osmanlı tarihi ansiklopedisi
advertisement
OSMANLI TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ 2.CİLD CELÂLZÂDELER ............................................................. 184 İçindekiler Tablosu 2. Cild (Barbaros-Emânât) ........................................................... 3 BALTACILAR (Bkz. Bîrûn)................................................... 3 BARBAROS HAYREDDÎN PAŞA ........................................ 3 BARUT VE BARUTHÂNE.................................................. 10 BASIN ................................................................................... 13 BAYRAK .............................................................................. 32 BAYRAM ............................................................................. 38 BÂYEZÎD - I (Bkz. Yıldırım Bâyezîd) ................................. 41 BÂYEZÎD - II ....................................................................... 41 BÂYEZÎD CAMİİ................................................................. 57 BEDESTEN .......................................................................... 60 BEDREDDÎN MEHMED MARDİNÎ ................................... 63 BEDREDDÎN SİMAVNALI (Bkz. Kâdı Bedreddîn) ........... 64 BEHÂÎ EFENDİ ................................................................... 64 BELGRAD ............................................................................ 67 BERAT.................................................................................. 78 BERLİN ANDLAŞMASI ..................................................... 80 BEŞİR AĞA .......................................................................... 89 BEYLERBEYİ (Bkz. Eyâlet) ................................................ 91 BEYLERBEYİ SARAYI ...................................................... 91 BEYTÜLMÂL (Bkz. Hazîne-i Hümâyûn) ............................ 94 BEYZÂDE MUSTAFA AHISKALI ..................................... 94 BEZM-I ÂLEM VÂLİDE SULTAN .................................... 96 BÎMÂRİSTAN (Bkz. Hastâne) ............................................. 98 BİRGİVÎ................................................................................ 98 BİRİNCİ DÜNY HARBİ ................................................. 103 Birinci Meşrûtiyet (Bkz. Meşrûtiyetler) .............................. 119 BÎRÛN ................................................................................ 119 BOĞDAN............................................................................ 124 BOSNA-HERSEK .............................................................. 131 BOSNALI ABDULLAH EFENDİ ...................................... 137 BOSTANCI ......................................................................... 139 BOSTANZÂDELER ........................................................... 142 BUDİN ................................................................................ 145 BURAK REİS ..................................................................... 154 BÜKREŞ ANDLAŞMASI .................................................. 157 BÜTÇE (Bkz. Hazîne-i Hümâyûn) ..................................... 161 CÂMİ .................................................................................. 161 CÂNBÂZÂN (Bkz. Eyâlet Askerleri) ................................. 167 CÂRİYE .............................................................................. 168 CEBECİ OCAĞI (Bkz. Kapıkulu Ocakları) ........................ 174 CELÂLÎLER ....................................................................... 174 CEM SULTAN ................................................................... 190 CEMÂL PAŞA ................................................................... 199 CEMÂLEDDÎN AKSARÂYÎ ............................................. 209 CEMÂLEDDÎN EFENDİ ................................................... 211 CEMÂLEDDÎN-İ EFGÂNÎ ................................................ 213 CEMÂLÎ (Bkz. Zenbilli Ali Cemâli Efendi) ....................... 220 CEMİYETLER ................................................................... 220 CERBE DENİZ MUHÂREBESİ ........................................ 241 CEVÂD PAŞA ................................................................... 244 CEVDET PAŞA ................................................................. 246 CEZÂYİRLİ HASAN PAŞA .............................................. 251 CEZZÂR AHMED PAŞA .................................................. 253 CİZYE ................................................................................ 259 CUM SELÂMLIĞI .......................................................... 262 CÜLÛS ............................................................................... 265 ÇALDIRAN MUHÂREBESİ ............................................. 269 ÇANAKKALE SAVAŞLARI ............................................ 280 ÇANDARLI ÂİLESİ .......................................................... 300 ÇELEBİ HALÎFE ............................................................... 304 ÇELEBİ SULTAN MEHMED ........................................... 306 ÇERKES HASAN .............................................................. 321 ÇEŞME VAKASI ............................................................... 324 ÇIRAĞAN SARAYI .......................................................... 326 ÇIRAĞAN VAK’ASI ......................................................... 327 ÇİFTLİK ............................................................................. 332 DÂMÂD FERİD PAŞA ...................................................... 333 DARBHÂNE ...................................................................... 335 DÂRÜLACEZE .................................................................. 337 DÂRÜLFÜNÛN ................................................................. 338 DÂRÜSSEÂDE AĞASI (Bkz. Harem-i Hümâyûn) ........... 341 DÂRÜŞŞAFAKA ............................................................... 341 DEFTERDÂR ..................................................................... 342 DEFTER-İ HÂKÂNÎ (Bkz. Tapu Tahrîr Defterleri) ........... 346 DERBEND TEŞKİLÂTI .................................................... 346 DERSİÂM (Bkz. Müderris) ................................................ 348 DEVŞİRME (Bkz. Kapıkulu Ocakları) ............................... 348 DİRLİK (Bkz. Tımar) ......................................................... 348 DÎVÂN EDEBİYÂTI ......................................................... 348 DÎVÂN-I HÜMÂYÛN ....................................................... 363 DOKSANÜÇ HARBİ ......................................................... 373 DOLMABAHÇE SARAYI ................................................. 383 DONANMA ....................................................................... 384 DÖNMELER....................................................................... 393 EDİRNE ANDLAŞMASI ................................................... 410 DURSUN FAKİH (Tursun Fakih) ...................................... 397 EFENDİ .............................................................................. 416 DÜYÛN-İ UMÛMİYE ....................................................... 399 EFLÂK (Bkz. Boğdan) ....................................................... 417 EBÜSSÜ’ÛD EFENDİ ....................................................... 402 ELÇİLİK ............................................................................. 417 EDEBÂLÎ (Üdebâlî) ........................................................... 406 ELVAN ÇELEBİ ................................................................ 420 EDEBİYÂT-I CEDÎDE (Bkz. Osmanlı Edebiyâtı) ............. 408 EMÂNÂT-İ MUKADDESE ............................................... 421 EDHEM İBRÂHİM PAŞA ................................................. 408 2. Cild (Barbaros-Emânât) KAPAKTAKİ RESİMLER: [1] Dolmabahçe Sarayı: 1848-1856 senelerinde sultan Abdülmecîd Han tarafından İstanbul’da Dolmabahçe semtinde yaptırılmıştır. Bodrumla birlikte üç katlı olan sarayın; 285 odası, 46 salonu vardır. Açılışından 1922 yılına kadar, pâdişâh ve halîfelerin ikâmetgâhı olmuştur. Ziyarete açıktır. [2] Çelebi Sultan Mehmed Han: 1386 civarında doğdu. Babası Yıldırım Bâyezîd Han’ın, Timûr Han’la yaptığı savaş sonrasındaki fetret devrinde kardeşlerine galip gelerek devletin birliğini sağladı. 1413 yılında beşinci Osmanlı pâdişâhı olarak idareyi ele aldı. 1421 yılında vefât edince Bursa’da defnedildi. [3] Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Türbesi: Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında Mîmâr Sinân tarafından Beşiktaş’da yapılmıştır. Türk denizciliğinin Akdeniz’de yüz akı ve Osmanlı Devleti’nin ilk kaptan paşası olan Barbaros Hayreddîn Paşa, kaptan paşaların pîrî olarak kabul edilmiş ve kaptan paşalar hil’atlarını onun türbesinde giyerek duâ edip fakirlere ziyafetler vermişlerdir. [4] Bâyezîd Câmii: Medrese, imâret, sıbyan mektebi, kervansaray, türbe, çiftehamam ve câmiden meydana gelen bir külliye şeklindedir. 1501-1506 yılları arasında sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından İstanbul’da yaptırılmıştır. Sultan Bâyezîd’in türbesi de buradadır. BALTACILAR (Bkz. Bîrûn) BARBAROS HAYREDDÎN PAŞA Büyük Osmanlı kapdân-ı deryası. Asıl adı Hızır iken, din ve devlet yolunda yaptığı faydalı işlerden dolayı, Kânûnî Sultan Süleymân tarafından, dîne hayrı dokunan mânâsına gelen Hayreddîn lakabı verildi. 1466’da, bir rivayette de 1483 senesinde Midilli’de doğdu. Doğu Akdeniz kıyılarındaki devletler arasında, ağabeyinin yerini almasından veya kızıl sakallı mânâsına gelen Barbarossa ismiyle meşhur oldu. Midilli, Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından fethedilince, kale muhâfizı olarak buraya yerleşen ve aslen Vardar Yenicesi’nden olan Yâkub Ağa’nın dört oğlundan üçüncüsü idi. İshak ve Oruç isminde iki ağabeyi ve İlyas adında bir kardeşi vardı. İlyas, Oruç ve Hızır reisler babalarının ölümünden sonra deniz ticâreti yapmağa başladılar. İshak ise denizciliği sevmediğinden Midilli’de çalışıyordu. O devirlerde korsanlarla dolu Akdeniz’de deniz ticâreti tehlikeli bir işti. Nitekim Oruç Reis, en büyük korsan yatağı Rodos adasının şövalyeleri tarafından esir edildi. Kardeşlerinden İlyas da şehîd düştü. Hızır Reis kardeşlerinin intikamını almak için korsanlarla mücâdele etmeğe başladı. Bir süre sonra, ağabeyi Oruç Reis’in esaretten kurtulduğunu, Tunus ile Trablusgarb arasında bulunan Cerbe’de bulunduğunu öğrendi. Korsanlarla mücâdele etmek için daha güçlü bir kuvvete ihtiyaç olduğunu anlayan Hızır Reis, 1504 senesinde ağabeyi Oruç Reis’in yanına gitti. İki kardeşin kurdukları filo gittikçe kuvvetlendi ve Cerbe limanı ihtiyaçlarını karşılayamaz oldu. Tunus beyi Hafs hânedânına müracaat ederek, ganimetlerin beşte birini vermek şartıyla Halk-ül-Vâd kalesi ve limanında üs kurmak için anlaştılar (1512). Ceneviz, Fransız, İspanyol ve Venedik gemilerine karşı kazandıkları zaferler, kısa zamanda servet, kuvvet ve şöhretlerini arttırdı. Bu arada, o zamana kadar doğu Akdeniz’de çalışan Kemâl Reis, Kurdoğlu Muslihiddîn Reis, Muhyiddîn Reis, Aydın Reis ve Sinân Reis; Hızır ve Oruç reisin filosuna katıldılar. Kuzey Afrika’daki bâzı kabîlelerin ileri gelenleri, zâlim beylere ve bölgeyi işgal eden İspanyollara karşı Oruç ve Hızır reisleri yardıma çağırınca, Barbaros kardeşler 1516’da başlattıkları mücâdele ile İspanyolları Kuzey Afrika’dan çıkararak, Becel, Cicel, Şirşel ve Cezâyir kalelerini ele geçirdiler. Oruç Reis kendisini Cezâyir sultânı ilân ederek bir devlet kurdu. İspanya’nın müttefiki olan Tenes ve Tlemsan’ı da ele geçirdi. Fakat İspanyollara sığınan Tlemsan beyi, İspanyol kuvvetleri ile tekrar hücuma geçti. Yapılan harbde Oruç Reis şehîd oldu (Bkz. Oruç Reis). Oruç Reis’in şehâdeti sonrasında çıkan karışıklıklarda Hızır Reis, mertlik ve savaşlardaki ustalığını ortaya koyarak, Cezâyir şehrini İspanyollara karşı en iyi şekilde savundu. Daha sonra İspanyol ve yerlilerin tekrar hücum edeceğini ve bu durum karşısında zayıf kalacağını anlayan Barbaros, 1519 senesinde Osmanlı sultânı Yavuz Selîm Han’a dört gemiden meydana gelen bir hey’et göndererek, topraklarının Osmanlı hâkimiyetine kabulünü diledi. Yavuz Sultan Selîm Han bu teklifi memnuniyetle kabul edip, Barbaros’a beylerbeyilik payesi verdi. Her türlü yardımı vâdetti ve iki bin kişilik bir yeniçeri kuvveti ile top gönderdi. Ayrıca Anadolu’dan asker toplama izni verdi. Bu târihten itibaren bütün Türk ve müslüman denizciler onun emrine girdiler. Kısa zamanda bütün meşhur denizcileri toplayan Barbaros, kırk teknelik bir donanma kurdu. Cezâyir, Şirşel ve Tenes tekrar ele geçirildi. Cezâyir şehri yakınlarındaki Penon kalesi İspanyolların elindeydi. Bunlar, bilhassa Pazar günleri müslümanların bulunduğu şehri topa tutuyorlardı. Barbaros, Penon kalesini kuşatarak teslim olmalarını teklif etti. Kabul edilmeyince, lağım kazıp kaleyi havaya uçurarak zaptetti. Aydın Reis idaresindeki Türk denizcileri, Marsilya ve Nis sahillerine seferler düzenleyerek esir ve ganimetlerle dönüyorlardı. İslâm âlemini sevindiren bu zaferler, hıristiyanları mateme boğuyordu. Rahiplerin gönderdiği şikâyet mektupları ve bizzat gelen şikâyetçilerin verdiği kara haberler, o zamanlar Almanya, İtalya, Hollanda ve İspanya tahtlarına sâhib olan İmparator Beşinci Şarlken’i bir meclis toplamağa mecbur etti. Toplanan bu meclis, İspanyol ve Fransız deniz kuvvetlerinin Andrea Doria komutasında, Barbaros’un üzerine gitmesini kararlaştırdı. Bu gayeyle yola çıkan haçlı donanması, Kuzey Afrika’da bir hareket üssü elde etmek için kırk gemilik bir filo ile Şirşel’e çıkarma yaptı. Ancak şehri müdâfaa edenler, Andrea Doria’yı bir çok ölü bırakarak çekilmeye mecbur ettiler. Hayreddîn Paşa, haçlı donanmasını vurmak üzere Akdeniz’e açıldı. Fakat Andrea Doria selâmeti İspanya kıyılarına kaçmakta buldu. Barbaros Hayreddîn Paşa, Akdeniz’de çarpışacak düşman bulamayınca, İspanya’da hıristiyan zulmüne karşı ayaklanan Endülüs müslümanlarına yardım etti ve binlerce müslümanı Afrika’ya geçirerek kurtardı. 1533 senesinde Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından İstanbul’a çağrılan Hayreddîn Paşa, yerine evladlığı Hasan Ağa’yı bırakarak mükemmel bir donanma ile İstanbul’a doğru yola çıktı. Yolda 18 gemilik bir düşman filosunu Mesina açıklarında yaktı. Andrea Doria, Barbaros’un korkusundan elli gemi ile Preveze’ye kaçtı. İstanbul’da büyük bir merasimle karşılanan Barbaros, bir kaç gün sonra Sultan tarafından kabul edildi. Merasimle Cezâyir beylerbeyi payesi verilip kapdân-ı deryalığa tâyin edildi. Barbaros’a bu rütbeyle beraber bir çok yetkiler de verildi. Bu yetkilere göre; istediği şekilde savaş gemisi ve donanma yapabilecek ve istediği gibi bütçe tanzim edebilecekti. Ada ve kıyılardan istediği kadar denizci ve muharip toplayabilecek ve bunları istediği sekilde eğitime tâbi tutabilecek, istediği bölgelere taarruz edebilecek ve barış yapmak yetkisine sâhib olacaktı. Barbaros, aldığı bu büyük yetkiyi hep iyi yönde kullanarak, Osmanlı’nın Akdeniz’i içine alan bir deniz devleti hâline gelmesi için olanca gücü ile çalıştı. Osmanlı hizmetinde 1534 baharında 80 gemilik donanma ile Akdeniz’e açılan Hayreddîn Paşa; Santa Luka, Sidraro, Fondi ve İsperlanga şehirlerini zaptetti. Hemen arkasından Tunus’a yönelerek, Kayrevan’a çekilen Tunus beyi Hasan’ı mağlûb ve Osmanlı Devleti’ne itaate mecbur etti. Tunus beyinin Avrupa’dan yardım isteği üzerine 1535 senesinde; Alman imparatorluğu, Papalık, İspanya, Napoli, Ceneviz ve Portekiz donanmalarından meydana gelen üç yüz gemi ve 25 bin kişilik ordu Halk-ül-Vâd’de karaya çıktı. Burayı bir süre müdâfaa eden Barbaros, Tunus şehrine çekildi. Şehrin müdâfaası zorlaşınca, haçlı ordusunu yaran Barbaros, Bâb-üz-zünnab limanına çıkarak, oradan Cezâyir’e geçti. Cezâyir’e gelen Barbaros tekrar denize açılarak, İspanya kıyılarına baskınlar düzenledi. Mayorka ve Minorka adalarının limanlarını tahrib etti. Yolda, haçlı donanmasından müslüman esirleri kurtardı ve gemilerle Cezâyir’e döndü. Tekrar İstanbul’a davet edilen Barbaros, 1536’da karadan Napoli’ye yürüyecek orduya denizden yardımla vazifelendirildi. Osmanlı donanması Otranto’ya çıkartma yaptı ve Kastro kalesini zaptetti. Bir sene sonra da; Syra, Egina, Nios, Paros, Tinos, Skorpento ve Kasos adalarını Venedik’ten aldı. Nakos dukalığı Osmanlı idaresine bağlandı. Osmanlı donanmasının parlak zaferleri Venedik’i güç durumda bıraktı. Papa’ya ve diğer Avrupa devletlerine müracaat ederek, haçlı donanması talebinde bulunan Venedik’in isteği kabul edildi. Altı yüz gemilik haçlı donanmasının başına yine Andrea Doria getirildi. Barbaros Hayreddin Paşa, Bu büyük deniz kuvvetini, Eylül 1538 senesinde Pereveze önlerinde 122 kadırga ile karşıladı. Akşama kadar süren târihin en büyük deniz savaşlarından biri olan bu muhârebe sonunda, haçlı donanması tahrib edildi. Gece karanlığından istifâde eden Andrea Doria, savaş alanından güçlükle kaçtı (Bkz. Preveze Deniz Savaşı). Bu savaş ile Akdeniz tamamen Osmanlı hâkimiyetine geçti. Barbaros’un gücünden faydalanmak isteyen Beşinci Karl, Osmanlı Devleti’nden ayrıldığı takdirde, onu Kuzey Afrika hükümdarı olarak tanıyacağını bildirdi ise de bu teklifi kabul edilmedi. Beşinci Karl, yanında Andrea Doria ve Fernando Corter olduğu hâlde, nihayet Cezâyir’e saldırdı ise de Hasan Ağa tarafından mağlub edildi. Hayreddîn Paşa, daha sonra İspanya ve İtalya sahillerine hücumlarda bulundu. İspanya kralını, Fransa kralı Birinci Fransuva ile sulhe mecbur ettiği gibi, bir çok müslüman esiri de kurtardı. 1544’de tekrar İstanbul’a gelen Hayreddîn Paşa iki sene sonra 1546’da vefât etti. Ölümüne ebced hesabı ile “Mâte reîs-ül-bahr” (Deniz reisi öldü. H. 953) târihi düşürüldü. İstanbul Beşiktaş’ta deniz kenarındaki türbesine defnedildi. On iki sene şeref ve zaferlerle Osmanlı’ya hizmet eden kapdân-ı derya Barbaros Hayreddîn Paşa, Osmanlı Devleti’nin sınırlarını Fas’a kadar uzattı. Beşiktaş’ta bir medrese inşâ ettirdi. Serveti ile, İstanbul’un muhtelif semtlerinde hanlar, hamamlar, konaklar, evler, değirmenler, fırınlar yaptırarak, gelirlerini hayır kurumlarına ve kurduğu medresede kalan öğrenci ve muallimlerin masraflarına tahsîs etti. Ölümünden önce onbeş yaşından yukarı esirlerin âzâd edilmelerini vasiyet etmiş, kendi malı olan otuz kadırgayı da bütün techîzâtı ile devlete bırakmıştır. Hayreddîn Paşa geceyi üçe ayırırdı. Birinci kısmında Kur’ân-ı kerîm okur, ikinci kısmında ibâdet eder ve üçüncü kısmında da uyur idi. DÜNYÂDA RAHAT YOKDUR! Cezâyir’i ele geçiren ve çevre hâkimlerini yola getiren Barbaros Hayreddîn Paşa, Sinân Kapdan’ı serasker tâyin etti. Sefere kendisi gitmedi. Kalbinden; “Elhamdülillah, Hakk’ın inayeti ile nerede düşman varsa yola getirdik ve baş kaldıracak düşman komadık. Gazâ yolunu da tekneleri göndererek boş bırakmadık. Ya çıkacak cana cefâ nedir, biraz da kendi rahatımıza bakalım” deyip yatınca, o gece rüyada erenler; “Yâ Hayreddîn! Yalan dünyâda rahat olunmaz. Rahat, Cennet-i a’lâda olur. Sana müjde olsun ki adanın fethi de yakındır. Hemen gayret eyle. Allah’ın yardımı sana yüz tutmuştur” deyip kayboldular. Uyanınca tövbe istiğfar eyledi. Adanın fethi yakındır demelerine çok sevindi. Bu, Cezâyir yalısında bir ada idi. Üzerinde Göbekli Burç denen bir kale vardı. Kâfir elinde idi. Kendi kendine; “Gördün mü erenlerin yüce himmetini! Biraz da kendi rahatımıza bakalım dediğimizi istemediler. Amma onların sözü haktır, biz hatâ eylemişiz” diyerek sadakalar dağıttı. Açları doyurup, çıplakları giydirdi. Fetih hazırlıklarına başladı. Bir gece kendi kendine; “Burçlarımızda hırtallı toplarımız yok. Oraya buraya pek çok toptaşı, barut, kurşun harcadık. Bu adada ise çok kuvvet vardır. Ey Allah’ım! Sen İslâm’a yardım eyle” diye düşünüp üzülerek yattı. Rüyada; “Ey Hayreddîn! Sen kalbinden böyle düşünceleri çıkar, niyetini hâlis tut. Adanın fethi elindedir” deyip kayboldular. Uyanıp yüzünü yerlere sürüp, sabâna kadar ibâdetle meşgul oldu. Sabah olunca Sinân Kapdan’ın altı pare tekne ile her birinin yedeğinde birer ganimet barça olarak geldiklerini gördü. Barçalar Cûdî dağı gibi idiler. Top tüfenk atıp şenlik ederek limana girdiler. Bu sefere otuz beş tekne çıkmış, hepsi de ganimetle dönmüştü. Öyle ki Cezâyir’in içi ganimet malı ile doldu. Ganimet topları çıkartıp gerekli yerlere yerleştirdi. Hikmeti gör ki bu topların karataları da yapılmış, hazır vaziyette beraberlerinde idi. Bütün cenk âletlerini hazır ettikten sonra adanın kumandanı olan Kuvarnador’a teslim olmasını teklif etti. Kuvarnador, bir papazı elçi gönderdi ise de, umduğunu bulamadı. Teslim teklifini reddedip top atışını başlattı. Karşılıklı top atışı oldu. Bu şekilde üç ay geçti. Burçların alınmasından bir eser görülmedi. Bir gece sabaha kadar ibâdet ü tâatte bulunup yalvardı, ağladı; “Yâ İlâhel âlemin! Şüphesiz sen işleri kolaylaştırıcısın. Şu burçların fethini ben zayıf kuluna kolaylaştır. Beni din düşmanı önünde hor ve hakir eyleme. Nusret ve kuvvet verici sensin. Sana sığındım, muinim sensin” diye duâ etti. Sonra gaflet bastırınca, uyukladı. Rüyada nûr yüzlü bir ihtiyar; “Ey Hayreddîn! Niçin kasvet edip elem çekersin? Gönlünü halâs eyle. Her şeyin bir vakti saati vardır. Saatsiz kuş uçmaz. Uzaktan taktaka etmek de fayda vermez... Filân gece askerini teknelere doldur ve filânca saatte ada üzerine çıkar. Çıktıkları gibi toprağa girsinler. Filân tarafta kalenin kendi lağımları vardır. O lağımları zabt ederseniz, burçlar sizindir. Hakk’ın izniyle...” deyip kayboldu. Uyanıp yüzünü yerlere sürdü. Sabah olunca teknelerin hepsini denize indirip pîrin dediği geceyi bekledi. O mübarek gece gelince yedi bin gâziyi teknelere koydu. Gecenin üçte biri geçtikten sonra Allah’ın izni ile görülmemiş bir karanlık pusu çöktü. Tekneleri avanta eyleyip, varıp adaya başvurup taşra çıktılar. Bir anda metris alıp içine girdiler. Varıp burçların lağımlarını buldular, zabt eylediler. Sabah olunca kâfirler burç üzerinden baksalar ki ne bakarsın, Türkler metris alıp içine girmişler. Lağım olan yeri de bulup zabt eylemişler. Gâziler bağırıp; “Mayna ederseniz hoş! Etmezseniz sizi göklere ağdırırız” derlerdi. Kâfirler; “Hâlimiz ne olacakl” diye saçlarını sakallarını yolarlardı. Kimi teslim olalım, kimi çarpışalım dediler. Şartlı teslim karârı aldılarsa da, şartsız olarak teslim olmak mecburiyetinde kaldılar. Burcun kapısını açtılar. Gâziler, burcuna girip beden başlarında Ezân-ı Muhammedi okudular. İslâm bayrakları dikilip toplar atıldı. Kale, Allahü teâlânın yardımı Muhammed aleyhisselâmın mu’cizesi olarak zabt u rabt edildi. Sen Pavlo burçların düştüğünü duyan İspanya kralı, gazabından kâfir iken yahudî oldu. Haberi söyleyen kâfiri gebertti. Durumu çevresindekilere sordu. Kimse bir şey söylemeye cesaret edemedi. Generali, bâzı şeyler söyledi ise de yanından kovdu. On barça tipi gemiye zahire ve cephane koyup, Barbaros’un eline düşen burçları ikmâl edip haber getirmesi için gönderdi. Onların yolda olduğunu, esir alınan bir Cenova tartarasının reisi vasıtasıyla öğrenen Hayreddin Paşa, burçlara İspanyol bayrağı çektirip kralın on barçasını gafil avladı, içindeki zahire, barut, top, palenkete, zincir, çeşit çeşit cenk âletlerini koyacak mahzen bulamadı. Müslümanların işlerini kolaylaştıran cenâb-ı Rabbülâlemine sonsuz hamd ü şükr eyledi. Barbaros Hayreddîn Paşa; “Yâ Rabbî! Kuvvet ve nusret verici sensin. Ben senin zayıf bir kulunum. İslâm’a sen yardım eyle!” diyerek geceleri yüzünü yere koyup duâ kıldı. Gerçi nâm ü şânları arttı, ama yine eskisi gibi tevazuu elden komadılar. Hâk ol ki Huda mertebeni eyleye âlî demişler. Asla gururdan bir eser bulundurmadılar. 