890-1973)
Bir süre Üsküdar’da oturmuş romancı ve
hikâyeci.
Girit’te doğdu (17 Nisan 1890). Tam adı Mûsâ
Cevat Şakir’dir. Sonradan Kabaağaçlı soyadını
aldı. Babası Şakir Paşa, annesi Sare İsmet Hanım’dır. Çocukluğu babasının elçi olarak bulunduğu Atina’da, sonra Büyükada’da geçti. Büyükada Mahalle Mektebi ve Robert Koleji’nde okudu.
Kolejin son sınıfındayken İkdam’da yazıları yayımlanmaya başladı (1904). Eğitimine Oxford
Üniversitesi’nde devam etti. Orada “Yeni Çağlar
Tarihi” okudu. İtalyan bir hanımla evlenerek
(1913) bir yıl kadar İtalya’da yaşadı; İtalyanca ve
Latince öğrendi. Babası Şakir Paşa, onun tabancasından çıkan bir kurşunla, 1914’te Afyon’da
ölünce on dört yıl hapis cezasına çarptırıldı.
Yedi yılını yattıktan sonra verem olması sebebiyle serbest bırakıldı. İstanbul’un işgal altında
bulunduğu bu yıllarda Üsküdar tarafına geçerek
önce İhsaniye, sonra Salacak’ta yerleşmiştir. O
sıralar bir tarikata girerek kendini tekke hayatına vermiş, işgal edilmiş şehirden kendini uzakta
hissettiği Üsküdar’ın camilerinde aradığı huzuru bulmuştur. Yazı yanında karikatür ve resimle
de uğraşmış, Yeni İnci, Resimli Hafta, Güleryüz,
Resimli Ay, Resimli Gazete gibi yayın organlarında değişik imzalarla görünmüştür. Resimli
Hafta’da yayımladığı (nr. 35) “Hapishanede İdama Mahkûm Olanlar Bile Bile Asılmaya Nasıl
Giderler?” başlıklı hikâyesi sebebiyle İstiklâl
Mahkemesi’nde yargılanmış, sürgün olarak üç
yıllığına Bodrum’a gönderilmiştir (1925). Gittikten sonra çok sevdiği Bodrum’dan cezası bittiği halde ayrılmayarak oraya yerleşti. Balıkçılık,
süngercilik, meyve yetiştiriciliği gibi işlerle uğraştı, bir ara Bodrum Belediyesi’nin bahçıvanlık
kadrosunda çalıştı. 1947’de İzmir’e yerleşti, gazetecilik ve turist rehberliği, rehber kurslarında
hocalık yaptı.
1926’dan sonraki yazılarında Bodrum’un
Eski Yunan çağındaki adından esinlenerek Halikarnas Balıkçısı adını kullanmış ve bu adla dergilerde çeviriler, yazılar; daha sonra hikâye ve
romanlar yayımlamış, meşhur olmuştur. Bodrum’un bir turizm şehri olarak ünlenmesinde
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
231
“ÜSKÜDAR’A GİDERKEN ALDI DA BİR YAĞMUR”
İstanbul’da oturacak yerlerden birinin İhsaniye’de,
“Karlıkbayırı”, ötekinin de “Cihangir” olduğunu
söylemiştim. İlk önce o “Karlıkbayırı”nın kenarında üç katlı bir ev kiralamıştım. Marmara ayakucumuzda seriliyor ve ufuklara yayılıyordu. Hani ya
önümüzde demirleyen vapurların bacalarında yanan ateşleri görecektik neredeyse.
Ne var ki, ev halkı bu kat kat evin merdivenlerinden çıkıp inmenin güç olduğunu ve şöyle düz ayak
bir yerde oturmamızın daha iyi olacağını söylediler. Eşyaları —onlar da pek matah şeyler değildi
ya!— toparlayarak düzayak bir ev bulduk. Böylece
de o güzelim manzaraya da elveda demek zorunda
kaldık.
Şemsipaşa’nın tam Kızkulesi’nin karşısına düşen
köşesinde, bir evin ilk katını kiraladık. İhsaniye’deyken Üsküdar vapuruna değil, Harem-Salacak
vapurlarına biner, karşı tarafa geçerdim. Yeni ev
dolayısıyla Üsküdar vapuruna binmek mecburiyetinde kaldım. Artık Üsküdarlıydık ve Üsküdar
âlemini yaşıyorduk. Şemsipaşa deniz kıyısı yolu,
bizim evin önünde bitiyordu. Çünkü yanımızdaki
Cafer Tayyar Beyin evi, denize dayanıyordu. Kıyı
yolu bizim oturduğumuz evin köşesinde dirsek çi-
ziyor ve Doğancılar’a çıkıyordu. Evin önünde unutamayacağım bir tek ağaç vardı. Oraya yeni doğan
oğlumu götürür, güneşletirdim.
Kızkulesi’ne rağmen asıl oturduğum ev Kadıköy ve
Üsküdar’a giden vapurlara deniz feneri vazifesini
görüyordu. Kimi pek sisli geceleri, bir vapurun evin
önündeki kayalığa doğru yanaşmakta olduğunu
duyar, hemen lambayı kapınca, sokağa fırlardım.
Vapura, “Burası Şemsipaşa yahu!” diye gırtlağımı
patlatırcasına bağırırdım. Bir gece vapur karaya o
kadar yanaştı ki, kaptanla âdeta burun buruna duruyormuşuz gibi konuştuk:
—Kaptan Bey! Yanlış geliyorsun, burası Şemsipaşa.
—Allah Allah! Nasıl olur?
—Oluru var mı? Burası Şemsipaşa yahu! Biraz daha
ilerlerseniz kayalara oturacaksınız, yani fek’udü fişşap! Yani şapa oturursunuz. Adam güldü ve “Teşekkür ederim” diyerek tornistan etti. Sağa dümen
kırdı. Vapur Kadıköyü’ne gidiyormuş meğer.
Babıâli denilen o yokuşta işimi bitirdikten sonra
Köprü’ye gidip Üsküdar vapuruna bineceğime, Sir-
keci’ye varıp araba vapuruna binerdim. İstanbul’da
o zaman kalabalık otomobil yoktu. Araba vapurunda hemen hiç yolcu da bulunmazdı. Geniş bir
güvertede, tek başıma bir aşağı bir yukarıya rahat
rahat yürürdüm. İnsan kimi zaman kendi kendine
düşünmek ister, vapurda düşünülemez, çünkü bir
tanıdığa rasgelinir ve habire havadan sudan bahsetmek zorunda kalınır. Vapurdan çıkınca Üsküdar
çarşısının hali hoş olurdu. Tablalara yığılı balık ve
şunun bunun yanına cam fenerler içinde mumlar yakılırdı. Dönüşte de cepte
biraz para bulunursa insan eve bir şeyler götürmek
sevincini verebilirdi kendisine.
Vapurdan çıkınca küfeci çocukların hücumuna uğrardım. O zaman sırtlarındaki küfeyle eşya taşıyan
on, on iki yaşlarında fukara çocuklar vardı. Vapur
gelince iskelede bekleşirler ve yolcuların paketlerini, kesekâğıtlarını taşırlardı. Bir gün, bunların
arasında, sokağa karavanalardan dökülen çorba
damlalarını yalamış olan fukara çocuğa rastladım.
Ben çocuğun birini çağırıp, çarşıdan satın aldıklarımı küfeye koyunca, ona evin adresini verir ve onu
eve gönderirdim. Evden, çocuklara güvenmememi, onlarla beraber gelmemi ve yolda onları göz-
den kaybetmememi, hep tembih eder dururlardı.
İyi ama, ben arkamda bir küfeyle değil -zaten bir
insanı ve insan evladını eşya taşımakta kullanmak
hiç de hoşuma gitmezdi- evde o Şemsipaşa’nın
tenha kıyısından yalnız başına gitmesini isterdim.
Çocuklara itimat hoşuma gidiyordu. Kendilerine
güvenişim çocukları o kadar sevindiriyordu ki, vapurdan çıkıp göründüm müydü “İşte geliyor!.. Ben
götüreyim!” diye kıyameti koparırlardı. Otuz kırk
küfeci çocuk başıma üşüşürdü. Birini alıp ötekini
mahzun bırakmak istemediğimden, “Şunu sıraya
koyunuz bari!” dedim. Ondan sonra üşüşen küfecilere, “Sıra kimde?” diye sorardım. O, “Sıra benim!”
derdi, sırası olmayanlar da, “Evet, Mehmet’in veya
Ahmet’in sırası” derler ve çekilirlerdi. Hepsi de
evin adresini biliyorlardı. Öyle oldu ki, yalnız satın
aldığım paketleri değil, satın alacağım kimi şeylerin parasını bile onlara verirdim. Onlar alırlar ve
eve götürürlerdi. Yalnız balıkları kendim alırdım.
Üsküdar iskelesinin o kalabalık küfeci çocukları
ara sıra gözümün önüne gelir şimdi. Dünya onlar
gibi olsa ne polise, ne adliyeye ve ne de hapishaneye
lüzum kalırdı.
—Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün’den
L KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM EFENDİ
etkili olmuştur. Akdenizli olmayı, Akdeniz medeniyetini yücelten; bu fikir etrafında hümanist
bir dünya kuran yazar, Azra Erhat, Sabahattin
Eyüboğlu, Vedat Günyol gibi yazarları da etkilemiş, renkli kişiliği etrafında bir yazarlar grubu
oluşturmuştur. Bu kişilerle Ege kıyılarında Mavi
Yolculuk adıyla araştırma gezileri yapmıştır.
Ege Kıyılarından (1939), Merhaba Akdeniz
(1947), Gülen Ada (1957) gibi hikâye kitapları;
Aganta Burina Burinata (1946), Ötelerin Çocuğu (1956) Uluç Reis (1962), Turgut Reis (1966)
gibi romanları bulunmaktadır. Anılarını Mavi
Sürgün (1961) adıyla kitaplaştırmıştır.
Kaynakça: Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün, Ankara 1986;
Mustafa Kutlu, “Kabaağaçlı, Cevat Şakir”, TDEA, V, 59-61;
“Halikarnas Balıkçısı”, TBEA, I, 484-485.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
KADINKIZZÂDE ABDÜLHALİM
EFENDİ
 Ömer Ferit Kam
(1851-1921)
Beylerbeyi’nde vefat eden
Huzur Hocası.
1851 yılında Ankara´da doğdu. Soy olarak Hacı
Bayram-ı Veli hazretlerinden gelmektedir. Sultan II. Abdülhamid´in Huzur Hocasıydı. Azize
Hanım´la evlendi (1876). Bu evlilikten kızı İhsan Hanım ve oğlu Mehmet Nuri Bey doğdu
(1904). 1921 yılında Beylerbeyi´nde vefat etti.
Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, II, 326.
➢ NURDAN ŞAFAK
KAM, ÖMER FERİT
(1864-1944)
Son devrin düşünür ve yazarlarından;
Beylerbeyi’nde oturuyordu.
234
İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (11 Ocak 1864).
Dedesi Çankırılı Sadık Efendi, babası Ahmed
Muhtar Paşa’dır. Saray doktoru olan babası ilim
ve sanat adamlarıyla sohbet etmeyi seven bir
kişiydi. Ferit Kam da gençlik yıllarında bu sohbetlere katıldı. İlk öğrenimine Beylerbeyi Rüşdiyesi’nde başladı. İki yıl tıp okuduktan sonra
Mekteb-i Hukuk’a girdiyse de babasının ölümü
dolayısıyla okulunu bırakmak zorunda kaldı.
Özel hocalardan dersler aldı; Arapça, Farsça
ve Fransızca öğrendi. Hadis alanında geniş bir
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
kültüre sahip oldu. Ayrıca dönemin âlim ve şairlerinden Mehmed Nüzhet Efendi’den çok yararlandı. 1887’de Bâbıâli Tercüme Odası’nda mütercim oldu. 1888’de Beylerbeyi Rüşdiyesi’nde
Fransızca hocalığı yaptı. Bir yandan da geleneksel tarzda ilim öğrenmeye devam ederek 1905’te
Mustafa Âsım Efendi’nin Fatih Camii’ndeki
derslerine devamla icâzet aldı.
Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd gibi dergilere yazılar yazdı. 1913’te dergi tarafından Avrupa’ya gönderildi. Bu seyahatin intibalarını
“Avrupa Mektupları’’ başlığıyla yayımladı. Dârülfünun’da Türk edebiyatı hocalığına (1914),
Süleymaniye Medresesi’nde genel felsefe tarihi
müderrisliğine (1917), Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiyye üyeliğine (1919) tayin edildi. 1920’de
Edebiyat Fakültesi’nde metin şerhi hocalığına getirildi. 1923 yılında yeniden Süleymaniye
Medresesi’ne hoca oldu. Medreselerin kaldırılmasından sonra Tetkîkat ve Te’lîfât-ı İslâmiyye
üyesi olarak Ankara’ya gitti. Dârülfünun’da İran
edebiyatı hocalığı yapmak üzere İstanbul’a geri
döndü (1924). 1933 üniversite reformu sırasında görevden uzaklaştırıldı. 1936-1941 yıllarında
Maarif Vekâleti Kütüphaneleri Tasnif Komisyonu üyesi olarak çalıştı. 23 Mart 1943’te Ankara
KAM, RUŞEN FERİT L
Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi İran edebiyatı
öğretim üyeliğine tayin edildi. 22 Mayıs 1944’te
vefat etti.
Çok kuvvetli bir hâfızaya sahip olduğu halde aşırı derecede titiz ve şüpheci idi. Bu yüzden
bütün bildiklerini yazamadı. Din, tasavvuf, felsefe ve edebiyat gibi çeşitli alanlarda araştırmalar yapan Kam klasik kaynakları inceledi. Divan
edebiyatının yanında halk edebiyatına da ilgi
duydu. Yazılarında sanatla ahlâk arasında bağlar kurdu. Doğu, Batı ve İslâm felsefesi hakkında
geniş birikime sahipti.
Ferit Kam maddeciliğe karşı çıktı, materyalizmi savunan Celâl Nuri’yi eleştiren yazılar
kaleme aldı. İnsan düşüncesinin her türlü metafizikle bir ölçüde ilgisi olduğunu savundu.
Ahlâkın zaman ve mekân içinde değişmeler
göstermesinin sebebini insan tabiatında aradı.
Eserlerinde milliyet meselesi üzerinde de durdu.
Türrehât (İstanbul 1887), İran Edebiyatı Tarihi (İstanbul 1927), Dinî Felsefî Musâhabeler
(İstanbul 1913; Dinî Felsefi Sohbetler adıyla
Ankara 1985), Vahdet-i Vücûd (İstanbul 1915;
Ankara 1994, sadeleştirilmiş), Mebâdî-i Felsefeden İlm-i Ahlâk (Ankara 1922, E. Boirac’dan
tercüme), İlm-i Mâ ba‘de’t-tabî‘a (İstanbul 1925,
E. Boirac’dan tercüme) belli başlı eserleridir.
Ayrıca Âsâr-ı Edebiyye Tetkîkatı Dersleri (ders
notları), Şerh-i Mütûn (ders notları), Felsefe Lugatçesi, Afgan Şairleri, Divan Şiiri Sözlüğü, Eski
İran’da Felsefe, Halli Mes’ele-i Tabiat gibi yayımlanmamış çalışmaları da bulunmaktadır.
Kaynakça: Agâh Sırrı Levend, Profesör Ferit Kam: Hayatı ve
Eserleri, İstanbul 1946; Süleyman Hayri Bolay, Ferid Kam,
Ankara 1988; Ömer Ferit Kam ve Âsâr-ı Edebiye Tetkikatı
(haz. Halil Çeltik), Ankara 1998; M. Nazmi Özalp, Ömer Ferid Kam, İstanbul 2000.
➢ AZMİ BİLGİN
KAM, RUŞEN FERİT
(1902-1981)
Beylerbeyi doğumlu klâsik kemençe
virtüozu, mûsıkî araştırmacısı ve hocası.
İstanbul’da Beylerbeyi’nde doğdu (26 Mart
1902). Babası, İstanbul Dârulfünunu müderrislerinden, düşünür ve yazar Ömer Ferit Kam,
annesi Fatma Rukiye Hanım’dır. İlk öğreniminin
ardından Havuzbaşı ve Beşiktaş Askerî rüşdiyelerine devam ettikten sonra İstanbul Sultânîsi
› Ruşen Ferit Kam
ve Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’ni bitirdi.
1923’te Dârülelhân kemençe hocalığına tayin
edildi.
Takiben İstanbul Kız Lisesi, Kabataş Lisesi
ve Feriköy’deki bazı azınlık okullarında kültür
dersleri okuttu.
1926’da açılan İstanbul radyosunda üç yıl saz
sanatkârı olarak çalıştı. Askerliğinin ardından
1938’de Ankara Radyosu’na girdi. Gazi Lisesi
ve Gazi Eğitim Enstitüsü’ndeki Türk Edebiyatı hocalığından sonra Ankara Devlet Konservatuvarı Tiyatro bölümünde başladığı (1947)
Örneklerle Türk Mûsıkîsi ve Tiyatro Edebiyatı
derslerini aralıklarla yirmi yıl devam ettirdi. Bu
arada 1941’den itibaren uzun süre Ankara Radyosu’nda İzahlı Klâsik Türk Müziği Programı’nı
hazırladı, Klâsik Koro’yu ve Kadınlar Topluluğu’nu yönetti; radyonun müdürlüğü görevinde bulundu (1951-1953); aynı kurumun çeşitli
kurullarında sanat danışmanlığı yaptı. Ankara Radyosu’ndaki en son görevi, Program Etüt
ve Planlama Dairesi uzmanlığı ve Türk Sanat
Mûsıkîsi başdanışmanlığıdır. 1967’de Ankara
Devlet Konservatuvarı’ndan emekliye ayrıldı.
1972’de ise radyodaki görevlerini kendi isteğiyle bıraktı. 1979’da İstanbul’a döndü.28 Temmuz
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
235
L KÂMÎ
1981’de vefat etti ve Zincirlikuyu Mezarlığı’na
defnedildi.
On dört yaşlarında Mesut Cemil’den basit
kemençe dersleri alarak başlayan mûsıkî çalışmaları; Karcığar Mazhar Bey, Muallim İsmail
Hakkı Bey, Neyzen Hilmi Dede, Zekâizâde Hâfız Ahmed (Irsoy), Neyzen Emin Dede (Yazıcı)
ve Kanûnî Nâzım Bey’den geçtiği eserlerle gelişti. Ûdi Nevres Bey’den saz eserleri ve üslup, Hüseyin Sadettin Bey (Arel) ve Suphi Ezgi’den repertuvar, nazariyat ve usûl, Daniel Fitsinger’den
keman dersleri aldı. Ayrıca Rauf Yektâ Bey, Ali
Rifat Bey (Çağatay) ve Refik Talat Bey’den faydalandı. Tanbûrî Cemil Bey’in plaklarını dinleyerek kemençeyi kendi kendine öğrendi. Güçlü
müzikalitesi, ağır başlı vibrasyonlu tavrı, kuvvetli nota bilgisi ve ritim anlayışı, Ruşen Ferit
Kam’a kemençe ustaları arasında farklı bir yer
sağladı. Kemençenin yanı sıra ud, viyolonsel,
tanbur ve lavta çalmasına rağmen o, Tanbûrî
Cemil ve Vasılaki’den sonra Türk mûsıkîsinin
en iyi kemençe virtüozu kabul edilir.
Radyodaki programlarına kemençe ile katılan Ruşen Ferit Kam aynı zamanda genç sanatkârlara Türk edebiyatı, mûsıkî tarihi, üslûp ve
fonetik dersleri verdi ve pek çok talebe yetiştirdi. Öte yandan Dârülelhân Mecmuası, Radyo
Mecmuası, Nota Mecmuası, Hisar, Hafta, Âhenk,
Türk Mûsıkîsi, Yeni Sabah, Ulus, Cumhuriyet,
Karar, Akşam gibi mecmua ve gazetelerde mûsıkî tarihi, edebiyatı ve üslubu konularında son
derece önemli makaleler kaleme almıştır. Edebiyat Fakültesi’nde hazırladığı tezini, Bestekâr
Şâir Nâzım, Hayatı ve Eserleri Hakkında Tetkikat
adıyla İstanbul’da yayımlamıştır (1933).
Kaynakça: 40. Sanat Yılında Mesut Cemil, [baskı yeri yok]
1952, s. 18-19; M. Nazmi Özalp, Türk Sanat Mûsıkîsinin Yakın
Tarihçesi ve Ruşen Ferit Kam, Ankara 1983; a.mlf., Türk Mûsıkîsi Tarihi, İstanbul 2000, II, 285-291; Yılmaz Öztuna, Büyük
Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, I, 419-420; Nuri
Özcan, “Kam, Ruşen Ferit”, DİA, XXIV, 273-274.
➢ NURİ ÖZCAN
KÂMÎ
(ö. 1136/1724)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı şair ve ilim adamı.
236
Edirne’de doğdu (1649). Asıl adı Mehmed’dir.
İbrahim Gülşenî’nin oğludur. Medrese öğreniÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
mini Edirne’de başlayıp İstanbul’da tamamladı.
1675’te Ankaravî Mehmed Efendi’den mülazım
oldu, daha sonra müderrisliğe yükseldi. 16901704 yılları arasında İstanbul’daki çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Önce Bağdat sonra
Galata kadısı oldu. 1718’de Mısır kadılığına gönderildi. 1724’te Mekke kadılığı görevinden affını
istedi. 1724’te Rumelihisarı’nda vefat eden Kâmî
Üsküdar’da Karacaahmet Türbesi karşısına defnedildi.
Özellikle fıkıh ilminde şöhrete kavuştuğu bilinmektedir. İlim ve irfanının yanında manzum
ve mensur eserleriyle de önemli bir yere sahiptir.
Şiirlerinde Nabi ve Nedim etkileri görülür. Divan’ı yanında çoğu dinî içerikli Behcetü’l-feyhâ,
Firuzname, Mehâmmü’l-fukahâ, Şerh-i Hicv-i
Şifâî, Sıhhatnâme gibi eserleri bulunmaktadır.
Kaynakça: İsmâil Belîğ, Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’leş‘ar
(haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Ankara 1999, s. 349;
Mustafa Safâyî Efendi, Tezkire-i Safâyî (Nuhbetü’l-âsâr min
fevâ’idi’l-eş‘âr) İnceleme-Metin-İndeks (haz. Pervin Çapan),
Ankara 2005, s. 521, 524; Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-şu‘arâ (haz.
Adnan İnce), Ankara 2005, s. 584-585.
➢ AZMİ BİLGİN
KÂNÎ MUSTAFA EFENDİ
(ö. 1104/1693)
Üsküdar doğumlu Dîvân-ı Sultânî
katiplerinden.
İstanbul Üsküdar’da doğdu. Dîvân-ı Sultânî kâtiplerindendi. Küçük rûznâmçeci ve tezkireci
iken 1693 yılında Edirne’de vefat etti. Kâtipler
arasında Kânî Mustafa Efendi diye ün kazandı.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II-III, 117; Sâlim Efendi, Tezkiretü’ş-Şu’ara, (haz. Adnan İnce), Ankara 2005, s. 593.
➢ AZMİ BİLGİN
KAPLAN, MEHMET
(1915-1986)
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verilen edebiyat profesörü, yazar.
Sivrihisar’da dünyaya geldi (18 Mart 1915). İlk
ve orta öğrenimini Sivrihisar ve Eskişehir’de tamamladı. 1939’da İstanbul Yüksek Öğretmen
Okulu ile Edebiyat Fakültesi’nin Türk Dili ve
Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl mezun olduğu bölümde asistan olarak akademik hayata
başladı. Nâmık Kemal üzerine yaptığı bir araş-
KARACA AHMED L
KARABACAK MEHMED EFENDİ,
KADIZÂDE
(1618-1697)
Üsküdar doğumlu müderris ve
kadılardan.
tırma ile doktor (1942), Tevfik Fikret araştırması ile doçent (1946), yenileşme dönemi Türk şiiri
üzerindeki bir incelemesi ile de profesör oldu
(1952). 1958’de Erzurum Atatürk Üniversitesi kurucuları arasında yer aldı ve üniversitenin
Edebiyat Fakültesi dekanlığı ile rektör yardımcılığı görevlerinde bulundu. Daha sonra emekliliğine kadar İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk
Edebiyatı Kürsüsü Başkanlığı yaptı.
Türk edebiyatı üzerinde yaptığı araştırma ve
incelemelerinde edebiyatı bir bütün olarak ele
almış, çeşitli devirlere ait edebî metinleri tarihî
ve sosyal çevre, zaman zaman da yapısal ve psikolojik metotlarla tahlil edip değerlendirmesi
Türk edebiyatına getirdiği bir yenilik olmuştur.
Bilimsel nitelikteki çalışmaları yanında edebiyatın ve yaşadığı devrin çeşitli aktüel meseleleri
üzerine yazdığı denemelerle de dikkati çeken
Kaplan’ın bir başka özelliği, kürsüsündeki öğretim elemanları ile birlikte hazırladığı ortak eserlerdir.
23 Ocak 1986 günü vefat etmiş, ertesi günü
Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Tevfik Fikret (1946), Şiir Tahlilleri I (1954),
Cumhuriyet Devri Türk Şiiri (1965), Nesillerin Ruhu (1967), Büyük Türkiye Rüyası (1969),
Edebiyatımızın İçinden (1976), Türk Edebiyatı
Üzerinde Araştırmalar I, II (1976, 1986), Hikâye
Tahlilleri (1979), Tip Tahlilleri (1985) belli başlı
eserleridir.
Kaynakça: Mehmet Kaplan’a Armağan, İstanbul 1984; Mehmet Kaplan İçin (haz. Zeynep Kerman), Ankara 1988; 20 Yılın
Ardından Mehmet Kaplan (haz. Sema Uğurcan) İstanbul 2007.
➢ ABDULLAH UÇMAN
Has ahır hocası Murad Efendi’nin oğludur.
1618 yılında Üsküdar’da dünyaya geldi. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla
Çatalca’da Ali Paşa, daha sonra Muharrem Ağa,
Defterdar Yahya, Tevkiî Cafer Çelebi, Şahkulu,
Emre Hoca, Hoca Hayreddin, Karaçelebizâde
Mahmud, Sahn-ı Seman, Murad Paşayı Cedîd
medreselerinde çalıştı. 1682 yılından itibaren de
yine sırasıyla Manisa, Diyarbekir, Eyüp ve Filibe kadılıklarında bulundu. 15 Ağustos 1697’de
vefat etti.
Edirnekapı dışında bulunan Emir Buhârî
Zaviyesi civarında defnedildi. Üsküdârî nisbesiyle de anılan Mehmed Efendi’nin özellikle fıkıhta âlim biri olduğundan söz edilir.
› Mehmet Kaplan
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 138-139; Sicill-i Osmânî,
IV, 198.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
KARACA AHMED
Hayatı hakkındaki bilgiler menkıbelerle
karışmış Anadolu ereni; Üsküdar’daki
tarihî mezarlığa adını vermiştir.
Hayatı ile alakalı bilgiler net değildir. Daha
çok menkıbevi bir kimliğe sahiptir. Enîsî’nin
Mir’âtü’l-vefâ adlı eserinde nesebinin baba tarafından Enes b. Malik’e ulaştığı bilgisi mevcuttur. Babası Sufî Abdullah diye meşhur olan
Melik Şehâb b. Kara Arslan, annesi ise Safiyye
Hâtûn’dur. Eserdeki kayda göre, Karaca Ahmed
Sultan Hamza-i Asgar’ın Mardin’deki hâkimiyeti
sırasında 14 Zilhicce 545 (3 Nisan 1151) tarihinde burada dünyaya gelmiştir. 96 yıl ömür sürdüğünü belirten bilgiye göre hicri 641, miladi 1244
senesinde vefat etmiş olmaktadır. Kabri Sakarya
nehri kenarındaki bir köydedir. Bu durumda,
Üsküdar’daki Karaca Ahmed Türbesi de onun
evladından birine ait olmalıdır.
Mir’âtü’l-vefâ’da verilen bu bilgilerin bir kısmı
başka bazı eserlerdeki bilgilerle örtüşmemektedir. Âşıkpaşazâde ve Âlî Mustafa’ya göre, Orhan
Gazi devrinde yaşamış, Acem diyarında hükümÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
237
L ABDURRAHMAN NESİP DEDE
238
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
linmektedir. Ancak bu isim 1698-1699 yıllarında
türbenin yapılışından 170 yıl sonrasında kullanılmaya başlanmıştır.
Karaca Ahmed, Rumeli’deki fetihlere katıldıktan sonra, Üsküdar’daki tekkesine geri dönmüştür. Fakat tam olarak tespit edilemeyen bir
tarihte bilinmeyen bir sebepten dolayı Üsküdar’dan ve Osmanlı topraklarından ayrılmıştır.
Sonrasında Anadolu’nun pek çok yöresini dolaşarak hem hastaları tedavi etmiş, hem de kurmuş olduğu tekkeler vasıtasıyla Anadolu’nun
İslâmlaşma’sına katkıda bulunmuştur. Osmanlı
topraklarından geniş bir mürid kitlesiyle birlikte ayrıldıktan sonra ilk olarak Afyon’da bugün
kendi adıyla anılan bölgede yerleşmiştir. Bölge
beylerinden birinin akıl hastası kızını tedavi etmesi onun şöhretini daha da arttırmış ve burada
kendisine geniş araziler vakfedilmitir. Ancak
kendisi bir süre sonraAfyon’danayrılıpSaruhanoğulları’nın hüküm sürdüğü Manisa bölgesine
yerleşmiştir. Tarihî kayıtlardan, onun Saruhanoğulları topraklarında bu beyliğin son hükümdarı İshak Bey zamanında yaşadığı anlaşılmaktadır. Akhisar muhtemelen Karaca Ahmed’in
son durağı olmuş, bundan sonra başka bir yere
gitmeyip kurmuş olduğu tekkesinde hem ruh
hekimliği yapmış hem de mürid yetiştirmiştir.
Saruhanoğulları’nın vakfiyelerinde 1371 yılında
Revak Sultan’a yapılan bir vakıf tahsisinde Karaca Ahmed’in şahit olarak adı geçmekte, 1390’da
Hoşkadem Mescidi ve Yengi’deki Karaca Ahmed
evkafının Karaca Ahmed Tekkesi’ne vakfedilmesine dair belgede ise artık yaşamadığı anlaşılmaktadır. Bu durumda onun 1371-1390 yılları
arasında vefat ettiği söylenebilir.
İstanbul, Afyon, Manisa, Aydın, Sivrihisar,
Göynük, Makedonya’da yedi türbesi bulunmaktadır. Karaca Ahmed’in ruh hastalarını tedavi
eden bir hekim olduğu inancı, günümüzde de
devam etmektedir. Özellikle akıl hastaları üzerinde büyük bir etkisinin olduğu rivayet edilir.
Kaynakça: Vilâyetnâme (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1958, s. 18-19; Ebülhayr Rûmî, Saltuknâme (haz. Şükrü
Halûk Akalın), Ankara 1988, II, 45; Taşköprizâde, eş-Şekā’ik,
s.12-13; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 33; M. Fuad Köprülü,
Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul 1994, s. 259;
Nezihe Araz, Anadolu Evliyaları, İstanbul 1958, s. 417-420;
Aysel Okan, İstanbul Evliyaları, İstanbul 1968, s. 78 vd.; Mehmet Yaman, Karaca Ahmed Sultan Hazretleri, İstanbul 1974, s.
70 vd.; Bedri Noyan (Dedebaba), Bütün Yönleriyle Bektâşîlik
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ

darlık yapan Süleyman el-Horasânî’nin oğludur.
Başlangıçta zevk ve safa içinde bir hayat sürerken bir vesileyle dervişliğe yönelmiş, Anadolu’ya
gelerek Geyve Akhisarı’nın fethine katılmış, fetihten sonra da buraya yerleşmiştir. Orhan Gazi
1359’da vefat ettiğine göre Karaca Ahmed’in de
bu tarihe yakın yıllarda hayatta olması gerekir.
Ancak bu durumda Enîsi ile diğer kaynaklar arasında bir asırlık bir fark oluşmaktadır.
Hacı Bektaş Vilâyetnâme’sinde Karaca Ahmed’in Anadolu erenlerinin gözcüsü ve Sivrihisarlı Şeyh Nûreddin’in müridi olduğu ifade
edilmektedir. Vilâyetnâmeye göre Hacı Bektâşı
Velî Anadolu’ya geldiğinde Karaca Ahmed Anadolu’da bulunuyordu ve Fatma Bacı’nın uyarısıyla Hacı Bektaş’ın Sulucakarahöyük’te olduğunu
yanındakilere bildirmiş ve bazı kerâmetlerini
gördükten sonra da yanına giderek kendisine intisap etmiştir.
Saruhanoğulları’na ait bir vakfiyede Karaca
Ahmed’in 1371 yılında hayatta olduğu kaydına göre ise onun Hacı Bektaş’la görüşmesi pek
mümkün görünmemektedir. Ayrıca Hacı Bektaş’ın 1240’ta Babaîler isyanı sırasında kardeşi
Menteş ile birlikte Anadolu’ya geldiği düşünülürse, Karaca Ahmed’in ondan önce Anadolu’ya
gelip Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gelişini haber
verdiğine dair rivayetlere şüpheyle bakmak gerektiği ortaya çıkar.
Orhan Gazi döneminde Bizanslılar’la yapılan
Palekanon savaşından sonra Üsküdar’a gelerek
bugün kendi adıyla anılan türbe ve mezarlığın
bulunduğu bölgeye yerleşen Karaca Ahmed burada kurduğu tekkede çok sayıda mürid yetiştirmiş, tekkesi Osmanlı Bizans sınırında bir tampon
bölge görevini üstlenmiştir. Karaca Ahmed’in
Üsküdar’daki türbesi, adını verdiği semtte, Nuhkuyusu Caddesi ile Gündoğumu Caddelerinin
birleştiği köşededir. Evliya Çelebi’nin tekkenin
varlığından bahsetmesi tekkenin 1630’larda
faal olduğunu göstermektedir. Türbenin ilk çekirdeği 1539 yılında Gülfem Hatun tarafından
yaptırılmıştır. Üstü açık olan türbeyi Sultan III.
Mehmed’in annesi Safiye Sultan 1600’lü yıllarda
kapattırmıştır. Sonrasında birkaç kez tamir görmüştür.
Bugün Karaca Ahmed’in türbesinin bulunduğu mezarlık Karacaahmet Mezarlığı olarak bi-

KARACA AHMED L
Karaca Ahmed’in sandukası
Karaca Ahmed Türbesi
239
L KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ
 Yakup Kadri Karaosmanoğlu
ve Alevîlik, Ankara 1998, I, 273-274; Baha Tanman, ‘’Karaca
Ahmed Türbesi ve Tekkesi’’, DBİst.A, IV, 442; Necdet Tosun,
“Karaca Ahmed Hakkında Yeni Bir Kaynak ve Meçhul Kalmış
Bilgiler”, Üsküdar Sempozyumu V : Bildiriler, İstanbul 2009,
II, 323-328; Haşim Şahin, “XIV. Yüzyılda Bir Türk Dervişinin
Serüveni: Karaca Ahmed”, Üsküdar Sempozyumu I : Bildiriler,
İstanbul 2004, II, 320-328; Abdurrahim Tufantoz, “Üsküdar’da
Bir Selçuklu Bakiyyesi: Gözcü Baba Karaca Ahmed Sultan”,
Üsküdar Sempozyumu II : Bildiriler, İstanbul 2005, II, 566575.
➢ YAYIN KURULU
KARAOSMANOĞLU, YAKUP KADRİ
(1889-1974)
Bir ara Çamlıca’daki Nuri Baba
Dergâhı’na devam eden ve izlenimlerini
de kullanarak Nur Baba romanını yazan
tanınmış edebiyat ve politika adamı.
240
XVII. yüzyıl sonlarında Manisa ve civarında
hüküm süren Karaosmanoğulları ailesinden
Abdülkadir Bey ile Hidiv İsmail Paşa’nın saray
halkından İkbal Hanım’ın oğludur. Çocukluğu Kahire’de geçti. Küçük yaşta ailesiyle birlikte
Manisa’ya geldi. Bir süre İzmir İdâdîsi’nde okudu. Orada Ömer Seyfeddin, Şahabeddin Süleyman ve Baha Tevfik’le tanıştı. Babasının ölümü
üzerine ailesiyle birlikte tekrar Kahire’ye döndü;
İskenderiye’de Frerler Mektebi’ne gönderildi. II.
Meşrutiyet’ten sonra geldiği İstanbul’da bir süre
Mekteb-i Hukuk’a devam etti. Şahabeddin Süleyman vasıtasıyla Fecr-i Âtî edebî topluluğuna katıldı (1909). Mütareke döneminde İkdam
gazetesinde yazdığı yazılarla Millî Mücadele
hareketini destekledi. Mustafa Kemal’in daveti
üzerine Ankara’ya geçti (1921). Cumhuriyet’in
ilânından sonra Mardin (1923-1931) ve Manisa
(1931-1934) milletvekili olarak TBMM’de görev yaptı. Kurucuları arasında yer aldığı Kadro (1932) dergisinin kapanması üzerine Tiran
(1934), Prag (1935), Lahey (1939), Bern (1942,
1951) ve Tahran (1949) elçiliklerinde bulundu.
1960’ta Kurucu Meclis üyesi oldu; 1961-1965
döneminde yeniden Manisa milletvekili seçildi.
1965’te politikadan tamamen uzaklaştı. 13 Aralık 1974’te vefat etti; mezarı Beşiktaş’ta Yahya
Efendi Kabristanı’ndadır.
Türk edebiyat tarihinde daha çok hikâye ve
romanlarıyla tanınan Yakup Kadri, II. Meşrutiyet’ten sonraki yıllarda yazı hayatına atılmış;
İttihat ve Terakki, Mütareke, Millî Mücadele,
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Cumhuriyet dönemlerinde yaşanan hemen bütün siyasî ve sosyal değişmelere şahit olmuş bir
edebiyatçıdır. Bir Bektaşî tekkesi olan Çamlıca’daki Nuri Baba Dergâhı’yla ilgili gözlemlerine
dayanarak daha sonra Nur Baba (1922) romanını kaleme almış, ancak roman bazı çevrelerin
ağır eleştirisine hedef olmaktan kurtulamamıştır.
Kiralık Konak (1922), Hüküm Gecesi (1927),
Sodom ve Gomore (1928), Yaban (1932), Ankara
(1934), Bir Sürgün (1937), Panorama (1953-54),
Zoraki Diplomat (1955), Gençlik ve Edebiyat Hatıraları (1969) belli başlı eserleridir.
Kaynakça: Hasan Âli Yücel, Edebiyat Tarihimizden, Ankara
1957;Niyazi Akı, Yakup Kadri Karaosmanoğlu (İnsan, Eser, Fi
kir, Üslûp), İstanbul 1960; Şerif Aktaş, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara 1987.
➢ ABDULLAH UÇMAN
KARAY, REFİK HALİT
(1888-1965)
Beylerbeyi doğumlu hikâyeci ve
romancı.
Beylerbeyi’nde doğdu (1881). Babası Serveznedar Mehmed Halit Bey, annesi Nefise Ruhsar
Hanım’dır. Vezneciler ve Göztepe’de sürdürdüğü
ilköğreniminin ardından Galatasaray Sultânîsi
ve Mekteb-i Hukuk’ta okudu. II. Meşrutiyet’ten
sonra okulu bırakıp Tercüman-ı Hakikat’te ga-
KAYMAK MUSTAFA PAŞA L
çirdiği, orada komşuluk yaptıkları Müzehher
Vânû tarafından belirtilmiştir.
Refik Halit Karay
› Kuleli’deki Kaymak
Mustafa Paşa Camii

zeteciliğe başladı. Fecr-i Âtî topluluğuna katıldı
(1909). Kalem ve Cem dergilerinde Kirpi takma
adıyla mizahî yazılar yazıp İttihat ve Terakki liderlerini eleştirince sürgüne gönderildi (19131918). Dönüşte Posta ve Telgraf Umum Müdürlüğüne getirildi. Sabah, Alemdar ve Peyam-ı
Sabah’ta yazdı. Çıkardığı Aydede adlı mizahî
gazetede Millî Mücadele aleyhinde devam eden
tavrı dolayısıyla ülkeyi terk etmek zorunda kaldı (1922). 150’likler listesine alındı. 1938’e kadar
Beyrut ve Halep’te sürgünde kaldı. Döndükten
sonra siyasete karışmadı. Çeşitli gazetelerde yazılar yazdı, roman ve hatıralarını yayımladı. 18
Temmuz 1965’te öldü.
Hikâye, roman ve yazılarında İstanbul Türkçesini en güzel kullanan yazarlardan biri oldu.
Anadolu gözlemlerini de içeren hikâyeleriyle
(Memleket Hikâyeleri, 1919) Türk edebiyatına
yeni bir ufuk açtı. İstanbul hayatındaki değişimi anlattığı romanlarında ve bir bütün olarak
eserlerinde kıvrak bir zekâ, keskin bir gözlem
gücüyle iğneleyici bir eleştiri iç içe yürür. İstanbul’un Bir Yüzü (1920), Tanıdıklarım (1922),
Bir İçim Su (1931), Gurbet Hikâyeleri (1940),
Sürgün (1941) eserlerinden bazılarıdır. Hatıralarını Minelbâb İlelmihrab (1964) ile Bir Ömür
Boyunca (1990) kitaplarında bir araya getirdi.
Üsküdar Salacak’ta tuttuğu evde bir yaz ge-
Kaynakça: Müzehher Vânû, Bir Dönemin Tanıklığı, İstanbul,
ts., s. 216; Abdullah Uçman, “Karay, Refik Halit”, YYOA, II, 16.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
KAYMAK MUSTAFA PAŞA
(ö. 1730)
Üsküdar’daki Hamza Fakih Camii’ni
yenileyen Osmanlı devlet adamı.
Vüzeradan Poçinli İbrahim Paşa’nın oğludur.
Nevşehirli İbrahim Paşa’ya intisap edip damadı
olduktan sonra hızla yükselerek kapıcıbaşı, mirâhur-ı sânî, kapıcılar kethüdası, vezaretle nişancı
ve İstanbul kaymakamı olmuştur. Ardından kaptanıderyalığa getirilen Mustafa Paşa 1730 Patrona İhtilâli sırasında katledilmiş, naaşı Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa Medresesi kabristanına gömülmüştür. Anadolu yakasında Kuleli Bahçesi’ndeki camii hâlâ faaliyet halinde olan Kaymak
Mustafa Paşa Üsküdar’da bir mahalleye adını veren Hamza Fakih Camii’ni yenilemiş, bu mabed
onun adıyla Kaptan Paşa Camii şeklinde anılmaya başlamıştır. Kuleli’de bir de çeşmesi vardır.
Kaynakça: Sicilli Osmânî, IV, 423; Konyalı, Üsküdar Tarihi,
İstanbul, 1976, I, 177-181; II, 58-59; Haskan, YBÜ, I, 223 vd.;
III, 93-94.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
241
L KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA
KEMALEDDİN MEHMED EFENDİ,
TAŞKÖPRİZÂDE
(ö. 1621)
Üsküdar kadılığı da yapan Osmanlı
âlimlerinden.
 Keçecizâde İzzet Molla
KEÇECİZÂDE İZZET MOLLA
(1786-1829)
Bir süre Beylerbeyi’nde oturmuş
Osmanlı şairlerinden.
Konya kökenli bir aileye mensup olup, 1786 yılında İstanbul’da doğmuştur. İlmiye mesleğinde
yetişmiş, dönemin güçlü şahsiyeti Halet Efendi’nin himayesinde çeşitli yerlerde müderrislik
ve kadılık yapmıştır. Bir süre Keşan’da sürgün
hayatı yaşayan İzzet Molla İstanbul kadılığı payesiyle Haremeyn müfettişi olmuş, ardından bir
süre de mecburî ikametle Sivas’ta bulunmuş ve
1829 yılında orada vefat etmiştir.
Mevlevî tarikatına mensup olan Keçecizâde
İzzet Molla rindmeşrep, şen ve nüktedan birisi
olarak nakledilir. Hikmetli ve güzel şiirleri olup,
bunları Bahâr-ı Efkâr, Hazân-ı Âsâr, Mihnet-i
Keşan, Gülşen-i Aşk adlı eserlerinde bir araya
getirmiştir. İzzet Molla’nın ayrıca ıslahata dair lâyihaları ile babasına dair bir biyografyası vardır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 458; Osmanlı Müellifleri,
II, 320; Reşad Fuad, “Keçecizâde İzzet Molla”, TOEM, sy. 41
(1332), s. 285-287; Abdülkadir Özcan, “Keçecizâde İzzet Molla
ve II. Mahmud’a Bir Kasidesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy.
21 (1982), s. 178-180; Naci Okçu, “İzzet Molla, Keçecizâde”,
DİA, XXIII, 561-563.
242
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Arapça eş-Şakaiku’n-Nu’mâniyye müellifi Taşköprizâde Ahmed Efendi’nin oğludur. 1552
yılında doğmuş, ilmiyeden yetişmiştir. Bu arada Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi’den tasavvufî
feyizler almıştır. Medrese eğitimini tamamladıktan sonra sırasıyla Unkapanı, Yeni Ali Paşa,
Sahn-ı Seman ve Şehzade medreselerinde çalışmış; ardından kazâ yoluna girerek yine sırasıyla Selanik, Üsküdar, Halep, Şam, Bursa, Mısır,
Galata ve İstanbul kadılıklarında bulunmuş,
daha sonra üçer defa Anadolu ve Rumeli kazaskerliği yapmıştır. Sultan II. Osman’ın Lehistan
seferine katılmış, fakat ordu Boğdan’a vardığında rahatsızlanmış, İsakçı’da vefat etmiştir. Naaşı
İstanbul’a getirilerek babasının Aşıkpaşa Camii
haziresindeki mezarına gömülmüştür. “Kemâlî”
mahlasıyla şiirleri vardır. Dinî, tarihî ve edebî
eserleri ile Arapça’dan çevirileri de mevcuttur.
Kaynakça: Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir
Özcan), İstanbul 1989, s. 641-642; Sicill-i Osmânî, IV, 80; Osmanlı Müellifleri, I, 347 vd.; Münir Aktepe, “Taşköprüzâde”,
İA, XII/1, s. 44-45.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
KEPECİOĞLU, KÂMİL
(1878-1952)
Arşivci ve tarih araştırmacısı; mezarı
Karacaahmet’tedir.
Girit Hanya´da doğdu (1878). Babası Hacı Halil
Kâmil Efendi annesi Safinaz Hanım’dır. Soyadını “Kepeci” şeklinde de kullandı. Çocukluğu ve
ilk gençlik yılları Gebze´de geçti. Mülazım-ı evvel rütbesiyle askerî hayata intisap etti (1902).
Manastır Askerî Rüşdiyesi coğrafya muallimliği
yaptı (1902-1905). Birinci Dünya Savaşı sırasında bölük komutanı olarak Hicaz´da bulundu.
Filistin´de İngilizlere esir düştü (1918). Kurtulduktan sonra İstanbul´a döndü (1919). Bursa
ve Erzurum´daki görevlerinin ardından emekliye ayrıldı (1931). 19 Şubat 1932´de Bursa Halkevi Tarih Komitesi reisliğine seçildi. Muallim
Cevdet´in teklifiyle İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tasnif Heyeti´ne aza oldu (1934).
KISAKÜREK, NECİP FAZIL L
Kaynakça: Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, İstanbul 2001, s. 283-286; Haskan, YBÜ, I,
701.
➢ NURDAN ŞAFAK
KISAKÜREK, NECİP FAZIL
(1905-1983)
Uzun süre Beylerbeyi’nde oturan
tanınmış Türk şairi.
İstanbul Çemberlitaş’ta, büyükbabası Mehmed
Hilmi Efendi’nin konağında doğdu (25 Mayıs
1905). Asıl adı Ahmet Necip’tir. Mekteb-i Hukuk mezunu Abdülbaki Fazıl Bey’le Mediha Hanım’ın oğludur. Maraşlı Kısakürekoğullarından
olan baba tarafından soyu Dulkadiroğullarına
ulaşmaktadır.
Gedikpaşa’da bir Fransız okulunda başlayan eğitimine Büyükdere ve Vaniköy’de devam
etti. Heybeliada Numune Mektebi’ni bitirdikten
sonra Heybeliada Bahriye Mektebi’ne girdi. Son
sınıftayken okul beş yıla çıkarılınca diploma almadan ayrıldı. Büyükbabasının ölümü, konağın
dağılışı, babasının annesini boşayarak başka bir
kadınla evlenmesi, dayısı ve annesiyle gittiği Erzurum’dayken babasının ölüm haberini almaları
1916’dan sonraki dört beş yılda olup biten olaylardır. İstanbul’a dönüşünün ardından 1921’de
Dârülfünun Felsefe Şubesi’ne kaydoldu. Burada
öğrenciyken kazandığı felsefe bursuyla Paris’e
gitti. İçine girdiği bohem hayatı sebebiyle bu şehirde düzenli bir öğrenciliği olmadı (1924-1925).
Türkiye’ye dönüşte İstanbul ve Anadolu’da
bazı bankalarda memuriyet ve müfettişlik yaptı.
Bir Fransız Okulu, Ankara Devlet Konservatuvarı, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi ve Robert Kolej’de dersler verdi. 1934 yılında tanıdığı
Nakşibendî Şeyhi Abdülhakim Arvasî, üzerinde derin etkiler uyandırdı. 1936’da memuriyeti
sebebiyle bulunduğu Ankara’da Ağaç dergisini
çıkardı (17 sayı). 1942’de memuriyeti bırakarak
çıkarmaya başladığı Büyük Doğu dergisi ve yayınlarıyla bazı günlük gazetelerde sürdürdüğü
fıkra yazarlığı asıl meşguliyeti, bağlandığı davaya
sahip çıkacak yepyeni bir gençlik yetiştirmek asıl
gayesi oldu. Böylece hayatının yeni bir dönemi
başladı. 1950’de Büyük Doğu Cemiyeti adıyla
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kâmil Kepecioğlu
› Necip Fazıl’ın Üsküdar
Toptaşı Cezaevi’nden
gönderdiği bir mektup
(S. Ünlü Arşivi)

1934-1939 yılları arası Osmanlı Arşivi´nde,
1947-1952 yılları arasında ise Deniz Müzesi ve
Arşivi´nde çalıştı. Kadıköy´deki evinde vefat
etti (5 Ekim 1952). Karacaahmet Mezarlığı´nda
Kevakibi sofası civarında toprağa verildi. Tarih
Lügati ve Bursa Kütüğü önemli eserlerindendir.
243
L ABDURRAHMAN NESİP DEDE
CANIM İSTANBUL
(...)
Boğaz gümüş bir mangal, kaynatır serinliği;
Çamlıca’da, yerdedir göklerin derinliği.
Oynak sular yalının alt katına misafir;
Yeni dünyadan mahzun, resimde eski sefir.
Her akşam camlarında yangın çıkan Üsküdar,
Perili ahşap konak, koca bir şehir kadar...
Bir ses, bilemem tanbur gibi mi, ud gibi mi?
Cumbalı odalarda inletir “Katibim”i...
(...)
—Necip Fazıl Kısakürek
244
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
KISAKÜREK, NECİP FAZIL L
siyasî bir dernek (parti) kurdu. Başkan sıfatıyla
Anadolu’nun birçok şehrinde konferanslar verdi. Yazıları ve siyasî faaliyetleri dolayısıyla farklı
iktidarlar devrinde takibatlara uğradı. 1943’ten
başlayarak 1961’e kadar defalarca hapis yatıp çıktı. 25 Mayıs 1983’te Erenköy’deki evinde öldü.
Büyük kalabalıkların iştirak ettiği bir cenaze merasimiyle Eyüp Kabristanı’nda toprağa verildi.
Bilinen ilk şiiri Yeni Mecmua’da yayımlandı (1
Temmuz 1923). Kaldırımlar kitabına (1928) adını veren uzun şiiri yayımlanınca bir süre “kaldırımlar şairi” olarak tanındı. 1933’te Birkaç Hikâye Birkaç Tahlil kitabını çıkardı. 1939’a kadar
Yeni Mecmua, Millî Mecmua, Anadolu, Hayat ve
Varlık dergileriyle Cumhuriyet gazetesinde şiir
ve hikâyeleriyle göründü. 1938’de yayımlanan ve
başyapıtlarından biri olan Bir Adam Yaratmak
Muhsin Ertuğrul’un başrol oyunculuğuyla sahnelendi ve büyük ilgi gördü. 1955’te şiirlerini bir
araya getirip yayımladığı Sonsuzluk Kervanı adlı
kitabında bir bütün olarak poetikasına da yer
verdi. Şiirlerindeki metafizik boyut; büyük bir iç
atılışla estetik kaygının beraberce şekillendirdiği
üstün bir dil mimarisi içinde ortaya çıkar.
Necip Fazıl’ın Üsküdar’la ilişkisi, anne taraftan ailesinin 1925’ten önce oturmaya başladığı
bilinen Beylerbeyi ile Çengelköy arasındaki yalı
dolayısıyladır. Kendisi de 1934’e kadar zaman
zaman, o seneden sonra, Erenköy’e taşındığı
1940’lı yıllara kadar uzun sürelerle Çengelköy’de
oturmuştur. İç yaşantısı üzerinde derin izler bırakan 1934 büyük krizini orada oturduğu sırada
yaşamıştır. Bu kriz, 1938’deki Bir Adam Yaratmak oyununu, 1939’daki Senfonya (Çile) şiirini
hazırlar. Oyunun en başında yer alan “Boğaziçinin Anadolu yakasında, büyük bir yalının
taşlığı” ifadesi Beylerbeyi Çengelköy arasındaki
yalıyı çağrıştırır. Şair, önce bir gazetede yayımlayıp sonra kitaplaştırdığı Çerçeve’deki (1940) yazılarının bazılarında da (“Suda Yüzen Laterna”,
“Grafik”, “Pijama”, “Boğaziçi’nin Pazarolası”, “Kalemin Kudreti”) 1939 yılı Beylerbeyi’nden, buradaki hayat sahnelerinden kesitler verir. “Canım
İstanbul” şiirinin sekiz dizelik bir kıtası Boğaz,
Çamlıca ve Üsküdar’a ayrılmıştır. Ayrıca “Karacaahmet” başlıklı bağımsız bir şiiri bulunmaktadır. Değişik tarihlerde İstanbul üzerine yazdığı yazılar ölümünden sonra İstanbul’a Hasret
245
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
L KONT OSTROROG
(2005) başlıklı bir kitapta bir araya getirilmiştir.
Necip Fazıl’ın yayımlanmış yüzün üzerinde eseri
vardır. Adı geçenlerden başka belli başlı eserleri
arasında Cinnet Mustatili (1955), Reis Bey (1964),
Ruh Burkuntularından Hikâyeler (1965), İdeolocya Örgüsü (1968), Ulu Hakan Abdülhamid Han
(1969), Çöle İnen Nur (1969), Son Devrin Din
Mazlumları (1969), O ve Ben (1974) ve Bâbıâli
(1975) sayılabilir.
Kaynakça: “Kısakürek, Necip Fazıl”, TBEA, II, 503-507; M.
Orhan Okay, “Kısakürek, Necip Fazıl” DİA, XXV, 485-488.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
KONT OSTROROG
(1867-1932)
Kandilli’de yalı sahibi, hukukçu.
Tam adı Kont Léon Valerién Ostrorog’dur. Varşova’da Fransız vatandaşı olarak doğdu. Eğitimini Paris’te tamamladı. İslâm Hukuku üzerine
çalıştı. Oxford ve Lahey üniversitelerinde dersler
verdi. Arapça ve Farsça’nın yanı sıra birçok Türk
lehçesini öğrendi. Kırım Savaşı’ndan sonra Polonyalı asilzadelerle birlikte İstanbul’a gelip Polenezköy’e yerleşti. Levanten bir ailenin kızı Jean
Lorendo ile evlendi (1882).
 Kont Ostrorog Yalısı
246
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
1904 yılında satın aldığı Kandilli’deki yalıda
hayatını tamamladı (1932). Ölümünden sonra
kütüphanesi İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi kütüphanesine bağışlandı.
Duyûn-ı Umûmiyye’de danışman olarak beş
yıl çalıştı. 1900’lerde Adliye Nezareti Hukuk Müşavirliği görevine getirildi. Ancak siyasî tutarlılığın olmadığı bu günlerde görevinden ayrılıp
bağımsız avukat olarak çalışmaya başladı. Bir
müddet Dârülfünun’da hocalık yaptı. İstanbul’da
yaşadığı süre içinde Stamboul gibi Fransızca gazete ve dergilerde yazılar yazdı. 1905’te Scoiété
Littéraire’in başkanlığını yaptı. Tam bir İstanbul
aşığı olarak İstanbul Muhibleri Derneği kurucuları arasında yer aldı. Evlendikten sonra aldığı ve
kendi adıyla anılan Kandilli’deki yalıyı Talat Paşa
gibi siyasîler ve diplomatlar, ünlü aileler, Sultan
Abdülaziz’in oğlu II. Abdülmecid gibi şehzadeler
ziyaret etti. Ostrorogların önemli bir dostu olan
Pierre Loti de yalıya geldiğinde kendisi için hazırlanan odasında kalırdı.
Kaynakça: Nurhan Atasoy, Kont Ostrorog’dan Rahmi Koç’a
Boğaziçi’nde Bir Yalının Hikâyesi, İstanbul 2004, s. 207-218;
Tülay Artan, “Kont Ostrorog Yalısı”, DBİst.A, V, 62; Sedad
Hakkı Eldem, Türk Evi, İstanbul 1984, I, 266-268.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
KONYALI, İBRAHİM HAKKI L
Selimiye’de kütüphane ve arşivi bulunan
Üsküdar tarihçisi.
Son dönem şehir tarihçilerinden olup, Nalbantzâde Mustafa Efendi’nin oğludur. İlk ve orta
eğitimini doğum yeri olan Konya’da aldı. Medresede okurken Marifetnâme müellifi Erzurumlu
İbrahim Hakkı’dan etkilendi ve “Hakkı” unvanını benimsedi. Şimendifer Mektebi’ni bitirerek
Türkiye’nin ilk diplomalı demiryolcularından
oldu. Batum’da istasyon müdürlüğü, Konya Sa-
İbrahim Hakkı Konyalı
İbrahim Hakkı Konyalı’nın
Üsküdar’daki kütüphanesi

(1896-1984)

KONYALI, İBRAHİM HAKKI
nayi Mektebi’nde Türkçe muallimliği, İstanbul
Meşihat Dairesi’nde ders vekâleti halifeliği, Başvekâlet Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve Askerî Müze’de uzman olarak çalıştı. Bu arada Türk
Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nin kurulmasında
emeği geçti.
Yazı hayatına Konya’da Meşrık-ı İrfân gazetesinde başlayan İbrahim Hakkı, daha sonra bu
faaliyetini çeşitli gazete ve dergilerde sürdürdü.
Daha ziyade tarihî konulara dair makaleler kaleme alan Konyalı, Niyazi Ahmet Banoğlu ile
birlikte Tarih Dünyası, onunla arasının açılması üzerine de Tarih Hazinesi dergilerini çıkardı.
Bazı yazılarında gerçek soyadı olan “Atis”i kullandı. 20 Ağustos 1984 tarihinde Konya’da vefat
etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Karacaahmet
Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İbrahim Hakkı Konyalı’nın Üsküdar’la bağlantısı, hayatı boyunca biriktirdiği belge, fotoğraf, mecmua ve kitaplarını bu ilçede Vakıflar
Genel Müdürlüğü tarafından tahsis edilen kütüphaneye bağışlamasından ve iki ciltlik Abideleri ve Kitabeleri ile Üsküdar Tarihi adlı eserinden
kaynaklanır. İbrahim Hakkı Konyalı Vakıf Kütüphanesi ve Arşivi adlı bu müessese Üsküdar’da
247
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
L KÖÇEOĞLU, AGOP
Mecmuası, sy. 133 (1976), s. 24-29; a.mlf., “Bir İbrahim Konyalı Vardı”, Ortadoğu Gazetesi, 31 Ekim 1991; a.mlf., “Konyalı İbrahim Hakkı”, DBİst.A, V, 68; a. mlf., “Konyalı, İbrahim
Hakkı”, DİA, XXVI, 196; Reşat Ekrem Koçu, “Atis (İbrahim
Hakkı)”, İst.A, III, 1299-1300.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
KÖÇEOĞLU, AGOP
(1820-1893)
Çengelköy’de yalısı bulunan Osmanlı
sarraf ve bankerlerinden.
 İbrahim Hakkı Konyalı Vakıf
Kütüphanesi ve Arşivi’nin
girişi
248
Selimiye Camii Hünkâr Kasrı’nda araştırmacılara hizmet vermektedir.
Yazdığı seri yazılarla 1930’lu yıllarda Bulgaristan’a satılan Osmanlı arşiv belgelerinin
kısmen geri alınmasında büyük hizmeti geçen
İbrahim Hakkı Konyalı şüphesiz adını daha ziyade telif ettiği şehir tarihleri ile duyurmuştur.
“Abideleri ve Kitabeleri İle…” diye başlayan bu
çalışmalarında Erzurum, Konya, Karaman-Ermenek ve Mut, Kilis, Konya Ereğlisi, Şereflikoçhisar, Niğde-Aksaray, Beyşehir, Manavgat tarihleri ile yukarıda sözü edilen Üsküdar Tarihi’ni
kaleme almıştır. Bunlardan başka, Nasreddin
Hoca’nın Şehri Akşehir (İstanbul 1945), Alanya:
Alâiye (İstanbul 1946) adlı şehir tarihleri de vardır. Diğer eserlerini çoğu İstanbul şehrine, ünlü
mimarlar Atik Sinan ve Koca Sinan ile eserlerine
ve Ankara camilerine dairdir. Konyalı’nın ayrıca
başta top ve tophaneler olmak üzere silâh tarihi
ve Askerî Müze’ye dair çalışmaları vardır.
Kaynakça: Mustafa Özdamar, İbrahim Hakkı Konyalı ve
Konyalı Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu, İstanbul 1997; Erdem Yücel, “İbrahim Konyalı ile Bir Konuşma”, Hayat Tarih
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İstanbul´da doğdu (1820). Ermeni asıllı Osmanlı sarraf ve bankerlerindendir. Darphâne-i
Âmire´de göreve başladı. Sultan Abdülmecid
döneminde saray kuyumcubaşısı oldu. 1869´da
Şirket-i Umûmiye-i Mâliye-i Osmaniye´nin idare meclisine üye seçildi. Credit General Ottomane Bankası´nın kurucuları arasında yer aldı.
1870´te Sadrazam Âli Paşa´nın sarrafı oldu.
Osmanlı İmparatorluğu´nun büyük malî kriz
döneminde bütün devlet tahvillerini satın alarak
bir nevi bankacılık hizmeti gördü (1875-1881).
Devletin yanı sıra valide sultan, baş kadın efendi,
haremdeki kadınlar başta olmak üzere saray erkânına da borç verdi.
İstanbul´un pek çok semtinde konakları vardı. İstiklal Caddesi üzerindeki Atlas Pasajı´nın
Köçeoğlu Agop´un konağı olduğu kayıtlarda geçmektedir. Bebek’te yalısı, Çengelköy´de
köşkü ve yalısı vardı. Köşk daha sonra Sultan
Abdülaziz´e satıldı. Üsküdar Bulgurlu´da bağ
köşkü vardı. 1893´te öldü.
Kaynakça: Melike Oktay, 19. Yüzyılda Bir Galata Bankeri:
Köçeoğlu Agop Efendi (yüksek lisans tezi, 2004), Marmara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Sedad Hakkı Eldem,
Köçeoğlu Yalısı Bebek Boğaziçi, İstanbul 1977.
➢ NURDAN ŞAFAK
KÖSEM SULTAN
(1589 – 1651)
Üsküdar’da cami ve külliyesi bulunan
valide sultanlardan.
Cariye olarak saraya girmiş, cazibesiyle Sultan
I. Ahmed’in dikkatini çekmiş ve onun hasekilerinden olmuştur. Mahpeyker adıyla da anılır. Peş peşe dünyaya getirdiği Murad, İbrahim
ve Kasım adlı şehzadeler sayesinde saraydaki
önemi ve nüfuzu artan Kösem Sultan, Sultan
Ahmed’in ölümü üzerine öz oğullarının tahta
KÖSEM SULTAN L
geçmesi için faaliyetlerde bulunmuş, en büyük
şehzade olan Mahfiruz Sultan’ın oğlu Osman’ın
yerine I. Ahmed’in kardeşi I. Mustafa’nın cülûsunu sağlayarak, Osmanlı tarihinde bir ilki gerçekleştirmiştir. Böylece kısmen de olsa kardeş
katlinin önlenmesinde Kösem Sultan’ın payının
bulunduğu söylenebilir. Fakat Mustafa’nın sağlık
durumu yüzünden kısa sürede hal’inden sonra
II. Osman’ın cülûsuna engel olamayan Mahpeyker Sultan 6 yıl kadar Eski Saray’da oturmak
zorunda kaldı. 1623’te oğlu IV. Murad’ın cülûsu
üzerine Yeni Saray’a gelerek valide sultan olmuş
ve bu çocuk padişahın fiilen idareyi ele almasına
kadar devlet yönetiminde etkili olmuştur. Fakat
8 yıl kadar süren bu dönemde gerek merkezde
gerekse taşradaki olumsuz gelişmeler üzerine
iktidar oğluna geçmiş; hatta onun Revan seferinden döndükten sonra öz kardeşleri Bayezid,
Süleyman ve Kasım’ı siyaseten öldürtmesine
engel olamamıştır. Diğer oğlu İbrahim’i ise rahatsızlığını ve acizliğini öne sürerek kurtarabilmişti. Sultan Murad’ın ölümünden sonra tahtın
tek varisi olan İbrahim’in cülûsundan sonra tekrar iktidarı ele geçiren Kösem Mahpeyker Sultan, oğlunun manevî rahatsızlıkları yüzünden
kendisini daha sorumlu hissediyor; bir yandan
tahta namzet erkek evlat ihtiyacı yüzünden de
Sultan İbrahim’e sürekli cariyeler sunuyor, bu
da saray masraflarını arttırıyordu. Bu musahib
ve gözdelerin de devlet işlerine karışması valide
sultanı tedirgin ediyordu. Artan mânevî rahatsızlıkları yüzünden ve çevresinin etkisiyle annesini dinlemez hale gelen ve hatta onu saraydan
uzaklaştıran Sultan İbrahim’in tahttan indirilmesi için devlet ileri gelenleriyle iş birliği yapan
Kösem Sultan’ın amacı torunu Mehmed’i (IV)
tahta çıkarmaktı. Çok geçmeden bunu gerçekleştirmiş ve IV. Mehmed yedi yaşında Osmanlı
padişahı olmuştu.
Torununun saltanatının ilk yıllarında yeniçeri ocağının ileri gelenleriyle iş birliği yaparak
iktidarını sürdürmeye çalışan Kösem Sultan
bu defa karşısında asıl valide sultan olan gelini
Hatice Turhan Sultan’ı buldu. Turhan Sultan da
saray ağalarıyla iş birliği yaparak kayın validesi aleyhinde faaliyetlere başlamıştı. Saraydaki
durumu iyice sarsılan Kösem Sultan bu defa
gelinini ortadan kaldırmanın yollarını arama-
ya başladı. Ama önce çocuk padişahın ortadan
kaldırılması gerekiyordu. Bunun yerine annesi
daha saf olan Şehzade Süleyman tahta geçirilecekti. Ancak oğlunun ve kendisinin öldürüleceğini öğrenen Turhan Sultan daha hızlı davranarak kayınvalidesini öldürttü (1651). Perde ipiyle
boğularak katledilen Kösem Mahpeyker Sultan
kocası I. Ahmed’in Sultanahmet’teki türbesine
defnedilmiştir. Tarihte pek de hoş olmayan izler
bıraktığı bilinen Kösem Sultan, zihnî rahatsızlıklar ve çocuk padişahlar zamanlarının iktidar
boşluklarından yararlanarak devlet işlerine müdahale etmiş, saltanat makamının karşılaştığı
tehlikeleri atlatmak için kendince bazı tedbirler
almakta tereddüt etmemiştir.
Şahsî gelirleri fevkalâde fazla olan Kösem Sultan’ın buna paralel olarak çok yardımsever ve
hayırsever biri olduğu da bilinmektedir. Hapishanelere giderek borcu yüzünden yatanları
kurtarır, hizmetindeki kızların çeyizini düzerek
münasip kişilerle evlendirirdi. Yaptırdığı hayır
kurumlarını başında Üsküdar’da inşa ettirdiğiÇinili Camii ve külliyesi gelir. Mektep, çeşme,
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Kösem Sultan
249
L KUNT, RİKKAT
 Kösem Sultan’ın
yaptırdığı Çinili Camii
dârülhadis, çifte hamamdan oluşan külliyeden
başka Kösem Sultan Anadolu Kavağı’nda mescit, Şehremini, Beşiktaş ve Yenikapı’da çeşmeler
yaptırmış, ayrıca tasavvuf erbabından Abdülmecid Şeyhî Efendi için Eyüp’te türbe inşa ettirmiştir. Hac güzergâhında su sıkıntısı çekilmemesi ve Haremeyn fakirleri için de vakıflar
kuran Kösem Sultan İstanbul’da Çakmakçılar
Yokuşu’ndaki Büyük Valide Hanı’nın da bânisi
olup, Eğriboz, Kıbrıs ve Midilli’de de birçok vakfın sahibidir.
Kaynakça: Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332,
II-IV, tür.yer.; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve
Kızları, Ankara 1980, s. 48–49 ve tür.yer.; Leslie Peirce, Harem-i Hümayun (çev. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.;
M. Cavid Baysun, “Kösem Sultan”, İA, VI, 915–923; Mücteba
İlgürel, “Kösem Sultan’ın Bir Vakfiyesi”, Tarih Dergisi, sy. 21
(1966), s. 83–94; a.mlf., “Kösem Sultan”, DİA, XXVI, 273-275;
Gülçin Erol, “Çinili Cami Külliyesi”, a.e., VIII, 335-337.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
250
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
KUNT, RİKKAT
(1903-1986)
Beylerbeyi doğumlu tezhip sanatkârı ve
hocası.
İstanbul Beylerbeyi’nde doğdu (27 Nisan 1903).
Hüseyin Kâzım Kadri Bey’in büyük kızıdır. Fatma Rikkat ismi kendisine baba dostu Tevfik
Fikret tarafından verilmiştir. Çocukluğunu İstanbul’da ve babasının idarî vazife ile bulunduğu Siroz (Serez), Selanik (1909) ve Halep (1910)
şehirlerinde geçirdi. Aile çevresinde Fransızca
öğrendi.
Birinci Dünya Savaşı boyunca kaldıkları
Beyrut’ta Fransız okulunda öğrenimine başladı.
Savaş şartlarında bu okulun kapanması üzerine
Alman okuluna devam etti ve bu dili de öğrendi. 1919’da İstanbul’a döndüklerinde baba dostu Mehmed Âkif (Ersoy) Bey’den Türkçe’sini
edebiyatıyla beraber geliştirdi. Ali Sami (Boyar)
KUNT, RİKKAT L
Bey’den resim dersleri, Langaberg’den piyano
dersleri aldı. İsmail Sarıca ile evlendi (1921). Eşinin dişçilik öğrenimi için onunla birlikte gittiği
Almanya’da üç yıl konservatuvara devam ederek piyano ve müzik eğitimi aldı. 1924’te oğlu
Reşid’in doğumundan sonra eşinden ayrıldı.
1926’da evlendiği ikinci eşi hariciyeci Fahreddin
Gata’nın görevi sebebiyle bir yıl Atina’da kalıp
İstanbul’a döndü. İkinci oğlu Nur doğduktan
sonra ikinci eşinden de ayrıldı (1927). Beylerbeyi’ndeki baba evine dönüşünden bir müddet
sonra babası vefat etti (1934). Babasının dayısı
İsmail Hikmet’in (Ertaylan) telkinleriyle Devlet
Güzel San’atlar Akademisi’ne henüz bağlanmış
olan Türk Tezyinî San’atlar Şubesi’ne girmeye
karar verdi (1936). Orada İsmail Hakkı Altunbezer ile derslere başlayan Kunt, Necmeddin
Okyay’dan klasik cilt, ebru ve ahar, Vâsıf Sedef ’ten sedefkârlık öğrendi. Ancak, XIX. yüzyıl
müzehhiplerinden Hezargradî Ataullah Efendi
yoluna bağlı olan Hakkı Bey’in “desen tashihi” yerine öğrencilerine kendi çizdiği desenleri
vermeyi tercih eden ders öğretiş tarzı ve tezhip
üslubu kendisini tatmin etmeyince aynı şubenin
çini nakışları muallimliğinde bulunan Feyzullah
Dayıgil ile çalışmaya başladı. İstanbul’daki XVI-
XVIII. yüzyıl çinilerini mahallinde beraberce
inceleyerek tezyinatta klasik anlayışı kaynağıdan
öğrendi. Böylece XVI. asır tezhibinin kaidelerini
de aynı esasa dayanan çini desenlerinden kavramış oldu.
1944’te kaydolduğu bölümü bitiren Rikkat
Kunt akademinin kütüphanesine memur olarak
tayin edildi. Emekliye ayrılan Necmeddin Okyay’ın kadrosu onun ısrarıyla Rikkat Hanım’a
verilerek (Nisan 1948) tezhip ve çini desenleri muallimi oldu. Emekliliğine kadar (Nisan
1968) Muhsin Demironat’la birlikte Türk Tezyinî San’atlar Şubesi’nin bezeme sahasındaki en
parlak devresini geçirmesine vesile oldu. Rikkat
Kunt son zamanlarında bile fırçasını elinden bırakmadı. 14 Ocak 1986’da vefat etti ve 16 Ocak
günü Küplüce Mezarlığı’nda babasının yanına
defnedildi.
Rikkat Hanım, gerek resmî, gerekse hususi
hocalığı sırasında karşılıksız olarak birikimini
öğrencilerine esirgemeden aktarırdı. En sadesinden en incesine kadar her eserinde elinin asâleti
hissedilir. Bilhassa halkârî bezeme üslûbu XX.
yüzyılda Kunt’un fırçasıyla yeniden hayat bulmuştur, denilebilir. Kırk yılı aşan san’at hayatında kıt’a, levha ve hilye-i nebevî olarak sayısız eser
› Rikkat Kunt
251
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
L KURT, TAYFUN
 Tayfun Kurt
252
tezhip etmiş, zamanımızda Türk tezhip san’atının klasik yolda canlı kalması ve öğretilmesinde önemli rol oynamıştır. Minyatür çalışmaları
da vardır. Her eseri için yeniden desen çizer ve
tezhibin ana kaidelerini korumaya dikkat ederdi.
Sür’atli çalışır ve işini söz verdiği günde bitirirdi. Emeğinin maddî karşılığı daima geri planda
kalırdı. Unvan endişesine hiç düşmediğinden
eserlerini nadiren imzalar, çok özenli işlerini de
kendi yazısını beğenmediğinden hattatlara imzalatırdı.
İstanbul’un 500. fetih yıl dönümü dolayısıyla
İsmail Hikmet Ertaylan’ın hazırlatmak istediği
Fâtih Dîvanı’nda XV. yüzyıl tezyinatının ilhamıyla yeni desenler hazırlanması için 1945’ten
itibaren baş sorumluluğu üstlendi ve sekiz yılda
bitirilen dîvanın tezhiplenmiş altmış kıt’asından
otuz dördü bizzat Kunt tarafından işlendi. Bu çalışmanın hazırlığı sırasında İstanbul’daki müze
ve kütüphanelerde bulunan değerli yazma eserlerin bezemelerini de gözden geçirmek fırsatını
meslektaşlarıyla birlikte elde etti. Bu Fâtih Dîvanı hâlen Şevket Rado koleksiyonundadır.
Lizbon’daki Gülbenkyan Müzesi’nde bulunan
ve 1968 yılında selden zarar gören minyatürlü
bir yazma kitabın tamiri için 1970’te Lizbon’a
davet edildi. İki buçuk ay kaldığı bu şehrin havası sağlığına dokunduğundan, dönmek mecburiyetinde kaldı. Resmi yollarla İstanbul’a gönderilen 1501 yılına ait bu çok kıymetli Timurî devri
eserinin tamirini başarıyla tamamladı. Topkapı
Sarayı Müzesi’ne İsmail Akgün tarafından bağışlanan on iki levhanın (G.Y., nr. 1536, 1537,
1540, 1542, 1544, 1545, 1547, 1551) tezhibi de
Rikkat Hanım tarafından yapılmıştır. Devlet Güzel San’atlar Akademisi için hazırladığı (bugün
Resim-Heykel Müzesi’nde korunan) eserleriyle,
hususi koleksiyonlarda bulunan eserleri tezhip
san’atının XX. asırdaki en güzel örnekleri arasındadır. Hayatında eserlerini sergilemeyi hiç
düşünmedi. Muhtelif koleksiyonlardan derlenen
seksen eseri Çit Kasrı’nda (IRCICA) ölümünden
bir buçuk ay sonra sergilenmiştir.
Onun mükemmel Türkçesi sadece ders ve
sohbetlerinde kalmış, kitap veya makāle yazmaktan kaçınmıştır. Konuşmalarında bildiği
üç yabancı dilden ana diline kelime katmamak
hususunda babası gibi titiz davranırdı. İmzasıyla
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
neşredilen makālesi “Sedefkâr Vâsıf ”tır (Güzel
San’atlar, IV, İstanbul 1942, s. 101).
Kaynakça: Rikkat Kunt, “Bir Hanım San’atkârımız”, Sandoz
Bülteni, sy. 18 (1985), s. 10-18; Çiçek Derman, “Rikkat Kunt
Hoca Hanım”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, XXX/1 (2001),
s. 21-29.
➢ M. UĞUR DERMAN
KURT, TAYFUN
(1956-2008)
Üsküdar’da sahaflık yaptı.
Trabzon Of ’ta doğdu (1 Haziran 1956). Babası müteahhit Rıfkı Kurt, annesi Neriman Hanım’dır. Orta öğrenimini Galatasaray Lisesi’nde
tamamlayıp baba mesleğine girdi. 1974’te evlendi. 1988’de Kadıköy Akmar Pasajı’nda sahaflığa
başladı. 1992’de Selmanıpak caddesinin Üsküdar meydanına bağlandığı yerde, tarihî çınar
ağaçlarının arkasında, Çınardibi Sahaf ’ı açtı. Bu
dükkân yol genişletme çalışmaları sırasında istimlâk edildi (1995).
Çınardibi Sahaf ’ı Kadıköy’e taşıyıp mesleğini orada sürdüren Tayfun Kurt, 3 Eylül 2008’de
akciğer yetmezliği nedeniyle tedavi gördüğü
hastahanede vefat etti. Çengelköy Mezarlığı’nda
toprağa verildi.
Sahaflıktaki kendine has tutumu birçok insana ilk karşılaşmalarında yadırgatıcı geldiyse
de sonrasında kurulan dostluklar uzun ömürlü
oldu; kitaba ve kitap severlere olan hizmetleriyle
unutulmaz bir kişilik sergiledi.
Kaynakça: Âlim Kahraman, “Üsküdar’da Bir Sahaf ”, Atikvalide, İstanbul 2009, s. 112-118.
➢ YAYIN KURULU
M
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
MAHMUD II ADLÎ
(1785-1839)
Osmanlı padişahı; ömrünün son
günlerini Çamlıca’da geçirdi.
I. Abdülhamid’in Nakşıdil Sultan’dan doğan oğludur (1785). Adlî mahlası kendisine doğumuyla
beraber verilmiştir. Vak’a-i Hayriye denilen Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması onun eliyledir (1826).
Yerine Asâkir-i Mansûre-iMuhammediye adıyla
yeni bir orduteşkilatlanmasına gidilmiştir. Sırplara fiilen özerklik verilmesi (1817), Navarin’de
Osmanlı donanmasının yakılması (1827), Atina
merkezli küçük bir Yunan devletinin kurulması (1829), Cezayir’in Fransızlar tarafından işgali
(1830), Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Osmanlı Devleti’ni ele geçirmek için Kütahya’ya kadar ilerlemesi (1833) onun saltanat
yıllarındadır.
Adı yaptığı ıslahatlarla anılır. Kılık kıyafet
başta olmak üzere devlet dairelerinde yeni bir
teşkilat yapısının getirilmesi, mülkî idarenin
Hariciye, Dahiliye, Maliye, Evkaf nezaretleri venazırlıkları gibi yeni isimlerle çağdaş bir işleve
büründürülmesi, Bâbıâli’de bir tercüme odasının
açılması, posta idaresinin kurulması, Takvîm-i
Vekāyi adıyla bir gazetenin yayımlanmaya başlanması gibi yenilikler onun döneminde gerçekleştirildi.
Sanatkâr ruhlu bir kişiliği vardır. Güzel sanatlara ilgi duymuş, hat, mûsıkî ve şiirle meş-
gul olmuştur. Adlî mahlasıyla duygulu, düzgün
manzumeler, semâi ve şarkılar kaleme almıştır.
1817-1837 arasında Mescid-i Nebevî’de onun
iradesiyle gerçekleştirilen inşa ve ihya faaliyetleri arasında Hazret-i Peygamber’in kabri üzerindeki iki küçük kubbenin yerine bugünkü
Yeşil Kubbe’nin (Kubbetü’l-hadrâ) inşası da bulunmaktadır. Bu münasebetle Hücre-i Saadet’e
hediye ettiği şamdanla beraber gönderdiği şiir,
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› II. Mahmud
253
ŞARKI
Pek hâhişi var gönlümün ey serv-i bülendim
Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim
Redditme sakın bû sözümü şâh-ı levendim
Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim
Râhat mı olur anda iken cümle ehibbâ
İster ki gönül zevk idelim biz bize tenhâ
Bir gün de Fener-bağçesine gitmeli ammâ
Yârın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim
Va’d itmiş idin bendene ey kân-ı mürüvvet
Bir gün idelim gizlice bir seyre azîmet
Ağyâra duyurduk bugün olmaz ise elbet
Yarın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim
Ol cây-ı muallâda kurub bezm-i meyane
Gül devrini seyr itdirelim fasl-ı hazane
Beyhûde yere gün geçirüb bulma bahâne
Yarın gidelim Çamlıca’ya cânım efendim
—Adlî (II. Mahmud)
MARKO PAŞA M
Resulullah’a hürmet ve muhabbetinin bir işaretidir. Yaz aylarında Çamlıca’ya sık sık gelen II.
Mahmud orada, ablası Esma Sultan’a verdiği
Sarıkaya mevkiindeki köşkte kalırdı. Otuz yılı
aşan gaileli saltanatı sırasında kendini aşırı içkiye kaptıran padişah, hayatının son yıllarında
vereme yakalanmış, Hekimbaşı Abdülhak Molla’nın ifadesine göre, Büyük Çamlıca suyunda
çelik bulunduğundan bundan istifade için doktorların tavsiyesiyle Çamlıca’ya naklolunmuştur.
Hastalığını belli etmemek için o bitkin halinde
bile Cuma namazlarında bulunmak istemiş,
köşkün avlusuna minber ve mihrap konulmuş,
bir seferinde Cuma namazını tamamlayamayarak bayılmıştır. Çamlıca için yazdığı bir şarkısı
bulunmaktadır.
Kaynakça: Adnan Giz, “Çamlıca’da Tarihî Duygular”, Çınaraltı, nr. 101, 28 Ağustos 1943; Ali Akyıldız, “II. Mahmud’un
Hastalığı ve Ölümü”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, nr. 4,
İstanbul 2001, s. 49-84; Kemal Beydilli, “Mahmud II”, DİA,
XXVII, 352-357; Alim Kahraman, Türk Edebiyatında Üsküdar,
İstanbul 2003, s. 64-65.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MARKO PAŞA
(1824-1888)
Kuzguncuk’a yerleşmiş Osmanlı hekimi.
Tam adı Marko Apostaladis’tir. Siros adasında
doğdu (1824). İlk ve orta öğrenimini adada yap-


