DOLAŞIM SİSTEMİ Çok hücreli canlılarda, alınan besinlerin ve oksijenin hücrelere ulaştırmak ve artık maddeleri dokulardan uzaklaştırmak için bir taşıma sistemine ihtiyaç vardır. Hayvanlarda bu işlemleri gerçekleştiren sisteme dolaşım sistemi denir. 1. 2. 3. 4. 5. Taşıma Sorumlusu Askerlerin Taşınması Haberleşme Yaraların Kapanması Vücuttaki Dengelerin Ayarlanması AÇIK KAN DOLAŞIMI - - Atar ve toplar damarlar birbirleriyle bağlantılı olmadığı için devamlı değildir. Kan kısmen damarlar içerisinde, kısmen de doku hücreleri arasındaki sinüs boşluklarında dolaşır. Kanın akış hızı sürtünmenin fazla olmasından dolayı yavaştır. Genellikle metabolizması yavaş canlılarda görülür. DİKKAT!!! Trake solunumu yapan canlılarda solunum sistemi ile Dolaşım sistemi bağımsız çalışır. Dolaşım hızının yavaş olması bu canlıların metabolizma hızını etkilemez. KAPALI KAN DOLAŞIMI - Atar ve toplar damarlar birbirleriyle bağlantılı olduğu için devamlıdır. Bu bağlantıyı kılcal damarlar sağlar. Kan devamlı olarak damarlar içerisinde dolaşır, dışarıya çıkmaz. - Kanın akış hızı yüksektir. - Damarlar daha uzun ve daha dallanmış yapıdadır. Kalp yapıları da iyi gelişmiştir. - Bütün dokularda madde alışverişini sağlayan kılcal damarlar bulunur. - Genellikle yüksek metabolizmalı canlılarda görülür. BALIKTA KALP VE DOLAŞIM • Balıklarda kalp iki odacıklıdır. (Bir karıncık bir kulakçık) • Kalpte sürekli kirli kan bulunur. • Vücuda sürekli temiz kan pompalanır. DİKKAT!!! BALIKLARDA KÜÇÜK KAN DOLAŞIMI GÖRÜLMEZ. TEMİZ VE KİRLİ KAN KARIŞMAZ. KURBAĞALARDA KALP VE DOLAŞIM • Kurbağalarda kalp üç odacıklıdır. (Bir karıncık iki kulakçık) • Kalpte karışık bulunur. • Vücuda karışık kan pompalanır. DİKKAT!!! Kurbağalarda vücuttan gelen kirli kan ile akciğerden gelen temiz kan karıncıkta birbirine karışır. SÜRÜNGENLERDE KALP VE DOLAŞIM • Sürüngenlerde kalp üç odacıklıdır. (Bir karıncık iki kulakçık) • Kalpte karışık bulunur. • Vücuda karışık kan pompalanır. Not: Timsahlarda kalp dört odacıklıdır. Pazzina kanalı ile kan az da olsa birbirine karışır. DİKKAT!!! Sürüngenlerde kurbağalardan farklı olarak karıncıkta yarım perde bulunur. Bu kanın daha az karışmasını sağlar. Not: Vücutlarında karışık kan dolaşan canlıların vücut sıcaklıkları çevre sıcaklığına bağlı olarak değişir. Çünkü hücrelere yeterli oksijen ulaşmadığından sıcaklığı sabit tutacak ısı üretemezler. (SOĞUKKANLI CANLILAR) KUŞ VE MEMELİLERDE KALP VE DOLAŞIM • Kuş ve sürüngenlerde kalp dört odacıklıdır. (iki karıncık iki kulakçık) • Kalpte temiz ve kirli kan karışmaz. • Vücuda temiz kan pompalanır. Not: Memelilerde aort sola yay yaparken, kuşlarda sağa yay yapar. Not: Vücutlarında temiz ve kirli kanın ayrı dolaştığı canlılarda vücut sıcaklığı çevre sıcaklığından etkilenmez ve sürekli sabittir. (SICAKKANLI CANLILAR) KALP İnsanda kalp dört odacıklıdır. (2 karıncık, iki kulakçık) Kalp ; - Perikart - Miyokart - Endokart olmak üzere üç tabakadan oluşur. *Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında üçlü (triküsbit) *Sol kulakçık ile sol karıncık arasında ikili (biküsbit) *Aort ve akciğer atardamarında yarım ay kapakçıkları bulunur. Kalpte bulunan kapakçıklar ne işe yarar?? Kalbi besleyen damarlara