1) Tuhfet-ül-kibâr; sh. 39 2) İ. Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 160 3) Deniz Harp Târihi; cild-1, sh. 229 4) Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Hâtıraları (Seyyid Murâdi) 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-2. sh. 245 6) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 370 7) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 920 8) Gazâvât-ı Hayreddîn Paşa (Üniversite Kütüphânesi; No: 2639) BARUT VE BARUTHÂNE Ateşli silâhla bir merminin atılmasına veya herhangi bir şeyin fırlatılmasına yarayan her çeşit patlayıcı katı madde. Barut; birleşik olarak potasyum nitrat, odun kömürü ve kükürtten ibaret bir karışımdır. Karabarut da denilen bu karışım, normal sıcaklıkta kendi kendine reaksiyona girmeyip, dışarıdan bir enerji tatbiki ile reaksiyona geçer ve beyazımsı bir gaz hâline çevrilerek hacmi sür’atle genişler. Bu özelliğinden dolayı kapalı hacimlerde, ateşleme ile silâh mermilerinin atımında, patlayıcı madde olarak kullanılır. Kara barut; insanoğluna asırlar boyunca hizmet etmiş, toplarda kullanılmasıyla kale ve surların yıkılmasından modern medeniyet mefhumuna ulaşmasma kadar olan safhada büyük rol almıştır. Barutu hazırlamak için, önce karışımı teşkil eden saf maddeler ince toz hâline getirilerek iyice karıştırılır. Toz barut, çok hızlı yandığı ve patlama sür’ati birden düştüğü için, bunu tanecikler hâline getirmek gerekir. Bunun için çeşitli sularla ıslatılıp hamur hâline getirilerek uygun büyüklükteki eleklerden geçirilir. Kara barut, yandığında % 45 oranında azot, karbonmonoksit, karbondioksit gazları; % 55 de buhar hâlinde potasyum karbonat, sülfat ve sülfür tozları meydana gelir. Barutu ilk keşfedenlerin müslümanlar olduğu söylenmekte olup, takriben M.S. 1200 yıllarında Arabistanlı Abdullah’ın kitaplarında barutun temel maddesi olan potasyum nitrattan bahsedilmektedir. Çinlilerin de barutu kullandıkları bilinmektedir. İlk ateşli silâhlar kuşatmalarda kullanılmıştır. İbn-i Haldun’un bildirdiğine göre, Merîni sultânı Yâkûb, Sicilmase şehrini 1214 târihinde kuşattığı zaman barutu kullanmıştır. Granada hükümdarı İsmail’in barutlu silâhlar kullandığı bildirilmektedir. Kırmızı sıcak demir gülle atılmış ve düştüğü yerde hasar meydana getirmiştir. Pek çok şâir bunu şiirleriyle tasvir etmiştir. Cezâyir kuşatması sırasında müslümanlar, hıristiyanlara karşı kalın oklar ve ağır demir gülle atan silâhlar kullanmışlardır. Memlûk sultanları da ilk ateşli silâhları on dördüncü asrın ortalarında kullandılar. İbn-i Fadlullah, Et-Ta’rif fi’l-mustalâh adlı eserinde ateşli silâhlardan bahsetmektedir. Osmanlılarda barutun tam olarak ne zaman kullanıldığı tesbit edilememektedir. Arnavutlukta olan 1439 (H. 835) tarihli Türk arşivinde bildirildiğine göre, sultan Çelebi Mehmed Han’ın zamanında veya daha önce ateşli silâhlar kullanılmaya başlanmıştır. Diğer bâzı kaynaklar, Osmanlı Türklerinin 1422, 1424, 1430, 1440, 1446 ve 1450 tarihlerindeki kuşatmalarda ateşli silâhları kullandıkları bildirilmektedir. Sultan İkinci Mehmed’in (Fâtih Sultan Mehmed 1451-1481) İstanbul’un fethinde çok mikdarda barut ve top kullandığı meşhurdur. Çakmaklı tüfekler, 1440-1443 târihlerinde Fâtih’in babası sultan İkinci Murâd Han zamanında Macaristan savaşlarında kullanıldı ve sultan İkinci Mehmed Han zamanında genişletildi. Çakmaklı tüfeklere, kullanılışının yavaş olması sebebiyle Osmanlı süvârilerince pek rağbet edilmedi. Daha sonraları teknik ilerleme ile ateşli silâhların kullanılması ve yaygınlaşması gerçekleşti. Barutun kullanıldığı ateşli silâhlarla ilgili olan Osmanlı birliklerinden bâzıları şunlardır: 1-Cebeciler; silâh ve cephane ile ilgisi olan kimselerdir. Ok, yay, kılıç yanında; tüfek, barut, fitil, kurşun gibi malzemelerin hazırlanması bunlara âid idi. Barutçu başlarına da barutçu veya odcu başı denirdi. Ayrıca, kethüdaları ve çavuşları da bulunurdu. Kayıtlarda bunların 344 kişiye kadar çıktığı yazılıdır. Ayrıca cebecibaşıya bağlı barutçular da bulunmakta olup, bunlar yeniçeri ocağında yeniçeriler için lâzım olan barutu ıslâh etmekle görevli idiler. 2- Topçular; bunlar ateşli silâhların yapımı, bakımı ve harpte kullanılması ile doğrudan mes’ûl olup, merkezleri İstanbul Tophane idi. Bu sebeple devletin çeşitli yerlerinde top dökümhâneleri ve cephanelikler yapılmıştır. 3Top arabacıları; topların ve cephanenin taşınması ile görevli kimselerdir. Osmanlılar; araba, at, öküz, katır ve develeri hafif topların çekiminde kullandılar. Tekerlekli toplar da yapıldı. Ayrıca Osmanlılar, Tuna nehrinde bulundurdukları deniz kuvvetleri ile Macaristan’a yaptıkları akınlara top ve cephane taşımışlardır. 4- Humbaracılar; bomba, taşınabilir mayınlar ve patlayıcılardan mes’ûl kimselerdir. 5- Lağımcılar; harfiyât işinde, topların yerleştirilmesinde, yeraltı mayınlarından mes’ûl tutulmuş sınıftır. Osmanlılarda toplarda kullanılan barutlara, eski vesika ve eserlerde, top otu denilmektedir. Donanmadaki her gemiye üçer ve kalitalara ise ikişer topçu ile on kantar barut konuluyordu. Kalelerde bulunan top, gülle ve barut mikdârı zaman zaman yoklanıp tesbit edilirdi. Çünkü Osmanlı ordusunda ikmâl işleri genellikle sefer bölgesine yakın olan kalelerden sağlanmak suretiyle cereyan ederdi. Osmanlılarda herhangi bir sefere karar verildiği zaman, daha hareket başlamadan evvel, harekât alanındaki beylerbeyi, sancakbeyi ve özellikle kâdılara gönderilen fermanlarla; ne zaman, nereye, ne gibi hareket yapılacağı, buna göre ne gibi maddelerin, ne zamana kadar, hangi meyil noktalarına ulaştırılması gerektiği bildirilirdi. Nitekim 1683 yılında Viyana seferine çıkan ordunun ihtiyâcı olan barut, top ve benzeri cephane ve yiyecek maddeleri, birinci derecede Anadolu’dan getirtilerek İstanbul’da depolanmıştı. Bu maddeler, defterdârlık eliyle özellikle Karadeniz ve Tuna yoluyla deniz araçlarına yükletilerek Silistre, Vidin, Belgrad, Ösek ve Budin iskelelerine gönderilirdi. Böylece adı geçen bu yerler ordunun ikmâl kaynaklarını oluştururlardı. Muhârebeler Avrupa’da cereyan ederse en önemli ikmâl kaynağı Budin idi. İran ile vukû bulan harblerde ise, Erzurum en önemli ve ikmâl merkezi idi. Osmanlılar barutu, toptan başka; havâyî, humbara bomba, el humbarası, lağım patlatıcı, mayın gibi silâhlarda kullandılar. Ayrıca fethettikleri yerlerde demir, kurşun, bakır gibi mâdenleri te’min eden Osmanlılar, bu tür mâdenleri kullanmışlardır. Osmanlı Devleti’nde ordu ve donanma ihtiyâcı için barut hazırlanan yerlere Baruthâne-i âmire denirdi. İlk baruthâne, sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından Kağıthane’de yaptırıldı. On beşinci yüzyılda Tophane’de, Ayasofya’da; cephane için de, Etmeydanı’nda, Unkapanı’nda ve Şehremini’nde yaptırıldı. Ayrıca Anadolu ve Rumeli’deki bir çok yerlerde baruthâneler ve güherçile kalhâneleri vardı. On sekizinci yüz yıl başlarında Baruthâne-i âmire adıyla yeni bir baruthâne kuruldu ve diğer baruthâneler kifayetsizliği sebebiyle kaldırıldılar. Gelibolu ve Selanik’te yenileri açıldı. Her baruthânede geniş selâhiyeti olan bir idare âmiri bulunurdu. Buna Baruthâne emîni denirdi. Sonraları Baruthâne nâzırı denildi. Sultan İkinci Selîm Han devrinde baruthâneler ıslâh edilip idâri bakımdan birleştirildi ve başlarına Baruthâneler nâzırı verildi. Sultan üçüncü Selîm Han devrine kadar baruthâneler gelir ve giderleri bakımından defterdârlık merkez teşkilâtında baş muhasebeye bağlı kaldılar. Baruthâneler birleştirildikten sonra işlemesi için gerekli ödenek bir döner sermâye hâline getirildi ve sağladığı kârla devlet hazînesine de faydalı olmaya başlayan bu idarenin veznesine, Baruthâne hazînesi denildi. 1826 târihinde Yeniçeri ocağı kaldırıldıktan sonra baruthânelerin idaresi de Tophâne nezâretine bağlandı. 1884 târihinde Vcelle’nin dumansız barutu bulmasıyla, kara barut önemini büyük ölçüde kaybetmiştir. Dumansız barut nitro selülozlardan yapılmış olup, formülü C6 H7 O5 (NO2)3 şeklindedir. Molekülünde hem yakıt (karbon ve hidrojen) hem de oksijen ihtivâ ettiğinden ve yanma tam olduğundan dumanı daha az çıkmaktadır. 1) Kapıkulu Ocakları; cild-2, sh. 3, 4, 10, 19, 28 2) Târihi Peçevî; cild-1, sh. 82 3) Osmanlı Târih Deyimleri Sözlüğü; cild-1, sh. 159 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 254 BASIN Günlük, haftalık, aylık, yıllık gibi belirli veya belirsiz aralıklarla yayınlanan her türlü cerîde (gazete), mecmua (dergi), salnâme (yıllık), broşür ve benzeri yayınların hepsi, matbûât. Bu tür yayınların muhtevasını, haber ve fikir yazıları meydana getirir, baskı makinaları ile çoğaltılarak geniş kitlelere kolayca ulaşma imkânı sağlanır. Haber toplama ve bunları çeşitli vâsıtalarla insanlara duyurma çalışmalarının insanlık târihiyle yaşıt olduğu söylenir. Mısır’da M.Ö. on sekizinci asırda resmî bir gazetenin yayınlandığı, yine M.Ö. Romalılar devrinde günlük olayları halka duyuran “acta diurna”ların bir gazete hüviyeti taşıdığı, Çin’de ise, on ikinci asırdan beri gazetenin varolduğu basın tarihçileri tarafından bildirilmektedir. Sözlü gazete denilebilecek Forum ve Agoralar da basın târihinde önemli yer tutarlar. Haber ve fikirlerin elle yazılıp satılması ise, on dördüncü asrın sonları ile on beşinci asrın başlarında Venediklilerde görülmüştür. Zamanın Venedik parası olan Gazetta karşılığında, Gazettanti denilen müvezzîlerde satılan haber el kağıtları, bugünkü gazeteciliğe adını veren bir faaliyet olmuştur. Osmanlı ordusunun ilerleyişinin Avrupa’da nasıl heyecanla tâkib edildiği de bir kaç baskı yapan bu haber kâğıtları nüshalarından öğrenilmektedir. On beşinci asrın ilk yarısında matbaanın J. Gutenberg tarafından kullanılmasından sonra, müteharrik harflerle baskı tekniğine geçilmesi, basın hayâtının gelişmesini ve gazeteciliğin bir meslek hâline gelmesini sağlamıştır. Fakat buna rağmen on yedinci asra gelinceye kadar basın faaliyetleri bir emekleme devresinde kalmıştır. İlk zamanlar gündelik olmayan gazeteler neşredilmiş, on yedinci ve on sekizinci asırlardan îtibâren Almanya, İngiltere ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinde günlük gazeteler yayınlanmıştı. On sekizinci asırdan îtibâren meydana gelen bâzı siyâsî ve İlmî gelişmeler, gazeteciliği, habercilik hüviyetinden çıkarıp, çeşitli konuların işlendiği ve kendi bünyesinde teşkilâtlanmaya gidilen bir sektör hâline getirdi. Ulaşım ve haberleşme vâsıtalarının gelişmesi, gazetelerin yayılıp dağıtılmalarını kolaylaştırdı ve böylece büyük kitleleri etkilemesi sağlandı. Osmanlı Devleti’nde İbrâhim Müteferrika tarafından 1727’de ilk Osmanlı resmî matbaasının kurulmasından sonra, belli bir çevre içinde haberleşme, risaleler aracılığıyla olmuştu. Matbaanın kullanılışından yaklaşık bir asır sonra Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa tarafından Kâhire’de 1828 yılında Türkçe ve Arabça olarak Vakâyi-i Mısriyye adlı resmî vilâyet gazetesi, ikinci Mahmûd Han tarafından 11 Kasım 1831 yılında İstanbul’da Takvîm-i Vekâyî adlı resmî gazete yayınlandı. Türkçe’nin yanında; Arabça, Fransızca, Rumca ve Ermenice de yayınlanan Takvîm-i Vekâyî’nin basılması için İstanbul’da Takvimhâne matbaası kuruldu. Takvimhâne nâzırı olarak da Es’âd Efendi tâyin edildi. Haftalık olan bu gazetede resmî devlet haberlerinden başka iç ve dış dünyâ hâdiselerine de yer verildi. Ancak sultan İkinci Mahmûd Han’ın vefâtından sonra sâdece resmî devlet haberlerine yer verildi. Yıllık abonesi 120 kuruş olan bu gazete beş bin adet basılıyor, belli başlı devlet adamlarına ve me’murlara şehir ve kasaba ileri gelenlerine, yabancı devlet temsilciliklerine dağıtılıyordu, önemli hâdiseler olduğu zaman Varaka-i mahsûsa adıyla özel ilâveleri de yayınlanıyordu. Tanzîmâttan sonra bir ara yayınına ara veren Takvîm-i vekâyi, 1855’den sonra Meclis-i âli-yi Tanzîmât nizâmnâmesini ve bu müessesenin hazırladığı nizâmnâmeleri yayınlamakla resmî gazete olma hüviyetine daha çok yaklaştı. 1860’dan sonra tamamen devletle ilgili belge ve nizâmnâmeleri yayınlayan Takvîm-i Vekâyî, 1878’de kapandıysa da üç yıl sonra 1881’de yeniden yayınlanmaya başladı. 4 Kasım 1922 târihine kadar 4609 sayısı yayınlandı. Ankara hükümeti tarafından 2.1.1922’de Resmî Cerîde 1.2.1928’de Resmî gazete adını alarak devam etti. Takvîm-i Vekâyî’den başka, yabancı devletler nezdinde Osmanlı menfaatlerini korumak için sultan Mahmûd Han, Alexander Blacque Beye Le Moniteur Ottoman adlı Fransızca bir gazetede çıkarttırmıştı. Bu gazetenin, Takvîm-i Vekâyî’nin Fransızca’sı olduğu da söylenmektedir. Sultan Abdülmecîd Han tahta geçince, 31 Temmuz 1840’da Türkçe yayınlanan Cerîdei havadis adlı gazeteyi çıkarttırdı. Başında, William Churchill adlı bir İngiliz gazetecisi vardı. İlk yıllarda 150 kadar okuyucusu olan Cerîde-i Havadis, Kırım savaşı sırasında canlandı. Savaş muhabiri olarak cepheye giden Churchill’in gönderdiği haberler, halkın ilgisini çekti. 1850 yılından sonra bu iki Türkçe gazeteden başka Fransızca, İtalyanca, Rumca, Ermenice ve Farsça olmak üzere on altıya yakın gazete yayınlanmaya başladı. 1864 yılında William Churchill’in ölümünden sonra oğlu, Cerîde-i havadis gazetesini kapatıp Rûznâme-i Cerîde-i havadis adlı gazeteyi çıkarmaya başladı. Türkler tarafından çıkarılan ilk özel gazete, Takvim-i vekâyî’den otuz, Cerîde-i havâdis’ten yirmi yıl sonra 21 Ekim 1860’da neşredilen Tercümân-ı Ahvâl’dir. Sahibi Çapanoğlu Agâh Efendi, başyazarı Şinâsî olan bu gazete, bir haber gazetesi olmaktan ziyâde; hükümet tenkidine kadar, bugünkü gazetecilikte görülen pek çok şeyin menşeini teşkil eden hususlara yer verirdi. Şinâsî’nin Şâir Evlenmesi adlı piyesi, ilk defa olarak, bu gazetede tefrika edildi. Tercümân-ı Ahvâl yayınladığı yazılarla devlete ve hükümete karşı tavır aldığı için zaman zaman Cerîde-i havadis ile tartışmalara girdi. 1861 Mayısında İki hafta müddetle kapatıldı. İlk zamanlar haftada bir, sonra üç, sonra Cuma hâriç hergün yayınlandı. Ancak siyâsî şartlar ve basında giderek artan rekabet karşısında 11.3.1866’da yayın hayâtına son verdi. Tercümân-ı Ahvâl gazetesinden ayrılan Şinâsî, 27 Haziran 1862’den îtibâren Tasvir-i Efkâr’ı çıkarmaya başladı. Osmanlı ülkesinde Avrupaî fikirlerin yayılmasına, dil tartışmasını ortaya atarak devletin bölünüp parçalanmasına yönelik akımların gelişmesi için çalışan, devletin temel politikalarını ve hükümetin icrâatını tenkid eden muharrir ve yazarların çalıştığı Tasviri Efkâr gazetesi, daha çok fikir gazetesi özelliğini taşıyordu. Nitekim Şinâsî; “Halk, kânûnî vazîfelerle yükümlü olduğuna göre, vatanın faydası için söylemek ve yazmak da hakkıdır” diyerek bu çizgiyi açıklamıştı. Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin fikir babası sayılan Şinâsî, gazetesinde alışılmış bâzı güzel örf, âdet ve geleneklere karşı çıkarak pâdişâhın tahta çıkış ve doğum günleriyle ilgili haber ve yorum koymayı reddetti. Saltanat sisteminden çok, meşrutî idare sistemini savunduğu gazetesinde, içeride ve dışarda meydana gelen bâzı hâdiseleri istismar ederek; pâdişâha ve hükümete karşı kamuoyu meydana getirmeye çalıştı. Bu çalışmaları sebebiyle gazeteye ilgi artıp, tirajı yükseldi. Ayrıca okuyucu mektuplarına daha çok yer verdiği için ilgiyi üzerine topladı. Şinâsî Avrupa’ya kaçınca, 4 Haziran 1864 târihinden îtibâren Nâmık Kemâl tarafından çıkartılmaya devam edildi. Nâmık Kemâl de Avrupa’ya kaçınca, Recâîzâde Ekrem tarafından çıkarıldı. Fakat kamuoyundaki etkisini giderek kaybeden Tasvîr-i Efkâr sekiz yüz otuz sayı çıktıktan sonra 1866’da kapandı. İlk Türk dergisi ise, 1850’de yayınlanmaya başlayan Vekâyi-i Tıbbiye’dir. Meslek dergisi özelliğinde olan bu dergiden başka Temmuz 1862’de Mecmûa-i Fünûn yayınlanmaya başladı. Münif Paşa tarafından Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin yayın organı olarak çıkarılan Mecmua-i Fünûn, 1864’de kolera salgını yüzünden yayınını durdurdu. 1866’da yeniden yayınlanmaya başladıysa da kısa bir müddet sonra yayına ara verdi. Üçüncü defa 1883 yılında tekrar yayınlanmaya başladı, fakat yeniden kapandı. Mir’ât-ı Mecmûa-i İber-i intibah ve devamı olan İbretnümâ ile Cerîde-i Askeriye de ilk çıkan dergilerdendir. 1860’dan sonra Türkçe basının, devlet ve hükümet ile hükümet ricaline karşı tutum alması, diğer dillerde yayınlanan gazetelerin de Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü bozmaya yönelik yıkıcı yazılar neşretmeleri üzerine; saltanatı, hükümeti, Osmanlı toplumunu meydana getiren milletleri ve dinlerini saldırılardan koruyabilmek için bâzı tedbirler alındı. 1860’da özellikle yabancı basından şöyle bir taahhütname alınmaya başlandı: “Osmanlı hükümetini, diğer devletlerle münâsebetlerini, me’murların çalışmalarını tenkid etmemek, başyazıları önceden Basın bürosuna bildirip tasdik ettirmek, Basın bürosunun tasdîk etmediği haberleri yayınlamamak, Avrupa gazetelerinde çıkan yazıları düzeltmek gayesiyle Basın bürosunca verilecek yazıları aynen yayınlamak.” Bu doğrultuda yapılan uygulamalar bir çok şikâyetlere sebeb oldu. Tanzîmâtın getirdiği eşitlik ve kânunlara dayanan uygulama ilkelerinin çiğnendiğini ileri süren yabancı basın mensupları, kapitülasyonlardan faydalanmak istediler. Yabancı gazeteleri ve gazetecileri cezalandırma veya yasaklama teşebbüsleri karşısında, yabancı devlet elçilerinin basın hürriyetinin sınırlarını belirleyici bir kânun bulunmaması ve kendi konsolosluk mahkemelerinde muhakeme edilmek istemeleri sebebiyle kânûnî düzenlemeye gidildi. 1864’de Matbûât Nizâmnâmesi çıkarıldı. Bu dönemde İstanbul’da devletin yarı resmî gazetesi olan Fransızca Journal de Costantinople, İngilizce The Levant Herald, Fransızca Courier d’Orient, Rumca Bizantis, Bulgarca Bulgaria, Ermenice Megs, Masis, Avedapar ve Tar gazeteleri çıkıyordu. İzmir, Kahire, Beyrut gibi şehirler başta olmak üzere diğer şehirlerde de azınlıklar ve müslümanlar tarafından hayli gazete yayınlandı. Ayrıca yine İstanbul’da Mecmûa-i Havadis ve Münâd-i Erciyas adlı Anadolu gazeteleri de yayınlanıyordu. 1864’de Matbûât Nizâmnâmesinin düzenlenmesinden sonra, Türk basın hayâtı yeni bir devire girdi. Bu nizâmnâme, ön sansürü bütünüyle kaldırıp, yabancı basının sorumsuzluklarına da sınırlar getirmişti. Nitekim Nizâmnâmenin üçüncü maddesi; yabancıların da yerliler gibi muamele göreceklerini hükme bağladığından, kapitülasyonların basın alanına da yayılması önlenmiş oluyordu. Nizâmnâme ile daha önce kurulmuş olan Bâb-ı âlî tercüme odası, Matbûât müdürlüğü gibi kurumlara yeni vazîfeler veriliyordu. Siyâsî özellikteki yayınlara ruhsat vermek, yayınların muhtevasını kontrol etmek, gazetelere verilecek resmî îlânları hazırlamak, Avrupa’da Osmanlı Devleti aleyhinde yayın yapan gazete ve kitapların ülkeye girmesine mâni olmak, bu kaidelere aykırı davrananlar hakkında para ve hapis cezalarını uygulamak bu vazîfeler arasındaydı. Nizâmnâme, bir ön sansür koymuyordu ama, ağır para ve hapis cezalarıyla başta pâdişâh olmak üzere bütün idareyi; (bakanlar, meclisler, mahkemeler, devlet kurumları ve me’murlar), yabancı devlet başkanları ve temsilcilerini, suçlayıcı ve kötüleyici yayınlardan koruyordu. Nizâmnâme, umûmî çizgileriyle 1909 yılına kadar yürürlükte kaldı. Matbûât Nizâmnâmesinin yayınlanmasından sonra Nâmık Kemâl, Tasvîr-i Efkâr gazetesinde çeşitli konulara dâir tenkitlerini daha serbest yayınlamaya başladı. Tanzîmât ricâliyle arasının bozulması yüzünden, Türk dili ve Edebiyatı yanında dış politikaya âid fikirlerini ve iç politikayla ilgili tenkitlerini de yazdı. Bir ara Yeni Osmanlılar cemiyetinin sözcüsü hâline gelen Tasvîr-i Efkâr gazetesinin kamuoyunda te’siri arttı. 1867 senesinde Ali Süâvî de çıkardığı Muhbir gazetesinde hükümeti daha sert bir dille tenkid etmeye başladı (Bkz. Ali Süâvî). Tasvîr-i Efkâr ve Muhbir gazetelerinde, hükümete yönelik tenkitlerin, devletin durumunu tehlikeye sokacak hâle gelmesi ve hükümet erkânının şahsını hedef tutan yazıların artması üzerine, 1867’de basını kontrol maksadıyla bir kararname çıkartıldı. Sadrâzam Âlî Paşa tarafından, aynı zamanda kendi mevkiini kuvvetlendirmek maksadıyla hazırlanan bu kararnameye Âlî kararnamesi denildi. Muhbir gazetesi, 9 Mart 1867 tarihli sayısında Ziya Paşa’ya âit bir yazıyı yayınladığı için kapatıldı ve Ali Süâvî Avrupa’ya kaçtı. 1867 yılında İngilizce olarak çıkan The Levant Herald gazetesi de, Yunanlıların, Girid ihtilâlcilerini destekleyen hareketlerini övdüğü için kapatıldı. İstanbul’daki İngilizce gazetelerden, The Levant Times, bir de Bulgarca nüsha çıkarıp, Bulgar kavmiyetçiliğini destekleyen yazılar yayınlayarak Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına çalıştı. Bu dönemde Arap kavmiyetçiliğini teşvik için Avrupa’da Arapça yayınlanan gazetelere karşı, Bâb-ı âlî’nin maddî desteğiyle İstanbul’da Arapça ElCevâib gazetesi yayınlandı. Hükümetin kendilerine verdiği vazifelere gitmeyerek Avrupa’ya kaçan Ali Süâvİ, Nâmık Kemâl ve Ziya paşalar, gittikleri yerde Prens Mustafa Fâzıl Paşa ve Agâh Efendi ile buluşarak; Muhbir, Ulûm, Hürriyet, İttihâd gibi gazeteleri çıkardılar. Bâb-ı âlî’nin aleyhinde yazılar yazdılar. Dergilerin mâlî kaynağını mason locasına kayıtlı olan Mustafa Fâzıl Paşa karşılıyordu. Bu sırada İstanbul’da; Eğribozlu Mehmed Arif tarafından Âyine-i vatan, Şâkir Efendi tarafından Muhib, Andon Efendi tarafından Muhibb-i vatan isimli gazeteler de yayınlandı. Daha sonra bu gazeteler de çeşitli sebeblerle kapatıldılar. Mustafa Fâzıl Paşa, Sultan Abdülazîz’den affedilmesini isteyerek yurda dönünce, yurtdışına kaçmış olan ve sürgünde bulunan Yeni Osmanlılar, 1870 sonundan başlayarak yurda dönmeye başladılar. Saraydan gördükleri para yardımı ile Basiret adlı gazeteyi neşreden Yeni Osmanlıların ılımlı grubunu teşkil eden Basîretçi Ali ve arkadaşları, Türk ve müslüman unsurların çıkarlarını savundular. Basiret gazetesi bu sebeble 1871’de on binlik bir tiraja ulaştı. 