Marko Paşa
Marko Paşa’nın
Kuzguncuk’ta bugün
ilköğretim okulu olarak
kullanılan Konağı
tıktan sonra İstanbul’da Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne’de (Askerî Tıbbiye) okudu. Mezuniyetinin ardından okulun cerrahî kliniği muallim muavini
oldu (1851). Mesleğinde büyük ün kazandı; Osmanlı tarihinde bir ilk olmak üzere hekim olarak
mirlivalığa (tuğgeneral) kadar yükseldi. 1861’de
tahta geçen Abdülaziz tarafından hekimbaşı yapıldı. Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne nazırlığına getirildi (1877); Kırımlı Aziz Bey’le birlikte Hilâl-i
ahmer’in (Kızılay) kurulmasına katkıda bulundu. Meşrutiyet’in ilânı üzerine Meclis-i Âyan
üyesi oldu. Konağında ortaya çıkan kuşpalazı
255
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
M MEHMED B. MUSTAFA, BALDIRZÂDE
salgınında eşini ve yedi çocuğunu kaybedince bu
acıya dayanamayarak 1306’da (1888-1889) öldü
ve Kuzguncuk Rum Ortodoks Mezarlığı’na gömüldü.
Hekimliği kadar sosyal faaliyetleriyle de tanınmış, hastaların derdini bıkmadan dinlemesi
“derdini Marko Paşa’ya anlat”mak deyiminin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Konağı Kuzguncuk
Baba Nakkaş sokağının dirsek yaptığı köşede,
dört katlı kârgir sağlam bir yapıdır. Ölümünden
sonra bin altına Benli Belkıs’ın babası Süleyman
Şefik Paşa adına satın alınmıştır. O sırada Halep’te sürgünde olan Paşa, aftan istifade ederek
İstanbul’a dönünce konağa yerleşmiştir. Müzeyyen Senar’ın da uzun yıllar oturmuş olduğu konağın arkasındaki çam ağaçlı bahçe Marko’nun
Bahçesi diye ünlü idi. Burada bir gazino açılmıştır. 1935 yılında Maârif, binayı okul olarak kiraladı. Bugün Kuzguncuk İlköğretim Okulu olarak
hizmet vermektedir. Marko Paşa’nın biri Burgaz
Ada’da, diğeri Anadolu Kavağı’nda iki köşkü
daha bulunmaktadır.
Kaynakça: Salah Birsel, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Ankara 1982, s. 289-304; “Marko Paşa”, DBİst.A, V, 301302; Haskan, YBÜ, III, 1327, 1387.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MEHMED B. MUSTAFA,
BALDIRZÂDE
(ö. 1650)
Üsküdar Valide Sultan Medresesi
müderrislerinden.
256
Bursa’da doğdu. Babası buradaki Ulu Camii vaizlerinden Mustafa Efendi’dir. Eğitimini tamamladıktan sonra Bursa’da Molla Fenârî, Lala Şahin
Paşa, Yıldırım Bayezid, Sultaniye; İstanbul’da
Davud Paşa, Ayşe Sultan, Sahn-ı Seman ve Üsküdar Valide Sultan medreselerinde müderrislik
yaptı. 1634 yılında Üsküdar kadılığında bulundu ve ardından Mekke kadısı oldu. Emeklilikten
sonra bir yandan tedris hayatını sürdürürken diğer yandan da telif çalışmaları yapmıştır. Yazdığı
eserlerden Ravza-i Evliya Bursa meşhurlarına
dair bir biyografyadır. Târihi Mekke’yi buradaki
kadılığı esnasında kaleme almıştır. Ayrıca Medine’ye dair de bir çalışması bulunan Mehmed
Efendi’nin bu iki eseri Fezâil-i Haremeyn adını
taşır. Hukuki yazışma ve usul örneklerine dair
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kitâbü’s-Sak adlı eseri, alanında çok kıymetli
bir çalışma örneğidir. Bunların dışında bazı hâşiye ve eserleri de vardır. Şeyhî Mehmed Efendi
“Selîsî” mahlasıyla yazdığı şiirlerinin toplandığı
Dîvân’ından söz eder.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr.
Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 87-88; Sicill-i Osmânî,
IV, 164; Osmanlı Müellifleri, I, 257-258; Babinger (Üçok), s.
210-211; Abdulkerim Abdulkadiroğlu, “Baldırzâde Mehmed
Efendi”, DİA, V, 8-9.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
MEHMED ARİF AĞA
(XVII. yüzyıl)
Selimiye Kışlası’nın da mimarı olan
Hassa başmimarı.
XVIII. yüzyılda yaşamış ve başta III. Selim döneminde ilk inşası tamamlanan Selimiye Kışlası
olmak üzere İstanbul’da birçok yapıda emeği geçen Hassa başmimarlarındandır. Anılan padişah
döneminde iki defa bu göreve getirilen Mehmed
Arif Ağa, daha önce henüz mimar kethüdası iken
Tophane’deki mühimmat ambarını, Ayasofya
karşısındaki Matbah-ı Âmire Sakaları Kârhanesi
ahır ve odalarının tamiratını yapmış; başmimar
olduktan sonra ise 1792’de yeniçeri kışlalarının
yanan kısımlarının, ertesi yıl Küçüksu Kasrı ile
Tersâne-i Âmire’deki Emin Köşkü ve Esir Zindanı’nın onarımlarını, 1793’te ise Beşiktaş Sahilsarayı kayıkhanesinin inşasını gerçekleştirmiştir.
Aynı yıl selden büyük zarar gören Sâdâbâd Kasrı’nı tamir eden Mehmed Arif Ağa, Hasköy’de
tesis edilen Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun
bünyesindeki birçok askerî yapının inşasını da
gerçekleştirmiştir.
1796 şubatında başlayan ikinci Hassa başmimarlığı esnasında ise Fatih semtinde bazı
bozuk kaldırımların tamiratını, Azatlı Baruthanesi’ndeki ek binaların inşasını, 1800 yılında
Hasköy Tophanesi’nde bazı kısımların onarımını yapmıştır. Bu dönemdeki en önemli faaliyeti
Üsküdar’da Kavak Sarayı’nın yerine inşa ettirdiği
Selimiye Kışlası ile buraya bağlı zabıta konakları,
çavuş dükkânları, değirmen, hamam, tabhâne,
hastahane, talimgâh, tulumbacı binası, su haznesi, çeşme, su terazisi, iskele ve liman gibi binaları
yapmasıdır. 1803 temmuzunda tamamlanan bu
ahşap ağırlıklı manzume 1807 yılında Kabakçı
Mustafa isyanında yıkılmıştır. Günümüze ulaşan
MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL M
kârgir Selimiye Kışlası II. Mahmud tarafından
1829’da yeniden inşa ettirilmiştir.
Kaynakça: Mustafa Cezar, “Sanatta Batıya Açılış Döneminde
Mimarlar”, 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, Bildiriler,
Ankara 1995, I, 479-488; Ahmet Vefa Çobanoğlu, “Osmanlı’da
Baş Mimarlar”, Türk Dünyası Kültür Atlası: Osmanlı Dönemi,
İstanbul 2002, IV, 250-326; a.mlf., “Mehmed Arif Ağa”, YYOA,
I, 106-107; Selman Can, “Mehmed Arif Ağa”, DİA, XXVIII,
442-443.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
MEHMED EFENDİ, DÜRRÎ
(ö. 1149/1736)
Karacaahmet’te medfun Osmanlı
şeyhülislâmı.
Osmanlı Devleti’nde aynı aileden (Dürrî) yetişmiş âlim ve şeyhülislâmların ilki olup İlyas Efendi’nin oğludur. Medrese tahsilini tamamladıktan
sonra müderris oldu. IV. Mehmed devri kazaskerlerinden Reîsülulemâ Abdülkadir Efendi’nin
kızı ile evlendi. 1705’te Süleymaniye müderrisi iken kadılık mesleğine geçti ve Mısır (1707),
Mekke (1716), İstanbul kadılılıklarına getirildi
(1720). İstanbul fırıncı esnafının narha riayet
etmemesi hususundaki ihmali ileri sürülerek az-
ledildi (1721). 1726’da mâzul İstanbul kadılarının en kıdemlisi olarak Anadolu kazaskerliğine
tayin edildi. Ancak, kadı tayinlerinde tezkirecilerinin sözüne uyup usul ve kıdeme aykırı tevcihlerde bulunduğu yolundaki şikâyetler üzerine
görevden alındı. İstanbul’da oturmasına izin verilmeyip arpalığı olan Tatarpazarcığı’na gitmesi
emredildi. Bir müddet sonra Rumeli kazaskerliği
pâyesini aldı.
Patrona Halil ayaklanmasının ardından Rumeli kazaskeri oldu (1730). 1734’te şeyhülislâmlığa tayin edildiğinde oldukça yaşlı idi. 1736’da
felç geçirdi. I. Mahmud, rahatsızlığı geçinceye
kadar düzenlediği fetva, hüccet vb. evrakta imza
yerine mühür kullanmasına izin verdi. Rahatsızlığı sırasında da devlet meseleleriyle ilgilendi,
ancak durumunun giderek ağırlaşması üzerine
azledildi. Hayatının kalan kısmını Üsküdar’daki
evinde geçirdi. Vefatında (1736) Karacaahmet
Miskinler Tekkesi yakınındaki Yeşilkapı Mezarlığı’na defnedildi.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, bk. indeks; Râşid, Târih, V,
208, 276-277; Küçük Çelebizâde Âsım, Târih, İstanbul 1282, s.
461; İlmiye Defteri, İÜ Ktp., TY, nr. 8879, vr. 4b; Şem‘dânîzâde,
Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 40; Subhî, Târih, vr. 18b, 32a, 33b34a, 63b, 71b, 77a-79b; Devhatü’l-meşâyih, s. 91-92; İlmiyye
Salnâmesi, s. 515; Sicill-i Osmânî, II, 338; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 472; J. R. Walsh, “Dürrizâde”, EI2 (İng.), II,
629.
› Dürrî Mehmed Efendi’nin
bir fetvası
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED EFENDİ, HÂFIZ KUMRAL
(XVII. yüzyıl)
Üsküdar doğumlu zâkirbaşı, hânende,
bestekâr.
Üsküdar’da doğdu. Celvetiyye tarikatına intisap
etti ve tarikatın pîri Aziz Mahmud Hüdâyî tarafından yetiştirildi. Dergâhta zikirleri idare etme
hususundaki kabiliyeti ve güzel sesiyle dikkati
çekti, bir süre sonra dergâhın zâkirbaşısı oldu.
Zamanla döneminin önde gelen mûsıkîşinasları
arasına girmeyi başardı. Ancak kaynaklarda mûsıkî bilgilerini kimden aldığı konusunda bilgiye
rastlanmamaktadır. Yılmaz Öztuna, Ansiklopedi’sinde onun 1621’de vefat ettiğini ifade etse de,
hayatıyla ilgili önemli bir kaynak olan Atrabü’lâsâr’ın el yazması bazı nüshalarında onun IV.
Murad (1623-1640), bazılarında ise Sultan İbrahim (1640-1648) devrinde şöhret bulduğu kayÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
257
M MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE ŞEYH
 Mirzazâde Mehmed
Efendi’nin mezar taşı
› Mirzazâde Mehmed
Efendi’nin bir fetvası
dedildiğine göre Hâfız Kumral’ın 1621’de vefat
etmesi mümkün görünmemektedir.
Sahip olduğu ses güzelliğiyle tanınan Hâfız
Kumral, hânendeliği ve zâkirbaşılığının yanı sıra
besteleriyle de şöhret bulmuştur. Atrabü’l-âsâr’da
otuzun üzerinde eser bestelediği ifade edilmektedir. Bazı el yazması güfte mecmualarında beste, semâi, na’t, tevşîh ve ilâhi formlarında bestelediği eserlerine rastlanmaktaysa da bunlardan
çok azı günümüze ulaşmıştır. Bestelediği ilâhilerinin çoğunun güftesi, şeyhi Aziz Mahmud Hüdâyî’ye aittir. Dinî eserleri arasında sözleri Aziz
Mahmud Hüdâyî’ye ait olan “Kudümün rahmeti zevk u safâdır yâ Resûlallah” mısrâıyla başlayan
acem tevşîhi ile sözleri Sultan I. Ahmed’e ait olan
“N’ola tâcım gibi başımda götürsem dâim” mısrâıyla başlayan pencgâh tevşîhi en önemlilerindendir.
Kaynakça: Ebûishakzâde Esad Efendi, Atrabü’l-âsâr, İÜ Ktp.,
TY, nr. 6204, vr.12a-b; Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi
Antolojisi, İstanbul 1942, I, 30, 63-67; Yılmaz Öztuna, Büyük
Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 38; M. Nazmi
Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, I, 377; Nuri Özcan,
“Hâfız Kumral”, DİA, XV, 93-94.
➢ NURİ ÖZCAN
MEHMED EFENDİ, MİRZAZÂDE
ŞEYH
(ö. 1735)
Üsküdar Sultantepe’de köşkü bulunan
Osmanlı şeyhülislâmı.
258
Ulemâdan Mirza Mehmed Efendi’nin oğludur.
Ulema çocuklarına has bir uygulamayla tahsilini süratle tamamlayıp ruûs imtihanını kazanarak mûsıle-i Süleymâniye derecesine ulaştı.
Kayınpederi Feyzullah Efendi’nin desteğiyle
“tafra” hareket, yani sıra gözetmeden iltimas ve
imtiyazla, beklemeksizin üst derecelere süratle
yükseldi, müderrislik ve kadılık yaptı. İstanbul
kadısı (1707 ve 1710) ve Anadolu kazaskeri oldu
(1713). 1714’te azledildi.
Avusturya’ya savaş ilânıyla ilgili III. Ahmed’in huzurunda toplanan fevkalâde meşveret
meclisine mâzul Anadolu kazaskeri sıfatıyla katıldı (1716). Bu toplantıda sefer fetvasına karşı
çıkıp sefer taraftarı olan Sadrazam’a da bunun
için büyük hazırlıkların yapılması gerektiğinden
bahsetmesi İstanbul’dan uzaklaştırılmasına sebep oldu. Ancak bu durum uzun sürmedi, 1717
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ve 1720’de iki defa Rumeli kazaskeri oldu. On
yıllık bir aranın ardından Patrona Halil İsyanı
sırasında teklif edilen şeyhülislâmlık görevini
kimsenin kendi işine karışmaması şartıyla kabul
etti (1730). Son derece karışık bir ortamda Nevşehirli Damad İbrâhim Paşa’nın katli, III. Ahmed’in tahttan indirilip yerine I. Mahmud’un
geçirilmesi hadiseselerine şahit oldu. Bu hadiseler sırasında âsilerin tepkisini çekmemesi
onlarla temasta bulunduğunu akla getirir. Hatta
dağılma kararı alan âsilerin öncelikle kendisine
başvurdukları ve ceza görmeyeceklerine dair
hüccet aldıktan sonra Etmeydanı’nı boşalttıkları
bilinmektedir.
Patrona Halil başta olmak üzere âsi liderlerinin tasfiyesinde de rol oynamıştır. Ancak bu hadiseler yaşı ilerleyen Mirzazâde’yi yıprattı. Hastalığı ve gözlerindeki zaaf dolayısıyla görevden
affını isteyip (17 Mayıs 1731) Üsküdar Sultantepe’deki köşküne çekildi. Mayıs 1735’te vefat etti,
Karacaahmet’te Tunusbağı aile kabristanında babasının yanına defnedildi. Kaynaklarda dindar,
halkın meseleleriyle ilgilenmeye önem veren,
üç günde bir hatim indirecek derecede Kur’an
okumaya düşkün, herkes tarafından sevilen bir
zat olduğu belirtilir. Oğlu Mehmed Said Efendi
şeyhülislâmlığa kadar yükselmiştir. Şair ve âlim
Ahmed Neylî Efendi küçük kardeşi, Şeyhülislâm
Mehmed Şerif Efendi de kızı tarafından torunudur. Üsküdar Sultantepe’de bir cami yaptırdığı
MEHMED PAŞA, EL-HÂC M
ve bunun yanında bir kütüphane kurduğu bilinmektedir.
MEHMED NURİ MEDENÎ EFENDİ
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, bk. indeks; Râşid, Târih, IV,
19; 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr.
Faik Reşit Unat), Ankara 1943, s. 42, 47, 53, 56-57, 64; Destarî
Salih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında Bir Kaynak
(nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962, s. 10, 15, 19; Subhî, Târih, vr. 23b, 65a; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 9, 11,
12, 17, 18, 21, 36; Devhatü’l-meşâyih, s. 87-88; Fındıklılı İsmet
Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul
1989, s. 83-84; İlmiyye Salnâmesi, s. 510-511; Danişmend,
Kronoloji, IV, 9, 20-21; V, 138; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi,
IV/1, s. 16, 113, 153; a.mlf., İlmiye Teşkilâtı, s. 119, 191, 204;
Münir Aktepe, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958, s. 111, 119,
144, 150, 158, 163, 170; a.mlf., “Nevşehirli İbrahim Paşa”, İA,
IX, 238; Atabey Kılıç, “Mirzazâdeler Ailesinden Şeyh Mehmed
Efendi”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 110 (1997), s. 83-104;
Mehmet İpşirli, “Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi”,
DİA,
XXX, 170.
Son Osmanlı Şeyhülislâmı;
Karacaahmet’te medfundur.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED EMİN EFENDİ, SUN‘ÎZÂDE
(ö. 1076/1665)
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
Üsküdar’a ilk defnedilen şeyhülislâm Sun‘ullah
Efendi’nin oğludur. Doğum tarihi bilinmemektedir. Babasının yardımıyla devrinin ulemasından ve bilhassa Azmizâde Efendi’den okuyup
müderrislik göreviyle çeşitli medreselerde bulundu. Sonra kadılık mesleğine geçerek Edirne,
Bursa, Halep ve Mısır kadılıklarının ardından
İstanbul kadısı oldu (1648). Kısa süreli görevden
alınmanın ardından sonra 1653-1657 arasında
önce Anadolu, ardından Rumeli kazaskeri oldu.
1659’da tekrar Rumeli kazaskeri oldu. 1662’de
dokuz buçuk ay süren şeyhülislâmlığı, fetva makamının vakarına yakışmayacak basit davranış
ve konuşmaları sebebiyle sonlandırıldı. Bundan
sonraki hayatını Beşiktaş’ta yalısında geçirip
ağustos 1665’te vefat etti. Aziz Mahmud Hüdâyî
Dergâhı haziresine defnedildi.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 316-318; İlmiyye Salnâmesi,
s.481-82; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 478; Danişmend, Kronoloji, V, 129; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara 1972, s. 92.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
(1859-1927)
Tarsusîzâde Hacı Kâmil Efendi’nin oğludur.
1859’da İstanbul’da doğdu. Sıbyan mektebinden
sonra özellikle özel hocalardan aldığı derslerle
dinî ilimlerde yetişti. Ruus imtihanını kazandıktan sonra müderris oldu.
1882’de Rumeli kazaskerliği vekāyi-i şer’iye
kâtip muavinliği, Mahfel-i Şe’iyyat kâtipliği görevlerinden sonra Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerinde bulundu. 26 Eylül 1920’de, Damat Ferit
kabinesinden Mustafa Sabri Efendi’nin ayrılması
üzerine şeyhülislâm oldu. İki seneden fazla bu
görevde kaldı. 4 Kasım 1922’de görevi sona erdi.
Bu aynı zamanda meşihat makamının da sonu
idi. Türkiye Cumhuriyeti ülke yönetimini bütünüyle üstlendikten sonra Üsküdar’daki evinde uzlet hayatını tercih etti. 1927’de öldü. Kabri
Karacaahmet’te Mimar Kasım Ağa gerilerinde
çimento ile yapılmış bir sette bulunmaktadır.
Kaynakça: Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976,
s. 77; Sicill-i Osmani, IV, 866; Tahsin Özcan, “Mehmed Nuri
Efendi”, DİA, XXVIII, 503-504; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981, IV-V, s. 29-31.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED PAŞA, ELHÂC
(ö. 1723)
Yeni Valide Camii haziresinde medfun
İstanbul kaymakamı.
Arap kirlidir. Eski Saray’a girip burada kilercibaşı oldu. II. Süleyman’ın cülûsundan sonra valide
sultan kethüdası oldu, onun vefatından sonra
bir süre defterdar vekilliği ve darphane eminliği
yaptı. Daha sonra Sultan II. Mustafa’nın validesinin kethudalığına getirilen Mehmed Paşa, 1715
yılında vezaretle İstanbul kaymakamı, aynı yılın
sonlarında Boğdan muhafızı oldu. Ardından vezaret kaldırılarak şeyhülharemlikle Mısır’a gitti.
Döndükten sonra tekrar İstanbul kaymakamlığına getirildi. Emekliye ayrıldıktan sonra 1135
(1723) yılında öldü. Mezarı Üsküdar’da Yeni Valide Camii haziresindedir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 219.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
259
M MEHMET PAŞA, ÖKÜZ
MEHMET PAŞA, ÖKÜZ
(ö. 1030/1621)
XVII. yüzyılın önemli devlet
adamlarından; Üsküdar’da bir
sahilhanesi vardı.
260
Sultan I. Ahmed’in vezirlerinden ve damatlarındandır. “Vezîr” ve “ Dâmat” Mehmet Paşa olarak
da bilinir. “Öküz” sıfatı babasının öküz nalbantı
olması dolayısıyla kendisine yakıştırılmıştır. Bazı
kaynaklarda ise “Kara” Mehmed Paşa adı ile anılır. Sultan I. Ahmed ve II. Osman dönemlerinde,
ilkinde iki yıl, ikincisinde on bir ay olmak üzere
iki defa “Sadrazamlık” koltuğuna oturmuştur.
Biyografisini yazanlar onun hakkında “edîb ve
vakûr, vezîr-i sâhib-i şu’ûr” tanımlamasında birleşmişlerdir. Ölüm tarihi 1621 olarak gösterilir.
Eşi Gevher Han Sultan, Paşa ile evlendiğinde
çocuk denecek kadar genç olduğundan Mehmed
Paşanın vefatı sonrasında iki evlilik daha yapmıştır.
Öküz Mehmed Paşa’nın 1607 yılında başlayan Mısır Beylerbeyiliği, başarıyla sonuçlandırdığı görevlerindendir. Düzensiz kalkışma hareketlerini biraz da sert bir şekilde bastırdığı için
kendisine “kul kıran” lakabı verilir. Büyük yetkilerle bulunduğu Mısır’da birtakım reformlar da
gerçekleştirip özellikle zor durumdaki “reâyâ”
nın üzerindeki ağır vergileri azalttı. Mısır vergisini de herhangi bir aksaklık yaşanmadan İstanbul’a ulaştırdı. Başarılarından dolayı dönüşünde
Kaptân-ı Deryâlığa atandı. Ardından getirildiği
Sadrazamlığı sırasında İran Şahı I. Abbas ve Osmanlı Sultanı I. Ahmed arasında ortaya çıkan
karışıklıkların sona erdirilmesi konusunda çaba
harcadı. Ancak bu iş için başladığı askerî seferin
en önemli kısmını oluşturan Revan (Erivan) kuşatması başarısızlıkla sonuçlandı (Eylül 1616).
Osmanlı tarihinde “Şark Seferleri” olarak bilinen
bu askerî seferler dizisinden sonuç alınamayınca görevinden azledildi. Böylece Öküz Mehmed
Paşa için, mecbûrî ikamete tabi tutulduğu “Üsküdar” günleri başladı. Bugün mevcut değilse de
Üsküdar’da yaşadığı bir sahilhâne ve adı ile anılan bir iskele bazı kaynaklarda yer almıştır.
Öküz Mehmed Paşa’nın devlet adamlığı yanında çok okuyan iyi bir bilgin olduğu kitaplarına ait listeden anlaşılmaktadır (bu liste için
bk. TSMA, D. 4399). Osmanlı Devletinde Mısır
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Beylerbeliği görevinde bulunanların hac yolları
emniyeti ve eksikliklerini temin etmek önemli
görevlerindendi. Nitekim Öküz Mehmed Paşa’nın da Mekke’de Arafat su yollarını tamir ettirmesi ve hacıların yol emniyetlerini sağlamak
için sarfettiği çabalar bilinmektedir. Ayrıca İstanbul’da başta Karagümrük olmak üzere birçok
yerde Cami ve çeşmeler yaptırmıştır. Nevşehir
Ulukışla’da yaptırdığı han, hamam, çeşme ve
Kahire’deki Mevlevîhâne onun dînî hassasiyetini göstermeye yeter. Kuşadası’nda kale içinde,
Sakız Adası’nda (Chios) cami ve Çanakkale Boğazı’ndaki kale (Kal’e-yi Sultânî) içinde çeşmeler
yaptırarak, bunların bakımını reâyâdan Rum,
Ermeni ve Yahudi milletine bırakmış, bu hizmet
karşılığında onları vergilerden muaf tutmuştur
(bk. BOA, C.EV.147/7348 ve C.BLD.55/2740.)
Ayrıca bu kadar hayır eserinin yıllar boyunca
kesintisiz olarak hizmete devam edebilmesi için
gerekli akarât yine tarafından temin edilmiştir.
Bu cümleden olarak Halep’te, Nevşehir’e bağlı Şücâeddin kazası, Ulukışla köyünde, gümrük
hasılâtı ve dalyan gelirleri olarak Kuşadası’nda
vakıflarına bağlı gelir kaynakları düzenledi (bk.
BOA.AE.SAMD III 133/13065 ve 197/ 19070).
Sayısız yol tamiratı ve yaptırdığı köprüler halka
hizmet yolundaki diğer eserlerdir.
Kaynakça: BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi); TSMA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi); Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi’, İstanbul 1281, I, 27; a.mlf., Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin Derin), İstanbul 1978, s. 75; Mahmut Ak, “Mehmed
Paşa, Damad”, DİA, XXVIII, 504-505; Danişmend, Kronoloji,
V, 29-30, 34, 39, 186; A. H. de Groot, “Mehmed Pasha, Öküz”
EI2 (İng.), VI, 998-999; M. C. Şehabeddin Tekindağ, ”Mehmed Paşa”, İA, VII, 581-583; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2,
s. 367-370.
➢ MUSTAFA L. BİLGE
MEHMED RÂİF BEY
(1863-1917)
İstanbul tarihi ile ilgili eserleri olan
müellif; Kuleli Askerî Lisesi’nde uzun
süre öğretmenlik yaptı.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda şehit düşen
Yüzbaşı Mehmed Efendi’nin oğlu ve Askerî Müze’nin kurucusu Ahmed Muhtar Paşa’nın sütkardeşidir. Davutpaşa’da dünyaya geldi, iptidaî
ve rüşdî öğretimini İstanbul’da, idâdî öğretimini
Şam’da yaptıktan sonra babası gibi asker olmak
üzere İstanbul’da Mekteb-i Harbiye’ye geçti. 23
MEHMED RÂİF BEY M
Haziran 1882’de piyade mülâzım-ı sânîsi (teğmen) olarak Mekteb-i Harbiye’den mezun olan
Mehmed Râif, 3. Kolordu’nun 24. piyade alayının 4. bölüğüne atandı. 1885’te Halep Askerî
Rüştiyesi coğrafya öğretmenliğine, 1888’de Kuleli Askerî İdâdîsi beden eğitimi öğretmenliğine
getirildi. Bu okuldaki görevi 27 yıl sürdü. Tarih,
kitabet, mantık dersleri de verdi. Çok sevildiği
için burada kendisine öğrencileri “Baba Râif ”
adını taktılar.
Mehmed Râif, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’na
katıldı, 1908’de II. Meşrutiyet’te 4. Ordu nizamiye alayı bölük komutanlığına atandı. 1909’da
Muş’ta 16. Livâ komutanlığında bulundu. 19l2’de
Balkan Savaşı’na 91.piyade alayı komutanı olarak
katıldı. Bu savaşın arkasından, sağlık durumu sebebiyle kaymakam (yarbay) rütbesinde emekliye
ayrıldı. 54 yaşında vefat etti (8 Şubat 1917) ve
Yedikule dışındaki aile kabristanına defnedildi.
Yeni harflerle yazılı olan mezar taşında eşi Ayşe
Revnak Ayyıldız (1873-1954) ile oğulları Mehmed Zühdü (1896-1920) ve Rüştü Ayyıldız’ın
(1899-1960) da adları okunur.
Oğlu Tuğgeneral Hakkı Râif Ayyıldız’dan (ö.
1969) sağlanan nota göre, Râif Bey’in Osmânî ve
Mecîdî nişanları, gümüş liyakat ve Yunan Savaşı
madalyaları vardı. Arapça, Farsça ve Fransızca
da bilirdi. Yine oğlu tarafından anlatılan bir olaya göre, Eminönü’nde Yeni Cami arkasındaki, İş
Bankası yanındaki sebil bir yangın sonunda harap olduğunda kitabesi de parçalanmıştı. Kitabeyi aynen yeniden yazdırabilmek için Râif Bey’e
başvurularak, ondaki kopyadan sağlanan metin,
hattat Sami Bey’e yeniden yazdırılmış ve taşa işlenmiştir.
Mehmed Râif Bey, Nükât-ı Edebiyye (1307),
Hâtırât-ı Eslâf (1310), Mi‘yârü’l-efkâr (1316) gibi
ancak birkaç formalık kitapçıklar yayımladıktan
başka, Mehmed Cemil ile birlikte Yüz Sene Yaşamak Çareleri (1332) başlıklı bir de tercüme bastırmıştır. Fakat onun önemli yayın ve çalışmaları İstanbul tarihi hakkında olanlardır. Topkapı
Saray-ı Hümâyûnu ve Parkının Tarihi (İstanbul
1332) ile Sultanahmed Parkı ve Asâr-ı Atîkası
(İstanbul 1332), birkaç formalık, ufak boyda kitaplardır. Râif Bey bu yayınları ile I. Dünya Savaşı’ndan önceki yıllarda İstanbul’da araştırmalar
yapan, kitaplar, makaleler yayımlayan, esas mes-
lekleri dışında bu konularla ilgilenen yabancı
veya azınlıklardan amatör “arkeolog” ve “sanat
tarihçileri” kuşağına katılan bir Türk oldu.
Râif Bey’in İstanbul ile ilgili en önemli yayını
Mir’ât-ı İstanbul’dur (İstanbul 1314). Birinci cildin tamamı ve ikinci cildin 48 sayfalık üç forması
çıkan bu eserin takdim sahifeleri değişik, iki ayrı
baskısına rastlandığını da belirtmekte fayda vardır. 1314 baskısında “Muharriri Mehmed Râif ”
kaydının bulunmasına karşılık, Mir’ât-ı İstanbul
birinci cild, Boğaziçi ve Havalisi başlıklı olan diğer baskıda (İstanbul 1316) “Muharrirleri Mehmed Râif ve Ahmed Bahri” kaydı görülür. Her
ikisi de kolağası rütbesindedir. Her iki nüshanın
576 sahifeden ibaret olan esas metinleri aynı olmakla beraber, önsözler (mukaddime) değişiktir.
1314 baskısı 2 sahife ve tek imzalı, 1316 baskısı ise 5 sahife ve çift imzalı ve değişik ifadelidir.
İkinci ciltte ise yazar olarak Mehmed Râif ’in yanında Kolağası Halil Rüşdî adı da yer alır.
Kitabın bu birinci cildinde Mehmed Râif, İstanbul’un Anadolu yakasında Kadıköy ve dolaylarından başlayarak, Bulgurlu, Üsküdar, Boğaz’ın
Anadolu kıyılarında bulunan cami, mescit,
› Mehmed Râif Bey
261
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
M MEHMED RÂİF BEY
 Mehmed Râif Bey’in uzun
süre öğretmenlik yaptığı
Kuleli Askerî Lisesi’nin
eski bir gravürü
262
çeşme, sebil, mektep gibi yapılar hakkında kısa
açıklamalar ile birlikte bunların kitabelerinin
kopyalarını da verir. Arada bazı mezarlıkları da
ihmal etmez. Vakıf binaları dahil verdiği bilgiler
genellikle Hüseyin Ayvansarayî’nin Hadîkatü’lcevâmi‘ini pek aşmaz. Kitabe metinleri kopyaları
da bu konunun uzmanlarına göre hatasız sayılamaz. Fakat ne olursa olsun, İstanbul tarihi bakımından değerli bir kaynaktır.
Boğaz’ın Rumeli yakasında da eserler ve kitabeleri kaydedildikten sonra, Fındıklı, Tophane ve Galata’ya geçilir. Kitabın gayesinin, İstanbul’un Türk dönemi eserlerinin kitabelerinin
bir “corpus”unu meydana getirmek olmakla
beraber, aralarına başka bilgilerin de katıldığı
görülür. Galata bölümünde, kuleye ayrılan sahifelerde, buradaki pencerelerin her birinde şehrin
hangi kesiminin görüldüğünün ayrıntılı olarak
anlatılması bu hususta bir örnek teşkil eder.
Râif Bey, Mir’ât-ı İstanbul’un, ikinci cildini
de hazırlamıştır. Bunda şehrin surlar içindeki
kısmında bulunan eserlerin kitabeleri derlenmişti. Bu cildin büyük bölümü yayımlanamadan
müsvedde halinde kaldı. Râif Bey’in oğlu Askerî
Okullar Şubesi Başkanı General Hakkı Râif AyÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yıldız, bu elyazma müsveddeyi Türk Tarih Kurumu’na vermekle, birçok benzeri gibi yok olmaktan kurtardı. Bugüne kadar birkaç kişi bu cildi
yayımlamak üzere girişimlerde bulundular ise de
bir sonuç alınamadı. Son yıllarda yeni bir girişim
yapılmış ve basılı olan birinci cilt bütünüyle yeni
harflere çevrildiği gibi, ikinci cilt de aynı şekilde
yeni harflerle yazılarak baskıya hazırlanmış ve
yayımlanmak üzere Kültür Bakanlığı’na teslim
edilmiştir. Bu yeni baskı yapılırken, adları geçen
eski eserlerin bugünkü durumlarına dair bilgiler
verilmesi, kitabelerden hâlâ duranların karşılaştırılması çok faydalı olurdu. Ancak böyle bir çalışma hiç de kolay olamayacağından ve bir kişinin gayretini çok aşacağından, hiç değilse ikinci
cildi olduğu haliyle kazanmak yoluna gidilmiştir.
Râif Bey’in eserinin ikinci cildi, metin bakımından oldukça dağınıktır. İçinde bu türden bir
kitapta yer alması gerekli görülmeyecek uzun
bazı bölümler vardır. Bazı eserlerden hiç bahsedilmemiş, bazılarının ise yalnızca adı verilmiş
ancak içindeki kitabe hiç anılmamıştır. Bu duruma göre eserin ikinci cildinin, yazar tarafından
son şekli verilmemiş bir ön müsvedde olduğu
anlaşılır. Ne olursa olsun Mir’ât-ı İstanbul, bu
MEHMED RÛŞEN EFENDİ M
şehrin tarihi için yapılmış çok büyük bir hizmettir. Mehmed Râif Bey’in basılmadan kalmış başka müsveddeleri daha vardır. Bunlardan Heyâkel-i Kemâlât yahut Âbide-i İnsâniyet’ten başka
üç eseri de İstanbul’a dairdir: İstanbul’un fethi
hakkında Feth-i Celîl-i Konstantiniyye, camiye
çevrilen eski Bizans kiliseleri hakkında Ba’de’lfeth Cevâmi-i Şerîfeye Tahvil Olunan Kenâis,
şehrin kuruluş ve gelişmesi hakkında İstanbul’un
Ahvâl-i Kadîme-i Temeddün ve Umranı.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 62-63; Babinger (Üçok),
s. 434-435; Hikmet Turhan Dağlıoğlu, “İstanbul Bibliyografyası”, Yeni Türk, sy. 64 (1938), s. 129; Gövsa, Türk Meşhurları,
s. 311; Günay Kut-Hatice Aynur, “Mir’ât-ı İstanbul Üzerine”,
Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 5 (1989), s. 271-282.
➢ SEMAVİ EYİCE
MEHMED RAUF PAŞA
(1832-1908)
Osmanlı paşası; Çamlıca’da köşkü vardı.
İstanbul’da doğdu (1832). Mareşal Çerkez Abdi
Paşa’nın oğludur. Özel öğretmenlerden ders
alarak Bâbıâli Kalemi’ne girdi. Orduya er olarak katıldı. Bir süre sonra subay oldu. Harp
Okulu’nu 1849’da, akademiyi de 1851’de bitirdi.
Bulunduğu sınıf akademide bir yıl okudu. Fakat Kırım savaşı başladığı için okudukları süre
iki yıl sayıldı. Akademinin ikinci mezunlarındandır. 1849’da teğmen ve yaver olarak Serdârı Ekrem Ömer Paşa’nın maiyetinde Bosna ve
Kırım muharebelerinde bulundu. 1856 Paris
sulhundan sonra ataşemiliter olarak Fransa’ya
gönderildi. Burada altı yıl kalarak Fransız Kurmay Okulu’nda tahsilini tamamladı. İstanbul’a
döndükten sonra 1868’de general olarak Sultan
Abdülaziz’in başyaveri sıfatıyla Avrupa seyahatinde yanında bulundu. Dönüşte Ali Paşa’nın
yanında Girit’e gitti. Müşirliğe yükseltilerek Girit’e vali tayin edildi. 1870’te mareşal oldu. Yanya, İşkodra, Kastamonu, Bağdat, Yemen, Selânik
ve Bosna valiliklerinde bulundu. 1875’te ve II.
Abdülhamid’in tahta çıkışından sonra iki kez
Bahriye nâzırlığı yaptı. Doksanüç harbinden
sonra Edirne’ye vali ve İkinci Ordu komutanı
olarak gönderildi. 1881’de getirildiği Hassa Ordusu müşirliğinde yirmi yedi yıl kaldıktan sonra
emekliye ayrıldı. Çamlıca’da bulunan köşküne
çekildi. Aynı yıl orada vefat etti. Karacaahmet’te
Tunusbağı’nda defnedildi. Yaşadığı dönemin lekelenmemiş paşalarındandır.
Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 316-317; Harp Akademileri’nin 120 Yılı: Şeref Dolu Yıllar 1848-1968, Ankara 1968,
s. 1; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin
Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları (haz. İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu),
Ankara 2009, s. 122.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
 Mehmed Rauf Paşa
MEHMED RÛŞEN EFENDİ
(1810-1891)
Aziz Mahmud Hüdâyî Dergahı
şeyhlerinden.
İstanbul’da doğdu (1810). Celvetî bir aileye mensuptur. Babası Aziz Mahmud Hüdâyî tekkesi
şeyhi de olan Abdurrahman Nesib Efendi, dedesi
Şeyh Mehmed Şehabeddin Efendi, büyük dedesi
ise, Büyük Rûşen Efendi diye meşhur Mudanyalı
Şeyh Rûşen Efendi’dir (ö. 1794). Büyük dedesine
nispetle kendisine Küçük Rûşen Efendi denmiştir. Mehmed Rûşen Efendi o devrin maruf âlim
ve mutasavvıflarının bulunduğu bir çevrede yetiştiğinden köklü ve sağlam bir eğitim aldı. Babasından tasavvuf terbiyesi aldıktan sonra Kastamonu’ya gidip orada erbaîn çıkardı. Hüdâyî
şeyhi olan babasının 1842’de vefatı üzerine aynı
dergâhın şeyhliğine getirildi. Bu vazifesi vefatına
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
263
M MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE
 Mehmed Rûşen Efendi’nin
mezar taşı
› Mehmed Sahib Efendi’nin
bir fetvası
kadar (1891) kırk dokuz yıl sürdü. 1878’de ayrıca
Meclis-i Meşâyih riyasetine getirilmiştir.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi,
İstanbul 1943, II, 441-442; Y. PRK. AZJ 2 / 7.
➢ TALİP MERT
MEHMED SAHİB EFENDİ, PÎRÎZÂDE
(1674-1749)
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
264
Pîrîzâdeler ailesinin ilk önemli siması olup Yeniçeri ağalarından Pîrî Ağa’nın oğludur. İstanbul’da
doğdu (1674). Devrin bilginlerinden okumuş,
medrese tahsilini tamamlayarak II. Mustafa’nın
tahta cülûsunda (1695) mülâzemetini, 1717’de
erbaîn pâyesini aldı. Şeyhülislâm Feyzullah EfenÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
di’nin hâfız-ı kütüplüğünde bulundu, onun tavsiyesiyle Daltaban Mustafa Paşa ve Rami Mehmed
Paşa’ya intisap edip onların imamı oldu.
Çeşitli medreselerde müderrislikten sonra
Evkâf-ı Haremeyn müfettişliği yaptı. 1723’te Selanik kadısı, 1727’de III. Ahmed’in ikinci imamı,
ardından birinci imam oldu. Bu arada şehzadelere muallim olarak görevlendirildi. İstanbul kadısı
(1731), Anadolu kazaskeri oldu (1733). İki kere
Rumeli kazaskeri olduktan (1737 ve 1743) sonra
1745’te şeyhülislâmlık makamına tayin edildi.
1746’da ihtiyarlık ve yaşlılık sebebiyle görevden alındı. Beşiktaş’taki yalısında dinlenmeye
çekildi. Kısa süre sonra hacca gitmek üzere izin
aldı. Dönüşünde Gelibolu ve Tekirdağ’da, 1748’de
ise Üsküdar’da oturmasına müsaade edildi. 25
Haziran 1749’da vefat etti. Üsküdar’da Selimiye
Tekkesi karşısında defnedildi.
Pîrîzâde iyi yetişmiş değerli bir âlim olup,
İbn Haldun’un meşhur Mukaddime’sini Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldun I-II (İstanbul
1275/1858) başlığı ile bazı yorum ve değerlendirmeler ilavesiyle Türkçeye kazandırmış ve yayımlanmıştır.
Kaynakça: Mehmed Ziyâ, İstanbul ve Boğaziçi, I, 84-85; Tahsin Özcan, “Pîrîzâde Mehmed Sâhib Efendi”, DİA, XXXIV,
288-290; Haskan, YBÜ, II, 795.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED SÜREYYÂ M
MEHMED SAHİB MOLLA, PÎRÎZÂDE
(1838-1910)
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
Vezir İbrahim İsmet Bey’in oğludur. İstanbul’da
doğdu (1838). İlköğreniminden sonra medrese
tahsilini tamamladı, özellikle fıkıh ilminde derinleşti. Hattat Abdullah Zühdü Efendi ve Mehmed Bahir Efendi’den hat dersleri aldı. 1844
yılında İstanbul ruusuna nail oldu. Meşihat ve
Adliyede muhtelif memurluklar, Şûrâ-yı Devlet
âzalığı, 1908 Meşrutiyetinin ardından Ayan âzası sekiz buçuk ay kadar da şeyhülislâmlık yaptı.
Kısa bir süre sonra vefat etti (1910). Büyük dedesi Şeyhülislâm Pîrîzâde’nin Üsküdar’daki kabri
yanına defnedildi.
Kaynakça: Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976,
s. 65; Sicill-i Osmani, IV, 685-686; Tahsin Özcan, “Pîriîzâde
Mehmed Sahib Efendi”, DİA, XXXIV, 290-291; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1996, III, 314-316;
İlmiyye Salnamesi, s. 619-622.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED SAİD EFENDİ,
MİRZAZÂDE
(1710-1775)
Üsküdar’da konağı bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
1710’da doğdu. Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi’nin oğludur. Ailesinin nüfuzu sayesinde
1721’de müderrislik ruusu aldı. Babası şeyhülislâm olunca (1730) hâmise-i Süleymâniyye
müderrisliğine yükseldi. Kadılığa geçerek İzmir,
Bursa ve İstanbul kadısı oldu. Anadolu ve iki
defa Rumeli kazaskerliğine tayin edildi. 1761’de
nakîbüleşraflık görevini de üstlendi. Kazaskerliği
ve nakîbüleşraflığı döneminde seyyidlerin meseleleriyle ilgilendi, sahte seyyidlerle uğraşarak
sayılarını tesbite çalıştı.
3 Mart 1770’de şeyhülislâmlığa tayin edildi.
Görevi sırasında ilmiye mesleğinin düzen ve itibarının korunmasına dikkat etti. Dört yıl süren
şeyhülislâmlığı sıhhî bakımdan rahatsızlıklarla
geçti. Sonunda artan hastalığı sebebiyle bir süre
izin alarak Üsküdar Sultantepe’deki konağına çekildi. Nikristen dolayı paşa kapısına, saraya ve
padişah huzuruna gidemeyecek, hatta bayramlaşma merasimlerine bile katılamayacak hale ge-
lince görevden affını isteyerek istifa etti (1773).
1775’te vefat etti. Üsküdar Karacaahmet’te Tunusbağı aile kabristanında babasının yanına gömüldü. Kaynaklarda ârif ve zarif bir kişi olarak
tanıtılır.
Kaynakça: Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), II/A, s. 68,
74, 120; II/B, s. 24, 25, 37, 114; Devhatü’l-meşâyih, s. 103-104;
Ahmed Rifat, Osmanlı Toplumunda Sâdât-ı Kirâm ve Nakibüleşrâflar: Devhatü’n-nukabâ (haz. Hasan Yüksel–M. Fatih
Köksal), Sivas 1998, s. 102; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi‘, İstanbul 1281, II, 9-10; Sicill-i Osmânî, III, 31-32;
İlmiyye Salnâmesi, s. 538-540; Uzunçarşılı, Saray Teşkilâtı, s.
51; a.mlf., Osmanlı Tarihi, IV/2, s. 493-494; Danişmend, Kronoloji, V, 143.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
MEHMED SÜREYYÂ
(1845-1909)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı tarihçisi ve biyografı.
İstanbul’da doğdu. Eğitimini tamamladıktan
sonra Bâbıâli’de Tercüme Odası’nda Cerîde-i
Havâdis gazetesinin yazı kurulunda çalıştı. Daha
sonra Sultan II. Abdülhamid tarafından Meclis-i
Kebîr-i Maârif üyeliğine getirildi. 11 Ocak 1909
tarihinde vefat eden Mehmed Süreyyâ Bey Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda defnedildi.
Asıl mesaisini biyografi çalışmalarına vermiştir. En önemli eseri Sicilli Osmânî adlı ünlü Osmanlı meşhurları ansiklopedisidir (I-IV, İstanbul
1308–1315; tıpkı basımı: 1971; sadeleştirilmiş
neşri: İstanbul 1996). 20 bin civarında biyografi
ihtiva eden bu büyük eserin başlıca kaynağı arşiv
belgeleri, vekāyinameler, başta Şakāik külliyatı
olmak üzere biyografik eserlerdir. Mehmed Süreyyâ Bey, bu eserine daha sonra tekmile ve zeyiller kaleme aldıysa da, bunları neşredememiştir.
Müellifin 1831-1875 yılları arasında yaşamış bazı
Osmanlı devlet adamlarının tayin, azil ve ölüm
tarihlerini veren Nuhbetü’l-vekāyi adlı eserinin
sadece 1853’e kadar gelen ilk cildi yayımlanmıştır. Bursalı Mehmed Tâhir, Mehmed Süreyyâ’ya
ait başka eserlerin varlığından söz ederse de,
bunlar hakkında yeterli bilgimiz yoktur.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 36-37; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 361; Babinger (Üçok), s. 419-421; Ömer Faruk
Akün, “Mehmed Süreyya”, İA, XI, 247-249; Abdülkadir Özcan,
“Mehmed Süreyya”, DİA, XXVIII, 527-529.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
265
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
M MEHMED ŞEMSEDDİN
MEHMED ŞEMSEDDİN
(ö. 1314/1896 ?)
Karacaahmet’te toprağa verilen ve
çocuklar için yaptığı yayınlarla tanınan
yazar.
 Mehmed Zihni Efendi’nin
Beylerbeyi’ndeki köşkü
İstanbulludur. Bir deniz subayı olan Kaymakam
Yusuf ’un oğludur. Babası İngiliz lakabıyla tanınmıştır. Son dönem Osmanlı aydınlarının velût
kalemlerindendir. Çocuklara okuma yazmayı
kolayca öğretmek ve ahlakî güzellikler kazandırmak için çıkardığı gazete, dergi, kitap ve sözlük
çalışmalarıyla ün kazanmıştır. Üsküdar’da vefat
etmiştir (1896). Mezarı Karacaahmet’te Miskinler Tekkesi karşısında babasının yanındadır.
Çocuklar için Arkadaş (1876), Çocuklara Arkadaş (1881, resimli), Çocuklara Talim (1887) ve
Mekteb dergilerini çıkardı. Bu yayınlarda güzel
sözler, küçük hikâyeler, ahlakî yazılar, hesap bilgileri, hayvan ve eşyalarla ilgili resimlerden başka Osmanlı ve Avrupa basını hakkında haberlere de yer verilmiştir. Yine çocuklara dil eğitimi
vermek, terbiye, ilim ve fenle ilgili bilgileri öğretmek amacıyla Anahtar, İlaveli Anahtar, Anahtar
Halkası, Çocuklara Kılavuz ve Çocukların Cuma
Günü Mektebi gibi eserler yayımladı. Çocukların
Gece Eğlencesi adlı kitabında ise onlar için yazdığı fıkra ve hikâyeleri bir araya getirdi.
Şemsî mahlasıyla, çocukların iyi yetiştirilmesi ve evlilik gibi konuları işleyen Tedbirde Kusur
(1873), Mücazât (1874), Kendim Ettim Kendim
Buldum (1875) adlı tiyatro oyunlarında ortaoyunu ve Karagöz’den çeşitli unsurlara da yer verdi.
Tamamını yayımlamaya muvaffak olamadığı Lugat-i Şemseddin adıyla eksik bir sözlük çalışması
da bulunmaktadır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, II, 272; İnci Enginün, “Mehmed Şemseddin”, TDEA, VI, 221.
➢ AZMİ BİLGİN
MEHMED ZİHNİ EFENDİ
(1846-1913)
Beylerbeyi’nde köşk sahibi, eğitimci ve
din bilgini.
266
İstanbul Vefa’da Hızır Bey mahallesinde doğdu (16 Recep 1262/10 Temmuz 1846). Asıl adı
Mehmet’tir. Zihni mahlası medresede öğrenciliği sırasında hocası tarafından verildi. Mülkiye
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
kaymakamlarından Mehmed Reşid Efendi’nin
oğludur. Annesi Güzide Gülsüm Hanım’dır. Tahsil hayatı boyunca temel ve yardımcı ilimler tahsil etmiş ve icâzetnâme almıştır. On yedi yaşındayken Bâbıâli Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası’nda
mülâzemetle memuriyete başladı (Ekim 1863).
1868’de Matbaa-i Âmire’de Takvîm-i Vekâyi’nin
kâtiplik ve musahhihlik görevine getirildi. Mekteb-i Sultânî Edebiyat-ı Arabiye muallimliğine
tayin edildi (Şubat 1879). Aynı yıl Matbaa-i Âmire’deki görevinden istifa etti. Mekteb-i Sultânî’de
Arapça derslerinin yanı sıra fıkıh derslerine de
girmeye başladı (1887). Mekteb-i Mülkiye-yi
Şâhâne’de usûl-i fıkıh muallimliğine (1883); bu
görevler devam ederken 7 Mart 1308/20 Mart
1892’de Sultan II. Abdülhamid tarafından Maârif Nezâreti Tedkîk-i Müellefat Komisyonu üyeliğine ek görevlendirmeyle tayin edildi (1892).
Meclis-i Kebir Maârif azalığına getirildi (1894).
Mehmed Zihni Efendi 17 Aralık 1913’te çarşamba günü Beylerbeyi semtinde Şemsi Bey sokağında bulunan köşkünde vefat etti. Ertesi gün
Beylerbeyi Camii’nde kılınan cenaze namazından sonra Küplüce Camii yakınındaki mezarlıkta toprağa verildi. Daha sonra defnedildiği yer
Tarhan aile mezarlığına dönüştürüldü.
Arap Dili ve Edebiyatı, biyografi, akaid, dinler tarihi, fıkıh, hadis, tasavvuf gibi farklı alan-
MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR M
larda pek çok tercüme, şerh, telif türü eserler hazırladı. Nimet-i İslâm Risalesi, Meşahirü’n-Nisa
gibi eserleriyle tanındı. Şahsî kitapları Bayezid
Kütüphanesine bağışlanmıştır.
Kaynakça: Hamza Ermiş, “Son Dönem Osmanlı Alimlerinden Mehmed Zihni Efendi’nin Hayatı ve Eserleri”, Sakarya
Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 11 (2005), s. 51-68;
Kâmil Yaşaroğlu, “Mehmed Zihni Efendi”, YYOA, II, 196; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, DH. SAİD, 66/185.
➢ NURDAN ŞAFAK
MEMET FUAT
(1926-2002)
Üsküdar Altunîzâde’de uzun süre
oturmuş yayıncı; edebiyat eleştirmeni,
denemeci.
İstanbul’da doğdu (16 Şubat 1926). Tam adı
Mehmet Fuat Engin Bengü’dür. Vedat Örfi Bengü ile Piraye Hanım’ın oğludur. Eğitimini Haydarpaşa Lisesi (1946) ve İstanbul Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı (1951). Annesi 1932’de Vedat
Örfi’den ayrıldıktan sonra Nâzım Hikmet’le evlenmiş (1935) çoğu ayrılık içinde geçen yıllardan
sonra bu evlilik de 1951 yılında bitmiştir.
Öğretmenlik, çevirmenlik, muhabirlik, inşaatlarda mimar yardımcılığı gibi işlerde çalıştı.
1960’ta De Yayınevi’ni kurdu; Yeni Dergi’yi çıkardı (1964-1975). Çevirisini yaptırıp yayımladığı kitaplarla Faulkner, Joyce gibi yazarların
Türkiye’de tanınmasını sağladı. Bir önceki yılda
çıkmış yazı, öykü ve şiirlerden yaptığı seçmelerle
Türk Edebiyatı yıllıklarını çıkardı. Çocukluğundan itibaren sporla da ilgilenen Memet Fuat,
1972-80 arasında voleybol erkek millî takımına
antrenörlük yaptı. 1981’de Adam Yayınevi’nin
yerli yayınlar yönetmeni oldu. Türk kültürünün
birçok eserinin yanı sıra Nazım Hikmet’in, Orhan Veli’nin kitaplarının yanlışsız basımlarının
yapılmasına öncülük etti. 1985’te yayımlanmaya
başlayan Adam Sanat dergisini 114 sayı yönetti.
İlk yazıları Aylık Ansiklopedi’ye yazdığı maddelerdir. Bir arkadaşıyla Memleketimizde ve
Dünyada Kitaplar adlı bibliyografya dergisini
çıkardı (1950-51). Kısa süren hikâyeciliğinden
sonra Yeryüzü, Yeditepe, Yeni Ufuklar, Varlık,
Yeni Dergi, Milliyet Sanat, Politika, Vatan, Adam
Sanat gibi dergi ve gazetelerde yayımladığı deneme ve eleştiri yazıları yazarlıktaki asıl uğraş
› Memet Fuat
alanını belirledi. Türk edebiyatının belli başlı
eleştirmenleri arasında yer tuttu. Eleştiri Sorumluluğu (1994), Biçemden Biçeme (1999), Nâzım
ile Piraye (1975) gibi kitapları yayımlandı. Çağdaş Amerikan yazarlarından çevirileri oldu. Hatıralarını Gölgede Kalan Yıllar (1997) adıyla kitaplaştırdı.
Robert Kolej’e gidip geldiği 1941-1942 öğretim döneminde kaldığı Altunîzâde’dedeki İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu Köşkü’nde, 1942’den beri
orada yaşayan annesi Piraye Hanım’la beraber
altı yıl daha kalmıştır (1950-1956). Köşkün sahibi İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, Saime teyzesinin kocasıdır. Ancak karı kocanın ayrılmasının
ardından köşk tamamen teyzesine geçmiş, çok
büyük olan bahçesi teyzesi tarafından parsellenmiştir. Memet Fuat, kendisine verilen bu parsellerden birisi üzerine bir ev yapıp oraya taşınmış, evin bulunduğu bugünkü Okul Sokağı’nı o
oluşturmuştur. Annesini de yanına alıp ailesiyle
beraber ömrünün sonuna kadar bu evde yaşamıştır.
Kaynakça: Memet Fuat, Gölgede Kalan Yıllar, İstanbul 1998;
a.mlf., “Yaptığım Sokak”, İstanbul Sokakları 101 Yazardan 100
Sokak, İstanbul 2008, s. 190-192; “İnci Asena’nın Kaleminden
Memet Fuat’ın Evi”, Milliyet Sanat, Temmuz 2010, s. 110-114;
“Memet Fuat”, TBEA, II, 559-560;
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MENEMENLİZÂDE MEHMED TÂHİR
(1862-1903)
Mezarı Karacaahmet’te bulunan
edebiyat tenkitçisi, şair, eğitimci.
Adana’nın Karaisalı kasabasında doğdu. Bölgenin tanınmış ailelerinden Menemenliler’e menÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
267
M MERİÇ, CEMİL
eski belâgat anlayışını savunan Muallim Nâci
ve taraftarlarıyla uzun süre devam eden bir münakaşaya sebep olmuş ve edebiyat çevrelerinde
bir anda şöhret kazanmıştır. Devrinde daha çok
edebî tenkitleriyle dikkati çeken Menemenlizâde
Tâhir, bilhassa Ta‘lîm-i Edebiyat (1883) tartışmaları sırasında Recâziâde Ekrem’i eleştirenlere
karşı onu savunanların yanında yer almış, Beşir
Fuad’ın Victor Hugo (1885) kitabı dolayısıyla
başlayan “Hayâliyyun-Hakikiyyun” tartışmasının ortaya çıkmasında da önemli rol oynamıştır.
Menemenlizâde Tâhir’in diğer bazı eserleri şunlardır: Yâd-ı Mâzî (1887), Âsâr-ı Perişan
(1893), Terâne-i Zafer (1897), Osmanlı Edebiyatı
(1897).
Kaynakça: Necat Birinci, Menemenlizâde Mehmed Tâhir,
Ankara 1988; Abdullah Uçman, “Mehmed Tâhir, Menemenlizâde”, DİA, XXVIII, 534-535.
 Menemenlizâde
Mehmed Tâhir
268
➢ ABDULLAH UÇMAN
suptur. Adana’da başladığı öğrenim hayatına
İstanbul’da Soğukçeşme Askerî Rüşdiyesi’nde
devam etti. 1883’te Mekteb-i Mülkiye’nin âlî
kısmından mezun oldu. Sırayla Şûrâ-yı Devlet Tanzimat Dairesi, Ziraat Nezâreti Tercüme
Kalemi ile Adana (1889), İzmir (1890) ve Selanik (1891) Maârif müdürlüklerinde bulundu.
1893’te Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi müdürü olarak İstanbul’a döndü. Maârif Nezâreti Müdürleri Vezâifini Tayin Komisyonu ile İdâdî Ders
Programı Hazırlama Komisyonu üyesi ve Maârif
Nezâreti Mühimme Kalemi müdürü oldu. Bu
arada Mekteb-i Mülkiye’de edebiyat ve hitâbet-i
resmiye, Dârülfünun Edebiyat Şubesi’nde usûl-i
tedris ve terbiye dersleri verdi. Maârif teşkilâtındaki başarılı çalışmalarından dolayı ikinci dereceden Osmanlı nişanı ile taltif edildi. 27 Ocak
1903’te geçirdiği kalp krizi sonucu vefat etti ve
Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
Tanzimat sonrası ile Servet-i Fünun dönemi
arasında “Ara nesil” olarak adlandırılan edebî
devrenin önde gelen temsilcilerinden biri olan
Menemenlizâde Tahir, edebiyat tarihimizde daha
çok şair, tenkitçi, retorikçi ve eğitimci olarak tanınmaktadır. Onun ilk şiir kitabı olan Elhân’ın
(1886) yayımlanması edebiyatımızda büyük bir
polemiğe yol açmış, devrin edebiyat otoritesi
olan Recâizâde Ekrem’in bu eseri değerlendirmek üzere kaleme aldığı Takdîr-i Elhân (1886),
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
MERİÇ, CEMİL
(1916-1987)
Uzun yıllar Üsküdar’da oturmuş fikir
adamı; denemeci, çevirmen.
Hatay Reyhaniye’de (Reyhanlı) doğdu (12 Aralık
1916). Tam adı Hüseyin Cemil’dir. Babası hâkim
Mahmud Niyazi Bey, annesi Zeynep Ziynet Hanım’dır. Ailesi aslen Meriç’in öte yakasındaki Dimetoka’dandır. Reyhaniye Rüştiyesi ve Antakya
Sultânîsi’nde okudu. 1936’da gittiği İstanbul’da
bir yıl Pertevniyal Lisesi’ne devam etti. Nâzım
Hikmet ve Kerim Sadi gibi dönemin solcu aydınlarıyla tanıştı. Geçim sıkıntısıyla Antakya’ya
geri dönünce liseyi orada bitirdi.
Bir köy okulunda öğretmenlik, İskenderun
Tercüme Bürosu’nda başkan yardımcılığı, Nahiye
Müdürlüğü, Türk Hava Kurumu’nda sekreterlik
ve belediyede kâtiplik gibi görevlerde bulundu.
1939’da bağımsız Hatay hükümetini devirmekle suçlandı; idamla yargılandıysa da beraat etti.
Tekrar İstanbul’a gidip (1940) iki yıllık eğitiminin ardından Yabancı Diller Yüksek Okulu’ndan
mezun oldu (1942). Elazığ Lisesi’ndeki öğretmenliği olumsuz şartlar sebebiyle yürümeyince
İstanbul’a döndü (1945) ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Fransızca okutmanı
oldu (1946). 1974’te bu görevinden emekli oldu.
Okutmanlığı devam ederken aynı üniversitenin
MERİÇ, CEMİL M
Felsefe Bölümüne doktora öğrencisi olarak kaydoldu (1951). Işık Lisesi’nde (1952-1954), Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümünde dersler verdi.
Çocukluğundan beri problemli olan gözlerinden
geçirdiği ameliyatlar başarısız olunca 1955’ten
sonra, görme yetisini kaybetmiş biri olarak ailesi,
dostları ve sevenlerinin okuma ve söylediklerini
dikte etmedeki yardımlarıyla yazı ve fikir hayatını sürdürdü. 1984’te geçirdiği beyin kanamasına
bağlı felçle gelen ağır hastalık şartlarının ardın-
› Cemil Meriç
Cemil Meriç’in
Nacak Sokağı’nda
oturduğu ev

dan İstanbul’da öldü (13 Haziran 1987), Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Erken yaşlarda kitapların dünyasıyla tanıştı,
daha Antakya’daki öğrencilik yıllarında ilk yazılarıyla dergilerde göründü. İstanbul’da 1941’den
sonra İnsan, Ayın Bibliyografyası, Yurt ve Dünya,
Yücel, Gün, Amaç gibi dergilerde yazıları çıktı,
1943’te Balzac’tan yaptığı Altın Gözlü Kız yayımlanan ilk eseri oldu. Maârif Vekâleti klasikler dizisi için V. Hugo’nun Hernani’sini çevirdi,
1963’ten başlayarak günlük tutmaya başladı, bir
ara Hint edebiyatıyla yoğun olarak meşgul oldu
(1960-1964). 1967’de Saint-Simon İlk Sosyolog
İlk Sosyalist kitabı çıktı. “Koyu Müslümanlık”,
“şoven milliyetçilik”, “sosyalistlik”, “Araf ” ve
“Hint devri” gibi dönemlere ayırdığı hayatının
1964’ten sonraki yıllarını “sadece Osmanlı” diye
adlandırır. 1974’te Bu Ülke’yle başlayan ve adının geniş okuyucu kesimlerince tanınacağı yıllar
yazarın olgunluk dönemidir. Yazıları Türk Edebiyatı, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Köprü gibi
dergilerle Orta Doğu ve Yeni Devir gibi gazetelerde yayımlandı.
İçinde yaşadığı toplumun meselelerine bakarken, Türkçe’nin kan kaybettiği bir süreçten
geçildiği kabulüyle, yazı ve kitaplarında dil meselesine önemli bir yer ayırır. Yaşanan sağ-sol
kamplaşmasını Avrupa’dan ithal ve yapay bulur,
insan beyninin iki yarım küresi gibi Doğu ve Ba-
269
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
M MERİÇ, NEZİHE
tı’yı bir bütünün parçaları olarak görür. Fevziye
Hanım’la evlendikten sonra 1945’te ilk çocukları
Mahmut Ali, Üsküdar Zeynep Kâmil Hastahanesi’nde doğar. Aile bu yıllarda ilk olarak Bağlarbaşı’nda, bugünkü İlahiyat Fakültesi’nin bahçesinin yerinde bulunan üç katlı ahşap bir evin
bir katında, sonra da Gümüşarayıcı Sokağı’ndaki mütevazi ahşap evde yaşar. İkinci çocukları
Ümit de aynı hastahanede dünyaya gelir. Kısa bir
süre Erenköy’de oturan aile bu defa Üsküdar’la
Kuzguncuk arasında Fethi Paşa Korusu’nun girişinde, Nacak Sokağı 14 numaralı evin bir katına yerleşir. İki yıllık bir Çengelköy konaklaması
dışında 1948-1960 arasında bu evde yaşarlar. Üsküdar Belediyesi Cemil Meriç’in anısına sonradan bu eve bir plaket çakmıştır.
 Nezihe Meriç
Kaynakça: Ümit Meriç Yazan, Babam Cemil Meriç, İstanbul
1998; Cemil Meriç, Bu Ülke (haz. Mahmut Ali Meriç), İstanbul
1999, hazırlayanın girişi, s. 7-70; Mustafa Armağan, “Meriç,
Cemil”, DİA, XXIX, 190.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MERİÇ, NEZİHE
(1925-2009)
Uzun süre Çengelköy’de yaşamış Türk
hikâyecisi.
270
Gemlik’te doğdu (1925). Tam adı Nezihe Şükran
Meriç’tir. Babası Karayolları Mühendisi Halis
Bey, annesi Fatma Muattar Hanım’dır. Eskişehir’de başladığı eğitimini, babasının memuriyeti
dolayısıyla gittikleri Ağrı (Karaköse) ve Kırşehir’de sürdürdü. 1943’te Eskişehir Lisesi’nden
mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin Türk Dili ve Edebiyatı ile Felsefe bölümlerine devam etti (1945). Bu yıllarda Verda
Ün’le piyano çalıştı. 1946-1954 arasında Heybeliada İlkokulu’nda müzik öğretmenliği yaptı.
İlk yazısı 1945’te, ilk öyküsü 1950’de çıktı.
1956’da Seçilmiş Hikâyeler dergisinin kurucusu
ve yayımcısı Salim Şengil’le evlendi. İlk kitabı
Bozbulanık’la (1953) adını duyurdu. Kendini
duyumsatan bir iç zenginliği ve dinlendirilmiş
dikkatlerle kurduğu ve iç yalnızlığından kurtulamayan kadın kahramanların seçilir durumda
olduğu öyküleriyle bir çizgi oluşturdu. Sevgiye,
umuda ve iyimserliğe yönelik tutumu; rahat, samimi, incelikli öykü diliyle 1950 kuşağı içindeki
ayrıcalıklı konumunu kazanmış oldu.
1957-1973 yılları arasında, Ankara’da Dost
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
dergisi ve Dost Yayınları’nın yönetiminde çalıştı. Topal Koşma (1956), Menekşeli Bilinç (1965),
Dumanaltı (1979) kitaplarıyla öyküsünü sürdürdü. Korsan Çıkmazı’yla (1961) Türk Dil Kurumu
roman, Bir Kara Derin Kuyu (1989) kitabıyla Sait
Faik öykü ödülünü aldı. 1976 yılında İstanbul’a
taşındı. İlk defa üç yaşındayken (1928) anne ve
babasıyla kaldıkları Anadolu Hisarı’na geri döndü. Ardından Çengelköy’de, Vaniköy Caddesi
Yamaçlı Sokak Erhan Apartmanı’ndaki daireyi
satın alıp oraya yerleşti. Uzun süre yaşadığı bu
semt, “Bir Kara Derin Kuyu”, “Çangal” gibi öykülerine de girdi. Çocuk kitapları da bulunan
yazar, anılarını Çavlanın İçinde Sessizce kitabında bir araya getirdi. 18 Ağustos 2009’da Etiler’deki evinde öldü. Zincirlikuyu Mezarlığı’nda
toprağa verildi.
Kaynakça: Nezihe Meriç, Çavlanın İçinde Sessizce, İstanbul
2004; “Meriç, Nezihe”, TBEA, II, 562-564.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MEZÂKÎ
(ö. 1087/1676)
Üsküdar üzerine gazel yazmış divan
şairi.
Bosna-Hersek’in Çayniçe kasabasında doğdu.
Asıl adı Süleyman’dır. Adı bazı kaynaklarda Derviş Süleyman olarak da geçer. İlk tahsilini doğum yerinde tamamladıktan sonra Silahtar Eyüp
Paşa’nın aracılığı ve teşvikiyle İstanbul’a geldi.
ABDURRAHMAN NESİP DEDE M
Enderun’a girerek iyi bir öğrenim gördü. Diğer
ilimlerin yanında kimya ile de meşgul oldu. Sipahilikle göreve başlayıp Mısır’da bazı paşaların
yanında kâtiplik yaptı. Bir ara Mısır’da divan
efendiliğinde de bulundu.
Şiir ve inşada başarılı olması sebebiyle Köprülü Mehmet Paşa’nın yanında tezkirecilik yaptı.
Onun ölümünden sonra ise oğlu Fazıl Ahmet
Paşa’nın kâtibi oldu. Bu yıllarda Avusturya’ya
ve Girit’e gitti, Kandiye Kalesi’nin fethi için yapılan sefere katıldı. Savaşla ilgili çeşitli tarihler
düşürdü. Mevlevî şeyhlerinden Arzî Dede ve
Münecimbaşı Ahmed Dede gibi mutasavvıfların
sohbetlerinde bulundu, şiir toplantılarına katıldı. Vecdî, Fehim-i Kadim, Neşatî ve Güftî gibi
şair ve yazarlar arkadaşları arasındaydı. 1676’da
İstanbul’da öldü. Mezarı Galata Mevlevîhânesi
haziresindedir.
Mevlevîlikten etkilendiği anlaşılan şairin şiirlerinde aşk ve tabiat önemli bir yer tutar. Zaman
zaman tarihî olaylara da yer verir. O da ünlü şair
Bâki gibi içinde yaşadığı çevreyi şiirlerine yansıtmış, iç âlemden çok dış âlemi dile getirmiştir.
Aşk anlayışı çoklukla beşerî olsa da Mevlevîlik
etkisiyle söylenmiş tasavvufî gazelleri de bulunmaktadır. Şiirlerinde sade bir söyleyişi benimsediği görülmektedir. Yaradılışındaki rintlik şiirlerine de yansımıştır. XVII. yüzyılda ortaya çıkan
Sebk-i Hindî’nin bazı özellikleri görülse de onu
şiirde klasik tarzı sürdüren şairlere dahil etmek
daha doğrudur.
Kasidelerinde Nefi’den etkilendiği görülmektedir. Onun gibi övmeyi ve övünmeyi sever. En
fazla gazele rağbet eden Mezakî’nin çok sayıda
mutavvel ve müzeyyel gazelleri bulunmaktadır.
Divanında gazel ve kasidelerden başka, kıta,
rubai, müseddes ve çeşitli müfretleri de bulunmaktadır. Sözünü nükteye dayandırmaya çalışır,
atasözü ve deyimlere sıkça yer verir.
Üsküdar’ı tasvir eden bazı şiirleri bulunmaktadır. Üsküdar redifli bir gazelinde özellikle tabii
güzellikleriyle bu beldeden övgüyle söz eder; güzelliklerinin dillere destan olduğunu belirtir.
GAZEL
Bâreka’llâh şan behişt-i câvidândur Üsküdar
Kim safâ-bahş-ı dil-i pîr ü civândur Üsküdar
Bûy-ı ezhârın sabâ âfâka neşr eyler müdâm
Nükhet-efrûz-ı meşâm-ı ins ü cândur Üsküdar
Gonca-fem cânân ile bülbül-negam rindân ile
Gül-sitân-pirâ-yı bâğ-ı kün-fe-kândur Üsküdar
Medh ider feyz-i hevâ-yı cân-fezâsın her kişi
Hâsılı memdûh-ı ebnâ-yı zamândur Üsküdar
Ey Mezâkî n’ola ma’mûr olsa böyle her yeri
‘İşret-âbâd-ı şehen-şâh-ı cihândur Üsküdar
Cem-nejâd-ı muhterem Sultan Murâd-ı pür-kerem
Kim zamânında hemân bâğ-ı cinândur Üsküdar
Çekmesün bir dem elem tâ kim cihânda dem-be-dem
Gülşen-i cennet gibi râhat-resândur Üsküdar
—Mezâkî
Kaynakça: Burhaneddin Çakım, “Mezakî”, YYOA, II, 206;
Ahmet Mermer, “Mezâkî Süleyman Efendi”, DİA, XXIX, 515;
Esrar Dede, Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye (haz. İlhan Genç),
Ankara 2000, s. 476-478; Sicill-i Osmâni, III, 52; Osmanlı Müellifleri, III, 417.
271
➢ AZMİ BİLGİN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
MİHRİMAH SULTAN M
(1522? - 1578)
Kanûnî Sultan Süleyman’ın Üsküdar
sahilinde cami ve külliyesi bulunan kızı.
Annesi Hürrem Sultan’dır. İyi bir eğitim gören
Mihrimah Sultan 1539 yılında Diyarbekir Beylerbeyi Rüstem Paşa ile evlendi. Daha sonra
eşinin yükselmesi, anne bir kardeşi Şehzade Bayezid’in tahta çıkması ve Şehzade Mustafa’nın
gözden düşmesi için faaliyetlerde bulundu.
Annesinin 1558 yılında ölümünden sonra
padişah babası üzerindeki nüfuzu daha da artan
Mihrimah Sultan bir süre sonra Bayezid’in yerine yine anne bir kardeşi Selim’i desteklemeye
çalıştı. Kocasının 1561 yılında vefatından sonra
hiç evlenmedi. Kardeşi II. Selim (1566-1574) ve
yeğeni III. Murad’ın (1574-1595) saltanatı zamanlarında saraydaki etkisi devam etti. 1578 yılında öldü ve Süleymaniye haziresinde babasının
türbesine defnedildi.
Bazı mektuplarında iç ve dış siyasetle ilgili olduğu anlaşılan Mihrimah Sultan dönemin
en zengin kadınlarından biriydi. Kardeşi Selim
tahta çıktığında ona 50 bin altın vermişti. Üsküdar’da iskele karşısındaki cami, medrese, sıbyan
mektebi, imaret, tabhâne, han ve çeşmeden oluşan külliyesi babası tarafından 1540-1547 yılları
arasında Mimar Sinan’a yaptırılmıştır. Zaman
içerisinde imaret, tabhâne, han ve kasır ortadan
kalkmış; sıbyan mektebi ise çocuk kütüphanesine dönüştürülmüştür.
Avrupa yakasında Edirnekapı semtindeki
külliyesinin inşası yine Mimar Sinan tarafından
1566 yılında tamamlanmıştır. Bu külliye cami,
medrese, çifte hamam ve birçok dükkân ile çarşı,
sıbyan mektebi, çeşme ve türbeden oluşur. Dindar biri olan Mihrimah Sultan 500 bin altın harcayarak Mekke’de bazı su yollarını onartmıştır.
Kaynakça: Leslie Peirce, Harem-i Hümayun (çev. Ayşe Berktay), İstanbul 1996, tür.yer.; Cavid Baysun, “Mihrimah Sultan”,
İA, VIII, 307-308; Mustafa Kaçar, “Mihrimah Sultan”, DİA,
XXX, 39-40; İsmail Orman, “Mihrimah Sultan Külliyesi”, a.e.,
XXX, 42-44.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
 Mihrimah Sultan
külliyesinin bir resim ve
gravürü
Mihrimah Sultan’ı
temsilen çizilen bir tablo