koroner damarlar denir. KALBİN ÇALIŞMA MEKANİZMASI Kalbin kasılmasına sistol gevşemesine diastol denir. İlk kasılma sağ kulakçığın duvarında yer alan sinoatrial düğüm (S.A.) oluşturduğu uyarı ile başlar ve kulakçıklar kasılır. Uyarılar kalbin arka duvarında iki kulakçık arasında bulunan atrioventriküler (A.V.) düğümüne iletilir. A.V. Düğümü uyarıyı his demetlerine (purkinje lifleri) aktarır. His demetleriyle uyarılar karıncıklara iletilerek karıncıkların kasılması sağlanır Bir kalp atışı ortalama 0.85 sn. sürer. Kulakçık kasılması – 0.15 sn. Karıncık kasılması – 0.30 sn. Dinlenme – 0.40 sn. Kalp atışlarının atardamarda hissedilmesine nabız; Damar çeperlerine uyguladığı basınca tansiyon denir. Hızlandıran : Sempatik sinirler, Adrenalin ve tiroksin hormonu, kandaki karbondioksit yoğunluğu, ateşli hastalıklar, nikotin ve kafein gibi kimyasallar Yavaşlatan: Parasempatik sinirler ve asetilkolin hormonu DAMARLAR ATARDAMARLAR: - Bütün atardamarlar temiz kan taşır (akciğer atardamarı hariç) - Kanın akış hızı yüksektir. - Kan basıncı yüksektir. TOPLARDAMARLAR: - Bütün damarlar kirli kan taşır (akciğer toplardamarı hariç) - Kan akış hızı ve kan basıncı düşüktür. KILCALDAMARLAR: - Madde alışverişinin yapıldığı damarlardır. - Tek katlı epitelden oluşurlar. - Kan akış hızı çok düşüktür. Kanın akış hızı: Atardamar > Toplardamar> Kılcaldamar Kan basıncı: Atardamar > Kılcaldamar> Toplardamardamar Kanın osmotik basıncı sürekli sabittir. KALBİN ALT KISMINDAN GELEN TOPLARDAMARLARDA KANIN TAŞINMASI Toplardamarlarda kan basıncı çok düşük olduğundan yerçekiminin tersine kanın taşınması çok zordur. Vücudun alt bölgelerinden kanı kalbe taşıyan toplardamarlarda kanın ilerlemesi; • Tek yönlü açılan kapakçıklar, • Damar yapısındaki düz kasların kasılması • Damar çevresindeki çizgili kasların kasılması, • Sağ kulakçığın gevşerken (diastol) oluşturduğu emme kuvveti faktörleri ile sağlanır. DİKKAT!!! Tokken en çok besin taşıyan damarımız Kapı Toplardamarı Açken en fazla besin taşıyan damarımız Karaciğer (üstü) Toplardamarı Üre açısından en zengin damarımız Karaciğer (üstü) Toplardamarı Amonyak açısından en temiz damarımız Karaciğer (üstü) Toplardamarı Oksijen açısından en zengin damarımız Akciğer Toplardamarı / Aort Atık madde açısından en temiz damarımız Böbrek toplardamarı Kan akış hızı en yüksek damarımız Aort Kan basıncı en yüksek damarımız Aort Kan basıncı en düşük damarımız Alt Ana toplardamar Çapı en büyük damarlarımız Toplardamarlar Toplam çapı en büyük damarlarımız Kılcal damarlar KILCALDAMARLARDA MADDE ALIŞVERİŞİ (STARLİNG HİPOTEZİ) Madde alışverişleri sadece kılcal damarlarda gerçekleşir. Madde alışverişlerini basınç farklarıyla açıklayan hipotezdir. KÜÇÜK KAN DOLAŞIMI Kalp ile akciğer arasındaki kan dolaşımıdır. Amaç: Kanı temizlemektir. ( oksijen seviyesini arttırmak, karbondioksit miktarını azaltmaktır. Sağ karıncık Akciğer atar damarı Akciğer kılcalları Akciğer toplar damarı Sol kulakçık BÜYÜK KAN DOLAŞIMI Kalp ile dokular arasındaki kan dolaşımıdır. Amaç: Dokuların oksijen ihtiyacını karşılamak, oluşan karbondioksiti solunum organlarına iletmektir. Sol karıncık AORT Organ atar damarları Kılcallar Organ toplar damarları Üst ve alt ana toplar damarı Sağ kulakçık DOLAŞIM SİSTEMİNİN GÖREVLERİ 1. 