1870-1871 Alman-Fransız savaşında Almanya’yı destekleyen yazılar neşreden ve Alman hükümetinden destek gören Basiret, Ali Süâvî’nin bir makalesini yayınladığı için 20 Mayıs 1878’de kapatıldı. Aynı dönemde Ali Râşid ve Filip Efendi tarafından Terakkî gazetesi çıkarıldı. Haftada altı gün yayınlanan ilk gazete olarak dikkat çeken Terakkî gazetesi, hükümete yönelik aşırı tenkitlerinden dolayı 1870 ve 1874’de iki defa kapatıldı. Ebüzziyâ Tevfik, Âyetullah Bey, Recâîzâde Mahmûd Ekrem gibi imzaların yeraldığı Terakkî, mizahî Letâif-i âsâr ve hanımlar için Hanımlara mahsus adlı haftalık ilâveler neşretti. Hakâyık-ül-Vekâyî adıyla yayın hayâtına devam ettiyse de aynı iddiâlı tutumunu sürdüremedi. 1870’de bütün yazıları Ahmed Midhat Efendi tarafından yazılan, sonraları Bedir adını alan Devir gazetesi neşredildi. 1872 Haziran’ında Ahmed Midhat Efendi’nin idaresine geçen ve daha önce İskender Efendi tarafından yayınlanan İbret gazetesi, Yeni Osmanlıların sözcüsü hâline geldi. Nâmık Kemâl’in baş yazarlığını yaptığı bu gazete yirmi beş bin gibi o güne kadar işitilmemiş bir tiraja ulaştı ve yayın hayâtı boyunca on iki binden aşağı düşmedi. Habercilikten ziyâde makâleleriyle yeni fikirler ortaya atıp tartışarak okuyucu toplayan İbret, memleket mes’eleleri üzerinde üç sayfalık baş yazılar yayınladı. Haftada beş gün çıkan ve Nâmık Kemâl’in en uzun süre çalıştığı gazete olan İbret, çıkışının birinci ayını doldurmadan iktidara açıktan açığa harb ilân edercesine yazdığı yazılardan, bir de on dokuzuncu sayısındaki Garaz marazdır yazısı üzerine dört ay müddetle kapatıldı. Nâmık Kemâl, Gelibolu’ya mutasarrıf olarak tâyin edildi. Daha İstanbul’dan ayrılmadan Diyojen ve Hadika gazetelerinde yazı yazmaya başladı. Gelibolu Mutasarrıflığı vazifesinde bulunduğu üç ay içinde, yeniden yayına başlayan İbret gazetesine başyazar olarak yazılar gönderdi. İstanbul’a dönüşünden sonra tekrar gazetesinin başına geçerek, öncekinden daha şiddetli yazılar yazmaya başladı. Yazarları çeşitli sebeplerle İstanbul’dan uzaklaştırılan İbret gazetesi, Nâmık Kemâl’in Magosa’ya sürülmesiyle 1873 yılında kapandı. Bu müddet içinde Âşir Efendi tarafından çıkan ve yazı işlerini Ebüzziyâ Tevfik’in yürüttüğü Hadîka, Ahmed Midhat Efendi tarafından yayınlanan ve okuyuculara faydalı bilgiler veren Dağarcık dergisi, Ravdatül-meârif ve Cerîde-i Tıbbiyye-i Askeriyye dergileri ile Diyojen’i çıkaran Teodor Kasap Efendi tarafından çıkarılan Hayâl ve Çıngıraklı tatar gibi mizah dergileri de neşredildi. 1873 yılında Ebüzziyâ Tevfik’in siyâsî yazılarıyla dikkati çeken ve kısa süre içinde kapatılan Sirâc adlı gazete, yirmi beşinci sayısında kapatılan ve bir mizah gazetesi olan Latife, haberlere geniş yer ayırmasıyla tanınan ve akşam ilâvesi çıkaran Hülâsât-ül-Efkâr gazetesi, Ahmed Midhat Efendi’nin çeşitli fıkra ve hikâyelerden başka roman tefrikalarına da yer verdiği Kırkanbar dergisi, Dolap, Mecmûa-i nevâdir-i âsâr, Müteferrika, Revnak (edebiyat dergisi), Asâr-ı perakende (edebiyat dergisi), Mir’ât-ı Vatan, Çekmece, Armağan (çocuk dergisi), Sandık kasa, Çanta, Hayat (edebiyat dergisi), Öteberi, Mecmua adlı dergiler yayınlanmışsa da, ömürleri kısa, te’sirleri az olmuştur. 1873 yılında memleketin içine düştüğü siyâsî ve ekonomik sıkıntılara ortak olması ve yardımcı olması beklenen basın ve yayın organları tamamen devletin karşısında yer alınca, memleketin içine düştüğü sıkıntılar gözönüne alınarak basına karşı bâzı tedbirler alındı. Bu tedbirler üzerine, Amerikan ve İngiliz misyonerlerinin mâlî desteği ile geniş bir Arapça yayın merkezi hâline gelen Beyrut’taki basın çevreleri, 1874’den sonra kendilerine daha rahat çalışma imkânı veren Mısır’a gittiler. Midhat Paşa’nın sadrâzamlığı zamanında İstanbul basınına karşı zecrî tedbirler uygulandı. Abdülazîz Han devrinde bâzı kanunî düzenlemelere rağmen, devletin yanında olan basın ve yayın organlarının, ülkenin dört bir yanına yayılması yolunda önemli teşvik tedbirleri alındı. Vilâyet gazetelerinin sayısı yirmiyi buldu. Bu gazeteler umumiyetle yarısı Türkçe, diğer yarısı o vilâyetin ekseriyetle konuşulan diliyle (Arapça, Rumca, Ermenice, Bulgarca, İbrânice) hazırlanıyordu. Ayrıca devletçe masrafları karşılanarak kurulan vilâyet basımevlerinde yerli ve özel gazete ve kitapların basılmasına da izin verilmesiyle, kültür faaliyetlerini destekleme yolunda oldukça müsbet adımlar atıldı. Yine aynı dönemde ülkenin dört bir yanında yayınlanan gazetelerin toplu hâlde okuyucuların incelemesine sunulduğu kıraathâneler (okuma salonları) açıldı. Ancak o zamana kadar hiç bir vergi ve rüsuma tâbi olmayan gazetelere, 1874’de, her gazeteye iki paralık pul yapıştırma mecburiyeti getirildi. 1874’den sonra memleketin içine düştüğü iç ve dış mes’eleler üzerine, tamamen devlete ve hükümete karşı tavır alan yerli ve yabancı basına karşı yeni tedbirler alma lüzumu duyuldu. Memleketin içinde bulunduğu sıkıntılı durum sebebiyle tehlikeli boyutlara varan olayları frenlemek, dışarıdan kışkırtılan çatışmalara içeriden gerekçe hazırlamaya ve ayaklanmaların ülkenin diğer kısımlarına yayılmasına mâni olmak isteyen Bâb-ı âlî hükümeti, îlânlar yayınlayarak basını dikkatli olmaya çağırdı. Ancak çoğu, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını ve yıkılmasını isteyen azınlıklar ve devletin bu sıkıntılardan kurtulmasını istemeyen ve Avrupai fikirlerin etkisinde kalan sözde aydınların çıkarttığı gazeteler, hükümetin bu ikâzlarına aldırış etmediler. Pâdişâhın şahsına kadar vardırılan hicivli, mizâhlı tenkidler, çoğu haksız ve iftira olan sadrâzam ve nâzırlara (bakanlara) yöneltilen hakarete varan tenkidlerine devam ettiler. Yüksek tirajlı gazetelerin hepsi hükümetin karşısında yer aldılar. Yazılanlara çok defa inanmayan halk, bunları okumaktan hoşlanıyor, fakat yazılanlara; “Gazeteci palavrası” diyordu. Haziran 1875’de siyâsî özellikteki kitap ve dergilerin ön sansürden sonra yayınlanmasına karar verildi. Aynı yılın Eylül ayında, 1864 Nizâmnâmesi’ne “İlâve baskıların sâdece resmî îlânlar için kullanılabileceği” maddesi eklendi. 1876 yılında da bâzı tedbirler alındı. Devletin bütünlüğünü zedeleyici, milletin inancı, örf ve âdetleriyle alay edici resim ve karikatürlere sansür kondu. Yurt dışından gelen yayınlara daha sıkı bir kontrol getirildi. Ayrıca ülkedeki tüm gazetelerin, matbûât dâiresi ve vâliliklerce kontrol edilmedikçe baskıya giremiyecekleri îlân edildi. Matbûât dâiresinden verilmeyen savaş haberlerinin yayınlanması yasaklandı. 1874’de Münif Paşa tarafından çıkartılan, san’at ve ilim yazılarına yer veren, haftada bir kaç defa yayınlanan Mecmûa-i maârif, Agop Baronyan tarafından yayınlanan ilk tiyatro gazetesi olan Tiyatro, Basîretçi Ali Efendi tarafından çıkarılan mizah dergisi Kahkaha, Mehmed Arif Bey tarafından yayınlanan ve kuşe kâğıda özel baskı yapan, devrin önde gelen şahıslarının resimli hâl tercümelerini neşr eden Medeniyet dergisiyle, Şafak, Âfitâb-ı Maârif ve Misbâh-ı felah dergileri de yayınlandı. 1875 yılında, Tevfik Bey tarafından çıkarılan ve bir mizah dergisi olan Geveze, yine bir başka mizah dergisi Meddah, yazarları arasında Nâmık Kemâl’in de bulunduğu, Ahmed Midhat Efendi tarafından çıkarılan İttihâd gazetesi, Mehmed Efendi’nin günlük çıkardığı dînî bilgiler neşrederek ilgi gören Sadâkat gazetesi, Teodor Kasap tarafından yayınlanan günlük İstikbâl gazetesi, Filip Efendi’nin yayınladığı Meşrûtiyet ve Cumhuriyet dönemlerinde de çeşitli şahıslar tarafından devam ettirilen Vakit gazetesi, Şemseddîn Sami’nin başyazarlığını yaptığı, Rum asıllı Papa Dapulas tarafından yayınlanan, daha sonra Mihran Efendi tarafından devralınan Sabah gazetesi, Mehmed Tevfik Bey tarafından çıkarılan haftalık mizah dergisi Çaylak, bunların dışında Müsavat, Ümrân, Selâmet, Mirât-ı İber, Muharrir, Mecmûa-i Maârif gibi kısa ömürlü gazete ve dergiler yayınlandı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahta geçişinden sonra Aralık 1876’da îlân edilen Kânûn-i Esâsî’nin on ikinci maddesinde, basının, kânunlar çerçevesinde serbest olduğu yazılı idi. İlk zamanlar bu serbest havadan istifâde eden çoğu azınlıklar ve yabancılar tarafından çıkarılan gazete ve dergiler, Osmanlı Devleti’nin sosyal ve siyâsî yapısına ters düşen yayınlar yapmaya başladılar. Batı eğilimli ve eğitimli sözde aydınlar ile kavmiyetçilik fikirleri körüklenen gayr-i müslim azınlıklar ve bu iki grupla da münâsebet hâlinde bulunan Avrupa devletleri, bunları menfaatlerine âlet ettiler. Yerli ve azınlık basını da Osmanlı Devleti ve Bâb-ı âlî hükümetinin aleyhinde yabancıların menfaatlerine âlet oldular. Bu hâdiseler karşısında bâzı tedbirler alınmasına ihtiyaç duyuldu. 1877’de Midhat Paşa’nın sadrâzamlığı zamanında bir matbûât kânunu hazırlandı. Bu tasarı mecliste kanunlaşmadan önce meclis dağıldı. İki bölümden meydana gelen bu kânunun birinci bölümü matbaalara, ikinci bölümü ise basına âid hükümleri ihtiva ediyordu. Aynı yıl içinde basın suçlarını yargılayan Meclisi Ahkâm-ı Adliye kuruldu. Harb hâli sebebiyle gazetelerin hükümeti tenkide yönelik yayınlar yapmaları yasaklandı. Bu suretle Osmanlı basını yeni bir döneme girdi. 1876-1878 senelerinde pek çok gazete ve dergi çıkarıldı. Bunların belli başlıları; başyazarlığını Ahmed Midhat Efendi’nin yaptığı Çaylak, Tevfik Mehmed Tevfik Bey tarafından çıkartılan Osmanlı gazetesi, Şemseddîn Sami’nin başyazarlığını yaptığı ve Mihran Efendi’nin yayınladığı kısa süreli Tercümân-ı Şark gazetesi, Türk basınının en dikkate değer gazetelerinden olan, Ahmed Midhat Efendi’nin çıkardığı halk tarafından ilgiyle tâkib edilen, daha sonra Muallim Naci’nin kadrosuna girmesiyle edebî tartışmaların başladığı edebiyat, târih ve fıkraların yayınlandığı Tercümân-ı Hakikat gazetesi, mizah gazetesi Karagöz, çocuk gazetesi Bahçe’dir. 1878’de memleketin içinde bulunduğu harb hâli sebebiyle, Osmanlı birliğini ve ülkesinin bütünlüğünü bozmaya yönelik yayınlara karşı bâzı tedbirlere ihtiyaç duyuldu. Maârif nezâreti, Metbûât müdürlüğü ve Zabtiye nezâreti’nin katkısıyla gazeteler üzerinde sansür uygulamasına gidildi. Hâriciye nezâreti’nde de dış basınla ilgili Matbûât-ı Hâriciye müdürlüğü kuruldu. 1878’de çıkmaya başlayan Tercümân-ı Hakikat gazetesi, Ahmed Midhat Efendi’nin başarılı kalemi ile ve hükümeti tenkit etmeyen büyüklere şantaj, sansasyon özelliğinde olmayan ciddi haberciliğiyle bu devrin en uzun ömürlü ve îtibârlı gazetesi oldu. Daha sonraki senelerde Ahmed Midhat Efendi’nin dâmâdı olan Muallim Naci’nin idare ettiği bir edebî ilâve verdi. Son derece ciddî ve terbiyevî bir edebiyat mecmûasıydı. Çocuklar için haftalık ilâveler verdi. Bu gazetede te’lif romanlar tefrika edildiği gibi, batı klasikleri de veriliyordu. Midhat Efendi bu arada 150’den fazla roman ve ilmî kitap yayınladı. Kitaplar, çekici ve akıcı bir üslûba sâhib olduğundan, okutucu ve öğretici idi. Ondört cildlik Avrupa târihi, üç cildlik Dünyâ târihi serileri, o devirde halk tarafından merakla okundu. 1879’de Ebüzziyâ Tevfik Bey tarafından Mecmûa-i Ebüzziyâ dergisi çıkarıldı. Ebüzziyâ Tevfik, pekçok kitaplar, yıllıklar, bâzı klasik eserler yayınladı. Kütüphâne-i Ebüzziyâ adlı bir kolleksiyon meydana getirdi. 1879’da Mehmed Ali tarafından iktisadî ve ziraî konulara yer veren 15 günlük Vâsıta-i Servet ve 1880’de Vakâyî-i tıbbiye adlı meslek dergileri de yayınlandı. 1881’de Encümen-i Teftiş ve Muayene, Maârif nezâreti’nde de Tetkîk-i müellefât komisyonu kuruldu. 1888’de Matbaaların bastığı bütün yayınlara önceden izin aldıktan sonra basma şartı getirildi. 1891’den önce Tercümân-ı Hakîkat’ten başka; on iki bin tirajlı Sabah, Saadet ve Tarîk gazeteleri de çıkarıldı. Jön Türkler hareketinin belli başlı sîmâlarından olan Murâd Bey, 1885 yılında haftalık Mîzân dergisini çıkarmaya başladı. Bir ara Avrupa’ya kaçan Mîzâncı Murâd, yayınına Paris’te devam etti. İkinci Meşrûtiyet’in ilânı üzerine İstanbul’da tekrar yayınlanmaya başladıysa da uzun ömürlü olmadı; 1909’da tekrar kapandı. Kadrosunda Nâmık Kemâl, Abdülhak Hâmid Tarhan’ın da bulunduğu Gayret gazetesi, 1886 yılında yayınlanmaya başladı. Abdülhalîm Memdûh, Tepedelenlizâde Kâmil, Cenâb Şehâbeddîn gibi kimselerin yazı yazdığı Muhit Gazetesi 1888’de çıktı. İlkokul çocuklarına temel bilgiler vermek gayesiyle eğitim ve öğretime yönelik olan Mekteb dergisi 1891’de Kitapçı Karabet tarafından çıkarıldı. Bir müddet böyle yayınlandıktan sonra 1894 yılında edebiyat dergisi hâline geldi. Edebiyât-ı Cedîdeciler’in toplandığı bu dergi, okuyucuların ilgisini çekmek için çeşitli edebî anketler düzenledi. Edebiyat târihi açısından önemli bir yer işgal eden Servet-i fünûn dergisi, Ahmed İhsân (Tokgöz) Bey tarafından 27 Mart 1891’de çıkarılmaya başlandı. Aynı dönemde yayınlanan Malûmat adlı edebî dergiyle edebî tartışmalara giren Servet-i fünûn dergisinde, Edebiyât-ı cedîdeciler olarak adlandırılacak şâir ve yazarlar toplandı. Ocak 1895’de mecmuanın idaresini Tevfik Fikret aldı ve altı yıllık bir yayından sonra 1901’de ayrılmasına rağmen yayınına devam etti. Servet-i fünûnla tartışmalara giren ve önce Artin Efendi tarafından yayınlanan Malûmat dergisi, 1894’de kapatıldı. 1895’de Baba Tâhir tarafından tekrar yayınlanan Malûmat dergisinde eski edebiyatı savunan edebiyatçılar toplandılar. 5 Temmuz 1894’de Ahmed Cevdet (Oran) tarafından yayınlanan ve Türk basınının uzun ömürlü ve te’sirli gazetesi olan İkdâm, latin harflerinin kabulüne kadar devam etmiştir. İkdâm’ı yayınlayan Ahmed Cevdet’e bu yüzden İkdâmcı takma adı verilmiştir. 1895’de ilk kadın gazetesi Kadınlara Mahsûs Gazete çıkarıldı. 1899’da Mehmed Rızâ tarafından yayınlanmaya başlayan Resimli gazete, 1916 yılına kadar yayınını sürdürdü. Daha çok tercümeye yer veren ve resimli bir gazete olan Musavver Terakkî 1900’de yayınlanmaya başladı. Yurt Dışındaki Basın Pâdişâha ve Bâb-ı âlî hükümetlerine karşı olan, çeşitli vesîlelerle Avrupa’ya kaçan ve kendilerine; Genç Osmanlılar, Jön Türkler ve İttihâdçılar adını veren kimseler, Avrupa’da çeşitli cemiyetler kurdular. Bu cemiyetlerin ilki Şinâsî, Nâmık Kemâl, Nûri, Refik ve Âyetullah Bey tarafından kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’dir. Bu cemiyetin reîsi Mir’ât gazetesi sahibi Refik Bey idi. Daha sonra kurulan İttihâd ve Terakkî Cemiyeti, Yeni Osmanlıların yurt dışındaki basın faaliyetlerinin çok üstünde faaliyet gösterdi. İngiltere, Fransa, Avusturya, İsviçre, Belçika, Bulgaristan, Romanya, İtalya, Yunanistan, Kıbrıs, Mısır, Amerika ve Brezilya’da, Abdülhamîd Han ve Bâb-ı âlî hükümetleri aleyhinde yayın yaptılar. Dış kaynaklardan ve Mısırlı prens Mustafa Fazıl Paşa’dan destek gören bu kimseler, çeşitli gazeteler çıkardılar. Yurt dışında çıkan bu muhalif basının ekseriyeti Türkçe olmakla birlikte; Fransızca, Arapça, Almanca, İngilizce ve hattâ İbrânice olarak yayın yapıyordu. Bu gazetelerin en eskisi, Ali Süâvînin Avrupa’ya kaçmasından sonra Londra’da yayınlamaya başladığı Muhbir’dir. Fransızca ve İngilizce ekler de veren Muhbir, Mustafa Fâzıl Paşa’nın maddî desteğiyle 1867-1868 yıllarında 50 sayı kadar yayınlandı. Muhbir’den sonra Yeni Osmanlıların yayın organı olan Hürriyet, Ziya Paşa ve Nâmık Kemâl tarafından 18681869 yıllarında Londra’da seksendokuz sayı çıkarıldı. Ali Süâvî’nin, sadrâzam Alî Paşa hakkındaki bir yazısı üzerine, İngiltere adliyesi tarafından takibata uğrayınca, 1870 yılında Cenevre’de Ziyâ Paşa tarafından on bir sayı olarak çıkarıldı. Altmış üçüncü sayıdan itibaren Nâmık Kemâl gazeteden ayrıldı ve 1869’da yurda döndü. Ziya Paşa da 1871’de döndü. Ali Süâvî, Mustafa Fâzıl Paşa’nın verdiği para ile Paris’te Ulûm adlı bir gazete çıkarmaya başladı. 1870’de Cenevre’de, Hüseyin Vasfi Paşa ve Mehmed Bey tarafındanyayınlanan İnkılâb (Paris-1878), Hayâl (Londra-1879), İstikbâl (Cenevre1880), Gencine-i Hayâl (Paris-1881); Yeni Osmanlılar döneminin yurt dışında yayınladığı basın organlarıdır. 1895 yılında Ahmed Rızâ tarafından yayınlanan Meşveret, 1897’de Fransızca nüsha da yayınlamaya başladı. Hükümetin takibi netîcesinde Paris’ten ayrılmak zorunda kalan Ahmed Rızâ, Meşveret’i, İsviçre ve Belçika’da yayınlamaya devam etti. Jön Türk hareketinin ileri gelenlerinden olan Mîzâncı Murâd, 1877’de Mîzân gazetesini Kâhire’de yayınlamaya başladı. Bu gazetede hıristiyan Arap kavmiyetçilerinden Halil Ganem, Fransa’da Türkiye aleyhtarı yazılarıyla tanınan Albert Koda gibi şahıslar yazı yazdı. Daha sonra Cenevre’de yayınlanan Mîzân bir ara Fransızca olarak da çıkarıldı. 1897’de İttihâd ve Terakkî mensuplarından olan İshak Sükûtî ve Abdullah Cevdet tarafından Türkçe ve Fransızca olarak Osmanlı gazetesi çıkartıldı. 1900 yılından sonra Londra’da ve Kâhire’de yayınlanan Osmanlı gazetesi, Abdullah Cevdet’in Viyana sefaretine doktor olarak; İshak Sükûtî’nin ise, Roma sefaretine sefir olarak tâyin edilmeleri üzerine bir müddet kapandı. 1902’den sonra yeniden yayınlanmaya başladı. Jön Türklerin ikiye ayrılmalarından sonra, Paris’te toplanan Ahrâr grubuna karşı ortaya çıkan Ekseriyet fırkasının yayın organı oldu. Bu dönemde yazı işleri müdürü Hüseyin Siret, idare müdürü ise İsmâil Hakkı Paşa idi. 1896’da Tunalı Hilmi tarafından Cenevre’de çıkarılan Ezan, 1897’de Kâhire’de yayınlanan Kânûn-i esâsî ve el-Kâtib, 1899’da Cenevre’de yayınlanan İntikam, 1899’da Londra’da yayınlanan Hilâfet, 1900’de Kâhire’de Leon Efendi tarafından çıkarılan Sadâ-yı Millet, 1901’de Brüksel’de Avlonya meb’ûsu İsmâil Kemâl tarafından yayınlanan Selâmet gazeteleri de Pâdişâh’ın ve hükümetin yardımları ile hayâtlarını idâme ettirdikleri hâlde Abdülhamîd Han’a ve Bâb-ı âlî hükümetlerine karşı çıkan dış basındandır. 1904’de Abdullah Cevdet tarafından Cenevre’de çıkarılan İctihad gazetesi bir ara Mısır’da ve daha sonra İstanbul’da yayınlandı. Prens Sebâhaddîn ve Ahmed Fâzıl tarafından 1906’da Kahire’de çıkarılan Terakkî gazetesi, Adem-i merkeziyetçilerin yayın organı oldu. Yine bu fikri savunan Şûrâ-yı Osmânî, Yeni Fikir ve Hilâfet gibi gazete ve dergiler de vardı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, çoğu gayr-i müslim azınlıkların ve yabancıların elinde olan ve devlet adına tahsile gidip Avrupalıların kontrolüne girerek, yaşadığı toplumun değerlerine yabancılaşan sözde aydınların elindeki basın ve yayın organlarına karşı zamanın siyâsî şartları sebebiyle bâzı tedbirler aldı. Müslim, gayr-i müslim ve Türk olmayan çeşitli unsurlardan meydana gelen Osmanlı Devleti’nin dünyâ konjonktürü içindeki o günkü yeri bunu îcâb ettiriyordu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, basını tam serbest bırakıp bâzı tedbirler uygulamasaydı, 1908 sonrasında olan hâdiseler otuz yıl öncesinden patlak verirdi. Osmanlı toplumunu sömürmek için bütün yolları deneyen ve bu kirli maksadlarını gerçekleştirebilmek için türlü hilelere başvuran hıristiyan Avrupa devletlerinin saldırılarına, çok daha hazırlıksız yakalanılırdı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın aldığı bu tedbirler, Osmanlı toplumu içindeki Müslümanlara ve Türklere otuz yıllık bir hazırlanma ve dinlenme dönemi sağlamıştır. Abdülhamîd Han’ın basın politikası; devletin parçalanmasını, milletin düşman kamplara ayrılmasını önlemek gayesine yönelik şuurlu bir adımdır. Ayrıca Osmanlı Devleti’ni yıkmak için asırlardır uğraşan hıristiyan Avrupa devletlerinin tehdîdleri ve oyunlarıyla, Osmanlı ülkesinin sosyo-ekonomik yapısından kaynaklanan nâzik durum ve 1876-1878 yıllarındaki meydana gelen, Abdülazîz Han’ın hal’i ve şehîd edilmesi, beşinci Murâd’a karşı yapılan hareketler, Ali Süâvî baskını ve Rusların Yeşilköy’e kadar gelmeleri de bu basın politikasını etkilemiştir. Abdülhamîd Han’ın uyguladığı bu basın politikasına karşı çıkan ve ikinci Meşrûtiyetin verdiği serbestlikten istifâde ederek bir baskınla iktidara gelen İttihâd ve Terakkî fırkası ve daha sonraki iktidarlar, bu tedbirlerin çok daha şiddetlisini uygulamışlardır. Bunun yanında Abdülhamîd Han’ın matbûâta verdiği önem pek fazladır. Şahsına karşı olsa bile zamanındaki dergi ve gazetelerin mükemmel ve en güzel şekilde çıkmasını sağlamak için Servet-i Fünûn gibi bâzı gazete ve dergilere yardımda bulunduğu, hattâ onlar için Avrupa’dan usta elemanlar getirttiği de bir başka hususiyetidir. İttihâd ve Terakkî Devri Meşrûtiyetin ikinci defa îlânı üzerine, yurt dışına kaçmış olanlar yurda döndüler ve yurt dışında yayınladıkları gazeteleri, İstanbul’da çıkarmaya başladılar. İkinci Abdülhamîd Han’ın, ikinci Meşrûtiyet’i îlân ettiği 24 Temmuz 1908 günü toplanan gazeteciler, gazete müsveddelerini sansüre vermeme karârı aldılar. 25 Temmuz 1908 günü gazeteleri ön kontrolden geçirtmeden piyasaya sürdüler. Bu gazeteler; sultan İkinci Abdülhamîd Han döneminde yayınlanan İkdam, Sabah, Tercüman ve Saadet gazeteleri idi ve herbiri alelacele meşrûtiyet ve hürriyet savunuculuğuna girip, kadrolarını yenilediler. 24 Temmuz günü, daha sonra Gazeteciler Bayramı olarak kabul edildi. Kânûn-i esâsîdeki; “Matbûât, kânun dâiresinde serbesttir” hükmü; “Hiçbir şekilde kablettâb’ı (baskıdan önce) teftiş ve muayeneye tâbi tutulamaz” şeklinde değiştirildi. Sansürün kaldırıldığı bu şekilde îlân edilirken, 1877 (Ramâzân-ı mübarek 1294) tarihli İdâre-i Örfiyye ve Askerî Mehâkim kânunu kasden yerinde bırakıldı. 1919 târihine kadar bu kânuna dayanarak sansürü aratacak uygulamalarda bulunuldu. Bir çok dergi ve gazete defalarca kapatıldı. Mesela 1910 yılında Baha Tevfik’in çıkardığı, Eşek adlı mizahî dergi, kırk bini bulan ilk sayısından sonra kapatıldı. Ancak Baha Tevfik bir kaç defa dîvân-ı harb-ı örfî karşısına çıkmak bahâsına yılmadı ve dergilerinin biri kapanınca diğerini çıkardı. Eşek’i; Yuha, El-Mâlûm, Kibar, Alafranga Eşek tâkib etti. Bu devirde en fazla gazetesi kapatılan ve mahkemeye çıkan Lütfi Fikri Bey oldu. 1911 ilâ 1913 târihleri arasında çıkarmış olduğu Tanzîmât gazetesi tam on altı defa kapanıp yeniden yayına başlamıştır. Bu dönemin en bariz özelliği, pek çok gazete ve derginin hep birlikte Abdülhamîd Han’ın memleketin içinde bulunduğu nâzik durumlar sebebiyle tatbik ettiği meşrûtiyet öncesi icrâatı tenkîd etmek idi. Sâdece İstanbul’da 1908-1909 senelerinde 353 gazete ve dergi yayınlandı. Bu sayıya ülkenin dört bir yanında yayınlanan Türkçe gazetelerle yabancı dilde yayınlananlar da eklenince, birdenbire binlerce yayın ortaya çıktığı görülür. Bunlar arasında Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını ve yıkılmasını isteyen her fikrin, savunucusu ve sözcüsü olan yayın organları ortaya çıktı. Böylece memlekette bir fikir anarşisi doğdu. Eski gazeteler kendilerini yenilemeye çalışırken, Abdullah Zühdü ile Mahmûd Sâdık Yeni Gazete’yi; Tevfik Fikret, Hüseyin Cahit (Yalçın) ve Hüseyin Kâzım (Kadri) Tanin’i kurdular. İktidara muhalif yayınlar yapan Tanin gazetesi bir kaç defa kapatıldıysa da; Cenin, Renin, Senin ve Hak gibi değişik isimler altında yeniden çıktı. Yeni Tasvir-i Efkâr gazetesi de, İttihâdçıları destekler mâhiyette yayınlar yaptı. Kısa ömürlü Hukûk-ı umûmiyye ile Selanik ve Manastırda yayınlanan Şûrâ-yı Ümmet, Rumeli ve Silâh gibi gazeteler de, İttihâd ve Terakkî fikirlerinin savunuculuğunu yaptı. Bunların yanında İttihâd ve Terakkî’nin fikir ve icrâatlarına karşı çıkan partilerin yayın organı şeklinde gazeteler de ortaya çıktı. Ahrâr partisinin Osmanlı, Mevlânâzâde Rıfat’ın Hukûk-ı umûmiyye, Serbesti gazeteleri, Mîzâncı Murâd’ın Mîzân’ı, Ali Kemâl’in başına geçtiği İkdam, 31 Mart vak’asını kışkırtan Derviş Vahdetî’nin Volkan’ı. Cemiyet-i İlmiyye-i İslâmiye’nin Beyân-ül-Hak adlı gazeteleri bu kısımda sayılabilir. Bu arada çıkan sayısız mizah dergisi de kamuoyuna te’sir etmeye çalıştı. Ayrıca bu dönemde, her türlü düşünce, doğudan veya batıdan kaynaklanan her türlü akım yazıya dökülüp kamuoyuna sunuldu. Her milletin, her azınlığın, hem kendi dilinde, hem de Türkçe olarak yayınlanan gazeteleri ortaya çıktı. Komünizmi ve sosyalizmi öven, İştirak, Sosyalist, İnsaniyet, Medeniyet, İdrâk gibi yayın organları da bu dönemde yayın hayâtına girdi. İkinci Meşrûtiyetin ilânının ilk aylarında serbestlik içinde bulunan, dilediklerini yazan, milleti pâdişâh ve devlet adamları aleyhinde isyâna teşvik eden gazete ve dergiler üzerinde, 31 Mart vak’asından sonra iktidarı ele geçiren İttihâd ve Terakkî komitesince kontrol sıklaştırıldı. 