MİHRİMAH SULTAN
273
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Mimar Kemâleddin Bey
MİMAR KEMÂLEDDİN BEY
(1870-1927)
Çocukluğu Üsküdar İbrahimağa’da
geçen ve Millî Mimarî akımına öncülük
eden ünlü mimar.
274
İstanbul Acıbadem’de doğdu (1870). Ahmed
Kemâleddin adını da kullandıysa da asıl adı
Mahmud Kemâleddin’dir. İbrahim Ağa Sıbyan
Mektebi’nde, Şemsülmaârif ’te ve Numûne-i Terakki’deki eğitiminin ardından 1887-1891 yılları
arasında okuduğu Mühendis Mektebi’nden sanayi madalyası alarak birincilikle mezun oldu.
Burada Alman mimar A. Jasmund’un mimarlık
derslerine özen gösterdi, okulu bitirince Jasmund’un asistanı oldu. Devlet tarafından gönderildiği (1895) Berlin’de iki yıl mimarlık eğitimi gördü, çeşitli mimarlık bürolarında çalıştı.
İstanbul’a dönünce Hendese-i Mülkiye’de göreve
başladı. Harbiye Nezâreti’nde Ebniye-i Askeriyye mimarlığına tayin edildi (1901). 1908 yılında
Osmanlı Mimar ve Mühendis Cemiyeti adıyla
bir teşekkül kurdu. Cemiyetin 1912’de ara verilen faaliyeti 1919’da tekrar başladı.
1909’da Evkaf Nezâreti’nde baş mimarlığa
atandı. Burada bulunduğu yıllarda önemli eski
yapıların onarımlarını gerçekleştirdi. Beş yeni
Vakıf Han, birçok türbe ve cami yaptı.
Rusya tarafından kendisine ikinci rütbeden
Saint Ilyatislas nişanı verildi (1910). Mescid-i
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Aksa ve Kubbetüssahra’nın onarımı için müftü
tarafından Kudüs’e çağrıldı. Başarısından dolayı,
İngiliz Kraliyet Mimarlar Akademisi’ne (RIBA)
şeref üyesi olarak seçilen 49 kişiden biri oldu.
Ankara Palas’ın yapımının tamamlanması için
Kudüs’ten çağırıldı (1925). Maârif Vekâleti’nce
kurulan Sanâyi-i Nefîse Encümeni başkanlığına
getirildi (1926). Ankara’da birçok yapıya imza
attı. Vakıflar Genel Müdürlüğü Heyeti Fenniye
Müdürü sıfatıyla çalışmalar yürütürken Ankara
Palas şantiyesinde kaldığı odada geçirdiği beyin
kanaması sonucu öldü (1927). Naaşı İstanbul’a
gönderildi. Karacaahmet’te Nuhkuyusu yakınlarına defnedildi. Yol çalışmaları sırasında bozulan
mezarı Beyazıt Camii haziresine taşındı.
Mimarlık açısından en verimli dönemi 19091919 arası olmuştur. Evkaf Nezâreti’ne bağlı
vakıf yapılarının onarımıyla uğraşacak bir inşaat ve tamirat müdürlüğü kurulmuş ve başına
getirilmiştir. “Kemaleddin Okulu” diye adlandırılabilecek bu büro, millî mimarlık anlayışını
ülkenin bütün yörelerinde uygulayan bir dizi
mimar, mühendis ve yapı ustasının yetişmesine
imkân hazırlamıştır. Mimar Sinan hayranı olan,
mimarlık ile mühendisliği çok başarılı bir şekilde
birleştiren Kemâleddin, klasik mimarîye dönüş
çabasıyla eserler vermiştir. Bir yönüyle de çağdaş
Türk mimarlığının öncülerindendi. Hem klasist,
hem modernist hem millî, hem evrensel olarak
nitelenmiştir.
Ahmet Cevad Paşa Türbesi, (Fatih-İstanbul
1901) Filibe Gar Binası, (Bulgaristan 1908) Kamer Hatun Camii, (Beyoğlu-İstanbul 1911) Birinci Vakıf Hanı, (İstanbul 1918) Harikzedegan
Kat Evleri, (Lâleli-İstanbul 1922) Ankara Palas
(1927) Ankara İkinci Vakıf Hanı (1927) Devlet
Demir Yolları Genel Müdürlüğü, (Ankara 1928)
Ankara Gazi İlk Muallim Mektebi (1930) eserlerinden bazılarıdır.
Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 214; Yıldırım Yavuz,
Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlık Dönemi, Ankara 1981, s. 12-23; Mimar Kemalettin’in Yazdıkları (der. İlhan
Tekeli-Selim İlkin), Ankara 1997; Mimar Kemalettin ve Çağı
(ed. Ali Cengizkan), Ankara 2009, s. 39; Mimar Kemalettin
Proje Kataloğu (ed. Afife Batur), Ankara 2009; Zahide Yalçın,
Mimar Kemalettin ve Eserleri, (lisans tezi, 1971), İÜ Edebiyat
Fakültesi Sanat Tarihi Kürsüsü; Ahmet Vefa Çobanoğlu-Özkan Ertuğrul, “Kemâleddin Bey, Mimar” DİA, XXV, 230-231.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
MUAZZEZ SULTAN
(XVII. yüzyıl)
Sultan İbrahim’in Üsküdar’da medfun
kadınlarından.
Sultan İbrahim’in (1640-1648) ikinci hasekisi
olup II. Ahmed’in (1691-1695) annesidir. Zevcinin öldürülmesinden sonra Eski Saray’a gönderilmiş ve uzun süre burada yaşamıştır (16481687). 1687 yılında Eski Saray civarında çıkan
büyük bir yangın kısa sürede Sarayı da sardı.
Sultan ve hizmetliler canlarını zor kurtardılar.
Fakat, büyük bir korku yaşayan Sultan ertesi gün
öldü. Naaşı Üsküdar’a nakledilerek buradaki sarayın civarına gömüldü.
Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 60; Ahmed Refik Altınay, Kadınlar Saltanatı, İstanbul, 1923, s. 257-258.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
MÛSÂ PAŞA, KOCA
(ö. 1647)
Üsküdar’da medfun kaptanıderyalardan.
Bosnalı olup Enderûn’da yetişmiş; silahdarlıktan
Mısır valiliğine atanmış; daha sonra kubbe veziri
olmuştur. 1636 yılında rikâb-ı hümâyun kaymakamı olan Mûsâ Paşa daha sonra iki defa Budin
valiliği yapmış; ardından Silistre valisi olmuştur.
1645’te kaptanıderya olan Mûsâ Paşa, bu sene
içerisinde Venediklilerle yaptığı deniz savaşında
Eğriboz’da Şehit düşmüştür.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 522-523; Danişmend, Kronoloji, V, 192.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
MÛSÂ SÜREYYÂ BEY
(1884-1932)
Üsküdarlı Türk mûsıkîsi bestekârı,
icrâcısı ve hocası.
Üsküdar’da doğdu. Ünlü bestekâr Giriftzen Âsım
Bey’in oğludur. Üsküdar Merkez Rüştiyesi ve
Üsküdar İdâdîsi’ni bitirdikten sonra 1913’te devlet tarafından mûsıkî öğretimi için Almanya’ya
gönderildi. Burada Prusya Kraliyet Akademisi
ve Stern Konservatuvarı’nı bitirdi. Yurda dönüşünden sonra Çapa Kız Muallim Mektebi, Erkek Muallim Mektebi, Mülkiye Mektebi, Selçuk
Hatun Kız Lisesi ve Tiyatro Meslek Mektebi’nde
› Mûsâ Süreyyâ Bey
mûsıkî dersleri verdi. Bu arada 1923’te ikinci
defa faaliyete geçirilen Dârülelhân’da 1931 yılına
kadar müdürlük yaptı, mûsıkî tarihi ve kompozisyon dersleri okuttu. 2 Aralık 1932 tarihinde
Lâleli’de Türk Hava Kurumu apartmanlarındaki
evinde vefat etti ve Merkezefendi Mezarlığı’na
defnedildi. Ünlü tiyatro sanatçısı Muazzez Kurdoğlu, Mûsâ Süreyyâ Bey’in kız kardeşidir.
Mûsâ Süreyyâ Bey ilk mûsıkî derslerini küçük yaşta babası ve ağabeyi İbrahim Sâbir Efendi’den aldı. Babasından mûsıkî nazariyatı bilgileriyle birlikte girift çalmasını öğrenmesinin yanı
sıra onunla birlikte devam ettiği mûsıkî toplantılarında Hacı Ârif Bey, Zekâizâde Hâfız Ahmed
(Irsoy) Efendi, Bolâhenk Nuri Bey gibi ünlü mûsıkîşinasları tanıdı ve onlardan pek çok eser öğrendi. Böylece sahip olduğu bu eser birikiminin,
iyi bildiği batı metodu ile birleştirilerek, sonraki
nesillere aktarılmasını sağladı. Mesut Cemil, Hüseyin Sadeddin Arel ve Ruşen Ferit Kam gibi dönemin ünlü mûsıkî adamları onu, mûsıkî bilgisi
ve görgüsüyle son yüzyılın en yüksek seviyedeki
sanatkârı olarak tanımlarlar. O, Türk mûsıkîsinin Batı müziğinden faydalanması üzerinde
durur ancak bu suretle ortaya çıkacak olan yeni
oluşumda, Türk mûsıkîsinin asıl değerlerinden
hiçbir şekilde taviz verilmemesinin gerekliliğini
vurgular.
Mûsâ Süreyyâ Bey’in bestelerinde klâsik Türk
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
275
M MUSAHİB MUSTAFA PAŞA
mûsıkî derslerini piyanoyla yapar, kabiliyetli öğrencilerine piyano dersi verirdi.
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 224; Baki
Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s. 169175; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s.
254-255; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000,
II, 70.
➢ NURİ ÖZCAN
MUSAHİB MUSTAFA PAŞA
(ö. 1683)
Salacak’ta çeşmesi bulunan Osmanlı
veziri.
Kuloğlu Süleyman Ağa’nın oğludur. Enderun’dan
yetişmiş, 1663-64’te IV. Mehmed’in nedimi olmuştur. 1666 yılında ikinci vezir olan Mustafa
Paşa, 1673’te rikâb-ı hümâyun kaymakamı olmuş
ve iki yıl sonra da Hatice Sultan’la evlendirilerek
saraya damat olmuştur. 1683’te kaptanıderya, iki
yıl sonra Mora seraskeri ve 1686’da Çanakkale
Boğazı muhafızı olmuş, aynı yıl içinde ölmüş ve
orada defnedilmiştir. Edirne’de ve Üsküdar’da
birer sarayı bulunan Musahib Mustafa Paşa’nın
günümüze sadece Üsküdar Salacak’taki çeşmesi
kalmıştır.
 Mûsâ Süreyyâ Bey,
Refik Fersan (ortada) ve
Cemil Bey’le (solda)
276
mûsıkîsi üslubu dikkati çeker. Marş ve şarkılardan müteşekkil yirminin üzerinde eseri günümüze ulaşmıştır. Güftelerinin bir kısmı yakın arkadaşı Ercümend Ekrem Talu tarafından yazılan
şarkıları arasında “Sen sanki baharın gülüsün,
şen çiçeğimsin” mısrâıyla başlayan hüzzam,
“Yine bağrımda o ateş seni andım bu gece”
ve “Harâb oldum o yârin ettiğinden” mısrâlarıyla
başlayan kürdîlî hicazkâr, “Tâc-ı hüsnün hükmeder şâirlerin dîvânına” mısrâıyla başlayan mâhur, “Sûziş-i aşkınla ben nâlân iken” mısrâıyla
başlayan nihâvend, “Gönlümde müebbed yaşayan tatlı emelsin” ve “Sensiz geceler geçti hayâlât
ile bîhâb” mısrâlarıyla başlayan sûzinâk eserleri
zamanımızda da sevilerek icrâ edilmektedir. Ayrıca 1919 yılında bestelediği ve önceleri “Vatan
Marşı”, daha sonra da “Mülkiye Marşı” adıyla
Mülkiye Mektebi’nin marşı olarak kabul edilen
“Başka bir aşk istemez, aşkınla çarpar kalbimiz/
Ey vatan, gözyaşların dinsin, yetiştik çünkü biz”
mısrâlarıyla başlayan marşı da günümüzde okunup çalınan marşlardandır. Hassas, nâzik ve
ağırbaşlı kişiliğiyle tanınan Mûsâ Süreyyâ Bey
iyi bir giriftzen, ûdî ve piyanist idi. Okullardaki
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kaynakça: İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 286; Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1977, II,
94-95; Haskan, YBÜ, III, 1126-1128, 1419.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
MUSAHİPZÂDE CELÂL
(1868-1959)
Adı Üsküdar’la özdeşleşmiş oyun yazarı
ve kültür tarihi araştırmacısı.
İstanbul’un Cihangir semtinde doğdu (19 Ağustos 1868). Asıl adı Mahmut Celalettin’dir. Baba
tarafından aile kökleri XVII. yüzyılın başında
Kırım’dan İstanbul’a göç etmiş olan Tatar Osman
Ağa’ya ulaşır. Dedesi, III. Selim ve II. Mahmud
dönemlerinin ünlü bestekârlarından, musahip
İzzet Şakir Ağa, babası Gazhane Başkâtibi Musahipzâde Mehmed Ali Bey’dir. Topal Osman
Oğulları diye bilinen ailesi, dedesinin musahiplik görevinden dolayı Musahipzâde olarak anılmış, Musahipzâde Celal imzasını kullanmış, soyadı kanunundan sonra Musahiboğlu soyadını
almıştır. Anne tarafından dedesi Kantarcılar’da
kantar ustası Amasyalı Mehmet Ağa’dır. Tophane’deki Firuzağa Sıbyan Mektebi ve Feyziye Rüş-
MUSAHİPZÂDE CELÂL M
zeterek başladığı oyun denemelerini 1908’den
sonraki yeni ortam içinde ilerletmiş Türk Kızı,
Köprülüler (1912), İstanbul Efendisi (1914) gibi
eserlerini ortaya koymuştur.
1919 yılında arkadaşlarıyla İstanbul Operet
Heyeti’ni kurmuştur. 1927-1936 arasında Şehir
Tiyatroları’nda ardarda oynanan eserleri gişe rekorları kırmıştır. On sekiz oyunu topluca basılmış (1936) Aynaroz Kadısı ve Bir Kavuk Devrildi
filme de alınmıştır.
Musahipzade Celal’in oyunları töre komedisi
çizgisi üzerinde durmaktadır. Eserlerinde geride
bırakılmakta olan bir toplumsal yapı, karikatürize
edilmiş hayat sahneleriyle hicvedilmiştir. Olayları Osmanlı’nın önceki yüzyılları içine oturtmuş
olsa da, konu edindiği toplumsal bozukluklar
belli bir dönemle kayıtlı görülmemiştir. Osmanlı
dönemi sosyal hayatının araştırılmasını tutku
haline getiren yazar sadece eleştiri yapmamış,
Eski İstanbul Yaşayışı (İstanbul 1946, 2. baskı
1992) adıyla Osmanlı örf ve âdetlerinin repertuarı
sayılabilecek bir eser de kaleme almıştır.
Oyunlarında Karagöz, orta oyunu gibi geleneksel seyirlik sanatların unsurlarıyla Türk
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Musahipzâde Celâl
Üsküdar’daki Musahipzâde
Celâl Sahnesi

tiyesi’nden sonra Süleymaniye’deki Numûne-i
Terakki İdâdîsi’ni bitirmiştir. Bâbıâli Tercüme
Odası hulefâlığı (kâtip) göreviyle memuriyete başlamış (1889), bu sıralarda bir süre Hukuk
Mektebi’ne de devam etmiştir.
1908’den sonra kendini oyun yazarlığına vermiştir. Şehzâde Tevfik Efendi’nin sarayından Firdevs Nikteristan Hanım’la evlenmiş (1914), ağır
savaş şartları içinde Üsküdar Defterdarlığı’nda
bandrol memurluğuna(1917), ardından maliye
tahsil memurluğuna getirilmiştir (1920). 1923’te
emekli olunca Evkaf Müzesi’nde (İslâm Eserleri
Müzesi) uzman olarak çalışmaya başlar.
Oyunları ilgi görünce, 1927’den sonra tekrar
oyun yazarlığına ağırlık vermiştir. Şehir Tiyatroları Kütüphanesi’nde başladığı görevini ölümüne kadar sürdürmüş, 20 Temmuz 1959’da vefat
etmiştir.
Orta oyunu, karagöz gibi geleneksel seyirlik sanatlara olan düşkünlüğü sebebiyle on altı
yaşındayken arkadaşlarıyla bir araya gelerek
konaklarda orta oyunu oynamışlardır. Tarih ve
edebiyata özel bir merakı vardı. Kendisinden
önceki Türkçe telif ve tercüme oyunlara ben-
277
M MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH
Sokağı olarak değiştirilmiş, Şehir Tiyatroları’nın
Üsküdar sahnesine de onun adı verilmiştir.
Kaynakça: Sevda Şener, Musahipzade Celal ve Tiyatrosu,
Ankara 1963; Özdemir Nutku, Ölümünün 20. Yılında Musahipzade Celal, İzmir 1980; Orhan Okay, “Celal (Musahipzade)”, TBEA, II, 217-218; Âlim Kahraman, Atikvalide, İstanbul
2009, s. 48-64.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
MUSTAFA DEDE B. HAMDULLAH
(ö. 945/1538-39)
Mezarı Karacaahmet’te olan Osmanlı
hattatlarından.
 Musahipzâde Celâl
tiyatrosunun modern dönem birikimlerinden
edindiği tecrübeyi birleştirmiştir. Hayal ve yaratma gücü bakımından kuvvetli bulunmayan
eserlerinde yer yer, halk masallarından gelen
âşık tipler, toplumdan alınmış yardımcı tipler,
orta oyunu taklitlerinden yansıyan yan tipler seçilebilmektedir. Dil ve üslup bakımından yeterli
özene sahip görülmeyen yazarın teknik bakımından da bazı acemilikleri söz konusu edilmiştir. Bununla beraber, ortaya koyduğu tiplerinin
giyimindeki tarihî ayrıntılar konusunda çok titiz
davrandığı bilinmektedir.
Adı geçen eserlerinden başka Macun Hokkası, Moda Çılgınlıkları, Fermanlı Deli Hazretleri,
Kafes Arkasında, Mum Söndü gibi eserleri bulunmaktadır.
278
Üsküdar’da babadan kalma bir evi bulunan
yazar, Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Şemsipaşa’da bir konakta kiracı olarak oturmuş, İstanbul’un işgali sırasında boş evlere el konulmaya
başlaması üzerine Tunusbağı’ndaki baba evine
geçmiştir. Üç katlı olan evin ikinci katında çalışma odası, kütüphanesi ve arşivi bulunmaktaydı.
1952’de sanat hayatının kırkıncı yılı jübilesi yapılınca birçok gazete yazarı bu evde kendisini
ziyaret etmiştir. Üsküdar’ı çok seven yazar, orada ölmüş ve evinin yanı başındaki Karacaahmet
Mezarlığı’na defnedilmiştir.
Yıllarca oturduğu Bakkal Bekir Sokağı’nın
adı yazarın ölümünden sonra Musahipzadecelal
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Amasya’da doğdu (900/1494). Anadolu’nun yedi
büyük hat üstadından biridir. Şükrullah Halîfe
ile Şeyh Hamdullah yolunu ve silsilesini talebe
yetiştirerek devam ettirmiştir. Mustafa Dede ile
Şükrullah Halîfe neslinden Derviş Mehmed b.
Mustafa Dede (ö. 1001/1593), Hamza b. Mustafa Dede (ö. ?), Üsküdarî (ö. 1023/1614), Pîr
Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Ahmed b.
Mehmed b. Şükrullah (ö. 989/1581) gibi güzîde
hattatlar yetişmiştir.
Aklâm-ı sitteyi Şeyh Hamdullah’tan öğrenerek mezun olan Mustafa Dede, babasının vefatından sonra Abdullah Amâsî’nin derslerine
devamla yazısını geliştirmiştir. Hac yolculuğu
sırasında bir müddet Kahire’de kalmış, elde ettiği orada bulunan Şeyh Hamdullah’a ait murakkaları incelemiş, yazıları üzerinde alıştırmalar
yapmıştır. Hac görevini yerine getirdikten sonra
İstanbul’a dönmüştür. Üsküdar’da, hatla uğraştığı
ve talebe yetiştirmekle geçirdiği en verimli yaşında iken yanlış uygulanan bir tedavi sonucu vefat
etmiştir (“Gitti dedem cennete” [945/1538-39]).
Kabri Karacaahmet Mezarlığı’nda babası Şeyh
Hamdullah’ın yanındadır.
Bazı hattatlar onun babası seviyesinde zarif
şîve ile yazdığı kıtaların harflerini, resim yapar
gibi kalemtraşla tashih ederek, kâğıtlarını da
kahve telvesiyle eski hissini vermek suretiyle
taklide çalışmışlardır. Geçtiğimiz asırda hattat
Bakkal Arif Efendi’nin, Mustafa Dede kıtasındaki ketebe satırını göstererek, “Eğer şöyle bir
Mustafa yazabilse idim kendime hattat derdim”
dediği söylenir.
Sanat dünyasına mushaf, en’âm, cüz, murakka’ ve kıta olarak eserler kazandıran Mustafa
MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ M
› Mustafa Dede’nin
sülüs nesih kıtası
Dede’nin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde murakka’ ve kıtaları (Emanet Hazinesi, nr.
2099-2107, 2299), yazdığı Mushaf-ı Şerifi (nr. Y
406), Kehf sûresi (nr. 407), en’âm-ı şerifi (nr. 305,
306, 402); İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde
Kur’ân-ı Kerîm’i (AY, nr. 6625 6566), murakkaı
(AY, nr. 6508); Türk Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nde murakkaı (nr. 256); Konya Koyunoğlu
Müzesi’nde Kur’ân-ı Kerîm’i (nr. 9963) bilinen
eserleri arasındadır.
13 Nisan 2009 tarihinde Dublin Chester Beatty Kütüphanesi’nde yaptığımız araştırmada
Mustafa Dede’nin yazdığı hat ve tezhibiyle bir
şaheser olan En’am-ı Şerifi’ni (M. S. IS, 1523)
inceleme, fırsatımız oldu. Mustafa Dede’nin ustalığını sergileyen bu en’âm, 12 x 17 cm. boyutlarında, 25 varak, sayfada on satır güzel nesih hatla
yazılmış tezhipli ve ciltlidir.
Tuhfe-i Hattatîn’de adı geçen talebelerinden
Hoca Abdurrahman Gubârî b. Abdullah (ö.
974/1566-67), Şeyh Abdurrahman (ö. 971/156364), Ulvî (ö. 993/1585), Pîr Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Derviş Mehmed b. Mustafa
b. Şeyh Hamdullah (ö. 1001/1592-93), Mehmed Dal Çelebi (ö.1013/1604-5), Ali b. Hüsâm,
Hamza b. Mustafa Dede ünlü Osmanlı hattatlarındandır.
Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 528; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küttâb, s. 117; Habîb, Hat ve Hattâtân, İstanbul 1305, s. 81;
Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli Muallim Rifat),
İstanbul 1938-39, s. 55; Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1926, s. 24.
➢ MUHİTTİN SERİN
MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ
(ö. 1660)
Üsküdar’da medfun Celvetî Şeyhi.
XVII. yüzyılda yaşamış, Celvetiyye tarîkatine
mensup bir şeyhtir. Ne zaman ve nerede doğduğuna ait net bir bilgiye sahip değiliz. Gençliğinde
divit sanatıyla meşgul olduğu için Devâtî veya
Divitçi namıyla tanındığı nakledilmektedir. O
dönem, Üsküdar divitçileriyle tanınırdı. Hatta
“Divitçiler” isminde bir mahallesi dahi vardı.
Mustafa Efendi, sonraları tasavvufa yönelerek
Aziz Mahmûd Hüdâyî Efendi’nin halifesi Muk’ad
Ahmed Efendi’ye intisap etmiştir. Gayret ve istidâdıyla tasavvuf yolunda kısa sürede ilerleyen
Mustafa Efendi, şeyhi Ahmed Efendi’nin emriyle
Kastamonu’ya halkı irşad etmesi için halife olarak gönderilmiştir. Bir müddet bu vazifeyi icra
ettikten sonra, onun sağlığında, (1049/1639’dan
önce), İstanbul’a dönerek ilme yönelmiş ve ulemâdan birinin yanında mülâzım olmuştur.
Medrese tahsilini gereğince tamamladıktan
sonra bir kırklı medresede, daha sonra 1061/1651
senesi Cemâziyelâhir’inde Neffâtî Şeyh Mehmed
Efendi yerine Molla Kestel Medresesi’nde müderris olup 1061-1062 yılları arasında bir sene
bu göreve devam etmiştir. 1062/1652 senesi
Safer’inde Vânî Ali Efendi yerine Üsküdar’daki
Validesultan Dârülhadîsi müderrisliğine getirilmiştir. 1067/1657 senesinde bu vazifesinden
kendi isteği ile ayrılarak Üsküdar Bülbülderesi
Selmanağa Mahallesi’nde bir tekke inşa edip buÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
279
M MUSTAFA EFENDİ, DEVÂTÎ
 Üsküdar’daki Devâtî
Mustafa Efendi Tekkesi
280
rada irşad faaliyetlerine başlamıştır. Şeyhcâmii
Tekkesi diye de bilinen Devâtî Mustafa Efendi Tekkesi, Üsküdar Bülbülderesi Selmanağa
Mahallesi, Selmân-ı Pâk Caddesi ile Şeyhcâmii
Sokağı kavşağı üzerinde bulunmaktadır. Kaynaklarda bu yapının bânîsi olarak Devâtî Mustafa Efendi, Arslan Ağa, Kethüdâ Arslanağazâde
Mustafa, Divitçizâde Mehmed Efendi isimleri
geçmektedir.
Arslan Ağa, Mustafa Efendi’nin babasıdır. Bu
yapıyı cami ya da mescid-tekke olarak yaptırmaya başlamış, fakat bitirilmesine ömrü vefa etmeyerek kitabeden anlaşıldığına göre 1060/1650
senesinde vefat etmiştir.
Yarım kalan inşaatı oğlu Mustafa Efendi tarafından tamamlanmış ve vakfiyesi babası Arslan
Ağa adına tanzim edilmiştir. Yapının bitirildiği
1061/1651 senesinde Mustafa Efendi müderrisliğe başlamış, altı sene bu vazifeyi sürdürdükten
sonra müderrislikten ayrılarak adı geçen camide irşad hizmetlerine başlamıştır. Bundan sonra cami de tekkenin tevhidhânesi olarak hizmet
verir olmuştur. Muhtemelen bu tarihten sonra Mustafa Efendi tarafından selamlık, harem,
mutfak ve derviş hücreleri ilave edilerek genişletilmiştir.
Tekkesinde irşad faaliyetlerini yürütmekte
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
olan Mustafa Efendi, 1070/1659-1660 senesinde
vefat ederek tekkenin bahçesine defnedilmiştir.
Üzerine daha sonra bir türbe inşa edilmiştir. Zamanla etrafında küçük bir mezarlık oluşan bu
cami tevhidhânesinde bugün Şeyhcâmii ismiyle
ibadet edilmektedir.
Devâtî Mustafa Efendi, tasavvufi düşünce ve
tecrübelerini vâkıât türünün bir örneği olarak
Tuhfetü’s-sûfiyyîn adıyla kaleme almıştır. Bu eser
Necdet Tosun tarafından sadeleştirilmiş ve Şeyh
Mustafa Devâtî Vakfı tarafından, Şeyh Mustafa
Devâtî, Tuhfetü’s-sûfiyyîn (Sûfîlere Hediye) ismiyle yayımlanmıştır.
Mustafa Efendi, Fidancı Mehmed Efendi ve Abdülbaki Dede gibi halifeler yetiştirmiş, vefatıyla boşalan tekkenin şeyhliğini oğlu,
Devâtîzâde Mehmed Tâlib Efendi (v. 1090/1679)
üstlenmiştir.
Kaynakça: H. Kâmil Yılmaz, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarikatı, İstanbul 1984, s. 278-279; Necdet Yılmaz, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf: Sûfiler, Devlet ve Ulemâ (XVII.
Yüzyıl), İstanbul 2001, s. 363-364; Necdet Tosun, Şeyh Mustafa
Devâtî, Tuhfetü’s-sûfiyyîn, İstanbul 1996, s. 1-13; Mustafa Özdamar, Dersaâdet Dergâhları, İstanbul 1994, s. 234; M. Baha
Tanman, “Devâtî Mustafa Efendi Tekkesi”, DBİst.A, III, 42;
Sâlim Bostancıoğlu, Üsküdar Dergâhları (haz. Ahmed Yüksel
Özemre), İstanbul 2003, s. 35-36; Haskan, YBÜ, I, 490-491; II,
635.
➢ NECDET YILMAZ
MUSTAFA FAZIL PAŞA M
MUSTAFA ENVER
(ö. 1872)
Üsküdar’da medfun tekke şeyhlerinden.
İstanbul’da doğdu (1824). İbrahim Müteferrika’nın soyundan Said Efendi’nin oğludur. İlk
eğitimini tamamladıktan sonra Üsküdar müderrislerinden Kara Hüseyin Efendi’den icazet
aldı. Defter-i Hâkânî’de çalışmaya başladı. Aynı
yıllarda Üsküdar İnadiye’deki Nalçacı Halil Efendi Dergâhı’nda Şeyh Reşid Efendi’nin (ö. 1863)
tasavvufî sohbetlerine katıldı. Babasının vefatından sonra Üsküdar’a taşınarak bu tekkeye daha
sık gidip gelmeye, bir süre sonra dünya işlerinden uzaklaşıp vaktinin çoğunu orada geçirmeye
başladı. Bu yıllarda Kuşadalı İbrahim Efendi’nin
müntesiplerinden Nâşir Efendi’nin (ö. 1871)
sohbetlerine de katıldı. Kırk yaşlarında Kuşadalı
halifelerinden Bosnalı Mehmet Tevfik Efendi’nin
manevî terbiyesi altında kemalini arttırdı. Onun
ölümünden sonra Üsküdar’da İnadiye civarında
Nalçacı Dergâhı’nın postnişini oldu (1867).
22 Eylül 1872’de vefat edince Nalçacı Halil
Efendi Camii haziresine defnedildi.
Tercüme-i Kelimât-ı Kümeyl b. Ziyâd, Tercüme-i Babü’ş-şüyûh min Fütûhâti Mekkiyye,
Tercüme-i Usûl-i Aşere adlı eserleri ve bugüne
kadar ele geçmeyen bir Divan’ı bulunmaktadır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 170; Hüseyin Vassâf, Sefîne, IV, 130; İbnülemin, SATŞ, I, 318; Azmi Bilgin, “Üsküdarlı
Bir Şair ve Mutasavvıf: Mustafa Enver (Enverî, 1824-1872)”,
Üsküdar Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, II, 203-214.
➢ AZMİ BİLGİN
MUSTAFA FAZIL PAŞA
(1829-1875)
Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı
devlet adamı.
Kahire´de doğdu (1829). Babası İbrahim Paşa,
dedesi Kavalalı Mehmet Ali Paşa´dır. Dönemin
âlimlerinden özel dersler alarak eğitimini tamamladı. İstanbul´a gelerek (1846) Sadaret Mektubî Kalemi’ne girdi. Önce Maârif (1862) sonra Maliye Nâzırlığı’na getirildi (1863). 1865´te
Meclis-i Hazain başkanlığına atandı. Sadrazam
Fuad Paşa ile ters düşünce Osmanlı sınırları dışına çıkartıldı. Mısır´a gitmesine izin verilmeyince önce Napoli sonra Paris´e gitti. Avrupa´daki
Jön Türk hareketiyle yakından ilgilendi. Orada
› Mustafa Fazıl Paşa
çıkarılan Muhbir, Hürriyet, Ulum gibi gazetelere
yardımda bulundu. İlim ve mûsıkî erbabını destekledi. Veraset usulü değiştirilince Mısır valisi
olma hakkı elinden alındı, buna karşılık yüklü
bir para verildi.
Sultan Abdülaziz´i Avrupa seyahati sırasında
karşılayanlar arasında yer aldı. Kendisini affettirerek İstanbul´a döndü. İkinci kez Maliye Nâzırlığı’na getirildi (1870). Vefatı üzerine (2 Aralık
1875) Eyüp Mihrişah Valide Sultan İmareti bahçesine defnedildi.
Üsküdar Kısıklı caddesi üzerinde bir köşkü
vardı. Rivayete göre İstanbul’daki ilk maskeli
balo bu köşkte yapıldı. Aynı zamanda köşk Genç
Türkler’in gizli toplantılarına da ev sahipliği yaptı. Mustafa Fazıl Paşa’nın ayrıca Kandilli İskelesi’nin yanında muhteşem bir yalısı vardı.
Kaynakça: M. Zeki Pakalın, Tanzimat Maliye Nazırları,
İstanbul,ts., II, 3-50, Haskan, YBÜ, III, 1390-1391, Halûk Y.
Şehsuvaroğlu, “Çamlıca”, İst.A., VII, 3710-3711.
➢ NURDAN ŞAFAK
MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ
(ö. 1789)
Üsküdarlı mutasavvıf; ilim ve edebiyat
adamı.
Babasının adı Abdullah’tır. Kaynaklarda Üsküdarlı olduğu belirtilmiştir. İlmiye sınıfından
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
281
M MUSTAFA İSAMEDDİN EFENDİ
olup kadılık yapmıştır. 1754’te ilmiye sınıfına
imtihanla girdi, Üsküdar’da (1178) ve Edirne’de
(1787) müderrislik yaptı. Nakşibendî tarikatına
mensuptur. Abdullah Nidâî-i Kaşgarî’den hilafet
aldı. Dinî ilimlerin yanında edebî bilgileri de öğrendi. Üçüncü Selim’in hükümdar olduğu 1789
yılında Üsküdar’da vefat etti.
Gülşen-i Şâhidî alâ Tuhfe-i Şâhidî, Şerh-i Arûzi Endülüs (matbu), Tercümetü’r-Risâletü’l-Mehdiyye, Şerhu Bânet Suad, Şerhu Kasîdeti’t-Tâiyyet
li-Abdilkadir el-Geylânî, Şerhu’l-Kasîdeti’d-Dimyatiyye, Şerhu Ebyâti Muhtatasari’l-Maân el-Müsemmât alâ vezni Bânet Suad, Mîzâ-nü’l-Acem,
Tuhfetü’d-dârriyye fî şerhi Kasideti’l-Ensâriyye,
Tercüme-i Mefâtîhü’d-Dürriyye, Şerhu Nevâbiğü’l-kelim gibi eserleri bulunmaktadır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 471; Osmanlı Müellifleri, I,
369-370; Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u (haz.
Rıza Oğraş), Burdur 2001, s. 203-204.
➢ AZMİ BİLGİN
MUSTAFA ZEKÂYÎ EFENDİ
(ö. 1812)
282
Hankahı’na devam ederek Seyyid Fazlullah Efendi’ye intisap etti. On beş sene onun hizmetinde
bulundu; müezzinlik ve zâkirlik yaptı. Şeyhinin
vefatı üzerine Simavlı Hacı Hasan Efendi’den
tasavvuf eğitimini tamamlayıp İstanbul’a döndü
(1805). Sinâniyye şeyhlerinden Çuhadar Muhammed Efendi’den ayrıca hilâfet alarak Topkapı ile Şehremini semti arasında, Arpa Emini Mahallesi’ndeki Ümmî Sinan Dergâhı meşihatine
tayin edildi. Burada irşad görevini sürdürürken
1812 yılında vefat etti. Görevli olduğu tekkeye
defnedildi.
Şiirlerinde Fuzulî havası sezilir. O aşk ateşiyle tutuşup yanmaktan zevk almış bir sûfîdir. Divanında Hz. Peygamber için yazdığı naatlardan
başka, Kerbelâ ve Hz. Ali için yazılmış mersiye
ve naatlar da dikkat çekmektedir. Şiirlerine genel
olarak tasavvuf düşüncesi hâkim olsa da bazılarında rindâne, hakîmane, kalenderâne bir hava
da görülür.
Şeyh Muhammed Nasûhî Efendi’nin türbesinin dış cephesindeki kitabede yer alan müfred
Şeyh Mustafa Zekâyî’ye aittir:
Üsküdarlı şair, tarikat şeyhi,
mûsıkîşinas.
Makām-ı evliyâdur menba-ı feyz-i fütûhîdir
Edeble dâhil ol sûfî bu dergâh-ı Nasûhîdir
Üsküdar muhafızı mîr-i mîrân (beylerbeyi/vali)
Hacı İbrahim Bey’in oğludur. Babası aslen Bursa
Yenişehir’dendir. Üsküdar’da dünyaya geldi. Doğum tarihi bilinmemektedir. Öğrenim hayatıyla
ilgili bilgi bulunmasa da divanından İstanbul’da
iyi bir eğitim aldığı anlaşılmaktadır. Babası İbrahim Bey’in ölümüne kadar Bâbıâli’de Dîvân-ı
Hümayun Kalemi’nde çalıştığı bilinmektedir.
Babasının ölümünden sonra tasavvuf yoluna girerek memurluktan ve İstanbul’dan ayrıldı.
Simav’da Halvetiyye Şa‘bâniyye’den Hacı Hasan
Efendi’ye intisap ederek tasavvuf ve tarikat yolunda ilerledi. Bir kıtasından anlaşıldığına göre
Şeyh Şa‘bân-ı Velî’den feyz almıştır:
Mustafa Zekâyî Efendi, güftesi de kendisine
ait olan evsat usulünde tevşihi (Ey nübüvvet tahtının şâhı Habîb-i Kibriyâ) ile bestekârlık gücünü de göstermiştir.
Tarîk-ı Halvetiyye’nin pertevi nûr-ı Celî’dendir
Kemâlât-ı Velâyet anlara sırr-ı Alî’dendir
Görüp hâlât-ıla devrânımız dahl itme ey zâhid
Bize feyz-i İlâhî Şeyh Şa‘bân-ı Velî’dendir
Antep’te doğdu (1755). Tam adı Seyyid Ahmed
Âsım’dır. Yaptığı tercümeler sebebiyle “mütercim” unvanını aldı. Babası tanınmış bilgin ve
şairlerden Mehmed Cenânî Efendi’dir. İyi bir
eğitim gördü. Dinî ilimlerden başka Arapça
öğrendi, hat meşk etti; şiir ve edebiyat dersleri
aldı. Antep Mahkemesi Kalemi’nde görev yaptı.
Bu yıllarda ünlü bilgin ve şairlerin meclislerine
Uzun süre ayrı kaldıktan sonra Üsküdar Doğancılar’da Hacı Ahmed Paşa Kadınlar Hamamı
karşısındaki evine geri döndüğünde ailesi neredeyse onu tanıyamamıştır. Üsküdar’da Nasûhî
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kaynakça: Şemseddin Sami, Kāmûsü’l-a‘lâm, İstanbul 1308,
III,2225; Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul
1271, s. 96; Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz), İstanbul 2006, IV, 164-165; Suud Yavsı, Şair
Mustafa Zekâi, İstanbul 1941.
➢ AZMİ BİLGİN
MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ
(1755/1819)
Üsküdar Nuhkuyusu’nda evi olan,
Kamus mütercimi, dil bilgini.

MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ M
Mütercim Âsım Efendi
› Mütercim Âsım Efendi’nin
Karacaahmet Mezarlığı'ndaki
kabri
de katılarak bilgi ve görgüsünü arttırdı. Bir süre
divan kâtipliğini yaptığı Mehmed Nuri Paşa’nın
sarayla arası açılınca sıkıntılı günler geçirdi ve
Kilis’e kaçmak zorunda kaldı. Bu süreçte malını
mülkünü kaybetti, kütüphanesi yağma edildi.
1789’da İstanbul’a gitmeye karar verdi.
Burhân-ı Katı‘ Tercümesi ilim âlemince tanınmasını sağladı. Bu eseri sunduğu III. Selim,
bir göreve tayinini emrettiği gibi kendisine ev
tahsis edildi ve maaş bağlandı. Arapça öğrenmek
isteyenler için Tuhfe-i Âsım’ı yazdı. Siyer-i Halebî’yi Arapça’dan tercüme edip onu da III. Selim’e
sununca padişahın yardımıyla Hicaz’a gitti. Medine’de görüştüğü hocası Abdullah Necib Efendi’nin tavsiyesiyle Şerh-i Siyer-i Halebî’yi yazdı.
Hacdan dönerken Şam’a ve Halep’e uğradı.
Antep’e ve Maraş’a gitti. Daha sonra İstanbul’a
ailesiyle birlikte döndü ve Üsküdar’da bulunan
Nuhkuyusu’ndaki evine yerleşti. Molla Gürânî
Mescidi’nde ders okuttu. 1807’de vak‘anüvis
oldu. Süleymaniye müderrisi iken Selanik kadılığına gönderildi (1814). 27 Kasım 1819’da İstanbul’da öldü. Mezarı Karacaahmet’te Harmanlık’tan Miskinler’e giden yolun sağ tarafındaki set
üzerindedir.
Tarih alanında yazdığı eser ve çevirileri yanında şairliği de vardır. Bazı şiirleri bestelenmiştir. Muhammed Hüseyin Tebrîzî tarafından
yazılan Farsça sözlüğü (Burhân-ı Katı‘) tercüme ederken otuzdan fazla sözlükten yararlandı.
Fîrûzâbâdî’nin Arapça sözlüğünün Türkçe’ye
tercümesi olan Kamus Tercümesi’ni beş yılda tamamladı.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, I, 66-72; Ömer Asım Aksoy,
Mütercim Asım: 1755-1819, Ankara 1962.
➢ AZMİ BİLGİN
283
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
N
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
NÂBÎ
(ö. 1124/1712)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
ünlü Osmanlı şairi.
1642’de Urfa’da (Ruha) doğdu. Babası Seyyid
Mustafa’dır. Hayriyye’sinde atalarının ilim sahibi olduklarını, nesebinin ünlü olduğunu söyler.
Çocukluk ve gençlik dönemlerini Urfa’da geçirdi, iyi bir eğitim aldı. Arapça ve Farsça öğrendi.
Yakup Halife adlı bir şeyhe bağlandı. 1666’da
İstanbul’a gitti. İlk zamanlar İstanbul’da aradığını bulamadıysa da Padişah IV. Mehmed’in
musahibi Damat Mustafa Paşa’yla tanışıp onun
dostluğunu kazanınca rahat bir hayata kavuştu.
Paşa’nın divan kâtibi oldu, döneminin büyük
şairlerince tanınmaya başladı. Lehistan seferine katıldı. Edirne’de şehzadeler için düzenlenen
sünnet düğününde bulundu, buradaki şenlikleri
Surnâme adlı eserinde anlattı. Urfa yoluyla hacca gitti. Medine’ye vardığında “Sakın terk-i edebden kûy-ı mahbûb-ı Hudâdır bu” mısrâıyla başlayan gazel formundaki ünlü naatını kaleme aldı.
Hac seyahatinden sonra Tuhfetü’l-Haremeyn
adlı eserini yazdı. Bir süre Mustafa Paşa’nın kethüdâlığını yaptı. Daha sonra bu görevinden ayrılan şair, paşanın ölümüne kadar Boğazhisar’da
kaldı. Daha sonra Halep’e gidip yerleşerek burada rahat bir hayat sürdü. Ünlü eseri Hayriyye’yi
burada yazdı. Padişah III. Ahmed kendisine zaman zaman çeşitli hediyeler gönderdi. Çorlulu
› Nâbî’nin
Karacaahmet’teki
mezarı
285
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
N NÂBİZÂDE NÂZIM
 Nâbizâde Nâzım
Ali Paşa’nın sadâreti yıllarında bir ara oturduğu
mâlikânesi elinden alınmış, aylığı kesilmiş olsa
da bu uzun sürmedi. Halep valisiyken ikinci kez
sadrazamlığa atanan Baltacı Mehmed Paşa onu
İstanbul’a götürdü (1710).
Birçok şair onun İstanbul’a gelişini sevinçle
karşıladı. Bu döneminde de İstanbul’un edebiyat
ve kültür muhitlerinde büyük bir takdir topladı,
“şeyhu’ş-şuarâ” olarak nitelendirildi. Darphane
eminliği yaptı; başmukabelecilik ve mukabele-i
süvârîlik gibi çeşitli mansıplar verildi. 13 Nisan
1712’de ölen şair Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
Türk şiirinde hikemî tarzın en büyük temsilcisi kabul edilir. Eserlerinde mahallileşme unsuları da belirgin bir şekilde görülür.
Adı geçen eserlerinin dışında Divan’ı başta
olmak üzere, Tercüme-i Hadis-i Erbaîn, Hayrâbâd, Münşeat, Fetihnâme-i Kamaniçe, Zeyl-i
Siyer-i Veysî ve Farsça Divançe’si bulunmaktadır.
Kaynakça: Muallim Naci, Osmanlı Şairleri, Ankara 1986, s.
312-314; Nâbî, Divan (haz. Ali Fuat Bilkan), İstanbul 1997,
I-II; Agâh Sırrı Levent, Nabi’nin Surnâmesi, İstanbul 1944, s.
5, 10; Abdülkadir Karahan, Nâbî: Hayatı, Sanatı, Şiirleri, İstanbul 1953.
➢ AZMİ BİLGİN
NÂBİZÂDE NÂZIM
(1862-1893)
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verilen hikâye ve roman yazarı.
Nâbi Bey’in oğludur. Küçük yaşta önce annesini,
daha sonra babasını kaybedince üvey annesiyle
dayıları tarafından büyütüldü. Tophane’deki sıbyan mektebinin arkasından Fevziye Rüşdiyesi’ni
ve Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’ni bitirip Mühendishâne-i Berrî’ye girdi. 1884’te Topçu Mülâzımı Sânisi rütbesiyle Erkân-ı Harbiye sınıfına ayrıldı. 1886’da Erkân-ı Harp yüzbaşısı rütbesiyle
mezun oldu. İki yıl öğretmenlik yaptıktan sonra
1888’de kolağalığına yükseldi. 1889’da Erkân-ı
Harbiye Dairesi’ne tayin edildi. Araştırmalarda bulunmak üzere bir süre Suriye’de kaldı; geri
dönünce Mecidî nişanıyla ödüllendirildi. Kemik
veremi teşhisiyle bir yıl kadar Haydarpaşa Hastahanesi’nde tedavi görmesine rağmen kurtarılamadı ve 6 Ağustos 1893’te en verimli yaşında
vefat etti. Mezarı Üsküdar’da Miskinler Tekke286
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
si’nden Saraçlar Çeşmesi’ne inen yol üzerindedir.
Oldukça genç sayılabilecek bir yaşta vefat etmesine rağmen şiir, hikâye, roman, makale ve
tercüme vadisinde bir hayli eser ortaya koyan
Nâbizâde’nin asıl önemi, Türk edebiyatında realist akımın ilk yerli örneği kabul edilen Karabibik
(1890) adlı uzun hikâyesi ile Zehra (1896) romanından gelmektedir. Nâbizâde Nâzım’ın roman
ve hikâye ile tercih ettiği realizm ve natüralizm
akımları hakkındaki derli toplu görüşlerini Karabibik ve Hasba’nın (1891) önsözlerinde bulmak mümkündür.
Nâbizâde Nâzım’ın yukarıda adı geçenler dışındaki eserlerinden bazıları şunlardır: Heves
Ettim (1885), Yâdigârlarım (1886), Hâlâ Güzel
(1891), Seyyie-i Tesâmüh (1891), Esâtîr (1892).
Kaynakça: İsmail Hikmet (Ertaylan), Nâbizâde Nâzım, İstanbul 1933; Tahir Alangu, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974, I,
704-714; Necat Birinci, Nâbizâde Nâzım, Ankara 1987; Himmet Uç, Nâbizâde Nâzım, İstanbul 2007.
➢ ABDULLAH UÇMAN
ABDURRAHMAN N
ZEHRA’DAN
«Teehhülün (evlenmenin) ilk yazını Şevket’in arzu ve tertibi veçhile Bulgurlu’da kemal-i saadetle (büyük bir saadet içinde) geçirdiler. Libâde civarında minimini bir köşk
tutulmuş ve aile halkı oraya nakletmişti. Köşkün bir cephesi Kayışdağı’yle Erenköyü
cihetine, arka cephesi tamam Libâde ve Çamlıca’ya müteveccih olup, bir tarafını deniz,
diğer tarafını Uzunçayır almıştı. Bina beş altı dönümlük bir bağ içinde bulunup, civarında da büyük bir ekin tarlası bulunmakta idi.
Köşk, bir zemin katı üzerinde tek bir kattan ibaret ahşap bina olup, beş oda, bir
geniş sofa, bir avlu, iki küçük oda, bir mutfaktan ibaret idi. Binanın haricinde bir ahır
ile bir arabalığa merbut hizmetçi odası vardı. Bu ahıra bir güzel arap kısrağıyle bir tek
çukurova bağlanmış ve arabalığa da tek koşulu narin bir mylord çekilmiş idi.
Köşkün ön cephesinde bir pencere önüne oturulup da nazar-i temaşa şöyle bir
etrafa gezdirilecek olsa, görülecek manzara-i lâtifeyi seyre doyulamazdı.
Bir kere bu levha-i zîbanın (süslü levhanın) hududunu, bir taraftan gümüş renkli
bir derya-yi rakid (durgun bir deniz) içinde, deniz kızı letafetinde arz-i endam eden
Adalarla, bunların gerisinden doğru uzaktan uzağa yüksek tepelerini gösteren Katırlı
ve Keşiş dağları tahdit eder (sınırlar). Hududun nihayeti, Erenköy’ünün arkasından
doğru latîfü’l-manzar (latif görünüşlü) Kayışdağı tepesi bu hududu taht-i hâkimiyetinde tutmaktadır.
Bundan sonra hudut Uzunova çayırına karışıp Büyük Çamlıca tepesine kadar
uzanır gelir.
Bu hudud-i lâtife içinde mahsur (çevrili) kalan asıl zemin ise ötesine berisine zarif
köşkler, nazar-rübâ bağlar, tarâvetli ağaçlıklar, «hoş-manzar» tarlalar serpilmiş bir saha-i vesiâdan (geniş bir alandan) ibaret bulunur.
Nazar-i temaşa, bu vüsat-i «tabiat-âbat» içinde, bağdan bağa, tarladan tarlaya, tepeden tepeye, ağaçtan ağaca kona kona, ve neşe kanatlarını derya-yi hemvarın (dümdüz denizin) serin sularına çarpa çarpa, bir «mürg-i sefa-pervaz» (neşe ile uçan bir
kuş) gibi koşup durmaktan hiç yorulmaz. Burada hava gayet halis, su nihayet derece
nefîstir. Hele guruba yakın, bu ovaya öyle bir reng-i lâhutî çöker ki, Çamlıca tepelerinden birisine çıkıp da şu saha-i bedayie atf-i nigâh-i meftuniyet eden (şu güzellikler
alanına meftunlukla bakan) zevk-âşinayi tabiat (tabiatten zevk alan kimse) için, âlem-i
imkânda (bu dünyada) neşenin, sefanın ve zevkin bu derecesi hakikaten «lâhuti» tavsifine lâyık görülür.
Aman Yarab! O koca ovayı şu zamanda görmeli! Tabiatte en mebzul olan yeşil
rengin tasavvur olu-nabilecek çeşitlerinin kâffesini câmi bulunan zemin-i mütemevvic
(yeşil rengin akla gelebilecek çeşitlerinin hepsi arasında bulunan dalgalı toprak) içinde
kıvrıla kıvrıla şu cihete bu cihete uzanıp giden yollar üzerinde sürüler, çiftçiler, bağcılar, öküz arabaları, katar-katar yerlerine yurtlarına doğru ağır ağır yürürler.
Kadın erkek, çoluk çocuk, çayırlara, tepelere dökülür. Herkes rast geldiği yere oturuverir. Ne zeminde rutubet, ne havada soğuktan eser bulunmaz.
Çocuklar ekin tarlaları, üzüm bağları kenarlarında koşuşurlar. Genç kızlar kelebek gibi, çiçekten çiçeğe konarlar. Sevdalı delikanlılar bu letafeti uzaktan temaşa ile
zevkyap olurlar.
İhtiyarlar ise gençlere mânidar (manalı) tebessümlerle selam verir geçerler. Herkes şen, herkes bahtiyar görünür».
—Nâbîzâde Nâzım
287
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
N NAKŞİDİL SULTAN
 Nakşidil Sultan
› Nâmık Kemal
NAKŞİDİL SULTAN
(ö. 1817)
Sultan I. Abdülhamid’in Alemdağ’da
çeşme yaptıran kadınlarından.
Cariye kökenli sultanlardandır. Oğlu Şehzade
Mahmud’un (II.) tahta çıkması üzerine valide
sultan olmuştur. 1816 yılında hastalanan Nakşidil Sultan, hekimbaşının tavsiyesi üzerine tebdili hava için bir süre Çamlıca’da Gümrükçü Osman
Ağa’nın köşkünde kalmış, fakat iyileşememiştir.
Ertesi yıl verem hastalığından ölmüş, Fatih’teki
türbesine gömülmüştür Sultanahmet’te, Üsküdar Alemdağ’da çeşme, Fatih’te türbesinin yanında çeşme, sebil ve imaret yaptırmıştır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 85; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1943-1945, I, 210, 240; II, 404; M.
Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara,
1980, s. 107-108; Haskan, YBÜ, III, 1129-1130.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
NÂMIK KEMAL
(1840-1888)
Çamlıca’da günleri geçmiş, İntibah
romanında bu çevrenin tasvirine yer
vermiş ünlü Osmanlı şair ve yazarı.
288
Anne tarafından büyükbabası Abdüllatif Paşa’nın Tekirdağı’ndaki konağında dünyaya geldi.
Asıl adı Mehmed Kemal’dir. Baba tarafından,
önemli şahsiyetler yetiştiren köklü bir aileye
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
mensuptur. Küçük yaşta annesini kaybedince,
çocukluk ve gençlik yılları büyükbabasının görevleri dolayısıyla onunla birlikte bulunduğu
Afyon (1846-1848), Kars (1853), Sofya (18551857) gibi şehirlerde geçti. Sofya’da iken şiirler
yazmaya başladı. İstanbul’a döndükten sonra bir
ara Encümen-i Şuarâ toplantılarına da katıldı
(1857). 1862’de Şinasi’yi tanıdıktan sonra bütünüyle hayatının yönü değişti.
Şinasi Paris’e giderken Tasvîr-i Efkâr gazetesini ona bıraktı (1865). Burada yazdığı fikrî ve
edebî yazılarla kısa zamanda kamuoyunun dikkatini çekmeyi başardı. 1865’te, Osmanlı Devleti’ni içine düştüğü siyasî bunalımdan kurtarmak
üzere gizlice kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer aldı. Siyasî mücadelesine devam edebilmek üzere Ziya Paşa ile
birlikte Paris’e kaçtı (1867); oradan Londra’ya
geçti. Londra’da yine Ziya Paşa ile birlikte Hürriyet (1868-1871) gazetesini çıkardı. Kasım 1870’te
İstanbul’a döndü. 1872’den itibaren İbret gazetesinde yazılar yazmaya başladı. Nisan 1873’te, Osmanlı Tiyatrosu’nda temsil edilen Vatan yahut
Silistre piyesinin seyirciler üzerinde uyandırdığı
etkiden telaşlanan hükümetin emriyle tutuklanarak Magosa’ya sürgüne gönderildi. Siyasî bir
aftan (30 Mayıs 1876) yararlanarak İstanbul’a
geri döndü.
1877’de I. Meşrutiyet’in ilânını takip eden
İNTİBAH'TAN
ABDURRAHMAN N
“Ey âlem-i misâlin seyyah-ı hûşyârı
Hiç kasr suretinde gördün mü nevbahârı?”
—Nedim
[Ey rüya âleminin aklı başında yolcusu/sen ilkbaharı hiç
köşk şekline girmiş bir halde gördün mü]
İstanbul’u görenlerin malumudur ki Çamlıca
köşkü, ruh-perverlikte nevbahardan aşağı kalır bedâyi-i rüzgârdan değildir. Binası bir tarafa dursun,
yalnız bulunduğu mevki İstanbul’un en müstesna
bir noktası olduğu gibi, İstanbul bir mâlike-i deryâ-yı letafettir ki yalnız hazin hazin sahillerine yüz
sürerek pîşgâhından akıp giden deryanın safası
mevkiin bütün cihan içinde akransızlığını ispata
kifayet eder.
İstanbul denilen mecmua-i bedâyiin hâvi olduğu her türlü nevâdiri bir bakışta gösterecek bir
nokta ise Çamlıca’dır: Boğaziçi’nde bir büyük orman veya bir küçük körfez yoktur ki Çamlıca’nın
pâmâl-i nezâreti olmasın, Pâyitahtımızın Beyoğlu
gibi, Galata gibi, Bâbıâli civarları gibi, Sultan Bayezit gibi hangi mamur ciheti görülür ki Çamlıca’nın
nazar-ı temâşâsından kendisini saklayabilsin. İstanbul’da tesisât-ı atîka ve ebniye-i meşhûreden
hiçbiri var mıdır ki Çamlıca tasvirini almak mümkün olmasın.
Çamlıca o nazargâh-ı ibrettir ki bahar içinde
insan çeşmesinin yanına çıkar da başını kaldırır
etrafına bakınır ise gözünün önünde tabiî, sınaî,
fennî nice yüz bin türlü bedâyiden mürekkep bir
başka âlem görür. Bayağı hadaka-i basar o âlem-i
bedâyiin bir mehâret-i fevkalâde ile nokta-i vâhideye sığıştırılmış haritasına döner. Bir de gözünü
aşağı meylettirmek isteyince nûr-i nazarı -cihânın
her türlü ezhârını câmi şukûfezâra düşmüş zenbur
gibi- dakikada bir çiçeğe işleyerek, saniyede bir
meyve ile oyalanarak aheste aheste sahil-i deryaya
gidinceye kadar tâb ü tuvândan kesilir.
Çamlıca’ya Firdevs-i alânın yere inmiş bir
kıt’ası denilse şâyestedir.
Feyyâz-ı kudret âlemde âb-ı hayat icadını irade etmiş olsaydı o hasiyeti Çamlıca suyuna verirdi.
Bundan takrîben sekiz sene evvel orada bir
tulû seyretmiş idim. Semadan zemine nur yerine
ruh yağıyor kıyas ettim.
Seyir yerleri zevkim değildir. Tatil günleri her
türlü beşâretten berî bir kuru ülvan için -boyanmış
cellât kemendi denilmeye lâyık- bir sıkı boyunbağı
takarak ve -süslü tomruk vasfına şâyân- bir çift dar
potin giyerek sabahtan akşama kadar araba arkasında devr ile fısk ü hırmânı cemetmek ve akşamdan sabaha kadar hunnak eziyeti ve nasır cefasıyla
yatakta inlemek gibi şeylerde bir safa göremem.
Hele cuma ve pazar günleri Unkapanı’ndan bir piyade tutup da yolda seksen kayığa çatarak, doksan
girdâb-ı mehâlikten geçerek o nâzenîn Kağıthâne
deresine duhûl ile tozdan dumandan yapma bir
insan resmi veya teşbihin daha doğrusu istenilir
ise “Hazer hazer ki ecel nâresit medfûnem” mısrâına mâsadak olmağı iltizam etmişçesine mezarını omuzuna almış bir cadı (câdu) şekline girmek, sonra da bu halin adını eğlence koymak hiç
aklımın erdiği şeylerden değildir. Fakat ne yalan
söyleyelim? Cumanın, pazarın gayri bir açık veya
sümbülî havalı günde Boğaziçi seyirlerinin hemen
kâffesini ve husûsiyle baharda Çamlıca’yı severim.
İnsan cihan-ı medeniyetin lezâiziyle ne kadar
ülfet etse gene arada sırada hâl-i evveli olan sahranişinlik meylini bütün bütün hatırdan çıkaramıyor.
Şimdi bir gurup zamanı bir su başında, bir çemenzâr içinde, bir ağaç altında oturup da, tabiatin o ulvî
mahzunluğunu temâşâ etmek şehirlerin, hanelerin
hangi eğlencesine tercih olunmaz? Ara sıra beldelerin o ufûnetli havasından, uygunsuz manzarasından kaçarak nesimin mesâmâti ezhârdan henüz
kurtulmuş parçalarıyla teneffüs etmeyi nasıl gönül
olur da istemez? Sahranın birbirine benzemez nice
yüz bin elvan ve eşkâline dalmayı hangi nazar vardır ki arzu etmez?
İşte insanın umumuna şâmil olan seyir meyli
bittabi -zîrde halinden bahsedeceğimiz- Ali Bey’de
289
dahi mevcut idi.
—Nâmık Kemal
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
N NAVEKMİSAL SULTAN
 Mehmed Nâzım Paşa
günlerde bir süre Kânûn-ı Esâsî Komisyonu’nda
çalıştı. 1878’de meclisin feshi üzerine, kendi arzusuyla gönderildiği Midilli’ye mutasarrıf tayin
edildi. Daha sonra görevi Rodos’a nakledildi.
Son görev yeri Sakız’da daha önce yakalandığı zatürreden kurtulamayarak 2 Aralık 1888’de
vefat etti. Önce Sakız’a defnedilen naaşı, daha
sonra vasiyetine uyularak Bolayır’da Süleyman
Paşa’nın türbesinin bahçesine gömüldü.
Tarihimizde vatan, millet, hürriyet gibi kavramlardan ilk defa bahseden ve ölünceye kadar
bu değerleri savunan Nâmık Kemal, bu yönüyle
Türk tarihinin millî kahramanlarından biridir.
Hayatı boyunca yazdığı eserler sadece aydın tabaka üzerinde değil, geniş halk kitleleri üzerinde
de etkili olmuş, Türk edebiyatında fikre ve aksiyona bağlı edebiyat anlayışını ilk defa o uygulamıştır.
1867’de, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin hâmisi olan Mısırlı Prens Mustafa Fâzıl Paşa’nın
daveti üzerine Ziya Paşa ile Paris’e kaçan Nâmık
Kemal, İstanbul’a geri döndükten sonra da sık sık
Mustafa Fâzıl Paşa’nın Çamlıca’daki köşküne gider, orada devrin bir kısım aydınlarıyla birlikte
günün siyasî ve sosyal meseleleri üzerinde karşılıklı fikir alışverişinde bulunurmuş. Türk edebiyatının ilk romanlarından biri olan İntibah’taki
olayların bir kısmı da yine Çamlıca ve civarında
geçmektedir.
İntibah (1876), Cezmi (1882), Vatan yahut
Silistre (1873), Celâleddin Harzemşah (1875),
Devr-i İstilâ (1867), Evrâk-ı Perişan (1872), Bârika-i Zafer (1872), Tahrîb-i Ha-râbât (1874),
Bahâr-ı Dâniş (1874), Ta’kip (1875), Renan Müdafaanâmesi (1908) belli başlı eserleridir.
Kaynakça: Mehmet Kaplan, Nâmık Kemal (Hayatı ve Eserleri), İstanbul 1948; Hikmet Dizdaroğlu, Nâmık Kemal, İstanbul
1971; M. Kaya Bilgegil, Harâbât Karşısında Nâmık Kemal, İstanbul 1972; Ölümünün 100. Yılında Nâmık Kemal, İstanbul
1988; Doğumunun 170. Yılında Uluslararası Nâmık Kemal
Sempozyumu (20-22 Aralık 2010, Tekirdağ Nâmık Kemal
Üniversitesi), Ankara 2010, I-II.
➢ ABDULLAH UÇMAN
NAVEKMİSAL SULTAN
(ö. 1854)
Sultan Abdülmecid’in ikballerinden.
290
Cariye kökenli olup, Harem’de yetişmiş ve Sultan
Abdülmecid’in beşinci ikbali olmuştur. Genç
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yaşta hastalanan Navekmisal Sultan 5 Ağustos
1854 tarihinde vefat etmiş, Yeni Camii’deki Hatice Turhan Sultan Türbesi’ne gömülmüştür.
Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 149; Haskan, YBÜ, III, 1431.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
NÂZIM PAŞA, MEHMED
(1840-1926)
Üsküdar doğumlu Osmanlı devlet
adamı.
Üsküdar Selmanağa mahallesinde doğdu (1 Recep 1265/23 Mayıs 1840). Akşehir kaymakamı
iken vefat eden babası Şakir Efendi, Yağlıkçı Hüseyin Ağa’nın soyundandır. Rüşdiyeyi bitirdikten
sonra özel hocalardan Arapça ve Farsça dersleri aldı. 1863’te Deâvî Nezareti Evrak Odasında
başladığı memuriyette ilerleyerek 1878’de Ziya
Paşa’nın isteği ile Adana mektupçuluğuna atandı. Bu görevinin ardından Konya, Bitlis, Halep
ve Kastamonu mektupçuluğu, Mersin, Kayseri
mutasarrıflığı, Diyarbakır, Halep, Konya, Sivas
ve Selanik valiliklerine getirildi. Emekliye ayrıldıktan (1913) sonraki
hayatını İstanbul’da geçirdi. İngiliz Muhipleri Cemiyeti’nin reis-i evveli ve dâimî âzası oldu.
1926’da Kadıköyü’nde oğlu Hikmet Bey’in evinde vefat etti. Üsküdar’da Karacaahmet Mezarlığı’nda, şair Nedîm’in kabri civarında toprağa
NEDÎM N
verildi. Akrabalarından Samiye Hanım ile evlenmiş, biri erkek, ikisi kız, üç çocuğu olmuştur. Şair
Nâzım Hikmet’in dedesidir.
Mevlevî tarikatına bağlıydı. İki defa görev
yaptığı Konya’da, Mevlânâ tutkunu, bilgin bir
Mevlevî kimliğiyle halk tarafından çok sevildi.
Tasavvufî şiir ve düşüncelerini içine alan Muhataba’dan (1887) başka Kerbelâ (1911) ve Yek-âvâz
(1917) adlı risaleleri, İbn-i Fariz Hazretlerinin
Yaiyye, Mimiyye ve Raiyye Kasidelerinin Şerhidir
adlı şerh ve tercümesi, eserlerinden bazılarıdır.
İçinde daha ziyade dinî-tasavvufî içerikli şiirleri
ile tarih beyitleri bulunan yazma şiir mecmuası
Fevziye Abdullah Tansel tarafından bir makaleyle tanıtılmıştır. Cumhuriyet gazetesinde tefrika
edilen hatıraları kitaplaşmıştır.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1554-1559; Fevziye Abdullah Tansel, “Bir Mevlevî Nâsir ve Şairi Mehmed Nazım Paşa”,
Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XIV (1966), s.
155-174; “Nâzım, Mehmed Paşa”, TDEA, VI, 540; Nazım Paşa’nın Anıları [Hatıraları] / Bir Devrin Tarihi, İstanbul 1992.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
NEBİLOĞLU, İSMAİL HAKKI
(1895-1965)
Türk mûsıkîsi bestekârı; Karacaahmet
Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İstanbul’da Teşvikiye’de doğdu. Doğum yılı kendi
ifadesine göre 1895 ise de, kendisi ile ilgili yayınların pek çoğunda 1893 olarak geçmektedir. Babası Enderûn-ı Hümâyun müdürlerinden, Hacı
Mehmed Nebil Bey, annesi Fatma Melek Hanım’dır. Kabataş İdâdîsi ve Mekteb-i Hukuk’tan
mezun oldu. I. Dünya Savaşı’nda yedek subay
olarak katıldığı Çanakkale ve Kafkas cepheleri
bölük komutanlığı görevinde bulundu. Keşan’da
bir gece, düşman topçu ateşi sonucu ağır şekilde
yaralanıp gözlerinin büyük ölçüde zarar görmesi
üzerine mâlûl gazi olarak emekliye ayrıldı. Önceleri çok az görebilen gözleri, bir müddet sonra görme yeteneğini tamamen kaybetti. Bir süre
bazı okullarda görev yaptıktan sonra kendini
tamamen mûsıkî çalışmalarına verdi. 20 Şubat
1965’te Yıldız’daki evinde vefat etti ve Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi.
İsmail Hakkı Bey ilk mûsıkî bilgilerini, küçük
yaşlarda annesinden ud öğrenerek aldı. Ünlü
Ûdî Âfet Efendi’den çok kısa süre aldığı ud dersi
dışında belli bir hocası olmamasına rağmen şahsî gayretiyle kendini yetiştirdi. Ayrıca Üsküdarlı
Bestenigâr Ziya Bey, Tanbûrî Cemil Bey, Giriftzen Âsım Bey, Lavtacı Lütfi Bey, Danbeni Rızâ
Bey, Muallim İsmail Hakkı Bey gibi mûsıkîşinaslardan faydalandı. Güzel bir sese de sahip olan
İsmail Hakkı Bey, 1920’de Muallim İsmail Hakkı
Bey’in kurduğu “İstanbul Opereti Topluluğu”nda
sahne sanatkârı olarak rol aldı.
Onun ilk bestesi “Sîne-i gül rengine hep hâleden şal gerseler” mısrâıyla başlayan sûzinâk şarkıdır (1918). Beş yüzün üzerinde eser besteledi
ancak büyük bir kısmının sözleri de kendisine ait
olan bu eserlerin çoğu günümüze ulaşamamıştır.
Yılmaz Öztuna, onun eserlerinden kırk dört şarkının listesini neşretmiştir (bkz. Bibliyografya).
Besteleri arasında “Beklerim hergün bu sahillerde mahzun böyle ben” mısrâıyla başlayan hüzzam ve “Doldur getir ey sâkî bu cem bezminde
bir gün mey biter” mısrâıyla başlayan yegâh
şarkıları hâlâ zevkle icrâ edilen ve dinlenen eserlerinden sadece ikisidir.
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 208; Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları Külliyâtı, Sayı 25:
İsmail Hakkı Nebiloğlu, İstanbul 1969; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 380-382; M. Nazmi Özalp,
Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 102-103; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II,
102-103; Nuri Özcan, “Nebiloğlu, İsmail Hakkı”, DİA, XXXII,
473-474.
➢ NURİ ÖZCAN
NEDÎM
(ö. 1143/1730)
Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa
verilen ünlü divan şairi.
İstanbul’da doğdu (1681). Asıl adı Ahmet’tir.
Babası ulemadan Şeyh Mehmed Efendi’dir. Şeceresinden adı bilinen en eski kişi Fatih Sultan
Mehmet devrinde yaşayan ve Mevlevîliğe mensup olan Karaçelebizâde Âsım’dır.
İlk eğitimini aile çevresinden aldıktan sonra,
dinî ilimlerin yanında Arapça ve Farça’yı da iyi
derecede öğrendi. Şeyhülislâm Ebezâde Abdullah Efendi’nin de bulunduğu bir heyetin yaptığı
imtihanla Hariç medresesi müderrisliğini kazandı. Sultan III. Ahmed’in saltanatının ilk yıllarında şiirleriyle ün kazanmaya başladı. İlk şöhretini
Silahtar Ali Paşa’ya sunduğu kasidelerle kazandı.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
291
N NEDÎM
Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın yaptığı faaliyetler için birçok şair gibi o da kıta ve kasideler kaleme aldı. Aynı zamanda İbrahim Paşa’nın
hâfız-ı kütüplüğünü de yapan Nedim onun oluşturduğu tercüme heyetinde de yer aldı. Devlet
görevlerinde çok çabuk ilerledi. Sahn-ı Seman