2. 3. 4. 5. Taşıma Sorumlusu Askerlerin Taşınması Haberleşme Yaraların Kapanması Vücuttaki Dengelerin Ayarlanması • Sindirilmiş besinleri, sindirim organlarından toplayarak dokulara taşımak ve dağıtmak, • Solunum organlarından aldığı Oksijeni dokulara taşımak, • Dokulardan aldığı Karbondioksiti solunum organlarına taşımak, • Metabolizma artıklarını boşaltım organlarına taşımak, • Akyuvarları gerekli yerlere taşımak (Vücudun zararlı maddelere karşı savunmasını sağlamak) • Hormonları ilgili organlara iletmek, • Yaralanma halinde pıhtılaşmayı sağlayarak kan kaybını önlemek. • Vücut ısısını düzenlemek, • Doku sıvısı miktarını ayarlamak • Vücut sıvılarının asit - baz dengesini (pH) düzenlemek, KANIN YAPISI Kanın yaklaşık %55’i plazma, %45’i kan hücrelerinden oluşur. 1. PLAZMA Plazmanın %90’ı su, %7’si kan proteinleri (Albümin, Globülin, Fibrinojen..vs.) geri kalan kısmı hormon, antikor, vitamin, organik maddeler ve iyonlardan oluşur. KAN HÜCRELERİ Alyuvarlar (Eritrositler) Alyuvarlar, gaz taşımasında görevli kan hücreleridir. Hemoglobin taşırlar. Yükseklere çıktıkça alyuvar sayısı artar. Dolaşıma katılan alyuvarlar çekirdeksizdir. Bölünemezler. Pasif hareket ederler. Lenfositler sinir doku hariç bütün vücutta bulunur ve dolaşırlar. Kan pulcukları Pıhtılaşmayı sağlayan özel bir protein üretirler. Bölünemezler. Pasif hareket ederler. Akyuvarlar (Lökositler) Vücut savunmasında görevlidir. Enfeksiyonlar sırasında sayıları artar. Çekirdekleri vardır. Bölünemezler. Aktif hareket ederler. Granüllü akyuvarlar Nötrofiller bakteri fagosite ederek yok ederler. Eozinofiler parazitik ve alerjik olaylarda etkilidirler. Bazofiller heparin ve histamin salgılarlar. Granülsüz akyuvarlar Monositler fagositozla mikropları yok ederler. Lenfositler T lenfosit antijenlere doğrudan saldırırlar. B lenfosit antijenlere karşı antikor oluşturarak bağışıklık sağlarlar. KANIN PIHTILAŞMASI Pıhtılaşmada Ca ve K vitamini rol oynarlar. Kanın damar içinde pıhtılaşmasını heparin önler. Kanın pıhtışmaması olan hemofili genetik bir hastalık olup fibrinojen üretilememesinden dolayı ortaya çıkar. LENF DOLAŞIMI Lenf damarları iki bölgeden kana karışırlar. (sağ ve sol köprücük altı toplardamarları) Lenf damarları (Kılcal ve Toplar), Lenf düğümleri ve lenf sıvısı(akkan)dan oluşur. Bir ucu kapalı dolaşım gösterirler. ( kılcal ve toplardamarlardan oluşurlar. Atardamarları bulunmaz.) Dolaşım hızı oldukça yavaştır. GÖREVLERİ - Kılcaldamarlardan çıkan doku sıvısının fazlasını ve fazla proteinleri emerek tekrar kan dolaşımına kazandırır. - İnce bağırsakta, yağ monomerleri ve yağda eriyen vitaminlerin emilimini sağlar. - Lenf düğümleri, lenfosit üreterek vücut savunmasında rol oynar. Lenf sıvısı içinde ince bağırsak ve doku sıvılarından emilmiş besin monomerleri, bazı küçük proteinler, bazı atık maddeler ve akyuvarlar bulunur. Not: lenf sıvısında ALYUVAR, HEMOGLOBİN ve FİBRİNOJEN bulunmaz. Gaz taşıması yapmaz ve pıhtılaşamaz. NOT: lenf düğümleri akyuvar üretim merkezidirler ve lenfe alınan mikroplar burada toplu kıyıma uğratılırlar. Hastalıklar sırasında iltihaplanmaya bağlı şişmeler oluşabilir.