5 Nisan 1909’da İttihâdcılara karşı olan Serbesti gazetesi yazarı Hasan Fehmi öldürüldü. Meclise 28 Nisan 1909’da bir matbûât kânunu getirildi. Meşrûtiyet’in yıl dönümünde kanunlaşan ve Fransız Basın kânunu esas alınarak hazırlanan bu kânuna göre, gazete çıkarmakta beyanname esâsı getiriliyordu. Bu kânunda devletin temelini sarsmaya yönelik, pâdişâhı, dinleri ve Osmanlı milletini koruyucu, suçu ve ayaklanmayı kışkırtıcı yazıları frenliyen maddeler de vardı. 31 Mart vak’asında, Tanin başyazarı Hüseyin Cahit zannedilerek bir milletvekili öldürüldü. 31 Mart vak’ası bastırılınca kışkırtıcılardan olan Derviş Vahdeti îdâm edildi ve İttihâdcılara muhalif olan gazetesi Volkan kapatıldı. İttihâdcılara muhalif olan Sadâ-yı millet gazetesi yazarı Ahmed Samim, 9 Haziran 1910’da; Şehrah gazetesi yazarı Zeki ise 10 Temmuz 1911’de öldürüldüler. Bu dönemde yayınlanan gazetelerden biri de 1903’de çıkmaya başlayan Sırât-ı müstakîm’in devamı olan; câmilere sandalye konulmasını, müzikli ibâdet edilmesini, İslâm dîninde reform yapılmasını isteyen Şemseddîn Günaltay, İzmirli İsmâil Hakkı, Sa’îd Halîm Paşa gibi dinde reformcuların ve Mehmed Akif, Ahmed Hamdi (Aksekili) gibi yazarların yazdığı Sebîl-ür-reşâd dergisidir. Bu dergi yayımını aralıklarla Cumhuriyetten sonra da sürdürdü. Bu dönemde yayınlanan dînî yazıların neşr edildiği, Cerîde-i Sûfiye, Sıyt-i hilâfet, İlmiye, Mikyâs-ı şeriat, Hikmet, Beyân-ül-Hak ve İslâm mecmuası gibi yayın organları da sayılabilir. İttihâd ve Terakkî’nin Selanik’te yayınlattığı Bağçe, İstanbul’da yayınlanan İttihâd ve Terakkî taraftarı Yeni Tasvir-i Efkâr, Milliyet, Hak yolu, Hürriyet, İttihâd, İttifak gazeteleriyle mizah gazetesi Karagöz, 1909’da çıkmaya başlayan Alemdâr, Tazminat, Teşkilât, Maşrik, Te’sis, Te’mînât, Tanzîmât gibi adlarla çıkan muhtelif gazeteler sayılabilir. İttihâd ve Terakkî fırkasının 1913 yılında gerçekleştirdiği Bâb-ı âlî baskınıyla iktidarı tekrar ele geçirmesinden sonra başlayan Birinci Dünyâ harbi ile birlikte, harb hâli sebebiyle basın üzerine mecburî kontrol getirildi. Sıkı yönetim ve kâğıt sıkıntısının etkisiyle pek çok gazete kapandı ve kapatıldı. Sâdece iktidarda bulunan İttihâd ve Terakkî yanlısı Tanin, Sabah ve Tasvîr-i Efkâr gazeteleri ayakta kalabildi. Bu devirde gazetelerde husûsiyetle Türkçülük teması işlendi. Savaş boyunca iktidarın açıklamaları dışında bir şey yazmak yasaklandı. Sâdece “Nihâî zafere kadar harb” sloganı işlendi. Uygulanan yanlış iç ve dış politikalar sebebiyle ortaya çıkan kötü neticelerin yazılması yasaklandı. Savaşın beklenenden uzun sürmesi üzerine 1917’den sonra umûmî barış temasının işlenmesine başlandı. 1917’de Âsım ve Hakkı Târık Us tarafından Vakit, ertesi yıl yayınlanmaya başlayan Akşam gazeteleri uzun ömürlü oldular. 1918 yılında Celâl Nuri İleri tarafından Âtî (daha sonraları İleri), Yunus Nâdi tarafından yayınlanan Yeni gün gazeteleri özellikle Millî mücâdele sırasındaki yayınlarıyla önem taşırlar. 1917’de Afyon’da yayınlanmaya başlayan Öğüt, önce Konya’ya 1919’dan sonra Ankara’ya taşınarak yayınını sürdürdü. Bu dönemde yayınlanmaya başlayan Türk yurdu, Millî Tetebbûlar mecmuası, Osmanlı Târih ve edebiyatı mecmuası, İctimâiyyât mecmuası, Yeni mecmua, ilmî, fikrî ve edebî ağırlıklarıyla dikkati çektiler. Mizah gazeteleri arasında ise; Kalem, Davul, Püsküllü Belâ, Curcuna, Coşkun kalender, Hokkabaz, Dalkavuk, Zevzek, Hoca Nasreddîn, Geveze, Meddah, Hacivat, Hayâl-i Cedîd, Şaka, Eşek v.b. sayılabilir. İttihâdcı hükümetin düşmesi ve Mondros mütârekesinin imzalanması üzerine, Anadolu’da bulunan muhalif gazeteciler İstanbul’a döndüler. Yeni bir basın patlaması ve İttihâdcılıktan arınma akımı başladı. 13 Kasım 1918’de galip devlet donanmalarının İstanbul’a girmesiyle mütâreke dönemine girildi. Osmanlı’nın mirası ve Türk milletinin geleceği, 1918-1922 yılları arasında mütâreke basınıyla, millî mücâdele basını arasında uzun uzun tartışıldı. Merkezi Ankara’da olan Kuvay-ı milliye hareketini; Akşam, Vakit, İleri, Yenigün, Tercüman, Dergâh, Tasvîr-i Efkâr, Albayrak, İkdam gazeteleriyle Anadolu’nun ve Trakya’nın değişik yerlerinde yayınlanan çeşitli gazete ve dergiler desteklediler. Ankara hükümetine cephe alanlar ise; Peyâm-ı Sabah, İstanbul, Aydede, Alemdâr, Güleryüz, Ümit, Aydınlık, Zincirbent, Cumhuriyet, İrşâd, Tan, Yeni dünyâ, Şarkın sesi, Ferdâ, Zafer, Hâtif gibi gazete ve dergilerdi. Osmanlı Devleti zamanında, faydalı yayınlar yaparak devlet ve millet menfaatlerini savunarak güzel hizmetler vermesi gereken basın, çoğu yabancıların ve azınlıkların elinde bulunması sebebiyle az bir kısmı hâriç, devletin ve devlet adamlarının karşısında ve Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını ve yıkılmasını isteyen düşmanlar yanında yer aldılar. Faydalı yayınlarla milleti aydınlatacakları yerde, yangına körükle gidercesine hâdiseler üzerine gidip devlet ile milletin arasını açtılar. Bâzı zamanlar basın ve yayın hayatıyla ilgili serbestlikten ve imtiyazlardan faydalanarak azınlıkların ve halkın haklarını savunmak bahanesiyle altı yüz yıl adaletle hüküm sürmüş olan Osmanlı Devleti’nin yıkılışını hızlandırdılar. Böylece millet nazarındaki itimât ve prestijlerini kaybettiler. Özel gazete ve mecmualar yanında bizzat devletin çıkardığı yayınlar da bir hayli yekûn tutuyordu, ikinci Mahmûd Han tarafından çıkarılmaya başlanan Takvîm-i Vekâyî’den başka çeşitli devlet kuruluşları tarafından bir senelik hâdiseleri içinde toplayan salnameler (yıllıklar) tertib ve neşredildi. Osmanlılarda ilk resmî salname 1847 senesinde neşrolundu. Bu salnameyi düzenlemekle Hayrullah Efendi vazifelendirildi ise de Ahmed Vefik Paşa’ya yaptırdı. Sonraları Cevdet Paşa, daha sonraları da Meclis-i meârif başkâtibi Behçet, Meclis âzasından Rüşdî beyler tarafından yapılan salname, bilâhare Meârif nezâreti mektûbî kalemi hey’etine, 1888’den sonra da Me’mûrîn-i mülkiye komisyonuna bağlı Sicill-i Ahvâl idaresi tarafından tanzim edildi. Resmî salname, saltanatın sonuna kadar bu idare tarafından tertib edildi. İlk zamanlar yüz küçük sayfayı geçmeyen salnameler, sonraları iki-üç yüz, en nihayet yedi-sekiz yüz sayfayı bulmuştur. Bunlarda, devletin resmî teşkilâtından başka; me’mûrların isimleri, tâyin târihleri, rütbeleri, nişanları gösterilir; birer vesîka mâhiyetini taşırlardı. Umûmî salnamelerden başka, yine resmî mâhiyette olmak üzere nezâretler (bakanlıklar), vilâyetler (valilikler) de salname çıkartırlardı. Bunlardan 191516 senesinde neşr edilen İlmiye salnamesi, geniş bilgileri ihtiva etmektedir. Nezâretlerin bir kısmı sâdece bir tane salname düzenlemekle yetinmeyip, birden fazla salname neşretmişlerdir. İlk sene 1257 sayfalık bir salname çıkaran Maârif nezâreti, 1900-1901’de üçüncü defa olarak bastırdığı salnamedeki sayfa sayısını 1678’e çıkarmış ve memleketin bir de haritasını koymuştur. 1907-1908’de son olarak çıkartılan altıncı Maârif salnamesi 742 sayfa idi. Vilâyetlerce ilk salname, 1866-67 senesinde tertib edildi. Vilâyetlerin bâzılarında yalnız bir tek salname neşredildiği hâlde, bâzılarında yirmiye yakın salname çıkarılmıştır. En çok salname çıkaran vilâyetler ise, Hüdâvendigâr (Bursa) ve Selânik’dir. Salnamelerden başka kânun ve nizâmnâmeleri ihtiva eden Düstûr adı verilen kitap ve mecmualar da çıkarıldı. Osmanlılarda ilk kânun mecmuası Cevdet Paşa tarafından hazırlanarak 1863 senesinde o zamanın devlet matbaası olan Matbaa-i âmirede bastırılıp, resmî dâirelere dağıtılmış ve satışa çıkarılmıştır. 1) Türkiye’de Matbûât Rejimleri (Server İskit, 1939) 2) Türkiye’de Matbûât İdareleri ve Politikaları (Server İskit, 1943) 3) Türk gazeteciliğinin 100. yıldönümü (S. Nüzhet Gerçek, 1931) 4) Milli Mücâdele Basını (Ö. Sâmi Coşar, 1967) 5) Basın Hukuku (Sulhi Dönmezer, 1968) 6) Basın ve Yayın Hareketleri Târihi (H. Refik Ertuğ, 1970) 7) İstanbul Kütüphâneleri Arap Harfli Süreli Yayınlar Toplu Katalogu 1828-1928 (Hasan Duman, 1986) 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 117 9) Ottoman year-books (Hasan Duman, 1982) BAYRAK Devletleri temsil eden renk ve şekli özelleştirilmiş millî alâmet. Arapça râye ve liva kelimelerinin karşılığı olan bayrak ve sancak, umumiyetle dikdörtgen biçiminde ve kumaştan yapılır. Bayrak bir milletin varlığının ve bağımsızlığının sembolü, târihinin hâtırasıdır. Değeri; pamuk, atlas ve ipekten yapılmasına bağlı olmayıp, temsil ettiği milletin kıymeti ile ölçülür. Devletin hâkimiyetini, bağımsızlığını ve şerefini temsil ettiği için bayrağa saygı gösterilir. Çok eski zamanlarda kurulan devletler ve kavimler, bayrak veya bayrağa benzeyen semboller kullandılar. İslâm târihinde ise hicretin birinci yılından itibaren bayrak kullanılmaya başlandı. Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem hicretin birinci senesinde Şam’dan dönmekte olan Kureyş kervanına karşı gönderdiği hazret-i Hamza komutasındaki otuz kişilik kuvvete bayrak şeklindeki sembolü ilk defa kendi elleriyle bir mızrağın ucuna beyaz bir bez bağlayarak askerlerden Ebû Mersed’in eline verdi. Livâ-ül-Beydâ ismiyle anılan bu bayrak, Hayber gazâsına kadar kullanıldı. Hayber’den sonra Râye denilen siyah bir bayrak kullanıldı. Dört halîfe devri, Emevîler, Abbasîler, Endülüs Emevîleri zamanlarında da çeşitli renk ve şekilde bayraklar kullanıldı. Türklerin ilk kullandıkları bayrağın rengi ve şekli hakkında kesin bir malûmat yoktur. Ancak Orta Asya târihi hakkındaki bilgilere dayanarak İslâmiyet’ten önceki Türklerde Tuğ adı verilen bayrak veya sembollerin kullanıldığı bir gerçektir. Siyahtan kırmızıya kadar; mavi, sarı, yeşil, beyaz gibi çeşitli renklerde semboller kullanmış olan eski Türkler, bir mızrağın ucuna bağladıkları, umumiyetle ipekten yapılmış bu alâmetlere batrak, badruk, bayrak gibi isimler verdiler. Dokuzuncu asırdan îtibâren kitleler hâlinde müslümanlığı kabul eden Türkler de çeşitli bayraklar kullandılar. Bu bayraktaki en büyük özellik, İslâmî motif ve unsurların ön plâna geçmesiyle birlikte, millî motif ve sembollere de yer verilmesi idi. İlk müslüman Türk devletlerinden olan Gaznelilerin bayraklarında, yeşil zemin üzerinde beyaz hilâl ve kuş resimleri vardı. Karahanlıların bayraklarında al renk üzerinde dokuz tuğ resmi bulunuyordu. Diğer müslüman-Türk devletleri de çeşitli renk ve şekilde bayraklar kutlandılar. Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk yıllarında mavi zemin üstüne beyaz çift kartal sembolü ve siyah çizgili gerilmiş yay ve ok resimleri varken, daha sonra siyah renkli bayrak kullandılar. Bu bayrak Anadolu Selçukluları tarafından da benimsenmişti. Selçuklularda hânedân rengi olarak kabul edilen al renkli bayraklar da vardı. Haçlı seferlerine kahramanca göğüs geren Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin bayrağı sarı renkli olup, üzerinde hilâl bulunuyordu. Bu şekil hem bu devletin bayrağı, hem de Avrupalılar tarafından İslâmiyetin sembolü olarak kabul edilmiştir. Osmanlılar zamanında da çeşitli renk ve şekillerde bayraklar kullanıldı. Osmanlılarda bayrak; pâdişâhı, dolayısıyle devleti temsil ederdi. Zîrâ pâdişâh, devleti temsil etmekteydi. Pâdişâh bayrak ve sancaklarını, Emîr-i Âlem denilen paşa ile bunun maiyyetindeki saltanat sancaklarıyla mehterhâne takımını ihtiva eden bölükler taşırdı. Ayrıca her ocağın, her birliğin hattâ her ortanın (taburun) ayrı sancağı vardı. Sancaklar da çeşitli renklerde kullanılmıştır. Yeşil ve kırmızı renklerin hâkim olduğu bayrak ve sancaklarda, Osmanoğullarının hânedân rengi kırmızı daha doğrusu al idi. Al renk, doğrudan doğruya Osmanogullarını işaret ederdi. Sultanlar yâni pâdişâh kızları bile beyaz renkte değil al renkte gelinlik giyerlerdi. Pâdişâhın yorganı, çarşafı, yastığı al renkteydi. Al renk esâsında Selçuklularda da hânedân rengi olarak kabûl ediliyordu. Osmanoğulları, Selçukoğullarının meşru vârisleri olarak bu rengi devralmışlardır. Bu husus al renge tamamen bir millî karakter vermiştir ki, bugün de devam etmektedir. Selçuklular da bu rengi selefleri olan Karahanlılardan almışlardı. Kırmızıyı süsleyen ayın menşei ise destanlar dönemine kadar dayanır. Yıldız ise daha sonraki devirlerde konulmuştur. Osmanlıların ilk bayrağı, Anadolu Selçuklu hükümdarı Gıyâseddîn Mes’ûd tarafından Osman Bey’e gönderilen hediyeler arasındaki beyaz renkli bayrak idi. On dördüncü asırdan îtibâren çeşitli renk ve şekilde bayraklar kullanıldı. Kâmûs-üla’lâm’da bildirildiğine göre, Osmanlı sancağının rengini ve (bugünkü ayyıldızlı Türk bayrağının) şeklini tâyin eden, sultan birinci Murâd ve Yıldırım Bâyezîd Han devirlerinde yaşayan Timûrtaş Paşa’dır. Bu asırda Osmanlı donanmasında ve azap kıtalarında kırmızı; yeniçeri kıt’alarında beyaz bayraklar kullanıldığı, Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın muasırı olan tarihçi Tursun Bey’in ifâdelerinden anlaşılmaktadır. On beşinci asırda Osmanlıların kırmızı bayraklar kullandıkları, Âşıkpaşazâde’nin Alaşehir’de dokunan bir nevî al kumaştan bayrak ve hil’at yapıldığı hakkındaki kaydında yer almaktadır. Muhtelif kaynakların incelenmesinden anlaşıldığına göre, Osmanlılar kuruluştan îtibâren diğer İslâm ve Türk devletlerinde olduğu gibi, çeşitli bayraklar kullandılar. On beşinci asırda pâdişâha âid sancaklardan başka çeşitli askerî birliklere ve büyük devlet adamlarına, beylerbeyi, sancakbeyi, donanma kumandanı ve reisleriyle azap ocaklarına ve ticâret gemilerine mahsus türlü renklerde bayrak ve sancaklar vardı. Bu bayrakların ve sancakların üzerinde muhtelif şekil ve yazılar bulunurdu. Yeniçeri ocağının muhtelif ortalarının (tabur) kendilerine mahsus nişanları vardı. Kışlaların kapılarına asılan ortaların bayraklarına bu alâmetler nakşedilirdi. Bu asırda yeniçerilere ak, sipahilere kırmızı, silâhdâr bölüğüne sarı, orta ve aşağı bölüklere alaca renkli olarak verilen bayraklar bu birliklere verilen sancak mâhiyetinde idi. Çünkü Osman Gâzi’den itibaren Kânûnî devri de dâhil olmak üzere pâdişâhlara mahsûs olan bayrak beyaz renkli idi. Yavuz Sultan Selim Han’ın Çaldıran ve Mısır seferlerinde, otağının önüne hâkimiyet alâmeti olan beyaz ve kırmızı renkli bayraklar dikilmişdi. Ayrıca Yavuz Sultan Selîm Han zamanında, bugün Topkapı Sarayı mukaddes emânetler dâiresinde bulunan, Peygamber efendimize sallallahü aleyhi ve sellem âid olan Sancak-ı şerif Osmanlılara geçti. Çok büyük hürmet ve ihtimâm gösterilerek asırlardır muhafaza edilen Sancak-ı şerif kılıf içinde bulundurulur, asla açılmazdı. Sefer-i hümâyûnlarda pâdişâhlar beraberlerinde götürürlerdi. Halîfelik alâmetlerinden biri olan Sancak-ı şerif, devleti son derece tehdîd eden hâllerde ve isyânlarda pâdişâhın emriyle çıkarılır, millet, âsilere karşı Sancak-ı şerifin altında toplanmaya çağrılırdı. Bu suretle millet birlik içinde hareket ederek isyânı bastırırdı. Yavuz Sultan Selîm zamanında Çaldıran seferinde ilk defa olarak kullanılan yeşil renkli bayrak, bu devirden sonra da hemen her zaman sık sık kullanılmıştır. Osmanlıların, hilâfeti de hâiz olduklarını göstermek ve Peygamber efendimizin meşru halefleri olduklarını belli etmek için kullandıkları yeşil renkli sancak, Barbaros Hayreddîn Paşa ve Uluç Ali Reis’in donanmalarında da kullanıldı. Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem mensûb olduğu Hâşimîlere âid olan yeşil renkli sancak, sultan birinci Mahmûd Han devrinde donanmanın bayrağı kabul edildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde de beyaz, alaca, kırmızı ve sarı bayraklara siyah ve yeşil renkliler de ilâve edildi. Doğrudan doğruya pâdişâhın hassa kuvvetini teşkil eden kapıkulu ocaklarının taşıdıkları bayraklar, umumiyetle saltanat sancakları sayılırdı. Macaristan seferine çıkan ve orduya kumandan tâyin edilen sadrâzam İbrâhim Paşa’ya; beyaz, yeşil ve sarı renkte üç sancakla iki kırmızı, iki de alaca bayrak verilmesi bu hususu isbât etmektedir. Topraklı süvarinin yukarısı yeşil, aşağısı kırmızı renkte olmak üzere iki renkli bayrağı vardı. Osmanlı ordusunda olduğu gibi, donanmasında da türlü renk ve şekillerde bayraklar kullanıldı. On beşinci asırda genellikle kırmızı renkli bayraklar kullanıldığı hâlde on altıncı asırda kumandana mahsûs bayrağın yeşil, derya beylerinin ise beyaz, kırmızı, sarı, sarı-kırmızı, ufkî çizgili alaca bayraklar kullandıkları görülmektedir. Bu asırda ticâret gemilerinin beyaz bayraklar taşıdıkları da bâzı kaynaklardan anlaşılmaktadır. Daha sonraki asırlarda da kapdan paşalara mahsûs olan bayrak yeşil idi. Gemi sancaklarında en ziyâde kırmızı (al) renk kullanılmakla beraber, yeşil bayraklar da çoktu. Bunların kimlere âid olduğu üzerlerindeki şekillerden anlaşılırdı. Sultan birinci Mahmûd Han devrinden sonra donanmada daha çok yeşil sancaklar kullanılmaya başlandı. Kalyonların kıç sancakları yeşil olduğu gibi, amirallere mahsus forslar da yeşil zemin üzerinde zülfikar ve hilâl şekillerini ihtiva ederdi. Sultan üçüncü Selîm Han zamanında ordu ve donanmada yapılan yeni düzenlemeler esnasında bayraklar üzerindeki hilâl şekline, sekiz köşeli yıldız ilâve edildi. Bayrak mes’elesinin muayyen esaslara bağlandığı bu devirde, büyük gemilerin muhtelif direklerine çekilecek bayraklar tesbit edildi. Pâdişâha mahsus gemiye (taht gemisi) çekilecek kırmızı sancağın üstünde sultan üçüncü Selîm Han’ın tuğrası vardı. Ticâret gemilerinin taşıdığı bayrakların renk ve şekillerinin tesbit edildiği bu dönemde, Cezâyir beylerbeyinin, üst köşesinde beyaz renkte sarıklı bir İnsan başı bulunan kırmızı bayrağı vardı. Bu dönemde kumandan forsları yeşil olup, beylerbeyliğe âid ticâret gemilerinin bayrağı; yeşil, beyaz, kırmızı üç ufkî parçadan meydana gelmişdi. Tunus ve Cezâyir ticâret gemileri ortası yeşil olmak üzere iki mavi, iki kırmızı, beş ufkî parçadan meydana gelen bayraklar taşıyordu. Trablus beylerbeyi ile İstanbul limanına mahsus sancak, üç hilalli olup yeşildi. Sultan üçüncü Selîm Han devrinde kurulan Nizâm-ı cedîd ordusu kıt’aları için ihdas edilen, ortasına sarı sırma ile bir hilâl, yahut ortadaki hilâlden başka dört köşesine de hilâller işlenmiş kırmızı veya fes rengi bayraklar kullanıldı. Sultan İkinci Mahmûd Han zamanında da bayrak şekilleri hemen hemen ayniyle devam etti. Ancak bu devirde kalelere ve hükümet binalarına ayyıldızlı al sancak çekildiği görülmektedir. Yeniçeri ocağının kaldırılması üzerine bunlara âid husûsî bayrakların kullanılmasına son verildi. Yeniçeriler arasında çok yayılmış olan yeniçeriliği ve bektâşiliği hatırlatan bir takım kelimelerle birlikte bayrak kelimesinin kullanılması da yasak edildi. Bunun yerine sancak kelimesinin kullanılması için her tarafa emirler verildi. Yeniçerilerin son zamanlarında daha ziyâde kırmızı renkte, üzerinde beyaz bir pençe, bir zülfikâr ve bir dâire şekli bulunan çataf uçlu bayraklar kullanıldı. Sultan İkinci Mahmûd Han tarafından kurulan Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye’ye mahsûs olarak üzerinde kelime-i şehâdet veya fetih âyetleri bulunan siyah bayraklar yapıldı. Siyah rengin tercihi Peygamber efendimizin Ukâb adlı meşhur siyah sancağının rengini taklid etmek maksadıyladır. İkinci meşrûtiyetin ilânına kadar orduda üzerinde âyetler yazılı ve hükümdarların ortası tuğralı armalarını taşıyan sırma saçaklı çeşitli alay sancakları kullanıldı ve ondan sonrada bu âdet devam etti. Bu sancakların rengi umumiyetle kırmızı idi. Kırmızı zemin üzerine hilâl ve yıldız bulunan bayrak, Osmanlılarda ilk defa 1793’de devletin resmî bayrağı olarak kabul edildi. Ancak bu bayraktaki yıldız, sekiz köşeli idi. Bu bayrak Osmanlı Devleti’nin resmî ve umûmî sembolü olarak kullanıldı. Sultan birinci Abdülmecîd Han zamanında 1842’de yıldızın beş köşeli olması kararlaştırıldı ve Osmanlı bayrağının şekli kesinleşti. Bu devirde pâdişâha âid tuğralı sancaktan başka hükümdarın gemileri ziyaretinde kullanılan, ortasında güneş ve dört köşesinde de şualar bulunan bir sancak daha vardı. Kapdan paşaya mahsus sancakta; bir hilâl ile sekiz köşeli yıldız mevcuttu. Osmanlı hâkimiyetinde bulunan, Tunus, Eflâk, Boğdan beyleri ile Sırp prensliğinin özel bayraklarında, Osmanlı bayrağının kırmızı rengiyle birlikte mavi, beyaz, sarı gibi mahallî renkler de kullanılırdı. Tunus beyinin sancağının, ortasında kırmızı zemin üzerindeki bir beyaz dâire içinde kırmızı hilâl ve yıldız şekli mevcuddu. Sırp, Eflâk ve Boğdan beylerbeyleriyle Sisam adasına âid husûsî bayrakların üst köşelerinde, Osmanlı hâkimiyetinin sembolü olmak üzere, kırmızı zemin üzerinde beyaz üç yıldız bulunan sarı Eflâk bayrağı ile mavi Boğdan bayrağında, birincisinde çifte kartal, ikincisinde de bir öküz başı mevcuddu. Sultan Abdülazîz Han zamanından başlayarak, pâdişâhlara mahsus kırmızı renkli bayrakların ortasındaki tuğraların beyaz renkte sekiz şualı bir güneş içinde alınması âdet oldu. Sonradan bu bayrağın rengi vişne çürüğü olarak değiştirildi ve saltanat sancağı kabul edilen bu bayrak, saltanatın kaldırılmasına kadar devam etti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında Cuma namazı münâsebetiyle yapılan selâmlık resminde hilâfete mahsûs bir bayrak kullanılırdı. Bu, kırmızı atlas zemin üzerine etrafı beyaz kılapdan ile işlenmiş dört köşe bir çerçeve içinde; bir tarafında Fetih sûresi, diğer tarafta ise güneş resmi bulunan sırma saçaklı ve ucu hilalli bir sancaktı. 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti tarafından saltanatın kaldırılarak, hilâfet makamı ihdas edilmesi üzerine halîfeye mahsus olarak, yeşil zemin ortasında sekiz şualı beyaz bir güneş içindeki kırmızı zeminde beyaz ay yıldızı ihtiva eden bir sancak kabul edildi ve saltanata mahsus bayrak kaldırıldı. Lâkin daha önceki millî bayrak muhafaza edildi. Cumhuriyet idâresinin kurulmasından ve halîfeliğin kaldırılmasından sonra 25 Teşrin-i Evvel 1925’de bir sancak talimatnamesi çıkarılarak, harb ve ticâret gemileri hakkında muayyen esaslar kabul olundu. Bu talimatname millî bayrağın şeklini tesbit etmekle beraber, daha ziyâde donanmanın ihtiyaçlarına göre yapıldığından, az çok husûsî bir mâhiyet arz ediyordu. Bunun üzerine 29 Mayıs 1936 târih ve 2994 sayılı kânunla Türk bayrağının şekli ve ölçüleri kesin bir şekilde tesbit edildi. 