 Nedim
Nedim’in
Karacaahmet’teki mezarı
292
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
medreselerinde görev yaptı.
1730 yılı başlarına rastlayan vefatıyla ilgili
çok değişik rivayetler vardır. Hassas yaratılışı ve
ailede yaşanan bazı olaylar onda sürekli korku
(illet-i vehime) hali oluşturmuş, Patrona Halil
İsyanı’ndan sonraki günlerde vefat etmiştir. Bazı
kaynaklarda bu isyan sırasında korkudan evinin
damına çıkıp oradan düşerek öldüğü rivayet edilir. Muhtemelen isyan sırasında yaşadığı ruh hali
onun ölümüne sebep olmuştur. Mezarı Üsküdar
Karacaahmet Mezarlığı’ndadır.
Nedim divan şiirinde “Nedimane” diye adlandırılacak bir tarz ortaya koydu. Onun şiirindeki asıl güç, söyleyişindeki mükemmellikten
kaynaklanmaktadır. Vezni ve kafiyeyi iyi kullanmış, şiirde ahengi elde etmek için aruzdan çok
yararlanmış; aynı zamanda mahallileşme akımının XVIII. yüzyıldaki en büyük temsilcisi olmuştur. Hece vezniyle yazılmış iki koşması vardır.
İstanbul’un çeşitli semtleri, özellikle de eğlence
hayatı şiirlerine yansımış, Lale Devri’ne şiirleriyle ayrı bir renk katmıştır. Beşiktaş’ta oturduğu
anlaşılan Nedim’in hayatının büyük bir kısmını
devlet büyüklerinin yanında ve eğlencelerde geçirdiği, şiirlerinin çoğunluğunda beşerî zevkleri
dile getirdiği görülmektedir.
Kasidede Nef ‘î’yi, gazelde Bâkī ve Şeyhülis-
NEYLÎ N
lâm Yahya’yı beğendiğini ifade eder. Kasideye
kolayca yerleştirdiği tegazzüller divan şiiri için
önemli bir yeniliktir. Böylece gazel ve şarkılardaki coşkun ve kolay söyleyişi kasideye de getirmiş
olur. O, aşkı, şarabı, eğlenceleri ve güzelleri anlatırken hiçbir şekilde bayağılığa kaçmaz. Hem divan şiirinin sanat ve mazmunlarından hem halk
deyimlerinden çok başarılı bir şekilde yararlanır.
Nedim, kendi çağından başlayarak birçok şairi
etkilemiş, onun şiirlerine birçok nazire yazılmıştır. XIX. yüzyılda Enderunlu Vasıf ve Leskofçalı
Galib onun en büyük takipçileridir.
Divan’ından başka Arapça’dan Türkçe’ye çevirilerinde görev aldığı Sahâifü’l-ahbâr ve Aynî
Tarihi adlı, iki eser daha vardır.
Kaynakça: Nedim Divanı (haz. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 1951; a.e. (haz. Muhsin Macit), Ankara 1997; Ahmet
Refik, Âlimler ve Sanatkârlar, İstanbul 1974, s. 276-301; İsmail
Erünsal, “Şair Nedim’in Muhallefâtı”, The Arcival Sources of
Türkish Literary History, Harvard 2008, s. 271-289.
➢ AZMİ BİLGİN
NEYLÎ
(ö. 1161/1748)
Mezarı Karacaahmet’te bulunan divan
şairi.
İstanbul’da doğdu. Asıl adı Ahmed’dir. Mirza
Mehmed Efendi’nin oğlu, Şeyhülislâm Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi’nin küçük kardeşidir. Eğitimi devam ederken bir yandan da şiirle
uğraştı. Sultan II. Mustafa’ya kasideler yazdı. Çok
genç bir yaşta Caferağa Medresesi’ne müderris
oldu (1697). Ardından gerekli payeleri kazanarak Süleymaniye Medresesi’ne müderris oldu
(1717). İzmir kadısıyken, Damad İbrahim Paşa
zamanında bazı görevler için İstanbul’a geldi.
Bedreddin Aynî’nin İkdü’l-cümân’ının tercümesi
için kurulan heyete dâhil edildi. 1726-1727 yıllarında Mısır, ardından Mekke kadılığı daha sonra
Anadolu (1736) ve Rumeli (1741) kazaskerliğine
tayin edildi. Ömrünün son yıllarında ikinci kez
Rumeli kazaskeri oldu. 19 Nisan 1748’de vefat
edince Karacaahmet Mezarlığı’na Mirzazâdeler
sofası diye bilinen aile kabristanına defnedildi.
İlmî ve edebî kişiliğinden övgüyle söz edilmiştir. Şiirleri sade bir Türkçe ile yazılmıştır.
Sâib-i Tebrizî, Nâbî ve Nedim gibi şairlerden
etkilenmiştir. Şiirleri göz önünde bulunduruldu-
› Neylî’nin mezar taşı
ğunda Mevlevî ve Gülşenî tarikatına ilgi duyduğu söylenebilir.
Eserleri arasında bulunan el-Fazlü’l-vehbî fî
tercemeti’l-Cânibi’l-garbî Farsça’dan, el-Evfâ fi
tercemeti’l-Vefâ Arapça’dan çeviridir. Şerh-i Lugat-i Târîh-i Vassâf ile mürettep bir Divan’ı da
bulunmaktadır.
Kaynakça: Atabey Kılıç, Mîrzâzâde Ahmed Neylî ve Divanı,
İstanbul 2004.
➢ AZMİ BİLGİN
293
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
N NURBÂNÛ SULTAN
 Nurbânû Sultan'ın
Saraydan çıkarılışını temsil
eden minyatür
› Nurbânû Sultan
NURBÂNÛ SULTAN
(ö. 991/1583)
Üsküdar’da Atik Valide Külliyesi’ni
yaptıran valide sultan.
294
Muhtemelen Venedik kökenli olup cariye olarak
saraya girmiş, güzelliği ve zekâvetiyle dikkati
çekmiş ve Şehzâde Selim’in (II.) haremine girmiştir. Selim’in Manisa valiliği esnasında Şehzade Murad’ı (III.) dünyaya getiren Nurbânû Sultan’ın dört tane de kızı olmuştur. Oğlunun tahta
çıkması üzerine valide sultan olan Nurbânû Sultan zamanında haremin etkili bir müessese,
valide sultanların da etkili birer faktör olmaya
başladığı görülür. Bunda şüphesiz III. Murad’ın
annesine gösterdiği büyük saygının rolü vardır.
Nurbânû Sultan’ın Venedikliler’le iyi ilişkiler kurulması için çaba gösterdiği; Fransa ana kraliçesi
ile mektuplaştığı ve bu ülke ile de dostluk münasebetlerini geliştirmeye çalıştığı dikkati çeker.
Şahsî işleri için istihdam ettiği yahudi Kira
Ester Kadın’ın Osmanlı yönetiminde olumsuz
rol oynadığı bilinen Nurbânû Sultan’ın dönemin
yine Yahudi asıllı ünlü zenginlerinden Nakşa
Dükü Joseph Nassi ile de malî ilişkilerinin bulunduğu bir gerçektir. Nurbânû Sultan 7 Aralık
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
1583 tarihinde vefat etmiş ve Ayasofya haziresindeki zevci II. Selim’in türbesine gömülmüştür.
İstanbul’un birçok yerinde cami, mescid,
imaret ve hamam gibi hayrâtı bulunan Nurbânû
Valide Sultan’ın en büyük hayratı şüphesiz Üsküdar’da kendi adıyla anılan yerde yaptırdığı
Atik Valide Külliyesi’dir. 1579’da tamamlanan ve
cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, hamam,
darülkurra, darülhadis, darüşşifa, kervansaraydan oluşan külliyenin bir başka özelliği bir de
kütüphane ihtiva etmesidir. Böylece Nurbânû
Sultan bir ilke de imza atmıştır. Valide sultan bu
eserleri için yüksek gelirli vakıflar tahsis etmiştir.
Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara, 1980, s. 40; A. H. de Groot, “Nurbanu Sultan”, EI2
(İng.), VIII, 124; Baha Tanman, “Atik Valide Külliyesi”, DİA,
IV, 68-73; İlhan Şahin, “Nurbanu Sultan”, a.e., XXXIII, 250251.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
O
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
OKTAY RİFAT
(1914-1988)
Mezarı Karacaahmet’te bulunan şair,
roman ve tiyatro yazarı; resimle de
meşgul olmuştur.
Trabzon’da doğdu (10 Haziran 1914). Tam adı
Ali Oktay Rifat’tır. Kullanmadığı halde Horozcu
soyadını aldığı bazı kaynaklarda geçmektedir.
Babası Samih Rifat, annesi Münevver Hanım’dır.
İlkokul’dan sonra Ankara Erkek Lisesi’ni (1934)
ve Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi (1937). Sorbonne Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde
başladığı doktorasını, üç yıl devam ettikten sonra, savaş dolayısıyla yarım bırakmak zorunda
kaldı (1943). Yurda dönüşte bir süre Ankara’da
Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nde çalıştı. Avukatlık yaptı. Devlet Demir Yolları’ndaki “Birinci İşletme avukatlığı” görevinden (1961-1973)
emekli olunca İstanbul’a yerleşti. Üsküdar Kuzguncuk’ta yaşadı.
18 Nisan 1988’de öldü. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Hece ölçüsüyle yazdığı ilk şiirleri Varlık dergisinde yayımlandı. Aile, Yaprak, Yeditepe, Yeni
Dergi, Gösteri, Adam Sanat şiir ve yazılarını yayımladığı diğer dergilerdir. Orhan Veli ve Melih
Cevdet Anday’la beraber yayımladıkları Garip
(1941) kitabı Türk şiirinde önemli bir dönüşümü
gerçekleştiren bir harekete öncülük etti. Garipçiler bir taraftan şiirin vezin, kafiye gibi geleneksel
İSTANBULLU
(…)
Sultantepesinde savrulur saçların
İskele meydanında uçar eteklerin
Bu bulutlar bu rüzgârlar senin
Sana vergi güzelim havalı olmak
Çıtır pıtır konuşmak
Soyunur dökünürsün çarşı dönüşü
Saksıları sularsın
Alt katta çamaşırlar ıslanır
Bir şamata pencereden pencereye
Serçeler senden beter
Sana vergi İstanbullum
Bir çırpıda Üsküdar olmak
—Oktay Rifat
295
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
O OKYAY, NECMEDDİN
biçimlerine, diğer taraftan da “şairane” içeriğine
karşı çıktılar. Serbest vezinli, gündelik yaşamın
sıradan duyarlıklarına yer veren “yeni” bir şiir
anlayışını savundular.
Perçemli Sokak’a (1956) kadar bu anlayışa
büyük oranda bağlı kalan şair, toplumsal konulara da yer vermesiyle farklı bir içeriğe yönelir.
Gerçeği ve anlamı iletmede yeni imkân arayışları
içinde göründüğü Perçemli Sokak’ta öz ve biçim
yoğunlaşması hissedilir. 1960’tan sonra toplumsal temalara tekrar dönerse de artık 1940’lardaki
şair değildir (Elleri Var Özgürlüğün, 1966). Yeni
Şiirler’de (1973) tarihe, özellikle de Osmanlı tarihine yöneldiği görülür. Şairliğiyle tanınmasına rağmen romanlar (Bir Kadının Penceresinden, 1976; Danaburnu, 1981), tiyatro eserleri de
yazmış (Bir Takım İnsanlar, 1961), eserleriyle
1955’ten başlayarak çeşitli ödüller almıştır. Denemeleri ölümünden sonra Şiir Konuşması
(1992) adıyla kitaplaştırılmıştır. Resim de yapan
sanatçı sergiler açmıştır.
Kaynakça: “Horozcu, Oktay Rifat”, TDEA, IV, 254-255; “Rifat, Oktay”, TBEA, II, 832-836; Nedret Ebcim, Kuzguncuk,
İstanbul 2009, s. 92.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
 Necmettin Okyay
OKYAY, NECMEDDİN
(1883-1976)
Üsküdarlı hat, ebru ve kitap sanatları
üstadı.
296
Üsküdar’ın Toygartepesi semtinde doğdu (28
Ocak 1883). Babası Üsküdar Mahkeme-i Şer’iyye başkâtibi ve Yeni Vâlide Camii imam hatibi
Abdünnebî Efendi, annesi Binnaz Hanım’dır.
Karagāzi mahalle mektebini bitirip Kasapzâde
Hâfız Mehmed Efendi’den hıfza başladı. Ravza-i
Terakki Mektebi’nde tahsilini sürdürürken, hocasının vefatı üzerine hıfzını bu mektebin hocası
Hâfız Şükrü Efendi’den tamamladı. Mektebin hat
muallimi Hasan Talat Bey’den rık’a, dîvanî, celî
dîvanî yazılarını rüşdiye seviyesinde meşkederek
icazet aldı. Hasan Talat Bey, 1902 yılında onu
Nuruosmaniye Medresesi’ndeki “yazı odası”na
götürerek Filibeli (Bakkal) Hacı Arif Efendi’nin
derslerine devam etmesini sağladı. Üsküdar
İdâdîsi’ndeki tahsilinin ikinci yılında hat meşkıne gitmesine müsaade edilmeyince mektebi bıraktı. Bu sırada eline geçen bir ebru kâğıdı onu
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
bu san’ata yönlendirdi. 1903 yılında Sultantepesi’ndeki Özbekler Dergâhı şeyhi Edhem Efendi’ye devam ederek ondan ebru san’atını, kâğıt
boyama ve âharlama usullerini, biraz da ince
marangozluğu öğrendi. Ertesi yıl hocasının vefatının ardından ebruyu kendi gayretiyle ilerletti.
Toygartepesi’nden komşusu olan ressam Hoca
Ali Rızâ Bey’den bu konuda renk zevkıni geliştirdi. Edhem Efendi’nin delâletiyle meşhur celî
üstadı Sâmi Efendi’den ta’lîk hattını meşkedip
1905 yılında bu yazıdan, ertesi yıl da sülüs-nesih
yazılarından icazet almaya hak kazandı. Bu arada Konyalı müderris Mehmed Vehbi Efendi’den
is mürekkebi îmalini, Sultan Abdülaziz’in okçubaşısı Seyfeddin Bey’den kemankeşliği öğrendi.
Kaptanpaşa Camii imamı Ahmed Nazîf Efendi’den aşere ve takrîb, Çinili Camii imamı Nuri
Efendi’den ilmiye icazetnamelerini aldı. 1907’de
babası vefat edince Yeni Valide Camii’nin ikinci
imamlığı kendisine intikal etti. Daha sonra tayin
edildiği birinci imamlık ve hatiplik vazifelerini
1947 yılına kadar sürdürdü.
OKYAY, NECMEDDİN O
 Necmettin Okyay, ellerinin
titremesini önlemek için
okçuluk ile ilgilenirdi.
Necmeddin Efendi genç yaşlarından itibaren
eski hat üstatlarının icazetnamelerini ve san’at
hayatlarının muhtelif devrelerine ait örnekleri
titizlikle toplamaya başladı. 1915’te hoca olarak
davet edilip yanlışlıkla talebe kaydedildiği Medresetü’l-hattâtîn’de Hacı Kâmil Efendi’den (Akdik) sülüs hattını ilerletti, Tuğrakeş İsmail
Hakkı Bey’den de (Altunbezer) celî sülüs ve
tuğra meşketti. Medresetü’l-hattâtîn’den diploma
almasından iki yıl önce 22 Mayıs 1916’da ebru
ve ahar muallimliğine tayin edildi. Yine aynı yıllarda Süleymaniye’deki Kanunî Sultan Süleyman
Mektebi ile Bostancı ve Erenköy mekteplerinde
rık’a yazısını öğretti. Medresetü’l-hattâtîn’deki
hocalığı sırasında yazılı ebru denilen tarzı ve çiçekli ebruyu buldu. Lâle, karanfil, sümbül gibi
çiçekleri aslına uygun şekilde ebru teknesinde
resmetmeyi başardı. Bundan dolayı çiçekli ebrulara san’at çevrelerinde “Necmeddin ebrusu”
adı verildi. Medresetü’l-hattâtîn’in 1925’te Hattat
Mektebi, 1929’da Şark Tezyînî San’atlar Mektebi
ismiyle devamında da öğretim vazifesini sürdür-
dü. Bu arada hat ve kitap san’atlarına dair tabir ve
ıstılahları başta Bahaddin Efendi (Tokatlıoğlu)
olmak üzere eski üstatlardan tesbit etme yolunda
çalışmalara başladı. Celâl Esat Arseven’in San’at
Ansiklopedisi’ne ve Mehmet Zeki Pakalın’ın Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’ne
bu konularda şifahî kaynaklık etti.
1925’te eski bir mücellit terekesinden eline
kadîm tarzda cilt kalıplarının geçmesiyle mücellitliğe heves eden Necmeddin Efendi, Bahaddin
Efendi’nin yardımıyla bu meslekte de kendini
geliştirdi. Elindeki eski kapların tamiri dışında
yeni cilt kalıpları elde etmek için galvanoplasti
metodunu öğrendi ve bu sahada da başarılı oldu,
1926 yılından itibaren kadîm tarzda kitap kapları ve deriden yazı çerçeveleri îmal etti. 1930’ların son birkaç yılında saray kütüphanesindeki
tamire muhtaç kıymetli kitapların cilt bakımını
yapmaya memur edildi. Okçuluğa olan sevgisini
soyadı kanunu çıktığında Okyay soyadını alarak
ispatlayan ve yaşlı hâlinde bile yay çekmeyi meraklılara heyecanla gösteren Necmeddin Efendi
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
297
O OKYAY, NECMEDDİN

 Necmeddin Okyay’ın
celî talik bir levhası
Necmeddin Okyay evinin
bahçesinde dostları ve
öğrencileriyle
› Necmeddin Okyay
hayatının son dönemlerinde
298
vakıf arazisi olan Okmeydanı’nın ilki 1920’de,
ikincisi 1940’ta olmak üzere satışını Devlet Şûrası’na kadar takip ederek önledi. 1926’da Gülcü Şükrü Baba ve Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey’in
(Altunbezer) teşvikiyle Toygartepe’deki dört dönümlük bahçesinin bir bölümünü gül yetiştirmeye ayırarak 400 çeşit gül yetiştirdi. Katıldığı
gülcülük müsabakalarında madalyalar kazandı.
Bu zevkini 1950’li yıllara kadar sürdürdü.
Şark Tezyînî San’atlar Mektebi’nin Devlet Güzel San’atlar Akademisi’ne Türk Tezyînî San’atları Şubesi adıyla bağlanmasının (1936) ardından
muallimlik hizmetine burada da devam etti.
Ocak 1948’de emekliye ayrıldıktan sonra san’at
faaliyetlerini daha ziyade evinde öğrencileriyle
çalışarak ve isteyenlere levhalar yazarak sürdürdü. Dostlarının ve yerli yabancı san’at severlerin
uğrak yeri olan evi âdeta bir kültür ve san’at merkeziydi. Çok cepheli oluşundan dolayı hocası
Edhem Efendi gibi “hezarfen” lakabıyla anılan
Necmeddin Okyay’ın önemli bir meziyeti de
imzasız hüsn-i hat eserlerinin kime ait olduğunu büyük bir isabetle tayin edebilmesiydi. Şeyh
Hamdullah, Hâfız Osman, İsmail Zühdü, Mustafa Rakım, Kazasker Mustafa İzzet, Mehmed Şevki ve Sami gibi hayranı olduğu üstatların hatlarını yazdıkları yılı da bazan aynen, bazan küçük
bir farkla söyleyebilirdi. Bunu zekâ ve hâfızasına
olduğu kadar gördüğü eserleri tedkik edişine ve
her hattatın yazı karakterini zihnine kaydedişine
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
borçlu olduğunu belirtirdi. Okyay’ın bir başka
hususiyeti de Osmanlı topraklarında yaşayan
muhtelif halkların konuştuğu Türkçe’yi lehçe
farklarıyla taklit edebilmesiydi. Kur’an-ı Kerîm’i
“Üsküdar ağzı” ile tiz perdeden okuyuşuyla tanınır, mûsıkî tahsil etmediği halde tabii makam
seyriyle okuması erbabınca çok takdir edilirdi.
Hadiseler karşısında ebcedle irticalen tarih düşürür, tarih düşürmek için çaba sarfettiği takdirde muvaffak olamadığını söylerdi. Gözlerine arız
olan glokom hastalığı, son yıllarında hüsn-i hat
seyrinden kendisini mahrum bırakmakla beraber ziyaretine gelen sevenlerine birikimlerini aktararak bahtiyar olurdu.
5 Ocak 1976 tarihinde Haydarpaşa Numune
Hastahanesi’nde vefat eden Okyay ertesi günü,
kırk yıl imamlık yaptığı Yeni Valide Camii’nde
öğle namazını müteakip kılınan cenaze namazından sonra Karacaahmed’deki aile kabristanına defnedildi.
Hocası Sâmi Efendi’nin tavsiyesi üzerine daha
ziyade ta’lîk hattına yönelmiş, eserlerini o yolda
vermiştir. Sınırlı sayıda sülüs ve celî sülüs levhaları da vardır. Ta’lîk ve celî ta’lîk eserlerine, bir
kısmı kendi ebrularıyla bezenmiş olarak müze
ve özel koleksiyonlarda rastlamak mümkündür.
Altmış sene içinde oluşturduğu koleksiyonunun
büyük bölümü 1960 yılında Topkapı Sarayı Müzesi’ne intikal etmiş, metrûkâtı ise 1977’de Türk
ve İslâm Eserleri Müzesi ile Türkpetrol Vakfı’nda
ONGAN, EMİN O
toplanmıştır. Devlet Güzel San’atlar Akademisi’nden ayrılırken eski personel kanununa tâbi
oldukları için emekli maaşı alamayan birkaç
hoca arasında yer alan Okyay, her ay 178 Türk
lirası karşılığında bir eserini akademiye vermeye başlamış, bunu sürdürebildiği 1960 yılı sonuna kadar 150’nin üzerinde yazısı Devlet Güzel
San’atlar Akademisi’nde toplanmıştır. Bu yazıların bir kısmı mezuniyet ödevi olarak öğrencilere tezhip ettirilmiş olup hâlen Resim ve Heykel
Müzesi koleksiyonundadır. Tezhip edilmeyen
diğer yazılar 2001 yılında Mimar Sinan Üniversitesi Rektörlüğü’nden çelik dolabıyla birlikte
kaybolmuştur.
Okyay’ın hem celî ta’lik hem de Latin harfleriyle yazdığı tek bina kitabesi Çemberlitaş’taki
Piyer Loti’nin evi üzerindedir. Yazdığı mezar kitabeleri de vardır.
A. Süheyl Ünver, Topkapı Sarayı Müzesi
müdür muavini Lutfi Bey, Ressam Şefik Bursalı,
Muhsin Demironat, Rikkat Kunt, Feyzullah Dayıgil, Emin Barın, Kerim Silivrili, oğulları Nebih,
Sami ve Sâcid, yeğeni Mustafa Düzgünman, Ali
Alparslan, Mes’ud Kacaralp, Bekir Pekten, Numan Batur ve Uğur Derman, Okyay’ın muhtelif
dallarda yetiştirdikleri arasında zikredilebilir.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 597601; M. Uğur Derman, Türk Sanatında Ebru, İstanbul 1977, s.
40-47; a.mlf., “Hezârfen Hattat Üsküdarlı Necmeddin Okyay”,
Üsküdar Sempozyumu I: 23-25 Mayıs 2003: Bildiriler (haz.
Zekeriya Kurşun v.dğr.), İstanbul 2004, II, 182-194; a.mlf.,
“Hezârfen Üstad Necmeddin Okyay’la Bir Konuşma”, Hayat
Mecmuası, sy. 51 (1968), s. 8-10; a.mlf., “Toygartepesindeki Ev” Türk Edebiyatı, sy. 389 (2006), s. 24-32; İslâm Kültür
Mirasında Hat San’atı (haz. M. Uğur Derman), İstanbul 1992,
s. 224, 225, 232; Şevket Rado, Türk Hattatları, İstanbul, ts., s.
265; Ali Alparslan, Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999, s.
182-185; Şule Aksoy, “Hezârfen Bir Hattat, Necmeddin Okyay:
Hayatı, Türk ve İslâm Eserleri Müzesinde Bulunan Kitapları”,
M. Uğur Derman Armağanı: Altmışbeşinci Yaşı Münasebetiyle
Sunulmuş Tebliğler (der. İrvin Cemil Schick), İstanbul 2000,
s. 73-100; F. Çiçek Derman, “Türk Tezyînatındaki Istılah ve
Tabir Kargaşasına Dair”, a.e., s. 253-260; Muhittin Serin, Hat
Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 311-315 (Diğer
kaynaklar için bk. M. Uğur Derman, “Okyay, Mehmed Necmeddin”, DİA, XXX, 343-345).
➢ M. UĞUR DERMAN
ONGAN, EMİN
(1906-1985)
Kemanî, bestekâr, Üsküdar Mûsıkî
Cemiyeti’nin şeflerinden.
Edirne’de doğdu (1906). Cerrah kolağası Ahmet
Bey ile Zehra Hanım’ın oğludur. Edirne’de Dârü’l-Edeb mektebinde başladığı tahsilini, Balkan
savaşı dolayısıyla ailece gittikleri Üsküdar’da
Ravza-i Terakki Mektebi’nde sürdürdü ve tekrar geri döndükleri Edirne’de Sultânî’yi bitirdi.
On üç yaşında Türk mûsıkîsi öğrenmeye heves
etti. Öğretmen ağabeyi Nedim’in kemanını gizlice çalmaya başlayarak bu saz ile tanıştı. İleride
üstadı olacağı bu sazda kendi kendine çalışırken
udî Edip Nâzım Bey’den nota, muzıkalı Celal
Bey’den Batı müziği nazariyatı öğrendi. BesteÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
299
O ORHON, CÜNEYT
 Emin Ongan
vefatına kadar geçen zaman içinde üç saz semâisi
ile 90 kadar şarkı besteleyerek, sevilen bir sanatkâr sıfatıyla Türk mûsıkîsi repertuarını beğenilen eserlerle zenginleştiren önemli ve başarılı bir
isim olmuştur.
Ud, kanun, viyolonsel de çalan Emin Ongan
1930’da öğretmen Perihan Hanım’la evlenmiş
ve Tanju adını taşıyan bir erkek evlâda sahip olmuştur. İTÜ konservatuvarında öğretim üyeliği
de yapan sanatkâr, 2 Şubat 1985’te vefat ederek
Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Sanatkârın adı Üsküdar Belediyesi tarafından Doğancılar’da bir sokağa verilmiştir.

Cüneyt Orhon,
Serap Mutlu Akbulut,
Avni Anıl, Ümit Mutlu
bir stüdyo kaydında
Kaynakça: Yılmaz Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1974, II, 113-115; Fehamet Ünal, Ömrünü Mûsıkîye
Ada-yan İnsan Emin Ongan, İstanbul 2000; Mustafa Rona,
20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 533-537; M. Nazmi
Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 166.
➢ MUSTAFA UZUN
ORHON, CÜNEYT
(1926-2006)
300
nigâr Ziya ve Arap Cemal beylerden usûl ve eser
meşk etti. 1927’de o zamanki adı Dârü’l-feyzi
Mûsıkî olan Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’ne intisab
etti. Buradaki hocalardan da faydalanarak mûsıkî bilgisini daha üst seviyeye çıkardı.
1936’da inhisarlar idaresinde başladığı memuriyet hayatını yirmi yıl hizmetten sonra
emeklilikle noktaladı.
İntisab ettiği konservatuvar icra heyetinde
zaman zaman konser de yönetti. 1951 yılında kemanî olarak girdiği İstanbul radyosunda icralara
katıldı, fasıl idare etti, repertuar kurulu üyeliği
yaptı. Bu arada 1938 yılında idaresini üstlendiği
Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde sivil bir konservatuvar disiplini içinde, yarım asra yakın sürede
pek çok talebe yetiştirdi. Cüneyt Orhon, Cüneyt
Kosal, Sâdun Aksüt, Ârif Sami Toker, Niyazi
Sayın bunların en tanınmışlarındandır. Ayrıca
kuruma hizmetleri sebebiyle 1987 yılında idare
heyetinin aldığı bir kararla cemiyetin adı Emin
Ongan Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’ne dönüştürülmüştür.
1926’da Şadaraban makamında bestelediği
“Al sazını sen sevdiceğim, şen hevesinle / Çal
söyle benim şarkımı sevdâlı sesinle” şarkısıyla
ilk bestesini yaparak, pek erken yaşlarında bestekârlığa başarılı bir adım atmış oldu. Sanatçı,
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Üsküdar doğumlu müzik adamı.
Üsküdar Çamlıca’da doğdu (1926). Babası polis,
annesi ise mûsıkî ile meşguldü. Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti’nde Emin Ongan’ın öğrencisi oldu
(1946-1950). Kemal Niyazi Seyhun’dan kemen-
ORHON, ORHAN SEYFİ O
çe dersleri aldı (1946-1948). Hüseyin Sadettin
Arel’i tanıdı. İstanbul Belediyesi Türk Mûsıkîsi
İcra Heyeti’ne alındı (1948).
İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi İç Mimari
Bölümü’nü bitirdi (1949). Kurucularından olduğu İzmir Radyosu’nda (1953) Türk Müziği Yayın
müdürlüğü, kemençe sanatçılığı, TRT’de Müzik
Dairesi başkanlığı, yönetim kurulu üyeliği yaptı
(1973), 1982’de emekli oldu. Kabri Edirnekapı
Şehitliği’ndedir.
İstanbul Türk Mûsıkîsi Konservatuvarı’nı
kuruluşunu gerçekleştirdi. Devlet Konservatuvarı`nda kurucu üyelik, hocalık ve danışmanlık
yaptı. Bazı komisyonlarda bulundu. Bağdat Güzel Sanatlar Akademisi’nde Türk mûsıkîsi öğretmeni olarak çalıştı. Columbia Plak Şirketi’nde
müşavirlik yaptı. 1954’teki Mevlânâ’yı anma töreninde kemençe ile sabâ taksimi icra etti, Mevlevî mûsıkîsini tanıtmak için ABD, Kanada, İtalya, İspanya’ya gitti.
Türkiye’nin en usta klasik kemençe sanatkârlarından, son ‘Baron kemençesi’ sahiplerindendi. Müzik anlayışını “kötü müzik yok, kötü icra
vardır” diye açıklardı.
Hicaz Faslı’ndan (üç cilt) başka altı fasiküllük
Türk Mûsıkî Klasikleri’ni (1970), Suznak Faslı’nı
 Orhan Seyfi Orhon
yayımladı (1974). Türk Müziği Repertuarı çalışmasını tamamlayamadı. Dört Telli Kemençe Metodu tamamlanmış ancak basılmamıştır. İzmir
Radyosu dönemini Radyo Günlerim’de anlattı.
Kaynakça: Yılmaz Öztuna, Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, İstanbul 1974, II, 118; Nermin Kaygusuz, “Türk Müziğinde Bir
Beyefendi Cüneyt Orhon”, Musıki Dergisi, Ocak 2008, s. 7.;
Etem Ruhi Üngör, Osmanlı’da Türk Mûsıkîsi ve Çalgıları, Ankara 1999, X, 572-583.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
ORHON, ORHAN SEYFİ
(1890-1972)
Çengelköy’de doğup büyümüş Türk
şairi.
Miralay Mehmet Emin Bey ile Nimet Hanım’ın
oğludur. İstanbul Çengelköy’de doğdu (1890).
Bir süre Çengelköy Mekteb-i İbtidâisi’ne devam
etti. Havuzbaşı Mektebi (1902), Beylerbeyi Rüştiyesi (1905) ve Mercan İdâdîsi’ni bitirdi. Yüksek öğrenimini Dârülfünun Hukuk Şubesi’nde
tamamladı (1914). Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı’nda kâtip olarak başladığı memuriyeti Meclisi Meb’ûsân’ın kapatılmasıyla (1920) son buldu.
Bacanağı Yusuf Ziya (Ortaç) ile veya tek başına
çok sayıda mizah, edebiyat, fikir, aktüalite ve magazin dergileri çıkardı (1922-1946); Harp Akademisi ve Harbiye Mektebi ile Erenköy Kız LiseÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
301
O ABDURRAHMAN
ÇENGELKÖY
Boğazın her yeri bir parça değişmiş şimdi,
Yine Çengelköyü lâkin öyle!
Bahçeler, bağlar, ağaçlar, evler..
Yine sessiz, yine sâkin öyle!
Elli yıl köyden uzak kalmışken
Tanıdım: İşte benim doğduğum ev!
İşte, en eski mahallem, sokağım!
Geçiyor aynı sokaktan hâlâ
Kendi halinde vakur insanlar..
İşte hiç fâsılasız dört mevsim
Köyde lezzet dağıtan bostanlar!
İşte tılsımlı o bağlar ki bütün dünyada
Yoktur eşi!
(…)
Tanıdım: Çarşının en ihtiyarı
Başı göklerde asırlık çınarı.
Bir tevekkül katıyor manzaraya,
Çekilen eski kayıklar karaya.
Öyle hoş bir yüzü vardır ki köyün,
Bir gören artık unutmaz neresi?
İşte, kış vakti coşup çağlarken,
Yaz gelip kupkuru kalmış deresi!
Tanıdım: Şek ile erken uyanıp
Gittiğim camii bayramlarda!
(…)
Elli yıl önceki tipler geçiyor karşımdan:
Kâmil Ağa.. göğsü açıktır kış yaz,
Karda, yağmurda da hep böyle gezer aldırmaz.
Yaşı yetmişse de hâlâ gençtir.
Dağılır, parçalanır göğsüne çarpan yıllar..
Bir avuç taze köpüktür sanki
Şu ağarmış kıllar!
Sami bey.. ismi tanınmış hattat.
Bizce İzzet’le Yesâri’ye de üstün kat kat.
Huyu hırçıncadır amma severiz
“O bizim hattatımızdır” diyerek
Övünür, hem överiz.
Hâtemî bey ki Meşîhatteydi,
“Molla bey!” derdik ona.
Şıktı, bir parça da hattâ züppe!
Elde mercan tesbih,
Şal yelek, incecik altın köstek..
Şıktı velhasıl pek!
Komşumuz Miralay Ahmet bey ki:
Unutulmaz daha genç yaşta ölen
O güzeller güzeli
Eşi Növber Hanımın iç acısı!
Kerim ağa.. hamlacı, Abdülmecid’in hamlacısı.
Anılır ismi, sayar gençler onu,
Boğazın eski kürek şampiyonu!
302
(…)
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İşte ilk sevgilim, ilk aşkım,
O güzel Naile ki,
Hepimiz gizlice âşıktık ona!
Titreyen perdelerin ardından
Arıyorken biz onun gölgesini,
Ansızın gökten uçan bir yıldız
Gibi bir gün bırakıp gitti bizi!
İşte, gayet temiz, İşte, gayet titiz
Ebe İlhame Hanım!
Severiz, bizleri paylar da yine!
Çünkü biz dünkü çocuklar, hepimiz
Doğmuşuz ellerine!
(…)
İhtiyar Angeli aktar küçücük dükkanda,
Sürme, lâden, kına hep ayrı durur bir yanda.
Kutular ayrı, paketler, kavanozlar ayrı.
“Ne ararsan bulunur derde devadan gayrı!”
Ve nihayet
Sokağın bekçisi sadık Karabaş!
Bizi bir gördü mü gözler parlar.
Duyulur tatlı, kesik havlamalar.
Köyde herkesle yakından tanışır,
Dili yok, söyleyemez söz amma,
Sallanan kuyruğu dildir konuşur!
İşte rüyası hayalimde kalan Çengelköy!
Elli yıl önceki tipler işte!
İşte bağ semti, Çakaldağ, Maslak..
İşte, İcadiye!
İşte, mehtabı yakından
Bir gümüş ayna gibi
Seyreden Tarlabaşı!
İşte, tarihe bakan gözlerle
Ceneviz devrini görmüş çarşı!
Yine rüyalara dalmış uyuyor.
Küçücük koydaki sessiz yalılar,
Yine herkes tanıyor birbirini,
Yine eş, dost öyle!
Bir benim sade uzaktan gelmiş,
Bir benim sade köyün bilmediği,
Bir benim el sayılan!
Bekledim bir tanıdık yüz boşuna,
Bekledim boş yere bir dost bakışı
Bir dost gülüşü..
“Göçtü çoktan!” dediler
Anarak ismini sordumsa kimi!
Daracık, kuytu sokaklarda gezip,
Aradım gençliğimi!
—Orhan Seyfi Orhon
ORTAÇ, YUSUF ZİYA O
si’nde edebiyat dersleri okuttu. 1941’de İstanbul
Erkek Lisesi edebiyat öğretmenliğine tayin edildi, bir ara İtalyan Lisesi’nde Türkçe derslerine
de girdi. Milletvekili olarak iki dönem mecliste
görev yaptı (1946-1950; 1965-1969). Bir kalp krizi sonucu İstanbul’da öldü (1972). Zincirlikuyu
Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Şiire ilgisi Beylerbeyi Rüştiyesi’nde başladı,
Mercan İdâdîsi’nde edebiyat hocası Celal Sahir’den teşvik gördü. “Terkipsiz lisan” anlayışına
yönelerek sade Türkçe şiir yazma denemelerine
girişti. 1909’dan sonra adı dergilerde görülmeye
başlandı, Fırtına ve Kar şiiri tanınmasını sağladı.
Ziya Gökalp’in uyarılarıyla, vezinde aruzdan heceye, dilde halk söyleyişine geçti, 1919’da çıkan
Peri Kızıyla Çoban Hikâyesi adlı şiiri, heceyle
sade Türkçe şiir yazma anlayışının başarılı örneklerinden biri kabul edildi. Gönülden Sesler
(1922) kitabı, beklentilerini karşılamayınca mizah yazarlığına ağırlık verdi. Bazı dergi teşebbüslerinden sonra Türkçü edebiyat ve düşünceyi
çatısı altında toplayan Çınaraltı dergisini (19411944) çıkardı. 1930 öncesinden başlayarak ölümüne kadar Milliyet, Tasvir, Zafer, Havadis ve
Son Havadis’te köşe yazıları yazdı. Fırtına ve Kar
(İstanbul 1335/1919), Peri Kızıyla Çoban Hikâyesi (İstanbul 1335/1919), Gönülden Sesler (İstanbul 1922) gibi kitaplarda topladığı şiirlerinden
ölümünden sonra geniş bir seçme yapıldı (Şiirler, İstanbul 1970). Yirmiden fazla şiiri, değişik
bestekârlar tarafından bestelendi. Denemelerini
Dün Bugün Yarın (İstanbul 1943) kitabında topladı. Fıkra, mizah, hiciv ve siyasî mücadele kitapları da bulunan yazar, tanınmış Türk şairleri için
küçük biyografi kitapları hazırladı. Doğup büyü-