28 Temmuz 1937 târih ve 2/7175 sayılı kararnameye ilişik 45 maddelik bir tüzük (Türk bayrağı nizâmnâmesi) ile de Türk bayrağının kullanılışı nizam altına alındı. Osmanlılar döneminde, devleti, hânedânı, milletin hükümranlığını temsil eden bayrak kesin olarak kutsal sayılırdı. Yere düşürmemek, düşmana bırakmamak, manevî haysiyetine dokunacak bir duruma sokmamak için ölüm dâhil her türlü fedâkârlık göze alınırdı. Bayrak ve sancağına hakaret ettirmek en büyük millî şerefsizlik olarak kabul edilirdi. Bayrağa hakaret, pâdişâha hakaret suçu ile aynı derecede tutulurdu. Bayrağın kutsallığı muhârebe meydanında en yüksek mertebesini bulur, bayrağı düşürmemek için nice vezirlerin en küçük bir tereddüd göstermeden şehîdliği göze aldıkları ve ard arda şehıd oldukları görülürdü. Zîrâ bayrağın düşmesi hezîmete uğrama ve mağlûb olma alâmeti idi. 1) Türk Bayrağı ve Ayyddız (Fevzi Kurtoğlu, Ankara-1987) 2) Bizansın Osmanlı Müesseselerine Tesiri (Fuat Köprülü, Türk Hukuk ve iktisat Târihi Mecmuası, 1931) 3) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı (İsmâil Hakkı Uzunçarşılı, Ankara-1984) 4) Silâhdar Târihi (Silâhdar Mehmet Ağa, cild-I, II) 5) Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal (İsmâil Hakkı Uzunçarşılı, Ankara-1984) 6) Lehce-i Osmânî, (Ahmed Vefik Paşa İstanbul-1306) 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 291 BAYRAM Dînî ve millî bakımdan önemli olan ve milletçe hep birlikte sevinç ve huzur içinde kutlanan gün veya günler. Her sene Ramazan ayında ve Arefe gününde günâhlar affedildiği ve müslümanların sevinçli neş’eli günleri tekrar geldiği için, Arapça karşılığı îyd olan Bayram kelimesinin ne zamandan beri kullanıldığı kat’î olarak belli değildir. Ancak bu kelime, Türklerin müslüman oluşuyla yaygın olarak kullanılmıştır. Daha çok dînî günler için kullanılan bayram, bâzı millî günler için de kulanılmaktadır. Nefisle yapılan mücâdeleden galip çıkılan, günâh işlemeden geçirilen ay ve günlerden sonra ulaşılan bayram günleri, Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem zamanından beri husûsî bir şekilde tes’id edilmiş, kutlanmıştır. Müslümanların birbiriyle kaynaştığı, küs olan kimselerin barıştığı; fakir, fukara ve yetimlerin sevindirildiği, akraba ve tanıdıkların ziyaret edildiği bayram günleri; bütün İslâm devletlerinde özel bir surette kutlanagelmiştir. Müslümanların belirli günleri olan daha çok Kurban ve Ramazan bayramları olarak bilinen bayramlara, Osmanlılar tarafından özel önem verilirdi. Bunun için Fâtih Sultan Mehmed Han, çıkardığı bir kânunla bayram merasim ve şenliklerinin nasıl yapılacağını tesbit etmişti. Bu bayram günlerinde herkes temiz ve iyi giyinir, çocuklara yeni elbiseler alınır, fakir, yetîm ve öksüzler sevindirilirdi. Ekseriya bayram namazlarından sonra kabirler ziyaret edilerek; geçmişler, akrabalar ve din büyüklerinin ruhu için Kur’ân-ı kerîm okunur, duâlar edilir, daha sonra da aile büyükleri, dost, akraba ve tanıdıklar ziyaret edilirdi. Çocuklar, babalarının ve aile büyüklerinin; gençler ve yaşlıların elini öperlerdi. Bu bayramlarda ecnebi milletlerin yaptığı gibi, içkili, müzikli ve danslı eğlencelere rastlanmazdı. Dînimizin izin verdiği ölçüler içinde neş’elenilir ve latifeler yapılırdı. Böylece, müslümanların bir arada sevinme ve kaynaşma günleri olan bayramlarla, İslâm toplumunun kültür mîrâsı olan güzel örf, âdet ve gelenekler nesilden nesile aktarılırdı. Bayram olduğunu îlân etmek için vazifeliler tarafından belli yerlerden belli zamanlarda top atışı yapılırdı. Osmanlılarda muâyede veya bayram alayı denilen bayram merasimi arefe günü öğle namazından itibaren başlar, öğle vaktinden ikindiye kadar merasim hazırlıkları sürerdi. İkindi namazından sonra sarayın ikinci avlusunda bir Fatiha ile merasime başlanırdı. Sonra dîvân çavuşlarından olan duâcı çavuş duâ eder ve orada bulunanlar âmîn derlerdi. En sonunda yine Fatiha sûresi okunarak bu arefe merasimi nihayet bulurdu. Yaptığı duâ münâsebetiyle duâcı çavuşa bir atıyye (hediye) verilirdi. Bu esnada sarayın Enderûn kısmında ise arefe dîvânı adı ile bir dîvân kurulurdu. Pâdişâh hasoda kasrı meydanına konulan tahta oturup, burada bîrûn halkının yâni saray dışından gelenlerin tebriklerini kabul ederdi. Sonunda duâ çavuşu mûtad üzere duâ ederek çavuşlar âmîn derler ve duâdan sonra pâdişâh kalkarak arzodasına giderdi. Biraz sonra Ağalar Câmii’nde Kur’ân dinleyip sonra tekrar arzodasına gelirdi. Pâdişâh bayram sabahı bâzan Hırka-i şerîf dâiresinde ve bâzan da saray mescidinde sabah namazını cemâatle kılar ve sonra hasodaya gelirdi. Bundan sonra Bayram namazına gidiş hazırlıkları başlardı. Pâdişâh tahtına gelip oturmadan önce, akraba ve yakınlarına hil’atlar giydirilip tahtın sol tarafında bekletilirdi. Bunların arkasında yâni kapının bulunduğu kısımda ise, zülüflü baltacılar yer alırdı. Tahtın karşısında sol tarafa doğru mîr-i âlem, teşrîfatçı kapıcıbaşı, şikar ağaları ve müteferrikalar rütbelerine göre dizilirlerdi. Sekbanbaşı, mîr-i âlem ağanın hizasında ve sağ yanında durur, yeniçeri ağası ise onun önünde yer alırdı. Sekbanbaşının arkasında sipâhî ve silâhdâr ocakları ve dört bölük halkı dururlardı. Çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası ağalar ise, ellerinde gümüş âsâlar olduğu hâlde pâdişâhın karşısında sağ tarafta beklerlerdi. Pâdişâh bayram namazı için kalktığında sadrâzam sağında ve bâbüsseâde ağası solunda olduğu hâlde büyük bir alayla yola çıkılırdı. Pâdişâh daha câmiye varmadan evvel hazînedâr başı câmiye gidip; pâdişâhın namaz kılacağı yeri hazırlar, seccadesini yere serer ve mahfeli hümâyûnda buhur yakardı. Bayram namazı genellikle Sultan Ahmed ve bâzan da Ayasofya Câmii’nde kılınırdı. Bayram namazını câminin baş imâmı kıldırırdı. Devrin ulemâsı veya meşâyıhından tanınmış bir zât da zamana münâsip bir hutbe îrâd ederdi. Bayram namazından sonra sadrâzam, vezirler ve diğerleri dışarı çıkıp pâdişâhı beklerler ve sonra alayla kubbe-i hümâyûna kadar gelirlerdi. Burada makam derecelerine göre pâdişâhla bayram tebrikleşmesi yapılır ve sonra hep birlikte yemek yenilirdi. Yemekten sonra bayramlaşmalar devlet büyüklerinin konaklarında sırasıyla devam ederdi. Görevde olmayan yaşlı vezirlere ilk önce gidilirdi. Yavuz Sultan Selîm zamanından îtibâren bayram rikâbı denilen bir kabul resmi uygulandı. Buna göre Ramazan bayramının üçüncü, Kurban bayramının dördüncü günleri, sadrâzam, şeyhülislâm, kapdan paşa, yeniçeri ağası, yeniçeri kethüdası, baş defterdâr, nişancı ve reîsülküttâb topluca huzura kabul edilirlerdi. Pâdişâh, saraya resmî bayramlık elbiseleriyle gelen bu zevatın herbirine ayrı ayrı iltifatta bulunur, devlet işlerinden bahsedilir, sonra sadrâzama ve şeyhülislâmdan başka herkese izin verilir, üçlü sohbet bir müddet devam eder, mahremliğinden dolayı yalnız sağır ve dilsizler hizmette bulunurdu. Pâdişâhın bayramını tebrik merasimi, İstanbul’un fethinden on dokuzuncu yüz yıl ortalarına kadar Topkapı Sarayı’nda yapıldığı hâlde, daha sonraki devirlerde Dolmabahçe Sarayı’nın orta kısmındaki büyük muâyede (bayramlaşma) salonunda yapılmaya başlandı. 1845 yılı Kurban bayramında me’murların bayramlaşması için yeni bir nizâmnâme düzenlendi. Dairelerdeki bayramlaşmanın kâfi olduğu; me’murların âmirlerini evlerinde, konaklarında ayrıca tebrike lüzum olmadığı bildirildi. Osmanlı toplumunun vazgeçilmez günleri olan bayramlar, gerek resmî kutlama merasimleriyle, gerek halk arasında yakın akraba ve tanıdıkları ziyaret etmek, fakir ve yetîmleri sevindirmek suretiyle kutlanırdı. Bu güzel âdet ve gelenekler bir kültür mîrâsı olarak nesilden nesile devrederek günümüze kadar gelmiştir. 1) Enderûn Târihi (Tayyarzâde Atâ Bey) 2) Teşrîfât-ı Kadîme 3) Saray Teşkilâtı; sh. 201 4) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 181 5) Hayat Târih Mecmuası 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 298 7) Târih-i Enderûn Letâif-i Enderûn (Hızır İ. Ağa, İstanbul-1987); sh. 70 BÂYEZÎD - I (Bkz. Yıldırım Bâyezîd) BÂYEZÎD - II Babası ............................ : Fâtih Sultan Mehmed Han Annesi ............................ : Sitti Mükrime Hâtûn Doğumu ......................... : 3 Aralık 1447 Vefâtı ............................. : 26 Mayıs 1512 Tahta Geçişi ................... : 21 Mayıs 1481 Saltanat Müddeti ............ : 31 sene Sekizinci Osmanlı pâdişâhı. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın büyük oğlu olup, 3 Aralık 1447’de Sitti Mükrime Hâtun’dan doğdu. Küçük yaştan itibaren tam bir ihtimamla yetiştirilen şehzâde Bâyezîd, devrin en mümtaz âlimleri elinde tahsil gördü. Yedi yaşında iken, Amasya beylerbeyi Hadım Ali Paşa nezâretinde Amasya vâlisi oldu. Amasya, Selçuklular devrinden beri önemli bir ilim ve kültür merkezi idi. Bir pâdişâh adayının yetişmesi için, bu vilâyette bütün şartlar müsaitti. Bölgede öteden beri büyük âlimler yetiştiği gibi, ihtiyâç duyulan sahalarda da hâriçten âlimler getirilirdi. Şehzâde Bâyezîd; Amasya’da üst seviyede devlet görevlilerinden olan lalası Hadım Ali Paşa, nişancısı Kemâleddîn Ahmed Çelebi, defterdârı Hacı Mahmûd Çelebizâde Sa’deddîn Çelebi, dîvân kâtibi Sa’dî Çelebi nezâretinde ilmini arttırıp, idarecilik bilgilerini geliştirdi. Seyyid Sadreddîn Muhammed Horasanî ve Zeynüddîn Hâfî hazretlerinin halîfelerinden Abdürrahîm Merzifonî’nin sohbetlerinde bulundu. Amasya müftîsi Zeynüddîn Halil Çelebi ve vefâtını müteakip yerine geçen oğlu Muslihiddîn Mustafa Efendi, yeni nişancısı Müeyyedzâde Ali Çelebi, Çandarlızâde Tâceddîn İbrâhim Çelebi, Muslihzâde Kâdı Şemseddîn Mehmed Çelebi, Muhyiddîn Mehmed Çelebi ile kardeşi Selâhaddîn Mûsâ Çelebi ve Hatîb Molla Kâsım’dan ilim öğrendi. Şeyh Hamdullah Agâh’dan hat dersleri aldı. Seyyid Sadreddîn Muhammed’in oğlu ve halîfesi olan ve babam diye bahsettiği Seyyid İbrâhim Çelebi’yi ikâmet yeri olan Amasya yakınlarındaki Yenice köyünde ziyaret edip, ilminden istifâde etti. Çelebi Halîfe adıyla meşhur Cemâl-i Halvetî’nin ve Ebüssü’ûd Efendi’nin babası Yavsı Şeyh nâmıyla meşhur Muhyiddîn İskilîbî gibi büyük evliyâ zâtların duâlarına kavuştu. Bütün ilim dallarında bilgi sahibi oldu. Türkçe’den başka, Arabça, Farsça ve Uygurca’yı öğrendi. Maiyyetine verilen kumandan ve cengâverlerden silâh tâlimlerini, ata binip ok atmasını öğrendi. İdarecilikte mahir hâle geldi. Daha şehzâdeliğinde faydalı işler yapıp, hayırlara vesile oldu. Garîblerin, kimsesizlerin duâsını aldı. Çelebi Halîfe, sultân olacağını Allahü teâlânın izniyle kırk gün önceden haber verdi ve çok duâ etti. Babası Fâtih Sultan Mehmed Han’ın 3 Mayıs 1481 târihinde sefere giderken Gebze’de vefâtı üzerine, İstanbul’a davet edildi. Zamanın vezîriâzamı Karamânî Mehmed Paşa, şehzâde Cem’in saltanata geçmesini istiyordu. Fakat devlet merkezindeki tercihe uyarak Amasya vâlisi bulunan şehzâde Bâyezîd’e Keklik Mustafa Çavuş ile haber gönderdi. Bu arada gizlice Cem Sultan’a da haber göndermişti. Bu haberci, Anadolu beylerbeyi ve Bâyezîd’in damadı olan Sinân Paşa tarafından yakalandı ise de, Cem Sultan babasının ölümünü, vukûundan dört gün sonra öğrenmiş bulunuyordu. Yeniçeriler durumu öğrenince, ayaklanarak vezîriâzamı öldürdüler. İstanbul’da bulunan Bâyezîd’in üçüncü oğlu Şehzâde Korkut’u saltanat naibi îlân ederek, bî’at ettiler. Sultan Bâyezîd, Amasya’dan gelinceye kadar şehzâde Korkut saltanat nâibliği yaptı. Sultan Bâyezîd tahta geçer geçmez, babasının cenaze merasimi ile ilgilendi. Vefâ Konevî’nin imâmlığında, müezzinlerin, “Er kişi niyetine” nidaları arasında başlanan cenaze namazı, gözyaşları arasında bitti. Kendi yaptırdığı Fâtih Câmii’nin kıble cihetine defnedildi. Bu arada Konya vâlisi olan kardeşi şehzâde Cem, kendisine tarafdâr olan vezîriâzamın öldürüldüğünü öğrenince, 28 Mayıs’ta Bursa’yı işgal ederek, sultanlığını îlân etti. Yirmi üç gün Bursa’da saltanat süren Cem Sultan, kendi adına hutbe okutarak, para bastırdı. Bâzı zarurî işleri hâlleden sultan Bâyezîd, kardeşi Cem mes’elesini neticelendirmek istedi. Cem Sultan tarafından gelen memleketi paylaşma teklifini reddetti. 20 Haziran’da iki kardeş arasında, Bursa Yenişehir’de yapılan savaşı kaybeden Cem Sultan, önce Konya’ya çekildi. Daha sonra Kâhire’ye gitmek üzere yola çıktı. 26 Eylül’de Kâhire’ye vardı ve burada Mısır sultânı Kayıtbay tarafından büyük bir merasimle karşılandı. Kâhire’de aylarca kalan Cem Sultan, hac mevsiminde Hicaz’a giderek, hac farizasını yerine getirmekle şereflendi. Cem Sultan hacdan döndüğü sırada, Karamanoğlu Kasım Bey, sultan Bâyezîd’e başkaldırmıştı. Kasım Bey’in daveti ve bâzı fitnecilerin kışkırtmaları neticesinde, Cem Sultan saltanat ümidi ile Anadolu’ya geldi. Bu durum Osmanlı Devleti’nde yeni bir sürtüşmenin başlamasına sebeb oldu. Sultan Kayıtbay, Şehzâde’ye 65.000 duka altın verdi. Cem Sultan, Kâhire’ye geldiği sırada ağabeyi sultan Bâyezîd’den bir mektup aldı. Bu mektupta Sultan, hükümdarlıktan vazgeçtiği takdirde kardeşine bir milyon akçe tahsisat ödemeyi vâd etti. Cem Sultan bunu kabul etmedi. Konya’ya geldiği zaman, ikinci Bâyezîd, yeniden samimî ve şefkatli bir dille rica yollu, yıllık tahsîsâtını alıp, Kudüs’de oturmasını ve hükümdarlıktan vazgeçtiğine dâir yemin etmesini istedi. Teklifleri kabul etmeyen Cem Sultan, 27 Mayıs 1482’de Konya önlerine geldi ve şehri muhasara altına aldı. Sultan Bâyezîd kuvvetlerinin Konya’ya yaklaşmaları üzerine şehzâde Cem, Kasım Bey ile kuşatmayı kaldırarak, Ankara önlerine geldi. Ankara’yı kuşattı ise de başarılı olamıyacağını anlıyarak, Karamanoğlu Kasım Bey’in topraklarına döndü. Niyeti tekrar Mısır’a dönmekti, sultan Bâyezîd kardeşinin Çukurova yoluyla Mısır’a gideceğini tahmin ederek, Dulkadiroğlu Alâüddevle Bey’e onu tevkif etmesi için emir verdi. Bu sırada şövalyelerin üstâd-ı âzamı Pierre d’Aubusson’un nâzik bir dille Rodos’a daveti üzerine, Cem Sultan bir Rodos gemisi ile 29 Temmuz 1482’de Rodos adasına ayak bastı. Karşılıklı imzalanan sened gereğince Cem Sultan istediği zaman adadan ayrılacaktı. Fakat Rodos şövalyelerinin sahtekârlığı neticesinde bırakılmadı. Cem Sultan’ın Rodos şövalyelerine sığınması, kendi, şahsı ve Türkiye târihi için talihsiz bir dönem olmuştur. Nitekim Cem’in Avrupa’ya geçmesi, hıristiyan devletlerce ve bilhassa Papalık makamınca Türkler hakkında beslenilen kötü fikirlerin tatbik sahasına konulması için bir fırsat telakki olundu. Hattâ Osmanlı Devleti’nin yıkılması için en müsait vaktin geldiği zannedildi. Bu düşünce ve zanlar neticesinde Osmanlılar çeşitli zorluklarla karşı karşıya getirildi. Bilhassa Cem’e sâhib olmak suretiyle Osmanlılara karşı açılacak haçlı seferinin organize görevini üstlenmek isteyen Avrupalı devletler arasında da büyük bir diplomasi faaliyeti görülmeye başlandı. İşlerin çok tehlikeli bir yola girdiğini gören sultan Bâyezîd, 16 Ocak 1482’de Venediklilerle bir andlaşma imzaladı. Bu andlaşmaya göre; Venediklilerin Osmanlılara ödemekte oldukları on bin duka tutarındaki vergi kaldırılıyor, Venedik mallarından alınan yüzde beş gümrük vergisi, yüzde dörde indiriliyor ve Fâtih Sultan Mehmed Han ile yapılan barıştan itibaren esir düşmüş olan Venedikliler serbest bırakılıyordu. Osmanlıların aleyhine gibi görünen bu andlaşma ile ikinci Bâyezîd Han, hıristiyanlığın en kuvvetli devletlerinden birini safdışı bırakmış oluyordu. Nitekim zahiren de olsa onların dostluğunu te’min eden Bâyezîd, Venediklilerin 17 yıl boyunca Osmanlılar aleyhindeki teşebbüslere seyirci kalmalarını sağladı. Bu arada Avrupa’da Osmanlılar aleyhine olarak gelişen olaylardan günü gününe Venedik vasıtasıyla haberdâr olarak önceden tedbir almayı da ihmâl etmedi. Bu arada Memlûklü ordularının güneyde Osmanlı kuvvetlerini ciddi surette uğraştırmaya başlamış olmaları ve Memlûklü sultânının da Cem’i ele geçirmek üzere bir takım teşebbüslere girişmesi üzerine sultan Bâyezîd, Cem’in Fransa’dan başka bir devletin eline geçmesini ülkesi için zararlı gördü. Bu sebeple Fransa’ya bir elçi göndermekte gecikmedi. Bu elçi, Cem, Fransa’da muhafaza altında bulundurulduğu takdirde pâdişâhın yapacağı fedâkârlıkları saydı. Aksi takdirde hıristiyanlara karşı mücâdeleye girişeceği-tehdidinde bulundu. Bu suretle Bâyezîd, doğu ve batı devletleri tarafından Osmanlılar aleyhine hazırlanmakta olan bir teşebbüste, devletlerin Cem’den istifâdelerini usta bir siyâsetle önlemiş oluyordu. Öte yanda Cem’i kullanmak suretiyle Osmanlılara karşı bir haçlı seferi açılamayacağını anlayan papa İnnocent-Vlll, ona hıristiyan olma teklifinde bulundu. Bu teklife karşı şehzâde; “Değil Osmanlı saltanatı, hattâ bütün dünyânın pâdişâhlığını verseniz dînimi değiştirmem” cevâbını vererek papanın emelini kursağında bıraktı (Bkz. Cem Sultan). Netice olarak Cem Sultan’ın 25 Şubat 1495’de Napoli’de vefât etmesinden sonra, komşularını ve düşmanlarını açıkça tehdîd edebilecek duruma gelen Bâyezîd, artık Osmanlı Devleti’nin dış politikasına başka bir yön verdi. Daha Cem Sultan hâdisesinin devam ettiği sıralarda, fırsatı ganimet bilen bâzı sınır komşularının Osmanlı topraklarına saldırmaları üzerine, sultan Bâyezîd 1483 baharında sefere çıkarak Edirne-Filibe-Sofya yoluyla Sırbistan’a girdi. Morava kıyılarını dolaştı ve Belgrad yakınlarına kadar yaklaştı. Bu bölgedeki bütün kaleleri tâmir ve tahkim ettirdi. Yedi ay süren bu seferde herhangi bir muhârebe olmadı. Sultan’ın bu seferi Macaristan’ı telaşlandırdı. Savaşı göze alamıyan kral Matthias 1483 sonlarında Osmanlılarla bir sulh imzaladı. Sultan Bâyezîd, böylece Balkanlarda vaziyetini emniyet altına aldı. Ertesi sene bahar ayında tekrar sefere çıktı ve Edirne’ye, oradan da Dobric’e geldi. Isakcı iskelesinden Tuna’yı geçtiği sırada Eflak voyvodası yirmi bin kişilik mevcuduyla orduya katıldı. Osmanlı ordusu, Tuna’nın sol sahilindeki, Boğdan’ın Karadeniz kapısı olan Kili kalesini kara ve denizden kuşatarak, dokuz gün içinde feth etti. Sonra Dinyester nehrinin meydana getirdiği küçük bir körfezde bulunan Akkerman kalesi, on iki günlük bir muhasaradan sonra, 11 Ağustos 1484’de fethedildi. Bu kalelerin fethi ile güç duruma düşen Boğdan voyvodası 1486’da bu kaleleri geri alabilmek için taarruz etti. Ancak üzerine Silistre sancakbeyi meşhur Malkoçoğlu Bâli Bey komutasında asker gönderildi ve mes’ele hâlledildi. Bu arada sultan Bâyezîd’in Dulkadir Beyliği yüzünden Mısır-Memlûklü sultânı ile arası bozuldu. Cem Sultan’a sâhib çıkmalarından ve hacılara yapılan hizmette Osmanlıların yardımını reddetmelerinden dolayı, Sultan, Memlûklüler hakkında iyi düşünmez olmuştu. Ayrıca 1482 senesinde güney Hindistan Türk İmparatorluğu tahtına oturan Mahmûd Şah Behmenî’nin Osmanlı’ya gönderdiği elçi, Memlûklülerin Cidde vâlisi tarafından esir alınıp, para ve hediyelere el konulmuştu. Mısır sultânı hediyeleri İstanbul’a çok geç yolladı. Bu hâdise bardağı taşıran son damla oldu ve 1485’de iki devlet arasında savaş başladı. Altı sene süren bu savaş topyekün bir harb olmayıp, belirli birliklerin vuruşmalarından ibaretti. Osmanlı kuvvetleri ilk defa Külek kalesini zapt etti. Yapılan savaşlarda her iki taraf da bir üstünlük sağlayamadı. Tunus beyinin arabuluculuğu ile sulh yapıldı. Adana-Tarsus bölgesindeki Ramazanoğulları toprakları Osmanlılara bırakıldı. Memlûklu sultânı ile barış yapıldıktan sonra sultan Bâyezîd, üçüncü sefer-i hümâyûna çıktı. Sultan’ın hedefi Belgrad’ın fethi idi. Sofya’ya geldiği zaman Belgrad’ı kuşatma işini Süleymân Paşa’ya bırakarak, kendisi Arnavutluk üzerine gitti. Temmuz sonlarında, Manastır-Pirlepe yolunda İranlı bir şiî fedaî tarafından öldürülmek istendi. Sultan suikasttan kurtuldu ve fedaî öldürüldü. Aynı senenin sonlarına doğru ordu İstanbul’a döndü. Üç ay süren bu seferde düşmanlarla herhangi bir vuruşma olmadı (1492). Bir süre sonra Akıncıların yaptığı seferler üzerine Boğdan voyvodası, Osmanlılarla başa çıkamayacağını anlayıp, Osmanlı hâkimiyetini tanıdı. 1498 senesi başlarında Lehistan’ın, Osmanlı himâyesi altındaki Boğdan’a saldırması üzerine, Osmanlı-Lehistan savaşı başladı. Önceleri Lehistan’a karşı Rumeli beylerbeyi Yâkub Paşa tâyin edildi. Lehistan kralının, Türk-Boğdan birliklerine Bukovina’da yenilmesi üzerine bölgede büyük bir kuvvetin bulunmasına lüzum olmadığı anlaşıldı. Harbin idaresi Silistre sanrcakbeyi Bâli Bey’e verildi. Bâli Bey, 1498 senesinin ilk ve sonbaharında iki defa Lehistan’a sefer düzenledi, Bu seferler, Osmanlı târihinin en büyük akın hareketleri olup, kırk bin akıncı katılmıştır. Venediklilerin zaman zaman Mora’ya saldırması üzerine, sultan Bâyezîd 1499’da Mora seferine çıktı. Osmanlı dîvânı, ordu sefere çıkmadan önce hareketi kolaylaştırmak için Bosna beylerbeyi olan İskender Paşa vasıtasıyla Kuzey Venedik arazisine şiddetli bir akın yaptırdı. Diğer taraftan yaklaşık üç yüz parçalık donanma, kapdan Küçük Dâvûd Paşa kumandasında Boğaz’dan çıktı. Kapdan Dâvûd Paşa’nın donanmasında altmış binden fazla kuvvet ve Kemâl Reis, Burak Reis, Kara Hasan ve Herek Reis gibi meşhur denizciler bulunuyordu. Burak Reis’in kumandasındaki gemide, Yenişehir hâkimi Kemâl Beyde bulunuyordu. Sultan Bâyezîd, donanmayı gönderdikten sonra 1 Haziran 1499’da İstanbul’dan Edirne’ye, oradan da Mora’ya doğru yola çıktı. Kara ordusu İnebahtı civarına geldiği hâlde, fırtınaya yakalanan donanma İnebahtı önlerine gelememişti. Venedik donanması ise Osmanlı donanmasını Mora sularından uzaklaştırmak gayesiyle Modon açıklarında bulunuyordu. İki donanma Sapienza adasında karşı karşıya geldiler. Venedik donanmasının öncü gemisi kumandanı Armenio, donanma-yı hümâyûnun en önünde bulunan Burak Reis’in gemisini, Kemâl Reis’in gemisi sanarak ona yanaşmak istedi. Diğer Venedik gemileri de onu tâkib etti. Burak Reis’in etrafını yirmi kadar Venedik gemisi sarmıştı. Muhârebenin büyük kısmı Burak Reis’in gemisinin etrafında cereyan ediyordu. Düşman gemilerinin arasından kurtulmanın mümkün olmadığını anlayan Burak Reis, geminin barut deposunu ateşledi. O âna kadar görülmemiş büyüklükte bir barut infilâkı denizi kapladı. Türk gemisi ile beraber bir çok Venedik gemisi havaya uçtu. Burak Reis’le” birlikte Yenişehir hâkimi Kemâl Bey ve beş yüz Türk denizcisi de şehîd oldu. Perişan bir duruma gelen Venedik donanması Korfo’ya çekildi. Bu târihten itibaren muhârebe alanına yakın olan Sapienza adasına Burak Reis Adası adı verildi (Bkz. Burak Reis). Osmanlı donanması İnebahtı açıklarına geldiğinde, yirmi iki Fransız ve iki Rodos gemisiyle takviye edilen Venedik donanmasıyla tekrar karşılaştı. Bâzı çarpışmalardan sonra Türk donanması ışıklarını söndürerek 25 Ağustos gecesi İnebahtı limanına girdi. Venedik donanmasının çekilmesinden sonra kale komutanı müdâfaanın bir fayda getirmiyeceğini görerek kalenin anahtarını Rumeli beylerbeyi Mustafa Paşa’ya verdi (1499). Bu sırada vezîriâzam Çandarlı İbrâhim Paşa vefât ederek nâşı İznik’e naklolunup, yerine Mesih Paşa tâyin edildi. İnebahtı’ya asker ve mühimmat konduktan sonra donanmanın İnebahtı körfezinde kalması kararlaştırıldı. Sultan, kışı geçirmek üzere Edirne’ye döndü. İnebahtı’nın ellerinden çıkması üzerine, Venedikliler tekrar savaşmayı göze alamadıklarından Osmanlılar ile anlaşma yoluna gittiler. Venedik tüccarlarının serbest bırakılmasını ve İnebahtı’nın iadesini istediler. Bunlar kabul olmazsa sulhun yenilenmesini teklif eden elçiye, Sultan Bâyezîd; “Eğer benimle sulh yapmak istiyorsanız Mora’daki Modon, Koron ve Napoli şehirlerini teslim etmelisiniz ve her sene vergi vermelisiniz” dedi. Buna salahiyetli olmayan elçi geri gitti. Kış ortalarında Yâkub Paşa’nın donanma ile birlikte hareket ederek, Modon’u muhasara etmesi emrolundu. Sultan 7 Nisan 1500 günü Edirne’den hareket etti. 7 Temmuz’da donanmanın Modon önlerine geldiğini öğrenince, dört günde Güney Mora’ya indi. Dâvûd Paşa komutasında olan ve İnebahtı’da bulunan donanma 27 Temmuz günü bu limandan ayrılarak, Navarin limanı açıklarında Venedik donanması ile karşılaştı. Venedik donanmasını bozguna uğratan Dâvûd Paşa da kısa zamanda Modon’a geldi. Çok müstahkem olan kale üç hafta muhasara edildi. Venedik amirali Trevizano yardıma geldi ise de, Anadolu beylerbeyi Dâmâd Sinân Paşa kuvvetleri, açılan gediklerinden içeri girerek kaleyi feth ettiler ve limanda bulunan dört Venedik kadırgasını yaktılar (9 Ağustos 1500). Modon kalesinin tamirine Dâmâd Sinân Paşa me’mûr edildi. Koron kalesinin zaptı için karadan ikinci vezir Hadım Ali Paşa görevlendirildi. Ali Paşa Koron’a giderken, Navarin kalesini savaşmadan ele geçirdi. Buradaki Avrupalılar kendi şehirlerine gönderildi ve yerli halk olan Rumlar cizyeye bağlandı. Ali Paşa Koron önlerine gelince, şehir halkı Navarin gibi savaşmadan teslim oldu (16 Ağustos). Daha sonra Venediklilerin ellerinde bulunan bâzı kaleler ele geçirildi. İnebahtı, Modon, Koron ve Navarin’in alınması, fetihnameler ile beylerbeyliklere, İslâm ve hıristiyan devletlere bildirildi. Türkleri Venedikliler aleyhine kışkırtan Papa bu sefer de Türkler aleyhine yeni bir haçlı seferi açılmasına sebeb oldu. Yapılan anlaşma gereğince Fransa, İngiltere, İspanya, Venedik gemilerinden kurulu müttefik donanma, Osmanlı Cihân Devleti’ni denizde meşgul ederken, karadan da Macarlar taarruz edeceklerdi. 