Orhan Seyfi Orhon
Yusuf Ziya Ortaç

düğü Çengelköy’ü, tanıdığı insanları, Telgraf sokağındaki evlerini, orada annesi, babası, büyükbabası, büyükannesiyle geçen çocukluk yıllarını
hiç unutmadı. Elli yıl sonra on beş yaşlarında
ayrıldığı köyüne geri dönüp artık eski insanların
hiç birinin bulunmadığı semtini ve sokağını buruk duygular içinde gezdi.
Çengelköy yıllarını “Çengelköy”, “Telgraf Sokağı” ve “Evimiz” şiirlerinde sıcak bir şiir diliyle
terennüm etti. Ayrıca Çocuk Adam (1941; 1965)
adlı anı-romanını yazarak çocukluk hatıralarını
bir de nesir diliyle anlattı.
Kaynakça İbnülemin, SATŞ, III, 1290-1293; M. Behçet Yazar,
“Orhan Seyfi Orhon”, Yedigün, XV/382, (1940), s. 15; Mustafa
Baydar, “Orhan Seyfi Orhon”, Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar,
İstanbul 1960, s. 154-157; Yılmaz Öztuna, “Yahya Kemal ve
Orhan Seyfi’nin Bestelenmiş Şiirleri”, Hayat Tarih Mecmuası,
VIII/9 (1972), s. 4-9; Ali Donbay, Orhan Seyfi Orhon: Hayatı, Gazeteciliği, Fikrî ve Edebî Şahsiyeti, Eserleri (doktara tezi,
1998), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ORTAÇ, YUSUF ZİYA
(1895-1967)
Çocukluğu Beylerbeyi’nde geçmiş Türk
edebiyatçısı.
Beylerbeyi’nde doğdu (1895). Babası mühendis
Süleyman Sami Bey’dir. Beylerbeyi’ndeki Abdullah Ağa Mektebi’nde okudu. Sonra Alyans
İzrailit Mektebi ile
Vefa İdâdîsi’ni bitirdi. Dârülfünûn Edebiyat
303
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
O OSMAN FERİD PAŞA
 Yusuf Ziya Ortaç
› Osman Ferid Paşa
304
Fakültesi’nde dışarıdan girdiği öğretmenlik sınavını kazanarak İzmit ve Galatasaray sultânîleri
ile bazı yabancı okullarda edebiyat öğretmenliği
yaptı. 1918’den itibaren önce Şair, sonra bacanağı
Orhan Seyfi (Orhon) ile beraber bir mizah dergisi olan Akbaba’yı yayımlamaya başladı (19221967). Orhan Seyfi ile Ayda Bir ve Heray adıyla
edebiyat dergileri de yayımladı. Öğretmenlikten
sonra bir süre İstanbul Belediyesi Sular İdaresi’nde çalıştı; milletvekili seçilerek meclise girdi
(1946-1950). Geçirdiği kalp krizi sonucu İstanbul’da öldü (11 Mart 1967). Zincirlikuyu Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Önce aruzla başlayan şiir çalışmaları Ziya
Gökalp’le tanıştığı Birinci Dünya Savaşı yıllarından itibaren heceyle devam etmiş; “hecenin beş
şairi” diye anılacak olan isimler arasında yer almıştır. Türk Yurdu, Servet-i Fünûn, Büyük Mecmua, İnci gibi dergilerde şiirleri yanında yazıları
da yayımlandı. Akşam, Alemdar, Zaman, Temaşa gibi dergilerde tiyatro eleştirileri de yazmış;
Binnaz adlı tiyatro eseri Ahmet Fehim tarafından filme alınmıştır (1919).
Mizaha yöneldikten sonra diğer alanlardaki
çalışmaları zayıfladı. Temiz bir Türkçe’yle yazdığı eserleri arasında Akından Akına (1916),
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Göç (1943), Üç Katlı Ev (1953), Gün Doğmadan
(1960), Göz Ucuyla Avrupa (1958) gibi şiir, roman, deneme ve gezi kitapları vardır. Portreler
(1960) ve Bizim Yokuş (1966) adlı anı kitapları
en çok bilinen eserlerindendir.
Kaynakça:“Ortaç, Yusuf Ziya”, TBEA, II, 752-753; “Ortaç, Yusuf Ziya”, TDEA, VII, 136-137; Alâattin Karaca, “Ortaç, Yusuf
Ziya”, DİA, XXXIII, 402-403.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
OSMAN FERİD PAŞA
(1851-1908)
Üsküdarlı Osmanlı devlet adamı.
Üsküdar’ın Doğancılar semtinde doğdu (1851).
Babası Mabeyn müdürü Ahmet Rıfat Efendi’dir.
İlk tahsilini Üsküdar Rum Mehmed Paşa Mektebi’nde tamamladı. Ardından Üsküdar Rüştiyesi
ve İstanbul Askerî İdâdî’sinde okudu. Mezuniyetinin ardından Harbiye’ye girdi, yükselerek yüzbaşı rütbesi ile orduya katıldı (1876).
Mesleği dolayısıyla ülkenin çeşitli yerlerinde
hizmet verdi. Tuna Şark ordusunda OsmanlıRus Savaşı’nda (1877-1882), Varna ve Şumnu’da
(1877) savaştı. İzzet Paşa refakatinde Siirt’e giderek burada çıkan isyanları bastırdı. Karadağ
Tahdidi Hudud Komisyonu’nda memur oldu.
OSMAN ŞEMS EFENDİ O
Anadolu’nun kimi vilayetlerinde baş gösteren
kuraklık ve kıtlık üzerine 1887 yılında müfettiş
olarak Adana’ya, gerekli incelemelerde bulunması için Bağdat ve Necid’e gönderildi. 1890 yılında
İstanbul’a döndü ve Küplüce’de Rençber Sokağı’nın sonundaki köşkünde oturdu. 1908’de vefat
edince Karacaahmet Mezarlığı’na defnedildi
Kaynakça: Baraz, Beylerbeyi, II, 438-440.
➢ PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
OSMAN ŞEMS EFENDİ
(1814-1893)
Üsküdarlı şair, mutasavvıf.
İstanbul Sirkeci’de doğdu (23 Mart 1814). Asıl
adı Osman Nureddin’dir. Nakşibendiyye’ye mensup Münzevî Mehmed Emin Efendi’nin oğludur.
Eğitimine devam ederken aynı mahallede oturan
İsmail Efendi’ye bağlandı, onun vefatından sonra ise Kuşadalı İbrahim Efendi’ye intisap etti. Bu
yıllarda Sirkeci’de geçimini sağlamak üzere tütüncü dükkânı çalıştırdı, ancak eşe dosta ikramları dolayısıyla altı ay sonra kapatmak zorunda
kaldı. Daha sonra kâtip olarak bir süre memurluk yaptı. Kuşadalı İbrahim Efendi’nin vefatından sonra Kâdirî şeyhlerinden Abdurrahim Ünyevî’ye bağlanarak seyrü sülûkünü tamamladı
ve hilafet aldı. Şiirlerinde, Kâdiriyye tarikatının
kurucusu ve piri Abdülkâdir-i Geylânî’nin ruhaniyetinden feyz aldığı ve kendisini Üveysî olarak
nitelendirdiği görülmektedir. Abdülkâdir-i Geylânî’nin yaygın ünvanı “Bâzü’l-eşheb”e benzer bir
adlandırma ile çevresindekiler kendisine “Bâzü’l-enver” ünvanını vermişlerdir.
1860’lı yıllarda Encümen-i Şuarâ toplantılarına katıldı. 1863’ten sonra emekliye ayrılınca
Üsküdar İnadiye semtinde Nalçacı Halil Efendi
Dergâhı’na yakın bir yerde bulunan evinde bir
süre inziva hayatı yaşadı. Zaman zaman, muhtemelen göğüs hastalığı dolayısıyla, kısa sürelerle
Bursa’da ikamet etti. 1868-1871 yılları arasında
Üsküdar Debbağlar Tekkesi’ne devam ederek
burada şeyh olan Tevfik Şiari Efendi ile görüşüp
sohbette bulundu. 1890’lı yıllardan sonra ise Üsküdar Selimiye’deki evinde irşadla meşgul oldu.
Sûfîlik anlayışına Melâmet neşvesi hâkim olduğundan Tekke şeyhliğine rağbet etmemiştir.
27 Aralık 1893’te vefat edince Üsküdar İnadiye’de
Karacaahmet Türbesi civarına defnedildi. Bağlı
olduğu tarikat Kâdiriyye’nin Enveriyye koludur.
Tasavvufî kişiliğinin yanında şairliğiyle de
tanınmıştır. Şiire çok genç yaşlarda başlamıştır. Şiirlerinde önce Nuri sonraki yıllarda Şems
mahlasını kullanmıştır. Şeyh Galib’i de çağrıştıran şiirleri sağlığında çok sevilmiş, elden ele
dolaşıp ezberlenmiştir. Vefatından sonra halifesi Bedreddin İzzi Efendi tarafından derlenen
ve oldukça hacimli olan divanında 574 gazel, 27
kaside yanında musammatlar da bulunmaktadır. Divan’ından başka Şem‘-i Şebistân (tasavvufi
mesnevi), Kenzü’l-meânî (kaside ve mesnesilerden oluşan tasavvufî bir eser), Âdâbü’l-mürîd fî
sohbeti’l-murâd (mensur bir mukaddime ve bir
mesneviden oluşur) gibi başka eserlerinin de bulunduğu bilinmektedir.
Ehl-i beyt muhibbi, ârif, aşkı kendisine kılavuz edinen muhakkik sufilerden olan şair, melâmet neşvesiyle Üveysîliği kendisinde birleştirmiş
bir tasavvuf anlayışını benimsemiştir. Divanında
Kerbela olayını anlatan ondan fazla mersiye yer
alır. Onun şiirlerinden bazıları bestelenerek tekkelerde ilahi olarak okunagelmiştir.
Kaynakça: Kemal Edip Kürkçüoğlu, Osman Şems Efendi Diva-nından Seçmeler, İstanbul 1996.
➢ AZMİ BİLGİN
305
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ö
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ÖKTEN, CELÂLEDDİN
(1882-1961)
Eğitimci ve ilim adamı; Üsküdar
Ortaokulu ve Yüksek İslâm Enstitüsü
hocalarından.
Arapça’ya olan derin vukûfiyetinden dolayı talebeleri ve arkadaşları arasında “Celâl Hoca” diye
şöhret kazandı. Tam adı Mahmûd Celâleddin
Ökten’dir. Son yüzyılın eğitim ve ilim dünyasında yeri olan önemli şahsiyetlerindendir. Trabzon’da doğdu (1882); rüşdiye ve idadiyi orada
tamamladı. Yüksek tahsil için 1899 yılında İstanbul’a geldi. Medreselerdeki eğitiminin ardından
Dârülmuallimîn’i (1907) ardından Dârülfünûn’u
bitirdi(1911). 1909’da Turgutlu Rüşdiyesi’nde
başladığı öğretmenliğe İstanbul Erkek, Darüşşafaka, Kabataş liselerinde Arapça, felsefe ve edebiyat hocası olarak devam etti. Bazı ortaokullarda
ve Cumhuriyetin ilk yıllarında açılan İstanbul
İmam ve Hatip Mektebinde derslere girdi.
Celâl Hoca “hoca”lığının yanında diğer bir
şöhretini, 1951 yılında İmam-Hatip Okullarının
kurulmasındaki öncülüğüyle kazandı. 1948 yılında açılan ve müdürü olduğu İmam-Hatip Kursları “okullaşma”nın ön adımı oldu. Millî Şef döneminden sonra iktidara gelen Demokrat Parti’nin
Millî Eğitim Bakanı Tevfik İleri ile iyi bir diyalog
geliştiren Celâl Hoca, bu okulların plan ve programını da kendisi hazırladı. İmam-Hatiplerin
hem plan ve programlarını hazırlamış, hem de
kurucusu ve müdürü olduğu İstanbul İmam-Hatip Okulunda meslek derslerine girmiştir. Ayrıca
bu okulların halka mal edilmesi için İlim Yayma
Cemiyeti’nin de kurulmasına ön ayak oldu. Aslında İstanbul İmam-Hatip Okulu’nun şahsında
Türkiye’de kurulan bütün İmam-Hatip Okullarının babası sayılır. Daha sonra Arapça Koleji
projesiyle Millî Eğitim Bakanlığının kapısını
çaldı ancak bir sonuç alamadı. İmam-Hatiplerin
halka mal olması karşısında bürokratik zihniyet
buna sıcak bakmadı. 1959 yılında Yüksek İslâm
Enstitülerinin kurulmasında da önemli gayretlerinin olduğunu ve Üsküdar’daki İstanbul Yüksek
İslâm Enstitüsü’nde derslere girdiğini görüyoruz.
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Celâleddin Ökten
307
Ö ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ
 Celâleddin Ökten
arkadaşlarıyla
› Ömer Lutfi Efendi’nin
Küçük Çamlıca’daki
mezarı
1961’de vefat eden Celal Hoca, Edirnekapı Şehitliğinde yatmaktadır.
Celâl Hoca Osmanlının en karışık son yıllarını görmüş, Cumhuriyetin ilk dönemini ve demokrasiye geçildiği yılları yaşamış tecrübe sahibi
bir Osmanlı aydınıdır. Aynı zamanda içinde yaşadığı topluma yol gösteren, toplumu aydınlatan
bir münevver; çok yönlü yetişmiş bir din âlimi;
yaşadığı dönemlerde her iki devri metot ve kıyaslama bakımından en iyi bilenler arasında;
yeniye açık, eskiyi körü körüne taklit etmemesi
bakımından ender bir analizcidir. Kant’tan Bergson’a, Gazâlî’den İmam Birgivî’ye kadar geniş bir
ilgi alanı bulunan Hoca, mantık süzgeci sağlam,
dünyanın gidişatını iyi okuyan, kendine güvenen
gerçek anlamda bir ilim adamıdır.
Seksen yıllık ömrünün ilk yarısını Osmanlı
döneminde, diğer yarısını da Cumhuriyet devrinde yaşamıştır. Tam elli yıl İstanbul sur içinde
bulunan ortaokul ve liselerde hocalık yapmış,
edebiyattan kelâma, felsefeden tevhid derslerine kadar birçok alanda dersler vermiştir. Ayrıca 1930-31 yıllarında Üsküdar Ortaokulu’nda
Türkçe derslerine girdiğini sicil kayıtlarından
öğreniyoruz. Bu sırada bu semtte oturmamış an
cak iki yıl boyunca vapurla İstanbul’dan geldiği Üsküdar’ı çok sevmiştir. 1961 yazında Üsküdar Sultantepe’de Topbaşların yazlığında ailesiyle birlikte bir sezon kalmıştır. Yıllardır Hüseyin
Hüsnü Efendi’nin Beykoz Kanlıca’daki yazlığında otururken genellikle Eminönü’nden vapurla
giderdi. Zaman zaman Üsküdar sahil yolunu
kullandığı da olmuştur.
Kaynakça: Hüseyin Yorulmaz, Bir Neslin Öncüsü Celal Hoca,
İstan-bul 2011; Celal Hoca, İstanbul 1962; Emin Işık, “Celal
Hoca”, DİA, VII, 241-242.
308
➢ HÜSEYİN YORULMAZ
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ÖMER LUTFİ EFENDİ, BODRUMÎ
(1817-1897)
Mezarı Çamlıca’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
Bodrum’da doğdu (1817). Bodrumlu Hacı Mehmed Efendi’nin oğludur. Memleketinde belirli
seviyede tahsilden sonra İstanbul’a geldi. Dönemin tanınmış âlimi Akşehirli Ömer Efendi’nin
derslerine devam edip icazet aldı. Ruus imtihanını kazanarak çeşitli medreselerde müderris-
ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM Ö
lik yaptı. Sultan Abdülaziz’in tahta cülûsundan
sonra Şehzade Yusuf İzzeddin Efendi’ye muallim
oldu. 1865-71 tarihleri arasında Tophane müftülüğünde bulundu, Dâr-ı Şûrâ-yı Askerî müftülüğü, Meclis-i İntihâb-ı Hükkâmü’ş-şer’î üyeliği
görevlerinde bulundu. Bilâd-ı Hamse Mevleviyeti, Haremeyn ve İstanbul kadılığı payelerine
nail oldu. Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye üyeliğinde bulundu. 1873’te Üsküdar Bidayet Mahkemesi başkanlığına getirildi. 1875’te İstanbul
kadısı oldu, ardından Anadolu kazaskerliği payesini aldı. 1889’da Sultan Abdülhamid tarafından Şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1891’de
muhtemelen meşihat mektupçusu Cemaleddin
Efendi’nin tesiri ile bu görevden ayrıldı. 22 Nisan
1897’de vefat etti, Çamlıca’da yaptırdığı caminin
haziresine defnedildi. Arap dili ve İslâm dini ile
alakalı bazı eserleri bulunmaktadır.
Kaynakça: İlmiyye Salnamesi, 612-614; Sicill-i Osmani, IV,
865; Behcetî, İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu’tebere-i Üsküdar, (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976, s.
78; Tahsin Özcan, “Ömer Lütfi Efendi”, DİA, XXXIV, 73-74;
Abdulkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara, 1972,
216-217.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
ÖZARMAN, MÜNİF FEHİM
(1899-1983)
Üsküdar doğumlu ressam, bezeyici.
Üsküdar’da doğdu (1899). Babası, ünlü tiyatroculardan Ahmet Fehim Efendi’dir. Üsküdar Sultânîsi’ni ve Güzel Sanatlar Akademisi’ni bitirdi. Çok
küçük yaştan itibaren babasının yanında, sanat
dünyasıyla iç içe büyüdü. Tiyatro sahnelerinin
dekor resimlerini ve afişlerini hazırladı. 1916’dan
itibaren mizahi ve dekoratif desenlerle matbuat
dünyasında kendini tanıttı. İleri gazetesinde basın hayatına atıldı (1921). Karikatürcülüğü kısa
bir süre bırakarak, ressam ve illüstratör olarak
çalıştı. İkdam, Vakit, Son Posta, Aydede, Akbaba, Yedigün, Yirminci Asır, Mizah gibi dergi ve
gazetelerde çalıştı. Kelebek dergisini yayımladı.
Özellikle Aydede’de yayınlanan divan şiirlerini
yorumlarken çizdiği kompozisyonları sayesinde
tüm Bâbıâli’de isim yaptı. Askerliğinin ardından
Mâlûl Gâziler Film Stüdyosu’nda çalıştı.
İlk sergisini Taksim’de Kristal Gazinosu’nda
açtı (1936). Aynı yıl Londra’da İngiltere kralının
taç giymesi münasebetiyle bir sergi daha açtı.
Mizah çizerliği de yapmış olmasına karşın ressamlık yanını daha fazla önemsiyordu. 1914 kuşağının belli başlı isimlerinden sayılmıştır.
1945 yılında Çocuk Gözü dergisine çok sayıda
illüstrasyon kazandırdı. 1950’li yıllarda Resimli
Tarih Mecmuası’nın çizerliğini yaptı. 1970’te Günaydın gazetesinde Hazreti Muhammed’in Hayatı’nı çizdi. 6 Kasım 1983 günü vefat etti.
Fotoğraf çalışmalarına Fatih Halkevi’nde başladı. 1940 yılında Eminönü Halkevi’nde açtıkları
sergiyle Türkiye’de fotoğraf sergiciliğinin ilk örneğini verdi; fotoğrafın güzel sanatlar içindeki
yerine dikkati çekerek gelişmesine katkı sağladı.
Gazeteciler Cemiyeti üyesiydi. Kültür çevrelerinde ‘Bâbıâli’nin usta sanatçısı’ olarak nitelenmiştir. Reşat Ekrem Koçu’nun ifadesiyle ‘On
parmağında on marifet olan’ bir şahıstı. Sanatkâr
kişiliğinin yanı sıra yakın çevresinde gülcülüğe
merakıyla da tanınırdı.
“Ergenekon’dan Çıkış” “Sarayda Saz Âlemi”,
“Çarşıya Giden Kadınlar”, “Zeyrek’te Eski Medrese” adlı yağlıboya çalışmalarının yanı sıra Elli
Türk büyüğü, Tuna Gülü, Osmanlı Tarihinin
Panaroması, Osmanlı Tarihi gibi çalışmaların resimlemesini yaptı. Eski İstanbul ve saray hayatından kesitler sunan yağlıboya tabloları da vardır.
Tarihî kıyafetlere ve hayatlara uygun olarak sembolize ettiği duyarlı desen çalışmaları dekoratif
alandaki çalışmalara kaynak teşkil etmektedir.
› Münif Fehim
Kaynakça: S. Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948,
s. 228; Hafi Kadri Alpman, Portreler, İstanbul 1972, s. 49; Nüzhet İslimyeli, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, Ankara,
1967, II, 571; Güler Ertan, Fotoğraf Sanatı ve Türkiye, İstanbul 1995, s. 6; “Özarman, Münif Fehim”, Büyük Larousse, İstanbul 1986, XVII, 9064.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
309
Ö ABDURRAHMAN
ÇOCUKLUĞUMUN VE GENÇLİĞİMİN ÜSKÜDAR'I
Üsküdar’ın göbeğine dört küçük vâdi açılır. Bunlar 1) Sultantepesi-İcâdiye ekseni ile Toygar-Selamsız ekseni
arasında Bülbülderesi vâdisi, 2) Toptaşı-Murat Reis ekseni ile Toygar-Selamsız ekseni arasındaki Çavuşderesi
vâdisi, 3) Doğancılar-İnâdiye ekseni ile Toptaşı-Murat Reis ekseni ara-sında kalan Ahmediye vâdisi ve 4) Toygar tepesi ile Açık türbe arasında kalan Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin bulunduğu vâdidir. Üsküdar’a kuşbakışı, en geniş görüş açısına sâhip tarassut mevkii ise Açık Türbe tepesinin vâdiye bakan yamacındaki Hüdâî
Dergâhı minaresinin şerefesidir. (...)
Bülbülderesi ve Çavuşderesi vâdilerindeki büyük bostanların yeşilliği göz alabildiğine uzanır giderdi. Bu bostanların bilhassa mârulları, kıvırcık salataları, lahanaları, pırasaları ve ıspanakları pek lezzetliydi. Bu vâdilere
isimlerini vermiş olan dereler herhalde en az bir ya da iki asır önce kurumuş gitmişler, fakat isimleri yadigâr
kalmıştı. Çocukluğumda Çavuşderesi vâdisinde üstü açık bir lağım akmaktaydı. Benden on yaş büyük olan
ağabeyim Mazhar bey ise, çocukluğunda, milletin sabah namazından sonra Bülbülderesi vâdisinde Selanik
310
Mezarlığı’nın alt taraflarına bülbül dinlemeğe gittiklerini hatırlamaktadır. Bugün Hüdâî Dergâhı’nın minaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
resine çıksam, söz konusu üç selâtin cami haricinde diğerlerinin bir kısmını herhalde
artık göremem.
Çoğu
ABDURRAHMAN
Ö
muhakkak, beton yığınlarının ardında gizli kalmıştır. Üsküdar’da yeşilliklerin ve bostanların ise artık nâm ü
nişânı kalmadı. (...)
Çocukluğumda Üsküdar hiç de aydınlık bir belde değildi. Sokakların tenvîrâtı elektrik lambalarından çok havagazıyla olurdu. Ben her akşam bizim sokaktaki havagazı lambalarını yakacak olan görevlinin sokağa girişini,
konağımızın cumbasında merakla beklerdim. Görevli omuzuna vurduğu, ucundaki yağlı bez parçası is çıkara
çıkara yanan uzun bir sopayı büyük bir maharetle kullanarak havagazı lambalarının cam kapılarını ve sonra
da bunların içindeki havagazı ocağının musluğunu açar ve ocağı tutuşturduktan sonra kapıyı kapatıp gene o
sopayla mandalını indirirdi.
Bu temâşâya II. Cihan harbi sırasında uzun seneler ara verildiydi. Çünkü harp tehlikesinden ötürü her gece
karartma uygulanmaktaydı. (...)
Üsküdar’daki bütün dükkânlar arasında Hâkimiyet-i Milliye Caddesi’nde 104 numaradaki attâr dük-kanı kadar her şeyine meftûn olduğum bir başka dükkan yoktu. Dükkan sahipleri Sâim ve Bekir Düzgünman kardeşler babamın yakın dostları ve büyük ittikâ sahibi zâtlardı. Üsküdar halkı onları “Aktar Hocalar” diye bilirdi.
Saim efendi amca Üsküdar’ın pek çok camiinde ve bu arada Hüdâî Dergâhı’nda da imamlık yapmıştı. Bekir
Efendi amca da Gülfem Hâtun Camii’nin her eksiğine koşardı. Ehl-i hizmet, adâletli ve muhsin kimselerdi.
Çocukları da öyleydi.
Aktar Hocalar’ın dükkânı zamanın bazı meşhur sanatkârlarının, âriflerinin, sırlı sûfîlerinin ve meşâyi-hinin
sohbet ve muhabbet etmek üzere sürekli uğradıkları bir yerdi. Adeta akademi gibi bir şeydi. (...)
Çocukluğumda ilim irfan sahibi kimselerin uğrak yeri ve Saim Efendi amcanın attâr dükkanındakine benzer
sohbetlerin yapıldığı bir başka yer de Hacı Selimağa Kütüphanesi idi. Kütüphanenin müdürü, bizim konaktan
500 metre kadar ileride bulunan Üsküdar Mevlevîhanesi’nin son şeyhi Ahmet Remzi (Akyürek) Dede idi. (…)
Üsküdar’ın itinin, kopuğunun, serserisinin, meczûbunun dahi bu beldeye mahsus bir edebi ve nezâketi vardı.
Önemli bölümü esrarkeş olan balıkçıların ve boş gezenin boş kalfası tabir edilen kimselerin yurdu, Balaban
semtiydi. Doğancılar Caddesi’nin bitiminde, Üsküdar İskelesi’ne dönül-düğünde, Balaban Baba hazîresinin de
bulunduğu ufak meydanlıklardan genç ya da yaşlı bir hanımefendi geçecek olsa bütün bu bitirim takımı, bu
hanımı, mevcûdiyetleri dolayısıyla dahi rahatsız etmemek için ya yan sokaklara çekilir ya da hiç değilse arkalarına saklayarak edeben sokağa yan dönerlerdi. Hey gidi günler hey! Üsküdar’da herkes kendine küfüv olanla
ülfet eder, diğerlerine karşı ise pür-edeb olurdu.
Üsküdar balıkçıları her gün Reji binalarının yanındaki arsaya çekmiş oldukları altı çifteli balıkçı kayıklarını
denize indirir ve Kuşkonmaz Camii’nin önünde voli çevirirlerdi. Voli çevirmek, büyük balık ağını olabildiğince geniş bir daire hasıl edecek şekilde denize yaymak ve bunun iki ucunun karaya ulaştırılmasından sonra da
her bir ucun bir balıkçı takımı tarafından çekilip ağın “cep” tabir edilen kısmında toplanmış olan balıkların
karaya alınması demekti. Bunun seyrinin meraklıları çoktu. Bizim konağın üst katından balıkçıların voliye
çıktığını görür görmez, ağabeyim beni kolumdan tuttuğu gibi soluğu Kuşkonmaz Camii rıhtımında alırdık.
Boğaz’dan geçen balıkların bolluğuna bağlı olarak, bazen sabahları iki ve ikindi vakitleri de gene iki voli çevrildiği olurdu.(…)
Çocukluğumda Kuşkonmaz Camii’nin rıhtımının altında, denizin içinde kalan bir kovuğa sığınan sempatik
bir ayı balığı ailesi vardı. Bir müddet sonra, herhalde tedirgin oldular ki, ortadan kayboldulardı.(…)
Bu câmiden Kızkulesi istikametine doğru sahili takip eden bir kimse Şemsi Paşa Meydanı’nı ve onun öteki
ucundaki Anadolu Spor Klübü’nün binasını (şimdiki Hava Kuvvetlerimize ait lokali) arkasında bırakır bırakmaz ikiyüz metre kadar ilerisinde sahile çakılmış sopalar üzerine gerdikleri iplerde rengârenk yemenileri
kurutan “yemenici”leri görürlerdi. Yemeniler boyadan çıktıktan sonra üzerlerindeki boyanın sâbitleştirilmesi
için uzun süre tuzlu su içinde kalmaları gerektiğinden Şemsipaşa’da ve bir de Paşalimanı’nda bu kabil yemenicileri görmek mümkündü. Ben yetişemedim ama ağabeyim hatırlıyor; eskiden yemenicilerin bulunduğu
sahilin hemen önünde, kadınlar için etrafı kapalı bir de Deniz Hamamı varmış.
Bizler denize Salacak plajından girerdik. Bu plajın kumu taşınma kumdu. Deniz taşlı idi. Ama akıntı üstünde
olduğu için suyu temizdi. Plaj Kızkulesi’ne 180 metre uzaklıkta idi. Plajdan kuleye gidip geleni vasat; kulenin
önünde akıntıyı tersine yüzebileni iyi; Salacak Plajı’ndan Kızkulesi’ne, oradan kulenin güneyinde 300 metre
311
açığındaki kayalığa ve oradan da Salacak İskelesi önünden plaja kadar yüzeni de çok iyi yüzücü olarak bilirdik.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
—Ahmet Yüksel Özemre
Ö ÖZDENSES, SEMAHAT
 Ahmet Yüksel Özemre
› Mehmet Gazali Özkasım
ÖZDENSES, SEMAHAT
(1913-2008)
Üsküdarlı bestekâr, ses sanatçısı.
Üsküdar Pazarbaşı’nda doğdu (1913). Babası
Çanakkale’de şehit olan Yüzbaşı İshak Efendi,
annesi Pakize Hanım’dır. Karacaahmet Mezarlığı bitişiğindeki Harmanlık İlkokulu’nu bitirdikten sonra İmrahor’da Türk Sanat Müziği eğitimi
aldı. 1934 yılında bir dost evinde Lemi Atlı, Udî
Hayriye Hanım, Kemal Niyazi Seyhan’la tanışması müzik hayatı için bir dönüm noktası oldu;
sesini beğenen üstatlarla hemen derslere başladı.
Yaklaşık dört ay sonra Beyoğlu Ambassador Hanı’ndaki Radyoevi’nde Medeni Aziz Efendi’nin
“Kerem eyle mestane kıl” eseri, okuduğu ilk şarkısı oldu. Bu ilk şarkı onu plak piyasasıyla tanıştırdı. İsmail Hakkı Bey’in Hüzzam makamındaki
“Beklerim her gün bu sahillerde” isimli şarkısını okuduğu ilk plağı Odeon plak şirketince çıkarıldı. Bir yandan da Lemi Atlı, Refik Fersan
ve Fahire Fersan’dan dersler almaya devam etti.
1939 yılında Yüzbaşı Faruk Ergökmen’le evlendi.
1938 yılında davet edildiği Ankara Radyosu’ndaki hayatı, müzik eğitimi ve canlı yayınlarla,
emekli oluncaya kadar devam etti. 1971 yılında
İstanbul’a gelerek İstanbul Radyosu’nda göreve
başladı. Maçka Valide Çeşmesi semtindeki evinde sakin bir hayat geçirip Türk mûsıkîsine yeni
isimler kazandırmak için hocalık görevine devam etti. 1940 yılında bestekârlık hayatı başladı.
Uşşak makamında “Akşam oldu hüzünlendim
ben yine” ve “Her mevsim içimden gelir geçersin”, hüzzam makamındaki “Dün gece mehtaba
dalıp hep seni andım” adlı şarkılarıyla adını kalıcı olarak bestekârlar listesine yazdırdı. Otuz beş
adet bestesi TRT repertuarında bulunmaktadır.
Besteleri Safiye Ayla, Hamiyet Yüceses, Müzeyyen Senar, Behiye Aksoy, Zeki Müren gibi büyük
sesler tarafından okundu. Altunizade Kültür ve
Sanat Merkezi’nde çok sayıda öğrenciye ders
verdi. Hayatının son yılları Maltepe’deki özel bir
huzurevinde geçti. Kültür ve Turizm Bakanı tarafından Kültür ve Sanat Hizmet Ödülü verildi.
3 Temmuz 2008’de öldü. Kurtköy Şıhlı Mezarlığı’na defnedildi.
312
Kaynakça: M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara,
1986, II, 173; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul
1970, s. 585-587.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ÖZEMRE, AHMET YÜKSEL
(1935-2008)
Adı Üsküdar’la beraber anılan yazar ve
bilim adamı.
Üsküdar’da doğdu (3 Nisan 1935). Babası Hâfız
Mehmet Nurullah Bey, annesi Pakize Hanım’dır.
Ayazma İlkokulunu bitirdikten sonra girdiği
Galatasaray Lisesi’nden (1954), İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik-Fizik dalından
mezun oldu (1957). Fransa Nükleer Bilimler ve
Teknoloji Millî Enstitüsü’nde (InstitutNational
des Sciences et Techniques Nucléaires) Atom
Mühendisliği dalında yüksek lisansını tamamlayarak İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Teorik Fizik Kürsüsüne asistan olarak girdi (1958)
bu dalda doktor (1960) vedoçent oldu (1964).
Başbakanlık Atom Enerji Komisyonu Çekmece
Nükleer Araştırma ve Eğitim Merkezi’nde araştırmacı (1962-1965), Başbakanlık Atom Enerji Komisyonu İlmî İstişare Heyeti üyesi oldu
(1967-1969). Bazı okullardaki fizik hocalığının
ardından İstanbul Teknik Üniversitesi Elektrik
Fakültesi’nde doçent (1968-1969) ve profesör
(1969-1973) olarak görev yaptı. Aynı üniversitenin Nükleer Enerji Enstitüsü’nde öğretim üyesi
(1962-73) ve Yönetim kurulu üyesi olarak bulundu (1967-1972). Başbakanlığa bağlı Çekmece
Eğitim Merkezi Müdürlüğü yaptı (1969-1973).
ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ Ö
NATO Bilim Komitesinde Türkiye Temsilci üyesi
olarak bulundu (1972-1974). Alanıyla ilgili çeşitli bilimsel görevler yürüttü. İstanbul Üniversitesi
Fen Fakültesi Matematiksel Fizik Anabilim Dalı
Başkanlığı görevindeyken emekli oldu (1984).
Emekliliğinden sonra alanıyla ilgili bazı görevler aldıysa da, 1996 yılında yayımladığı Üsküdar’da Bir Attar Dükkânı kitabıyla kültür
dünyasında dikkatleri üzerine çeken bir isim
oldu. Bu ve bunun hemen ardından yayımladığı Geçmiş Zaman Olur Ki, Üsküdar Ah Üsküdar
gibi Üsküdar’ı anlattığı kitaplarında çocukluk ve
ilk gençlik yıllarının Üsküdar’ını, orada yaşadığı
ramazanları, bayramları; semtin artık hayatta olmayan insanlarını, manevî dokusunu, kaybolan
seslerini ve kokularını, eğlencelerini, meczuplarını özlemle anan bir dil kurmuştur. Altmış yaşından sonra yazmaya başladığı bu kitaplar, saklı
kalmış bir semt yazarının Üsküdarlı kimliğiyle
kültür dünyasına doğuşu olmuştur. Üsküdar’ın,
içinde yetiştiği manevî kültür hayatına yön veren
şahsiyetler arasında Aktar hocalar diye bilinen
Saim ve Bekir Düzgünman ile Mustafa Düzgünman’ı, onların Üsküdar’daki Aktar dükkânında
cumartesi günü bir araya gelenlerden Sarı Hüsnü Efendi, Haydar Efendi, Hayrullah Taceddin
Yalım, Yusuf Fahir Ataer, Eşref Ede, Dr. Ziya
Bey, Necmeddin Özbekkangay, Nazif Uncu,
Necmeddin Okyay, Muhiddin Tanık, Fehmi Tardaç, Abdullah Emre gibi şahsiyetleri anmakta,
çoğunu tanıma fırsatı bulduğu bu şahsiyetlerin
yanına Niyazi Sayın, Turgut Çulpan, Vehbi Güloğlu, Hâfız Ama Tevfik ile Ali Alpaslan, Uğur
Derman, Güngör Şatıroğlu ve Nezih Uzel’i de
dâhil etmektedir.
Ölümüne kadar verimli bir yazı hayatı süren
Özemre, adını saydıklarımızdan başka Üsküdar’ın Üç Sırlısı, Galatasarayı Mekteb-i Sultanisi’nde Sekiz Yılım, Kâmil Mürşidlerin Mirası gibi
hatıra ve tasavvuf içerikli kitaplarla Vahye Göre
Akıl: İslâmda Aklın Önemi ve Sınırı, Din ve Misyonerlik, Toma’ya Göre İncil ya da Hz. İsa’nın 114
Hadisi, Kur’an-ı Kerim ve Tabiat İlimleri Tenkidî
Bir Yaklaşım, İlimde Demokrasi Olmaz, Çağdaş
İlmi Tefsirde Vehim Olmaz, Portreler Hatıralar,
Gel de Çık İşin İçinden, Çernobil Komplosu, Ah
Şu Atom’dan Neler Çektim, 50 Soruda Türkiye’nin
Nükleer Enerji Sorunu, 20. Yüzyılda Fiziğe Yön
Verenler, Aklın Yolu İlimdir, İslâm’da Aklın Önemi ve Sınırı, Akademik Yıllarım (1958-1983) gibi
kitaplara da imza atmış, çeviriler yapmıştır.
25 Haziran 2008’de vefat etmiş, cenazesi Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verilmiştir.
Kaynakça: Ahmed Yüksel Özemre, “Çocukluğum ve Gençliğimin Üsküdar’ı”, İstanbul Armağanı 2 / Boğaziçi Medeniyeti
(haz. Mustafa Armağan), İstanbul 1996, s. 219-236; a.mlf., Üsküdar Ah Üsküdar, İstanbul 2002.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ
(1926-2009 )
Üsküdarlı gemi modelcisi.
Arhavi’de doğdu. Bir buçuk yaşında ailesiyle Üsküdar’a yerleşti. Haydarpaşa Lisesi’ne devam etti.
Hayatının büyük bölümü Üsküdar’da ve denizde geçti. Denize, tekneye ve ahşaba olan sevgisi,
askerliğini yaptıktan sonra onu kereste ticaretine
yöneltti. Eminönü Unkapanı’nda bu işi sürdürürken Ayvansaray’daki tekne ustaları ile tanıştı.
Onlardan ahşap tekneler hakkında ayrıntılı bil-
313
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ö ÖZKASIM, MEHMET GAZALİ
giler alıp çocukluğundan beri hayalini kurduğu
kendi teknelerini yapma işine girişti.
Yapı Kredi Bankası Galerisi’nde düzenlenen
gemi modelleri sergisinde üç birincilik (1978) ve
ikincilik ödülü (1980), Romanya Constanza kentinde yapılan Naviga Avrupa Gemi Model Şampiyonası’nda Tersane Modeli ile Altın Madalya,
Alamana Modeli ile Bronz Madalya kazandı
(1995). Beylerbeyi Astsubay Okulu’nda (1992)
ve İTÜ Gemi İnşaat Fakültesi’nde Gemi Modelciliği dersleri verdi (1993-1995). 1978-1996 yılları arasında İstanbul, Kocaeli, Ankara, Düseldorf,
Constanza’da modelleri sergilendi. İstanbul, Ankara, Telaviv, Ürdün’de özel koleksiyonlarda modelleri bulunmaktadır.
24 Mart 2009’da vefat etti ve Üsküdar Karacaahmet mezarlığında toprağa verildi.
Gemi Modelcileri ve Gemi Severler Derneği’nde çalışmalar yaptı. Ahşap Türk Tekneleri
hakkındaki geniş bilgiye sahip, ağaç işçiliğine
vakıf, araştırmacı ve çalışkan kişiliğiyle tanındı.
Çizdiği yerli planlar ile modelciliğe büyük katkılarda bulundu. Çalışmalarını Ahşap Türk Tekneleri ve Gemi Modelciliği (2007) isimli eserinde
topladı.
Kaynakça: Mehmet Gazali Özkasım, Ahşap Türk Tekneleri ve
Gemi Modelciliği, İstanbul 2007.
➢ HÜSEYİN YÜRÜK
314
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
P
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
si, Selanik Emlâk-ı Emriye Müdürlüğü’nde çalıştı. Balkan Harbi dolayısıyla İstanbul’a döndü.
Otuz altı sene süren memuriyet hayatının
ardından Kadıköy’e yerleşti. Emeklilik yıllarını
da Kadıköy’de Miralay sokağındaki evinde tarih
çalışmalarıyla geçirdi. 30 Ocak 1972’de öldü. Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Osmanlı tarihi üzerine yaptığı ansiklopedik
ve biyografik çalışmalarıyla tanınmaktadır. Maktul Şehzadeler, Tarihe Malolmuş Fıkralar - Nükteler, Tarih Boyunca Kadın Erkek Dedikoduları,
Tanzimat Maliye Nazırları, Son Sadrâzamlar ve
Başvekiller, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Maliye Teşkilatı Tarihi, Sicill-i Osmânî Zeyli belli başlı eserleridir.
› Mehmet Zeki Pakalın
Kaynakça: Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmani Zeyli, Ankara 2008, I, s. XI-XVII; Gövsa, Türk Meşhurları, s.173; Ali
Birinci, “Pakalın, Mehmet Zeki”, DİA, XXXIV, 145.
➢ LALE UÇAN
PAKALIN, MEHMET ZEKİ
PERTEV PAŞA
(1886-1972)
(1785-1837)
Mezarı Karacaahmet’te bulunan tarih
araştırmacısı.
Üsküdar’da konak ve yalısı bulunan
devlet adamı.
Ohri’de doğdu (1886). Babası Nişli Ali Rızâ Bey,
annesi Sabriye Hanım’dır. İstanbul’da Mekteb-i
Mülkiye-yi Tıbbiye’de okurken sağlığı bozulunca
eğitimini yarıda bırakarak memuriyet hayatına
başladı. Orhaniye, Doyran ve Kavala kazaları
mal müdürlükleri ile Drama Sancağı Muhasebe-
Asıl ismi, Mehmet Said’dir. Divan Kalemi’nde
kullandığı Pertev mahlası ile tanındı. Darıca’nın
Demirciler köyünde doğdu (1785). Devrin
tanınmış hocalarından özel dersler aldı. Dîvân-ı
Hümâyun kalemlerinde çalışmaya başladı
(1804). 1824´te Dîvân-ı Hümâyun beylikçiliğiüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
315
P PINAR, SELAHATTİN
 Selahattin Pınar
ne (1824) ardından reisülküttaplığa tayin edildi.
1828´de azledildi. Umûr-ı Mülkiye Nezâreti´nin
başına getirildi (1836). II. Mahmud´un gözde
adamları arasında yer aldı. 1837´de gözden düşünce Edirne´ye sürüldü ve orada öldürüldü.
Kabri Seyyit Celalettin Türbesi yanındadır.
Pertev mahlasıyla yazdığı şiirlerini bir
Divan’da topladı. İhsaniye´de bir konağı,
Beylerbeyi´nde yalısı vardı. Şeyhi Ali Behçet
Efendi´nin gömülü bulunduğu Çiçekçi’deki Selimiye Nakşibendî Dergâhı´nda bir kütüphane,
derviş hücreleri ve yemekhane yaptırmıştır. Kütüphane daha sonra Süleymaniye Kütüphanesi
bünyesine katılmıştır.
Kaynakça: Duhter Bayraktar-Havva Koç, “Pertev Paşa”,
YYOA, II, 436; Haskan, YBÜ, I, 142-147.
➢ NURDAN ŞAFAK
PINAR, SELAHATTİN
(1902-1960)
Üsküdar doğumlu bestekâr ve tambur
icrâcısı.
316
Üsküdar’da Altunîzâde semtinde doğdu (22
Ocak 1902). Babası, son İstanbul kadısı ve İstanbul İktisat ve Ticaret Mektebi medenî hukuk
müderrislerinden Sâdık Efendi, annesi İsmet
Hanım’dır. İlk mektebe Çal’da (Denizli) başladı,
Saros ve Edirne’de devam etti. Daha sonra İstanbul’da İtalyan Ticaret Mektebi’ne devam etti
ancak bitiremedi. Mûsıkîye olan ilgisi ön plana
geçince on dokuz yaşından itibaren tamamen
mûsıkîye yöneldi. İstanbul’da radyonun, seçkin
gazino ve salonlarının sevilen ve aranılan bir icrâcısı oldu. 6 Şubat 1960’da Kadıköy’de Todori
Lokantası’nda vefat etti. Ertesi gün Zincirlikuyu
Mezarlığı’na defnedildi.
Selahattin Pınar çocukluğunda, annesinin
aldığı ud dersleri esnasındaki mızrap nağmeleri sayesinde ilk olarak mûsıkîyle tanıştı. On iki
yaşlarında Ûdî Sâmi Bey’den aldığı ud dersleriyle
mûsıkî çalışmalarına başladıysa da on dokuz yaşında udu bırakıp tambura yöneldi. Üsküdar Paşakapısı’ndaki “Dârülfeyz-i Mûsıkî Cemiyeti”nin
(daha sonraki adı “Üsküdar Mûsıkî Cemiyeti”)
Telgrafçı Atâ Bey (Öztan) tarafından 1920’de
ikinci defa yapılandırılması esnasında kurucular
arasında yer aldı ve cemiyette 1934’e kadar çalıştı.
Bu dönemde Ûdî Sâmi Bey, Kaşıyarık HüsametÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tin Bey, Ali Rifat Bey (Çağatay), Muallim Kâzım
Bey (Uz) ve özellikle Selimiyeli Bestenigâr Hoca
Ziya Bey gibi üstâdlardan faydalandı. Ayrıca Ali
Rifat Bey’in (Çağatay) başkanlığını yaptığı Şark
Mûsıkî Cemiyeti ve Türk Mûsıkîsi Ocağı kadrolarında yer aldı, kısa süre Dârütta‘lîm-i Mûsıkî
Cemiyeti’nde çalıştı.
Yesârî Âsım Arsoy ve Sadettin Kaynak’la birlikte dönemin en çok sevilen üç bestekârından
biri olan Selahattin Pınar, bestekârlığa Hacı Ârif
Bey-Şevki Bey üslubunun devamı olarak başlamasına rağmen onun şarkı üslubu geleneksel
şarkı üslubundan farklı olup bestelerinde eski
ustaların taklidi sezilmez. Kendine has bir romantizmin ifadesi olan besteleri, güfte-beste
uyumunun zarif örnekleridir. Güfteye çok önem
vermiştir. Şarkılarında güfte, icrâ sırasında kolaylıkla hece hece duyulabilir, âdeta besteden bağımsız, şahsiyetini kaybetmemiş bir söz mûsıkîsi
sezilir. Eserlerinin çoğunun güftesini “benim şairlerim” dediği Fuat Edip Baksı, Vecdi Bingöl ve
yakın arkadaşı Mustafa Nâfiz Irmak’tan seçmiştir. Orhan Veli ve Yahya Kemal’i de çok severdi.
Eserlerinde en çok kürdîli-hicazkâr makamını kullandı. Yüz elli civarında şarkı besteledi
ancak bunlardan seksen dördünün altına imza
atabileceğini ifade etmiştir. “Kalbim yine üz-
PINAR, SELAHATTİN P
gün seni andım da derinden” mısrâıyla başlayan
bayâti, “Bir bahar akşamı rastladım size” mısrâıyla başlayan hicaz, “Beni de alın ne olur koynunuza hâtıralar” mısrâıyla başlayan hisar-bûselik,
“Yüce dağdan esen rüzgâr, sevgiliye selam götür”
mısrâsıyla başlayan mâhur, “Ben yürürüm yâne
yâne” mısrâıyla başlayan nevâ, “Aylar geçiyor sen
bana hâlâ geleceksin” mısrâıyla başlayan rast şarkıları, onun en çok sevilen eserlerinden bazılarıdır. Şarkıları arasında en uzun ömürlü olacağına
inandığı, her şeyiyle mükemmel eserinin ise hisar-bûselik “Hâtıralar” olduğunu söylemiştir.
Ud ve tamburun yanı sıra viyolonsel de çalan
Selahattin Pınar sahnede ve plaklarda pek çok
sanatçıya sazı ile eşlik etti, yumuşak sesiyle sahnelerde okudu ve plak doldurdu. Sahnede sazı
ile çalıp okuma şeklindeki icrânın ilk defa onun
tarafından başladığı söylenir.
Kaynakça: Rahmi Kalaycıoğlu, Türk Mûsıkîsi Bestekârları
Külliyatı, Sayı 5: Tanburî Selâhattin Pınar, İstanbul 1960; Baki
Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s. 231242; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s.
495-505; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000,
II, 292-296; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 192-194; Nuri Özcan, “Pınar, Selâhattin”,
DİA, XXXIV, 269-270; a.mlf, “Üsküdar’ın Romantik Bir Sanatkârı: Tambûrî Bestekâr Selâhattin Pınar”, Üsküdar Sempozyumu VI : Bildiriler, İstanbul 2009, II, 157-166.
➢ NURİ ÖZCAN
317
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
R
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
RAUF YEKTÂ BEY
(1871-1935)
Mûsıkî nazariyatçısı ve yazarı, neyzen,
bestekâr.
İstanbul Aksaray’da doğdu (26 Mart 1871). Babası Ahmed Ârif Bey, annesi İkbâl Hanım’dır.
Asıl adı Mehmed Raûf ’tur. Üç dört yaşlarında
annesini, yedi yaşında babasını kaybedince, İstanbul’un tanınmış ailelerinden Altunîzâdeler’in
himâyesinde yetişti. Simkeşhâne İbtidâî Mektebi
ve Aksaray’daki Mahmûdiye Rüştiyesi’ni bitirdikten (1884) sonra Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’nde
kâtip yardımcısı olarak memuriyete başladı, bir
süre sonra Kayıtlar Odası’na nakledildi. Lisan
Mekteb-i Âlîsi’nden mezun oldu, Fransızca öğrendi. Hat dersine devam etti ve icazet aldı. Hat
hocası Nasûhî (Nâsih) Bey tarafından kendisine
“Yektâ” mahlası verildi. Özel hocalardan Arapça
ve Farsça öğrendi. Dördüncü rütbe Osmânî ve
Mecîdî nişanlarıyla taltif edildi. Dîvân-ı Hümâyun’un çeşitli kalemlerinde görev yaptıktan sonra 1922’de “Beylikçi Muavinliği”nden emekliye
ayrıldı. Bu arada 1913 yılında Istılâhât-ı İlmiyye
Encümeni üyeliğinde bulundu, Dârülelhân’da,
kuruluşundan Alaturka Bölümü’nün lağvına kadar (1917-1926) “Türk Mûsıkîsi Nazariyatı” ve
“Şark Mûsıkîsi Tarihi” derslerini okuttu. Ayrıca
Medresetü’l-eimme ve’l-hutabâ’da (İmam Hatip
Medresesi) mûsıkî dersleri verdi, 1926 yılından
vefatına kadar “İstanbul Konservatuvarı Tarihî
› Rauf Yektâ Bey
319
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
R RAUF YEKTÂ BEY
 Kendi el yazısıyla Rauf Yektâ
Bey’in mâhur peşrevinin
birinci hânesi
320
Türk Mûsıkîsi Eserlerini Tasnif ve Tesbit Heyeti
Başkanlığı”nı yürüttü. 1932’de Kahire’de toplanan “Arap Mûsıkîsi Kongresi”ne Mesut Cemil ile
birlikte katıldı. 8 Ocak 1935’te Beylerbeyi’ndeki
evinde tifo hastalığından vefat etti ve Kuzguncuk’taki Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi.
Çalışmaları ve araştırmalarıyla Türk müzikolojisi ve günümüz Türk mûsıkîsi ses sisteminin
temellerini atan Raûf Yektâ Bey ilk mûsıkî çalışmalarına 1885’te Eyyûbî Zekâi Dede’den dinî
eser meşk ederek başlamasının ardından aynı
konuda, Beylerbeyi Camii baş müezzini Osman
Efendi’den istifade etti. Zekâizâde Hâfız Ahmed
Efendi (Irsoy) ve Bolâhenk Nuri Bey’den aldığı
derslerle repertuvarını genişletti. Galata Mevlevîhânesi şeyhi Mehmed Atâullah Dede ile
başladığı nazariyat çalışmalarını Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Mehmed Celâleddin Dede ile
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
devam ettirdi, Celâleddin Dede’den ayrıca tambur öğrendi. Akustik ve ses fiziği konusunda
ünlü matematikçi Zeki Sâlih Bey’den faydalandı.
Raûf Yektâ Bey, uzun süredir ihmal edilmiş
olan mûsıkî nazariyatını gündeme getiren ve
bu konuda ciddî adımlar atan bir mûsıkî adamıdır. Ünlü şeyhler Hüseyin Fahreddin Dede,
Mehmed Celâleddin Dede ve Mehmed Atâullah Dede Türk mûsıkî tarihi ve ses sistemi konusunda çeşitli araştırmalar yapmışlar ancak bu
çalışmalarının sonucunu yazılı eserler halinde
ortaya koyma imkânı bulamamışlardır. Onların,
öğrencileri Raûf Yektâ ve Mehmed Suphi (Ezgi)
beylere aktardıkları bu bilgiler, daha sonraki yıllarda değerlendirilerek günümüz Türk mûsıkîsi
sisteminin temelini oluşturdular. İşte zamanımız
Türk mûsıkîsi nazariyatındaki “bir sekizli içerisinde yirmi dört eşit olmayan aralığın yer aldığı
yirmi beş perdeli sistem”in ilk teorik açıklamasını Raûf Yektâ Bey yapmıştır.
Yazdığı kitapları ve 400 civarındaki makalesiyle mûsıkî sahasında farklı bir yer edindi.
Eserlerinden başlıcaları şunlardır: a) Kitapları:
Esâtîz-i Elhân: I-III, İstanbul 1318-1341; Türk
Notası ile Kırâat-ı Mûsıkîyye Dersleri, İstanbul
1335/1919; “La musique turque” (Encyclopédie
de la musique et dictionnaire du conservatoire,
Paris 1922, s. 2945-3064. Türk Mûsıkîsi adıyla Türkiye’de neşredildi -İstanbul 1986-); Türk
Mûsıkîsi Nazariyatı, İstanbul 1343/1924; Şark
Mûsıkîsi Tarihi, 1343/1924, 1933. Ayrıca 1932’de
katıldığı Kahire’deki Arap Mûsıkîsi Kongresi ile
ilgili Arapça 2 kitabı yayımlanmış, Abdurrahman-ı Câmî’nin Farsça eseri Risâle-i Mûsikî’yi
Türkçe’ye tercüme etmiştir. b) Nota Neşriyatı:
Hepsi “İstanbul Konservatuvarı Neşriyatı” adı altında yayımlanan eserleri şunlardır: Dârülelhân
Külliyâtı, İstanbul, ts.; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden İlâhîler, İstanbul 1931-1933, I-III. Mehmet
Suphi Ezgi, Ahmed Irsoy ve Ali Rifat Çağatay
ile müşterek; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden Bektaşî Nefesleri, İstanbul 1933, IV-V. Mehmet Suphi Ezgi, Ahmet Irsoy ve Ali Rifat Çağatay ile
müşterek; Türk Mûsıkîsi Klâsiklerinden Mevlevî
Âyinleri, İstanbul 1934, VI-IX. Ayrıca “Dârülelhân Külliyâtı” adı altında neşredilen “Anadolu
Halk Şarkıları Serisi”nin ilk iki fasikülünü hazırladı, İstanbul 1926. c) Makaleleri: Makalelerinin
RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM R
neşredildiği tesbit edilen mecmualardan bazıları: Âlem-i Mûsıkî, Dârülelhân, Ma’lûmât, Millî
Tetebbûlar Mecmuası, Resimli Gazete, Servet-i
Fünûn, Şehbâl. Gazetelerden bazıları: Âtî, İkdam,
Tasvîr-i Efkâr, Vakit. Bu arada Fransız dergilerinde mûsıkî konulu araştırma ve incelemeleri neşredildi (Eserleri hakkında daha geniş bilgi için
bkz. Nuri Özcan, DİA, XXXIV, 469-470).
Mevleviyye tarikatı mensubu olan Raûf Yektâ
Bey, Galata Mevlevîhânesi dervişlerinden Sabri
Dede ve Hacı Ali Dede’den aldığı derslerle ney
sazına başladı daha sonra Yenikapı Mevlevîhânesi neyzenbaşısı Cemal Dede ve Aziz Dede ile bu
çalışmalarını devam ettirdi ve dönemin önemli
neyzenleri arasında yer aldı. Bir süre mevlevîhânelerdeki mutrip heyetlerinde neyzenlik yaptıktan sonra Yenikapı Mevlevîhânesi’ne neyzenbaşı
oldu.
Raûf Yektâ Bey’in bestekârlıkla fazla meşgul
olma imkânı bulamadığı anlaşılıyor. Klâsik üslubun hâkim olduğu, Mevlevî âyini, tekbir, ilâhi,
peşrev, kâr, beste, ağır semâi, saz semâisi, şarkı
ve marş formlarında elli civarında eser besteledi.
Mehmet Âkif Ersoy’un İstiklâl Marşı’nı besteleyenler arasındadır. Yegâh Mevlevî âyini, mâhur
peşrevi ve bayâtî-araban saz semâisi önemli eserlerindendir. Onun zengin mûsıkî kütüphanesindeki eserlerinin bir bölümü ölümünden sonra
kaybolmuş, geri kalanların bir kısmı torunu Yavuz Yektâ’ya geçmiş, bir kısmı ise Süleymaniye
Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 241-244;
Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 206208; Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul
1993, s. 300-308; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000, II, 161-166; İsmail Baha Sürelsan, “Otuz Yedinci
Ölüm Yıldönümü Münasebetiyle Rauf Yektâ Bey”, Mûsıkî ve
Nota, sy. 27 (1972), s. 20-21; Nuri Özcan, “Rauf Yektâ Bey”,
DİA, XXXIV, 468-470.
➢ NURİ ÖZCAN
RECÂİZÂDE MAHMUD EKREM
(1847-1914)
Küçüksu Kabristanı’nda toprağa verilen
şair, tiyatro yazarı ve romancı.
Takvimhâne nâzırı Recâi Mehmed Şakir Efendi’nin oğludur. Mekteb-i İrfân’ı bitirdikten sonra
bir süre Harbiye İdâdîsi’ne devam etti, ancak sıhhati elvermediği için buradan ayrılarak Hariciye
Mektubî Kalemi’nde çalışmaya başladı (1862).
Bu sırada edebiyata ilgi duydu, Fransızca’dan bazı
tercümeler yaptı. 1867’de Nâmık Kemal Paris’e
kaçarken Tasvîr-i Efkâr’ı onun idaresine bıraktı.
1868’de Şûrâ-yı Devlet muavinliğine getirildi.
1878’de Mekteb-i Mülkiye’de edebiyat hocalığı yapmaya başladı. Bu tarihten sonra edebî
faaliyetleri daha da arttı. Matbuat ve aydınlar
üzerindeki sıkı baskı ve takip dolayısıyla bir ara
Avrupa’ya kaçmayı bile düşündü. Edebiyat çevrelerindeki sıkıntılı havadan kurtulmak için görevli olarak Trablusgarp’a gitti. Dönüşünde çok
sevdiği oğlu Nijad’la birlikte Büyükada’da yaşadı.
1895 yılında matbuatta başlayan bir tartışmada kendisi hedef alınınca, yeni bir edebiyat
çevresi oluşturma ihtiyacı duydu. Önce Mekteb-i
Mülkiye’den öğrencisi Ahmed İhsan’ı çıkarmakta olduğu Servet dergisini Servet-i Fünun adıyla
böyle bir hareketin yayın organı haline getirÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Rauf Yektâ Bey’in
Beylerbeyi’ndeki köşkü
321
R ABDURRAHMAN
ARABA SEVDASI’NDAN
Üsküdar’dan Bağlarbaşı tarîkiyle Çamlıca’ya gidilirken Topanelioğlu’ndaki dört yol ağzı mevkiinden takrîben
bir yüz hatve ileriye medd-i nazar olunur ise o vâsi şosenin müntehâ-yı vasatîsinde etrafı bir buçuk arşın kadar
irtifada duvar içine alınmış bir ağaçlık görülür.
Bu ağaçlığa varıldığı gibi şose yol sağ ve sol olmak üzere iki şûbeye ayrılır. Duvar ile muhât olan ağaçlığın büyücek bir kapısı vardır ki iki yolun tamam nokta-i iftirâkında vâkidir.
Sağ ve soldaki yollardan hangisine gidilecek olsa taraf-ı muhâlifi mahud ağaçlıkla mahduddur. Ağaçlığın yanındaki duvar alçacık olduğundan üzerinden hayvan ve bahusus insan aşamamak için boyunca teller uzatılarak muhafaza olunmuştur.
Mûtedil bir yokuş üzerindeki bu yollardan seyr-i âdi ile dört beş dakika kadar gidilince dâima duvar ile muhât
olan ağaçlık bir meydancığa müntehî olur. Ağaçlığın burada da cephede aşağıkine muhâzi bir kapısı vardır.
Yüksekten kuşbakışı bir nazarla bakmak mümkün olsa bir şekl-i mahrûtîde görünecek olan ağaçlık burada
biter ise de iki yol yine birleşemez. Meydancığın bir otuz hatve ötesinde epeyce vâsi ve mürtefî bir set üzerinde —kâr-ı kadîm binaları taklîd yolunda yapılmış— enli saçaklı bir kattan ibaret bir bina ve bunun etrafında
bazı büyücek ağaçlar mevcuddur. Onun üst yanında diğer bir set ile başlayan yer ise birtakım servi ve meşe
ağaçlarını ve vaktiyle kırılamayıp kalmış bir mevkiin Sarı Kaya ismiyle benâm olmasına sebep olmuş büyük
büyük sararmış kayaları hâvi inişli yokuşlu metrûk bir mezarlıktır ki geçtiğimiz meydancıktan buraya değin
olan mesafe de yine beş dakikalık kadar tahmin olunur.
Bu mezarlık da geçildikten sonradır ki iki yol hem birleşir hem de düzleşir. Buradan yine bir beş dakika kadar
ileri yürünürse artık Çamlıca dağının eteğinde Kısıklı köyünün çarşısına varılmış olur.
Buraya çıkıncaya kadar yorulmadıksa yine aşağı doğru inelim de nukât ve hudûdunu tâyin ettiğimiz mevkii
tahkîk edelim. Tabiîdir ki bu tahkîka da mahud ağaçlıktan başlayacağız. Burası Çamlıca Bahçesi nâmiyle İstanbul’da en evvel tanzîm ve küşâd olunmuş olan bahçedir. Birkaç zamandan beri rağbet-i âmmeden bütün bütün
mehcûr olduğu cihetle ekser eyyâmda kapıları kapalı durur.
Yazın ve bâhusus baharlarda bu bahçeyi açtırıp da aşağıdaki kapıdan içerisine girerseniz beş on kadem ilerleyerek etrâfınıza bir nazar ediverince muazzam ve mamûr bir ravza-i dilküşâ içinde bulunduğunuza derhal
kâil olursunuz. Bahçenin yalnız meydana geldiği tarihte güzel görünmesi fikrile değil, ileride yani zamanlar
gelip geçtikçe ağaçların, ormanların büyüyerek kesbedecekleri hale göre letâfetlerini dâima tezyîden muhâfaza
eyleyebilmesi mütalaa-i dûrendîşânesiyle icrâ olunan taksîmât-ı dahiliyyesine ve o büyüklü küçüklü tarhların
tenâsüb ve vaziyetlerine bakarak ibtidâ tanzîmini deruhde eden tabiatşinâs-ı mâhir kim ise san’atine tahsînhân
olduktan sonra her tarafı birer birer nazar-ı dikkat ve ihtihsândan geçirmeye başlarsınız.
322
Hâricin enzâr-ı tecessüsünü kesmek için kenarlara bir tertîb-i matbûda dikilip gereği gibi feyizlenmiş, dal
budak salıvermiş
salkım,
aylanoz,
atkestanesi gibi sâyedâr ağaçlar ile orta yerlerde câbecâ mağrûr çınar, kaÜSKÜDARLI
MEŞHURLAR
ANSİKLOPEDİSİ
ABDURRAHMAN R
vak, manolya, salkımsöğüt misüllü eşcâr-ı gûnâgûnun ve bazı yerlerde nûr-ı nazarın değil eşia-i şemsin bile
içerisine kolaylıkla nüfûz edemeyeceği surette sıklaşmış ormancıkların etrafında dolaşır, bunları ziyâdesiyle
dilpesend bulursunuz.
Biraz ilerleyince bir düzlüğün vasatında üstü kapalı, etrafı açık kameriyemsi bir şey ve bazı kenar yollar üzerinde kulübe tarzında muntazam ve matbû ufak ufak binâlar müsâdif-i nazarınız olur. Bunlardan kameriyeye
benzeyen şeyin eyyâm-ı mahsûsada icrâ-yı âhenk için celbolunacak çalgıcı takımına mahsûs bir yer ve o kulübelerin de bahçe dahilinde me’kûlât ve meşrûbât satmak için yapılmış büfeler olduğuna intikal eder, bunları
da beğenirsiniz.
Azıcık daha ileri gidince bir büyük lâk, onun ortasında dilnişîn bir adacık, bu adayı kenara rabtetmek üzere
sûret-i gayr-ı muntazamada çitten yapılmış tabiî güzel köprüler ve adanın üzerinde gene işlenmemiş ağaç dal
ve kütüklerinden inşâ olunmuş zarîf bir köşk müşâhade eder, bunlardan da aşırı hoşlanırsınız. En sonra yukarıki kapıdan çıkarak mahud meydancığı mürûr ve set üzerine suûd ile evvelce gördüğünüz binayı da yakından
temâşâ ettiğiniz ve bunun da bahçeye merbût bir gazino olduğunu öğrendiğiniz halde bahçenin her sûretle
mükemmeliyetini tasdîk eylersiniz.
II
Şu birkaç sözle evsâfı kabaca tarif edilmiş olan Çamlıca Bahçesi bundan evvel şimdiki gibi hüzünlü bir sükûtâbâd-ı tenhâî değil, hengâmeli bir sûrgâh-ı şevk ve şagab idi.
Tesviyesiyle, tanzîmiyle bir hayli zaman uğraşılan bu bahçenin 1870 senesi mevsim-i baharında küşâd edileceği havâdisi İstanbul ve Bilâd-ı Selâse tâbir olunan mevâki ahâlisi beyninde şâyi olunca erbâb-ı havâ ve
hevesten olan gençler ve böyle eğlenceleri erkeklerden birkaç kat ziyâde aramaya tab’an mecbûr olan hanımlar
hulûl-i vakt-i merhuna intizâren elbiseye, süse müteallik hazırlıklara gereği gibi germiyet vermişler ve bizim
memlekette emsâli henüz meşhûd olmayan bu moda nüzhetgâhdan her vakit ve belki mehtâblı gecelerde bile
istifâde maksadı kolaylıkla hasıl olmak için pek çok aileler Çamlıca, Bulgurlu, Kısıklı, Topanelioğlu, Bağlarbaşı
taraflarında köşkler, hâneler isticâr ederek bahâr gelir gelmez hemen hemen nakle müsâraat göstermişler idi.
Nihayet o senenin mayıs ayı ibtidâlarında Bahçe açıldı. İstirahât ve tenezzühe mahsus olan cuma ve pazar günleri Üsküdar, Kadıköyü, Beylerbeyi gibi Çamlıca’ya civâr sayılan yerlerden başka İstanbul’un mahall-i baîdesinden, Boğaziçi’nden ve sâir mahallerden arabalar, hayvanlarla ve bazan yayan olarak gelen kadın, erkek binlerce
seyircinin bahçeye tehâcümü hakîkaten görülecek temâşâlardan idi.
Hudûdu bir çeyrek saate ancak devrolunabilen bahçe o kadar vüs’atiyle beraber o cemm-i gafîri istiâb edemediğinden halkın bir takımı girdikçe diğer birtakımını çıkmaya mecbûr eder idi. Bu sûretle gerek yukarıki gerek
aşağıki kapıdan lâyenkatî girip çıkan seyircilerin kesret-i izdihâmiyle o koca bahçe —teşbîh biraz kabaca ise
de— azîm bir arı kovanını andırır idi. Fakat bu bir kovan idi ki arıların bal alacakları çiçekler de içinde bulunurdu. İçeride kalanlardan —alafranga bir tâbir ile— tâife-i latîfeye mensûb olanlar ezhâr-ı bahâriye rekâbet
eder gibi en parlak, en güzel renkler içinde ve üç beşi bir yerde çiçekler gibi iki taraflarına salınarak gezinirler
ve onlardan bal almak hevesiyle bîkarâr olan zenbûr mizaç genç beyler de çiçeklerin arasında ikişer ikişer
dolaşırlardı.
Bahçenin dışarısına gelince o da bir başka âlem idi: Süslü hanımları, şık beyleri hâmil birkaç yüz kadar araba
bahçenin etrafını kuşatarak bir zincir-i müteharrik gibi birbiri ardınca muttasıl ve müteselsil devrederler idi.
Vâkıâ o tarihte ağaçlar daha pek genç ve belki çocuk, ormanlar ise pek seyrek olmakla beraber sunûf-ı nebâtât
içinde hüsn-i manzaraya mâlik ve tezyîn-i riyâza hâdim eşcâr ve ezhârın ve çemenlerin her nev-i makbul ve
muteberi kendisinde mevcut bulunduğu için bahâristan-ı tabiatin bir mecmuâ-ı müntehâbâtı gibi manzûr
olmaya liyâkat gösteren ve fazla olarak derûnunda lâk ve köşk gibi enzârı başkaca memnûn edecek şeyleri ve
alelhusûs istirahat ve huzur arzu edenler için câbecâ sandalyeleri, kanepeleri bulunan bu bahçe halkın sâir yerlerine olan rağbetini tamamiyle kendisine celbetmişti. Binâenaleyh cuma ve pazardan gayrı günlerde ve bazan
mehtablı gecelerde bile Bahçe züvvârdan hâlî kalmaz idi. Onun için demiş idik ki: Çamlıca Bahçesi bundan
evvel şimdiki gibi hüzünlü bir sükât-âbâd-ı tenhâî değil, hengameli bir sûrgâh-ı şevk ve şagab idi. Filhakîka o
pîrâneser ağaçlar vaktiyle genç idi, havâyı arzu önünde bîkarar olan ehli şebâb gibi bunlar da en hafif bir rüzgâr
323
ile hemen ihtizâza gelirler ve şevk ve ümide dair güft ü şinide başlar idi!..
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR
ANSİKLOPEDİSİ
—Recâizâde
Mahmud
Ekrem
R REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ
 Recâizâde Mahmud Ekrem
› Recâizâde Mahmud
Ekrem’in mezar taşı
324
meye ikna etti, daha sonra yine eski öğrencisi
Tevfik Fikret’i derginin yazı işleri müdürlüğüne
getirmek suretiyle Servet-i Fünun topluluğunun
kurulmasına ön ayak oldu. Ancak kendisi doğrudan doğruya bu hareketin içinde yer almadı;
1898’de çok sevdiği oğlu Nijad’ın ölümü üzerine
hayata küstü ve inzivaya çekildi. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Evkaf Nâzırlığı’na getirildi; bir süre sonra Âyân âzası oldu ve ölümüne
kadar bu görevde kaldı.
31 Ocak 1914’te vefat etti, Küçüksu Kabristanı’nda hasretini çektiği oğlu Nijad’ın yanına
gömüldü.
Devrinde şair, tiyatro yazarı, romancı, edebiyat hocası ve tenkitçi olarak dikkati çeken Recâizâde Ekrem, Tanzimat sonrası Türk edebiyatının yenilikçi şahsiyetlerinin başında gelir. Gerek
1886’da Muallim Nâci ile aralarında cereyan
eden “Zemzeme-Demdeme” tartışmasındaki
tavrı, gerekse Servet-i Fünun hareketinin kurulması dolayısıyla devrin edebiyat anlayışının değişmesinde öncülük yaptığı için yetiştirdiği yeni
nesil tarafından “Üstad Ekrem” olarak anıldı.
Türk edebiyatında alafrangalık konusunu işleyen ilk romanlardan Araba Sevdası’nı yazdı.
Romanın aslî kahramanı Bihruz Bey, yaz aylarında Çamlıca’da oturmakta, dolayısıyla romandaki olayların önemli bir kısmı da Bağlarbaşı ile
Çamlıca Bahçesi ve Çamlıca civarında geçmektedir.
Başlıca eserleri Nağme-i Seher (1871), Yâdigâr-ı Şebâb (1873), Vuslat (1874), Ta’lîm-i Edebiyat (1879), Zemzeme I, II, III (1883-1885), KudeÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
mâdan Birkaç Şair (1885), Takdîr-i Elhân (1886),
Tefekkür (1888), Pejmürde (1895), Araba Sevdası
(1898), Nijad Ekrem (1910), Çok Bilen Çok Yanılır’dır (1914).
Kaynakça: Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, İstanbul 1969, s.
67-76; İsmail Parlatır, Recâizâde Mahmud Ekrem (Hayatı, Eserleri, Sanatı), Ankara 1983; Orhan Okay, Batılılaşma Devri Türk
Edebiyatı, İstanbul 2005, s. 129-142; Ahmet Hamdi Tanpınar,
XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2010, s. 427-448.
➢ ABDULLAH UÇMAN
REÎSÜLETIBBÂ HASAN EFENDİ
(ö. 1706)
Bir süre Üsküdar’da kadılık yapmış
hekimbaşılardan.
Mihalıç’ta dünyaya gelmiş, eğitimini tamamladıktan sonra bir süre müderrislik yapmış, daha
sonra tıpla ilgilenmiş ve Süleymaniye Dârüşşifası’nda hekimbaşılığa getirilmiştir. 1681 yılından itibaren sırasıyla Neccariye, Abdullah Ağa,
Siyavuş Paşa, Cafer Ağa, Şeyhülislâm Zekeriya
Efendi ve Sahn-ı Seman medreselerinde çalışan
Hasan Efendi 1692’de İstanbul kadılığı payesiyle
Reisületıbba makamına getirilmiş, aynı sene eylülünde Rumeli kazaskerliği payesiyle taltif edilmiş, 1706 yılında ölmüştür. Bilgili ve tıptan iyi
anlayan biri olarak nakledilir.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 285-286; Sicill-i Osmânî,
II, 145; Abdülkadir Özcan, “Şeyhî’nin Vekāyiü’l-fudalâ’sının
Bilim Tarihi Bakımından Önemi ve Değeri”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim : Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan
1999), İstanbul 2001, s. 124-125.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
RUM MEHMED PAŞA R
(ö. 1474)
Üsküdar’da ilk büyük külliyeyi yaptıran
Osmanlı sadrazamı.
Rum kökenli olup Enderun’da yetişmiştir. Fatih
Sultan Mehmed’in güvenini kazanmış, 1466’da
ikinci vezirliğe yükseltilmiştir. Karamanoğulları’na yönelik seferlerde yerli halka sert davranan
Mehmed Paşa, 1470 yılında Eğriboz seferine de
katılmıştır. Son Kırım seferinde Toros yerlilerinden Varsaklar’a yenilen Rum Mehmed Paşa canını zor kurtarmıştır. 1471 yılında sadrazamlığa
yükseltilen Mehmed Paşa 1472 yılında görevden
alınmış ve muhtemelen 1474 yılında siyaseten
katledilmiştir.
Üsküdar’da sahile yakın mevkide cami, medrese, hamam, imaret ve türbeden oluşan külliyesi
bu beldenin ilk büyük hayratıdır. Rum Mehmed
Paşa bu külliyeye geliri yüksek vakıflar tahsis
etmiştir. Ayrıca Tire’de cami, bedesten ve türbe
yaptırmıştır.
Rum Mehmed Paşa’nın
Türbesi ve sandukası

RUM MEHMED PAŞA
Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 249252; Şe-habeddin Tekindağ, “Mehmed Paşa, Rum”, İA, VII,
594-595; Haskan, YBÜ, II-III, tür.yer.; Hedda R. Kiel, “Rum
Mehmed Paşa”, DİA, XXXV, 226-227.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
325
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
S
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
SADULLAH PAŞA
(ö. 1891)
Çengelköy’de yalısı bulunan Osmanlı
devlet adamı.
Ailece Ayaş kökenli olup Erzurum’da doğmuş,
bir süre maliye kaleminde çalıştıktan sonra Tercüme Odası’na geçmiş ve Tercüme Cemiyeti
üyesi olmuştur. 1869 yılında Şûrâ-yı Devlet azalığına getirilen Sadullah Paşa, daha sonra bir süre
Adliye Dairesi’nde çalışmıştır. 1871’den itibaren
matbuat müdürlüğü, Dîvân-ı Hümâyun tercümanlığı ve maârif müsteşarlığı yaptı. Son görevi
esnasında eğitimin her kademesinde okunacak
derslerin programlarını hazırlamada etkili oldu.
1876’da Ticaret Nazırı yapılan Sadullah Paşa,
II. Abdülhamid’in cülûsunu müteakip Sultan
Abdülaziz’in öldürülmesiyle ilgili bazı sorgulamalara maruz kaldıysa da, olayla bağlantısı tespit edilemedi. Bu arada Bulgar isyanı ve sonrası
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
 Sadullah Paşa
› Sadullah Paşa Yalısı
(restorasyon öncesi)
327
S SAFA, PEYAMİ
 Sadullah Paşa Yalısı
gelişen olayları araştırma komisyonu başkanlığı
ve 1877’de Berlin sefirliğinde bulundu. Bu son
görevi sırasında ünlü Berlin Antlaşması’na imza
attı. Başarılı hizmetlerinde dolayı Sultan Abdülhamid tarafından vezirlik rütbesiyle taltif edilen
Sadullah Paşa 1883 yılında Viyana sefiri tayin
edildi; 14 Ocak 1891 tarihinde intihar ederek hayatına son verdi. Cesedi İstanbul’a getirilerek Divanyolu’nda II. Mahmud Türbesi’ne defnedildi.
Başarılı bir diplomat olan Sadullah Paşa, aynı
zamanda iyi bir şair idi.
Kaynakça: Mehmed Galip, Sadullah Paşa yâhud Mezardan Ni-dâ, İstanbul 1309; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “Viyana
Büyük Elçisi Vezir Sadullah Paşa’nın İntiharına Dair”, TTK
Belleten, XIV/55 (1950), s. 419-479; Sinan Kuneralp, “Sadullah Paşa”, YYOA, II, 482; Ali Akyıldız, “Sâdullah Paşa”, DİA,
XXXV, 432-433.
328
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
SAFA, PEYAMİ
(1899-1961)
Bir süre Beylerbeyi’nde oturmuş
romancı, gazeteci ve fikir adamı.
İstanbul Gedikpaşa’da doğdu (2 Nisan 1899).
İsmi Tevfik Fikret tarafından konulmuştur. Babası Trabzonlu köklü bir aileye mensup olan şair
İsmail Safa, annesi Server Bedia Hanım’dır. Bir
buçuk yaşındayken babasını sürgünde bulunduğu Sivas’ta kaybetti ve ağabeyi İlhami’yle birlikte annesi tarafından zor şartlarda yetiştirildi.
İlköğrenimini gördüğü Menbau’l-İrfan okuluna
devam ederken sağ kolunda ortaya çıkan kemik
veremi yüzünden kendini çok küçük yaşta doktorların, hastabakıcıların, ilaç kokularının arasında buldu (1908). 1910 yılında başladığı Vefa
SAFA, PEYAMİ S
İdâdîsi’ni bu hastalık ve ailesinin geçim zorlukları sebebiyle bırakmak zorunda kaldı. Ancak düzenli eğitim görememiş olmak onun çalışma ve
kendi kendini yetiştirme azmini kırmadı. Kendi
kendine Fransızca öğrendi. Çocuk yaşta ağabeyi
İlhami Safa ile birlikte başladığı gazetecilik hayatını ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Başta
Cumhuriyet ve Milliyet olmak üzere çok sayıda
gazete ve dergide yazdı, Kültür Haftası ve Türk
Düşüncesi dergilerini çıkardı.
Peyami Safa, Osmanlı Devleti yok olurken
küllerinden yeni bir devletin doğuşuna şahit
olan, bu süreçte gerçekleşen büyük dönüşümü ve
yarattığı sancıları ruhunda hissederek eserlerine
yansıtan yazarlar kuşağındandı. Felsefeden sosyolojiye, tıptan parapsikolojiye, inanılmaz genişlikte bir ilgi alanı vardı. Fıkra türünün en yetkin
isimlerinden biriydi; onlarca gazeteve dergide,
asıl isminin yanı sıra, çeşitli takma isimlerle on
binlerce yazı yazdı. Polisiye romanın da Türkiye’deki öncülerinden olan ve roman tekniğine
önemli yenilikler getiren Peyami Safa, zaman
zaman uçlara savrulduğu fırtınalı, kalem kavgalarıyla dolu bir fikir ve edebiyat hayatı yaşadı.
Büyük Avrupa Anketi (1938) ve Türk İnkılâbına Bakışlar (1938) adlı eserlerinde, daha sonra
temellendirmeye çalışacağı, bir kitabına da isim
olan Doğu-Batı Sentezi’nin imkânlarını araştırdı. Sözde Kızlar (1922), Fâtih Harbiye (1931)
ve Matmazel Noraliya’nın Koltuğu (1949) gibi
önemli romanlarında da doğu-batı meselesini
ele alan yazarın diğer romanlarından bazıları
şunlardır: Şimşek (1923), Mahşer (1924), Dokuzuncu Hariciye Koğuşu (1930), Bir Tereddüdün
Romanı (1933), Yalnızız (1951), Biz İnsanlar
(1959).
1937 yılında Nebahat Hanım’la evlenen ve bu
evliliğinden Merve adını verdiği bir oğlu dünyaya gelen Peyami Safa, Erzincan’da askerlik görevini yaparken hastalanarak ölen oğlundan kısa
bir süre sonra, 15 Haziran 1961 tarihinde vefat
etti ve Edirnekapı Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Peyami Safa, uzunca bir süre, annesiyle birlikte 1918 yılında taşındığı Beylerbeyi’nde, Hamidiye Kruvazörü emekli süvarisi Emin (Okutan) Bey’in Hacı Ömer Sokağı ile Gümüş Yol
Sokağı arasındaki pembe boyalı köşkünün üst
bahçesindeki küçük bir evde oturmuş, ilk eserlerinden bazılarını bu kira evinde yazmıştır. Burada devrin tanınmış gazetecilerinden Halil Lütfi
(Dördüncü) ile komşu olduğunu, hatta ondan
birlikte bir gazete çıkarma teklifi aldığını, Büyük
Yol adında bir gazete çıkardıklarını, fakat bu tecrübenin başarısızlıkla sonuçlandığını biliyoruz.
Necip Fâzıl’la da Beylerbeyi’nden tanışmaktadırlar. Bir yazısında, o tarihte on yedi yaşında olan
Necip Fâzıl’la Beylerbeyi vapurunda Hasan Âli
Yücel tarafından tanıştırıldığını söyler. Necip Fâzıl da, O ve Ben’de nasıl tanıştıklarını şöyle anlatmıştır:
“Beylerbeyi’nin yalılar boyu caddesindeki
çınarlar arasında ve şiir hummaları içinde gidip
gelirken, daima bir gölgeye rastlıyordum. Elleri
arkasında, benim gibi koca kafalı, üstelik cılız
vücutlu, hep düşünceli, spor ceketli ve gri pantoÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Peyami Safa
329
S SAFİYE EROL
lonlu, ihtiyarla çocuk bulamacı bir genç… Onun
için muharrir, romancı demişlerdi. Bir gün Boğaziçi vapurunda, Hasan Âli Yücel onu bana takdim etti:
—Peyami Safa Bey…’”
1920’lerin sonlarında Beylerbeyi’nden Firuzağa’daki bir apartman dairesine taşınan Peyami
Safa’nın, 1950’lerde de âşık olduğu romancı Sevim Burak’ı görebilmek için sık sık Kuzguncuk’a
gittiği, hatta evinin önünde “Sevim, Sevim…”
diye bağırdığı söylenir.
Kaynakça: Necip Fâzıl Kısakürek, O ve Ben, İstanbul 1992,
s. 61-62; Baraz, Beylerbeyi, II, 470-471; Beşir Ayvazoğlu, Peyami: Hayatı, Sanatı, Felsefesi, Dramı, İstanbul 2008, s. 60, 92,
131-132, 473; Bedia Koçakoğlu, Aşkın Şizofrenik Hâli: Sevim
Burak, Konya 2009, s. 38-39.
➢ BEŞİR AYVAZOĞLU
SAFİYE EROL
(1902-1964)
Çocukluk ve ilk gençliği Üsküdar
Selimiye’de geçen romancı.

Safiye Erol gençlik
yıllarında
Safiye Erol’un
Karacaahmet’teki
mezarı

Edirne vilayetine bağlı Uzunköprü’de dünyaya
geldi (1902). Belediyede kâtiplik yapan Sami Bey
ile Keşanlı Emine İkbal Hanım’ın kızıdır. Küçük
yaşta iken ailesi İstanbul’a Üsküdar-Selimiye’ye
taşındı, çocukluğu burada geçti. Selimiye İlkokulu’ndan sonra bir süre aynı semtte Fransız
mürebbiyeler okuluna devam etti. 1914’te girdiği
Haydarpaşa Alman Lisesi’ndeki eğitimini TürkAlman Derneği aracılığıyla gönderildiği (1917)
Almanya’da, Lübek’teki özel Falkenplatz Lisesi’ni bitirdi (1919). Çıkan karışıklıklar yüzünden
330
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
bir süreliğine İstanbul’a döndüyse de 1921’de
Almanya’ya giderek Marburg an der Lahn’de
üniversite eğitimine başladı. Freiburg’taki Real
Gymnasium’una devam etti, 1926’da felsefe doktoru unvanını alarak yurda döndü. Bu tarihten
sonra yazarlığa başlayan Safiye Erol, bir yandan
Millî Mecmua’da Safiye Sâmi takma adıyla tercümeler yaparken, bir yandan da Dilârâ adıyla
küçük hikâyeler yayımladı (1927-1931). 1935’te
Vakit gazetesinde tefrika edilen ilk romanı Kadıköyü’nün Romanı ve hemen arkasından Ülker
Fırtınası ile adını edebiyat çevrelerinde duyurdu.
Sâmiha Ayverdi vasıtasıyla 1940’lı yıllarda
tanıdığı Kenan Rifaî’nin sohbetlerine onun vefatına kadar, aşağı yukarı on yıl devam etti. Daha
sonraki yıllarda Üsküdar İmar ve Kültür Derneği’ne üye oldu ve oradaki mûsıkî sohbetleriyle
fikrî-ilmî toplantılara katıldı (1961-1964). 1 Kasım 1964’te vefat edince Karacaahmet Kabristanı’na defnedildi.
Ciğerdelen (1946), Ken’an Rifaî ve Yirminci
Asrın Işığında Müslümanlık (Sâmiha Ayverdi,
Nezihe Araz ve Sofi Hûri ile birlikte, 1951), Dineyri Papazı (tef. 1955, 2001), Çölde Biten Rahmet Ağacı (tef. 1962, 2001), Makaleler (2002),
Hikâyeler (2002) diğer eserleridir.
Kaynakça: İnci Enginün, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, İstanbul 2001, s. 291-292; Halil Açıkgöz, “Safiye Erol’da
Edirne ve Edirne Üniversitesi”, I. Edirne Kültür Araştırmaları
Sempozyumu Bildirileri (23-25 Ekim 2003), Edirne 2004, s.
405-431; Yakup Çelik, “Safiye Erol”, Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara 2006, IV, 248-250.
➢ ABDULLAH UÇMAN
SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ S
tır. Safiye Sultan’ın Üsküdar’ın Karamanlı köyünde bir camisi ile bir çeşmesi vardır.
› Safiye Sultan
Kaynakça: M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, 43-44; Ali Akyıldız, “Safiye Sultan”, DİA,
XXXV, 472-473; Çiğdem Balım, “Safiyye Walide Sultan”, EI2
(İng.) VIII, 817-818.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SAFİYE SULTAN
(ö. 1778)
Sultan II. Mustafa’nın Bulgurlu’da çeşme
yaptıran kızı.
SAFİYE SULTAN
(ö. 1605)
Üsküdar’ın Karamanlı köyünde bir cami
ve çeşme yaptıran valide sultan.
Venedik asıllı olup cariye olarak sarayda (Harem) yetişmiş ve Manisa Valisi Şehzade Murad’a
(III.) takdim edilmiştir. Burada Şehzade Mehmed’i (III.) doğuran Safiye Sultan böylece gözdelerden olmuş, 1574 yılında oğlunun padişah
olması üzerine kayınvâlidesi Nurbanu Valide
Sultan ile aralarında rekabet başlamıştır. Sarayın
güçlü şahsiyetleri Mihrimah Sultan ile bunun
kızları İsmihan ve Gevherhan Sultan da Nurbanu’yu tutuyorlar; padişahı onun gözünden düşürmeye çalışıyorlardı. Fakat bunların peş peşe
ölümleri üzerine 1585’ten itibaren daha rahat
hareket etmeye başladı. III. Murad’ın 1595’te
ölümü üzerine tahta oğlu geçince gerçek anlamda valide sultan olan Safiye Sultan’ın nüfuzu
daha da artmış; zaman zaman devletin iç ve dış
meselelerinde müdahil olmuştur. Fakat oğlunun
da 1603’te ölmesi üzerine Eski Saray’a gönderilmiş ve 1605 yılında orada ölmüş, III. Murad’ın
türbesine defnedilmiştir.
Safiye Sultan’ın en büyük ideali Eminönü’de
temellerini attığı Yeni Cami’yi tamamlatmaktı.
Fakat bu iş yarım asır kadar sonra yine bir valide
sultan olan Hatice Turhan Sultan’a nasip olacak-
1696’da doğdu. Yedi yaşında Merzifonlu Kara
Mustafa Paşa’nın oğlu Ali Paşa ile nişanlandı;
düğünleri III. Ahmed’in emriyle 1710 yılında
İstanbul’da yapıldı ve kendilerine Demirkapı’daki Rami Paşa Sarayı tahsis edildi. Ali Paşa’nın
1723’te ölümü üzerine dul kalan Safiye Sultan
üç yıl sonra Mirzâzâde Mehmed Paşa ile evlendirildi. Ancak 1735’te bunun da vefatıyla tekrar
dul kaldı. 1740 senesinde üçüncü kez Alâiyeli
Ebûbekir Paşa ile evlenen Safiye 1759’da bunun
da vefatıyla yine dul kaldı. O sırada 63 yaşında
olup artık evlenmemiş, 82 yaşında yakalandığı
şiddetli nezle sonucu vefat etmiştir (1778). Naaşı
Kanûnî Sultan Süleyman Türbesi’nde babasının
yanına defnedilmiştir.
Safiye Sultan’ın Üsküdar’da Bulgurlu Mescidi
karşısında yaptırdığı çeşmeden başka Ayasofya,
Sultan Mehmed, Sultan Bayezid ve Valide Sultan
camilerine de vakıflar tahsis ettiği; Paşabahçe’de
bir çeşme daha yaptırdığı bilinmektedir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, I, 48; İbrahim Hilmi Tanışık, İstanbul Çeşmeleri, İstanbul 1945, II, 329-378; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1980, 77-78;
a.mlf., “Fatma ve Safiye Sultanların Düğünlerine Ait Bir Araştırma”, İstanbul Mecmuası, V (1958), s. 148-152.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SALİM SÜLEYMAN, ÜSKÜDÂRÎ
(1844-1894)
Üsküdarlı şair.
Üsküdar’da doğdu (1844). Evkaf bina emini İstanbullu Said Efendi’nin oğludur. 1858’de Maliye Nezareti Evkaf Odası’nda göreve başladı.
Eshâm-ı Umûmiyye Dairesi, Düyûn-ı İdâre-i
Umûmiyesi, Maliye Mektubî Kalemi gibi çeşitli
devlet dairelerinde görev yaptı. Mevlevî tarikaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
331
S SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI
tına mensuptu. 1894’te vefat etti ve Üsküdar Tunusbağı’nda Karacaahmet’e giden caddeye defnedildi.
Çevresinde “nâzik, halûk, her manâsiyle centilmen bir zat” olarak tanınmıştır. Tarihçi Atâ
Bey onun, Ziya Paşa, Kâzım Paşa, Hersekli Ârif
Hikmet Bey, Yenişehirli Avnî Bey, Muallim Naci
gibi dönemin önde gelen şairlerinden olduğunu söyler. Üsküdar’da çıkan bir yangında Salim
Bey’in tüm şiirlerinin yandığı belirtilir.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, III, 1642-645.
➢ AZMİ BİLGİN
SÂMİ EFENDİ, İSMÂİL HAKKI
(1838-1912)
Celî ta’lik ve celî sülüs hattının son
büyük üstadı olan Osmanlı hattatı;
yazları Çengelköy’de otururdu.
 Sâmi Efendi
332
İstanbul’da doğdu (13 Mart 1838 /16 Zilhicce 1253). Asıl adı İsmail Hakkı’dır. Yorgancılar
kethüdası Hacı Mahmud Efendi’nin oğludur.
İlk tahsilinden sonra Arapça ve Farsça okudu.
1852’de Maliye Kalemi’ne girdi. Sırayla Dîvân-ı
Hümâyun Mühimme Kalemi’ne, Nişan Kalemi
hulefâlığına ve 1883’te aynı kalemin mümeyyizliğine tayin edildi. Çeşitli yazılarda asrının
en büyük üstadı olan Sâmi Efendi, sülüs ve nesih yazılarını Boşnak Osman Efendi’den, sülüs
celisini Recâi Efendi’den, nesta‘lik (ta‘lik)i önce
Kıbrısîzâde İsmail Hakkı, daha sonra Ali Haydar
Bey’den, divanîyi Nâsih Efendi’den, rik’ayı Mümtaz Efendi’den meşk etmiştir.
Sâmi Efendi, bilhassa celî yazılarda sanat
kudretini ortaya koymuştur. Yazılarının tashihini titizlikle yaptığı, bir yazı üzerinde bir ressam
gibi uzun seneler çalıştığı, “Celî yazmadıkça
hattın esrarına vâkıf olunmaz” dediği nakledilir. Celî sülüste Mustafa Râkım’ın, celî nesta’likte
Yesârîzâde’nin tavrını geliştirerek güzelleştirdiği
ve bütün hattatlara rehber olduğu kaynaklarda
belirtilir.
Ekseriya zırnıkla siyah kâğıt üzerine çalıştığı
celî kalıp yazıları, müzehhipleri Hüsnü, Nûreddin ve Bahâ beyler tarafından altınla işlenmiştir.
Pek çok celî sülüs ve nesta‘lik (ta‘lik) levha vücuda getirmiştir. Bilhassa Altunîzâde ve Cihangir
camilerinde, müzelerde, hususi koleksiyonlarda
bulunan levhaları yanında Yenicami Çeşme ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Sebili’nin kitabesi, Kapalı Çarşı kapıları, Bâbıâli Nallı Mescid, Şehzade Camii, Erenköy Zihni
Paşa ve Galib Paşa camilerinin kitabe yazıları,
Sabancı Üniversitesi Sakıp Sabancı Müzesi’nde
sergilenen ve korunan seçilmiş celî nesta‘lik
(ta‘lik) (nr. 130-0062, 0098, 0110, 0114) ve celî
sülüs levhaları (nr. 130-0080, 0111, 0120) Sâmi
Efendi’nin sayısız celî yazılarından bazılarıdır.
Sülüs, nesih, celî, nesta‘lik (ta‘lik) celî nesta‘lik
(ta‘lik), tuğra, divanî ve celî divanî yazıda yetiştirdiği öne çıkan meşhur hattatlar şunlardır: Mehmed Nazif Bey (ö. 1331/1914), Hasan Rızâ (ö.
1338/1920), Tahsin Hilmi Efendi (ö. 1330/1912),
Ferid Bey (ö. ?), Mehmed Hulusi Yazgan (ö.
1358/ 1940), Kâmil Akdik (ö. 1360/1941), İsmail
Hakkı Altunbezer (ö. 1365/1946), Aziz Rifâî (ö.
1353/1934), Elmalı Hamdi Yazır (ö. 1361/1947),
Ömer Vasfi (ö. 1347/1928), Neyzen Emin Dede
(ö. 1364/1945), Necmeddin Okyay (ö. 1396/
1976), Ahmed Refet Efendi (ö. 1269/1949),
Suûdü’l-Mevlevî (ö. 1367/1948), Sofu Mehmed
Hamdi, Ressam Feyhaman Bey, Ahmed Ziya
Akbulut, Ahmed Râkım Boren (ö. 1940).
Osmanlı Türk zevkine uygun sülüs, nesta‘lik
(ta‘lik) ve celîleri tarihî seyri içinde tekâmülünü
Sâmi Efendi ekolüyle tamamlamış, XIX. yüzyılda altın çağını idrak etmiştir.
SÂMİ PAŞA S
› Sâmi Efendi’nin
celî sülüs levhası
Kışın Fatih Horhor’da, yazın Çengelköy’de
oturan Sâmi Efendi 16 Recep 1330’da (2 Temmuz 1912) vefat ederek Fâtih Camii Haziresi’ne
defnedilmiştir.
Kaynakça: İbnülemin, Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 355365; Habîb, Hat ve Hattatân, İstanbul 1305, s. 180; Muhittin
Serin, Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 187194; M. Uğur Derman, “Sami Efendi, İsmail Hakkı”, DİA,
XXXVI, 72-74.
➢ MUHİTTİN SERİN
SÂMİ PAŞA
(1792?-1876)
Çamlıca’da köşkü bulunan Osmanlı
devlet adamı.
Tam adı Abdurrahman Sâmi Paşa’dır. Mora-Trapoliçe’de doğdu. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemesine rağmen 1792 olarak kabul edilir.
Halvetî şeyhlerinden Ahmed Necib Efendi’nin
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
333
S SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ
oğludur. Mora’da ilim erbabından özel dersler
alarak eğitimini tamamladı. Mora’daki Yunan
ayaklanması sırasında birçok aile ferdini kaybetti ve esir düştü. Daha sonra Mısır’a giderek
Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın himayesine girdi.
Paşanın ve oğlu İbrahim Paşa’nın kâtipliğini yaptı. Vekāyi Nâzırlığı, Bulak Matbaası Müdürlüğü
görevlerinde bulundu. Tırhala Mutasarrıflığı, vezirlik payesiyle Rumeli Müfettişliği, Bosna, Trabzon, Vidin ve Edirne Valiliği yaptı. 1857’de kurulan Maârif Nezareti’nin ilk nazırı; bir yıl sonra ise
Girit Valisi oldu (1858). Tanzimat meclislerinde
görev aldı. Devlet adamlığının yanı sıra şiirle de
uğraşmıştır. 1876’da zatürreden vefat etti. Mezarı
Sultan Mahmud Türbesi bahçesindedir.
Oğulları da kendisi kadar şöhretlidir. Oğullarından Abdüllatif Subhi Paşa Maârif ve Evkaf
Nazırlığı; Abdülhalim Bey Adliye Nazırlığı; Ahmed Necib Paşa vezirlik ve Şûrâ-yı Devlet Azalığı
görevini yürüttüler. Bir diğer oğlu Sâmi Paşazâde
Sezai Bey (1859-1936), Sergüzeşt romanıyla tanınan hikâye ve roman yazarıdır.
Üsküdar Kısıklı’da köşkü vardı. Köşk, Kısıklı-Büyük Çamlıca yolu üzerinde, Selâmi Ali
Efendi Tekkesi yanındaki set üzerinde idi. Bu
köşk III. Selim döneminin önemli simalarından
Sadaret Kethudası Köse Çelebi Mustafa Reşid
Efendi tarafından yaptırılmıştır. Mustafa Reşid
Paşa’nın vefatıyla bağ ve bostanlarıyla birlikte
satın almıştır. Nesir ve nazımlarını içeren İnşâyı Sâmi’si (İstanbul 1873), ahlâkî konularla ilgili
Kişver-i Derun adlı risalesi vardır. İkincisi Trablusşamlı Abdüllatif Efendi tarafından Arapça’ya
çevrilerek de yayımlandı. Rumûzu’l-hikem adlı
tasavvuf ve felsefe ağırlıklı başka bir eseri daha
bulunmaktadır.
Kaynakça: “Sami Paşa”, YYOA, II, 500-501.
➢ NURDAN ŞAFAK
SÂMİPAŞAZÂDE SEZÂİ
(1859-1936)
Çamlıca’da yaşadığı dönemlerle ilgili
hâtıraları eserlerine de yansımış olan
Tanzimat’ın ikinci kuşak yazarlarından.
334
İstanbul’da Aksaray-Taşkasap’ta dünyaya geldi.
Babası Tanzimat devrinin ünlü devlet adamlarından Abdurrahman Sami Paşa, annesi ise KafÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
kasya’dan kaçırılmış bir Çerkez kızı olan Gülârâyiş Hanım’dır.
İlk tahsilini babasının konağında Çankırılı
Hâşim, Mehmed Galib ve Muallim Feyzî gibi hususi hocaların yanında yapan Sezai, burada ayrıca devrin tanınmış şairlerinden Osman Nevres,
Üsküdarlı Hakkı ve Yenişehirli Avni’den şiir ve
edebiyat zevki, Mösyö Fabre adlı bir Fransız’dan
da Fransızca dersleri aldı. Henüz çocuk sayılabilecek yaşta, babasının Çamlıca’daki yazlık köşklerine komşu köşklerde oturan ve ömür boyu
dostlukları devam edecek Abdülhak Hâmid ve
Recâizâde Ekrem’le tanıştı.
1879’da Evkāf-ı Hümâyun Mektubî Kalemi’ne
memur olarak girdi. Bir yıl sonra Londra sefareti
ikinci kâtipliğine tayin edildi, fakat babası izin
vermeyince, bu göreve ancak bir yıl sonra babasının ölümünü müteakip girebildi. 1885’te Paris’te
Tunuslu Mahmut b. Âyât’ın kızı Lâtife Hanım’la
kısa süren bir evlilik yaptı. 1901’e kadar Hariciye
Nezareti İstişare Odası muavinliğinde çalıştı.
1888’de, esaret konusuyla birlikte hürriyet
meselesini ele aldığı Sergüzeşt romanını yayımlaması üzerine, devlet tarafından takibe alındı.
Bunun üzerine o da, yakın akrabası Âyetullah
Bey’in yardımıyla Paris’e, Jöntürkler’in yanına
kaçtı (1901). Burada, II. Meşrutiyet’in ilânına
kadar Ahmed Rızâ Bey’in yönetiminde çıkan
İttihad ve Terakkî’nin yayın organı Şûrâ-yı Ümmet gazetesinde, Osmanlı Devleti’nin iç ve dış
politikasıyla mevcut rejimi tenkit ettiği yazılar
yayımladı. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilânından
sonra İstanbul’a döndü; 1909 - 1921 yılları arasında Madrit sefirliği yaptı. Hastalanınca, 19161918 yıllarını tedavi amacıyla İsviçre’de geçirdi.
1921’de görevinden azledildi. 1927’de TBMM
tarafından “hidemât-ı vataniye” tertibinden cüz’i
bir maaş bağlandı; ölümüne kadar da İstanbul
Belediyesi’nce Kadıköy-Mühürdar’da kiralanan
bir evde yaşadı.
26 Nisan 1936’da vefat etti, kabri Küçüksu
Mezarlığı’ndadır.
İkinci Tanzimat nesli içinde politikayla en
çok meşgul olan Sâmi Paşazâde Sezai, hikâye, roman, tiyatro ve edebî tenkit ile çok sayıda siyasî
ve sosyal muhtevalı yazı yazmış olmasına rağmen, edebiyat tarihlerinde daha çok Sergüzeşt
romanının yazarı olarak tanınmış, bu romanın
ABDURRAHMAN S
KÜÇÜK ŞEYLER’DEN
“Zînetsâz-ı cihân olan bahâr-ı ruhperver, her yerden
ziyâde Çamlıca Tepesinin eteklerini mâlâmal izhâr
eder.
Çamlıca ise, lâkaydane ve âşıkane surette bıraktığı
uzun etekleriyle, o mevsimde her tarafa râyihalar, çiçekler saçar. Bu etek dolusu çiçekler, Çamlıca’nın, o
mevkî-i semâ karîbin, zemine hediye-i bahâriyesidir.
Evet! dest-i san’atkâre-i tabiatın, güller, erguvanlar,
lâleler, yasemenlerle nakşettiği bu yeşil dâmen-i
letâfeti, şükr-i güzârane ve bedâyi perestâne surette
takbil eder bir hıyâban terâveti, bir ormancığı, tanıyacağınızda şüphem var.
Şu hakikati itiraf etmeliyiz ki, bizler ekseriyet üzere,
en uzak bir yerde bulunan bir ailenin mahremiy-yet
ahvâline vâkıf olduğumuz halde, oturduğumuz yerin
bir ötesini bilmeyiz.
Gerçek, insan Çamlıca Tepesini o eteklerinde etrafa
ihâle-i nazar ettiği zaman Boğaziçi’nin iki taraftaki
yeşil sevâhilini dolaşarak cereyan edip giden suları,
en sevdalı helecanlardan, en gizli telâkkiler-den, en
sâkit rüzgarlardan, en rakik bulutlardan, en hafif
renklerden, en büyük âlemlere kadar semâda bulunan bilcümle bedâyi, kâinatı irâe eder.”
—Sâmipaşazâde Sezâi
***
« ... Çamlıca’da Bülbül yavrusu dinlediğimizi unutmamışsın. Ben de o kadar unutmadım ki, şimdi dinleyecek olsam kalbimde bana aks-i sedâsını işitirim.
Londra’nın, Paris’in Operalarındaki musikilerin, o
kuşcağızı bize unutturmayacağında şüphe yok. O
bülbül yavrusu dediğimiz mahluk-u semâvi, kimbilir kimin, ulûhiyyete karşı müştakane feryad eder
rûhu idi!.. Kimbilir, o mehtaplı gecede bir kalb içinde
muhabbet gibi gizlendiği çalının içinde, bizimle hasbıhal ediyor ve bize birçok şeyler anlatmak istiyordu.
Galiba nağme-i semâvîyyesinin «nota»sı, yıldızlar
idi. Ve o küçücük gözlerini semâya dikmiş idi. O
cihân-ı letâfet ve sükûnet, niçin bir zerre kadar olan
o mahlûku, o derecelerde bî-sabır ve ârâm etmiş idi?
Acaba o kuş, geçen asırların birinde, birbirine mütehassır iki gencin, o mevki-i âşıkâneye aksetmiş yâd-ı
hazin muhabbetleri miydi?
“Mektubunda tasvir ettiğin o temâşâ-yi ruh-efzâ-yi
ilâhî, kaç günler, fikrimin mesîliyet-i meftûnânesine
ve kalbinin heyecan-ı ibâdetkârânesine sebeb oldu!..
Ah! Ben Hamidi yıldızlı geceyi, nâ-mütenâhiliği, pek
sevdim! Bilirsin ya, bâzı geceler yıldızların kesretin-
den, reng-i semâ görünmezdi.
Marmara, in’ikâs-ı ziya ile, papatyalar açmış koyu
bir çemenzâra benzerdi. Şurada bir ishaq’ın, semâya akseden sadâsı bitiyor, ötede bir bülbülün feryâdı kesiliyor, uzaktan uzağa gelen bağ bahçelerinin
ıslıkları gecenin sükûneti içinde mahvolurken, birçok yıldızlar bir ufkun üzerine toplanır. Her sönüp
parlayışlarında dîde-i vecdâne-i ebediyet için birer
nurânî reh-güzer açarlar. Öbür tarafta iki tevâim yıldız, sâkin-sâkin ağlayan bir kalbin içine, teselli için
ziyâlarını döker. O yıldızlar ki, istikbâl ile aramızdaki
zâlim-i amîk içinde bizlere görünür. Zerreat-i hakâyıkdır. Ah! Ben o temâşânın gönlüne verdiği hissiyâtı ve vicdânımın karşısında o hissiyâtın lisânı olan
Hamidi, yanımda görmek isterim...”
335
—Sâmipaşazâde
Sezâi’nin
bir
mektubundan
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
S SARI ABDULLAH EFENDİ
SARI ABDULLAH EFENDİ
(ö. 1660)
Bir süre Üsküdar’da yaşamış ve Aziz
Mahmud Hüdâyî’den feyz almış âlim ve
sûfilerden.
1584 yılında İstanbul’da doğmuş, küçüklüğünden itibaren dinî ve tasavvufî eğitim almış, bu
arada Arapça ve Farsça’yı öğrenmiştir. Başlıca
hâmisi dayısı Sadrazam Kayserili Halil Paşa’dır.
Bir süre divitdarlık yapan ve Dîvan-ı Hümâyun
kalemlerinde çalışan Abdullah Efendi, daha
sonra reisülküttaplık, Anadolu ve Cizye muhasebeciliği, Piyade mukabeleciliği ve Mensuh
mukataacılığı görevlerinde bulunmuş, 28 Ekim
1660 tarihinde ölmüştür. Mezarı Topkapı surları
dışında Şeyhler Makberesi denilen mevkidedir.
Birçok eseri bulunan Sarı Abdullah Efendi’nin
en önemli çalışması Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî adlı Mevlânâ Mesnevî’si ilk cildinin şerhidir. Diğer eserlerinden Düstûrü’l-inşâ 170 kadar
siyasî belgenin bir araya getirilmesinden oluşmuştur. Nasîhatü’l-mülûk bir siyasetname olup
Sultan IV. Mehmed’e takdim edilmiştir.
 Sâmipaşazâde Sezâi’nin
mezar taşı
getirdiği şöhret onun diğer eserlerini gölgede bırakmıştır.
Sâmi Paşazâde Sezai’nin çeşitli tarihlerde
yurtdışından Abdülhak Hâmid ve Recâizâde
Ekrem’e gönderdiği mektuplarında, küçük yaşta
Çamlıca’da geçirdikleri günleri büyük bir hasretle dile getirdiği görülür.
Diğer eserleri şunlardır: Küçük Şeyler (1891),
Şîr (1897), Rumûzü’l-edeb (1898), İclâl (1924).
Hayatının son yıllarında yazmaya başladığı Konak adlı romanını ise tamamlayamamıştır. Yazarın bütün eserleri makaleleriyle birlikte Zeynep
Kerman tarafından Sami Paşazâde Sezai - Bütün
Eserleri (Ankara 2003) adıyla üç cilt halinde yayımlanmıştır.
Kaynakça: Mehmet Kaplan, “Sergüzeşt”, Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar, İstanbul 1976, I, 369-383; Robert P. Finn,
The Early Turkish Novel: 1872-1900, İstanbul 1984, s. 37-50;
Zey-nep Kerman, Sami Paşazâde Sezai: Bütün Eserleri, Ankara 1986; a.mlf., “Sami Paşazâde Sezai”, Tanzimat Edebiyatı
(haz. İsmail Parlatır v.dğr.), Ankara 2006, s. 557-584; Güler
Güven, Sami Paşazâde Sezayi ve Eserleri, İstanbul 2009.
➢ ABDULLAH UÇMAN
336
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kaynakça: Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ, İstanbul 1269, s.
31-33; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, II/2, s. 545-546; Ömer Faruk Akün, “Sarı Abdullah Efendi”, İA, X, 216-218; Nihat Azamat, “Sarı Abdullah Efendi”, DİA, XXXVI, 145-147.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SARKİS KALFA
(ö. 1740)
Kuzguncuk’ta yalısı bulunan Osmanlı
hassa mimarı.
Hassa mimarı; Kayserilidir. 6 Temmuz 1718
yangını sonrasında hassa mimarlarından Melidon Araboğlu ile Patrikhane kilisesini onardı.
Üsküdar’daki Surp Garabed Kilisesi’ni temelden onardı (1727). 1731’de yanan Galata Surp
Krikor Lusavoriç Kilisesi’ni yeniden inşa etti.
Bostancıbaşı defterlerinde XVIII. yüzyıl başında
Kuzguncuk sahilinde Basmacı Sarkisoğlu Yalısı
ve Dülbentçi Kirkor Hanesi ismiyle bir yapının
bulunduğundan bahsedilir. Hovhannesyan’a
göre yeni icat edilen nakışlı basma imalathanesini Kayserili Sarkis Kalfa burada kurmuş ve
rengârenk çiçekli basmalar bu sebeple “Sarkis
Kalfa basması” olarak anılmıştır. Daha sonra Üs-
SELİM III S
› Selâmi Ali Efendi’nin kabri
küdar’a nakledilen imalathane Sarkis Kalfa’nın
torunları tarafından işletilmiştir. Eremya’ya göre
basmanın asıl mucidi Sarkis’in oğlu Kirkor’dur.
Kaynakça: Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul’un
Ta-rihçesi, İstanbul 1996, s. 64; Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler (haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 221,
277; Eremya Çelebi Kömürciyan, XVII. Asırda İstanbul Tarihi
(çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1988, s. 345.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
SELÂMİ ALİ EFENDİ
(ö. 1103/1691)
Üsküdar’da tekkeler, çeşmeler ve hamam
yaptıran ve bir semte adını veren Celvetî
şeyhi.
Muğla yöresinden olup, eğitimini tamamladıktan sonra bazı yerlerde müderrislik ve müftülük
yapmıştır. Bu arada tasavvufla ilgilenmiş, İstanbul’a giderek Celvetî şeyhlerinden Zakirzâde
Abdullah Efendi’ye intisap etmiştir. Daha sonra
Bursa’da yaptırdığı dergâhta irşad faaliyetlerine
başlayan Ali Efendi 1679’da Üsküdar’daki Aziz
Mahmud Hüdâyî Dergâhı’nın şeyhi olmuştur.
Fıstıkağacı, Selâmsız ve Kısıklı semtlerinde
üç tekke; biri Kadıköy’ünde olmak üzere üç çeşme yaptıran Selâmi Ali Efendi 1691’de ölmüş ve
Kısıklı’daki tekkesinin haziresine gömülmüştür.
Çok sayıda halife yetiştiren Ali Efendi Celvetiyye tarikatının Selâmiyye kolunun kurucusu
olarak kabul edilir. Tarîkatname adlı eserinde
Celvetî âdâb ve erkânına dair bilgiler yer alır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 185; Haskan, YBÜ, I, 312,
317, 319; İhsan Kara, “Selâmi Ali Efendi”, DİA, XXXVI, 348349; M. Baha Tanman, “Selâmi Efendi Tekkesi”, a.e., XXXVI,
350-350.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SELİM III
(1761-1808)
Üsküdar’da adıyla anılan bir kışla
yaptıran Osmanlı hükümdarı.
24 Aralık 1761’de doğdu. Babası III. Mustafa, annesi Mihrişah Sultan’dır. Hanedanda yaklaşık 40
yıl erkek çocuk olmadığından doğumu bir hafta
süren şenliklerle kutlandı. Babası tarafından iyi
bir eğitime tâbi tutuldu. Küçük yaştan itibaren
devlet teşrifatında yerini aldı. 1789 yılında tahta
çıktı. Tahta çıktığında Rus ve Avusturya Savaşı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
337
S SELİM III