1500 senesi sonbaharında Venedik gemileri Türklere âid Egine adasını, İspanyol gemileri de Kefalonya limanını ele geçirmişlerdi. Bir süre sonra Amiral Ravestayn kumandası altında birleşen ve iki yüz gemiden meydana gelen donanma, Ege Denizi’ne gelerek Midilli adasını kuşattılar. Buranın düşman eline geçmesi, diğer adalar halkının isyân ederek buraların da elden çıkmasına sebeb olacağı için, Pâdişâh bizzat bu işle ilgilendi. Şehirli ve san’at erbabından askere yazılanları Hersekzâde Ahmed Paşa kumandasında üç yüz parça gemi ile adaya gönderdi. Midilli’ye ilk yardım, adaya yakın olan Saruhan sancakbeyi Şehzâde Korkut tarafından yapıldı. Şehzâdenin silâhtârı Hamza Bey’in komuta ettiği yardım kuvvetlerinin bir kısmı muhasarayı yararak kaleye girdi. Hamza Bey müsademe sırasında şehîd oldu. 1501 Ekim’inde İstanbul’dan gönderilen asker ve donanma, ada açıklarına gelince, Fransız donanması kuşatmayı kaldırdı. Yolda Cerigo adası yakınlarında fırtınaya tutulan Fransız donanması tamamen battı. Kuşatmanın kalkmasından sonra Midilli kalesi tamir edilip, yeniden yeterli asker yerleştirildi. Müttefik kuvvetlerin karada ve denizde mağlûb olmaları üzerine, Venedik sulh istedi. Sultan Bâyezîd de sulha tarafdâr idi. Zîrâ bu sırada devletin doğu sınırında Akkoyunlu Devleti’nin yerine şiî bir devlet kuran Şâh İsmâil tehlikesi belirmişti. Yapılan görüşmeler neticesinde 14 Aralık 1502’de otuz bir maddelik İstanbul muahedesi imzalandı. Venedik bütün Osmanlı fetihlerini tanıdı. Sâdece Kefalonya adası, Venedik’e verildi. Bir süre sonra Macaristan, Fransa, İngiltere, İspanya, Portekiz, Polonya, Napoli ve Rodos ile sulh imzalandı. Avrupa’da yirmi seneye yakın devam edecek bir sulh dönemi başladı. Sultan Bâyezîd Han, batıyı emniyet altına aldıktan sonra doğuya yöneldi. Karaman mes’elesi târihe karıştığı kabul edilirken, senelerdir Tebriz’de bulunan Karamanoğlu Mustafa Bey, Anadolu’ya gelerek etrafına topladığı Türkmenler ile Lârende (Karaman) şehrini aldı. Konya sancak beyi ve annesi Karamanoğlu sülâlesinden olan Şehzâde Şehinşâh, üzerine yürüyünce Mustafa Bey Tarsus’a kaçıp Memlûklülere sığındı. Osmanlı Devleti ile aralarında bir anlaşmazlık çıkmasını istemiyen Memlûklü sultânı, Karamanoğlu Mustafa Bey’i öldürttü. Böylece Karamanoğulları târihe karışmış oldu. Diğer taraftan Doğu Anadolu ve İran’da ortaya çıkan Şâh İsmâil Safevî, büyük mücâdeleden sonra 15 yaşında iken Akkoyunluları 1502’de Tebriz’den kovup, kendi şahlığını îlân etti. Bozuk bir itikada sâhib bulunan Şâh İsmail, Ehl-i sünnet îtikâdında olan annesi Hâlime Begim’i öldürdü. Kanla ve ateşle İran’da Ehl-i sünnet itikadını yasakladı. Askeri ve iktisâdi gücü Memlûklüleri geçerek, Osmanlı Devleti’nden sonra ikinci büyük devlet durumuna geldi. Ordusunun büyük kısmını Anadolu’dan gelen kimseler teşkil ediyordu. Osmanlı Devleti yönetimi altında bütün imtiyazlarını kaybederek normal bir vatandaş hâline gelen Anadoludaki Türkmen beyleri, beylik imtiyazları onlar için önemli olduğundan, İran’a gidip Şâh İsmail’in bozuk itikadına girmekten çekinmediler. Böylece orada bütün eski haklarına sâhib oluyorlardı. Şâh İsmail’in hedefi, Anadolu’yu ele geçirmek ve Osmanlı Devleti’ni yıkmaktı. Bu gayesinin tahakkuku için, kendi bozuk fikirlerine inandırdığı kimseleri Anadolu içlerine gönderdi. Şâh İsmâil Anadolu’ya ajanlar salarken, Venedik’e de elçiler gönderip, Osmanlı Devleti’ni yıkmak niyetinde olduğunu, Avrupa devletlerinin Rumeli’den harekete geçmesi gerektiğini bildirdi. Venedik bu teklifi kabul etmedi. Aynı teklifi Memlûklü sultânına yaptı ise de yüz bulamadı. Şâh İsmail, 1507 senesinde, Dulkadiroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey’in kızlarından Begli Hâtun’u istedi. Dulkadiroğlu, bu isteği reddedince, Şâh İsmâil Dulkadir topraklarına girdi. Maraş ve Elbistan’ı tahrîb edip, bu şehirlerdeki Dulkadir hânedânı mezarlarını yıktırdı. İkinci Bâyezîd’e zarurî olarak Osmanlı topraklarından geçtiği için özür mektubu gönderdi. Sultan Bâyezîd Han, Şâh İsmail’i iki ateş arasında bırakmak düşüncesiyle Mâverâünnehr taraflarına hâkim olan Şeybânî hükümdarı Şeybek Han’la haberleşip, Safevîlere hücum etmesini teşvik etti. Trabzon vâlisi olan Şehzâde Selim, bir an önce İran üzerine sefer düzenlenip, zulme son verilmesini istiyordu. Şehzâde Selîm, üç Gürcistan seferine çıktı ki, en meşhurları 1508 Kütayis seferidir. Bu seferlerde bugün Türkiye toprakları içinde bulunan Kars, Erzurum, Artvin illerini ve on beş ilçesini fethederek kesin şekilde Osmanlı topraklarına kattı. Buralarda yaşıyan Gürcülerin hepsi müslüman oldu. Akkoyunluların topraklarından olan Bayburt, Erzincan, Kemah, ispir, Gümüşhane, Çemişkezek çevresini ele geçirerek sancağına dâhil etti. Bütün Akkoyunlu mîrâsına sâhib olduğunu iddia eden Şâh İsmail, bu toprakları geri almak için kardeşi İbrâhim Mirzâ’yı gönderdi. Şehzâde hızla hareket ederek Erzincan yakınlarında Safevî ordusunu perişan etti ve İbrâhim Mirzâ’yı esir aldı. Şâh’a karşı bu başarıları Şehzâde Selîm’e büyük prestij kazandırdı. “Yürü Sultan Selîm devrân senindir” nakaratlı türküler bestelenip, halk arasında söylenmeye başladı. Şâh’ın şikâyeti üzerine, ikinci Bâyezîd, oğluna nâme yazdırdı. Bunun üzerine şehzâde Selîm, Şâh’ın kardeşini serbest bıraktığı gibi; Erzincan, Kemah, Bayburt ve İspir’i Safevîlere geri verdi. Ordu da bu durumu kötü karşıladı. Şehzâde Selîm izin almadan sancağını terk ederek 1510 senesi sonbaharında Kırım’a geçti. Kırım’da Kefe sancakbeyi olan oğlu şehzâde Süleymân’ı özlediğini İstanbul’a bildirdi. Gerçekte, kayınpederi Kırım hanı Mengli Giray’ın desteğini almak için Kırım’a gitmişti. Bu târihlerde Benî Ahmer hükümdarının yardım istemesi üzerine sultan Bâyezîd, Kemâl Reis kumandasında bir donanmayı İspanya’ya gönderdi. Hâdiseler karşısında yaşlılığından dolayı nisbeten hareketsiz kalan Pâdişâh, oğullarından birine, dedesi gibi tahtı teslim etmek istiyordu. En büyük oğlu Ahmed Amasya’da, Korkut Antalya’da, Şehinşâh Konya’da, Selîm Trabzon’da sancakbeyi idiler. Sultan, oğullarından şehzâde Ahmed’i yerine geçirmeyi düşünüyordu. Bu sırada Şâh İsmail’in halîfelerinden Şahkulu adında biri, bilhassa Eshâb-ı kiram düşmanı Türkmenlerin bulunduğu yerlerde bir hayli tarafdâr buldu. Etrafına topladığı çapulcularla Antalya’da devlete karşı isyân etti. Üzerine gönderilen Karagöz Ahmed Paşa’yı şehîd ederek Kütahya’yı ele geçirdi. Hadım Ali Paşa ve şehzâde Ahmed komutasında gönderilen kuvvetler, Şahkulu isyânını bastırdı. Yapılan savaşta Şahkulu ve Hadım Ali Paşa öldü. Şehzâde Ahmed tarafdârı olan Ali Paşa’nın ölümü, şehzâde Selîm’in lehinde oldu. Ali Paşa’nın şehîd olduğu aynı günlerde şehzâde Selîm, kendisine Rumeli’de verilen Vidin sancağından ayrılarak Edirne’ye geldi (1511). Çorlu’ya kadar geldi ise de, babası karşısına çıkınca Şehzâde’nin birlikleri dağıldı. Şehzâde Selîm, Kefe’deki oğlu Süleymân’ın yanına gitti. Bu sırada şehzâde Ahmed Maltepe’ye kadar geldi, fakat ordu, veliahdın İstanbul’a girmesini istemedi. Dîvân, veliahdın sancağına dönmesini emretti. Merkezde şehzâde Selîm tarafdarları güç kazandı, İstanbul’da ordu açıkça şehzâde Selîm lehine büyük gösteri yaptı (6. 3. 1512). Büyük Oğlunu desteklemekle kan döküleceğini anlayan Sultan, oğlu Selîm’i İstanbul’a davet etti. Şehzâde Korkud çok seviliyorsa da, erkek evlâdı olmadığı için şansını kaybetti. Şehzâde Selîm 19 Nisan’da İstanbul’a geldi. Kendisinden üç yaş büyük olan ağabeyi Korkud kendisini karşılayarak tebrik etti. Bundan sonra Selîm, Yenibahçe’de kendisi için kurulmuş olan çadıra geldi. 24 Nisan’da da babası sultan Bâyezîd’in huzuruna girerek el öptü. Bâyezîd ellerini kavuşturarak duran Selîm’e; adaletten ayrılma, âcizlere ve bîçârelere karşı merhametli ol, kimsesizlere şefkat göster, herkesin sana râm olmasını istiyorsan ulemâya çok saygı göster, zaruret olmadıkça kimseye karşı sert davranma dedikten sonra çok duâlar etmiş ve pâdişâhlığını Allahü teâlânın mübarek etmesi dileğiyle saltanatı kendisine teslim etmişti. On bir gün kadar Eski Saray’da oturan sultan Bâyezîd, daha önceden düzenlettirdiği Dimetoka’daki saraya gitmek için yola çıktı. Sultan hasta olduğu için çok yavaş yol alınıyordu. Edirne’ye yaklaştıklarında Hafsa yakınlarındaki Abalar köyünde 26 Mayıs 1512 günü vefât etti. Cenazesi İstanbul’a getirilip kendisinin yaptırdığı Bâyezîd Câmii yanına defnedildi. Yavuz Sultan Selîm tarafından kabrinin üzerine türbe yaptırıldı. Sultan Bâyezîd Han, ilme, âlimlere, velîlere ve Allahü teâlânın sevgili kullarına çok hürmet eder, onlara ihsânlarda bulunurdu. İlim sahibi, takva, adalet ve merhametten ayrılmayan, vakarlı ve hilmiyle meşhur bir pâdişâh olduğu için Velî Bâyezîd olarak bilinir. Allahü teâlânın rızâsı için ilim öğrenen ve yine Allahü teâlânın rızâsı için insanlara nasihat eden âlimlerin, Allah adamlarının sözlerinden çıkmaz, onların nasihatlerini can kulağı ile dinlerdi. Devlet işlerinden arta kalan zamanı kitap okumak ve ibâdet etmekle geçirirdi. Babası Fâtih Sultan Mehmed devrinde İstanbul’un ilim merkezi yapılması için başlatılan çalışmalar, Bâyezîd Han zamanında da devam etti. Ülkesindeki ve diğer İslâm ülkelerindeki bâzı âlimlere maaş bağlattı. Bunlar arasında Hirat’ta bulunan Molla Câmî hazretlerine ve Nakşibendî yolunun merkezi olan Buhârâ’daki dergâhın şeyhine her sene beş bin akçe gönderirdi. Kendi şahsî mülkünden verdiği hediye ve sadakalar da bir hayli fazla idi. Molla Câmî’yi ve Ubeydullah-ı Ahrâr hazretlerinin oğlu Hâce Abdülhâdî’yi İstanbul’a davet etti. Bâyezîd Han, Hâce Abdülhâdî’ye çok hürmet ve iltifatlarda bulunup duâlarına mazhâr oldu. Bâyezîd Han, daha şehzâdeliğinde başladığı îmâr faaliyetlerine ömrünün sonuna kadar devam etti. Amasya’da yaptırdığı medrese, câmi ve zaviyeden sonra, Edirne’de dârüşşifâ ve külliye, İstanbul’da Bâyezîd Câmii, medrese ve imâret, memleketin çeşitli yerlerinde daha bir çok faydalı eserler, ilim yuvaları inşâ ettirdi. Sultan İkinci Bâyezîd Han’ın otuz seneden fazla süren saltanatı boyunca, sulh ve sükûnu tercih etmesi, donanmayı yenileyip hazırlıklar yapması, kendisinden sonra tahta geçen oğlu Yavuz Sultan Selîm Han’ın fasılasız cihâd ile meşgul olmasına vesîle oldu. Zamanında yeniçeri ocağını genişletti. Ağa bölükleri kuruldu. Donanmaya ehemmiyet verilerek, yelkenli savaş gemileri yapıldı ve gemilere uzun menzilli toplar yerleştirildi. Tımar teşkilâtında değişiklik yapıldı. Sultan Bâyezîd bir taraftan devlet teşkilâtını sağlamlaştırarak halkın huzur ve sükûnunu te’min etmek için uğraşırken, diğer taraftan doğudan batıya kadar bütün müslümanların mes’eleleri ile ilgilendi. Ahlâkı ve fazileti sebebiyle İslâm alemince çok sevilen Bâyezîd Han vefât edince, Kâhire’de Memlûklü sultânı ve halk tarafından gıyabında cenaze namazı kılındı, ömrünü hep ilim ve ibâdetle geçiren Bâyezîd Han, Adlî mahlâsıyla çok güzel şiirler yazdı, Bir dîvânda toplanan bu şiirleri yayınlanmıştır. Ayrıca dedesi ikinci Murâd Han gibi açık Türkçe yazılması tarafdârı idi. Bu hususta İbn-i Kemâl’den, açık ve anlaşılır bir Osmanlı târihi yazmasını istemiştir. Kemâl Paşazade onun devrini en doğru ve en veciz bir surette şu cümlelerle özetlemektedir: “Adalet ve insafın koruyucusu olan mükemmel idareciliği ile kara ve deniz yolları emniyetli olmuş, dâhiyane siyâseti neticesinde memleket mâmur hâle gelmiş, aşikâr kerâmetleri ile muzaffer sancağı, hududsuz merhameti ile saltanatını sevenler çok, devletinin otoritesi ve kuvveti ile memleketin düşmanları hor ve hakîr olmuştur.” Sultan Bâyezîd Han’ın sekizi oğlan, on üçü kız olmak üzere yirmi bir çocuğu dünyâya gelmiştir. Hanımlarının isimleri; Ayşe Hâtûn, Hüsnüşah Hatun, Bülbül Hâtûn, Ferahşâh, Nigâr, Gülruh, Gülbahar Hâtûn, Şîrîn Hâtun’dur. Erkek çocukları; Mahmûd, Abdullah, Şehinşah, Âlemşâh, Mehmed, Ahmed, Korkud ve Selim efendiler, kız çocukları ise; Hadîce, Gevhermülûk, Selçuk, Aynışah, İlaldı, Şah, Hundi, Ayşe, Sofu Fatma, Hümâ, Kamer, Sultanzâde sultanlardır. BÂYEZÎD CÂMİİ’NDE İLK NAMAZ!.. Bâyezîd Han, İstanbul’da yaptırdığı câminin açılışında hazır bulundu. Zenbilli Ali Efendi’nin kardeşi meşhur âlim ve vaiz Muhyiddîn Mehmed Çelebi’ye vâz ettirdi. Pâdişâh, câmide ilk namaz kıldıracak olan kimsenin bulûğ çağından bugüne, bir defa ikindi namazının sünnetini terketmemiş bir kimse olmasını arzu ediyordu. Cemâate îlân edilince, kimse çıkmadı. Pâdişâh mecbur kalıp; “Elhamdülillah müddet-i ömrümüzde hiçbir vakit kaçırmadık” diyerek, bizzat imâmete geçti. Yine Bâyezîd Câmii’nin açılışına Hacı Bayram-ı Velî’nin (r. aleyh) yoluna mensub ilim, edeb ve vakar ehli bir zât olan Baba Yûsuf Sivrihisârî’yi davet etmişti. Baba Yûsuf Sivrihisârî namazdan sonra kürsüye çıkıp öyle te’sirli bir vâz yaptı ki, pâdişâh ve câmide bulunan cemâat ağlamaya başladılar. Ağlamalarıyla câmi inledi. Câminin açılışını seyretmek için gelip, dışarıda bekleyen hıristiyanlardan üçü bu hâlden çok etkilenerek derhâl câmiye girip Baba Yûsuf Sivrihisarî’nin huzurunda müslüman oldular. Bu hâdiseyi gören Sultan İkinci Bâyezîd Han, yaptırdığı Bâyezîd Câmii’nin ilk açılışında böyle bir olayın vuku bulmasından dolayı çok sevinip memnun oldu. Müslüman olan üç hıristiyana pek çok para ve mal hediye etti. HÂLİM NE OLA?! Bâyezîd Han’ın, Kırım Hanı Mengli Giray’ın cihâd edilmesi hakkında ki yazısına vermiş olduğu cevabî mektubu çok önemlidir. Bâyezîd bu mektubunda; “Cihâd ü gazâya emr, İslâm dîninin en baş yoludur. Sultanlara düşen de bu yolda bulunmaktır. Fakat geniş topraklarımız üzerindeki reâyâ ve bereyânın hâllerinden yalnız ben sorumluyum. Yarın Allah’ın huzuruna vardığım zaman; “Bâyezîd! Sana bunca iklimleri ihsân idüp cümle ibâddan seni ihtiyar ve bir kaç günlük saltanatı ve hilâfeti sana lâyık gördüm. Kullarım arasında nice benim emrimi icra eyledin ve ne tarîk ile adalet eyledin” deyu buyurdukta hâlim ne ola ve ne hâl ile cevap virem diye düşünür dururum. Savaş için bir tarafa gidildiği zaman, insanlarda kötülüğe temâyüllü hususiyetler bulunduğu için, yokluğumuzdan faydalanarak bir fitne çıkarabilirler. Bundan dolayı herhangi bir tarafa gitmemeyi ve nizâm-ı memleket için yerimde oturmayı daha münâsip buluyorum. Yine bundan dolayı gece-gündüz bütün vaktimi halkın ahvâlini tedkîk ve işlerini görmeye harcıyorum.” Sultan Bâyezîd Han devri Kronolojisi; 22 Mayıs 1481 Fâtih Sultan Mehmed Han’ın cenâze merasimi. 28 Mayıs 1481 Cem Sultan’ın Bursa’da tahta çıkması. 20 Haziran 1481 .Sultan Cem ile Sultan Bâyezîd arasında Yenişehir muhârebesi ve ikinci Bâyezîd’in zaferi. 28 Haziran 1481 Cem Sultan’ın Mısır’a gitmek üzere Konya’dan ayrılması. 10 Eylül 1481 Cenubî İtalya’daki Otronto kalesinin elden çıkması. 26 Eylül 1481 Cem Sultan’ın Kâhire’de şâhâne bir merasimle karşılanması. 16 Ocak 1482 Osmanlı-Venedik sulh muahedesinin yenilenmesi. 26 Mart 1482 Cem Sultan’ın Anadolu’dan aldığı davetler üzerine yola çıkması. 17 Mayıs 1482 Cem Sultan’ın Konya muhasarası. 8 Haziran 1482 Cem Sultan’ın Ankara muhasarası. 20 Temmuz 1482 Cem Sultan’ın Rodos gemisine binerek Anadolu’dan ayrılması. 1 Eylül 1482 18 Kasım 1482 Cem Sultan’ın Rodos’dan Fransa’ya hareketi. Gedik Ahmed Paşanın îdâmı. 1483 Morava seferi. Hersek sancağının kat’î suretle ilhakı, Osmanlı-Macar sulhu, Karamanoğlu Kasım Bey’in ölümü, Karaman vâlisi Şehzâde Abdullah’ın ölümü. 1 Mayıs 1484 Sultan’ın Bağdan seferi için İstanbul’dan hareketi. 15 Temmuz 1484 Kili kalesinin fethi. 9 Ağustos 1484 Akkerman Kalesinin fethi. 1485 Osmanlı-Memlûklü muhârebelerinin başlaması. 1486 Hersekzâde Ahmed Paşa’nın Kilikya mağlûbiyeti ve ilk esareti. Tazarruât sahibi Sinân Paşa’nın ölümü. 1490 Lehistan sulhü. 1491 Osmanlı-Memlûklü sulhu. 1492 Macaristan’a büyük akın hareketlerinin başlaması. 1493 Bosna beylerbeyi Yâkûb Paşa’nın İstlnya akını ve Kırbavo zaferi. 24/25 Şubat 1495 Cem Sultan’ın ölümü. 1496 Bosna fetihleri. 1497 Dalmaçya akını, Karadağ’ın himaye altına alınması. Dîvân şâiri Veliyyüddînzâde Ahmed Paşa’nın ölümü. 3 Mart 1497 Vezîr-i âzam Dâvûd Paşa’nın azli; Hersekzâde Ahmed Paşa’nın sadrâzamlığı. 1498 Bâli Bey’in Lehistan akınları, Hersekzâde Ahmed Paşa’nın azli ve Çandarlı İbrâhim Paşa’nın sadrâzamlığı. 31 Mayıs 1499 Sultân’ın, Yunan seferine çıkışı. 28 Temmuz 1499 Kemâl Reis’in Sapienza zeferi. 30 Ağustos 1499 İnebahtı’nın fethi 10 Ağustos 1500 Modon’un fethi. 16 Ağustos 1500 Koron’un fethi. 1501 Bâyezîd Câmii’nin temel atma merasimi, Papa-Venedik, Macaristan ittifakı, Fransızların Midilli adasını kuşatması, Hadım Ali Paşa’nın sadrâzamlığa tâyini. 14 Aralık 1502 Osmanlı-Venedik sulhü. 20 Ağustos 1503 Osmanlı-Macar sulhü. 1505 Bâyezîd Câmii’nin inşâsının tamamlanması. 1507 Şâh İsmail’in Anadolu akını. 14 Eylül 1509 Târihlerde Kıyâmet-i sugrâ (küçük kıyamet) adıyla anılan zelzele (Bu zelzele İstanbul’u harabe hâline getirmiştir). 1510 İstanbul’un yeniden inşâ edilmeye başlanması. 1511 Trabzon vâlisi şehzâde Selimin gemiyle Kefe’ye gitmesi. 9 Nisan 1511 Temmuz 1511 3 Ağustos 1511 Şahkulu’nun isyân etmesi. Şehzâde Şehinşâh’ın vefâtı. Uğraş deresi bölgesinde sultan Bâyezîd’in oğlu Selîm’i yenmesi. 21 Ağustos 1511 Koca Mustafa Paşa’nın zadrâzamlığa getirilmesi. 19 Nisan 1512 Şehzâde Selîm’in Yenibahçe’de kurulan otağa yerleşmesi. 24 Nisan 1512 Sultan İkinci Bâyezîd’in tahttan çekilmesi. 1) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümeni; sh. 308 2) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 133 3) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2, sh. 1232 4) Târih-i Mısır (Rıdvânzâde Abdullah, Bâyezîd Kütüphânesi No: 4971) vr. 65-66 5) Tevârih-i Âli Osman (İbn-i Kemâl, Millet Kütüphânesi, Ali Emîrî kısmı No:32) vr. 1086 6) Künh-ül-ahbâr (Üniversite Kütüphânesi); cild-1, sh. 916 7) Bedâyi-ul-vekâyî (Hüseyn, Moskova-1961); cild-2, sh. 668 8) Heşt-behişt (İdris-i Bitlisî, Topkapı Sarayı No: 196 vr. 220 9) Tabakât-ül-memâlik (Celâlzâde Mustafa Çelebi) 10) Vâkıât-ı Cem (İstanbul-1914) 11) Tevârîh-i Âli Osman (Âşıkpaşazâde); sh. 250 12) Kitâb-ı Cihânnümâ (Neşr); cild-2, 13) Şuarâ Tezkireleri 14) Münşeât-üs-selâtin; cild-1, sh. 338 15) Târihi Solakzâde: sh. 339 16) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 161 17) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi: cild-1. sh. 356 18) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-3, sh. 843 19) Sultan II. Bâyezîd’in Siyâsî Hayâtı (S.Tansel, Ankara-Târihsiz) 20) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 136 21) Rehber Ansiklopedisi; cild-2. sh. 283 22) Türk Klasikleri; cild-2, sh. 218 BÂYEZÎD CAMİİ İstanbul’un büyük câmilerinden biri. İstanbul’un yedi tepesinden biri üzerinde yapılan ve bulunduğu semte adını veren muhteşem bir câmidir. Sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından yaptırıldı. Câminin temeli 1501 senesinde atılıp, yapımı beş sene sonra 1505’de tamamlandı. Câmi bir külliye hâlinde olup, yanına; mektep, medrese, imâret, kervansaray ve hamam yaptırılmıştır. Türk câmi mimarisinin en güzel örneklerinden biri olan bu câminin mimarının; Mîmâr Kemâleddîn ve Üstâd Hayreddîn olduğu hakkında İhtilaf vardır. Ayrıca mimarının Yakub Şah ve bunun talebeleri Ali ve Yûsuf olduğu rivayet edilmektedir. Bunların herbirinin câminin inşâsında çalıştığı fakat hangisinin mîmâr başı olduğu bilinmediğini söyleyenler de vardır. Bâyezîd Câmii’nin külliyesindeki medreseye, müderris olarak ancak şelhülislâm olanlar tâyin edilirdi. İlk müderrisi şeyhülislâm Zembilli Ali Efendi’dir. Caminin kubbesi dört filayağı ve iki sütuna oturmaktadır. Merkezî kubbenin mihrab ve medhal tarafından iki yanlarında iki yarım, diğer yanlarında dört kubbe bulunmaktadır. Yanlar, biri merkezî olmak üzere, beşer kubbelidir. Cami iki minareli, her minare de birer şerefelidir. Güneyde bulunan, câmi ile birlikte; diğeri ise bir hayli zaman sonra yapılmıştır. Her ikisi de gerek iç ve dış görünüşleri, gerekse süslemeleri bakımından çok güzeldir. Caminin Bâyezîd meydanına bakan yüzünde, dışarıya üç kapı ile bağlanan revaklı bir avlu vardır. Avluyu ortadaki şadırvanla kenarlardaki 20 sütuna dayalı 25 kubbe süslemektedir. Avlu ve şadırvanda Osmanlı mimarisinin bütün inceliklerini görmek mümkündür. Câmi’nin sağ tarafına, şeyhülislâm Veliyyüddîn Efendi tarafından 1736 yılında bir kütüphâne yaptırılmıştır. Mihrâb üzerindeki kapı ile, şadırvan avlusu kapılarında Hattat Şeyh Hamdullah’ın yazdığı levhalar mevcuddur. Mihrabın ön tarafına Yavuz Sultan Selîm Han tarafından yapılan türbede, sultan İkinci Bâyezîd Han, yanındaki küçük türbede de kızı Selçuk Sultan medfundur. Ayrıca bahçede Osmanlı devrinde yaşamış büyük zâtların ve bâzı meşhur kimselerin kabirleri vardır. Bâyezîd Câmii, 1509, 1797, 1870, 1940, 1958 yıllarında esaslı tamirler görmüştür. Evliya Çelebi, Seyâhatnâme’sinde Bâyezîd Câmii hakkında bilgi verirken; “Caminin yapımına başlandığı zaman mîmârbaşı; “Pâdişâhım, mihrabı ne şekilde yapalım?” diye sordu. Sultan Bâyezîd Han; “Şu anda ayağıma bas” dedi. Mimarbaşı ayağına basınca hemen Kabe’yi gördü. Bunun üzerine sultân Bâyezîd-i Velî’nin ayaklarına kapandı. Sonra mihrabı yapmaya başladı...” demektedir. İbâdete bir Cuma günü açılan câmide, ilk namazı ikinci Bâyezîd Han kıldırmıştır. Bu hâdiseyi Evliyâ Çelebi; “Caminin yapısı tamam oldukta, bir Cuma günü, büyük bir cemâat toplanıp açıldı. Bâyezîd-i Velî buyurdular ki: “Her kim ki ömründe ikindi ve akşam namazlarının sünnetini tamam kılmışsa şu mübarek vakitte o kimse imâm olsun.” Derya misâli cemâat içinden, bir kişi çıkmayınca, Bâyezîd Han; “Elhamdülillah! Seferde ve hazerde (barış zamanında) sünnetleri terk etmedik” diyerek kendisi imâm olup namazı kıldırdı” diye anlatmaktadır. Sultan İkinci Bâyezîd Han, İstanbul’daki câmi ve külliyesinden başka Amasya ve Edirne’de de birer câmi ve külliye yaptırmıştır. Bunların adı da Bâyezîd Câmii’dir. Amasya’daki Bâyezîd Câmii 1481-1486 yılları arasında Yeşilırmak kıyısında inşâ edilmiştir. Mîmâr Hayreddîn’in eseri olduğu tahmin edilen külliye; câmi, medrese, imâret, tabhâne ve hattat mektebinden müteşekkil idi. Sonradan bir şadırvan bir muvakkithâne ve üç türbe ilâve edildi. Klâsik öncesi Osmanlı mimarlığının mühim örneklerinden olan külliyenin medresesi bugün İl Halk Kütüphânesi olarak kullanılmaktadır. Sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından Edirne’de yaptırılan Bâyezîd külliyesinin inşâsı 1488 yılında tamamlanmıştır. Yine mîmâr Hayreddîn’in eseri olduğu söylenen külliye, Tunca nehri kenânndadır. Câmi, tıp medresesi, şifâhâne, imâret, hamam, mutfak, depo, mumhâne gibi yapılar geniş bir alana yayılarak büyük bir külliye meydana getirmiştir. Avrupa’da akıl hastalarının kafalarına şiş sokularak şeytanların kovulmaya çalışıldığı bir dönemde, müzikle tedavi yollarının denendiği Osmanlı hastahânelerinden biri de bu şifâhânedir. Bugün Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi tarafından kullanılmaktadır. 1) Hadikat-ül-Cevâmi’; cild-1, sh. 13, cild-2, sh. 36, 37 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 286 3) Eminönü Câmileri (T.D.V. Eminönü Şûbesi, İstanbul-1987); sh. 35 BEDESTEN Şarkta (doğuda) hemen her büyük şehirde bez (kumaş vs.) satılmak için yapılan, sonraları muhtelif eşya alış-verişine tahsis olunan kapalı çarşı. Aslı bezistan, bezzâzistân olup, bedestan ve daha sonra da bedesten denilmiştir. Fâtih Sultan Mehmed Han’a âid Arapça bir vakfiyede İstanbul’daki eski bedestene Sûk-ulBezzâziye, yâni bezzazlar çarşısı denilmektedir. İstanbul’da; ikisi büyük çarşı içinde, biri Galata’da olmak üzere üç bedesten vardır. Kapalı Çarşı’daki bedestenlerin eskisine Bedesten-i atîk yâni eski bedesten, diğerine Bedesten-i cedîd yâni yeni bedesten denilirdi. Burası Fâtih Sultan Mehmed Han devrinde yapıldı. Yeni bedestene, eskiden burada sandal denilen pamuk-ipek karışımı bir nevî kumaşlar satıldığı için Sandal bedesteni de denilmiştir. Evliyâ Çelebi Seyâhatnâmesi’nde sandal bedesteni için; “Bunda bedesten-i atîk gibi zîkıy-met (kıymetli) cevahir mekûlesi (gibi) eşya satılmaz; cümle harîre (ipek) ve elbise-i fâhireye müteallik mallar bey’ olunur (satılır)” demektedir. Bedestenler; taş yapılı, üstleri kalın kubbeler ile örtülü, dört tarafı demir kapılı, sağlam ve geceleri bekçilerin nezâreti altında bulunduğundan emin ve mahfuz binalardır. Tam emniyetli yerler olduğundan, içlerindeki kasalarda ve ambarlarda para ve kıymetli eşya saklanırdı. Bedestenlerde kasaların korunması için yeraltında yerler ve ayrıca dört tarafı demir kapılı yirmi sekiz mahzen, dükkânların altında da sandıklar vardı. Yirmi sekiz mahzenin dördü köşelerde, yirimi dördü de duvarların içindedir. Bunlar üç dükkâna bir mahzen düşmek üzere yapılmıştır. İstanbul bedesteni bin sekiz metre kare olup, içeriden bakılınca on beş, dışarıdan bakılınca yirmi üç kubbeli görünmektedir. Bu bedestenler altı metre kalınlıkta dört duvar ile sekiz filayağı üzerine kurulmuş olup; kubbelerin sekizi filayakları üstüne oturmaktadır. Halk ve esnaf kıymetli eşyalarını az bir ücretle bedestenlerde muhafaza ederdi. Bu eşya ve paranın sahipleri ölür veya eşya ve para unutulur da mirasçı çıkmazsa, beytülmâla (hazîneye) kalırdı. Bedestenin muntazam ve emniyetli bir muhafaza teşkilâtı vardı. On iki kişiden ibaret olan bu muhafızlara bölükbaşı ünvânı verilirdi ve bunların fermanları vardı. Birbirlerine kefil idiler. Biri Nânpâreci diğeri Küçük ağa adında iki zabit bunlara nezâret ederdi. Bedesten her sabah, duâlı ismi verilen bölükbaşı tarafından duâ edilerek merasimle açılır, akşamları yine merasimle kapanırdı. Esnaf, münâdî ve muhafızlar bu şekilde teşekkül ettikten sonra sabahları kaba kuşlukta gelirler, bekçilerin ve müstakil hizmetleri olanların girip çıkması için Çarşû-yi kebîr açıldığı esnada da inciler kapısının arkasından tak tak vurarak buyurun duâya diye seslenirler, esnaf ve ahâlî içeri girdikten sonra tam ortada muhafızlık dolabının önünde sıralanılırdı. Bekçibaşıdan kıdem îtibâriyle bir sonra gelen ve adına duâcı denilen bölükbaşı tarafından pâdişâhın ve askerin selâmetine, gelmiş ve geçmiş bölükbaşı ve esnafın ruhlarına rahmet niyaz edilir, ayrıca Selâten Tüncînâ duâsı okunur, akabinde de yüksek sesle; “Ey cemâat-i müslimîn! Tavcılık yapılmayacak, mal kapatılmayacak, kefilsiz mal alınıp satılmayacak” gibi tenbîhâttan sonra çarşıda alış-veriş başlardı. Yüksek değerdeki mallar yalnız Perşembe günleri müzayede olunurdu. Bunların tellâllarına huzur münâdîsi denirdi. Akşam olup herkes gittikten sonra üç kapı kapanır, yalnız kuyumculara açılan inciciler kapısı, çarşının tamamen boşalmasına kadar yarım açık bir vaziyette kalır, kapıda bekçi durur ve burada büyük dolapların altlarına, kuyumcuların akşam muhafaza için bırakıp sabahleyin tekrar aldıkları sandıklara mallar konurdu. Ondan sonra o kapı da kapanırdı. İçerde kalan nöbetçi bölükbaşı ile bir de yamağı tarafından, ellerinde kalın bir sopa ve bir de tabanca olduğu hâlde bedestenin içi güzelce arındıktan ve kimsenin kalmadığına kanâat getirildikten sonra bunlar gidip nöbet mahalline otururlardı. Bundan sonra bu muhafızlar, el tetikde, lenbah (kulak) tıkırtıda sabaha kadar nöbet beklerlerdi. Bedesten aynı zamanda İstanbul’un Emniyet sandığı idi. İstanbul halkı ağzı mühürlü sandıklarını, kasalarını buraya koyar, karşılığında da bir makbuz alarak gönül huzuru ile bırakıp giderlerdi. Sahibi geldiği zaman bir bölükbaşının nezâretinde mahzenine yâni sandığın konulduğu yere gidilir, bölükbaşı kenarda durarak; emânet sahibi, sandığından alacağını aldıktan, koyacağını koyduktan sonra mühürleyip mührü bölükbaşıya gösterirdi. Muhafızlar yalnız bunların bozulmasından mes’ûl tutulurdu. Eşya muhafazası ile tellaliye ücretinin yüzde yirmisi bekçıbaşı denilen ser muhafıza âid olup, bakıyyesi diğer on bir bölükbaşı arasında eşit olarak taksim olunurdu. Bedestenlerde alış-veriş yapan esnafa, muailim anlamına gelen, ayrıca tacir anlamına da kullanılan Hâcegân veya Hâcegî denilirdi. O devirde dolap sahibi Hâcegî olmak, esnaf için erişilebilecek en üstün mertebe idi. On yedinci yüzyılda tüccarların lonca sandığı vardı. Bu sandıkta esnaftan muhtaç olanların cenazesine, telâlların hastalığına ve bir çok hayırlı işlere paralar dağıtılırdı. İkinci Mahmûd Han devrinde bedestene ahşap bir mescid de ilâve edilmiştir. Galata’daki bedesten ötekilerden çok küçük olup, Perşembe pazarında idi. Ankara bedesteni ise Ankara kalesinin yamacındaki hanlar semtinde, Kurşunlu han yanında bulunur ve Mahmûd Paşa bedesteni adıyla anılırdı. 1464 târihinde yazılan Enverînin Düsturnânâme-i Enverî adlı târihî eserinde; Ankara bedesteninin, Fâtih’in sadrâzamı Mahmûd Paşa tarafından yaptırıldığı ve tacirlerin buradan alış-veriş yaptığı bildirilmektedir ki, bu bedesten Celâli isyânlarında zarar görmüştür. Ankara bedesteninin 18x49 m. ölçüsündeki orta salonunu kapatan on kubbe, dört filayağı üzerine oturmaktadır. Bedestenin dört tarafından yanlarındaki çarşılara açılan dört büyük kapısı vardır. Bedesten, sâhib olduğu yüksek kubbeleri ve kemerleri ile ilk devir Osmanlı mîmarlık san’atının güzel örneklerinden biridir. Anadolu’nun ve Rumeli’nin pek çok yerinde bedestenler bulunmaktadır. 1) Seyâhatname (Evliya Çelebi, İstanbul-1314); cild-1 sh. 617 2) Türk San’atı (C.B. Arseven; İstanbul-1928); sh. 115 3) Mecelle-i umûr-ı beledîyye; sh. 790 4) Eski Eserler Ansiklopedisi (N. Rüşdî, İstanbul-1938); sh. 34 5) Rehberi Seyâhin (Mamboury, İstanbul-1925); sh. 335 6) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 187 BEDREDDÎN MEHMED MARDİNÎ On beşinci asır astronomi âlimi. İsmi Mehmed Mardînî, lakabı Bedreddîn’dir. Sıbt Mardînî ismiyle meşhur oldu. Nisbetinden Mardinli olduğu anlaşılmaktadır. Doğum târihi belli değildir. Hayâtı hakkında kaynaklarda fazla bilgiye rastlanmamıştır, ömrünün sonuna doğru Mısır’a giderek Câmi-ul-Ezher’de muvakkit olarak (namaz vakitlerini ayarlayan) vazife yaptı. Astronomi sahasında yazdığı eserlerle meşhur oldu. 1498 senesinde vefât etti. Nerede vefât ettiği bilinmemektedir. Bedreddîn Mardînî yirmiden fazla eser yazmıştır. Bunlardan bâzıları şunlardır; 1Dekâik-ul-Hakâik fî Hisâb-id-Derci ved-dekâik: Bir mukaddime, on bölüm, hatimeden meydana gelen eser, Şehâbeddîn Ahmed bin Receb’in Keşf-ül-Hakâik fî Hisâb-id-Dderci ved-dekâik adlı eserinin muhtasarıdır (kısaltmasıdır). 2- Ed-Dürerül-Menşûr fil-Amel bir-Rub-id-Düstûr: Bir mukaddime ve altmış bölümden meydana gelmiştir. 3- El-Fethiyye, fil-Amel-il-Ceybiyye, 4- El-Havl-il-Muhtasarât fil-Ameli bi Rub-il-mukantarât, 5- İzhâr-us-Sırr-il-Mûdî’ fil-Ameli bir-Rub’i, 6Keş-ül-Gavâmiz fil-Ferâiz, 7- Kifâyet-ül-Kunû’ fii-Amel bir- Rub- iş-Şimâl-ilMaktu: İzhâr-us-sirr-il-Mûdî’ adlı eserin kısaltılmış şeklidir. 8- Kurret-ün-Nâzır fî Marifeti Vaz’i Hutûtı Fadl-id-Dâir, 9- Kurret-ül-Ayn fî Beyân-il-Mezhebîn: Ferâiz ilmine dâir olan bu eserini, 1495 senesinde yazmıştır. 10- El-Lem’u fil-Hisâb şerhi: Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Mehmed Makdisî’nin el-Lem’u fil-Hisâb adlı eserinin şerhidir. 11- Lam’at-üş-Şemsiyye alet-tuhfet-il-Kudsiyye: Ferâiz ilmine dâir bir ta’liktir. 12- El-Leme’ât-ül-Mardîniyye fî şerh-il-Yâsemeniyye, 13- Lukât-ül-cevâhir fî Tahdîd-il-Hutût veddevâir, 14- Mekâsid-üt-Tullâb fî marifet-il-mesâil bilhisâb, 15- Nazm-ül-Cevher-il-Galî fil-Amel bir-Rub’iş-Şimâlî, 16- Hisâb-ül-Cebr velMukâbele, 17- Risâlet-ül-Ceyb: Bu eser 1582 senesinde Ahmed bin Abdulhak Sinbatî tarafından şerh edilmiştir. 18- Risale fî Resm-il-Münharifât, 19- Tashîh-ulMesâha fî Taraf-il-Ceyb min er-Rub’ı, 20- Tedrib-ül-Âmil bir-Rub-il-Kâmil, 21Et-Tırâz-ül-Mezheb fil-Amel bir-Rub-il-Müceyyib, 22- Tuhfet-ül-Ahbâb fî ilm-ilHisâb, 23- Et-Turuk-us-Seniyye fil-Amel bin-Nisbet-is-Sittîniyye. Bedreddîn Mardînî’nin yazmış olduğu eserlerden Kifâyet-ül-Kunû’, Tashîh-ulMeasâha ve Rub’u Müceyyib risaleleri bir arada olarak 1853 senesinde basılmıştır. 1) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 255 2) Osmanlı İmparatorluğu’nda Fen İlimleri ve Yetişen Bilginler; sh. 267 3) Keşf-üz-zünûn; cild-1, sh. 628 4) Rub’u Tahtası (Faün Gökmen); sh. 5 BEDREDDÎN SİMAVNALI (Bkz. Kâdı Bedreddîn) BEHÂÎ EFENDİ Otuz ikinci Osmanlı şeyhülislâmı. Asıl adı Mehmed’dir. Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunu ve Rumeli kazaskeri Abdülazîz Efendi’nin oğludur. Nesebi, Yavuz Sultan Selîm Han döneminin tanınmış şahsiyetlerinden Hasan Can’a ulaşmaktadır. Azîzzâde veya Behâî Efendi diye meşhur olmuştur. 1595 senesinde İstanbul’da doğdu. Çocukluğundan îtibâren ilim öğrenmeye başlayan Behâî Efendi, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’den ilim öğrendi. Kısa müddet içinde şöhreti her tarafa yayıldı. Yüksek fazîleti ve şöhreti, Rumeli kazaskeri Molla Muhammed bin Abdülganî Efendi’ye ulaştığı zaman, insanların mübalağa ettiğini zannetti. Behâî Efendi ile karşılaşıp, ilmî sohbette bulunmak istedi. Görüşüp sohbette bulunduktan sonra, anlatılanların da üzerinde yüksek dereceye sâhib olduğunu gördü ve üstünlüğünü kabul etti. 1617 senesinde babası ile beraber Mekke-i mükerremeye gidip hac farizasını yerine getirdi. Dönüşünde amcası şeyhülislâm Es’ad Efendi’den de ilim öğrenip, yanında mülâzım yâni stajyer olarak görev yaptı. Amcası ile birlikte Türkçe şiirler yazmaya başladı. Yazdığı şiirini, şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye takdîm ederek, bir mahlas (şâirin şiirde kullandığı isim) istedi. Yahyâ Efendi, Arif-i billah Şeyh Behâeddîn Nakşîbend’in soyundan olduğu için “Behâî” mahlasını uygun gördü. Behâî Efendi, İstanbul’da bâzı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Şehzâde Medresesi müderrisliğine tâyin edildi. Bu vazifesi esnasında yazdığı bir kasîdeyi sultan dördüncü Murâd Han’a takdîm etti. Sultân’in iltifatına kavuşup 1630 yılında Selanik kâdılığına tâyin edildi. Sonra bu vazîfeden alındı ve 1633 senesinde Haleb kâdılığına getirildi. Çıkarılan bâzı asılsız iddialar üzerine görevden alınarak 1634’de Kıbrıs’ta mecburî ikâmete tâbi tutuldu. Bir sene sonra İstanbul’a dönen Behâî Efendi; 1638’de Şam, 1644’de Edirne, 1645’de İstanbul kâdılıklarına tâyin edildi. 1646’da Anadolu kâdıaskerliğine getirildikten bir ay sonra Rumeli kâdıaskerliğine yükseltildi. Behâî Efendi, 1649’da Abdürrahîm Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bir sene dokuz ay on beş gün bu yüksek makamda kaldıktan sonra, tütünün haram olmadığına dâir fetva vermesi üzerine 1651’de bu vazîfeden alındı ise de 1653 senesinde tekrar şeyhülislâmlığa getirildi. Bu vazifesi esnasında, boğmaca hastalığına yakalanarak 1654 senesinde İstanbul’da vefât etti. Cenazesi Fâtih Câmii’ne bitişik konağının yakınında bir yere gömüldü. İkinci şeyhülislâmlık müddeti bir sene dört ay on yedi gündür. Toplam şeyhülislâmlık müddeti ise, üç sene iki ay iki gündür. Behâî Efendi aynı zamanda devrinin önemli şairlerindendir. Onun tâkib ettiği ve seviyesine ulaşmaya çalıştığı çağının dîvân şiirinde tanınmış şâirlerden şeyhülislâm Yahyâ ile Bâkî’nin te’sirinde kalmıştır. Dîvân şiiri geleneği içinde çok az şiir yazan Behâî Efendi, küçük bir Dîvân bırakmıştır. Behâî Efendi şairlik şöhretini gazelleri ile kazanmıştır. Kırkdan fazla olan gazellerinde konu ve tema olarak yer yer Allahü teâlânın aşkı ve sevgisi, O’ndan ayrılığın acılığı, O’na duyulan yakıcı özlemi de işlemiştir. Böyle olmasına rağmen münâcât ve na’t gibi şiirlere yer vermemiştir. Gerek duygu, hayal dolgunluğu ve etkinliği, gerekse ifâde düzgünlüğü ve söyleyiş güzelliği açısından, dîvân şiiri geleneğinde bu tarzın en güzel örnekleri arasında yer alır. Özellikle bunların; Dağıttın hâb-ı nâz-i yâri ey fer-yâd n’eylersin Edüp fitneyle dünyâyı harâb-âdâd n’eylersin Dünyâyı, harâb etti o mestâne bakışlar Ol çeşm süzüşler o gazalâne bakışlar. Geh bana geh ol hançer-i bürrâna bakarsın, Maksûdun eğer cân ise câna ne bakarsın, gibi matla yâni başlangıç beytli olanları, baştan sona kadar aynı akışı, güzelliği ve olgunluğu devam ettiren, dîvân şiirinde benzeri az bulunan şiirlerdir. Zâten onda muzdarib ve hicranlı söyleyişler yanında şûh bir zevk hissedilir. Behâî Efendi’nin dili, Farsçanın etkisindedir. Kelime hazînesindeki Arabca ve Farsça oranında ise, devrinin genel görünümünün dışında fazla bir şey yoktur. Behâî Efendi, özellikle kendi devrinin şâirleri arasında oldukça takdir ve rağbet görmüş bir şâirdir. Zamanının; Nailî, Neşâtî, Nâbî, Nahîfî, Nazîm gibi değerli şâirleri onun hakkında kasîdeler söyledikleri gibi, şairliğini övmüşler ve şiirlerine nazîreler yazmışlardır. Şeyhülislâm Behâî Efendi’nin şeyhülislâmlığı sırasında verdiği fetvaların toplandığı basılmamış olan bir eseri ile şiirlerinin toplandığı bir Dîvânı ve ayrıca Arabça ve Farsça bâzı eserlere yazdığı tâlîkâtı vardır. Behâî Efendi, yüksek ilim, keskin zekâ ve kuvvetli hafızaya sâhib idi. Olayları çabuk kavrardı. Halîm, selîm, zerâfet sahibi bir zât idi. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı esnasında, adaletle hükmetmiş, doğruluktan ayrılmamış, hak ve hakîkati söylemekten çekinmemişdi. Tütün içmenin mübâh olduğuna dâir; “Bir şey, özellikle zevki okşayan şeyler, haramlığına kesin ve açık delîl olmadıkça mubahtır. Çünkü, mübahlık eşyânın aslında var olan bir vasıftır” şeklinde verdiği fetvasından dolayı, zamanındaki bâzı kimseler ona cephe almışlardı. Kâtib Çelebi onun hakkında; “Merhum, yumuşak tabiatlı, zekî ve doğru düşünen bir kimse idi. Abdürrahîm Efendi, merhumdan sonra onun gibi şeyhülislâm gelmedi” diyerek üstünlüğünden bahsetmiştir. Dîvan’ından: Ey rahmeti çok olan Hüdâ-yı müteâl, Mücrimlere ettiğinde îsâl-inevâl Dil suhtegân-ı dûzâh-ı hicranın, Bir Cennete irgür ki adı visâl (Açıklaması: Ey rahmeti ve bağışlaması bol olan yüce Rabbim! Günahkârlara bağışta bulunduğunda, senin rızândan uzak olmuş, Cehennem’den yana gönlü yanıkları, adı “kavuşma” olan bir Cennet’e ulaştır.) 1) İslâm Alimleri Ansiklopedisi; cild-16, sh. 40 2) Hulâsat-ül-eser; cild-4, sh. 2 3) Cihânnümâ; sh. 21 4) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 57 5) Mîzân-ül-hak; sh. 43 6) Sicilli Osmânî; cild-2, sh. 28 7) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2, sh. 1415 8) İslâm Meşhurları Ansiklopedisi; cild-1, sh. 464 9) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı) cild-3, kısım-2, sh. 468 10) Türk Klasikleri; cild-5, sh. 168 11) Şeyhülislâm Behâî Hayâtı ve Eserleri (S.N.Ergun, İstanbul-1933) 12) Şeyhülislâm Behâî Efendi’nin Dîvân’ından Seçmeler. (H. Tolasa, İstanbul-1979) 13) İlmiye Sâlnâmesi BELGRAD Avrupa’nın bir çok yerlerini Viyana ve Budapeşte üzerinden İstanbul’a ve Önasya’ya bağlayan ana yollar üzerinde bulunan şehir. Macaristan ovasına giden yollara hâkim bir yerde kurulan şehir, Sava nehrinin Tuna’ya karıştığı yerde ve tahkim edilebilecek stratejik bir noktada bulunmaktadır. Târih boyunca pek çok savaşın yapıldığı bu yere Türkler, Balkanlara yerleştikten sonra Dârülcihâd adını vermişlerdir. Avrupa’nın kilidi sayılan bu şehre, Osmanlılar tarafından üç sefer düzenlenmiştir. İlk Belgrad seferi, sultan İkinci Murâd devrinde 1441 senesinde yapıldı ve Evrenosoğlu Ali Bey altı ay Belgrad’ı muhasara etti. O devirde top tekniği tam gelişmediği için, toplar kale surlarında büyük gedikler açmıyordu. Kuşatma kuvvetlerinin sayısı da son derece müstahkem olan kaleyi düşürmeye yeterli değildi. Salgın hastalığın artması ve zayiatın fazlalığı yüzünden kuşatma kaldırılmıştı. Belgrad İkinci defa, Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından kuşatıldı. Fâtih Sultan Mehmed, Macarlardan Belgrad’ı almak ve şehrin güney varoşlarından başlayan Sırbistan prensliğini Osmanlı topraklarına katmak gayesi ile 1456 senesinde üçüncü Sırbistan seferine çıktı. Fâtih bu sefere 150.000 kişi, 300 top ve Tuna’dan 200 parçalık ince bir filo ile hareket etti. Durum Avrupa’da hemen öğrenildi. Fâtih’in nereye sefere çıktığı bilinmemekle beraber, bu kadar büyük bir kuvvetin Balkanlarda ancak Macaristan’ın üzerine yürüyebileceğini kestiren Avrupa devletlerinden Almanya ve İtalya, Belgrad’a altmış bin gönüllü asker gönderdi. Gönüllüler papa üçüncü Calixtus’un teşvîki ile toplandı. Ayrıca Macar millî kahramanı, Hunyadi Yanoş da büyük Macar kuvveti ile Belgrad’a geldi. Osmanlı ordusu bu muhasara sırasında üç büyük hücum yaptı, özellikle 22 Temmuz gününe tesadüf eden son hücumda, ilk önce varoşlara, daha sonra şehrin içine kadar girmeye muvaffak olundu. Fakat kale içindeki tedbirsiz hareketler sonunda, Osmanlı askeri geri çekilmek zorunda kaldı. Bu sırada Azabların bozulmaya yüz tuttuğunu gören Sultan, ümerâ ve ulemânın engellemelerine rağmen en ön saflara atılarak kahramanca savaşıp, ordugâha kadar saldıran düşman kuvvetlerini geri püskürttü. Fakat Fâtih’in dizinden yaralanması ve askerin yorgunluğu, Belgrad muhasarasının kaldırılıp, ordunun geri çekilmesine sebeb oldu. Muhasarada Rumeli beylerbeyi Dâmâd Dayı Karaca Paşa ve Yeniçeri Ağası Hasan Ağa şehîd düşmüştü. Karşı taraftan ise, Hunyadi Yanoş ile Papa’nın temsilcisi Giovanni Capistrano çok ağır yaralandılar ve bu yaralarının te’siriyle biri 11 Ağustos’da, diğeri 23 Ekim’de öldü. Bu İki kişinin hıristiyanlığa son hizmetleri; Avrupa’nın kilidi olan bu şehrin Osmanlılar tarafından fethini 65 sene geciktirmesi dir. Ancak Osmanlılar, Belgrad’ı feth etmek için fırsat kollamaya başladılar. Kânûnî Sultan Süleymân Han tahta geçtikten sonra, bütün yabancı devletler elçiler göndererek kendisini tebrik ettiler. Macaristan bunu yapmadığı gibi, ödediği senelik vergiyi de göndermedi. Kânûnî’nin gönderdiği elçiye kötü davranan Macaristan kralı ikinci Layoş, vergi ödemeği reddettiği gibi, Behrâm Çavuş’u da öldürttü. Bunun üzerine Sultan ilk seferine çıktı. Hedef Belgrad kalesi idi. Macar kralı ordusuna çok güvendiği için vergi ödemeyi reddetmişti. Diğer taraftan vergi gönderirse Osmanlı Pâdişâhı’nı tanımış olacaktı. Bu târihlerde Belgrad, Macaristan krallığının Türk topraklarına doğru uzanmış bir kalesi durumunda idi. Osmanlı sınırlarının şehre uzaklığı ise yirmi kilometre kadardı. Şehrin güneydoğusunda Rumeli beylerbeyine bağlı bir sancak olan Sırbistan krallığının eski merkezi Semendire bulunuyordu. Sefer hazırlıklarını büyük bir hızla tamamlayan Kânûnî Sultan Süleymân, ordunun başında 18 Mayıs 1521 günü İstanbul’dan ayrıldı ve iki günde Edirne’ye vardı. Sefer hazırlıkları içinde bir donanmanın hazırlanması da vardı. Bu donanma Tuna nehri yoluyla Belgrad önlerine gelerek, kara ordusuna yardımcı olacak, Belgrad kalesi alındıktan sonra, Viyana ve Budapeşte yolu Osmanlı ordularına açılacaktı. Ordu-yu hümâyûn, 16 Haziran’da Sofya’ya vardı. Üçüncü vezir Dâmâd Ferhad Paşa kuvvetleriyle orduya katıldı. Yanında üç yüz deve yükü barut ve kurşun getirmişti. Ordu-yu hümâyûnun Sofya’da kaldığı zaman zarfında, ordunun ihtiyâçlarını karşılamak için bir ferman çıkarıldı. Ordunun yiyecek maddelerinin çevre köy ve kasabalardan karşılanacağı, bedellerinin devlet hazînesinden ödeneceği bildirildi. 22 Haziran’da Sofya’dan hareket eden ordu, tam bir disiplin altında ilerliyordu, özel mülkiyete verilen zarar derhâl karşılanıyor, alınan her şeyin parası ânında ödeniyordu. Osmanlı ordusu 27 Haziran günü Niş’e vardı. Bu sırada Semendire sancakbeyi Sultanzade Gâzi Hüsrev Bey, Belgrad şehrine giden bütün yolları tutmuştu. Hüsrev Bey’in akıncı ve sipahilerini takviye için 1000 yeniçeri gönderildi. Rumeli beylerbeyi Ahmed Paşa, Türklerin Böğürdelen dedikleri Sabcz önlerine geldi. Mihaloğlu Mehmed Bey, Erdel ve Sultanzâde Bali Bey de Hırvatistan’a akınlar düzenlediler. Bu akınlar; Macar kuvvetlerinin Belgrad’a yardımlarını engellemek ve düşmanı çeşitli cephelerde oyalamak için yapılmıştı. Ordu-yu hümâyûna, Mor sancakbeyi Turhanoğlu Hasan Bey öncülük ediyordu. Sadrâzam Pîrî Mehmed Paşa ise, Sultân’ın kumanda ettiği asıl ordudan bir kaç gün önde gidiyordu. Pîrî Mehmed Paşa, Gâzi Hüsrev Bey’i Belgrad ablukasını sıkıştırmak ve Zemlin’t almakta vazîfelendirdi. Zemlin, Belgrad’ın Tuna’nın öbür yakasında bulunan banliyösü idi. 7 Temmuz’da Kânûnî Sultan Süleymân’ın komuta ettiği Türk ordusu, Böğürdelen kalesini fethetti. Bu kale, Kânûnî’nin ilk fethettiği kaledir. 