 III. Selim
III. Selim’in Üsküdar’da
yaptırdığı Selimiye Camii
338
bütün şiddetiyle devam ediyordu. Avrupa tarzında eğitilmiş bir ordu kurulması ve yeni bir
donanma hazırlanması işini başarıyla sürdürdü. Gayrimüslim Osmanlı teb’asından isteyenlere Avrupa tüccarı adıyla berat verdi. Bu şekilde ticaretle uğraşan gayrimüslimler, Avrupalı
tüccarın sahip olduğu hakları elde etti. Mevcud
Mühendishâne-i Bahrî’nin elden geçirilerek geliştirilmesi ve Hasköy’de askeri bir mühendishâne kurulması (1795), matbaa açılması (1797)
onun dönemindedir. 18 yıl tahtta kalan Reformcu Padişah III. Selim 1808 yılında vefat etti.
Sultan III. Selim Osmanlı modernleşmesine
katkıları ve askeri faaliyetlerinin yanı sıra sanat
ve mûsıkî yönüyle de tanınır. “İlhami” mahlasını
kullanarak şiirler yazdı. Küçük yaşlarda amcası
Sultan I. Abdülhamid’in Müezzinbaşısı Kırımlı
Ahmed Kâmil (Kâmilî) Efendi’den usul ve eser
meşkiyle mûsıkîye başladı. Hacı Sadullah Ağa ve
Tanbûrî İzak’tan tanbur dersleri aldı. Mûsıkîyle
en fazla meşgul olduğu dönem şehzadelik yılları olup en güzel eserlerini bu yıllarda vermiştir.
III. Selim’in şehzadeliği zamanında saray içinde
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ve dışında pek çok mûsıkîşinas onun çevresinde
toplandı. III. Selim döneminde Enderun Mektebi’ne önem verilerek meşkhane yeniden düzenlenmiş, o zamana kadar yevmiye ile ders veren
hocalara düzenli aylık bağlanmıştır. Harem Dairesi’nde bir mûsıkî meşkhanesi açılmış başına
da Hacı Sadullah Ağa getirilmiştir. Saray dışındaki meşhur mûsıkîşinaslar saraya davet edilerek
küme fasılları icra edilmiştir. III. Selim sanatkâr
kimliğinin yanı sıra döneminin mûsıkîşinas ve
diğer sanatkârlarını himaye etmiştir. Mevlevî tarikatından olan padişah zaman zaman İstanbul
mevlevîhânelerine gider ve mûsıkî faaliyetlerini
takip ederdi. Galata Mevlevîhânesi onun döneminde tamir edilmiştir. III. Selim âyin, durak,
na‘t, tevşih, ilâhi, saz semâisi ve değişik formlarda 100´ün üzerinde eser bestelemiştir.
III. Selim askeri başarılarının yanı sıra Kasımpaşa, Beşiktaş ve Galata mevlevîhânelerini
onartmış, çeşmeler yaptırmıştır. Üsküdar Harem
İskelesi arkasında Selimiye olarak anılacak yeni
bir semt kurmuş, kışla, cami, tekke, hamam gibi
binalarla burasını mamur hale getirmiştir. Bü-
SERVERYAN (KEVORKYAN), HOVHANNES (AMİRA) S
yük müstakil bir bina yaptırarak Mühendishane
Matbaası’nı buraya taşımıştır. III. Selim döneminde yeni kurulan Nizâm-ı Cedîd askerleri için
kesme taş bir kaide üzerinde ahşap olarak Selimiye Kışlası inşa edildi. Kışla daha sonra Sultan
II. Mahmud döneminde kargir olarak yeniden
yapıldı. Kışlanın köşesindeki kuleler ise Sultan
Abdülmecid devrinde eklendi.
Kaynakça: Kemal Beydilli, “Selim III”, DİA, XXXVI, 420-425;
Enver Ziya Karal, Selim III.’ün Hatt-ı Hümayunları, Ankara
1942; M. Fatih Salgar, III. Selim: Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 2001.
➢ NURDAN ŞAFAK
SELİM MEHMED EFENDİ, HOCA
(ö. 1726)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
müderris ve kadılardan.
Saraybosna Kadısı Gölpazarî Hüseyin Efendi’nin
oğludur. İlmiyeden yetişmiş, bir süre müderrislik yapmış ve 1717 yılında nişancı olmuştur. Ardından Galata kadısı olan Selim Mehmed Efendi
1724’te fetva eminliğine ve daha sonra da Mekke
kadılığına getirilmiş, fakat göreve başlayamadan
1726 temmuzunda İstanbul’da ölmüştür. Naaşı
Karacaahmet Mezarlığı’nda divan şairlerinden
Kâmî Mehmed Efendi’nin kabrinin yanındadır.
Şiirle de uğraşan Selim Mehmed Efendi’nin
Mevâridü’l-besâir adlı manzum edebî eserinden
başka Târîh-i Feth-i İstanbul adıyla anılan bir tarihinden de söz edilirse de, bunun herhangi bir
nüshasına rastlanmamıştır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 155-156; Osmanlı Müellifleri,
III, 69; Babinger (Üçok), s. 282-283; Konyalı, Üsküdar Tarihi,
İstanbul, 1976, I, 258.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SERDAROĞLU, EMİN BÜLENT
(1886-1942)
Mezarı Çamlıca’da bulunan Türk şairi.
Osmanlı Devleti’nin tanınmış kumandanlarından Serdârıekrem Ömer Paşa’nın torunudur.
İlköğrenimine Altunîzâde Mektebi’nde başladı,
daha sonra Kabataş’ta Şemsülmekâtip’te ve Galatasaray Sultânîsi’nde okudu. Balkan Savaşı’na
gönüllü olarak katıldı. Sahil Sıhhiye Merkezi,
Osmanlı Reji İdaresi, İstanbul Elektrik Şirketi,
Liman İdaresi kâtipliği gibi memurluklarda bu-
lundu, son olarak Ankara’da Merkez Bankası’nda
görev yaptı. Ali Sami (Yen) ve Âsım Bey ile birlikte Galatasaray Kulübü’nün kurucuları arasında yer aldı. 29 Kasım 1942’de vefat etti, Çamlıca’da Selâmi Efendi Mezarlığı’na gömüldü.
Henüz lise yıllarındayken yazdığı “Hâtif Diyor ki” ve “Hisarlara Karşı” şiirleriyle dikkati çeken Emin Bülent, daha sonra Fecr-i Âtî topluluğu içinde yer almıştır. Daha çok Tevfik Fikret ve
Ahmet Haşim’in etkisi altında epik ve sembolik
muhtevalı şiirleriyle dikkati çekmiştir. Bazı şiirlerinde ise kuvvetli bir lirizm görülür. Şiirlerinde
daha çok milliyetçi ve vatansever duygulara yer
veren Emin Bülent’in Girit müslümanları için
yazdığı “Kin” adlı şiiri ile Doğu’nun kendisini
kurtarmasını dile getirdiği “Hâtif Diyor ki” şiiri
yıllarca hâfızalarda yer etmiştir.
Emin Bülent’in yayımlanmış ve yayımlanmamış toplam otuz sekiz şiiri ölümünden sonra Salih Zeki Aktay tarafından Emin Bülend’in Şiirleri
(1943) adıyla bir kitapta toplanmıştır.
Kaynakça: Rifat Necdet Evrimer, Fecr-i Âtî Şairleri: Emin Bülend, İstanbul 1958; Mehmet Kaplan, Şiir Tahlilleri, İstanbul
1969, I, 144-145.
➢ABDULLAH UÇMAN
› Emin Bülent Serdaroğlu
SERVERYAN KEVORKYAN,
HOVHANNES AMİRA
(1786-1858)
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
hassa mimarlarından.
Kayseri’de doğdu. Babası Terzi Kevork Serveryan’dır. Mimarlık eğitimini kayınpederi Krikor
Balyan’ın yanında yaptı. Onun ölümünden sonra
(1831) Garabed Balyan’la beraber hassa mimarlığına atandı. Dolmabahçe Sarayı inşaatında birlikte çalıştılar. Ermeni Patrikhanesi (1819), Üsküdar Surp Haç Kilisesi (1830), Yedikule Ermeni
Hastahanesi, Hasköy Surp Istepannos Kilisesi
(1831) ve Kuzguncuk Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi bazı önemli eserleridir. Ayrıca Üsküdar’da
açılan Cemaran Yüksek Ermeni Mektebi’nin kurucusudur.
Kayseri Surp Garabed Manastırı’nın, Beşiktaş
Kilisesi’nin ve Üsküdar İcadiye’deki su vakfının
mütevelliliğini de yapan Serveryan’ın Avrupa’dan
getirttiği özel hocalara evinde mimarlık ve tezyinat konularında dersler verdirdiği, bu sayede
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
339
S SERVERYAN, KRİKOR
 Şekerzâde’nin
sülüs nesih bir kıtası
› Şekerzâde’nin
nesih hatla yazdığı
Buhârî hatim
duasının ilk sayfası
sülüs bir kıtası
kendi çocukları da dâhil birçok meşhur Ermeni
sanatkârın yetişmesini sağladığı bilinmektedir.
Kuzguncuk’ta, Ermeni Kilisesi’nin karşısındaki
yalısında öldü (24 Haziran 1858), Üsküdar Bağlarbaşı’ndaki Ermeni Mezarlığı’na defnedildi.
Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler,
(haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 350 ; a.mlf., “Doğumunun 200. Yıldönümünde Kayserili Hassa Mimarı Ohannes
Amira Serveryan”, Tarih ve Toplum, VIII/46, (1987), s. 23-28.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
SERVERYAN, KRİKOR
(ö. 1864)
Üsküdarlı hassa mimarlarından.
Hassa mimarıdır. Babası Hovhannes Amira Serveryan, annesi Krikor Balyan’ın kızı Sofya’dır.
1844 sıralarında Paris’te mimarlık eğitimi aldı.
1846’da İstanbul’a döndü. 4 Temmuz 1864’te Üsküdar’da öldü.
Kaynakça: Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler,
(haz. Osman Köker), İstanbul 2003, s. 350.
➢ ALİ NACİ ÖZYALVAÇ
340
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD MEHMED EFENDİ,
ŞEKERZÂDE
(ö. 1166/1753)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı hattatı.
Manisalıdır. Babası Abdurrahman Efendi, Manisa’da şeker satıcılığı yapan ve çevresinde sevilen bilgin bir kimse idi. Bu sebeple de Mehmed
Efendi “Şekercizâde” lakabıyla tanınmıştır. Ancak eserlerine “Şekerzâde” diye imza atmıştır.
İstanbul’a gelerek ilim tahsili yanında başlangıçta İbrahim Kırîmî’den, daha sonra Yedikuleli Seyyid Abdullah’tan sülüs ve nesih yazılarını
meşk ederek icazet almıştır. Bu sahada büyük bir
gayretle, geçmiş üstatların yazılarından istifade
ederek emsallerinden daha üstün bir seviyeye
ulaşmıştır. Lakabı gibi yazıları da sevimli, tatlı ve
gülen bir çocuğun aydınlık yüzüne benzer.
Mart 1753 tarihinde vefat eden Şekerzâde,
Karacaahmet Mezarlığı’nda Şeyh Hamdullah
Efendi’nin kabrinin yakınına defnedilmiştir.
Sanat çevrelerinde büyük takdir ve ilgi görmüş, Türk hat sanatına mushaf, murakka’ ve
SEYYİD MUSTAFA EFENDİ, FEYZULLAHEFENDİZÂDE S
Kerîm, Sultan Abdülaziz devrinde 1874’te Maârif Nezâreti tarafından aharlı kâğıda, devletin
ileri gelenlerine hediye edilmek üzere büyük bir
özen gösterilerek yetmiş adet basılmıştır.
Osmanlılar’da resmen bastırılan ilk Kur’ân-ı
Kerîm’in bu mushaf olduğu bilinmektedir.
Türk hat sanatına hayatı boyunca pek çok
hattat yetiştirerek büyük hizmet etmiştir.
Kaynakça: Müstakimzâde, Tuhfe, s. 419-420; Suyolcuzâde,
Dev-hatü’l-küttâb, s. 68; Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’şŞe-kāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 218-220; M.
Uğur Derman, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995, s. 92.
➢ MUHİTTİN SERİN
SEYYİD MUSTAFA EFENDİ,
FEYZULLAHEFENDİZÂDE
(1679 - 1745)
Mezarı Üsküdar’da bulunan Osmanlı
şeyhülislâmı.
Feyzullahefendizâde
Seyyid Mustafa Efendi’nin
bir fetvası

kıta olarak çok başarılı eserler kazandırmıştır.
Bir üstadın yazı üslûbunu ve tarzını kullanmada son derece başarılı olan Şekerzâde, padişahın
müsâhiblerinden Çavuş Ahmed Efendi vasıtası
ve III. Ahmed’in emriyle Medine’ye gidip Şeyh
Hamdullah’ın Hz. Muhammed’in Ravza-i Mutahhara namıyla meşhur mescidine vakfedilmiş
olan mushafını takliden bir mushaf yazmakla
görevlendirilmiştir. Hac vazifesini yerine getirdikten sonra Medine’de bir yıl kalarak bir mushaf, bir de Delâilü’l-hayrât yazmıştır. İstanbul’a
dönüşünde mushafın tezhip ve cildini en hünerli mücellitlere yaptırarak henüz padişah olan I.
Mahmud’a arz etmiştir. Padişah pek memnun
kalmış, mushafı kütüphanesine koymuş, bir
mushaf daha yazmasını emretmiştir.
Kısa zamanda bir mushaf daha yazarak padişahın pek çok ihsanına nail olmuş, ibtidâ-ı hâriç
rütbesi 1143 yılı ortalarında Şekerzâde’ye İstanbul rüûs-ı hümâyunu ve Topkapı Sarayı’nda Bostâniyân-ı Hassa’ya hat hocalığı görevi verilmiştir.
Şeyh Hamdullah mushafını takliden yazdığı
mushaf Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Yenicami, nr. K. 3) muhafaza edilmektedir. Bu Kur’ân-ı
İstanbul’da doğdu (1679). Şeyhülislâm Seyyid
Feyzullah Efendi’nin oğludur. Babasından ve
onun muhitinden dersler alarak yetişti. Babasının nüfûzu sayesinde kısa aralıklarla ilmiye
payelerini peşpeşe atlaması dedikodu ve tenkitlere sebep oldu. Kısa süreli Mekke kadılığından
(1701) İstanbul’a dönerken yol boyunca ilmiye
ve mülkiye ricâlinin henüz yirmi üç yaşındaki
Mustafa Efendi’ye ikram ve hediyeler takdimiyle
ağırlamada nasıl birbiriyle yarış ettiklerini Râşid
müstehzi bir üslupla etraflıca anlatmaktadır. Yirmi dört yaşında bilfiil Anadolu Kazaskeri ardından Rumeli Kazaskerliği payesi verilmesinde de
(1703) babasının rolü olmuştur.
Edirne Vakası’nda (22 Ağustos 1703) babasının feci şekilde öldürülmesi üzerine bir süre
Yedikule’de hapsedildi. Ardından Kıbrıs adasına
341
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
S SEYYİD SADULLAH MEHMED EFENDİ
gönderildi. Daha sonra Bursa’da oturmasına, I.
Mahmud padişah olunca da İstanbul’a dönmesine izin verildi (1730). Rumeli Kazaskeri (1732)
bir süre sonra da şeyhülislâm oldu (1736). Ölümüne kadar bu makamda kaldı. İlmiye mesleğindeki bozuklukları düzeltmek isteyen I. Mahmud, tayinleri doğrudan kendisine arz yerine
sadrazam vasıtasıyla yapmasını tavsiye etti. Görevinde dürüstlük ve hakkaniyeti gözetti. Babası
Feyzullah Efendi’nin medresesi yanına bir kütüphane kurdu.
4 Mart 1745’te vefat etti. Mezarı Üsküdar Tunusbağı’nda Mirzazade Mehmed Efendi yanındadır. Eyüp’te Baba Haydar sokağında yaptırdığı
Nakşibendî tekkesi; Saraçhanebaşı’nda Amcazade Medresesi yanında yaptırdığı çeşmesi bulunmaktadır.
Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât
(nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 792, 794, 796; Râşid,
Târih, II, 555-556, 581, 586-587; Subhî, Târih, vr. 45a, 92a, 92b,
106b; Şem‘dânîzâde, Müri’t-tevârîh (Aktepe), I, 106, 109, 116;
Devhatü’l-meşayih, s. 92-93; Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’lcevâmi‘, İstanbul 1281, I, 283; İlmiyye Salnâmesi, s. 518-519;
Sicill-i Osmânî, IV, 428; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, IV/2, s.
472-473, 490; amlf., İlmiye Teşkilâtı, s. 187; Danişmend, Kronoloji, V, 139; İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II:
Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri,
Ankara 1988, s. 65-66; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, Ankara 1996, II, 661-663; Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.yüzyıl), İstanbul 2003, s. 306.
➢ MEHMET İPŞİRLİ
SEYYİD SADULLAH MEHMED
EFENDİ
(ö. 22 Aralık 1848)
Beylerbeyi Camii hatipliği de yapmış
olan müderris ve müneccimbaşı.
342
Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi’nin torunlarından
olup İstanbul’da doğdu. Hayatı hakkında bilgi
yoktur.
Beylerbeyi Câmii hatipliği yaptığı esnada
Durakpaşazâde İbrahim Bey’in vefatıyla, yerine
müneccim-i sâni oldu (1832). Müneccimbaşı
Hüseyin Hüsni Efendi’nin vefatıyla da İstanbul
Müderrisliği rütbesini alarak müneccimbaşı
oldu (1840). Mûsıla-i Sahn rütbesindeyken mahreç mevleviyetini aldı. Sekiz sene müneccimbaşılık yaptıktan sonra 1848’de vefat etti. Mezarı
Aziz Mahmud Hüdâyî Câmii Haziresi’ndedir.
Müneccimbaşı Hüseyin Hüsni Efendi’yle
birlikte kurdukları Osmanlı Devleti’nin ilk ve
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tek astronomi okulu olan “Mekteb-i Fenn-i
Nücûm”un eğitimi ve talebelerinin yetişmesi
için yaptığı gayretlerden dolayı dört bin kuruş
ihsân-ı şâhâneyle mükâfatlandırıldı. Mektebin
kurulmasında ve daha birçok işlerinin yürütülmesinde bizzat gayret göstermiş ve talebelerin
eğitimi ile ilgilenmiştir. Ancak mektep kendisi
daha hayatta iken kapanmıştır. Mekteb-i Fenn-i
Nücûm’da okuyan talebeler arasında oğlu Ahmed Muhsin Efendi de bulunmaktadır.
Astronomi bilgisinin yanında iyi derecede
mûsıkîşinas olan Sadullah Efendi’nin tespit edilen üç çalışması bulunmaktadır: Ahkâm-ı külliye-i tâli’-i sâl ‘alâ tarîki’l-icmâl; Takvîm ve Ahkâm-ı sâl; 1264 Senesi Takvîm-i sâli.
Kaynakça: BOA, A. MKT. MHM, 9/23, tarih, 27 M 1265;
BOA, İrade-Dahiliye, 7 S 1265, nr. 10288; BOA, İrade-Dahiliye,
nr 1367; BOA, İrade-Dahiliye, nr. 1426; BOA, İrade-Dahiliye,
sene 1256, nr. 1015; BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, nr. 2826;
BOA, İrade-Dahiliye, Tarih 21 RA 1264, nr. 8726; Takvim-i
Vekāyi, Defa 44, Sene 13, C 1248, s. 1, sü. 2; Sicill-i Osmânî,
III, 23; H. Kâmil Yılmaz, “Celvetiyye”, DİA, VII, 273-275: Salim
Aydüz, “Mehmed Sadullah Efendi”, YYOA, II, 182-183.
➢ SALİM AYDÜZ
SIRRÎ İBRAHİM EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ
(ö. 1699)
Üsküdarlı şair ve tarihçi.
Maliyeden yetişmiş, bir süre Girit Defterdarlığı
yapmış ve 1699 yılında vefat etmiştir. Hicivciliği ile meşhur Osmanlı şairlerindendir. Çağdaşı
sadrazamlardan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa,
Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa ve Amcazade
Hüseyin Paşa tarafından himaye edildiyse de, o
hep halinden şikâyet etmiştir. 1699 yılında tayin
edildiği Girit Defterdarlığı esnasında vefat eden
Sırrî Efendi, gündelik hayatta da şakacı ve nüktedan biri olarak nitelenmiştir. Bazı şiirleri bestelenmiştir.
Şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ile Şerhü
Medhi’n-Nebî adında manzum bir eserinden
başka Târih-i Sultan Mustafa-yı Sânî adlı tarihçesi vardır. Bu son eserini Sultan II. Mustafa’ya
sunmuştur.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekâyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, IV, 237-240; Sicill-i Osmânî,
III, 14; Osmanlı Müellifleri, II, 230-231; Hilmi Yücelen, Türk
Malî Tarihine Toplu Bir Bakış ve Maliyeci Şairler Antolojisi, İstanbul 1973, s.191-192; Şevkiye Kazan, “Sırrî”, DİA, XXXVII,
129-130.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ABDURRAHMAN S
SİLAHDAR YUSUF PAŞA
(ö. 1646)
Selimiye Tekkesi karşısında medfun
kaptanıderya.
Boşnak asıllı olup, küçük yaşta saraya alınmış ve
burada yetişmiştir. 1643 yılında Enderun’da silahdar ağalığına yükselen Yusuf Paşa, daha sonra ikinci vezirlik rütbesiyle Sultan İbrahim’in
musahibi ve bunun kızı Fatma Sultan’a namzet
gösterilerek de damadı olmuştur. 1644 yılında
kaptanıderyalığa getirilen Silahdar Yusuf Paşa
Girit serdarı olarak sefere gönderilmiş ve Hanya’yı fethetmiştir. Bu başarısından dolayı “Hanya Fatihi” diye şöhret bulmuş, fakat merkezde
rakiplerinin entrikalarıyla 1646 yılında siyaseten katledilmiştir. Nâşı Üsküdar’da Selimiye yolu
üzerinde, tekkenin karşısındadır.
Kaynakça:Sicill-i Osmânî, IV, 656; Danişmend, Kronoloji,
V, 191-192; M. Orhan Bayrak, İstanbul’da Gömülü Meşhur
Adamlar: 1453-1978, Ankara, 1979, s. 87; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları, (haz.
lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu), Ankara, 2009, s. 51.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SİNAN PAŞA
(ö. 1554)
Üsküdar Mihrimah Sultan Camii
haziresinde medfun kaptanıderya.
Hırvat kökenli olup Kanûnî Sultan Süleyman’ın
damadı Rüstem Paşa’nın kardeşidir. Enderun’dan yetişmiş, Hersek sancak beyliği ile dış
hizmete çıkmıştır. 1550 yılında kaptanıderya
olarak Osmanlı donanmasının başına getirilen
Sinan Paşa, 1554 yılında vefatına kadar bu görevde bulunmuştur. Vefatında, Beşiktaş’ta Mimar Sinan’a sipariş ettiği cami, medrese ve çifte
hamamdan oluşan külliyesinin türbe kısmı henüz tamamlanmamış olduğundan Üsküdar’daki yengesinin yine Sinan’a yaptırdığı Mihrimah
Sultan Camii haziresine defnedilmiştir. Kaptanıderyalık döneminin başarılarında ünlü denizci
Turgut Reis’in rolü büyüktür.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 106; Danişmend, Kronoloji, V,
181; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin
Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları, (haz.lar İbrahim Akkaya - Fahri Ayanoğlu),
Ankara, 2009, s. 33; Nazım Poroy, İstanbul’da Gömülü Paşalar,
İstanbul, 1947, s. 11; Gövsa, Türk Meşhurları, s. 355.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
› Sinan Paşa’nın Mihrimah
Sultan Camii haziresindeki
mezarı
SİYAVUŞ PAŞA, KANİJELİ
(ö. 1011/1602)
Üsküdar’da çiftliği ve yalısı bulunan,
burada vefat eden Osmanlı sadrazamı.
Enderun’dan yetişmiş, mirahurluk, yeniçeri ağalığı, beylerbeyilik ve sadrazamlık yapmış devlet
adamlarındandır. Bir ara elçilikle İran’a da gönderilen Siyavuş Paşa 15 Kasım 1602 tarihinde
vefat etmiş, naaşı Eyüp’te Sokullu Mehmed Paşa
Türbesi’nin karşısında yaptırdığı türbeye defnedilmiştir.
II. Selim ve Nurbânû Sultan’ın kızı Fatma
Sultan’la evlenmiş ve ondan bir oğlu dünyaya
gelmiştir. İstanbul’da ve taşrada cami, medrese,
hamam ve çeşmeleri vardır. İstanbul’un Avrupa
yakasında bir de köşkü ve çiftliği bulunan Siyavuş Paşa’nın adı burada semt olarak varlığını sürdürmektedir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 116; A. de Groot, “Siyavush
Pahsa”, EI2 (İng.), IX, 726-727; Mahmut Ak, “Siyavuş Paşa, Kanijeli”, DİA, XXXVII, 311-313.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SİYAVUŞ PAŞA
(ö. 1688)
Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamı.
Köprülü Mehmed Paşa’nın yetiştirmelerinden
ve onun damadıdır. Köprülüzade Fazıl Ahmed
Paşa’nın sadrazamlığı zamanında kapıcılar kethüdası olmuş, onun Uyvar, Girit ve Lehistan
seferlerine katılmıştır. Merzifonlu Kara Mustafa
Paşa’nın 1681 Çehrin seferine de iştirak eden SiÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
343
S SOLAK SİNAN
yavuş Paşa, 1683’te cebecibaşı, ertesi yıl sipahiler
ağası ve Diyarbekir beylerbeyliğine getirilmiştir. Bir süre Macaristan cephesinde savaşmış ve
önemli başarılar elde etmiştir. Daha sonra Bosna beylerbeyi, ardından isyan halindeki askerin
talebi üzerine veziriâzam (1688) tayin edilmiştir. Bu sıradaki en önemli icraatı Köprülüzâde
Mustafa Paşa’yı ikinci vezir ve rikâb kaymakamı
yapması olmuştur.
Sultan IV. Mehmed’in tahttan indirilmesinden sonra bir süre daha sadarette kalan Siyavuş
Paşa, isyancıların baskısıyla görevinden ayrılmak zorunda kalmış ve ardından sarayı kuşatılarak onlar tarafından öldürülmüştür. Mezarı
Üsküdar’da Tunusbağı’nda Çiçekçi’ye giderken
sağ taraftadır.
Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât
(haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 265-267 ve tür.yer.;
Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, II, 43-44; Haskan, YBÜ, I, 345; II, 843; Fikret Sarıcaoğlu, “Siyavuş Paşa”, DİA, XXXVII, 313-315.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
SOLAK SİNAN
(XVI. yüzyıl)
Üsküdar’da mescit banisi.

Solak Sinan'ı temsil
eden bir gravür
Solak Sinan’ın
Üsküdar’daki mescidi

Kanûnî devri yeniçeri solaklarındandır. Daha
sonra müteferrika olmuş ve Üsküdar’da yaptırdığı mescidin civarında defnedilmiştir. Yaptırdığı
bu mabet için Bağlarbaşı’ndan su getirten Sinan
344
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ağa’nın adına Üsküdar’da bir mahalle ve bir de
mektep bulunmaktadır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 109; Konyalı, Üsküdar Tarihi,
İstanbul, 1976, I, 274-275; II, 88; Haskan, YBÜ, I, 339-342; II,
926; III, 1111-1112, 1202.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
SULTANZÂDE MEHMED PAŞA,
CİVAN KAPICIBAŞI
(ö. 1646)
Hüdâyî Dergâhı civarında medfun
Osmanlı sadrazamı.
Osmanlı hanedanına mensubiyetinden dolayı
“Sultanzâde”, genç yaşta kapıcıbaşı olmasından
dolayı da “Civan Kapıcıbaşı” lakaplarıyla anılır.
Sarayda yetişmiş, 1630 yılında kubbe veziri olmuştur. 1637 senesinde Mısır valiliğine getirilen
Mehmed Paşa daha sonra bir süre darphane nazırlığı yapmış, ardından Özi ve Şam valiliklerinde bulunmuş, 1644’te sadrazamlığa getirilmiştir.
Bu sırada Sultan İbrahim’in ve Cinci Hüseyin
Efendi’nin delice hareketlerine alet olmuş; 1645
yılında görevinden alınmıştır. Daha sonra Girit
serdarlığına getirilen Civan Kapıcıbaşı çok geçmeden vefat etmiş ve naaşı Üsküdar’a getirilerek
Hüdâyî Dergâhı civarındaki Ayşe Hanım Sultan’ın ayakucuna defnedilmiştir.
Kaynakça: Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 391-393; Danişmend, Kronoloji, V, 36; Haskan, YBÜ, III, 341.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SÜLEYMAN SEYYİD BEY S
SÜLEYMAN PAŞA, SARI
› Süleyman Seyyid Bey
(ö. 1686)
Doğancılar’da cami yaptıran Osmanlı
sadrazamı.
Boşnak kökenli olup sarayda yetişmiştir. Çavuşbaşılıktan Fazıl Ahmed Paşa’nın kethüdalığına
yükselen Süleyman Ağa, efendisinin vefatından sonra mirahûr-ı evvel olmuş; Merzifonlu
Kara Mustafa Paşa’nın katlini müteakip vezirlikle sadaret kaymakamı ve ardından Lehistan
serdarlığına getirilmiştir. 1685 yılı sonlarında
veziriâzamlığa tayin edilen Sarı Süleyman Paşa
Avusturyalılara karşı yaptığı savaşlarda yenik
düşmüş; emrindeki ordunun isyanı üzerine firar
ederek bir süre saklanmış, ancak yakalanarak
katledilmiştir (1686). Cesedi Üsküdar’da Doğancılar’da inşa ettirdiği caminin yanına gömülmüştür. Camiinin yanında bir mektebi ile çeşmesinin
de bulunduğu nakledilir.
Kaynakça: Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât
(haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, bk. indeks; Sicill-i
Osmânî, III, 69; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 425-426;
Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 277-278; Haskan,
YBÜ, II, 928.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SÜLEYMAN PAŞA
(ö. 1741)
Tunusbağı’nda medfun kaptanıderya.
Bahriyeden yetişmiş, bir süre derya beyliği yapmış ve 1736 yılında beylerbeyilik payesiyle kaptanıderyalığa getirilmiştir. 1741 yılında vefat
eden Süleyman Paşa’nın kabri Üsküdar’da Tunusbağı’ndadır.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, III, 80; Danişmend, Kronoloji, V,
211; Haskan, YBÜ, I, 148.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
SÜLEYMAN SEYYİD BEY
(1842-1913)
Üsküdar Nuhkuyusu’nda evi bulunan
Osmanlı ressamı.
İstanbul’da doğdu (1842). Babası Kartal Maltepesi eşrafından Hacı İsmail Efendi’dir. Adını aldığı
dedesi Süleyman Ağa sedef kakma sanatında ün
yapmış bir kişiydi. Seyyid Bey, ilk ve orta öğrenimini Maltepe ve Maçka askerî rüştiyelerinde
tamamladı. İdâdî ve Harbiye’deki eğitimi sıra-
sında yaptığı karakalem ve suluboya resimleriyle
hocaları Chirans ve Kess’in dikkatini çekti. Harbiye’deki eğitimini 1862 yılında teğmen olarak
tamamlayıp Sultan Abdülaziz tarafından Paris’te
açılan Mekteb-i Osmanî’ye eğitim için gönderilen Ahmet Ali Bey (Şeker Ahmet Paşa), Ethem
Bey (Paşa), Hâfız Ali Bey (Paşa), Osman Hamdi Bey gibi ilk talebeler arasında yer aldı. Orada
“menâzır”, “resm-i hattî”, “resm-i taklidî”, “resm-i
mücessem” konularında eğitim aldı. Mektebi Osmanî’den sonra L’Ecole des Beaux-Arts’da
Alexandre Cabanel’in öğrencisi oldu. 1870’te
Prusya ordularının Paris’i işgalinin ardından,
1870-1875 yılları arasında bir tarihte yurda döndü. Bir süre Osman Nuri Paşa’nın yardımcılığını
yaptı. Ardından Harbiye’de resim hocası oldu.
Sert mizaçlı, sözünü sakınmaz kişiliği sebebiyle Şeker Ahmet Paşa’yla araları açılmış, öğretmenliğe Kuleli Askerî Lisesi’nde devam etmek
zorunda kalmıştır (1880). 1884’te getirildiği Askerî Tıbbiye İdâdîsi resim öğretmenliği görevine
1910 yılına kadar devam etti. Bu görevi sırasında
bazı okullarda ders nazırlığı, Fransızca ve resim
öğretmenliği gibi görevler üstlendi. İstikbal ve
Osmanlı gazetelerinde yazı ve tercümeleri yayımlandı.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
345
S SÜLEYMAN SEYYİD BEY
Resim sanatında perspektif kurallarının ısrarla
üzerinde durduğundan kendisine “metrologiste” lakabı takılmıştır. Daha çok natürmortlarıyla
tanınan sanatçının “Şebboy”, “Portakal”, “Kavunlu Natürmort”, “Lale ve Fulyalar”, “Karpuzlu,
İncirli Natürmort” resimleri ünlüdür. “Karpuz”
adlı eseri ölümünden sonra, Viyana Sergisi’nde
(1918) yer almıştır. Buna rağmen eğilimi daha
çok manzara resimlerinedir. Üsküdar’da Nuhkuyusu’nda büyük ve ahşap bir evde oturan
sanatçı, “Filozof ” adını verdiği eşeğine binip
Çamlıca, Kısıklı, Bulgurlu, Dudullu, Kayışdağı,
Alemdağ gibi uzak yerlere çalışmaya giderdi.
Üsküdar’ın bu uzak yerleri onun manzara resimlerine konu olmuştur.
Emekli olduktan sonra Üsküdar’dan Sarıyer’e
taşınmış, Edirne’de doktor olan oğlu Cevad’ın
ölüm haberi onu çok sarsmış, 23 Eylül 1913’te
kendisi de hayata gözlerini yummuştur. Sarıyer
Ortaçeşme Mezarlığı’nda toprağa verilen sanatçının Fenn-i Menazır adlı resim sanatına ait eseri ölümüyle yarım kalmıştır.
Kaynakça: S. Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948,
s. 42-46; Ahmet Kâmil Gören, “Süleyman Seyyid Bey”, YYOA,
II, 569; Hüseyin Avni Baloğlu, “Üsküdarlı Ressam Süleyman
Seyyid”, Üsküdar Sempozyumu II : Bildiriler, İstanbul, 2005,
II, 634-640.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
346
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ş
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ŞARDAĞ, RÜŞTÜ
› Rüştü Şardağ
(1917-1994)
Bestekâr, milletvekili, yazar.
Halep’te doğdu (1917). Babası alay kâtibi Elbistanlı Mehmet Atıf Bey, annesi Melek Hanım’dır.
Ailesinin dinî mûsıkîye karşı olan ilgi ve yakınlığı, onun küçük yaşlardan itibaren müzikle
ilgilenmesine sebep oldu. Bu dönemde, Lemi
Atlı’dan istifade etmiş, ayrıca Üsküdar Mûsıkî
Cemiyeti’nde de bulunmuştur.
Ailesi o bir yaşındayken Halep’ten İstanbul’a
gelerek Beylerbeyi’nde Burhaniye Mahallesi’ne
yerleşti. Henüz beş yaşında iken mahalle imamı
Sâmi Efendi’den Kur’ân-ı Kerîm dersi alıp, altı
yaşında hafızlığa başladı. Beylerbeyi Numune
ve Altunîzâde ilköğretim okullarından sonra Paşakapısı’ndaki ortaokulu bitirdi. Lise öğretimini
Trabzon, İstanbul ve Balıkesir öğretmen okullarında tamamladı. Balıkesir Öğretmen Okulu’ndan sonra Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat
Bölümü’nden mezun oldu. Çeşitli okullarda edebiyat öğretmenliği yaptı.
1950’de İzmir Belediyesi yazı işleri müdürü,
1967’de teftiş kurulu başkanı oldu. Belediye başkan yardımcılığına kadar yükselerek buradan
emekliye ayrıldı. Gazete ve dergilerde sanat ve
edebiyatla ilgili yazıları yayımlandı.
İzmir Radyosu’nun kurucularındandır. Elliye yakın şarkı bestelemiştir. Edebiyat sahasında
Vatan, Ömer Hayyam Rubaileri, Allah’a Giden
Yollar, Şair Padişahlar adlı eserlerinden başka
Mustafa Itrî Efendi hakkında da bir incelemesi
bulunmaktadır. Aynı zamanda iyi bir güfte şairidir.
1983’te İzmir milletvekili seçildi. Bir süre de
Kültür Bakanlığı İzmir Devlet Korosu’nda sanat
danışmanlığı yaptı. İzmir’de vefat etti (1994).
Narlıdere Mezarlığı’na defnedildi.
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
347
Ş ŞEKER AHMED PAŞA
Kaynakça: Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları
Ansiklopedisi (ed. Nihat Uzcan), İstanbul 1978, s. 144-145; Ahmet Şahin Ak, Türk Mûsıkîsi Tarihi, İstanbul, ts., s. 208-209;
Avni Anıl, Anılar ve Belgelerle Mûsıkîmiz Sözlüğü, İzmir 1982,
IV, 64-83; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, ts.,
II, 176-177; “Şardağ, Rüştü”, TA, XXX, 212; “Şardağ, Rüştü”,
Müzik Ansiklopedisi, Ankara 1992, IV, 1152-1153; TBMM Albümü: 1920-2010, Ankara 2010, s. 1148.
➢ ALİ YÜCEL YÜRÜK
ŞEKER AHMED PAŞA
(1841-1906)
Batı resim tekniğinde Paris’te eğitim
gören ilk Osmanlı ressamlarından;
Üsküdar’da doğup büyüdü.
348
Üsküdar’da doğdu. Güzel huylu ve hoş sohbet
olduğu için Şeker Ahmed Paşa diye tanınır. Babası Ali Efendi’dir. İlk ve orta öğrenimini Üsküdar’da tamamladı. 1855’te Mekteb-i Harbiyye’ye
girdi. Burada özellikle resim sanatında görülen
üstün yeteneği sebebiyle son sınıfta iken resim
öğretmeni yardımcılığı ile görevlendirildi. Mekteb-i Harbiyye’den mülazım olarak mezuniyeti
sırasında yaptığı bir resmin Sultan Abdülaziz
tarafından çok beğenilmesi üzerine padişahın
emriyle, 1861-1862’de Paris’te başarılı Türk öğrencileri için elçilik bünyesinde kurulan Mekteb-i Osmânî’ye gönderildi. Öğrenim yıllarında
hocalarından Gustave Boulanger ve ardından
Jean-Leon Gerôme’un atölyesinde çalışarak resim tekniğini geliştirdi. Ayrıca Paris Güzel Sanatlar Akademisi’nde resim eğitimine devam
etti. Bu sırada daha çok ressam Courbet’in etkisinde kaldı.
1867’de Sultan Abdülaziz Avrupa seyahati
esnasında, II. Milletlerarası Paris Sanayi Sergisi’nin açılışında Osmanlı pavyonunda sanat
eserlerinin sergilendiği salonda Şeker Ahmed’in
yaptığı, Ahmed Ali Kulları imzalı büyük boy karakalem portresini gördü ve onunla yakından ilgilendi. Şeker Ahmed’in Paris’te yaptığı resimler
1869 ve 1870’te Paris’in milletlerarası sergisinde
teşhir edildi. Bir Türk ressamının bu başarısı büyük ilgi gördü ve Paris sanat çevrelerinde önemli
bir olay şeklinde değerlendirildi. Paris Güzel Sanatlar Akademisi’nde eğitimini tamamladıktan
sonra akademi tarafından üç ay süreyle İtalya’ya
gönderildi. Fransa ile Prusya arasında çıkan savaş yüzünden Mekteb-i Osmânî kapanınca arkadaşlarıyla beraber 1870’te İstanbul’a döndü.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kolağası rütbesiyle Mekteb-i Tıbbiyye resim hocalığına tayin edildi. Bu görevinin yanında Beyazıt, Zeyrek, Kaptan İbrahim Paşa rüşdiyeleriyle
Sultan Ahmed Sanat Mektebi’nde resim ve lisan
öğretmenliği yaptı. Türkiye’de ilk resim sergisini
1873’te Sultan Ahmed Sanat Mektebi’nde açtı.
1875’te Çemberlitaş’ta Dârülfünun binasında
Sultan Abdülaziz’in desteğiyle yerli ve yabancı
ressamların katıldığı ikinci sergisini düzenledi.
Sergi, büyük ilgi görmesi üzerine bir yıl sonra
tekrarlandı.
Kolağası rütbesiyle Sultan Abdülaziz’in yaverliğine tayin edildi. Ayrıca Şehzade Yusuf İzzeddin’in hizmetinde bulundu. 1870-1875 yılları arasında padişahın emriyle Dolmabahçe
Sarayı’nda resim koleksiyonunun oluşumunda
danışmanlık yaptı. Yabancı ressamların tablolarını satın almakla görevlendirildi. Paris’teki
sanat galerileriyle ilişki kurarak günümüzde
bir kısmı İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde
bulunan Yvon, Boulanger, Chaplin, Harpigni-
ŞEKER AHMED PAŞA Ş
rini ortaya koyarak Türk resminin temelini atmışlardır. Sanatlarında genelde tabiat sevgisinin
samimi ve saf bir ifadesi görülür. Ünü Avrupa’ya
yayılan Şeker Ahmed Paşa toplumun değer yargılarına bağlı kalıp daha çok peyzaj ve natürmort
eserler yapmıştır. Tabiatı dikkatle izleyerek uzun
ve ısrarlı bir çalışmanın sonunda tamamladığı
tablolarında ışık-gölge dağılımını ve renklerin
ahengini büyük bir ustalıkla gerçekleştirmiştir.
Eserlerini, tabiatı aynen kopya etme kaygısı gütmeden yeni düzenleme ve yorumlarla yarı empresyonist bir anlayışla ortaya koymuştur. İstanbul Resim ve Heykel Müzesi başta olmak üzere
değişik koleksiyonlarda yer alan eserlerinden
Paris’e gitmeden önce yaptığı “Tepe Üzerinde
Kale” ve “Talim Yapan Erler” naif bir anlayışla
hiçbir sanatçıdan etkilenmeden yaptığı tablolardır. Yine “Orman” ve “Ağaçlar Arasında Karaca” adlı tuvalleri hocası Courbet’yi hatırlatan,
şahsiyetini bulmuş en iyi eserlerinden sayılır.
“Manzara”, “Orman ve Geyik”, “Ormanda Yol”,
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
 Şeker Ahmet Paşa
Şeker Ahmed Paş
otoportresi
› Şeker Ahmed Paşa
natürmort çalışması

es, Daubigny, Gerôme gibi Fransız ressamların
eserlerini saray resim koleksiyonuna kazandırdı.
Saraydaki görevi II. Abdülhamid döneminde devam etti. 1878’de kaimmakam, 1880’de miralay,
1884’te mirliva, 1891’de ferik oldu. 1896 yılından
ölümüne kadar kendisine yabancı misafirlerin
teşrifatçılığı görevi verildi. Yıldız’daki fabrika için
porselen üzerine resimler yaptı. Padişah adına
yabancı devlet adamlarına ve elçilere verilecek
hediyelerin seçimi ve saray sanat elçiliği görevini
yürüttü. Bunun yanında Mercan’daki konağında
bulunan atölyesinde natürmort ve peyzaj resimleri yaptı. 18 Mayıs 1906’da vefat etti. Eyüp’te Sokullu Mehmed Paşa Türbesi yakınına defnedildi.
Altmıştan fazla yerli ve yabancı nişan almıştır.
XIX. yüzyılın başlarında iptidaller (primitif)
diye adlandırılan asker ressamlardan sonra yüzyılın ortalarında Avrupa’da büyük üstatların atölyelerinde sanat eğitimi alan ve aralarında Şeker
Ahmed Paşa’nın da bulunduğu Türk ressamlar,
Türk resminde yeni bir dönem açmış ve eserle-
349
Ş ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH SERMED
“Peyzaj, “Ağaçlık”, “Kendi Portresi”, “Yelkenliler”,
“Orman”, “Ceylan ve Orman” adlı tuval üzerine
yağlı boya tabloları da onun çok başarılı peyzaj
çalışmalarıdır. Rönesans’tan Chardin’e kadar
süren koyu fon üzerinde açık motif geleneğiyle
yaptığı natürmort çiçek ve geniş resimleri Türk
ressamlığının en olgun eserleridir. “Meyveler”,
“Manolya ve Meyveler”, “Natürmort” (Küçüksu
Kasrı), “Natürmort” (Beylerbeyi Sarayı), “Portakallı Natürmort” (Dolmabahçe Sarayı), “Güllü
Natürmort” (Dolmabahçe Sarayı) adlı tuval üzerine yağlı boya tabloları da önemli eserleri arasındadır.
Kaynakça: Sami Yetik, Ressamlarımız, İstanbul 1940, s, 79; S.
Pertev Boyar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti
Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948, s. 41; Celal Esad
Arseven, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts., III, 138-141; Cemal
Tollu, Şeker Ahmet Paşa, İstanbul 1967, s. 2-8; Nüzhet İslimyeli, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi, Ankara 1967, I, 1011 (Daha ayrıntılı bilgi için bk. Muhittin Serin, “Şeker Ahmed
Paşa”, DİA, XXXVIII, 487-488).
➢ MUHİTTİN SERİN
ŞEKERZÂDE SEYYİD FEYZULLAH
SERMED
(ö. 1787)
Karacaahmet’te medfun Osmanlı ilim
ve sanat adamı.
350
Tam adı Şekerzâde Seyyid Feyzullah Sermed
b. Seyyid Mehmed b. Abdurrahman el-İstanbulî’dir. İstanbul’da doğup büyüdü. Tahsiline
babası meşhur hattatlardan Manisalı Şekerzâde
Seyyid Mehmed Efendi’den (ö. 1753) aldığı
temel derslerle başladı; ondan sülüs ve nesih
hatlarını meşk etti, hattatlık icazetini de Ebi’lKâsım Hoca Mehmed Râsim Efendi’den aldı.
İlmiye sınıfına intisap ederek Mustafa Sıdkî b.
Sâlih Kethüdâ’dan (ö. 1769) matematik öğrendi. Bostancı Ocağı’nda müderris oldu ve orada
hüsn-ü hat öğretti. 1777 yılında Selanik kadılığına tayin edildi; bu görevinden mazul iken 5
Kasım 1787’de Üsküdar’da vefat etti. Kabri Karacaahmet’te Şeyh Hamdullah Efendi’nin bulunduğu bölgede ve babasının yanındadır.
Osmanlılarda logaritma sahasında ilk müstakil eseri veren ve logaritmanın girmesini sağlayan Feyzullah Sermed, klâsik matematik geleneğinde eserler vermekle birlikte aynı zamanda
hocası Mustafa Sıdkî ile başlayan modern maÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
tematik geleneğinin de ikinci temsilcisidir. Astronomi, matematik, mûsıkî yanında diğer aklî
ve naklî ilimlerde söz sahibiydi. Edebiyat ile de
meşgul olup Sermed mahlasıyla şiirler yazdı.
Divan’ının yanı sıra astronomi ve matematik
sahasında çok sayıda eseri vardır: Maksadeyn
fî halli’n-nisbeteyn. Matematik ile ilgili genel
bazı bilgilerle başlayan eserin ileri sahifelerinde
rub’u mukantarat aleti hakkında bilgiler bulunur. Osmanlı dünyasında logaritma konusunda
müstakil olarak meydana getirilen ilk eserdir.
Emsiletü’t-telhîs li-İbni’l-Bennâ ve’l-Hâvî li-İbni’l-Hâim; Kenzü’d-dekâik; el-Yevâkît fî Beyâni’lmevâkıt; Mukantarât Cetveli diğer eserleridir. Bu
eserlerin yanı sıra çok sayıda ilmî çalışması bulunmaktadır.
Kaynaklar: Cevat İzgi, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997, I, 232-233, 253-254; Muhittin Serin, Hat Sanatı ve
Meşhur Hattatlar, İstanbul 2003, s. 143–145; İhsan Fazlıoğlu,
“Hendese”, DİA, XVII, 202; a.mlf., “Hesap”, a.e., XVII, 244-271;
a.mlf., “Türkçe Telif ve Tercüme Eserleri”, Kutadgubilig, sy. 3
(2003), s. 151-184; Salim Aydüz, “Feyzullah Sermed (Şekerzade)”, YYOA, I, 460-461; a.mlf., “Şekerzâde Feyzullah Sermed”,
DİA, XXXVIII, 488-489.
➢ SALİM AYDÜZ
ŞEMSİ AHMED PAŞA
(ö. 988/1580)
Üsküdar sahilinde külliyesi bulunan
Osmanlı veziri.
Candaroğulları (İsfendiyaroğulları) Beyliği’ne
mensup olup Bolu’da doğmuştur. Anne tarafından Osmanlı hanedanına da bağlılığı vardır. Enderun’da yetişmiş, bir süre padişah müteferrikalığı yapmış, ava olan merakı yüzünden Kanûnî
Sultan Süleyman’ın yakın çevresine girerek
rikâb ağalıklarında ve Kapıkulu süvari bölükleri
kumandanlığında bulunmuştur. Sipahiler ağası
iken 1553 yılında Nahcivan seferine katılmıştır.
Dönüşte Şam beylerbeyliğine getirilen Şemsi
Paşa daha sonra Rum (Sivas) ve Anadolu beylerbeyliklerinde bulunmuş, 1564 yılında ise Rumeli beylerbeyliğine tayin edilmiştir. Bu sıfatla
Kanûnî Sultan Süleyman’ın Sigetvar seferine
katılan Şemsi Ahmed Paşa bu arada Bobocsa
kalesini teslim almıştır. II. Selim’in cülûsunu
müteakip Sokullu Mehmed Paşa tarafından görevinden alınmış ve bir daha taşra görevlerine
getirilmemiştir. Hoş sohbet olması dolayısıyla
bu padişahın nedimlerinden biri olmuştur.
ŞEREFEDDÎN-İ KÜRDÎ Ş
med Paşa’nın şiirlerinin toplandığı bir Divan’ı ile
Şehnâme-i Sultan Murad (Boston 2003) adlı bir
manzum tarihi vardır. Ayrıca dinî ve edebî nitelikte başka eserler de kaleme almıştır.
 Şemsi Paşa Camii
ve iç görünüşü
› Şemsi Ahmed Paşa
sandukası

Sultan Selim’in vefatından sonra Sokullu tarafından İstanbul’dan uzaklaştırılan Şemsi Paşa,
III. Murad’ın özel davetiyle Bolu’dan getirtilerek
tekrar padişah musahibi olmuştur. Böylece güçlü rakibi Sokullu Mehmed Paşa’ya III. Murad’ın
devlet işlerini eline almasında yardımda bulunmuştur.
Üsküdar’daki mükellef konağında oturan ve
istediği zaman padişahla görüşebilen Ahmed
Paşa, onunla bazı eğlencelere de katılmış, 5 Mart
1580 tarihinde vefat etmiştir. Naaşı Üsküdar’daki külliyesinde yer alan türbesinde defnedilmiştir.
Bir rivayete göre, Sultan III. Murad’ı rüşvet
almaya alıştırarak ecdadı Candaroğulları’nın
intikamını aldığı belirtilen Şemsi Ahmed Paşa,
Rum Mehmed Paşa’dan sonra Üsküdar’da Mimar Sinan’a ikinci büyük külliyeyi yaptırmıştır.
Cami, medrese ve türbeden oluşan külliye 1580
yılında tamamlanmıştır. Bu civarda yaptırdığı
muhteşem konağından ise günümüze bir şey
kalmamıştır. Şemsi Ahmed Paşa yine Üsküdar’da Sultan Murad için bir kasır inşa ettirmiş;
bu arada İstanbul dışında Bolu’da bir külliye,
Gerede’de han, Şam’da ise medrese bina ettirmiştir. Kültürlü bir kişi olduğu nakledilen Ah-
Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, İstanbul, 1976, I, 281292, 386-388; II, 251-254; Haskan, YBÜ, I, 347-352; II, 626627; III, 1242-1244, 1427 vd.; Nimet Bayraktar, “Şemsi Ahmed
Paşa”, Tarih Dergisi, sy. 33 (1982), s. 99-114; Mehmet İnbaşı,
“Şemsi Paşa Vakfiyesi” Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler, İstanbul 2005, I, 182-190; Erhan Afyoncu, “Şemsi Ahmed Paşa”,
DİA, XXXVIII, 527-529.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
ŞEREFEDDÎNİ KÜRDÎ
(ö. 1640)
Üsküdar kadılarından.
Bitlis kökenli olup ilmiyeden yetişmiş ve bir
süre Üsküdar’da kadılık yapmıştır. Menâkıb-ı
Emîr Sultan adlı eserinin bir nüshası Üsküdar’da
Selimiye Kütüphanesi’ndedir. Ayrıca Zübdetü’lmakal adlı bir başka eserinden daha söz edilir.
Şerefeddîn Efendi’nin bir de Tabirnâme’si vardır.
Şiirle de meşgul olduğu rivayet edilir.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, III, 73.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
351
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ş ŞEVKİ BEY
ŞEVKİ BEY


Şevki Bey’in
kkaştepe’deki mezarı
Şevki Bey
(1860-1890)
Şarkı bestekârı, hânende; Nakkaştepe
Mezarlığı’nda medfundur.
352
Fatih’te Kumrulu Mescit’in Pirinççi Sinan mahallesinde doğdu. Tarakçı esnafından Ahmed
Efendi’nin oğludur. Rüştiye öğreniminden sonra
hânende olarak girdiği Muzika-yı Hümâyun’dan
bir süre sonra ayrıldı ve Rüsûmât Nezareti’nde
kâtip olarak çalışmaya başladı. Hayatının sonuna kadar bu görevi sürdürdü. Rindâne bir hayat
yaşadı. 20 Temmuz 1890’da Beylerbeyi’nde vefat
etti. Ertesi gün Kuzguncuk’taki Nakkaştepe Mezarlığı’na defnedildi.
Kendine özgü tavrıyla dönemin önemli hânendeleri arasında yer almasına rağmen Şevki
Bey asıl haklı ününü şarkı bestekârlığıyla yaptı.
İlk mûsıkî bilgilerini Ticaret ve Nâfia Nezâreti kâtiplerinden Necmettin Bey’den aldı. Daha
sonra girdiği Muzika-yı Hümâyun’da özellikle
Hacı Ârif Bey’den faydalandı. Saray fasıllarına
hânende olarak Medenî Aziz Efendi,Hacı Ârif
Bey, Suphi Ezgi, şair Mehmed Hafîd gibi sanatkârlarla birlikte katıldı.
Hacı Ârif Bey’den sonra, Türk mûsıkîsinde
klâsik ekolün en büyük şarkı bestekârı kabul edilir. Çok kısa sürede (bir günde 8-10 beste yaptığı
söylenir) eser bestelemesiyle şöhret bulmuştur.
Hayatının son on yılında yaptığı besteleriyle,
Hacı Ârif Bey şarkı ekolünün günümüze ulaşmasında önemli bir köprü görevi üstlenmiştir.
Otuz yıllık kısa ömründe kendi ifadesiyle 1000’in
üzerinde eser bestelemiş ancak nota bilmeyişi,
nota bilen mûsıkîşinaslar tarafından zamanında
tesbit edilmeyişi gibi sebeplerle şarkılarının büyük bir kısmı kaybolmuştur. Günümüze ulaşabilenlerin sayısı ise ancak 250 civarındadır. Pek
çok makamda eser bestelemesine rağmen uşşak
makamını daha çok sevmiş ve benimsemiş, bu
makamda 200’ün üzerinde şarkı yapmıştır. Ünlü
mûsıkîşinas Zeki Ârif Ataergin’e, neden uşşak
makamında eser bestelemediğinin sorulması
üzerine “Şevki Bey uşşakı mühürlemiştir. Ondan
sonra beste yapılabilir mi?” cevabını vermiştir.
Aşk konusunun pek çok yönüyle işlendiği eserlerinde gelişmiş bir kompozisyon tekniği, sade bir
üslup, lirik ve hüzünlü ifadeler gözlenir.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ Ş
“Gülzâra nazar kıldım virâne misâl olmuş”,
“Zeybeklerle gezer dağlar başında”, “Esîr-i zülfünüm ey yüzü mâhım”, “Kimseler gelmez senin
feryâd-ı âteş-bârına” mısrâlarıyla başlayan uşşak;
“Nedendir bu dil-i zârın figânı” mısrâıyla başlayan rast; “Nedir bu hâletin ey meh cemâlim”,
“Hicrân oku sînem deler” mısrâlarıyla başlayan
hüseynî; “Emel-i meyl-i vefâ sende de var, bende de var” mısrâıyla başlayan bayâtî; “Dil yâresini andıracak yâre bulunmaz”, “Affeyle suçum
ey gül-i ter başıma kakma” mısrâlarıyla başlayan
uzzâl şarkıları, onun çok sevilen eserlerinden bazılarıdır.
İyi bir ud ve lavta icracısı olan Şevki Bey eserlerinin güftelerini daha çok Muallim Naci, Mehmed Sadi Bey, Recâizâde Mahmud Ekrem, Reşad
Paşa, Mehmed Hafîd Efendi gibi şairlerin şiirlerinden seçmiştir. Recâizâde Mahmud Ekrem’in
yazıp Rahmi Bey’in bestelediği “Gül hazin sünbül perîşan bâğzârın şevki yok” mısrâıyla başlayan bayâtî makamındaki şarkının, Şevki Bey’in
ölümü üzerine bestelendiği söylenir. Arkadaşı
Mehmed Hafîd Efendi Şevki Bey’in ölümünden
› Şükrullah Halîfe’nin
hatla yazdığı Cüz-i Ş
Felâk ve Nâs sûreler
sonra, onun bestelediği şarkılarının sözlerini,
Yâdigâr-ı Şevk Yahud Mahsûl-i Tabîat adıyla İstanbul’da neşretti (1308, 1322).
Kaynakça: İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 276-278;
Baki Süha Ediboğlu, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962, s.
127-135; Yılmaz Öztuna, Şevki Bey, Ankara 1988; a.mlf., Büyük Türk Mûsıkîsi Ansiklopedisi, Ankara 1990, II, 355-359;
Sadun Aksüt, Türk Mûsıkîsinin 100 Bestekârı, İstanbul 1993, s.
205-207; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 2000,
I, 611-615; Nuri Özcan, “Şevki Bey”, DİA, XXXIX, 30-31.
➢ NURİ ÖZCAN
ŞEYH MUSTAFA EFENDİ, ÜSKÜDÂRÎ
(ö. 1685)
Üsküdar’da kadılık yapan Aziz Mahmud
Hüdâyî’nin torunu.
İyi bir medrese tahsili gördükten sonra İzmir,
Kayseri, Diyarbekir, Bağdat, Filibe, 1671–1673
yılları arasında Üsküdar, ardından Medine-i Münevvere ve Şam kadısı olmuş ve orada ölmüştür
(1865).
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 519; Sicill-i Osmânî, IV,
403.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
353
Ş ŞÜKRULLAH HALÎFE
ŞÜKRULLAH HALÎFE
(XVI. yy)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Osmanlı hat üstadlarından.
Amasyalıdır. Hayreddin Mar’aşîzâde Şeyh Sinâneddin Yûsuf Efendi’nin oğludur. Küçük yaştan
itibaren Şeyh Hamdullah’ın hizmetinde bulunmuş, aklâm-ı sitteyi öğrenmiş, damadı olmuştur. Üstadı ile beraber İstanbul’a gelmiş, bir hayli
Mushaf-ı Şerif, en’âm, cüz ve kıta yazmıştır. Sahip olamadığımız, yağmalanmış, Osmanlı kültür
mirasından artakalan eserlerinden Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (Hazine, nr. 2230)
Şeyh Hamdullah’ın sülüs ve nesih usullerini takliden yazdığı bir murakka’; yine Topkapı Sarayı
Müzesi Kütüphanesi’nde en’âm-ı şerif (Emanet
Hazinesi, nr. 336) ve Feth sûresi (nr. Y 1144) bulunmaktadır.
Şeyh Hamdullah’ın vefatından sonra onun
makamına geçen Şükrullah Halîfe büyük bir
şöhrete ulaştı. Kendisinden sonra oğlu Pîr Mehmed, Şeyh Hamdullah’ın açtığı çığırın en iyi
temsilcilerindendir.
Talebelerinden Ahmed Fevrî Efendi (ö.
978/1570-71), Fazlullah b. Sefer, Hasan Âftâbî
(ö. 981/1573-74), Seyyid Abdürrahîm b. Abdurrahman el-Muvaffak b. Ahmed (ö. 963/1555),
Abdülkerim Gîsûdar (ö. 1003/ 1594-95), Seyyid
Abdullah Şerîf b. Mustafa (ö. ?), Ali b. Salih (ö.
950/1543-44), Mehmed Münşî b. Bedreddin (ö.
1001/1593), Mehmed b. Ramazan (ö. 979/ 1571),
Mehmed b. Süleyman (ö. ?), Pîr Mehmed b. Şükrullah (ö. 988/1580), Mehmed b. Abdullah (ö.
1025/ 1616), Mustafa b. Nefes (ö. 1011/1602-3),
Şeyh Mustafa Beyânî (ö.1006/1597-98), Seyyid
Yûsuf b. Seyyid Tâcülârifîn (ö. ?) ünlü Osmanlı
hattatlarındandır. Tuhfe’de, Şükrullah Halîfe’nin
950’de (1543-44) hayatta olduğu yazılıdır. Mezarı
Karacaahmet Kabristanı’nda, Şeyh Hamdullah’ın
yanındadır.
Kaynakça: Nefeszâde İbrâhim, Gülzâr-ı Savâb (nşr. Kilisli
Muallim Rifat), İstanbul 1938-39, s. 56; Suyolcuzâde, Devhatü’l-küt-tâb, s. 68; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 226; Osman Fevzi
Olcay, Meşâhir-i Amasya, İÜ Ktp., TY, nr. 9382, s. 93; Hüseyin
Hüsameddin, Amasya Tarihi, Süleymaniye Ktp., Mikrofilm
Arşivi, nr. 3681-3682, XI, 134; Habîb, Hat ve Hattâtân, İs-tanbul 1305, s. 114.
➢ MUHİTTİN SERİN
354
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
T
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
TANER, HALDUN
(1915-1986)
Yaşadığı semtler arasında Beylerbeyi
ve Üsküdar’a ayrı bir önem atfeden
hikâyeci ve tiyatro yazarı.
İstanbul’da doğdu (16 Mart 1915). Devletler
Hukuku profesörü Ahmet Selahattin Bey’le Seza
Hanım’ın oğludur. Hem anne, hem de baba tarafından Beylerbeyilidir. Galatasaray Lisesi’ni
bitirdikten sonra (1935) ekonomi ve siyaset bi-
limi tahsili görmesi için devlet tarafından Almanya’ya gönderildi. Vereme yakalanınca eğitimi yarım kaldı (1938). Tedavisinin (1938-1942)
ardından İstanbul Üniversitesinde Alman Dili
ve Edebiyatı eğitimini, Sanat Tarihi ve Türkoloji
sertifikaları da alarak tamamladı (1950). Sanat
Tarihi bölümünde asistanlık yaptı (1950-1954).
1955’te tiyatro eğitimi için Viyana’ya gitti. Dönüşte İstanbul Üniversitesi’nde sanat tarihi ve
tiyatro dersleri verdi. 1960’ta görevden alındı.
Sanat yönetmenliği yaptı; arkadaşlarıyla Türkiye
Tiyatro Yazarı Derneği (1966), Devekuşu Kabare Tiyatrosu (1967), Bizim Tiyatro’yu kurdu.
Güzel Sanatlar Akademisi’nde tiyatro dersleri
verdi. Yeni Delhi’ye (1970) ve Almanya’ya gitti
(1980). UNESCO’nun kültür komisyonlarında
görev aldı. 7 Mayıs 1986’da vefat etti ve Beylerbeyi Küplüce’deki aile mezarlığında toprağa verildi.
Yazı hayatına Ankara Radyosu için yazdığı
skeçlerle başlayıp (1938-1942) Yedigün (1946),
Yücel, Varlık, Ülkü dergilerinde yayımlanan
hikâyeleriyle devam etti. 1954’te Oyun dergisini çıkardı. Tercüman gazetesindeki Devekuşuna
Mektuplar köşesinde yayımladığı sanat ve kültür
yazılarına (1955-1960) Milliyet’te Pazar Sohbetleri adı altında devam etti (1974-1986).
İronik ve incelikli bir dille yazdığı, toplumsal
satire doğru ilerleyen ve gözlem zenginliğiyle de
dikkati çeken hikâyelerinde evrensel bir boyut ve
sanatı kollayan tutumu hep hissedilir. Hikâye ve
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Haldun Taner
355
T TANPINAR, AHMET HAMDİ
tiyatroları, toplumsal değer yargıları ve bunların
değişim süreci içinde ortaya çıkan çatışmaları
konusu etrafında paralellikler gösterir. Epik bir
hava taşıyan Keşanlı Ali Destanı’nda, gecekondu
hayatı, toplumsal ve ekonomik çelişkileri içinde bir kahramanlık parodisi halinde yansıtılır.
Hikâye ve oyunlarında çoğu zaman geleneksel
halk oyunlarından gelen bir birikim, modern bir
anlatım içinde bir arka plan halinde kendini hissettirir.
Tuş (1951), Şişhane’ye Yağmur Yağıyordu
(1953), Ay Işığında “Çalışkur” (1954), On İkiye
Bir Var (1954) gibi hikâye, Sersem Kocanın Kurnaz Karısı (1971), Gözlerimi Kaparım Vazifemi
Yaparım (1979), Fazilet Eczanesi (1982) gibi
oyunları yanında, Devekuşuna Mektuplar (1960),
Ölürse İse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil (1979),
Düşsem Yollara Yollara (1979) gibi deneme, anı
ve gezi kitapları da bulunmaktadır.
Kaynakça: “Taner, Haldun”, TBEA, II, 939-942, Mustafa Kutlu, “Taner, Haldun”, TDEA, VIII, 221-223; Mustafa Miyasoğlu,
Haldun Taner, Ankara 1988.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
TANPINAR, AHMET HAMDİ
(1901-1962)
Üsküdar izlenimleri eserlerine de
yansımış şair, hikâyeci, romancı ve
deneme yazarı.
356
İstanbul Şehzadebaşı’nda doğdu (19 Haziran
1901). Kadı Hüseyin Fikri Efendi ile Trabzonlu
deniz yüzbaşısı Ahmed Bey’in kızı Nesime Bahriye Hanım’ın oğludur. Babasının görevleri dolayısıyla çocukluğu ve öğrenim yılları çok değişik
yerlerde ve okullarda geçti. İstanbul’da Ravza-i
Maârif mektebinde, Sinop ve Siirt rüştiyelerinde,
Siirt’te bir Fransız misyoner mektebinde, Kerkük
ve Vefa idâdîlerinde okuduktan sonra Antalya
Lisesi’nden mezun oldu. 1918’de yüksek öğrenim için gittiği İstanbul’da önce Baytar Mektebi’ne girdiyse de, ertesi yıl Edebiyat Fakültesi’ne
Türk Edebiyatı öğrencisi olarak kaydını yaptırdı.
Bölümde ders veren Yahya Kemal’in öğrencisi,
sonra da çevresinden ayrılmayan yakınları arasına girdi.
Mustafa Nihat’ın çıkardığı, Yahya Kemal,
Ahmed Haşim gibi önemli şahsiyetlerin yazdığı
Dergâh dergisinde ilk şiirleri çıktı. Fakülteden
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
mezun olduktan sonra Erzurum, Konya, Ankara
liselerinde, Gazi Terbiye Enstitüsü’nde, Kadıköy
Lisesi’nde edebiyat, Güzel Sanatlar Akademisi’nde estetik ve mitoloji dersleri verdi. 1939’da
Edebiyat Fakültesi’nde yeni kurulan Tanzimat
Edebiyatı kürsüsüne profesör olarak atandı.
1943-1946 yılları arasında Maraş milletvekili
olarak TBMM’nde bulundu. Dönem sonunda
bir süre orta öğretim müfettişi ve yine Güzel Sanatlar Akademisi’nde hocalık yaptıktan sonra
Aralık 1949’da tekrar Edebiyat Fakültesi’ndeki
kürsüsüne döndü.
24 Ocak 1962’de kalp krizi sonucu vefat etti.
Mezarı Aşiyan Kabristanı’nda, Yahya Kemal’in
kabrinin yanındadır.
Tevfik Fikret ve Nâmık Kemal antoloji, 19.
Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Yahya Kemal, Beş Şehir deneme, Abdullah Efendi’nin Rüyaları, Yaz
Yağmuru hikâye, Sahnenin Dışındakiler, Mahur
Beste, Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü romanlarını yayımladı. Şiirleri Şiirler adıyla çıktı.
Ölümünden sonra Edebiyat Üzerine Makaleler’i,
TANPINAR, AHMET HAMDİ T
Yaşadığım Gibi denemeleri, Aydaki Kadın romanı, Mektuplar’ı ve Günlükler’i yayımlandı.
Üsküdar’la ilgili izlenimlerini denemelerinde, romanında ve şiirinde dile getirmiştir. “Bir
Gün İcadiye’de” başlıklı şiiri,
“Bir gün İcadiye’de veya Sultantepe’de
Bir beste kanatlanır, birden olduğun yerde
Bir kâinat açılır geniş, sonsuz, büyülü…”
mısralarıyla başlar. “Bursa’da Zaman” dışındaki
bütün şiirleri gibi bunda da somut bir mekân
olarak Üsküdar sadece ilk mısrada kalmıştır.
Ancak nesir yazılarında bu şiir devam eder. Gördüğü veya hatırladığı pek çok varlık karşısında
olduğu gibi Üsküdar’ı anlatırken de eser, meselâ
mimarî değerinden hemen zihnî bir terkibe geçerek sezgi ve empresyon dünyasına açılır.
Huzur romanında romanın erkek kahramanı Mümtaz, Nuran’la olan aşklarını İstanbul’u
ve Boğaz köylerini gezerek yaşar. Üst üste birkaç
gün gezdikleri Üsküdar’ı anlatırken “Üsküdar bir
hazine idi. Bir türlü bitmiyordu” der. Mihrimah
Sultan, Atik Valide, Orta Valide, III. Ahmed’in
annesi Hatice Gülnûş Emetullah Sultan için yaptırdığı Valide-i Cedid Camii’ni gezerlerken bu
dört büyük camiin aşka, güzelliğe hiç değilse annelik duygusuna ithaf edildiğini öğrenen Nuran
Üsküdar’da hakiki kadın saltanatı olduğunu söyler. Rum Mehmed Paşa, Şemsi Paşa camilerini,
Selimiye Kışlası’nın etrafını da dolaşırlar.
“Türk İstanbul” denemesinde ise şehrin birçok semti gibi Üsküdar’ı da ağaçsız, ufuksuz
apartmanlarla dolma tehlikesi beklediğinden
endişelerini anlatır.
Üsküdar’a Beş Şehir’de daha geniş yer ayıran
Tanpınar Valide-i Cedid Camii’ni, etrafında,
içinde ve türbesinde geçirdiği bir akşam saatini
uzun uzun tasvir eder ve devrinin en güzel eseri olarak gösterir. Türk İstanbul’un yine en güzel köşelerinden biri olarak gördüğü Atik Valide
Camii’ni ve çevresini tasvir ederken onu Yahya
Kemal’in şiiriyle tanıdığını da ilâve eder. Şeyh
yokuşundan inerken Şemsi Paşa (Ayazma) Camii onu başka bir zaman çerçevesine sokar. Sultantepe’deki Abdülbaki Camii’ni, Karacaahmet’e
BİR GÜN İCADİYE’DE
Bir gün İcadiye’de veya Sultantepe’de,
Bir beste kanatlanır, birden olduğun yerde
Bir kâinat açılır geniş, sonsuz, büyülü,
Bugünün rüzgârında yıkanan mazi gülü
Dağılır yaprak yaprak hayâlindeki suya
Bir başka gözle bakarsın ömür denen uykuya...
(…)
—Ahmet Hamdi Tanpınar
357
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
T ABDURRAHMAN
İSTANBUL
..........
Fakat bu değişiklik daha derinlere gider; saatlerin manzarası gibi insanların çalışma şekli ve tembellikleri, düşünce ve yeisleri de bu yerlerde birbirinden başkadır.
Beyoğlu, hamlesi yarı yolda kalmış Paris taklidiyle hayatımızın yoksulluğunu hatırlatırken; İstanbul, Üsküdar semtleri kendisine yetebilen bir değerler dünyasının
son miraslarıyla, biz farkında olmadan içimizde bir ruh bütünlüğü kurar, hulyalarımız, isteklerimiz değişir. ...
..........
Üsküdar’da, güzelliğini Yahya Kemal’den tanıdığımız Eski Valde Camii Sinan’ın son
eserlerindendir. Yahut hiç olmazsa plan ve ilk inşaat onundur. Bu cami ve etrafı,
hayrata yapılan ve manzarayı bir tarafından kapayan ilavelere rağmen hâlâ Türk
İstanbul’un en güzel köşelerinden biridir. Bu camide semt ile çok iyi anlaşan bir
kendi içine çekiliş vardır. Cami, İkinci Selim’in çok sevdiği karısına bir hediyesidir.
Fakat saltanat âdâbı karısının adını söylemeye mâni olduğu için, ondan “Ferzand-i
haddarât ilâ-âhirihî dâmet ismetühâ cânibinden Üsküdar’da binâ olunacak” diye
bahseder. Bu hicabı beğenmemek kabil değil. İkinci Selim, “kıdvetü’l-emâcid ve’lekârim Sinan zîde mecduhû” diye onu över. Bâki, Sokulu, Sinan, Piyale Paşa, Kılıç
Ali Paşa, Hüsrev Paşa: İşte bu fâni dünyada babasından İkinci Selim’e kalan miraslar.
..........
358
Üsküdar’da Şeyh yokuşundan bir akşam saatinde inen adam, yalnız Ayazma Camii’ni uzak ışıkta görmekle başka bir zaman çerçevesine girebilir. Sultantepe’deki
Abdülbaki Camii bu cazip köşe-lerdendir. Kitabesinden ve eski iki mezarından
başka anılacak hiçbir şeyi olmayan bu küçük cami, sadece o tepede bulunduğu,
Karacaahmed’e kadar bütün manzara kendisine bağlandığı için güzeldir. Serviler
caddesinin çok eski İstanbul sokağından geçerek bu camiin küçük bahçesine çıkan
insanın kendisini bir keşifle dolmuş bulmaması kabil değildir. Kimdir bu AbdülÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ABDURRAHMAN T
baki Efendi? Semt halkı onu, Aziz Mahmud Hüdayî’nin damadı olarak tanıyorlar.
Fakat hiçbir yerde izini bulmak mümkün değildir. Ne çıkar, ibadetine seçtiği yer ve
adı duruyor. Benim gibi geçmiş şeyleri sevenler ara sıra oraya gidecekler ve bahçesinde açan yediveren gülünü koklayacaklar, komşusu büyük ceviz ağacının altında
oynayan kızların tatlı şamatasını dinleyecekler.
..........
Merkez Efendi’ye zamanın yaptığı azizliği, Birinci Ahmed devrinin belki hükümdar
kadar nüfuzlu olan mânevî saltanatı Aziz Mahmud Hüdayî Efendi’ye İkinci Mahmud’dan başlayan devrin hürmeti yapar. Üsküdar’da Doğancılar’ın biraz altındaki
Aziz Mahmud Hüdâyî külliyesi Tanzimat mimarîsinin zevksizliğine en büyük misaldir. Kış bahçesi kılıklı camekânlarıyla, karşısındaki kadîm eserler müzesi taklidi
bina ile Bursalı Üftâde’nin müridi Aziz Mahmud Efendi’nin ne münasebeti vardır?
Bu binalar ikinci imparatorluk devrinin o meşhur arması gibi her ruh ve manaya
yabancı kalıplardır. Ben Aziz Mahmud Hüdayî Efendi’yi, Sultan Ahmed Camii’nin
temelleri arasında ta-hayyül ediyorum. Zaman zaman benim için oradan çıkar ve
hiçbir hikmetin teselli edemeyeceği bir hüzünle o çok sevdiğim beytini tekrarlar:
Günler gelip geçmekteler,
Kuşlar gibi uçmaktalar.
Evet, günler gelip geçtiler. Fakat zamana sevgi ve inançlarının izini geçirenler hâlâ
aramızdalar; adları ve hayatları bize manevî ufuk oluyor. Artık Sümbül Sinan’dan
dünya işlerimiz için medet ummuyoruz; fakat onu ve benzerlerini hayat karşısındaki durumlarıyla seviyor ve övüyoruz. ...
..........
...Fakat benim en sevdiğim, Küçük Çamlıca’da, altından Avcı Mehmed devrinin
bir çeşmesi akan settir. Bu ilhamlı taraçanın Marmara’ya bakan tarafında güneşin altında benekli bir hayvan sırtı gibi kabaran Çifte Kartal Sokağı vardır. Bu adı
nereden vermişler? Acaba Dördüncü Mehmed’in av merakının bir yadigârı mı?
Yoksa aynı hastalığa tutulmuş bir başkasından mı geliyor? Yoksa sadece tesadüfün
bir cilvesiyle mi bu çeşme ile sokak birleşiyorlar? Şurası var ki Dördüncü Mehmet
Çamlıca’yı seviyordu ve bu namazgâhın civarında köşk, hattâ bir de cami yaptırmıştı. Hal’inden evvelki sıkışık günlerde bu tarafta avlanmıştı.
..........
... Filhakika Tanzimat’ın getirdiği şahsî emniyet ve müsavat fikri, sultan hanımların ve vezirlerin genişleyen hayatları, bilhassa Kırım muharebesinden sonra Mısır
hanedanının İstanbul’a yaz için gelişleri, yalı, köşk yaptırmaları, koruları tanzim
ettirmeleri, Boğaz’ı ve Çamlıca’yı değiştirir.
Üsküdar açıkları, lodoslu akşamın suda kurulmuş malikânesi olmaya başlamıştı.
Sanki Kızkulesi’nden Marmara açıklarına kadar denizin altına, su tabakalarının
arasına yer yer, iyi dövülmüş bir yığın mücevher parıltısından geçirilmiş bakır levhalar döşenmişti. Bazen bu bakır levhalar suyun üstünde yüzüyor, âdeta mücevher
sallar yapıyor, bazen de primitif ressamlarda, mağfiretin timsali ışığın kaynaştığı
derinlikler gibi hasretle, bir hakikate yükseliş arzusu ile dolu, büyük ve kıpkırmızı
uçurumlar açıyordu.
—Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir’den
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
359
T TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ
 Hamdullah Suphi Tanrıöver
kadar bütün manzaraya hâkim olduğu için sever.
İstanbul çeşmelerinin haznelerinin bazan küçük
bir seyir seddi oluşturmalarından bahsederken
Çamlıca’yı ve buradaki Avcı Mehmed devrinin
çeşmesini de unutmaz.
Şairin Valide-i Cedid Camii hakkındaki izlenimlerine eklenecek bir cümle daha kalmıştır.
Tanpınar onu Türk medeniyetinin muhteşem
bir yükselişi olarak benimsediği XVII. yüzyılın
sonunu temsil eden muhteşem bir kapı olarak
düşünür.
Kaynakça: M. Orhan Okay, Bir Hülya Adamı: Ahmet Hamdi
Tanpınar, İstanbul 2010.
➢ M. ORHAN OKAY
TANRIÖVER, HAMDULLAH SUPHİ
(1885-1966)
Çocukluk yıllarına ait Çamlıca ve
civarında geçmiş unutulmaz hâtıraları
olan ünlü Türk hatibi ve siyaset adamı.
360
İstanbul’da dünyaya geldi (1885). Maârif Nâzırı
Abdüllatif Subhi Paşa ile Kafkasya’dan getirilmiş
bir Çerkez kızı olan Ülfet Havva Hanım’ın oğludur. Çocukluk yılları büyükbabası Sâmi Paşa’nın
Çamlıca’daki köşkü ile babasının Fatih-Horhor’daki konağında geçti. İlk tahsilini Altunîzâde
ve Numûne-i Terakkî idâdîlerinde yaptı, daha
sonra Galatasaray Sultânîsi’ni bitirdi (1904).
Bir süre Reji İdaresi Tercüme Kalemi, Defter-i
Hakânî Mektûbî Kalemi ile Şehremaneti Tercüme Odası’nda çalıştı (1905-1907). Daha sonra
Dârülmuallimîn’de ve Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’nde çeşitli dersler verdi.
II. Meşrutiyet’ten sonra kurulan Türk Derneği, Türk Yurdu Cemiyeti, Türk Ocağı ve Türk
Bilgi Derneği’nin faaliyetlerine de katılan Hamdullah Suphi, uzun süre Türk Ocakları başkanlığı yaptı. İstanbul’un işgali üzerine Ankara’ya
geçerek fiilen Millî Mücadele’ye katıldı. Büyük
zaferden sonra Antalya mebusu olarak TBMM’e
girdi; aynı yıl Maârif vekilliğine getirildi. Bu sırada Mehmet Âkif ’in yazdığı “İstiklâl Marşı”nın
TBMM tarafından millî marş olarak kabul edilmesi için özel bir çaba sarfetti. 1931-1939 yılları
arasında Bükreş büyükelçiliği yaptı. Daha sonra
İstanbul ve İçel milletvekili seçildi (1943-1946).
1950’de DP listesinden bağımsız Manisa milletvekili, 1954’te İstanbul milletvekili oldu. 1957’de
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Hürriyet Partisi adayı olarak girdiği seçimi kaybedince politikadan uzaklaşıp Horhor’daki konağa çekildi. 19 Haziran 1966’da vefat etti; mezarı Merkezefendi Kabristanı’ndadır.
Gençlik yıllarında daha çok hamasî manzumeler kaleme alan Hamdullah Suphi, 1909’da
Fecri Âtî topluluğuna da katılmış, ancak Ahmet
Haşim ile Yahya Kemal’in edebiyat ortamına
hâkim olması üzerine şiiri bırakmıştır. O daha
ziyade Türk Ocağı başkanı olarak Türkçülük ve
milliyetçilik meselelerinde önemli çalışma ve konuşmalarıyla tanınmış, Cumhuriyet’ten sonraki
yıllarda yeni Türkiye’yi ve Cumhuriyet inkılâplarını övücü konuşmalarıyla geniş halk kitlesi üzerinde etkili olmuştur.
Bir kısım yazılarında büyük bir hasretle
Çamlıca ve civarında annesiyle birlikte geçirdiği
çocukluk günlerine duyduğu özlemi dile getirdiği görülür.
En tanınmış eserleri arasında çeşitli makale
ve hitâbelerinden meydana gelen Dağ Yolu (2 c.,
TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN T
› Şerif Muhittin uduyla
1928, 1931) ile Günebakan (1929) ve Anadolu
Millî Mücadelesi (1946) gelir.
Kaynakça: İsmail Hikmet (Ertaylan), Türk Edebiyatı Tarihi,
Bakü 1926, IV, 253-270; Mustafa Baydar, Hamdullah Suphi
Tanrıöver ve Anıları, İstanbul 1968; Fethi Tevetoğlu, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ankara 1986; Türk Kültürü (H. S. Tanrıöver özel sayısı), IV/45, Ankara 1966; Türk Yurdu (H. S. Tanrıöver özel sayısı), VI/2, Ankara 1967.
➢ ABDULLAH UÇMAN
TARGAN, ŞERİF MEHMET MUHİTTİN
(1892-1967)
Çamlıca doğumlu ud virtüozu,
viyolonselist, bestekâr.
Üsküdar’ın Çamlıca semtinde doğdu (21 Ocak
1892). Babası, Osmanlı Devleti’nin son Mekke
emiri, Evkaf nazırlarından ve Meclis-i Âyân 2.
Reisi Ali Haydar Paşa, annesi Sabiha Hanım’dır.
Özel dersler alarak, üniversite yıllarına kadar öğrenimini sürdürdü. Dârülfünun Hukuk Fakültesi ve Edebiyat Fakültesi’nden mezun oldu. Babasının görevi sebebiyle bir süre Şam’da bulundu.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra ailesinin hayat şartları zorlaştı. 1924’te babasının vasıtasıyla gittiği
New York’ta sekiz yıl kaldı, mûsıkî çevreleriyle
tanıştı ve tanındı. İstanbul’a dönüşünden iki yıl
sonra Irak Hükümeti’nin daveti üzerine Bağdat
Konservatuvarı’nı kurdu, orada yöneticilik yaptı, viyolonsel ve ud dersleri verdi. Bu kurumun
bir süre sonra Güzel Sanatlar Akademisi’ne dönüştürülmesini takiben heykel ve tiyatro bölümlerini açtı. 1948’de Bağdat’tan döndükten sonra
İstanbul Belediye Konservatuvarı İlmî Kurul
Başkanlığı’na getirildi, 3 yıl sonra sağlık nedenleriyle istifa etti.
13 Eylül 1967’de Etiler’deki evinde vefat etti ve
Zincirlikuyu Mezarlığı’na defnedildi.
Türk mûsıkîsinin yetiştirdiği en büyük ud
virtüozlarından olan Targan’a, küçük yaşlarda,
diğer derslerine engel olacağı endişesiyle mûsıkî
dersi aldırılmadı. On üç yaşlarında kendi kendine ud çalışmaya başladı. 1906’dan itibaren ciddî
olarak viyolonsel, solfej, armoni ve piyano dersleri aldı. Bu arada Rauf Yektâ Bey’den Türk müziği nazariyatı, Ali Rifat Bey’den (Çağatay) önemli
fasıllar, Zekâizâde Hâfız Ahmed Efendi’den (Irsoy) usul ve makam öğrendi.
Amerika’da kaldığı ilk 4 yılda kendine çevre oluşturmaya çalıştı, viyolonselini geliştirdi.
1928’de New York’un ünlü müzik holü “Town
Hall”de verdiği ud ve viyolonsel resitalleriyle
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
361
ÇAMLICA’DAKİ KÖŞK
(…)
Akif, Şerif Muhiddin’in Çamlıca’daki bu köşküne mesut olmaya gidiyordu:
“Ceddi muazzamınızın mukaddes namına yemin ederim ki hayatımda muhalled,
maddiyattan mü-cerred bir zevk duydumsa onu sizinle geçen âlemlerimde duydum.”
Yüzünde Biblique devirlerin mümtaz hususiyetiyle, sivri ve kumral sakalıyla Şerif
Muhiddin, Akif ’in tabiriyle:
- Tıpkı Hazreti İsa!
idi. Ve Çamlıca’daki köşkte “Hazreti İsa’nın udunu, viyolonselini, Akif, gözerini kapar, ibadet yüzüyle dinlerdi. Ve bu udun karşısında uykusuz kaldığı geceler, Akif
kendini yaşamış sayıyordu; bu mızrabın ucundan gönül yangınları uçuyordu:
Kanar, yanar gibi yüzlerce bülbülün kalbi,
O perde perde tüten mevha neydi yarabbi!
***
Akif ’in seciyesinin bir tarafı da birine karşı duyduğu hayranlığı dostlarıyla paylaşmak istemesiydi. Bütün sevdiklerini Çamlıca’ya taşıyordu ve Şerif Muhiddin’in
uduna onların da şaştığını gördükçe seviniyordu. (Akif ’in saadeti böyle şeylerdi.)
(…)
***
Fakat Şerif Muhiddin’i Akif ’le beraber dinlemek güçtü. Onun udunu dinlerken aksırırsanız, Akif, nezle olduğunuza kızardı. Bir gece, Çamlıca’daki bu köşkte, benim
öksürüğüme öfkelendi: “Şerif Muhiddin, Itrî’nin segâh bestesini çalarken insan hiç
öksürür mü?” gibi gözlerle yüzüme baktı. Bu besteyi Akif ’in ne kadar sevdiğini bildiğim için kabahatli bir yüz takındım. Fakat Şerif Muhiddin’in zaptedemediği kısa
kahkaha Akif ’in gözlerini tadil etti ve fırtına Akif ’in de gülmesiyle bitti.
***
Çamlıca’daki bu köşkte hayatın dünyevî tarafı bitiyor. Akif kendini manevî bir dağda buluyordu. Şerif Muhiddin’in babası Şerif Ali Haydar Paşa’nın nurani yüzünde
peygamber vardı. Sonra bu köşkteki bu peygamber torunları hepsi sanatkârdı: Şerif Muhiddin’in kardeşi Abdülmecit keman çalıyor, amcası Şerif Cafer Paşa hususî
atölyesinde ud yapıyor, İngilizce bilen Şerif Muhiddin de sadece ud çalmıyor, Byronlar’ı, Shelleyler’i anlatıyordu..
Köşkte Akif ’in ruhunu bir el gibi okşayan güzel bir sessizlik vardı. Burada muhavere bile sanki kımıldayan bir sukut parçasıydı. Bu sessizliği bir mucize dağıtıyordu:
Şerif Muhiddin’in udu:
Sonra bu köşkün necip bir kimsesizliği vardı: Bu bina ev sahibinin miydi, misafirlerin mi, belli değildi. Akif ’in azâde ruhu burada misafirlikten rahatsız olmuyordu.
Bu köşke Avrupa’dan bir aralık Godowski misafir gelmişti. Akif, o zamanlar Şerif
Muhiddin’le tanışıp da Godowski’yi dinleyemediğine yanıyor, onun başkalarından
çalış farkını anlatmasını Şerif Muhiddin’den rica ederek bu mahrumiyetinin acısını
azaltıyordu.
***
Bu köşke her cumartesi bir keman virtüozu geliyordu: Senelerden beri İstanbul’da
yerleşen Macarlı Charles Berger.
Bir cumartesi bu köşkte Berger’le tanışan Akif onun kemanını gözlerini kapayarak
dinledi. Berger, Türk şairinin vecdini mübalâğalı bir nezaket sanmıştı. Fakat “gözleri kapalı adam” öbür cumartesi, Çamlıca’daki köşke Berger’den bir ricada bulunmaya geldi:
- Geçen hafta Bach’ın “Chaconne”unu çalmıştınız; yine lütfetmez misiniz?
Macarlı keman virtüozunun gözleri hayretle açıldı: “Nasıl! o kadar beste içinde bu
Türk şairi, Bach’ın, “Chaconne”unu mu beğeniyordu.? Melodileri süsten âri olan,
sanatı, sadelikte olan mimarîsi âbi-de olan parçayı mı?”
Ve o cumartesinden sonra Türk şairi ile Macar virtüozu bir sanat vatandaşlığı içinde birbirlerini sevdiler.
—Midhat Cemal, Mehmet Âkif’ten
T TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD
Boston ve Detroid gibi pek çok şehirde verdiği
resitaller özellikle basında önemli sanat olayları
olarak değerlendirildi. Viyolonseldeki başarısının yanı sıra, bu sazın kazandırdığı batı tekniğini udda uygulayarak kendi üslûbunu meydana
getirdi.
Amerika’dan döndükten sonra, bazı hayır
kurumları yararına verdiği konserler dışında
hiçbir toplu mûsıkî icrâsında yer almadığı gibi
hiçbir sanatkâra da eşlik etmemiştir.
Şerif Muhittin her ne kadar virtüozluğuyla
şöhrete ulaşmış olsa da, bestekârlık onun önemli
bir yönüdür. Bestelediği 25 eser arasında sadece
3 tanesi şarkı formunda olup diğerleri saz eseridir. “Kapris”, “Koşan Çocuk”, “Kanatlarım Olsa
İdi” onun orijinal ud etüdlerindendir. Onun
hüzzam, uşşak, dügâh ve ferahfezâ saz semâileri,
bu formun seçkin eserleri arasındadır.
Arapça, Farsça, İngilizce ve Fransızca’yı iyi
derecede bilirdi, portre ve peyzajda önemli bir
ressamdı. Edebiyat ve sanat dünyasında hatırlı
dostları vardı. Kendisine “hocam” diye hitap ettiği, Çamlıca’daki köşkünde yapılan haftalık mûsıkî toplantılarının müdavimlerinden olan şâir
Mehmet Âkif Ersoy, ünlü Safahât’ın “Gölgeler”
adlı bölümünü Şerif Muhittin’e ithaf etmiş, ayrıca Rızâ Tevfik Bölükbaşı bazı manzumelerinde
kendisini konu edinmişti. Yazdığı Ud Metodu,
vefatından sonra basılabilmiştir (İstanbul 1995).
Kitapları, tabloları ve notaları vasiyeti üzerine karısı Safiye Ayla tarafından Süleymaniye
Kütüphanesi’ne bağışlanmıştır.
 Abdülhak Hâmid
Kaynakça: Mithat Cemal (Kuntay), Mehmet Âkif, İstanbul
1939, s. 217-220; İbnülemin, Hoş Sadâ, İstanbul 1958, s. 271274; M. Hakan Cevher, Şerif Muhittin Targan, Hayatı-Besteciliği-Eserleri, İzmir 1993; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi,
Ankara, 2000, II, 220-222; Mehmet Güntekin, “Targan, Şerif
Muhittin”, DBİst.A, VII, 210; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Musikîsi Ansiklopedisi, Ankara, 1990, II, 377-378.
➢ NURİ ÖZCAN
TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD
(1852-1937)
Çocukluk yıllarının bir kısmı
Çamlıca’daki köşklerinde geçen ünlü
Türk şairi.
364
Büyükbabası Abdülhak Molla’nın Bebek’teki yalısında doğdu (2 Ocak 1852). Müverrih Hayrullah Efendi ile Münteha Nasib Hanım’ın oğludur.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Önce Bebek Köşk Kapısı’ndaki mahalle mektebine, daha sonra Hisar Rüşdiyesi’ne devam
etti. Aynı zamanda Evliya Hoca ile Hoca Tahsin Efendi’den özel dersler aldı. On yaşlarında
ağabeyi ve hocasıyla birlikte Paris’e gitti (1863).
İstanbul’a döndükten sonra bir süre Bâbıâli Tercüme Odası’nda çalıştı. Tahran’a elçi tayin edilen
babasıyla birlikte İran’a gitti; ancak babasının
orada âniden ölümü üzerine, ailesiyle birlikte İstanbul’a döndü (1866). Maliye Mühimme
Kalemi ile Şûrâ-yı Devlet ve Sadâret Mektûbî
Kalemi’nde çalışırken Ebüzziya Tevfik, Sami
Paşazâde Sezai, Recâizâde Ekrem ve Mizancı
TARHAN, ABDÜLHAK HÂMİD T
ÇAMLICA’DA BİR TÜRBE
Yer semâya, vakt ise şâma yakîn,
Bir havâ-yi sümbülî, manzar hazîn.
Şehrin en yüksek civarında idim,
Bundan eflâke yakin bir yer didim.
Arzın üstünde, cihanda müştehir,
Şehrimiz ulviyet-i mevkîce bir.
Şehrimizde Çamlıca, en hoş tepe,
Gezdiğim yer, onda en son mertebe.
Kim onun da dahilinde üç çınar,
Bir de bâb-ı adem, yani mezar.
Kimse meftun olmamış bir makbere.
Makber olmaktır mukadder her yere.
Türbe yok, mevcud lâkin türbedar
En güzel mevkîde sâkin türbedar.
Dahilinde âlem-i mehtablar,
Hem-dem olmuş mestler, hem-hablar.
Bûseler, agûşlar, cûş u huruş
Handelerle, nâralarla ayş ü nûş,
Dâhilen divân-ı işret pür-cünûn.
Hâricen divâr-ı hayret pür sükûn
—Abdulhak Hâmid Tarhan
Murad gibi devrin tanınmış edebiyatçılarıyla
tanıştı. 1874’te Pîrîzâde ailesinden Fatma Hanım’la evlendi. 1876’da Paris büyükelçiliği ikinci
kâtipliğine tayin edildi. Bu sırada yayımladığı
Nesteren piyesi dolayısıyla görevine son verildi (1878). 1881-82’de Poti ve Golos, daha sonra biraz da eşinin hastalığı dolayısıyla Bombay
şehbenderliği yaptı. Eşi burada daha da kötüleşince geri dönmek üzere yola çıktı, ancak Fatma
Hanım yolda Beyrut’ta vefat etti (Nisan 1885).
Eşinin vefatı üzerine kırk gün gibi kısa sürede
yeni Türk edebiyatının en önemli eserlerinden
biri olan Makber’i yazdı. 1886’da Londra sefareti
başkâtipliğine tayin edildi. 1890 yılında orada
Nelly Clower’la evlendi. Burada kaleme aldığı
Zeynep piyesi sakıncalı görülerek İstanbul’a çağrıldı; bazı nüfuzlu dostlarının araya girmesiyle,
herhangi bir eser yayımlamamak şartıyla görevine iade edildi.
O da verdiği söz uyarınca, birkaç manzume
dışında, II. Meşrutiyet’in ilânına kadar herhangi
bir eser yayımlamadı. 1906’da Brüksel elçiliğine
tayin edildi. 1911’de Nelly Hanım’ın ölümü üzerine, Brüksel’de kendisinden çok genç olan Lüsyen Hanım’la evlendi. 1912 yılında diplomatik
görevine son verildi; 1914’te Âyan Meclisi’ne âza
seçildi, 1918’de Meclis’in lâğvedilmesine kadar
bu görevde kaldı. Mütareke sırasında Viyana’ya
gitti ve savaş süresince orada sefalet içinde yaşamak zorunda kaldı. Büyük zaferin kazanılması
üzerine İstanbul’a döndü; kendisine “hidemât-ı
vataniye” faslından maaş bağlandı; Maçka Palas’ta ikametine bir daire tahsis edildi; 1928’de
İstanbul milletvekili seçildi. 13 Nisan 1937’de
hayata gözlerini yumdu; resmî cenaze töreniyle
Zincirlikuyu’da Asrî Mezarlığa defnedildi.
Şekil ve muhteva yönünden Türk şiirinin yenileşmesinde büyük bir rol oynayan ve daha hayattayken “Şâir-i âzam” sıfatıyla şöhret kazanan
Abdülhak Hâmid, gerek şiirleri gerekse tiyatro
eserleriyle kendinden sonra gelen genç edebiyatçıların yetişmesinde büyük rol oynamıştır. Sahrâ adlı eseriyle Türk şiirine romantizmi getiren
Abdülhak Hâmid, Garam, Makber, Ölü ve Hacle
ile de hayat, ölüm, âhiret, ruh ve hayatın anlamı
gibi ontolojik problemler etrafından metafizik
düşüncenin sınırlarını zorlamıştır.
Sahne tekniğine pek uymayan tiyatro eserleÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
365
T TARHUNCU AHMED PAŞA
rinde ise daha ziyade Hint ve Âsur gibi eski çağlar tarihi ile İslâm ve Türk tarihine ait konular
ön planda gelmektedir. Biraz da yaşadığı devrin
şartları dolayısıyla Duhter-i Hindû gibi egzotik,
Liberte gibi alegorik tarzda iki piyes de kaleme
alan Abdülhak Hâmid’in tamamı trajedi tarzındaki oyunlarında büyük ölçüde Racine, Corneille ve Shakespeare’in etkisi dikkati çeker.
Abdülhak Hâmid’in çocukluk yıllarının bir
kısmı büyükbabasının Büyük Çamlıca’daki köşkünde geçmiştir. Bir ara, Çamlıca’nın en güzel
yerindeki köşke el koymak isteyen devrin padişahından kurtarmak üzere köşkün bahçesine açılan boş bir mezar, küçük yaştaki Hâmid’i
uzun süre meşgul etmiş, hattâ onun eserlerindeki ölüm sabit fikrini bu boş mezara bağlayanlar
bile olmuştur. Komşu köşkte oturan Maârif Nâzırı Sâmi Paşa’nın oğlu Sâmi Paşazâde Sezai ile bu
köşkün bahçesinde unutulmaz güzel günler geçiren Hâmid’le Sezai’ye Sami Paşa zaman zaman
yine burada ders vermiştir. Abdülhak Hâmid
ve Sâmi Paşazâde Sezai yıllar sonra birbirlerine
yazdıkları mektuplarda köşklerin bahçesinde geçirdikleri çocukluk günlerini büyük bir hasretle
anmışlar, ayrıca Abdülhak Hâmid hâtıralarında
buradaki köşkün hikâyesini de uzun uzadıya anlatmıştır. Abdülhak Hâmid’in ayrıca “Çamlıca’da
Mu’tekif İken” adıyla 1926 yılında yayımladığı
bir de şiiri vardır.
Yukarıdakiler dışında en tanınmış eserleri
şunlardır: Belde, Vâlidem, Mâcerâ-yı Aşk, Târık,
Eşber, Zeynep, İlhan, Turhan, Sardanapal. Abdülhak Hâmid’in şiirleri dört, tiyatroları eserleri
de yedi cilt halinde İnci Enginün tarafından topluca yayımlanmıştır.
Kaynakça: Rızâ Tevfik, Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı
Felsefiyesi, İstanbul 1918; İsmail Hikmet Ertaylan, Abdülhak
Hâmid, İstanbul 1932; İbnülemin, SATŞ, İstanbul, 1988, I,
544-555; Fevziye Abdullah Tansel, Hususî Mektuplarına Göre
Nâmık Kemal ve Abdülhak Hâmid, Ankara 1949; Kaya Bilgegil,
Abdülhak Hâmid’in Şiirlerinde Ledünnî Meselelerden: Allah,
Ankara 1959; Gündüz Akıncı, Abdülhak Hâmid Tarhan-Hayatı, Eserleri ve Sanatı, Ankara 1954; A. Hamdi Tanpınar, XIX.
Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1976, s. 500-592; Vefatının 60. Yılında Abdülhak Hâmid Tarhan Sempozyumu Bildirileri-12 Nisan 1997, İstanbul 1998; İnci Enginün, Abdülhak
Hâmid, İstanbul 2001.
➢ABDULLAH UÇMAN
366
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
TARHUNCU AHMED PAŞA
(ö. 1063/1653)
Üsküdar’da medfun Osmanlı sadrazamı.
Saraydan yetişmiş, bir süre bazı sadrazamların
kethüdalıklarını yapmıştır. Diyarbekir ve Mısır
valiliklerinde bulunan Ahmed Paşa, malî meseleleri çözmek üzere İstanbul’a çağrılmış ve
sadrazamlığa getirilmiştir. Bu görevinde devlet
gelir ve giderleriyle ilgili başarılı hizmetlerde
bulunan Tarhuncu, başta saray giderleri olmak
üzere sıkı bir malî politika izlemiş, yolsuzluklara
karşı sert tedbirler almış, bu arada ihdas ettiği
yeni vergilerle her kesimden düşman kazanmıştır. Sonunda çevrilen entrikalarla başı kesilerek
siyaseten öldürülmüştür. Naaşı Üsküdar Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler civarında gömülmüştür.
Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 96-98; Sicill-i Osmânî, I, 217;
Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 404-406; Nazım Poroy, İstanbul’da Gömülü Paşalar, İstanbul, 1947, s. 38.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
TOGAN, AHMET ZEKİ VELİDİ
(1890-1970)
Türkolog, Türk tarihçisi, siyaset adamı;
mezarı Karacaahmet’tedir.
Şimdiki Rusya Federasyonu’nun Başkırt Özerk
Cumhuriyeti topraklarında doğdu (1890). Babası Ahmedşah, annesi Ümmülhayat Hanım’dır.
Hem baba hem anne tarafı eğitimli ve kültürlü
bir aileden gelmektedir. Arapça’yı babasından,
Farsçayı annesinden öğrenmiştir. Eğitimini Kazan’daki Kasımiye Medresesi’nde tamamladı.
Çarlık Rusyası’nın son döneminde Ufa müslümanlarının temsilcisi olarak Duma’ya seçildi
(1916). Bolşevik İhtilali’nden sonra o dönemin
karışık ortamı içinde Rusya’daki Türk topluluklarına bağımsızlık kazandırma çalışmalarına
katıldı. 1919-1920 arası Başkırdistan harp bakanlığına getirildi. 1920’de Başkırdistan devlet
başkanlığına seçildi. Ancak, Sovyet yöneticileri
ile arası açılınca Güney Türkistan’a çekildi. Basmacılarla işbirliği yaptı. Onlarla birlikte Bolşevik Ruslar’a karşı savaştı. 1923’te yurdundan ayrılmak zorunda kaldı. Avrupa’ya gitti. Akabinde
Türkiye’ye geldi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat
TOKAY, MEHMET FEHMİ T
 Zeki Velidi Togan
› Fehmi Tokay
Fakültesi Umumi Türk Tarihi müderrisliğine
atandı (1927). 1932’de görevinden ayrılıp, Viyana’ya gitti. 1935’te İbn Fadlan üzerine yaptığı doktorasını tamamladı. 1939’da Türkiye’ye
dönüp, tekrar İstanbul Üniversitesi’nde göreve başladı. 1944’te Turancılık hareketi içinde
yer alması dolayısıyla on beş ay hapis cezasına
çarptırıldıysa da Askerî Mahkeme kararı bozdu
ve beraat etti. Kapatılmış olan, İslâm Tetkikleri
Enstitüsü’nün yeniden kurulmasını sağladı ve
müdürü oldu (1953).
Üniversiteden emekli olduğu yıl içinde geçirdi-ği bir ameliyat sonrası vefat etti (1970). Karacaahmet Mezarlığı’nda toprağa verildi.
Togan’ın önemli eserlerinden bazıları şunlardır: Türk ve Tatar Tarihi, 1929-1940 Arası Türkistan’ın Vaziyeti, Umumi Türk Tarihine Giriş,
Harezmce tercümeli Muqaddimat al-Adab, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Tarihte
Usul.
Kaynakça: İhsan Işık, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, Ankara 2006, VIII, 3527; İ. Parmaksızoğlu,
“Togan, Ahmed Zeki Velidi”, TA, XXXI, 265; M. Orhan Bay-
rak, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar: 1453-1978, Ankara
1979, s. 204; 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a
Armağan, İstanbul 1950-1955, s. XVI-XXXI; Tuncer Baykara,
Zeki Velidi Togan, Ankara 1989, tür.yer.; Ertuğrul Yaman-A.
Kemal Bolaç-Ahsen Esatoğlu, Türkiye’deki Türk Dünyası, Ankara 1998, s. 125-130; Necmettin Sefercioğlu, Tanıdığım Ünlü
Türkçüler, İstanbul 2005, s. 22-26.
➢ALİ YÜCEL YÜRÜK
TOKAY, MEHMET FEHMİ
(1889-1959)
Üsküdar doğumlu Türk mûsıkîsi
bestekârı.
Üsküdar’da Tabaklar mahallesinde doğdu. Babası Dîvân-ı Muhâsebât murakıbı Hüsnü Bey,
annesi Üsküdar’da Harmanlık Mektebi müdîresi Şâdiye Hanım’dır. Üsküdar’da Ravza-i Terakki
Mektebi, Toptaşı Askerî Rüşdiyesi ve İdâdîsi’ni
bitirdi.1907’de Hendese-i Mülkiyye-i Şâhâne’ye
kaydoldu. Ancak Balkan ve I. Dünya savaşlarının araya girmesi sebebiyle 1920’de mezun olabildi. Daha sonra Kocaeli, Ankara, Bolu, Çankırı, Kütahya ve Trabzon’da Nâfia Vekâleti’nin
çeşitli birimlerinde çalıştı. 1954’te aynı kurumÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
367
T TOPAL RECEP PAŞA
dan müşâvir olarak emekliye ayrıldı. Bir süre İstanbul Belediyesi Fen İşleri Müdürlüğü’nde çalıştıktan sonra vefâtına kadar mûsıkî ile ilgilendi.
28 Haziran 1959’da Fransız Hastahanesi’nde kalp
krizinden vefat etti ve Karacaahmet’teki aile mezarlığına defnedildi.
Fehmi Tokay mûsıkî çevrelerinde, hâfızasındaki zengin mûsıkî birikimi ve bilhassa besteleriyle tanındı. Onun mûsıkîyle ilk tanışması,
evlerinde düzenlenen ve Ali Rifat Bey (Çağatay),
kemânî Aleksan, Kemal Niyazi (Seyhun), kemençeci Salih (Benli), hânende Kaşıyarık Hüsamettin Bey, Ûdî Nevres Bey gibi ünlü mûsıkîşinasların katıldığı toplantılar vasıtasıyla oldu.
Daha sonra babasından mûsıkî dersleri almaya
başladı. 1919’da babasının da hocası olan Yeniköylü Hâdi Bey’den klâsik ve dinî mûsıkî eserleri meşk etti, dinî mûsıkî tavrı öğrendi. Bu arada
dergâhlara devam ederek dinî mûsıkî repertuarını geliştirdi, Rauf Yektâ Bey’den eser meşketti. Ankara Mûsıkî Cemiyeti’ni kurdu ve görevli
bulunduğu yerlerde mûsıkî dernekleri kurarak
pek çok öğrenci yetiştirdi. Şarkılarını çoğunlukla
Nevzat Atlığ, Cüneyt Orhon ve Alâeddin Yavaşça notaya aldı.
Bestelerinde klâsik üsluptan ayrılmadı, güftelerini titizlikle seçerdi. Dinî ve dindışı formlarda
130 civarında eser besteledi, on zamanlı “Türk
Evferi” adlı bir usul terkip etti. Bestekârlıktaki
en verimli dönemi 1941-1945 yılları olmuştur.
“Terket beni artık yetişir sende vefâ yok” mısrâıyla başlayan hicaz, “Geçti bahâr hazân erdi bu
yerde” mısrâıyla başlayan bûselik, “Aşkı seninle
tattı hicranla yandı gönül” mısrâıyla başlayan
hümâyun, “Bitmez tükenmez bu dert ömür diyorlar buna” mısrâıyla başlayan mâhur şarkılarıyla, “Muhammed’den diğer yok vâsıl olmuş
kâbe kavseyne” mısrâıyla başlayan müsteâr durağı ve “Allah diyelim dâim Mevlâ görelim neyler” mısrâıyla başlayan rast ilâhisi sevilen eserlerinden bazılarıdır.
Kaynakça: Sadettin Nüzhet Ergun, Türk Mûsıkîsi Antolojisi, İstanbul 1943, II, 710-711; İbnülemin, Hoş Sadâ, Ankara,
1958, s. 182-183; Mustafa Rona, 20. Yüzyıl Türk Mûsıkîsi, İstanbul 1970, s. 320-330; Yılmaz Öztuna, Büyük Türk Musikîsi
Ansiklopedisi, Ankara, 1990, II, 398-399.
➢ NURİ ÖZCAN
368
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
TOPAL RECEP PAŞA
(ö. 1632)
Doğancılar civarında medfun olduğu
rivayet edilen Osmanlı sadrazamı.
Boşnak asıllı olup, Bostancı Ocağı’ndan yetişmiş, bostancıbaşılık, kapıcılar kethüdalığı, mirâhur-ı evvellik görevlerinde bulunmuş ve bu sırada Sultan IV. Murad’ın kız kardeşi Gevherhan
Sultan’la evlendirilmiştir. 1624 yılında vezirlikle
Karadeniz serdarı olarak bir süre önce Ruslar’ın
eline düşen Azak Kalesi’ni geri almakla görevlendirilmiş, ardında da kaptanıderyalığa getirilmiştir. 1626 senesinde sadaret kethüdası olan
Recep Paşa, beş yıl sonra da sadrazamlığa tayin
edilmiştir.
Bu görevde iken adı bazı entrika ve isyan hareketlerine karıştığından siyaseten öldürülmüştür. Cesedi Üsküdar’da Doğancılar civarında
bir caminin haziresine defnedilmiş; bir rivayete
göre ise denize atılmıştır.
Kaynakça: Hadîkatü’l-vüzerâ, s. 76-77; Hüseyin Ayvansarâyî,
Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, s. 76-77; Sicill-i Osmânî, II,
370; Danişmend, Kronoloji, V, 34; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi,
III/2, s. 384.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
TOPUZLU, CEMİL
(1866-1958)
Üsküdar doğumlu Türk hekimi; İstanbul
belediye başkanlarından.
Üsküdar Salacak’ta, Tırnakçızade Yalısı yanındaki yalıda doğdu (6 Mart 1866). Babası İskeçeli
Topuzlu oğullarından Yusuf Ziya Paşa’dır. “Topuzlu” namı, ceddi Hacı Mustafa’ya Fatih’in topuzunu ve alemini taşıdığı için verilmiştir. Bu zat
İstanbul’da Dârüşşafaka’nın bulunduğu yerdeki
sarayı kışlık konak, Beylerbeyi Sarayı’nın bulunduğu yeri de yazlık olarak kullanıyordu. Beylerbeyi’nde kitabesi bulunan bir çeşmesi vardır.
Üsküdar Paşakapısı Askerî Rüştiyesi’nde ve
bir süre Mekteb-i Sultânî’de (Galatasaray Lisesi)
okuduktan sonra, babasının memuriyeti dolayısıyla gittikleri Şam’da Askerî Rüştiye’den mezun
oldu. Kuleli Mekteb-i Tıbbiye-i Askerî İdâdîsi’ni
(1882) Gülhane’deki Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriyye-i Şâhâne’yi bitirerek yüzbaşı rütbesiyle
diploma aldı (1886). Bir yıl sonra, Sütlüce’deki
TUĞCU, KEMALETTİN T
toplanan Uluslararası Tıp Kongresi’ne birinci
temsilci olarak gitti (1897), II. Abdülhamid’in
özel doktorluğunu yaparak 1905’te müşir rütbesi
aldı.
II. Meşrutiyet’ten sonra rütbesi düşürülünce
askerlikten ayrılıp mesleğiyle ilgili çalışmalara
ağırlık verdi. Tıp Fakültesi’nin Haydarpaşa’dan
İstanbul yakasına taşınmasına muhalefet edip o
sıradaki fakülte reislik (dekan) görevinden istifa etti. 1912-1914 ve 1919-1920 arasında iki defa
İstanbul şehreminliğine atandı. Belediye teşkilatının ıslahı yanında geniş caddelerin açılması,
şehrin planlı büyümesi, dilenciler gibi sorunlara
el attı; Gülhane’yi park şeklinde düzenleyip hizmete açtı. Tıpta olduğu gibi şehircilikte de modern bir anlayışla çalıştı.
İttihat ve Terakki yönetimi ve kısa süreliğine
Nafia Nazırlığı yaptığı Damat Ferit Paşa kabinesiyle olan anlaşmazlıkları sebebiyle aralıklarla
yurt dışında yaşamak zorunda kaldı. 1929’dan
sonra özel bir muayenehane açıp gazetelerde yazılar yazdı. Uluslararası kuruluşların üyesi oldu.
Cerrahideki birçok uygulaması uluslararası tıp
literatürüne kendi adıyla geçti.
Fenn-i Cerrahi ve Vilâdîde Butlân-ı His, Serîriyât-ı Cerrahiye Müşâhede ve İstatistikleri (İstanbul 1896), Mémories et Observations Médicales (1905) gibi uzmanlık alanıyla ilgili yayınlar
yanında ilk olarak 1932’de yayımladığı hatıraları
son olarak 80 Yıllık Hatıralarım adıyla çıkmıştır.
Humbarahane Askerî Hastahanesi cerrahî kısmı şefiyken cerrahî alanında ihtisas yapmak
üzere Paris’e gönderildi. Saint-Louis Hastahanesi’nde ünlü cerrah ve kadın doğum uzmanı Jules Péan’in yanında üç yıl asistan olarak çalıştı.
İstanbul’a dönünce (1890) “operatör” unvanını
Türkiye’de ilk kez kullanarak Haydarpaşa Askerî
Hastahanesi hariciye servisine şef oldu, ardından profesör unvanıyla cerrahi servisinin başına
getirildi. Said Halim Paşa’nın teşvikiyle Mısırlı
Zeynep Hanım’la kocası Yusuf Kâmil Paşa’nın
yaptırdığı Üsküdar’daki Zeynep Kâmil Hastahanesi’ni, Türkiye’nin ilk yarı özel hastahanesi
olarak hizmete açtı. Bu hastahaneyi 1915’te Avrupa’ya gidene kadar işletti.
Cemil Topuzlu, röntgen ışınlarını savaş cerrahisinde kullanan ilk isim oldu, Moskova’da
› Cemil Topuzlu
Kaynakça: Cemil Topuzlu, 80 Yıllık Hatıralarım, İstanbul
1994; Yüksel Çelik, “Topuzlu, Cemil”, YYOA, II, 626-628.
➢ÂLİM KAHRAMAN
TUĞCU, KEMALETTİN
(1902-1996)
Çengelköy’de doğup büyüyen çocuk
romanları yazarı.
İstanbul Çengelköy’de doğdu (27 Aralık 1902).
Babası Birinci Dünya Savaşı gazisi Binbaşı Ali
Galip Bey’dir. Doğuştan ayaklarında bir sakatlık
olduğu için, okula devam edemedi. Dedesinin
Çengelköy’deki köşkünde toplumdan uzak, içe
kapanık bir çocukluk geçirdi. Okuma yazmayı,
kendisinden bir buçuk yaş kadar büyük olan ağabeyi Nurettin’e ders verirken babasından öğrendi. Babasının kitaplığındaki çeşitli kitapları okuyarak kendi kendini yetiştirdi. On üç yaşından
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
369
T TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ
 Kemalettin Tuğcu
Kemalettin Tuğcu’nun
Çengelköy Mezarlığı’ndaki
mezarı
› Süleyman Hilmi Tunahan
Süleyman
Hilmi Tunahan’ın
Karacaahmet’teki mezarı

ayakları üzerinde durma gibi temaları işleyen bu
popüler romanlarıyla ilk ve ortaokul çağındaki
çocukların okuma alışkanlığı kazanmasında büyük bir pay sahibi oldu. Bazı romanları senaryolaştırılarak Ayşecik (1960), Kolsuz Bebek (1961),
Yüz Karası (1964) gibi filmler, Üvey Baba adlı
televizyon dizisi çekildi.
Sokak Çocuğu, Hırsızın Oğlu, Yetim Malı,
Anasının Kuzusu, Babasının Oğlu, Çocuklar Adası çocuk romanlarından bazılarıdır. Hz. Muhammed’in Hayatı adlı bir incelemesi de vardır.

Kaynakça: “Tuğcu, Kemalettin” TBEA, II, 834-835; Nemika
Tuğcu, Sırça Köşkün Masalcısı/ Kemalettin Tuğcu’nun Yaşamöyküsü, İstanbul 2004.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ
(1888-1959)
Son yıllarını Kısıklı’da geçiren,
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun son
dönem din âlimlerinden.
370
itibaren yazma denemelerine başladı. Sonradan
bir süre Galatasaray Lisesi’ne devam ettiyse de
ailesinin fakir düşmesi üzerine bunu da sürdüremedi. Kendi çabasıyla Fransızca öğrendi. Yirmi
yaşındayken başarısız bir ayak ameliyatı geçirdi.
1928’de İstanbul dışına çıktı. Irmak-Çankırı
demiryolu yapımında ambar memuru olarak
çalıştı. Türkiye Matbaasında ciltçi, dizgici ve yönetici (1932) olarak çalıştı. Türkiye Yayınevi’nin
kurulması üzerine Yıldız, Ev-İş Kadın, Yavrutürk,
Muallimler Birliği, Çocuk Haftası, Binbir Roman,
Ceylan, Gelincik gibi dergilerde çalıştı; yazı ve şiirler yayımladı. Yazdığı Üç Ayrılık romanı ile büyük ilgi gördü. Aynı yayınevinin “Evin Romanları” serisinden kitapları yayımlandı. İş hayatını,
Doğan Kardeş dergisinde matbaa müdürlüğü,
Hayat dergisinde sekreterlik, arşiv şefliği, idare
ve yayın müdürlüğü gibi görevlerle sürdürdü,
buradan emekli oldu. 18 Ekim 1996’da öldü.
Beş yüz elliden fazla çocuk romanı yazdı.
Daha çok sevgi, acıma duygusu, fakirlik, kendi
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Dersiâm Hâfız Osman Efendi’nin oğlu olup 1888
yılında Silistre’nin Hezargrad kazasının Ferhatlar köyünde doğdu. Ailesi Hocazâdeler diye
anılır. İlk eğitimini memleketinde aldı, rüştiyeyi Silistre’de bitirdi, ardından babasının da müderrislik yaptığı buradaki Satırlı Medresesi’nde
okudu. Daha sonra İstanbul’a gelerek Fatih dersiâmlarından Bafralı Ahmed Hamdi Efendi’nin
derslerine katıldı; ondan klasik dinî ilimler ve
Arapça tahsil etti. 1914 yılında Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye Medresesi’ne giren Süleyman Hilmi
Efendi, bu arada 1918’de İbtidâ-i Hâriç İstanbul
Müderrisliği beratına nail oldu. Ertesi yıl mayısında Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye’yi bitirerek Medresetü’l-Mütehassısîn’e geçti ve buranın Tefsir-Hadis şubesinden mezun oldu. Tunahan’ın bu arada
Medresetü’l-Kuzât’ı da bitirdiği anlaşılmaktadır.
Daha sonra dersiâm olarak uzun müddet
vaizlik yapan Süleyman Efendi, bir süre Dârü’l-Hilâfet Medresesi’nde Türkçe ve Arapça
müderrisliği de yapmıştır. 1924 yılında Tevhîdi Tedrîsât Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden
sonra kendisini dinî ilimlerin, özellikle Kur’ân-ı
Kerîm’in öğretilmesine verdi. Önce evlerde başlayan Kur’ân tedrisatı, 1946 yılından itibaren
ülke-nin her yerinde açılmasına vesile olduğu
Kur’ân kurslarında devam etti. Böylece hayatı
TUNAHAN, SÜLEYMAN HİLMİ T
boyunca Arapça ve Kur’ân-ı Kerîm öğretilmesi
için gayret gösteren Tunahan İstanbul dışında
Karaman’da, Bursa’da; İstanbul’un ise Çarşamba
ve Şehzadebaşı semtlerinde kalmış; 1951 yılından itibaren de İstanbul’da ilk Kur’ân Kursu’nun
açıldığı yer olan Çamlıca Kısıklı’da oturmaya
başlamıştır. 16 Eylül 1959 tarihinde vefat eden
Süleyman Hilmi Tunahan, Karacaahmet Mezarlığı’na defnedilmiştir. Ehl-i sünnet ve’l-cemaata
son derece bağlı olup, aynı zamanda Nakşibendî
tarikatine müntesip idi. Dinî ve özellikle Kur’ân-ı
Kerîm’in kolay okunmasına dair küçük risaleleri
vardır.
Kaynakça: Necip Fazıl Kısakürek, Son Devrin Din Mazlumları, İstanbul 1969, s. 253-300.; Sadık Albayrak, Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981, IV-V, s. 447; Şaban Sitembölükbaşı, Türkiye’de İslâm’ın Yeniden İnkişafı, İstanbul 1995; Ahmet
Akgündüz, Arşiv Belgeleri Işığında Silistreli Süleyman Hilmi
Tunahan, İstanbul 1997; Mustafa Aydın, “Süleyman Hilmi Tunahan”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce VI : İslâmcılık (haz.
Yasin Aktay), İstanbul 2004, s. 314.
➢ ABDÜLKADİR ÖZCAN
371
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
U
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
UNAR, SALİH SAİM
(1867-1965)
Yayıncılık da yapmış Üsküdarlı edebiyat
ve kültür adamı.
İstanbul Gümüşsuyu’nda doğdu (1284/1867).
Tophane Feyziye Mektebi’ni bitirdi. Babasından
ve Tophaneli Hoca Haşim Efendi’den Arapça,
Abdülmecid Şirvânî’den Farsça dersleri aldı.
Memuriyet hayatına Tophane-i Âmire Rûznamçe Kalemi’nde başladı, Tophane Harbiye Nezareti Müşiriyeti’nden emekli oldu (1923). 1927’ye
kadar Tefeyyüz Kitaphanesi müdürlüğü yaptı.
1894 yılında Üsküdar’da yerleşmiştir. Evi, Üsküdar Atik Valide’de, caminin karşısındaki elli altı
numaralı haneydi. Edebiyatçı ve mutasavvıflardan oluşan geniş bir dost çevresi vardı. Dostları cuma günleri onun evinde bir araya gelir, bu
toplantılar gelen edebiyatçıların yazdıklarını
okuduğu, okunan eserler üzerinde değerlendirmelerin yapıldığı bir edebî encümen havası taşırdı. Tefeyyüz Kitaphanesi müdürlüğü yaptığı
yıllarda, yayınevinin Bâbıâli’deki idarehanesi
ayrı bir ilim ve edebiyat mahfeli haline gelmiş,
edebiyat ve tasavvuf çevrelerinden pek çok insanın buluşma yeri olmuştur. Süleyman Nazif,
Halil Edib, Üsküdarlı Talat, Hakkı Süha Gezgin, Hüseyin Rıfat Işıl gibi edebiyatçılar; Ahmet
Remzi Akyürek, Tâhirülmevlevî, Celaleddin
Efendi gibi edebiyatçı mutasavvıflar onun dost
ve arkadaş çevresini oluşturan isimlerdir.
Daha çok terâcim-i ahvâl türünde yazdığı
eserleri 1889-1900 yılları arasında yayımlanmıştır. Bunların içinde Terâcim-i Evliya (1890),
Hüccetü’l-İslâm İmâm-ı Gazalî (1898), Bâyezidi Bistamî (1898), Mevlanâ Celâleddin-i Rûmî ve
Şemseddin Tebrizî (1900) gibi eserler bulunmaktadır. 1941’de yayımladığı Üsküdar / Şaşı Hâfız
ve Maruf Nüktedanlar kitabı onun en tanınmış
eseridir. Eser, Üsküdarlılığın ve Üsküdar’ın övgüsüyle başlamakta, yazarın buradaki çevresi
hakkında ipuçları vermektedir.
Kaynakça: Yusuf Turan Günaydın, “Salih Saim Unar ve Edebî-Tasavvufî Çevresi”, Üsküdar Sempozyumu IV: Bildiriler, İstanbul 2007, II, s. 657-667.
➢ ÂLİM KAHRAMAN
UŞAKLIGİL, HALİD ZİYA
(1866-1945)
Çocukluğunun bazı yaz ayları Üsküdar
İhsaniye’de geçmiş romancı ve hikâyeci.
Uşak’tan İzmir’e göç etmiş Uşakîzâde ailesindendir. Babası Hacı Halil Efendi İzmir’deki işini İstanbul’a nakledince, Saraçhane’deki sıbyan
mektebinde başladığı öğrenimini daha sonra
Fatih Askerî Rüşdiyesi’nde sürdürdü. 1877-78
Osmanlı-Rus Savaşı yüzünden babasının işleri bozulunca ailesiyle İzmir’e dönmek zorunda
kaldı. İzmir’de bir süre Katolik rahiplerin idare
ettiği Mıkhıtarist okulunda okudu. Bu sırada
edebiyata da ilgi duymaya başladı. 1883’ten itiüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
373
U UZKINAY, FUAT
 Halid Ziya Uşaklıgil
geçirmiş olduklarını, buradaki yazlığa bütün ailenin nasıl gidip geldiğini, burada nasıl yaşadıklarını büyük bir özlemle anlatmaktadır.
Diğer bazı eserleri: Mensur Şiirler (1891),
Solgun Demet (1901), Kırık Hayatlar (1924), Saray ve Ötesi (1940-1942), Bir Acı Hikâye (1942).
Kaynakça: Olcay Önertoy, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romancılığı ve Romanımızdaki Yeri, Ankara 1965; Ö. Faruk Huyugüzel,
“Halit Ziya Uşaklıgil”, Servet-i Fünun Edebiyatı, Ankara 2006,
s. 311-391; Zeynep Kerman, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı, İstanbul 2008.
➢ABDULLAH UÇMAN
UZKINAY, FUAT
(1888-1956)
Üsküdarlı sinemacı.
baren Fransızca’dan yaptığı bazı çevirileri çeşitli
dergilerde yayımlandı. 1884’te Tevfik Nevzat ve
Bıçakçızâde Hakkı ile Nevruz dergisini, 1885’te
Hizmet gazetesini çıkardı. İlk romanları Sefîle ve
Nemîde’yi burada yayımladı. Bu arada İzmir rüşdiye ve idâdîsinde Fransızca öğretmenliği, Osmanlı Bankası’nda memurluk yaptı. 1893’te Reji
İdaresi’nde başkâtip göreviyle İstanbul’a geldi.
1896’dan itibaren Servet-i Fünun topluluğuna katıldı; Mâi ve Siyah (1897) ile Aşk-ı Memnû
(1899) romanı Servet-i Fünun’da tefrika edildi. Ayrıca Sabah ve İkdam gazetelerinde küçük
hikâyeler yayımladı.
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Sabah’ın
edebî başyazarı oldu. Başta Tanin olmak üzere
çeşitli gazete ve dergilerde edebî ve siyasî yazılar yayımladı; bu arada Dârülfünun’da estetik ve
Batı edebiyatı dersleri verdi. 1909’da V. Mehmed
Reşad’ın tahta çıkması üzerine Mâbeyn Başkâtipliği’ne getirildi. 1912’de bu görevden ayrılınca tekrar Dârülfünun’da dersler verdi. Özel diplomatik görevlerle bir süre Romanya, Almanya
ve Fransa’da bulundu. Hayatının son yıllarında
Yeşilköy’deki köşkünde hatıralarını kaleme aldı.
27 Mart 1945’te vefat etti. Kabri Bakırköy Mezarlığı’ndadır.
374
Halid Ziya meslek hayatının kırkıncı yılında
kaleme aldığı Kırk Yıl (1936) adlı hatıralarında,
çocukluğunda yaz aylarını Üsküdar İhsa niye’de
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
İstanbul Üsküdar’da doğdu (1888). İlk ve orta
eğitimini İstanbul’da tamamladı. İstanbul
Sultânîsi (İstanbul Erkek Lisesi) ve Dârülfünun
Fizik-Kimya bölümünde okudu. Geçimini temin
etmek için öğrencilik yıllarında İstanbul Numûne-i Terakki İdâdîsi’nde öğretmen yardımcılığı
ve İstanbul Sultânîsi’nde dâhiliye memurluğu
yaptı. Sinemacılığı okul yıllarında Sigmund Weinberg’den öğrendi. İstanbul Sultânîsi’nde öğrencilere sinemayı tanıtan ve öğreten dersler verdi
(1910-1914). Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla yedek subay olarak askere alındı. Türk sinemasına önemli katkıları oldu ve pek çok filme
imza attı. İki kızı ve bir oğlu bulunan Uzkınay
Göztepe’deki evinde vefat etti (29 Mart 1956).
Ayastefanos’taki (Yeşilköy) Rus abidesinin yıkılışını (14 Kasım 1914) filme çekerek uzun yıllar 1914’ten önce çekilen filmler bulunana kadar
ilk Türk sinemacısı olarak anıldı. Enver Paşa’nın
emriyle kurulan Merkezi Ordu Sinema Dairesi’nde (MOSD) Sigmund Weinberg’in yardımcılığına (27 Ağustos 1916) ve Dersaadet Merkez
Kumandanlığı Sineması (1 Kasım 1916) müdürlüğüne tayin edildi. Burada ilk iş olarak “Himmet Ağa’nın İzdivacı” isimli filmi tamamladı.
“Mürebbiye”, “Binnaz”, “Bican Efendi Vekilharç”,
“Nur Baba” gibi filmlerinin kameramanlığını
yaptı. Ayrıca Anadolu’ya giderek savaşı belgeleyen “Zafer Yolları” gibi filmler çekti. Çeşitli sinemalar işletti. 1924 yılında Ordu film merkezinin
laboratuar grup amirliğine tayin edildi. Emekli
olduğu güne kadar (1953) bu görevde kaldı.
Mütevazi bir kişiliğe sahip olan Uzkınay’ın
UZMAN, MAZHAR OSMAN U
› Mazhar Osman
çocukluğu Üsküdar’da geçti. Sinemayı öykülü ve
belge filimleri çekerek halka tanıttı. İlk sinemalarını da Üsküdar’da işletti. Bunlar İstanbul’un ilk
açık sineması olan Doğancılar Bahçe Sineması
ile Jale, Hale ve İnşirah sinemalarıdır.
Kaynakça: Mustafa Gökmen, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991; Burçak Evren, Sigmund Weinberg: Türkiye’ye Sine
mayı Getiren Adam, İstanbul 1995; a.mlf., Türk Sinemasının
Doğum Günü : Bir Savaş- Bir Anıt - Bir Film, İstanbul 2003.
➢PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
UZMAN, MAZHAR OSMAN
(1884-1951)
Ömrünün büyük kısmı Üsküdar’da
geçen Türk hekimi.
Mayıs 1884’te Dedeağaç’a bağlı Sofulu’da doğdu. Annesi Çerkez Atiye Hamide Hanım babası
Osman Zühtü Efendi’dir. İlköğrenimini Kırklareli’nde yaptı daha sonra aile 1894’te Üsküdar’a
göç edince eğitimine Üsküdar’da devam etti.
Üsküdar İdâdîsi’ni (1898) Askerî Tıbbiye’yi bitirdi (1904). Gülhane Askerî Hastahanesi Akliye
servisinde asistan oldu. Askerî Tıbbiye ve Gülhane’de Ruh ve Sinir Hastalıkları dersi vermeye
başladı (1905). 1908’de gittiği Berlin ve Münih’te
Nöropsikiyatri konusunda bilgisini arttırmak
için nöroloji ve psikoloji alanlarında eğitim aldı
(1909-1911). Askerî hekim olarak Balkan Harbi’ne katıldı (1912). Haseki Akıl Hastalıkları Müşahedehanesi başhekimi ve müdürü oldu (1914).
Daha sonra Haydarpaşa Askerî Hastahanesi Akliye ve Asabiye mütehassıslığına getirildi. Mayıs
1919’da İstanbul Seririyatı Dergisi’ni çıkarmaya
başladı. İçki ile Mücadele Cemiyeti’ni kurdu (5
Mart 1920). Aynı yıl Toptaşı Akıl Hastahanesi
başhekimliğine atandı. Buradaki başhekimliği
sırasında bimarhaneyi çağdaş bir psikiyatri kliniği haline dönüştürdü. Aynı yıllarda cüzamlıların
barınağı olan Karacaahmet Miskinler Tekkesi’ni
kapattırıp hastalara Toptaşı’nda yer ayırdı. Cumhuriyetin ilânından sonra Bakırköy Reşadiye
Kışlası’nı hastahaneye dönüştürdü (1927). Akıl
hastalarını Toptaşı’ndan çıkarıp Bakırköy’e nakletti. 1933’teki üniversite reformunda İstanbul
Üniversitesi Psikiyatri Kliniği ordinaryüs profesörlüğüne atandı. Bununla birlikte 1941’e kadar
Bakırköy’deki başhekimlik görevini sürdürdü.
Soyadı kanunuyla birlikte Uzman soyadını aldı.
Tababet-i Ruhiye, Akıl Hastalıkları, Sinir Hastalıkları, Sıhhat Almanakı, Keyif Veren Zehirler
eserlerinden bazılarıdır.
Beş çocuk babası olan Mazhar Osman 31
Ağustos 1951’de vefat etti. Ömrünün büyük kısmı Üsküdar’da geçti. Küçük Çamlıca’da köşkü
vardı. Bu köşk asistanları, meslektaşları ve dostlarına verdiği davetlere ev sahipliği yaptı.
Kaynakça: Liz Behmoaras, Mazhar Osman: Kapalı Kutudaki
Fırtına, İstanbul, 2001, s. 92-94, 423-428, Sait Naderi, Mazhar Osman ve Türkiye’de Nöroşirürjinin Doğuşu, İzmir, 2004,
s. 3-23; Sefa Saygılı, Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman (Uzman),
İstanbul, 1998, s. 9-15.
➢NURDAN ŞAFAK
375
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Ü
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ÜNAYDIN, RUŞEN EŞREF
(1892-1959)
Üsküdar’da doğup büyümüş Türk yazarı.
Üsküdar Pazarbaşı mahallesi Miroğlu sokağı beş
numaralı evde doğdu (1892). Babası, Vaizzâdelerden askerî doktor Eşref Ruşen Bey, annesi Yaver Mehmed Paşa’nın torunlarında Nimet Fıtnat
Hanım’dır. Babasının 1894’te ihtisas için Berlin’e
gönderilmesi üzerine, anne tarafından aile çevresinin oturmakta olduğu Selimiye Kışlaboyu
caddesindeki ahşap evlerden birine taşındılar.
Kışlaboyu o sıralar, Yaver Paşa Konağı’nı merkez
kabul ederek onun etrafına yerleşmiş ailelerin
yaşadığı özel bir semt gibiydi. Çocukluğunun ilk
yılları, büyük teyzesinin oğlu Reşat Nuri (Güntekin) ile beraber bu aile ortamında geçti. Beş yaşlarındayken annesi Nimet Fıtnat Hanım veremden ölünce koruyuculuğunu üstlenen amcası
Tevfik Paşa’nın Çiftehavuzlar’daki köşküne yerleşti. Eğitimi için Galatasaray Sultânîsi’ne kaydettirildi. Galatasaray’daki öğrenciliği yıllarında
bazı hafta sonlarını Selimiye’de anneannesinin
yanında geçirirdi. Küçük yaşta kaybettiği annesinin ölümünü unutamadığı için Karacaahmet
Mezarlığı’ndaki servilerin görüleceği bir yere
gitmekten üzüntüsü artardı. Büyük bir yangın
geçiren Sultânî binası Beylerbeyi Sarayı’nın bahçesindeki barakalara taşınınca bir buçuk yıl Beylerbeyi’nde okudu. Bu münasebetle Boğaziçi’nin
Anadolu yakasını tanıma fırsatı buldu.
1911’de Mekteb-i Sultânî’yi (Galatasaral Lisesi), 1914’te Dârülfünun Edebiyat Fakültesi’ni
bitirdi. Galatasaray’ı bitirdikten sonra Mekteb-i
Sultânî, Baytar Mekteb-i Âlisi ve Dârülmuallimîn’de başladığı Fransızca ve Edebiyat öğretmenliklerini devam ettirdi. Servet-i Fünûn’da
başlayan yazı hayatını Donanma, Türk Yurdu,
Talebe Defteri, Vakit, Yeni Gün ve Tasvir-i Efkâr
gazetelerinde sürdürdü. Bu yıllarda dönemin
edebiyatçılarıyla yaptığı ve Diyorlar ki (1918)
adlı kitapta topladığı röportajlarla ve Yeni Mecmua’nın Çanakkale özel sayısında çıkan “Anafarüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Ruşen Eşref
377
Ü ABDURRAHMAN
MOR SALKIMLI EV’DEN
Selimiye’de karşımızda yaver paşa
konağı denilen eski bir ahşap konak
vardı. Büyük bir bahçe için-de idi.
Her katında ailenin ayrı ayrı fertleri
otururdu galiba. Tabiî mahalleye yeni
gelenlere bir sefa geldin ziyareti yapılırdı. Bu konakta oturanlardan bir
doktorun Lütfiye hanım adlı genç bir
karısı vardı. Haminne ona ziyaretini
iade ederken beni de götürdü. Büyük
sofanın kalın perdesini kaldırarak büyük bir odaya girdik. Lütfiye hanımı
ilk defa görüyordum. Gebeliği ilerlemiş yatakta yatıyordu. Yüzünü görür
görmez birden bire yatağına sıçradım,
koynuna girdim, boynuna sarıldım.
Haminne ağlamaya başladı. “Kusura
bakma kızım, annesine benzetti” dedi.
Evet aynı soluk ve çökük yanaklar,
uzun kirpiklerin arasından dünyanın
ötesine bakar gibi duran, rengini bile
hatırlayamadığım aynı derin ve iri
gözler... Lütfiye hanımın karnındaki
çocuk Ruşen Eşref ’ti.
— Halide Edip Adıvar
 Osman Zeki Üngör
378
talar Kumandanı Mustafa Kemal ile Mülakat”la
adını duyurdu. 1920’de Ankara’ya gitti. Londra
(1921) ve Lozan konferanslarında (1922-23)
Basın Müşaviri olarak bulundu. 1923-1933 arasında Afyon Milletvekili ve Cumhurbaşkanlığı
Genel Sekreteri olarak görev yaptı. Tiran, Atina
(1934), Budapeşte (1939), Roma (1943) ve yeniden Atina elçiliklerinde bulundu. 1952’de emekli olunca Büyükada’ya yerleşti. 21 Eylül 1959’da
öldü ve Rumeli Hisarı Mezarlığı’nda toprağa verildi.
İstanbul üzerine yazdığı yazıları 1916’dan itibaren dergi ve gazetelerde yer almaya başladı.
İstanbul’un geçmişi, değişen ve değişmeyen yönlerini ele alan bu yazılar canlı gözlemlerle zenginleşmiş ve üslupçu bir tutumla kaleme alınmış
yazılardır. Yazar bir dönem “İstanbul Seyyahı” ve
“Çeşmeler Kâşifi” gibi sıfatlarla anılmıştır. BoğaÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ziçi Yakından (1938) bu dönemdeki yazılarından
bir bölümünü topladığı kitabıdır. Damla Damla
(1928), Geçmiş Günler (1919; 1924), Ayrılıklar
(1923) diğer eserlerindendir.
Kaynakça: Nuri Sağlam, Ruşen Eşref Ünaydın, İstanbul 2004;
“Ünaydın, Ruşen Eşref ”, DBİst.A, VII, 341-342.
➢ÂLİM KAHRAMAN
ÜNGÖR, OSMAN ZEKİ
(1880-1958)
Üsküdar doğumlu viyolonist, Türk
müzisyeni.
İstiklâl Marşı’nın bestekârıdır. Üsküdar’da doğdu (1880). Muzıka-i Hümâyun’daki Fasl-ı Cedid’in kurucusu Santûrî Hilmi Bey’in torunu
ve Şekerci Hacı Bekir Oğullarından Hüseyin
Bey’in oğludur. Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’nde
okudu. On bir yaşında Muzıka-i Hümâyun’a
yazdırıldı. Orada II. Abdülhamid’in dikkatini çekince konser kemancısı olarak yetiştirildi.
Türk ve yabancı hocalardan keman öğrendi.
Virtüöz olarak görev yaptı. Kısa bir süre sonra
saray Orkestrası’nda şef olarak görevlendirildi. İstanbul Erkek Öğretmen Okulu’nda uzun
süre müzik öğretmenliği yaptı. I. Dünya Savaşı
sırasında Muzıka-i Hümâyun’la birlikte birçok
Avrupa şehrinde konserler verdi. 1926’da Ankara’da kurulan Cumhurbaşkanlığı Orkestrası’nın
şefi oldu. Mûsıkî Muallim Mektebi’ni kurdu.
ÜNVER, AHMET SÜHEYL Ü
İdareyle yaşadığı sıkıntılardan dolayı, emekliliğini istedi (1934). Sonrasında İstanbul’a yerleşti.
28 Şubat 1958 yılında Moda’da öldü.
Başlıca besteleri şunlardır: İstiklâl Marşı,
İlim Marşı, Töre Marşı, Cumhuriyet Marşı.
Kaynakça: Gövsa, Türk Meşhurları, s. 393; Batı Tekniğiyle Yazan 60 Türk Bağdar (haz. Gültekin Oransay), Ankara 1965, s.
18-19; Yılmaz Öztuna, Türk Mûsıkisi Ansiklopedisi, İstanbul
1974, II, 362; M. Nazmi Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara
1986, II, tür.yer.; “Üngör, Osman Zeki”, Hayat Ansiklopedisi, İstanbul, ts., VI, 3204; Nuri Özcan, “İstiklâl Marşı”, DİA, XXIII,
356-358.
➢ALİ YÜCEL YÜRÜK
ÜNVER, AHMET SÜHEYL
(1898-1986)
Çocukluğunun bir bölümünü Üsküdar
İbrahimağa’da geçiren sanat ve ilim
adamı.
Hattat Şevki Bey’in torunu, Tırnovalı Mustafa
Enver Bey ile Safiye Hanım’ın oğludur. İstanbul
Haseki’de dünyaya geldi. Menbaü’l-İrfan Rüşdiyesi ile Mercan İdâdîsi’nde okudu. 1915’te Askerî
Tıbbiye’ye girdi, daha sonra Dârülfünun Tıp Fakültesi’ne geçti. Mezun olduktan sonra Gureba ve
Haseki hastahanelerinde asistanlık yaptı. 1927’de
ihtisasını tamamladı. Hocası Dr. Âkil Muhtar’ın
isteği üzerine Paris’e gitti. Daha sonra bir süre
Viyana’da Prof. Langer’in yanında çalıştı. Yurda
dönünce Âkil Muhtar’ın muavini oldu (1930).
1933’te üniversite reformu sırasında Tıp Tarihi
ve Deontoloji hocalığına tayin edildi. İstanbul
Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü’nü kurarak
buranın başkanı oldu. 1936-1955 yılları arasında Tıp Fakültesi’ndeki hocalığı ile birlikte Güzel
Sanatlar Akademisi’nde Türk minyatür sanatı
öğretim üyeliği yaptı. 1939’da profesör, 1954’te
de ordinaryüs profesör oldu. 1967 yılında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’ne geçti ve buranın da Tıp
Tarihi ve Deontoloji kürsülerini kurdu. 1973’te
emekli oluncaya kadar adı geçen kurumun başkanı olarak görev yaptı. Emekli olduktan sonra
da vefatına kadar uzun süre burada uygulamalı
Türk süsleme sanatları dersleri verdi. Kısa süren
bir hastalığı müteakip 14 Şubat 1986’da vefat etti,
kabri Edirnekapı’da Sakızağacı Şehitliği’ndedir.
1916’da Medresetü’l-hattâtîn’e girerek ebrû
ve tezhip öğrenen Süheyl Ünver, tezhibi Yeniköylü Nuri Bey’den, ebrûyu Necmeddin Ok-
AHMET SÜHEYL ÜNVER
“Bir akşamüstü Üsküdar’da Sultantepe’ye bir hastaya çağrılmıştım. Bir konağa götürdüler, üst kata çıkıldı. Hasta,
manzaralı geniş bir odada yatıyordu.
Pencereden gözüm dışarı iliştiğinde Üsküdar’ın ve İstanbul’un şahane seyriyle
adeta büyülenmiş hale geldim. Hemen
hastanın yanına gidip önce nabzını ve
genel durumunu kontrol ettim. Baktım
ki mühim bir şey yok. Bana bir-iki dakika müsaade, camdan dışarı bir şeye
bakmam lazım deyip ufak bir kağıda
manzarayı hemen tespit ettim, daha
sonra da doktorluk vazifeme döndüm!”
—Aktaran: Gülbün Mesara
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
› Ahmet Süheyl Ünver
379
Ü ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ
 Süheyl Ünver
› Süheyl Ünver kızı
Gülbün Mesara ile
380
yay’dan, sülüs ve nesih yazıyı da eniştesi Hattat
Hacı Hasan Rızâ Efendi’den öğrenmiştir. Daha
Tıp Fakültesi’nde okuduğu yıllarda da “Ruhumun mürebbîsi” dediği ressam Üsküdarlı Hoca
Ali Rızâ’nın yanında da karakalem ve suluboya
resim çalışmaları yapmaya başlamıştır.
İyi bir doktor ve Tıp tarihçisi olduğu kadar
Cumhuriyet döneminde yetişen ünlü bir minyatür ustası ve müzehhip de olan Süheyl Ünver,
bütün bunların yanında Türk kültürünün başta
halkiyat olmak üzere, hemen bütün sahaları üzerinde çalışmış titiz bir araştırmacı ve arşivcidir.
Hayatı boyunca toplamış olduğu belgeleri, sanat eserlerini, kitap ve arşiv malzemesini, kendi
tuttuğu not defterlerini daha hayattayken Türk
Tarihi Kurumu ile Süleymaniye Kütüphanesi ve
başkanlığını yaptığı Cerrahpaşa Tıp Tarihi Enstitüsü’ne bağışlamıştır. Büyük bir kısmı yabancı
dillere de çevrilen Ünver’in kitap ve makalelerinin sayısı 2500 civarında olup yayınları hakkında geniş bir bibliyografya çalışması yapılmıştır.
Çocukluğunun bir bölümü Üsküdar İbrahimağa’da geçti. Daha Haydarpaşa’daki talebelik
yıllarında zaman zaman Karacaahmet Mezarlığı’nda dolaşan Ünver burada eski mezar taşlarındaki süsleme ve hatlarla ilgilenir, beğendiği
motifleri defterine kopya ederdi. Ayrıca mezar
taşlarına yazılmış bazı ibretli sözleri de defterine
kaydederdi. Eski evleri, cami, mezarlık, sokak,
çeşme ve türbeleri ile özellikle Üsküdar onun
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
için daima işlenecek, resmi yapılacak semtlerin
başında gelmiştir. Onun karakalem ve suluboya
resimlerini yaptığı birçok mimari eser bugün
mevcut değildir.
Eserlerinden bazıları şunlardır: İslâm Tabâbetinde Türk Hekimlerinin Mevkii ve İbn Sînâ’nın
Türklüğü (1937), Anadolu Beylikleri ve Tıp Tarihimiz (1938), Mahya Hakkında Araştırmalar
(1940), İlim ve Sanat Bakımından Fatih Devri Albümü (1943), Hattat Ahmed Karahisârî (1964),
56 Türk Motifi (1967), Kahvehânelerimiz ve Eşyası (1967). Süheyl Ünver’in İstanbul’la ilgili kitapları İstanbul Risaleleri (5 c., 1995-1996) adı altında, İstanbul’la ilgili suluboya resimleri de Süheyl
Ünver’in İstanbul’u (1996) adıyla yayımlanmıştır.
Kaynakça: Ekrem Kadri Unat, Ord. Prof. Dr. Ahmet Süheyl
Ünver, İstanbul 1986; Ahmed Güner Sayar, A. Süheyl ÜnverHayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, İstanbul 1994; Zuhal Özaydın,
Menâkıb-ı Süheyl Bey - Süheyl Ünver Hoca’dan Notlar, İstanbul
1997.
➢ABDULLAH UÇMAN
ÜSKÜDARLI MUSTAFA ZAMÎRÎ
(ö. 1694)
Üsküdar doğumlu şair ve tarihçi.
Doğum tarihi bilinmeyen Mustafa Zamîrî
Efendi Üsküdar’da doğdu. Çocukluk yıllarından itibaren maârif ve kitabete dikkatini verdi
ve Dîvân-ı Hümâyun’da kâtiplik sınıfına kadar
yükseldi. Hattat da olduğu için İstanbul’da bir-
ÜSKÜDARLI TALAT Ü
kaç vezire tezkirecilik yaptı. Şiirleri ve sözleri
kendi döneminde çok beğenildi. Tarih ilminde
de başarı gösterdi.
Kaynakça: Nuran Altuner, Safâî ve Tezkiresi (doktora tezi,
1989), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, II, 479480; İsmail Beliğ, Nuhbetü’l-âsâr li-zeyli Zübdetü’l-eş‘âr (haz.
Abdulkerim Abdulkadiroğlu) Ankara 1999, s. 213; Mehmet
Nail Tuman, Tuhfe-i Naili (haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı),
Ankara 2001, II, 571.
➢AZMİ BİLGİN
ÜSKÜDARLI SÂFÎ
(1862-1901)
Üsküdarlı şair.
Yanya’da doğdu (1862). Asıl adı Mustafa’dır. Babası Yanya deftardarı Mehmet Emin Nüzhet
Efendi de şairdir. İstanbul’a göç eden aile Üsküdar İhsaniye mahallesine yerleşti. Beş yaşındayken babası ölünce ağabeyi Ali Cevad Bey (ö.
1914) tarafından yetiştirildi. Üsküdar Fındıklı
Mektebi’nde ve Paşakapısı Rüşdiyesi’nde okudu.
Selimiye Camii’nde ders veren Berkofcalı Abdurrahman Efendi’den dinî ilimlerle ilgili dersler aldı. Şâir Köysancaklı Abdülkadir Efendi’den
Farsça, Arapça öğrendi. 1880’de Üsküdar Bidayet
Mahkemesi kâtipliğine, daha sonra Askerî Tekaüd Sandığı’nda tahrirat memurluğuna getirildi.
Bir ara Zeyrek Rüştiyesi’nde Farsça öğretmeni
olarak görev yaptı. Daha sonra Fırka-i Askeriyye Mühimme Kâtipliği göreviyle Trablusgarp’a
gönderildi. Dört yıl kadar burada kaldı. Askerî
fırka komutanı Ârif Paşa ile anlaşamadığı için
görevinden istifa ederek tekrar İstanbul’a döndü.
Hersekli Arif Hikmet’in aracılığıyla bir süre Damat Mahmud Celaleddin Paşa’nın meclislerine
devam etti. Sâfî’nin içkiye düşkünlüğü nedeniyle
Mahmud Paşa’nın bir ara yanından uzaklaştırdığı dört beş gün sonra yeniden himayesine aldığı
bilinmektedir. Üsküdar’da bir attar dükkânı açtı
(1899) fakat paşanın Avrupa’ya kaçması ve dükkâna gidip gelenlerin ihbar edilmesi üzerine Halep vilayeti mektupçu muavinliğine gönderildi.
19 Haziran 1901’de burada vefat etti.
Yazma olan Dîvançe-i Sâfî’den başka Gülistan’ın bir bölümünün tercümesi olup başında
Nâmık Kemal’in manzum, Muallim Naci’nin ise
mensur birer takrizi bulunan Cidâl-i Sa‘dî bâ-Müddeî
(İstanbul 1886), Nev-Bâve-i Kavâid-i Fârisî (İstanbul 1890), İslâm-ı Hazret-i Ömer yâhud Bir
Hârika (İstanbul 1891), Şi‘r-i Sâfî (İstanbul 1899)
adlı basılmış eserleri vardır.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, II, 292; İbnülemin, SATŞ, III,
1583-1587; Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Naili (haz. Cemal
Kurnaz - Mustafa Tatçı), Ankara 2001, II, 537; Alim Yıldız,
“Üsküdarlı Sâfî’nin Cidâl-i Sa‘dî Bâ-müddeî Mesnevisi”, Üsküdar Sempozyumu IV: Bildiriler, İstanbul 2007, I, 587-607.
› Şi‘r-i Sâfî’nin kapağı
➢AZMİ BİLGİN
ÜSKÜDARLI TALAT
(1858-1926)
Üsküdarın tanınmış simalarından; şair.
Binbaşılığa kadar yükselmiş mûsıkîşinas bir zat
olan Ahmed Ağa’nın oğludur. Üsküdar’da İhsaniye Mahallesi’nde doğdu (1858). Tam adı Ahmed
Talat’tır. “Üsküdarlı Talat” diye tanınır. Babası,
Van’da görevli iken 1863’te vefat edince ailesi İstanbul’a geri döndü. Çocukluğunda mahallesinden Nakşibendî Hâfız Ömer Efendi’nin yardım
ve himayesini gördü. Kulekapısı Mevlevîhanesi
ziyaretlerinin ardından mevlevîliğe karşı ilgi ve
muhabbet duymaya başladı. On iki yaşında iken
Ömer Efendi’nin vefatı üzerine hâmisiz kaldı.
Ağabeyinin memuriyeti dolayısıyla annesiyle
birlikte gittiği Yenişehir’de bir süre okula devam
etti. İstanbul’a dönünce Paşakapısı’ndaki RüşdiÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
381
Ü ÜSKÜDARLI TALAT
 Üsküdarlı Talat’ın kendi el
yazısıyla bir şiiri
Hüseyin Fahreddin Efendi’den sema çıkardı. İki
kez Mevlânâ’nın kabrini ziyaret etti. Mide kanserinden 15 Eylül 1926 tarihinde İhsaniye’deki
Çiçekçi Kahvesi yakınlarındaki evinde vefat etti.
Karacaahmet Mezarlığı’nda, şair Nedim’in kabrinin yanına defnedildi.
Daha çok şairliğiyle tanındı. Evi yangın geçirdiği için hem kitapları hem de telif ettiği bazı
eserleri yanmıştır. Zamân-ı Saâdet adlı manzum
bir eseri günümüze ulaşmıştır. İbnülemin Mahmud Kemal, “kısaca boylu, seyrek sakallı, beşuş
bir zat” diye tasvir eder. Ayrıca dürüst, gerek ikbal gerek idbar zamanlarında hareket ve sözünü
değiştirmeyen, güzel ahlaklı bütün dostlarının
muhabbet ve hürmetini kazanmış, nüktedanlıkta, kavrayışlılıkta ve hazırcevaplılıkta eşine az
rastlanan bir kişi olduğunu belirtir.
Kaynakça: İbnülemin, SATŞ, IV, 1885-1897; “Talât Ahmed
Bey (Üsküdarlı)”, TDEA, VIII, 212; Burhan Felek, Hayal Belde
Üsküdar, İstanbul 1987, s. 37-40.
382
ye Mektebi’ni bitirdi. Berkofcalı Abdurrahman
İlmî Efendi’nin Üsküdar Selimiye Camii’indeki
derslerine devam etti. Annesiyle birlikte gittiği Berat’ta medrese derslerine katıldı. İstanbul’a
dönüşünde (1877) Tahsin Efendi’den hikmet,
heyet ve ilâhiyat dersleri aldı, Diyarbekirli Hoca
Re’fet Efendi’den Hâfız Divanı’nı okudu. Sütkardeşi Sâfî ile birlikte Köysancaklı Hacı Abdülkadir
Efendi’den Arap ve Fars edebiyatı okudu. 1879’da
Adliye Nezareti Muhasebe Kalemi’ne memur,
aynı dairede başkâtip ve muhasebe müdürü oldu
(1909). Sekiz ay Bahriye Nezareti müsteşarlığı yaptı. 1910’da zihnî bir rahatsızlığı sebebiyle
emekli edildi.
Adliye Nezareti’nde görev yaparken Saadet
ve Zuhur gazetelerinde çeşitli yazılar yazdı, şiirlerini yayımladı. Muallim Naci’nin ardından bir
süre Saadet’in edebiyat sayfasını yönetti. Hariciye Nazırı Said Paşa’nın oğlu Şerif Bey’e Türkçe ve
resmî yazışma dersleri verdi. Ali Rûhi, Muallim
Naci, Şeyh Vasfi, İsmail Safa, Eşref, Celal Paşa
gibi şair ve yazarlarla bir araya geldi. Damad
Mahmud Paşa ile zaman zaman görüştü, ondan
çeşitli ihsanlar gördü. Emekliye ayrıldıktan bir
süre sonra annesi vefat edince evlendi; bu evlilikten bir oğlu dünyaya geldi. Müdafaa-yı Milliye ve Donanma cemiyetleriyle Hilâliahmer’de
görev yaptı. Bahariye Mevlevîhanesi’nde Şeyh
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
➢AZMİ BİLGİN
V
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
VAHYİZÂDE MEHMED EFENDİ
› Vâlâ Nurettin
(ö. 1696)
Atik Valide Dârülhadisi’nde müderrislik
yapmış ve burada medfun Osmanlı
âlimlerden.
İznik’te dünyaya gelmiş ve ilk eğitimini burada
almıştır. Daha sonra İstanbul’a gelerek tahsilini
tamamlayan Mehmed Efendi, hayatının sonlarına doğru Üsküdar’daki Atik Valide Sultan
Dârülhadisi’nde muhaddislik ve bu külliyenin
camiinde vaizlik yapmıştır. 1696 yılında vefat
eden Vahyizade Mehmed Efendi aynı caminin
mihrabının önünde defnedilmiştir.
Kaynakça: Osmanlı Müellifleri, I, 182.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
VÂNÛ, VÂLÂ NURETTİN
(1901-1967)
Uzun bir süre Üsküdar Salacak’ta
oturmuş gazeteci, yazar.
› Vâlâ Nurettin
İstanbul’da doğdu (1901). Babası Selanik valisi Nurettin Bey’dir. Galatasaray Lisesi’nin orta
kısmını bitirdi (1917). Viyana Ticaret Akademisi’nde okudu. Millî Mücadele’de Nâzım Hikmet’le beraber Ankara’ya geçti (1921). Bolu Lisesi’nde Fransızca öğretmenliğinin ardından yine
Nâzım Hikmet’le Batum üzerinden Moskova’ya
gitti. Doğu Emekçileri Komünist Üniversite’sinde okudu (1924). Yurda döndükten sonra (1926)
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
383
V VELİ MEHMED PAŞA
Akşam başta olmak üzere çeşitli gazetelerde yazı
ve röportajları yayımlandı. Gazeteciliği ölünceye kadar sürdürdü. Mezarı Edirnekapı’dadır.
Edebiyat hayatına şiirle başladı, senaryo ve
romanlar yazdı, çeviriler yaptı. Hatıralarını Bu
Dünyadan Nazım Geçti (1965) kitabında topladı.
Eşi Nihal Karamağralı (Müzehher Vânû) ile Korkusuz Murat adlı çocuk romanını yazdı (1966).
1940’lı yıllardan başlayarak 1950’lerin sonuna
kadar Üsküdar Salacak’taki evlerinde oturdular.
Bu eve Refik Halit Karay, Nâzım Hikmet, Çetin
Altan gibi edebiyatçılar konuk oldular.
Kaynakça: “Vâ-Nû, Vâlâ Nurettin”, TDEA, VIII, 507; Müzehher Vâ-nû, “Salacak’taki Evimiz ve Son Durağa Yaklaşırken”,
Bir Dönemin Tanıklığı, İstanbul, ts., s. 213-251; “Vâ-Nû, Vâlâ
Nurettin”, TBEA, II, 883-884.
➢ÂLİM KAHRAMAN
VELİ MEHMED PAŞA
(ö. 1716)
Üsküdar’da medfun Osmanlı vezir ve
valilerinden.
Saraydan yetişmiş, burada hassa salahorluğu ve
çakırcıbaşılık görevlerinde bulunduktan sonra,
sipahiler ağası ve kapıcılar kethüdası olmuş, ardından kaptanıderyalığa getirilmiştir. Daha sonra Bosna valiliği yapan Veli Mehmed Paşa, Sakız
muhafızlığı, Mısır valiliğinin ardından görevinden alınmış, bu son görev yerinde adı bazı suiistimallere karıştığından siyaseten katledilmiştir.
Naaşının Üsküdar’da defnedildiği nakledilir.
Kaynakça: Sicill-i Osmânî, IV, 612; Danişmend, Kronoloji, V,
205; Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Denizlerimizin
Amirleri Derya Kaptanları Bahriye Nazırları ve Deniz Kuvvetleri Komutanları (haz.lar İbrahim Akkaya-Fahri Ayanoğlu),
Ankara, 2009, s. 69.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
VİLDAN FAİK EFENDİ, DEBRELİ
(1852-1925)
Üsküdar dersiâmı, Huzur dersleri
hocası.
384
Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan Arnavutluk’un Debre sancağına bağlı Rekalar kazası
Perseniçe köyünde doğdu (1852). Babası İslâm
Ağa’dır. Sekiz yaşında iken babasıyla birlikte İstanbul’a gelerek Üsküdar’a yerleşti. İlk dinî bilgilerini, Fıstıklı Mektebi muallimi, Selimiye Camii
başimamı, Ispartalı Hoca Hâfız Sabri Efendi’den
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
aldı. On iki yaşında hafız oldu. Seb’a ve aşere
kıraatlerinden mezun olduktan sonra, Üsküdar
dersiamlarından Alâiyyeli Kara Mustafa Efendi’nin derslerine devam ederek icâzet aldı.
Yeni Valide Camii Mektebi’nde (Gülnûş Emetullah Mektebi) derse başladı (1881), 1885’te ise
Üsküdar dersiâmı oldu. Yeni Valide Camii Mektebi’ndeki görevi 1912’ye kadar devam etti. Bu
görevde iken 1883’te Paşakapısı Askerî Rüşdiyesi
Farsça muallimi oldu. Rüşdiyenin Üsküp’e nakli üzerine (1891) Üsküdar İdâdîsi Farsça öğretmenliğine geçti.
1906’da Huzur derslerine muhatap tayin edildi. 1909’da muharrirliğe terfi ederek 1922 yılına
kadar bu görevi sürdürdü.
Uzun yıllar Üsküdar’da oturduğu için, “Üsküdarlı Vildan Efendi” namıyla anıldı. 4 Temmuz
1925’te Üsküdar Sultantepesi Hacı Hesna Hatun
mahallesinde, Servilik caddesindeki evinde vefat
etti.
Vasiyeti üzerine naaşı Karacaahmet Mezarlığı
8. Ada’da, Turşucuzâde sofasının sağ tarafındaki
büyük sofada, kızı Emine Tayyibe Hanım’ın yanına defnedildi.
Kaynakça: Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul 1966,
II-III, 140-141; Hümeyra Zerdeci, Osmanlı Ulema Biyografilerinin Arşiv Kaynakları, Ankara 2008, s. 304.
➢ALİ YÜCEL YÜRÜK
Y
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
YAHYÂ EFENDİ, MİNKARÎZÂDE
(1609-1678)
Üsküdar’da medrese yaptırmış Osmanlı
şeyhülislâmı.
Alâiyyeli Minkarî Ömer Efendi’nin oğludur.
1609’da doğdu. Kur’ân’ı devrin tanınmış Şeyhi
Aziz Mahmud Hüdâyî’den öğredi. Şeyhülislâm
Hocazâde Esad Efendi’den mülâzim oldu. Çeşitli medreselerde müderrislikten sonra kadılık
mesleğine geçerek Mekke, Kahire kadılıklarında
bulundu, Rumeli kazaskeri oldu. 21 Kasım 1662
günkü Dîvân-ı Hümâyun toplantısı sonrasında
IV. Mehmed şeyhülislâmlığı kendisine verdi.
Minkarîzâde’ye büyük değer veren padişah, zaman zaman kendisine kıymetli hediyeler gönderirdi. 2 Haziran 1665’te huzuruna davet edip,
“sikke-i hasene” ile dolu bir murassa kutu ihsan
edip “Buncağız ile kitab alınız” iltifatında bulunmuştur.
Şeyhülislâmlığı sırasındaki en önemli hadiselerden biri Sabatay Sevi’nin (Mehmed Aziz Efendi) yargılanmasıdır. Yeniköşk’te sorguya alınmış
(1666), IV. Mehmed de pencere arkasından gizlice yargılamayı dinlemiştir. Bu sırada benzer
bir yargılama da Mehdilik isnat edilen çocuğun
babası Seyyid Şeyh Abdullah olayıdır. Yargılama
sonunda (1667) Şeyh Abdullah’ın suçsuz olduğu
anlaşılır. Minkarîzâde’nin emri ile Rumeli kadılıklarının derecelerinde görülen aksaklıklar ve
bunların ıslahı için yeni bir düzenlemeye de gidilmiştir.
Rahatsızlanıp hastalığı artınca bin akçelik
tekaüd maaşı bağlanarak azledildi (1674). Önce
Edirne’de sonra Beşiktaş yakınındaki yalısında
oturmaya başladı. 1678’de vefat etti.
İstanbul kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunan Fetâvâ-i Minkarîzâde’den başka çeüsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
› Minkarîzâde Yahyâ
Efendi’nin bir fetvası
385
Y YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT
şitli eserlere şerh, haşiye ve talikat yazmıştır.
Üsküdar’da kendi adıyla anılan ancak bugün
mevcut olmayan bir medrese inşa ettirdi. Üsküdar’da Ahmed Çelebi mahallesinde Sümbülzâde
ile Açık Türbe sokağının birleştiği yerde bulunan
medresenin giriş sol köşesinde Yahya Efendi’nin
türbesi ve yanında türbedar odası bulunmakta
idi. Oğlu Abdullah Efendi bu medresesinin bir
odasını kütüphane haline getirip, buraya 425
adet kitap bağışlamıştır. Medrese muhtemelen
1855 depreminde yıkılmıştır.
Kaynakça: İŞSA, Evkaf-ı Humayun Müfettişliği, nr. 74, s.175181; Nev‘îzâde Atâî, Zeyl-i Şekāik (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, s. 693; Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Târih, İstanbul 1928, I, 229, 633; Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i
Vekāyiât (nşr. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995, s. 38, 44; Râşid, Târih, I, 25, 304; Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ
(nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, I, 439-441; Hüseyin
Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281, II, 214-15;
Devhatü’l-meşâyih, s. 70-71; Sicill-i Osmânî, IV, 637; Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, III/2, s. 478-479; Danişmend, Kronoloji,
V, 129; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara
1972, s. 93; İsmail E. Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara 1988, s. 68, 164, 295; Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 290, 547;
Haskan, YBÜ, II, 644-645; III, 1244-1245; Cengiz Şişman, A
Jewish Messiah in the Otoman Court: Sabbatai Sevi and Emergence of a Judeo-Islamic Community 1666-1720 (doktora tezi,
2004), Harvard University Cambridge, Massachusetts.
➢MEHMET İPŞİRLİ
YALÇIN, HÜSEYİN CAHİT
(1875-1957)
 Hüseyin Cahit Yalçın
386
Bir süre Üsküdar Paşakapısı Cezaevi’nde
yatan Türk yazar ve siyaset adamı.
Âşar müdürü Ali Rızâ Efendi’nin oğludur. İlköğrenimini İstanbul’da Aksaray’da Yakup Ağa
Mahalle Mektebi’nde yaptı. Babasının memuriyeti dolayısıyla gittikleri Serez’de askerî rüşdiyeyi
bitirdi. Daha sonra annesiyle İstanbul’a dönerek
Dersaâdet Mülkî İdâdîsi’ne devam etmeye başladı. Burada iken bazı Fransız yazarlarıyla Ahmet
Midhat Efendi’nin romanlarını okudu. Yazı hayatına başladığı bu yıllarda Nâmık Kemal, Beşir
Fuad, Ahmed Rızâ ve Mizancı Murad gibi Türk
kültür ve edebiyatının önemli isimlerini tanıdı.
İdâdîden sonra girdiği Mekteb-i Mülkiye yıllarında P. Bourget ve E. Zola gibi realist romancıların eserlerini asıllarından okumaya başladı.
1896’da Maârif Nezâreti Mektubî Kalemi’nde
çalışırken Tarîk, Mütalâa, Sabah ve Saadet gazetelerinde yazılar yayımlamaya başladı; aynı
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
günlerde Cenab Şahabeddin ve Mehmed Rauf ’la tanışarak Servet-i Fünun topluluğuna katıldı (1896). 1901’de “Edebiyat ve Hukuk” adıyla
Fransızca’dan çevirdiği bir yazı yüzünden Servet-i
Fünun mecmuası kapandığı gibi, bir süre sonra
topluluk da dağıldı.
II. Meşrutiyet’in ilânından sonra edebiyatı tamamen terk edip politikaya girerek İttihat ve Terakkî’nin kalemşörü oldu. Aynı günlerde Tevfik
Fikret ve Hüseyin Kâzım’la Tanin gazetesini kurdu. İlk seçimde İstanbul mebusu oldu. 31 Mart
Vak’ası sırasında isyancılar tarafından matbaası tahrip edildi, kendisi de öldürülmek istendi.
1919’da Malta’ya sürüldü. 1923’te İstiklâl Mahkemesi tarafından yargılandı ve beraat etti. 1925’te
müebbet sürgün cezasıyla Çorum’a gönderildi.
1933’te Fikir Hareketleri dergisini yayımlamaya
başladı. 1954’te Demokrat Parti’yi eleştiren yazı-
YÖNTEM, ALİ CÂNİP Y
ları yüzünden tutuklandı ve bir süre Üsküdar’da
Paşakapısı Cezaevi’nde kaldı. 18 Ekim 1957’de
vefat etti; kabri Feriköy Mezarlığı’ndadır.
Başlıca eserleri arasında Nâdide (1891),
Hayât-ı Muhayyel (1899), Hayal İçinde (1901),
Hayât-ı Hakikiye Sahneleri (1910), Kavgalarım
(1910), Niçin Aldatırlarmış (1922) ve Edebî Hâtıralar (1935) yer almaktadır.
Kaynakça: Suat Hızarcı, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1957; Ömer Faruk Huyugüzel, Hüseyin
Cahit Yalçın’ın Hayatı ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma,
İzmir 1984; Mehmed Rauf, Edebî Hâtıralar (haz. Mehmet Törenek), İstanbul 1997, s. 35-40.
➢ABDULLAH UÇMAN
YALIM, HAYRULLAH TACEDDİN
(1883-1954)
Üsküdar doğumlu Türk mutasavvıf, şair
ve bestekârı.
Üsküdar’da doğdu (1883). Babası, Türk mûsıkîsine vakıf bir şahsiyet olan Şeyh Tevfik Efendi ilk
hocasıdır. Ravza-i Terakki Mektebi’nden sonra
Toptaşı Askerî Rüştiyesi ve Üsküdar İdâdîsi´nde
öğrenim gördü. Rüsûmat Emaneti´nde memuriyete başladı. Uzun yıllar burada çalıştı.
Cumhuriyet´in ilanından sonra tapu memuru
oldu. Dedesi ve babası, Şeyh Nuri Efendi Tekkesi/
Çarşamba Dergâhı şeyhi idi. Babasının 1899´da
vefatı üzerine bu tekkeye şeyh oldu. Bu tarihten
tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar dergâhta
irşad görevini sürdürdü. Salih Nâzım Bey´den
Arapça, Hicri Efendi´den Farsça, Ahmed Zarifi
Bey ile Üsküdarlı Talat Bey´den edebiyat öğrendi. Müziği Malak Hâfız, Ali Baba ve Şeyh Abdülhalim Efendi´den meşk etti. Bestelediği ilahiler
ve şiirleri vardır. Hacı Haşim Bey´in torunu ile
evliydi. 7 Ekim 1954’te Üsküdar’da hayata gözlerini yumdu. Mûsıkî eserleri yanında basılmış ve
basılmamış ahlakî, dinî eserleri de vardır. Kabri,
Karacaahmet Mezarlığı´nda 10. Ada´da Büyük
Selim Paşa (Hotin Ailesi) aile mezarlığının sağ
tarafında, Gündoğumu Caddesi üzerindedir.
Kaynakça: Haskan, YBÜ, I, 499-500; Seyid Yöre,
“Osmanlı´dan Türkiye´ye Üsküdar´da Osmanlı / Türk Sanat
Müziği´ne Dair Kurumlar ve Üsküdarlı Müzisyenler”, Üsküdar
Sempozyumu V: Bildiriler, İstanbul 2008, I, 331; M. Nazmi
Özalp, Türk Mûsıkîsi Tarihi, Ankara, 1986, II, 101.
➢NURDAN ŞAFAK
YÖNTEM, ALİ CÂNİP
(1887-1967)
Üsküdar’da doğup büyümüş Türk yazar
ve siyaset adamı.
İstanbul’da Üsküdar’da doğdu (1887). Evkaf
Nezâreti memurlarından Halil Saib Bey’in oğludur. İlk tahsilini Üsküdar Gülfem Hatun Mektebi’nde yaptı, daha sonra Toptaşı Askerî Rüşdiyesi’ni bitirdi. İki yıl kadar da Selamsız’daki Fransız
Mektebi’ne devam etti, bir süre Selanik Mülkî
İdâdîsi’nde okuduktan sonra Mekteb-i Hukuk’a
devam etti. Bu arada Selanik’teki İttihad Terakkî Mektebi ile Ziraat Mektebi’nde dersler verdi.
1909’da İstanbul’da kurulan Fecr-i Âtî topluluğuna katıldı, Balkan Savaşı’nın başlaması üzerine
tahsili yarıda kaldı. 1911 yılından itibaren, Ömer
Seyfeddin ve Ziya Gökalp’le birlikte Selanik’te
yayımlanmakta olan Genç Kalemler dergisinde
“Yeni Lisan” hareketini başlattı. Daha sonra sırayla Çanakkale Sultânîsi, Gelenbevî Sultânîsi ve
Dârülmuallimîn’de edebiyat hocalığı yaptı. Yahya Kemal’in ayrılması üzerine, İstanbul Edebiyat
Fakültesi’nde vekâleten bir yıl kadar Türk edebiyatı tarihi derslerine girdi (1918). Daha sonra
Millî Mücadele’ye katılarak Trabzon ve Giresun
Sultânîsi müdürlüğü yaptı; 1922’de Maârif Umûmi müfettişi oldu; bir süre sonra kendi isteğiyle bu görevinden ayrılarak tekrar öğretmenliğe
döndü. Bir ara politikaya atıldı ve Ordu milletvekilli seçildi. 1943’te İstanbul Edebiyat Fakültesi’nde Türk edebiyatı profesörlüğüne getirildi.
1950 seçimlerinde Demokrat Parti’den Bursa
milletvekili seçildi, 1954’te milletvekillikten ayrıldı ve İstanbul’da münzevi bir hayat sürmeye
başladı. 1967 yılında vefat etti, kabri Sahrâ-yı
Cedit Mezarlığı’ndadır.
Henüz 15-16 yaşlarında eski tarzda yazdığı şiirlerle edebiyat dünyasına giren Ali Cânip,
daha sonra Servet-i Fünuncuların etkisi altında
aşk ve tabiat konulu şiirler kaleme almış, “Yeni
Lisan” hareketinin başlamasıyla birlikte dilimize
girmiş Arapça-Farsça kelime ve tamlamaların
terkedilmesi ve özellikle edebiyat dilinde İstanbul Türkçesi’nin kullanılması konusunda Cenab
Şahabeddin, Fuat Köprülü ve Süleyman Nazif ’le
münakaşalar yapmıştır.
Sade Türkçe ve hece vezniyle yazdığı bir kısım şiirlerinde Üsküdar’da geçen çocukluk hâtıÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
387
Y YÛSUF İZZEDDİN PAŞA
ralarına da yer veren Ali Cânip’in belli başlı eserleri şunlardır: Geçtiğim Yol (Şiirler, 1918), Millî
Edebiyat Meselesi ve Cenab Bey’le Münakaşalarım (1918), Leylâ ve Mecnun (1927), Epope ve
Edebî Nevilerle Mesleklere Dair Malûmat (1927),
Türk Edebiyatı Antolojisi (1931), Ömer Seyfeddin
- Hayatı ve Eserleri (1935).
Kaynakça: Ömer Seyfeddin, “Ali Cânib Bey”, Nevsâl-i Millî,
İstanbul 1914, s. 299-313; Sadettin Nüzhet Ergun, Ali CânibHayatı ve Eserleri, İstanbul 1937; Fevziye Abdullah Tansel, “Ali
Cânib Yöntem”, TTK Belleten, sy. 125 (1968), s. 55-77; “Yöntem, Ali Cânib”, TDEA, VIII, 603-604.
➢ABDULLAH UÇMAN
YÛSUF İZZEDDİN PAŞA
(ö. 1857 – 1916)
Büyük Çamlıca’nın batı eteklerinde
köşkü bulunan Osmanlı şehzadesi.
Sultan Abdülaziz’in Dürrünev Kadınefendi’den
olma oğludur. Askerî okullarda tahsil görmüş
ve müşirliğe kadar yükselmiştir. Sultan Mehmed
Reşad’ın cülûsundan sonra veliaht ilan edilen Yûsuf İzzeddin Efendi 1 Şubat 1916 tarihinde köşkünde ölü bulunmuştur. Cenazesi Cağaloğlu’nda
II. Mahmud türbesinde babası SultanAbdüla Yûsuf İzzeddin Paşa
› Yûsuf Kâmil Paşa
388
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ziz’in yanına defnedilmiştir. Ölümünün intihar
veya bir suikast olduğu nakledilir. Zira iktidarda
bulunan İttihat ve Terakki Fırkası liderlerinden
Enver Paşa’nın politikasını şiddetle eleştiriyordu.
Çıkarılan bir kanunla diğer hanedan mensupları gibi kızları Şükriye ve Mihrişah sultanlar da yurt dışına sürülmüş, ancak 1952 yılında
yurda dönebilmişlerdir. Bir süre babalarının köşkünde ikamet eden bu iki sultan kıymetli eşyaları Topkapı Sarayı Müzesi’ne vermişler, Şükriye
Sultan’ın vefatından sonra Mihrişah Sultan köşkü satmıştır. Burada veliaht şehzadenin büyük
boy bir yağlı boya tablosu da bulunmakta idi.
Kaynakça: Konyalı, Üsküdar Tarihi, II, 273-276; Cavidan
Göksoy, “Yusuf İzzettin Efendi Köşkü”, DBİst.A, VII, 536-537.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
YÛSUF KÂMİL PAŞA
(1808-1876)
Üsküdar’da eşi Zeynep Hanım’la beraber
yaptırdığı bir hastahanesi bulunan
Osmanlı devlet adamı.
Arapkir’de doğdu (1808). İsmail Beyzade Mehmed Bey’in oğludur. Küçük yaşta babasını kay-
YÜCEL, CAN Y
betti. Amcası Vezir Gümrükçü Osman Paşa’nın
himayesinde Kayseri ve Bozok’ta başlayan eğitimine amcasıyla beraber geldiği İstanbul’da
devam etti. Dîvân-ı Hümâyun Kalemi’ne girdi (1829). Bu sırada gördüğü bir rüya üzerine,
amcası Osman Paşa’nın Üsküdar’da Ayazma
sahilindeki yalısından Kızkulesi’ne geçerek bir
yelkenliyle Mısır’a gitti. Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın hizmetine girdi; paşanın teveccühünü kazanarak küçük kızı Zeynep
Hanım’la evlendi. Bu evliliğe taraftar olmayan
Abbas Paşa’nın valiliği sırasında Sudan müdürlüğüne tayin edildi. Verilen görevi kabul etmeyince Asvan’a sürüldü. Sultan Abdülmecid’in
fermanıyla üç ay sonra kurtulup İstanbul’a geldi.
Rumeli beylerbeyi payesini (1850), vezaret rütbesini (1851) aldı. 1852’de ticaret nazırı oldu.
1854’te Meclis-i Vâlâ başkanlığına getirildi.
Ocak 1863’te ise, Sultan Abdülaziz’in ısrarıyla sadarete getirildi. 1869-1871 arasında Şûrâ-yı
Devlet reisliğinde bulundu. 1872’de getirildiği
aynı görevi hastalığından dolayı yerine getiremiyordu. 1876’da Bebek’teki sahilhanesinde ölünce
eşi Zeynep Hanım’la beraber yaptırdıkları Üsküdar’daki Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin bahçesindeki türbeye defnedildi.
Fransızca’dan çevirdiği Tercüme-i Telemak
(1862) eseriyle de bilinir. Hayırsever bir kişiliğe
sahip olan Yûsuf Kâmil Paşa eşi Zeynep Hanım’la
beraber yaptırdıkları Üsküdar’daki büyük hastahaneden başka Çamlıca’daki Çilehane Mescidi’ne
bir şadırvan da yaptırmıştır. Ailenin Beyazıt’taki
konağında Mesnevî okutmuş olan Hâfız Mehmet
Zeki Dede Efendi, Paşa’nın kütüphanesinde hâfız-ı kütüplük de yapmıştır.
› Yûsuf Kâmil Paşa’nın
Zeynep-Kâmil Hastahanesi
bahçesindeki türbesi
Kaynakça: “Yusuf Kâmil Paşa”, YYOA, II, 684-685; Haskan,
YBÜ, I, 158, 258; II, 651-652; III, 1230.
➢ÂLİM KAHRAMAN
YÜCEL, CAN
(1926-1999)
Uzun süre Üsküdar Kuzguncuk’ta
oturan şair ve yazar.
İstanbul’da doğdu. Babası eski Millî Eğitim bakanlarından Hasan Âli Yücel’dir. Liseyi Ankara’da
okudu (1934). Bir süre DTCF Klasik Filoloji bölümüne devam ettikten sonra öğrenimini Cambridge Üniversitesi’nde sürdürdü. 1946-1950 yılları arsında Paris’te bulundu. Askerliğini Kore’de
yaptı (1953). İngiltere’de, BBC’nin Türkçe Yayınlar Bölümü’nde spiker olarak çalıştı. Yurda dönünce Marmaris ve Bodrum’da turist rehberliği
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
389
Y ABDURRAHMAN
 Can Yücel
SİZLERE ÖMÜR
Bir başka sefere kaldı hikâye;
Bahar gelecekti, gelmedi.
Sizlere ömür Üsküdarlı
Saatin altında bekler dururken
Kundurası boyalı. ..
Vakit saatin üstündeydi,
Saatin altında Üsküdarlı;
Eski dertleri depreşmiş
İpek mendil içindeydi,
İpek mendil sol cebinde.
(…)
—Can Yücel
390
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
yaptı (1963-1965). İstanbul’a yerleşip çeviri işiyle
uğraştı. Bir çevirisi yüzünden 12 Mart döneminde on beş yıl hüküm giydi. Adana Cezaevinde
yatarken aftan yararlanarak tahliye edildi (1974).
Vatan ve Demokrat gazetelerinde fıkra yazarlığı
yaptı. 1999 genel seçimlerinde İzmir bölgesinden Özgürlük ve Dayanışma Partisi milletvekili
adayı oldu. Bademcik kanseri tedavisi gördüğü
İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi
Hastahanesi’nde öldü (12 Ağustos 1999).
Akla ve “humour”a dayalı, halk deyişleri ve argoya yer veren, yalın, zaman zaman kelime oyunu ve espiri düzeyinde kalan bir şiir dili tekniği
oluşturdu. Edebiyatın edepli bir şey sayılmasının
temel bir yanılgı olduğunu savundu. Müstehcen
sözlere sık sık yer verdiği için kovuşturmalara
uğradı. Yazma, Bir Siyasînin Şiirleri, Şiir Alayı,
Rengahenk şiir kitaplarından bazılarıdır.
Ankara ve Dragos’taki baba evlerini sattıktan sonra Kuzguncuk’tan bir ev alıp uzun yıllar
burada yaşamıştır. Bazı tutumlarıyla önce biraz
yadırgandıysa da zamanla semtliler tarafından
kabul gördü.
Kaynakça: “Yücel, Can”, TDEA, VIII, 624; “Yücel, Can”, TBEA,
II, 925; Nedret Ebcim, Kuzguncuk, İstanbul 2009, s. 99-102.
➢ÂLİM KAHRAMAN
Z
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
ZÂKİRZÂDE ABDULLAH EFENDİ
(ö. 1657)
Karacaahmet Mezarlığı’nda medfun
Celvetî şeyhlerinden.
Babası Osman Efendi Aziz Mahmud Hüdâyî’nin
zakirbaşısı olduğundan “Zâkirzâde” sıfatıyla
anılır. Osman Efendi şeyhinin birçok şiirini ilâhi formunda bestelemiştir. Tasavvufî eğitimini
tamamlayan Abdullah Efendi önce halife olarak
Manisa’ya gönderilmiş, fakat daha sonra İstanbul’a çağrılarak bir süre Zeyrek ve Atik Ali Paşa
haremi içerisindeki Kasım Çelebi zaviyelerinde
irşad faaliyetlerinde bulunmuş, ardından Kılıç
Ali Paşa ve Fatih camilerinde vaizlik yapmış,
1657 yılında Üsküdar’da vefat etmiştir. Mezarı
Karacaahmet Mezarlığı’nda Miskinler Tekkesi
arkasındadır.
Kaynakça: Şeyhî Mehmed Efendi, Vekāyiü’l-fudalâ (nşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul 1989, III, 555-556; Osmanlı Müellifleri, I, 71-72.
➢ABDÜLKADİR ÖZCAN
ZARİFOĞLU, CAHİT
(1940-1987)
Ömrünün son yıllarında Üsküdar
Küplüce’de oturan şair ve yazar.
Niyazi Bey’le Şerife Hanım’ın oğludur. Hâkim
olan babasının memuriyeti dolayısıyla bulunduğu Ankara’da doğdu. Maraş Lisesi’ni bitirdikten
sonra İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Alman Dili ve Edebiyatı bölümünde okudu.
1959’da planör kurslarına katılarak uçuş brövesi aldı. 1967 ve 1973’te iki defa Goethe Enstitüsü’nde dil kurslarına katılmak için Almanya’ya
gitti; çeşitli Avrupa ülkelerini gezdi. Öğrencilik
yıllarından başlayarak gazetecilik, öğretmenlik,
çevirmenlik gibi işlerde çalıştı. Maraş Lisesi’ndeki öğrenciliği sırasında arkadaşlarıyla beraber
başlayan şiir ve edebiyat çalışmaları İstanbul’a
geldikten sonra Sezai Karakoç’un Diriliş dergisi
ortamında asıl anlamını buldu.
Ankara’da yerleştiği yıllar içinde (1975-1983)
arkadaşlarıyla Mavera dergisini çıkardı.
Cahit Zarifoğlu, daha ilk şiirlerinde kendi
sesini bulan bir şair olarak değerlendirilmiştir.
Şiir çizgisi “içsellikten maneviliğe doğru” bir yol
üzerinde görülmüş, şiirin kendine mahsus kaliteleri bakımından arkadan gelenlere önerilmiştir. Geleneğin derin anlamıyla ilişkilenen iç açılışlar, daha ilk kitabı İşaret Çocukları’ndan (1967)
başlayarak Yaşamak (1980) adlı günlükleri, İns
adıyla yayımlanan öyküleri ve diğer kitaplarında
sanatının temel karakterini oluşturur.
1989’dan sonra tüm eserleri topluca yayımlanmıştır.
1983 yazında İstanbul’a taşındı. Beylerbeyi
sırtlarında Kirazlıtepe’ye yerleşti. Beylerbeyi İskelesi yanındaki kahve, Üsküdar’ın bazı sakin
köşelerindeki çay evleri arkadaşları ile buluşup
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
391
Z ABDURRAHMAN
 Cahit Zarifoğlu
oturmayı sevdiği mekânlar oldu. Çocuklarıyla
zaman zaman gelip vakit geçirdiği Zeynep Kâmil’deki küçük bir parka ölümünden sonra adı
verildi. Kayınpederi eski Van müftüsü M. Kasım
Arvas’ın Küplüce’deki evinde vefat etti (1987) ve
Küplüce Mezarlığı’nda toprağa verildi. Şu dizelerinde belki de bu mezarlığı anlatmıştı:
DONUK
Kar beyazı sanılabilir
Üstünde kaydığımız deniz
Su masmavi ve köpükler
Bembeyaz kırılıp dağılıyor sahile
Üsküdar-Kabataş yolcu motorları
Peşpeşe ne güzel
Arılar gibi çalışıyor.
Ben de çalışmak
İşleyen hayatın içine dönmek
İstiyorum.
Donuk
Sam yeli sanılabilir
Nefesimiz
Ve vapur kalkıyor
—Cahit Zarifoğlu
Boğaziçi bir akımdır
Bir akan sudur
Nice dergâhlar
Dinler gibi nabzını
Yeni doğan çocukların
Yamaçlarda mezarlıklar
Sever gibi bazıları
Açık havada gömülmeyi.
Ölümünden sonra dosyasından çıkan birkaç
şiirinden biri de Üsküdar üzerineydi.
Kaynakça: Âlim Kahraman, Yürek Safında Bir Şair: Cahit Zarifoğlu, İstanbul 2003; a.mlf., “Bir Sokağı Kelimelerle Kurmak”,
İstanbul Sokakları 101 Yazardan 100 Sokak, İstanbul 2008, s.
37-39; a.mlf., Üsküdar’da Bir Kahve”, Atikvâlide, İstanbul 2009,
s. 41-47; “Cahit Zarifoğlu”, TBEA, II, 933.
➢ÂLİM KAHRAMAN
ZEYNEP HANIM
(1826-1886)
Yûsuf Kâmil Paşa’nın eşi, Üsküdar’da
adlarını taşıyan bir hastahaneleri
bulunmaktadır.
Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın en
küçük kızıdır. 1826’da doğdu. On sekiz yaşına
geldiğinde (1845) babası tarafından, maiyetinde
bulunan Yûsuf Kâmil Bey’le evlendirildi. Ailenin
diğer bireyleri, Yûsuf Kâmil’in o sıralar Mısır bürokrasisinde bir memur olmasından, bu evliliğe
karşı çıktı. Mehmet Ali’nin büyük oğlu İbrahim
Paşa, Yûsuf Kâmil’in sergilediği başarılar sonrası
onun hakkındaki ön yargılarını değiştirdi. Ancak
Mehmet Ali ve İbrahim paşaların ölümünden
sonra vali olan Abbas Paşa’yla beraber damada
duyulan güvensizlik ve sevgisizlik tekrar ortaya
çıktı. Abbas Paşa, üzerlerinde baskı uygulayarak
onları boşanmaya zorladı. Karıkoca ikisi de buna
yanaşmayınca Yûsuf Kâmil Paşa Asvan’a sürülerek orada hücre hapsine tabi tutuldu. Durum İstanbul’a Sadrazam Reşit Paşa’ya duyurulunca padişahın fermanıyla iki ay kadar süren bu hapislik
son buldu. Özgürlüğüne kavuşup İstanbul’a ge-
392
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
ZEYNEP HANIM Z

› Zeynep-Kâmil Hastahanesi
Zeynep Hanım
len Yûsuf Kâmil Paşa’dan sonra Abbas Paşa’nın
baskıları Zeynep Hanım’a yöneldi, onun etrafıyla
görüşmesini yasakladı. Bu baskıları kaldırmak
için boşanmaları şartını getirdi. Zeynep Hanım
boşanmak zorunda kaldı, serbest kalınca da hacca gitmek için izin aldı. Önce Beyrut’a, oradan
vapurla İstanbul’a hareket etti. Yûsuf Kâmil Paşa
tarafından hazırlanan bu plandan sonra birbirlerine kavuşan çifte Reşit Paşa’nın yalısında yeni
bir nikâh ve evlilik töreni düzenlendi. 1861 yılında Zeynep Hanım’ın öz kardeşi Said Paşa vali
olunca aile Mısır’a gidip gelmeye başladı. Arada
sıcak ilişkiler kuruldu.
Zeynep Hanım ve Yûsuf Kâmil Paşa ailesi kışı
Beyazıt’taki konaklarında geçirir, baharda Yakacık’taki köşklerine giderler, yaz gelince de iki yüz
elli dönümlük bir arazi içinde bulunan Bebek’teki yalıya geçerlerdi. Evlerinde toplantılar eksik
olmaz, bu toplantılar üç aylarda Kur’an ve dinî
sohbet, diğer aylarda eğlence, müzik ve edebiyat
içerikli olurdu. Zeynep Hanım, edebiyat toplantılarında hanımlar arasında bazen şiir yarışmaları düzenler onlara hediyeler verirdi.
Fakir fukarayı gözetir zengin gönüllü, cöÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
393
Z ZİYA BEY
mert bir kadın olan Zeynep Hanım, ailesinden
gelen mal varlığını hayır işlerine harcamayı severdi. Bunun için bir vakıf kurdu. Vakfın en büyük hizmeti Üsküdar’da kendi adlarıyla anılacak
olan Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin yaptırılması
oldu (1862). Hastahanenin tam olarak hizmete
açılması 1882 yılını buldu. Daha sonra doğum
hastahanesi olarak kullanılan Zeynep Kâmil’de
doğan çocuklara ilk ad olarak erkekse Kâmil,
kızsa Zeynep adının konulması bir gelenek olarak devam etmiş, hayatları boyunca çocuk sahibi
olamayan Zeynep Hanım ve Kâmil Paşa’nın manevî evlatlarının sayısı yüz binleri bulmuştur.
Zeynep Hanım ve Kâmil Paşa öldükten sonra
hastahanenin bahçesindeki türbeye gömülmüşlerdir.
Kaynakça: İbnülemin Ahmet Tevfik Bey, “Zeynep Hanımefendi ve Kâmil Paşa”, Dünü ve Bugünüyle Zeynep-Kâmil Hastanesi 1862-1988, İstanbul 1988, s. 23-28; Süleyman Kızıltoprak,
“Zeynep-Kâmil Hastanesi’nin Kurucusu Prenses Zeynep Hanım: Hayatı ve Hayratı”, Üsküdar Sempozyumu II: Bildiriler,
İstanbul 2004, II, 622-633.
➢ÂLİM KAHRAMAN
ZİYA BEY
(ö. 1893)
Karacaahmet’te medfun
Osmanlı devlet adamı
Asıl adı Ziyaeddin Mehmed Efendi’dir. İdâre-i
Mahsûsa (1867), Maâdin (1870) ve Matbah-ı
Âmire (1878) müdürlüklerinde hizmet verdi.
Antalya, Urfa ve Lazkiye mutasarrıflıklarında
bulundu. 9 Kasım 1893’te vefat etti. Eşinin ölümü üzerine Karacaahmet Türbesi’nin sol tarafında bulunan türbe ve sebili yaptırdı.
Kaynakça: Mehmet Raif, Mirât-ı İstanbul, İstanbul 1314, s.
117; M. Nermi Haskan, YBÜ, III, 1220.
➢PINAR YAVUZTÜRK ÖZYALVAÇ
ZİYA PAŞA
(1829-1880)
Üsküdar Kandilli’de dünyaya gelen
Tanzimat dönemi şairlerinden.
394
İstanbul’da Kandilli’de dünyaya geldi (1829). Aslen Erzurumlu olan babası Galata Gümrüğü kâtiplerinden Ferîdüddin Efendi’dir. Kandilli’deki
mahalle mektebinden sonra, bütün ailenin taşındığı Süleymaniye’de Mekteb-i Edebiye ile Beyazıt
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Rüşdiyesi’ne devam etti.
Küçük yaştan itibaren lalası İsmail Ağa’nın
teşviki ile halk şairlerine ilgi duydu ve onlara
benzer şiirler yazmaya başladı. El yazısının güzelliği ile dikkati çekti ve 16-17 yaşlarında Sadâret-i Uzmâ Mektûbî Kalemi’ne kâtip olarak girdi.
Burada tezkire sahibi Fatin Efendi
vasıtasıyla Encümen-i Şuarâ topluluğu mensuplarından Leskofçalı Galib, Kâzım Paşa, Osman Şems Efendi ve Nevres Paşa ile tanıştı, onların meclislerine devam etmek suretiyle şiirini
geliştirme fırsatı buldu. Adının daha geniş bir
çevrede duyulmasına yol açan meşhur “Tercî-i
Bend”ini de yine bu yıllarda kaleme aldı (1859).
Mahmud Nedim Paşa’nın aracılığı ile Mustafa Reşid Paşa’nın dikkatini çekti ve Mâbeyn-i
Hümâyun beşinci kâtibi olarak saraya alındı.
Edhem Pertev Paşa’nın tavsiyesi ile Fransızca
öğrenmek suretiyle Batı kültürüne açıldı. Mustafa Reşid Paşa’nın ölümünden sonra Âlî Paşa ile
ZİYA PAŞA Z
› Tahsin Kurt Bey’e ait Celî
Ta’lik hattı, Ziya Paşa'nın
“İnsana sadakat yakışır
görse de ikrah/Yardımcısıdır
doğruların Hazret-i Allah”
beyiti.
anlaşmazlığa düşünce, Kıbrıs mutasarrıflığına
tayin edilmek suretiyle saraydan uzaklaştırıldı (1861). Burada başına bir yığın felâket geldi,
ancak bir yıl sonra İstanbul’a dönebildi. 1865’te
gizli Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin kurucuları
arasında yer aldı; aynı zamanda Muhbir gazetesindeki yazılarıyla hükümetin politikasını sert
bir dille eleştirdi. İkinci defa Kıbrıs’a tayini çıkınca, Mayıs 1867’de Nâmık Kemal’le birlikte gizlice
Paris’e kaçtı. 1868’de Nâmık Kemal’le Londra’da
Hürriyet gazetesini yayımlamaya başladı. Rüyâ
ve Zafernâme gibi bir kısım eserlerini burada
kaleme aldı. Ancak 1871’de Âlî Paşa’nın ölümünden sonra İstanbul’a geri dönebildi. 1876’ya kadar Şûrâ-yı Devlet üyesi olarak görev yaptı. II.
Abdülhamid’in tahta geçmesinden sonra Suriye
valiliğine tayin edildi; buradan önce Konya’ya,
daha sonra Adana valiliğine nakledildi. Mayıs
1880’de burada vefat etti, cenazesi Ulu Cami
hazîresine defnedildi.
Şinasi’den sonra Nâmık Kemal’le birlikte Tanzimat’tan sonraki yenileşme dönemi Türk edebiyatının öncü isimlerinden biri kabul edilen Ziya
Paşa şair olarak bir yandan klasik felsefî geleneği
sürdürürken, bir yandan da siyasî hicivleriyle
dikkati çekmiştir. Hürriyet gazetesinde yayımladığı “Şiir ve İnşâ” (1868) makalesindeki görüşleriyle, bundan altı yıl sonra kaleme aldığı Harâbât
mukaddimesindeki görüşleri arasındaki tezatlar
dolayısıyla en yakın arkadaşı Nâmık Kemal’den
başlayarak birçok edebiyat tarihçisi tarafından
tenkit edilmiştir.
Başlıca eserleri: Külliyât-ı Ziya Paşa (1881),
Terkîb-i Bend (1871), Engizisyon Tarihi (1882),
Endülüs Tarihi (1886-87), Arz-ı Hâl (1909), Riyânın Encâmı (Molière’den, 1886).
Kaynakça: Süleyman Nazif, İki Dost, İstanbul 1926; Şükrü
Kurgan, Ziya Paşa-Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1953; A.
H. Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1967,
s. 279-321; Kaya Bilgegil, Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma,
Ankara 1979; Önder Göçgün, Ziya Paşa’nın Hayatı, Eserleri,
Edebî Şahsiyeti ve Bütün Şiirleri, Ankara 1987.
➢ABDULLAH UÇMAN
395
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Kaynakça
Arşiv Kaynakları ve Yazma Eserler
Ali Üsküdarlı Sicil Dosyası, Marmara Üniversitesi İlâhiyat
Fakültesi.
BOA, A. MKT. MHM, 9/23, tarih, 27 M 1265.
BOA, DH. SAİD, 66/185.
BOA, İrade-Dahiliye, 7 S 1265, nr. 10288.
BOA, İrade-Dahiliye, nr 1367.
BOA, İrade-Dahiliye, nr. 1426.
BOA, İrade-Dahiliye, sene 1256, nr. 1015.
BOA, İrade-Dahiliye, sene 1258, nr. 2826.
BOA, İrade-Dahiliye, Tarih 21 RA 1264, nr. 8726.
Ebûishakzâde Esad Efendi, Atrabü’l-âsâr, İÜ Ktp., TY, nr.
6204.
Hüseyin Hüsameddin, Amasya Tarihi, Süleymaniye Ktp.,
Mikrofilm Arşivi, nr. 3681-3682.
Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr, I-V, Süleymaniye
Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2305-2309.
İlmiye Defteri, İÜ Ktp., TY, nr. 8879.
İsmâil Ziyâeddin, Metâliü’l-âliye fî gurreti’l-gâliye, İÜ Ktp.,
TY, nr. 2486.
İstanbul Şeriyye Sicilleri Arşivi, Evkaf-ı Humayun Müfettişliği, nr. 74.
Mektûbîzâde Abdülaziz, Terâcim-i Ahvâl, İÜ Ktp., TY, nr.
2456.
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Rektörlüğü Arşivi, Dosya nr. 92.
Olcay, Osman Fevzi, Meşâhir-i Amasya, İÜ Ktp., TY, nr.
9382.
Ünver, A. Süheyl, “İsmail Hakkı Altunbezer”, Süleymaniye
Ktp., A. Süheyl Ünver, Dosya nr. 71. Y. PRK. AZJ 2 / 7.
Ansiklopediler
Ana Britannica: Genel Kültür Ansiklopedisi, I-XXII, İstanbul 1986-90.
Aylık Ansiklopedi (yay. Server İskit), I-V, İstanbul 1944-50.
Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi (ed. Nihat Uzcan), İstanbul 1978.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul
1993-95.
Encyclopédie de l’Islam (nouvelle édition), I-XI, Leiden
1954 –2002.
Gövsa, İbrahim Alâeddin, Türk Meşhurları Ansiklopedisi,
İstanbul, ts. [1946].
Grand Master Ansiklopedisi, İstanbul 1992.
Hayat Ansiklopedisi, İstanbul, ts.
Işık, İhsan, Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi, I-X, Ankara 2006.
İslâm Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, ts.
İslâm Ansiklopedisi (M.E.B.), I-XIII, İstanbul 1940-88.
İslâm Meşhurları Ansiklopedisi, İstanbul 1970.
İslimyeli, Nüzhet, Türk Plastik Sanatçıları Ansiklopedisi,
Ankara 1967.
İstanbul Ansiklopedisi, I-XI, İstanbul 1958-74.
Müzik Ansiklopedisi, Ankara 1992.
Öztuna, Yılmaz, Büyük Türk Mûsikisi Ansiklopedisi, I-II,
Ankara 1990.
Öztuna, Yılmaz, Türk Mûsikisi Ansiklopedisi, I-II, İstanbul
1969-76.
Tanzimat’tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 2001.
The Encyclopaedia of Islam (new edition), I-XI, Leiden
1954-2002.
Türk Ansiklopedisi, I-XXXIII, Ankara 1943-86.
Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, I-VIII, İstanbul 1976–
1998.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, I-X, İstanbul 198385.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1988 –.
Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, I-II, İstanbul 1999.
Kitaplar
1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi (nşr.
Faik Reşit Unat), Ankara 1943.
1972-1973 Yıllarında Emekli Olan İÜ Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyeleri, İstanbul 1974.
20 Yılın Ardından Mehmet Kaplan (haz. Sema Uğurcan),
İstanbul 2007.
40. Sanat Yılında Avni Anıl: Hayatı, Eserleri, Yazılanlar,
Yazdıkları, İzmir 1984.
üsküdarlı meşhurlar ansiklopedisi
397
KAYNAKÇA
40. Sanat Yılında Mesut Cemil, [baskı yeri yok] 1952.
60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan,
İstanbul 1950-55.
70. Yıldönümünde Lozan, Ankara, ts.
80. Yılında 2003 Penceresinden Lozan: Sempozyum Bildirileri, Ankara 2005.
A’dan Z’ye Kurtuluş Savaşı ve Atatürk Dönemi, İstanbul
2005.
398
Abdurrahman Şeref, Târih Musâhabeleri, İstanbul 1340.
Abdülfettah Şefkat Efendi, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271.
Abdülhamid’in Hatıra Defteri, İstanbul 1960.
Adıvar, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul 1970.
Afyoncu, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma
Rehberi, İstanbul 2007.
Ahmed Câvid, Verd-i Mutarrâ, İstanbul 1271.
Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir (nşr. M. Cavid Baysun), I-IV,
Ankara 1953-57.
Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât (nşr. Yusuf Halaçoğlu), İstanbul 1980.
Ahmed Cevdet Paşa, Târih, İstanbul 1309.
Ahmed Lutfî, Târih (nşr. Münir Aktepe), Ankara 1988.
Ahmed Lutfî, Târih, İstanbul 1290-1328.
Ahmed Refik, Âlimler ve Sanatkârlar, İstanbul 1974.
Ahmed Refik, Fatma Sultan, İstanbul, ts.
Ahmed Refik, Kadınlar Saltanatı, İstanbul 1332.
Ahmed Refik, Tesâvîr-i Ricâl, İstanbul 1331.
Ahmed Resmî, Halîkatü’r-rüesâ, İstanbul 1269.
Ahmed Resmî, Hamîletü’l-küberâ (nşr. Zeynep Aycibin,
TTK Belleten içinde), XXII/26 (2002), s. 214-215.
Ahmed Rifat Efendi, Devhatü’l-meşâyih maa zeyl, İstanbul,
ts., İstanbul 1978.
Ahmed Rifat Efendi, Osmanlı Toplumunda Sâdât -ı Kirâm
ve Nakibüleşrâflar: Devhatü’n-nukabâ (haz. Hasan Yüksel – M. Fatih Köksal), Sivas 1998.
Ahmet Fehim, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları (haz. Hafi
Kadri Alpman), İstanbul 1977.
Ak, Ahmet Şahin, Türk Musikisi Tarihi, İstanbul, ts.
Akdemir, Salih, Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri,
Ankara 1989.
Akgündüz, Ahmet, Arşiv Belgeleri Işığında Silistreli Süleyman Hilmi Tunahan, İstanbul 1997.
Akı, Niyazi, Yakup Kadri Karaosmanoğlu (İnsan, Eser, Fikir,
Üslûp), İstanbul 1960.
Akıncı, Gündüz, Abdülhak Hâmid Tarhan-Hayatı, Eserleri
ve Sanatı, Ankara 1954.
Aksoy, Ömer Âsım, Mütercim Âsım: 1755-1819, Ankara
1962.
Aksüt, Sadun, 500 Yıllık Türk Musikisi Antolojisi, İstanbul
1967.
Aksüt, Sadun, Alkışlarla Geçen Yıllar, İstanbul 2000.
Aksüt, Sadun, Türk Mûsikisinin 100 Bestekârı, İstanbul
1993.
Aktaş, Şerif, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara 1987.
Aktepe, Münir, Patrona İsyanı 1730, İstanbul 1958.
Alangu, Tahir, 100 Ünlü Türk Eseri, İstanbul 1974.
Albayrak, Sadık,Son Devir Osmanlı Uleması, İstanbul 1981.
Âlî Mustafa Efendi, Menâkıb-ı Hünerverân (nşr. İbnülemin
Mahmud Kemal), İstanbul 1926.
Alparslan, Ali, Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1996.
Alparslan, Ali,Osmanlı Hat Sanatı Tarihi, İstanbul 1999.
Alpman, Hafi Kadri, Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları, İstanbul 1977.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Alpman, Hafi Kadri, Portreler, İstanbul 1972.
Altuner, Nuran, Safâî ve Tezkiresi (doktora tezi, 1989), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Altunsu, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislamları, Ankara
1972.
And, Metin, Osmanlı Tiyatrosu: Kuruluşu – Gelişimi – Katkısı, Ankara 1976.
And, Metin, Tanzimat ve İstibdat Dönemi Türk Tiyatrosu,
Ankara 1972.
Anıl, Avni, Anılar ve Belgelerle Musikimiz Sözlüğü, İstanbul
1981-82.
Anonim Osmanlı Tarihi (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara
2000.
Arseven, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi, İstanbul, ts.
Âsaf Hâlet Çelebi Kitabı (haz. Hüseyin Su- İlyas Dirin-Şaban Özdemir), Ankara 2003.
Âşık Çelebi, Meşâirü’ş-şuarâ (nşr. G. Meredith-Owens),
London 1971.
Atabey, Fahri, Asya’nın Avrupa’ya Bakan Penceresi Üsküdar
ve Hizmetlerim, İstanbul 1973.
Atasoy, Nurhan, Kont Ostrorog’dan Rahmi Koç’a Boğaziçi’nde Bir Yalının Hikâyesi, İstanbul 2004.
Atay, Falih Rıfkı, Başveren İnkılâpçı, İstanbul 1954.
Ateş Kuşu Semiha Berksoy (ed. Dikmen Gürün), Ankara
2010.
Ayaşlı, Münevver, Dersaadet, Ankara 1975.
Ayhan, Ece, Başıbozuk Günceler, İstanbul 2003.
Ayni, Mehmet Ali, Türk Azizleri I: İsmail Hakkı, İstanbul
1944.
Ayvazoğlu, Beşir, Büyük Ağa Tarık Buğra, İstanbul 2006.
Ayvazoğlu, Beşir, Kainatça Tanınmış Türk Şiir Kralı Florinalı Nazım ve Şaşalı Edebi Hayatı, İstanbul 2008.
Ayvazoğlu, Beşir, Neyin Sırrı Hâlâ Hasret, İstanbul 2002.
Ayvazoğlu, Beşir, Peyami: Hayatı, Sanatı, Felsefesi, Dramı,
İstanbul 2008.
Ayvazoğlu, Beşir, Üsküdarlı Akif, İstanbul 2006.
Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fâtih Devri Hattatları ve Hat Sanatı,
İstanbul 1953.
Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (çev.
Coşkun Üçok), Ankara 1982.
Bağdatlı İsmâil Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l- müellifîn
ve âsârü’l-musannifîn, I (nşr. Kilisli Muallim Rifat –
İbnülemin Mahmud Kemal); II (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal – Avni Aktuç), İstanbul 1951-55, Tahran
1387/1967.
Baltacıoğlu, Ismayıl Hakkı, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara
1958.
Baraz, Mehmed Rebii Hatemi, Beylerbeyi : Teşrifat Meraklısı Beyzade Takımının Oturduğu Bir Kibar Semt, I-II,
İstanbul 1994.
Baraz, Mehmed Rebii Hatemi – Demircan, Zeynep, Çengelköy’de Tarih, İstanbul 2004.
Başkan, Seyfi, Ondokuzuncu Yüzyıldan Günümüze Türk
Ressamları, Ankara 1991.
Başlangıçtan Günümüze Kadar Türk Bestekarları Ansiklopedisi, İstanbul 1978.
Batı Tekniğiyle Yazan 60 Türk Bağdar (haz. Gültekin Oransay), Ankara 1965.
Batur, Muhsin, Anılar ve Görüşler, İstanbul 1985.
Baydar, Mustafa, Hamdullah Suphi Tanrıöver ve Anıları, İstanbul 1968.
Baykara, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Ankara 1989.
KAYNAKÇA
Bayrak, M. Orhan, İstanbul’da Gömülü Meşhur Adamlar:
1453-1978, Ankara 1979.
Behcetî İsmâil Hakkı Üsküdârî, Merâkid-i Mu‘tebere-i Üsküdar (nşr. Bedii N. Şehsuvaroğlu), İstanbul 1976.
Behmoaras, Liz, Mazhar Osman: Kapalı Kutudaki Fırtına,
İstanbul 2001.
Beliğ, İsmail, Nuhbetü’l-âsâr li-zeyli Zübdetü’l-eş‘âr (haz.
Abdulkerim Abdulkadiroğlu) Ankara 1999.
Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul 1978.
Bilgegil, Kaya, Abdülhak Hâmid’in Şiirlerinde Ledünnî Meselelerden: Allah, Ankara 1959.
Bilgegil, Kaya, Harâbât Karşısında Nâmık Kemal, İstanbul
1972.
Binark, İsmet, Sâmiha Ayverdi Bibliyografyası, İstanbul
1999.
Biret, İsmail, Komik-i Şehir Naşit Bey ve Çocukları, İstanbul
2005.
Birinci, Ali, Tarihin Gölgesinde: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât, İstanbul 2001.
Birinci, Necat, Menemenlizâde Mehmed Tâhir, Ankara 1988.
Birinci, Necat, Nâbizâde Nâzım, Ankara 1987.
Birsel, Salah, Kahveler Kitabı, Ankara 1983.
Birsel, Salah, Sergüzeşt-i Nono Bey ve Elmas Boğaziçi, Ankara 1982.
Bolay, Süleyman Hayri, Ferid Kam, Ankara 1988.
Boyar, S. Pertev, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti Devirlerinde Türk Ressamları, Ankara 1948.
Bozok, Salih, Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor, İstanbul 2001.
Bozok, Salih – Bozok, Cemil S., Hep Atatürk’ün Yanında,
İstanbul 1985.
Bölük, Gülderen, İstanbul’un 100 Fotoğrafçısı, İstanbul 2009.
Bursalı Mehmed Tâhir, Mevlânâ eş-Şeyh İsmâil Hakkı elCelvetî, İstanbul 1329.
Bursalı Mehmed Tâhir,Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul
1333-42, Heppenheim-Bergstrasse 1971.
Canlı Tarihler: Lemi Atlı, Hatıraları, İstanbul 1947.
Cebesoy, A. Fuat, Siyasi Hatıralar, İstanbul 1957.
Celal Hoca, İstanbul 1962.
Celâl, Melek, Şeyh Hamdullah, İstanbul 1948.
Cemâleddin Mehmed, Âyîne-i Zurefâ, İstanbul 1314.
Cepheden Meclise (haz. Hülya Yarar-Mustafa Delialioğlu),
Ankara 1999.
Cevher, M. Hakan, Şerif Muhiddin Targan, Hayatı-Besteciliği-Eserleri, İzmir 1993.
Cumhuriyetin 50. Yılında Türk Rasathaneleri, İstanbul 1973.
Çalışlar, Aziz, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995.
Çalışlar, İpek, Halide Edip-Biyografisine Sığmayan Kadın,
İstanbul 2010.
Çankaya, Mücellidoğlu Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara 1968.
Çelik, Hüseyin, Ali Suavi ve Dönemi, İstanbul 1994.
Çeri, Bahriye, Münevver Ayaşlı Romanları, Paris 2008.
Çötelioğlu, Aysel, İstanbul’un 100 Ressamı, İstanbul 2009
Danişmend, İsmail Hâmi, Ali Suavi’nin Türkçülüğü, İstanbul 1942.
Danişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, I-IV; V: Batı Dillerinde Osmanlı Tarihleri, İstanbul
1971-72.
Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekāyiât (haz. Abdülkadir Özcan), Ankara 1995.
Deliorman, Altan, Işıklı Hayatlar, İstanbul 2004.
Deliorman, Altan, Tanıdığım Atsız, İstanbul 1976.
Demir, Remzi – Atılgan, Doğan, Dil ve Tarih-Coğrafya
Fakültesi ve Türkiye’de Beşeri Bilimlerin Yeniden İnşası,
Ankara 2008.
Demiroğlu, Faiz, Abdülhamid’e Verilen Jurnaller, İstanbul
1955.
Derman, M. Uğur, Edebi ve Hattı ile Ali Alparslan, İstanbul
2010.
Derman, M. Uğur, İslâm Kültür Mirasında Hat Sanatı, İstanbul 1992.
Derman, M. Uğur, Sabancı Koleksiyonu, İstanbul 1995.
Derman, M. Uğur, Sakıp Sabancı Müzesi Hat Koleksiyonundan Seçmeler, İstanbul 2002.
Derman, M. Uğur,Türk San’atında Ebrû, İstanbul 1977.
Derman, M. Uğur, Ressam Ali Rızâ Bey’in İstanbul’u, Ankara 1977.
Destarî Salih Tarihi: Patrona Halil Ayaklanması Hakkında
Bir Kaynak (nşr. Bekir Sıtkı Baykal), Ankara 1962.
Dilâverzâde Ömer, Zeyl-i Hadîkatü’l-vüzerâ, İstanbul 1271.
Dizdaroğlu, Hikmet, Nâmık Kemal, İstanbul 1971.
Doğumunun 170. Yılında Uluslararası Nâmık Kemal Sempozyumu (20-22 Aralık 2010, Tekirdağ Nâmık Kemal
Üniversitesi), I-II, Ankara 2010.
Donbay, Ali, Orhan Seyfi Orhon: Hayatı, Gazeteciliği, Fikrî
ve Edebî Şahsiyeti, Eserleri (doktara tezi, 1998), SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Duran, Gülnur, Ali Üsküdârî: Tezhip ve Ruganî Üstâdı, Çiçek
Ressamı, İstanbul 2008.
Ebcim, Nedret, Kuzguncuk, İstanbul 2009.
Ebü’l-Ulâ Mardin, Huzur Dersleri, İstanbul 1966.
Ediboğlu Baki Süha, Ünlü Türk Bestekârları, İstanbul 1962.
Eldem, Halil Ethem, Elvah-ı Nakşiye Koleksiyonu, Ankara
1979.
Eldem, Halil Ethem,Köçeoğlu Yalısı Bebek Bağaziçi, İstanbul
1977.
Eldem, Halil Ethem,Türk Evi, İstanbul 1984.
Enderunlu Vâsıf Divanı (haz. Rahşan Gürel), İstanbul, ts.
Enginün, İnci, Abdülhak Hâmid, İstanbul 2001.
Enginün, İnci,Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, İstanbul
2001.
Enginün, İnci,Halide Edip’in Eserlerinde Doğu-Batı Meselesi, İstanbul 1978.
Erdenen, Orhan, Boğaziçi Sahilhaneleri I: Anadolu Yakası,
İstanbul 2006.
Ergin, Osman Nuri, Muallim M. Cevdet´in Hayatı, Eserleri
ve Kütüphanesi, İstanbul 1937.
Ergun, Sadettin Nüzhet, Ali Cânib-Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1937.
Ergun, Sadettin Nüzhet,Türk Musikisi Antolojisi, I-II, İstanbul 1942-43.
Ergun, Sadettin Nüzhet,Türk Şairleri, I-III, İstanbul 193645.
Ertan, Güler, Fotoğraf Sanatı ve Türkiye, İstanbul 1995.
Ertaylan, İsmail Hikmet, Abdülhak Hâmid, İstanbul 1932.
Ertaylan, İsmail Hikmet,Nâbizâde Nâzım, İstanbul 1933.
Ertaylan, İsmail Hikmet,Türk Edebiyatı Tarihi, Bakü 1926.
Erünsal, İsmail E., Türk Kütüphaneleri Tarihi II: Kuruluştan
Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Ankara
1988.
Esad Mehmed Efendi ve Bağçe-i Safâ-endûz’u (haz. Rıza Oğraş), Burdur 2001.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
399
KAYNAKÇA
Eşref Edip, Mehmet Âkif, İstanbul 1357/1938.
Evkaf-ı Hümâyun Nezâretinin Tarihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1335.
Evren, Burçak, Sigmund Weinberg: Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam, İstanbul 1995.
Evren, Burçak, Türk Sinemasının Doğum Günü: Bir SavaşBir Anıt-Bir Film, İstanbul 2003.
Evrimer, Rifat Necdet, Fecr-i Âtî Şairleri: Emin Bülend, İstanbul 1958.
Ezgi, Suphi, Nazari-Ameli Türk Musikisi, I-V, İstanbul 193353.
Fatîn Efendi, Tezkire-i Hâtimetü’l-eş‘âr, İstanbul 1271.
Felek, Burhan, Hayal Belde Üsküdar, İstanbul 1987.
Fındıklılı İsmet Efendi, Tekmiletü’ş-Şekāik (nşr. Abdülkadir
Özcan), İstanbul 1989.
Filmer, Cemil, Hatıralar: Türk Sinemasında 65 Yıl, İstanbul
1984.
Finn, Robert P., The Early Turkish Novel: 1872-1900, İstanbul 1984.
Fuat, Memet, Gölgede Kalan Yıllar, İstanbul 1998.
Gazimihal, Mahmud Ragıp, Türk Askerî Muzıkaları Tarihi,
İstanbul 1955.
Gencer, Ali İhsan, Bahriyede Yapılan Islahat Hareketleri ve
Bahriye Nezâretinin Kuruluşu, İstanbul 1985.
Gibb, Elias J. W., A History of Ottoman Poetry, I-VI, London
1958.
Goldie, Sue, I Have Done My Duty: Florence Nightingale in
the Crimean War, 1854-56, Manchester 1987.
Gökmen, Mustafa, Eski İstanbul Sinemaları, İstanbul 1991.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Melâmîlik ve Melâmiler, İstanbul
1931.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953.
Gövsa, İbrahim Alâeddin, Meşhur Adamlar: HayatlarıEserleri, İstanbul 1933-1936.
Gülersoy, Çelik, Kırk Yıl Olmuş, İstanbul 1989.
Gündem, Bülend, Yesâri Âsım Arsoy: Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1995.
Güngör, Semih, Asaf Hâlet Çelebi, İstanbul 1985.
Güntürkün, Nazan, Halide Edip ile Adım Adım, Ankara
1974.
Güvemli, Zahir, Sabancı Resim Kolleksiyonu, İstanbul 1987.
Güven, Güler, Sami Paşazâde Sezayi ve Eserleri, İstanbul
2009.
400
Habîb, Hat ve Hattatân, İstanbul 1305.
Halikarnas Balıkçısı, Mavi Sürgün, Ankara 1986.
Harp Akademileri’nin 120 Yılı: Şeref Dolu Yıllar 1848-1968,
Ankara 1968.
Hasan Çelebi (Kınalızâde), Tezkiretü’ş- şuarâ (nşr. İbrahim
Kutluk) Ankara 1981.
Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, I-III,
İstanbul 2001.
Haslip, Joan, Bilinmeyen Taraflariyle Abdülhamid (çev. N.
Kuruoğlu), İstanbul 1964.
Hattat Hâmid Aytaç Kitabı (haz. İsmail Yazıcı), İstanbul
2002.
Hızarcı, Suat, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1957.
Hoca Ali Rızâ (haz. Ömer Faruk Şerifoğlu), İstanbul 2005.
Hovhannesyan, Sarkis Sarraf, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi, İstanbul 1997.
ÜSKÜDARLI MEŞHURLAR ANSİKLOPEDİSİ
Huyugüzel, Ömer Faruk, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı ve
Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İzmir 1984.
Hüseyin Ayvansarâyî, Hadîkatü’l-cevâmi‘, İstanbul 1281.
Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı Selâtîn (nşr. Fahri Çetin
Derin), İstanbul 1978.
Hüseyin Kazım Kadri, Meşrutiyet’ten Cumhuriyete Hatıralarım (haz. İsmail Kara), İstanbul 1991.
Hüseyin Tugi, Musibetnâme (nşr. Nezihi Aykut), Ankara
2010.
Hüseyin Vassâf, Kemal-nâme-i İsmail Hakkı (Bursevi Biyografisi) (haz. Murat Yurtsever) Bursa 2000.
Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş-Ali
Yılmaz), İstanbul 2006.
Işık, İhsan, Yazarlar Sözlüğü, İstanbul 1998.
İlmiyye Salnâmesi, İstanbul 1334.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son
Sadrıazamlar, I-XII (I-IV), İstanbul 1940-53.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, IXII, İstanbul 1930-42.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Hoş Sadâ, İstanbul 1958.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Kemâlü’l-İsme, İstanbul
1328.
İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Hattatlar, İstanbul
1955.
İpekten, Haluk, Enderunlu Vâsıf, Ankara 1989.
İrepoğlu, Gül, Feyhaman Duran, İstanbul 1986.
İrtem, Süleyman Kâni, Türk Kemankeşleri, İstanbul 1938.
İshakoğlu-Kadıoğlu, Sevtap, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi (1900-1946), İstanbul 1998.
İslâm Kültür Mirasında Hat San’atı (haz. M. Uğur Derman),
İstanbul 1992.
İslimyeli, Nüzhet, Asker Ressamlar ve Ekoller, Ankara 1965.
İsmâil Belîğ, Nuhbetü’l-âsâr li-Zeyli Zübdeti’l-eş‘ar (haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu), Ankara 1999.
İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953/1546 Tarihli) (nşr. Ö.
Lutfi Barkan–E. Hakkı Ayverdi), İstanbul 1970.
İz, Mâhir, Yılların İzi, İstanbul 1975.
İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul 1997.
Kabacalı, Alpay, Yüzyıllar Boyunca Kültür Başkenti İstanbul’un Seçkin Kültür İnsanları, İstanbul 2009.
Kahraman, Alim, Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul
2003.
Kahraman, Alim, Üsküdar Zaman Aynasında/Türk Edebiyatında Üsküdar, İstanbul 2003.
Kahraman, Alim, Yahya Kemal Beyatlı, İstanbul 2008.
Kahraman, Alim, Yürek Safında Bir Şair: Cahit Zarifoğlu,
İstanbul 2003.
Kahvecioğlu, Safiye Şeyda,Musikişinas Osmanlı Saray Hanımları (lisans bitirme tezi, 2008), MÜ İlâhiyat Fakültesi.
Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Mûsikisi Bestekârları Külliyâtı,
Sayı 25: İsmail Hakkı Nebiloğlu, İstanbul 1969.
Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Mûsikisi Bestekârları Külliyatı,
Sayı 5: Tanburî Selâhattin Pınar, İstanbul 1960.
Kalaycıoğlu, Rahmi, Türk Musikisi Bestekârları Külliyatı,
Sayı: 18, Yesâri Âsım Arsoy, İstanbul 1962.
Kandemir, Kendi Ağzından Rızâ Tevfik, İstanbul 1943.
Kaplan, Mehmet, Cumhuriyet Devri Türk Şiiri, İstanbul
1973.
Kaplan, Mehmet,Edebiyatımızın İçinden, İstanbul 1978.
KAYNAKÇA
Kaplan, Mehmet,Nâmık Kemal (Hayatı ve Eserleri), İstanbul 1948.
Kaplan, Mehmet,Şiir Tahlilleri, İstanbul 1969.
Kara, İsmail, Türkiye’de İslamcılık Düşüncesi, İstanbul 1987.
Kara, Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1993.
Karaçam, İsmail, Kur’an Kursundan İlâhiyata Din Hizmetinde Bir Ömür, Hatıralar, İstanbul 2009.
Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları, Ankara
1942.
Karaman, Hayrettin, Bir Varmış Bir Yokmuş: Hayatım ve
Hatıralar, İstanbul 2008.
Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi
Türkçe Yazmalar Kataloğu, I-II, İstanbul 1961.
Keramet, Salih Nigâr, Halife II. Abdülmecid, İstanbul 1964.
Kerman, Zeynep, Halit Ziya Uşaklıgil’in Romanlarında Batılı Yaşayış Tarzı, İstanbul 2008.
Kerman, Zeynep, Samipaşazâde Sezai, Ankara 1986.
Kılıç, Atabey, Mîrzâ-zâde Ahmed Neylî ve Divanı, İstanbul
2004.
Kırımlı, Bilâl, Âsaf Hâlet Çelebi, İstanbul 2000.
Kısakürek, Necip Fâzıl, O ve Ben, İstanbul 1992.
Kısakürek, Necip Fâzıl, Son Devrin Din Mazlumları, İstanbul 1969.
Koçakoğlu, Bedia, Aşkın Şizofrenik Hali Sevim Burak, İstanbul 2009.
Koçu, Reşat Ekrem, Yeniçeriler, İstanbul 1964.
Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar
Tarihi, I-II, İstanbul 1976-77.
Kömürciyan, Eremya Çelebi, XVII. Asırda İstanbul Tarihi
(çev. Hrand Andreasyan), İstanbul 1988.
Kudret, Cevdet, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman, Ankara 1967.
Kumbaracılar, İzzet, İstanbul Sebilleri, İstanbul 1938.
Kuntay, Mithat Cemal, Mehmet Âkif, İstanbul 1939.
Kuntay, Mithat Cemal, Sarıklı İhtilâlci Ali Suavi, İstanbul
1946.
Kurdakul, Şükran, Şairler ve Yazarlar Sözlüğü, Ankara 1973.
Kurdoğlu, Veli Behçet, Şair Ta