9 Temmuz’da Sava nehri üzerinden geçişi te’min için büyük bir köprü inşâsına başlandı ve inşâata bizzat Sultan nezâret etti. 12 Temmuz günü Gâzi Hüsrev Bey, Zemlin kalesini fethetti. Böylece Belgrad’ın kuzeyde Macaristan ile alâkası kesilmiş oldu. 9 gün içinde Sava köprüsünün inşâası tamamlandı ve 18 Temmuz’da ordunun esas kısmı öteki yakaya geçmeye başladı. 26 Temmuz’da Kânûnî Sultan Süleymân da karşıya geçti. Pîrî Mehmed Paşa daha önceden hisarı dövecek topları gereken yerlere yerleştirmişti. Kalenin çevresinde savunma amacıyla yapılmış çok derin hendekler vardı. Kânûnî Sultan Süleymân Belgrad önlerine gelince, yapılan hazırlıklara ek olarak, ordunun önemli kollarından olan Anadolu, Rumeli askerlerini ve akıncıları kalenin üç yanına gönderdi. Kendi de merkezde Kapıkulu askerleriyle birlikte bulundu. Hazırlıklar tamamlanınca toplar bütün güçleriyle kaleyi dövmeye başladı. 8 Ağustos günü Belgrad şehri teslim oldu ise de kale müdâfaaya devam etti. Kaleyi Çepeçevre kuşatmak için Sava nehri üzerinde ikinci bir köprü inşâsına başlandı ve Karaca Paşa’nın nezâret ve kumandasında kısa zamanda tamamlandı. Muhasaranın bütün gücüyle devam ettiği günlerde, lağımcıların kalenin en büyük kulelerinden birini ortadan kaldırmaları üzerine, artık dayanmanın bir işe yaramıyacağını gören kale muhafızları, kaleyi teslim etmek mecburiyetinde kaldılar (29 Ağustos 1521). Fethin ertesi günü Kânûnî Sultan Süleymân, büyük bir merasimle şehre girdi. O gün Cuma olduğu için büyük kilise câmiye çevrilerek namaz kılındı ve Sultan adına hutbe okundu. 19 gün Belgrad’da kalan Sultan, kaleyi iki yüz topla tahkim ettikten ve Macarlar tarafından alınmaz hâle getirdikten sonra, 18 Eylül günü İstanbul’a dönmek üzere şehirden ayrıldı. Belgrad muhafızlığına Sultanzâde Gâzi Bali Bey tâyin edildi ve kaleye muhafız olarak da 3.000 Yeniçeri verildi. Tuna ile Sava’nın birleşme noktası olan Belgrad’ın Osmanlıların eline geçmesi ile, Macar ovası Türklere açılmış oluyordu. Belgrad’ın düşmesi ile etrafındaki bütün kale, palanka ve kasabalar teslim olup, Osmanlı Devleti’ne katıldılar. Belgrad’ın fethi, Avrupa’da büyük yankılar yaptı. Çünkü burası hırîstiyanlık âleminde ele geçirilemez kalelerden biri kabul ediliyordu. Hıristiyanlığı koruyan set olarak kabul edilen Belgrad’ın düşüşü, Avrupa ülkelerini gelecek konusunda kaygı ve endişelere sevk etti. Birinci Ferdinand’ın elçisi Busberg, bu fetihten otuz sene sonra şunları yazmıştır: “Belgrad’ın alınışı, Macaristan’ın daha sonra içine düştüğü acı durumun başlangıcı olmuştur.” Gerçekten de bir kaç sene sonra Kânûnî yeniden Macaristan üzerine yürüdü. Hıristiyanlar bir defa daha yenildiler ve Macaristan ortadan kalktı. Budin eyâletinin kurulmasından sonra, Belgrad bir sancak olarak oraya bağlandı. Vidin’den Budin’e kadar Tuna ve Sava nehirlerindeki gemileri kumanda eden Tuna kapdanı da Belgrad’da otururdu. Belgrad, Osmanlı Devleti’nin en kuvvetli zamanlarında Avrupa’ya düzenlenen seferler için büyük bir üs vazîfesi gördü. Böylelikle çok büyüdü ve gelişti. Kânûnî devrinde Orta Avrupa’ya seferler düzenleyen ordu, son hazırlıklarını Belgrad şehrinde yapardı. Kânûnî Sultan Süleymân, Zigetvar’ın fethi sırasında vefât edince, cenazesi Belgrad’a getirilerek Hünkâr tepesi denilen yerde namazı kılındı ve devlet erkânı İstanbul’da sultan İkinci Selîm’e bîat etti. Daha sonra Avusturya ve Macaristan’a sefer yapan Osmanlı sultan ve vezîriâzamları Belgrad’a uğrayarak kaldılar. Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, 1683 senesinde Viyana’yı kuşattığı sırada sultan dördüncü Mehmed şehzâdeleri ile birlikte Belgrad’a gelerek, buradan sadrâzam Merzifonlu’ya Livâ-yı şerîf gönderdi. Osmanlı ordusunun Viyana önlerinde mağlûb olması üzerine, Kara Mustafa Paşa Belgrad’da îdâm edildi. Bu târihten sonra Osmanlıların Belgrad’daki ihtişamlı günleri sona erdi. Viyana bozgunundan sonra, Avusturya ordusu Zemlin ovasını geçerek, Belgrad önüne geldi. Bunun üzerine serasker Yeğen Osman Paşa, Belgrad muhafızlığına İbrâhim Paşa’yı, serdarlığa da Öküzöldüren Ahmed Paşa’yı tâyin ederek Niş’e çekildi. Belgrad’daki müslümanlar şehirden ayrıldılar. Kalanlar, şehrin varoşlarında Avusturyalılar tarafından öldürüldü. Kale, yirmi dokuz gün süren kuşatma sonunda Ahmed Paşa’nın yaralanması üzerine düştü, şehre giren Avusturyalılar iç kaleye sığıan askerleri kılıçtan geçirdikten sonra, Ahmed Paşa’yı esir aldılar (8 Ağustos 1688). Avusturya orduları Belgrad’ı aldıktan sonra, Sırbistan içlerine kadar ilerlediler. Sadrâzam Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa düşmanı durdurdu ve Belgrad’a kadar geri püskürttü. Mustafa Paşa, 1 Ekim 1690’da Belgrad’ı kuşattı. Kuşatmanın sekizinci günü Halil Paşa kolundan atılan bir humbaranın, Sava tarafında bulunan ve kalenin yanındaki cephanelikte yangın çıkarması üzerine iç kalenin cephaneliği de havaya uçtu. Bunu fırsat bilen Mustafa Paşa şiddetli bir hücumla şehri ele geçirdi. Fâzıl Mustafa Paşa burada bir ay kalarak şehri tamir ettirdi. Avusturya kumandanı Duc de Cray, 30 Temmuz 1693 günü ordusuyla tekrar Belgrad önlerine geldi. Çingene adasına köprü kurarak asker geçirdi ve Kaya Burnu’na kadar hendekler ve tabyalar kazdırdı. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra şehri topa tuttu. Açılan gediklerden, kale müdâfîlennin şiddetle karşı koyması yüzünden kaleye giremedi. Bu sırada Tuna kapdanı Ali Paşa, Avusturya donanmasının müdâhalesine engel oldu. Sadrâzam Bozoklu Mustafa Paşa şehrin yardımına gelirken, Duc de Cray 8 Eylül’de büyük bir taarruza geçti. Kırım hanı Saadet Giray’ın, Havele tepesine gelmesi ve Sadrâzam’ın ordu ile yaklaşması üzerine 12 Eylül günü Avusturya ordusu kuşatmayı kaldırdı. Köprüleri yıkarak, ağırlıkları nehre atıp Belgrad önünden çekildiler. Bütün bu muhârebeler sırasında Belgrad büyük tahribe uğradı. Zahire anbarlarında çıkan yangınla daha da harâb oldu. Dîvân-ı hümâyûnda alınan kararla 1699 senesinde bu sancaktan alınan vergiler kaldırıldı. Sultan üçüncü Ahmed devrinde Osmanlı ordusunun Varadin önlerinde Avusturya ordusuna mağlûb olması üzerine Prens Eugene kuvvetli bir ordu ile Belgrad önlerine geldi. Avusturya ordusu, Belgrad’ın doğusundaki Vişnica köyü civarında Tuna üzerine yaptıkları köprüden karşıya geçti. Yemeklik Çeşmesi’nde, Tuna ve Sava’ya doğru Belgrad’ı dışarıdan kuşatan ve orduyu içine alan müstahkem bir kale yaptılar. Belgrad istihkamlarının kuvvetli olması ve muhafızların sık sık çıkış hareketinde bulunmalarından dolayı düşman şehre yaklaşmadı. Düşman kuvvetleri Sava’nın öbür yakasında büyük tabyalar yaparak şehri topa tuttu. 30 Temmuz günü kale burçlarından sadrâzam Halil Paşa’nın ordusu göründü. Satır Ali Paşa ile Tuna kapdanı İbrâhim Paşanın gemiler ile Sava’nın diğer yakasındaki tabyalara yaptıkları hücumlar neticesiz kaldı. İbrâhim Paşa’nın şehîd olması üzerine, kale müdafileri huruç hareketinden vazgeçerek müdâfaada kaldılar Halil Paşa 150.000 kişilik ordusu ile Hisarcık, Kırım hanı Saadet Giray da Sava sahillerine geldiler. Halil Paşa, Avusturya istihkamları karşısında metris kazdırıp orduyu emniyete aldı. Osmanlı ordusu derhâl hücuma geçmedi. Görüşmeler on beş gün kadar sürdü. Taarruza uğramaktan çekinen Prens Eugene, 16 Ağustos 1717 günü güneş doğmadan Osmanlı ordusuna karşı âni bir hücuma geçti. Güneşin doğması ile ortalığı kaplayan sis, Osmanlı ordusunun durumunu zorlaştırdı. Kırım askeri de yardıma gelemedi. Mağlûb olan Halil Paşa, ağırlıklarını bırakarak Niş’e çekildi. Bu yenilgiden iki gün sonra, Belgrad kalesi üç günde tahliye olmak şartı ile teslim oldu. Müslüman halk şehirden hicret etti. Prens Eugene 22 Ağustos’da şehre girdi. Bu muhârebeden sonra yapılan Pasarofça andlaşması ile Belgrad Avusturyalılara bırakıldı. Avusturya idaresinde yaklaşık yirmi sene kafan Belgrad, sultan birinci Mahmûd devrinde Osmanlı-Rus ve Avusturya ile yapılan muhârebelerde Abdîpaşazâde Ali, Yeğen Mehmed ve İvaz Mehmed paşalar tarafından kuşatıldı. Şehri kurtarmak isteyen Avusturyalılar arka arkaya mağlûb edildi. 22 Temmuz günü, Ali Paşa büyük bir gayretle Avusturyalıları hezimete uğrattı. Düşman bütün ağırlıklarını bırakarak Vişnica’ya kaçtı. Avusturya donanması, Türk topçu ateşi karşısında çekilmek ve bâzı gemilerini terketmek mecburiyetinde kaldı. 26 Temmuz günü harekete geçen İvaz Mehmed Paşa Belgrad’ı kuşattı. Bosna vâlisi Ali Paşa’nın da katılması ile kuvvetlenen Osmanlı ordusu karşısında, kale komutanı Wollis kaleyi müdâfaa edemiyeceğini anladı. Muhârebe devam ederken Fransa’nın aracılığı ile Osmanlılarla Avusturyalılar arasında sulh görüşmeleri başladı. Avusturyalılar kendilerinin yaptırdıkları istihkâmların yıkılması şartı ile şehri teslim etmeyi kabul ettiler. 1 Eylül 1739’da sulh andlaşması imzalandı. Andlaşmadan yedi gün sonra Ali Paşa Belgrad’a girdi. 18 Eylül günü İvaz Mehmed Paşa ile general Neipperg arasında yirmi yedi senelik bir andlaşa imzalandı. Yirmi üç maddelik bu andlaşma ile Tuna ve Sava nehirleri iki devlet arasında hudud sayıldı. Bu andlaşma ile Osmanlılara geçen Belgrad, sultan birinci Abdülhamîd devrinde başlayan Osmanlı-Rus ve Osmanlı-Avusturya savaşları sırasında, Avusturyalılar tarafından tekrar ele geçirildi (1789). Savaşın sonunda yapılan Ziştovi andlaşması ile Belgrad Osmanlılara geri verildi (1791). Belgrad bu târihten sonra bir sınır kalesi hâline getirildi. Kale, Yamak denilen sınır muhafızı yeniçerilerle dolduruldu. Bunların müslümanlara ve hıristiyanlara kötü muamele etmeleri, 1804’de başlayan Sırp isyânının sebeblerinden biri oldu. Sultan üçüncü Selîm zamanında yamakların tekrar ayaklanmaları ve Vidin âyânının, Kara Ömer kumandasında bir orduyu kovmaları, nizâm-ı cedîd varidatını toplayan Şenikli Mustafa Paşa’yı öldürmeleri durumu vahim bir hâle getirdi. Bu sırada nizâm-ı cedîd yeni kurulduğundan bölgeye asker gönderilmedi ve âsîlerin bir kısmı affedildi. Yamaklar arasında sivrilen dayıların, tımar ve zeametle idare edilen köylerin ve çiftliklerin gelirlerine el koymaları üzerine, bu durumdan bıkan halk, Kara Yogi adında bir Sırplının idaresinde ayaklandı. Kara Yogi’nin esas gayesi, Sırp istiklâlini sağlamak idi. Kara Yogi’nin Belgrad’ı kuşatması üzerine, İstanbul hükümetinin bir ordu göndererek âsî dayıları îdâm ettirmesine rağmen, Sırp kuvvetleri dağılmadı. Bir ara Osmanlı ordusunu pusuya düşüren ve Ruslardan aldığı yardım ile Belgrad’da bulunan müslümanları öldüren Kara Yogi, Sirbistan’ın istiklâlinin tanınmadığı müddetçe mücâdeleyi bırakmıyacağını îlân etti. 1812’de yapılan Bükreş andlaşması ile Osmanlı Devleti, Sırbistan’ın muhtariyetini tanımak mecburiyetinde kaldı. Bir sene sonra Osmanlı Devleti, Rus-Fransız harbinden faydalanarak Kara Yogi üzerine bir ordu gönderdi. Kara Yogi, Belgrad’ı Osmanlılara bırakarak Macaristan’a kaçtı. Daha sonraları muhtariyetle yönetilen Sırbistan; Akkerman (1826) ve Edirne (1829) andlaşmaları ile imtiyazlarını arttırdı. 1830 fermanı ile de kalelerden başka yerlerde müslümanların oturması yasaklandığından, bu hükme tâbi olmayan Belgrad’daki müslümanlar da göç etmeye başladılar. 1839’da kurulan Sırp hükümeti, Belgrad’da oturduğu için, şehir, Sırbistan’ın merkezi hâline geldi. Belgrad’da bulunan Osmanlı kuvvetlerinin çekilmesi ve Sırbistan’ın tam bağımsızlığa kavuşması için Fransa ile Rusya, Sırblara yardım ederken; İngiltere ve Avusturya Osmanlı tarafını tutuyordu. 1878 Berlin andlaşması ile sona eren Osmanlı-Rus harbine katılan Sırbistan, bu andlaşma ile tam bir istiklâle kavuştu. Belgrad, yeni kurulan devletin merkezi oldu. Belgrad, Osmanlılar zamanında; câmileri, medreseleri, imâretleri ve şühedâ ziyâretgahları, müslüman ahâlisi ve binalarının inşâ tarzı ile bir Türk şehri hâline geldi. Türk idaresinde bulunduğu 357 sene içinde sâdece bir üs olarak kalmamış, uzak ülkelerle alışveriş yapan bir ticâret merkezi olmuştu. Evliyâ Çelebi’nın bildirdiğine göre; on yedinci asırda Belgrad’da 217 câmi, 7 mescid, 8 medrese, 6 kervansaray, 21 han, 3700 dükkan, bir çok pazaryeri ve bedesten, 600 de sebilhâne vardı. Daha sonra şehrin uğradığı istilâlar ve isyânlar, bu mîmârî eserlerin bir çoğunun yıkılmasına ve harâb olmasına sebeb olmuştur. BİR SALKIM ÜZÜM Avrupa hıristiyanları, Papa’nın kışkırtması ile bir araya gelip Osmanlı topraklarına saldırmaya teşebbüs edince, yeryüzünün sultânı Kânûnî Sultan Süleymân Han, ordusu ile sefere çıktı. Târihlere şan veren ordu ağır ağır ilerliyor, hedefine bir an önce ulaşmak için gayret sarf ediyordu. Havalar da iyice ısınmıştı. Bir Hıristiyan beldesinden geçerken, yolun dar olması sebebiyle, askerlerden kimisi üzüm bağlarından yürümek mecburiyetinde kaldı. Olgunlaşan üzümler susuzluktan dudağı çatlamış askerlere; “Al beni, ye beni” dercesine duruyordu. Askerlerden biri dayanamayıp, sahibinin haberi olmadan bir salkım üzüm kopardı. Yerine de bir keseye koyduğu parayı bağladı. Üzümü de yedi. Çok geçmeden mola verildi. Ordunun arkasından, kan-ter içinde Hıristiyan bir köylünün geldiği görüldü. Köylüyü komutana götürdüler. Çok heyecanlı olan köylü, komutanın eline mi, ayağına mı kapanacağını bilemedi. Bir asker, kendi bağından kopardığı üzümün yerine para bırakmıştı. Bağında başka bir zarar yoktu. Böyle bir askere ve komutanına, elbette teşekkür etmeliydi. Ama komutan bu habere hiç sevinmedi. Bir askerinin başkasının malını izinsiz almasını bir türlü kabul edemiyordu. Tellâllar çağırtılıp, o asker bulundu. Bu arada Sultan da hâdiseyi öğrenmişti. Hemen o askerin ordudan atılmasını emretti ve; “Kursağında haram lokma bulunan bir askerin bulunduğu ordu ile zafer ve nusret müyesser olmaz” demekten kendini alamadı, Hıristiyan köylü, üzümü alan askeri taltif ettirmek için geldiğini, hâlbuki işin tersine döndüğünü arz edince, komutan; “Eğer o asker parayı bağlamamış olsaydı, bu ordunun adı zâlimler ordusu olurdu. İşte o zaman, kellesi de giderdi. Parayı asmaya bağlamakla kellesini kurtardı. Ama sahibinden izinsiz mal almakla da, seferden men cezasına çarptırıldı” dedi ve kahraman ordu yoluna devam etti. Orduya Belgrad yakınlarında bir yerde konaklama emri verildi. Askerler, çevredeki su ve çeşmelerden istifâde edip, abdest tazelemeye, susuzluklarını gidermeye çalışıyorlardı. Çeşmelerden birinin yakınlarında bir manastır vardı. Manastırın rahibi, Osmanlı askerinin durumunu öğrenip, haçlı askerlerini haberdâr etmek için, manastırdaki rahibelerden birkaçını süsleyip, ellerine verdiği testilerle çeşmeye gönderdi. Rahibelerin geldiğini gören Osmanlı askerleri, hemen çeşme başından ayrılıp, rahibelere sırtlarını döndüler. Rahibeler testilerini doldurup gidinceye kadar kimse dönüp bakmadı. Rahibeler gelip durumu anlatınca; koparılan üzümlerin yerlerine para bırakıldığını duyan Rahip, bu kadarını beklemiyordu. Bunlar ne biçim insanlardı. Maldamülkte gözleri yoktu, kadına-kıza iltifat etmiyorlar, memleketlerinden günlerce uzak yerlere kadar geliyorlar, korkmadan ve endişe etmeden canlarını veriyorlardı. Hemen kâğıt kalem istedi. Osmanlı askerlerinin karşısına çıkmak için hazırlanan haçlı orduları komutanına şunları yazdı; “Ey haçlı kumandanları!.. Siz bu ordu ile nasıl başa çıkabilirsiniz? Bu insanlar canlarını düşünmeden Allah yolunda komutanları emrinde çekinmeden can veriyorlar. Biliyorlar ki, gidecekleri yer Cennet’tir. Kadına-kıza ehemmiyet vermiyorlar, yanlarına gönderdiğim, rahibelere sırtını döndüler. Mala-mülke de önem vermiyorlar. Bütün mal ve mülklerini terkederek cihâda çıkıyorlar. Herkese karşı iyi davranıp, kimseye zulmetmiyorlar. Ey haçlı kumandanları!.. Siz, onlardaki bu hasletleri ortadan kaldırmadan karşılarına çıkıp savaşmaya kalkışırsanız elinize binlerce askerinizin canına mal olacak acı bir tecrübeden başka bir şey geçmez. Buna rağmen haçlı kumandanları, kahraman Türk askerlerinin kılıçlarına yem olmak için âdeta birbirleriyle yarış ettiler. Türk askerine yeni yeni zaferler kazandırdılar. Avrupalılar, kendi kötü hasletlerini Osmanlılara aşıladıkları zaman, onları yenebileceklerini yıllar sonra anladılar ve faaliyetlerini bu yönde yoğunlaştırdılar. BELGRAD’DA İKİ ŞEHÎD! Fâtih Sultan Mehmed, Avrupa’nın kapısı olan Belgrad’ı fethetmek için 13 Haziran 1456 günü kuşatmıştı. Belgrad kalesi yarımada vaziyetinde, Tuna ve Sava nehirlerinin birleştikleri yerde olup, çok iyi bir şekilde tahkim edilmişti. Hıristiyanlar orta Avrupa’nın kapısı ve kilit noktası olan Belgrad’ın müdâfaası için büyük hazırlıklar yapmışlardı. Muhasara sâdece kara tarafından başlamıştı. Bu yeterli değildi, zîrâ kalenin nehir yolu ile iritibâtı devam ediyordu. Macarların kendisine millî bir kahraman olarak baktıkları Hunyad gelmeden önce kaleye girmek lâzımdı. Yapılacak şey, Macaristan tarafına geçilerek Hunyad’ın yolunun kesilmesiydi. Fakat bâzı vezir ve beyler, Belgrad’ın uzun müddet dayanacağına inanmadıkları için bu hareketi lüzumsuz buluyorlardı. Harp usûllerine vâkıf olan ve bir çok tecrübesi olan Rumeli beylerbeyi Karaca Paşa aynı fikirde değildi. Muhasaranın üçüncü gününde toplanan dîvânda fikirlerini söyledi. Bir kısım kuvvetle Macaristan tarafına geçerek kaleye yardıma gelecek Hunyad’ın karşılanmasını teklif ederek; “Pâdişâh’ım! Ben kulunuza destur ver. Tuna’nın öte yakasına geçeyim. Hisar karşısında durarak, gelecek küffârın önüne çıkayım” dedi. Rumeli akıncıları ve sancak beyleri bu fikre katılmadılar. Karaca Paşa, her ne kadar; “Paşalar, beyler etmen tedbîr budur” dedi ise de sözünü dinletemedi. Muhasaranın devamına karar alınan dîvândan çıkıldığında, Karaca Paşa adetâ ağlamaklı olmuştu. Beraberinde bulunan yeniçeri ağası Hasan Ağa’ya; “Ağa, kişi dostunu böyle mi destekler?” diye serzenişte bulundu. Hasan Ağa da dertli idi. Dîvânda kendisine söz düşmemişti. Diğer taraftan sancak beylerinin; “Karaca, cenkten uzak kalmak için böyle söyler” dedikleri kulağına gelmişti. Vaziyeti anlatınca Karaca Paşa kıpkırmızı oldu ve; “Pâdişâhımız bilir. Biz Bizans’ın surları önünde cenk ederken bu beyler neredeydi? Karaca ölümden korkmaz. Ben bu canı devletim ve pâdişâhım için tende saklarım” diye bağırdı. Yeniçeri ağası onu teselli ederek; “Hiddetlenme Paşa kardeş! Ben sizi bilirim. Git efendimize durumu tekrar arz eyle” deyince, Karaca Paşa; “Yok ağa yok. Olan oldu” dedi. Muhasara bütün şiddetiyle devam ediyordu. Vidin’de toplanan Osmanlı donanması Segedin’den gelecek yardıma engel olmak için Belgrad önüne geldi ise de, Hunyad’ın donanmasına mağlûb oldu. Şiddetli bir hücuma geçileceği sırada Hunyad kaleye yardıma geldi. Bu durum savaşın şiddetini bir kat daha arttırmıştı. Pâdişâh o zaman Karaca Paşa’ya hak verdi. 13 Haziran ile 20 Temmuz arasında devam eden muhârebeler çoh kanlı olmuştu. Hunyad’ın kumandayı ele alması ile morali düzelen düşman, inatla bütün hücumlara karşı koyuyordu. Sultan 20 Temmuz günü Karaca Paşa’yı huzuruna kabul ederek, ertesi gün için umûmî bir taarruzun yapılacağını, kendisinin de ordunun başında bulunacağını söyledikten sonra; “Karaca, senden her zamankinden fazla gayret beklerim. Mâruzâtın sem’-i itibâra alınmadı diye neden gam çekersin?” diye sordu. Karaca gözleri dolu olarak; “Pâdişâhım! Sen hemen emret, billah Allah yolunda şehîd olmaktan gayri düşüncem yoktur. Canın ne kıymeti vardır devletlüm!” cevâbını verdi. Ertesi gün, sabahın erken saatlerinde mehter cenk havası vururken, umûmî hücum başladı. Karaca Paşa en öndeydi. Yanında yeniçeri ağası Hasan Ağa vardı. “Hey Gâziler yürüyün!” naraları ile ileri atıldılar. Muhârebe bütün şiddeti ile devam ediyordu. Türklerin zaferi ile neticelenmek üzere seyir takibe başladığı sırada, önce Karaca, arkasından Hasan Ağa şehîd düştü. Osmanlı ordusundan beş bin kişi kaleye girmişti. Başlarında Karaca Paşa ve Hasan Ağa’nın olmadığını fark eden Hunyad, karşı taarruza geçti. Şehre girenleri çıkarttıktan sonra, bütün gücüyle ordugâha saldırdı. Bunun üzerine Sultan, ordugâha giren düşmanı karşıladı ve; “Kullarım ne duruyorsunuz?” narası ile ileri atıldı. Bu durumu gören yeniçeri, yeniden parlamış ve bir alev olmuştu. Akşam olduğu zaman, düşman on binden fazla ölü bırakarak Belgrad’a geri çekildi. Fâtih, Karaca Paşa ve Hasan Ağa’nın niçin huzuruna gelmediğini sorunca, paşalardan biri; ikisinin de kaleye girerken arka arkaya şehîd düştükleri haberini getirdi. Karaca Paşa son nefesini verirken; “Pâdişâhıma söyleyin! Allahü teâlânın emrine uyarak bu canı devletim ve onun için veriyorum” demişti. Koca Fâtih, hiç bir zor karşısında eğilmeyen başını elleri arasına alarak; “Vah Karaca paşam! Vah Hasan’ım!” diye göz yaşı dökmüştü. 1) Tâc-üt-terârîh; cild-2, sh. 195 cild-3, sh. 272 2) Târih-i Peçevî, cild-1, sh. 53, 178 1) Şakayık-ı Nu’mâniyye zeyli (Ataî); sh. 218 4) Seyahatnâme: cild-7. sh. 688 5) Solak zâde Târihi; sh. 580 6) Târıh-i Cevdet, cild-6, sh. 294 7) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-3, sh. 666, cild-5, sh.1288, cild-14 sh. 275 8) Fâtih’in Askerî re Siyâsî. faaliyetleri; sh.117 9) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 310 10) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 72, cild-3, sh. 131, 466 11) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 11, 331 cild-6, sh.114, cild-13, sh. 468 12) Târihi Nâimâ; cild-1, sh.81 13) Rehber Ansildopetlisı; cild-2, sh. 312 BERAT Yazılı kâğıt ve mektûb. Osmanlı Devlet teşkilâtında bâzı vazife, hizmet ve me’muriyetlere tâyin edilenlere; vazifelerini yerine getirme salâhiyetini bildirmek üzere pâdişâhın tuğrası ile verilen me’zûniyet veya tâyin emirlerine berat denilmiştir. Bu bakımdan Osmanlı Devleti’nde; beratlı (müsâdeli ve imtiyazlı), eli beratlı (salahiyetli) ve beratlı tüccar (Osmanlı topraklarında ticâretle meşgul olmasına müsâde edilen yabancı veya tebeadan tacirler) mânâsında kullanılmıştır. Pâdişâhın tuğrası bulunan bu çeşit vesikalara berat-ı şerîf, nişan, nişân-ı şerîf ve hüküm denilmiştir. Berat kelimesi; nişan, rütbe, me’mûriyet, maaş ve çeşitli imtiyazlar, salâhiyetler için devlet tarafından yazılıp verilen resmî kâğıt, fermannâme mânâsına da kullanılmıştır. Yine havale pusulası, poliçe, hüccet, beratlı imtiyaz emrine nail, patentalı, berat gecesi, leylet-ül-berat şeklinde kullanılmıştır. Osmanlı’da Berat, âdî bir emir veya tezkire gibi değildi. Dîvânî yazı ile yazılır, ayrıca tuğra çekilirdi. Beratlar da fermanlar gibi; “Nişân-ı âlişân-ı sâmi mekân-ı sultanî ve tuğra-yı gîtîsitân-ı hâkânî oldur ki...” şeklinde başlardı. Beratlarda verilen hizmetin adı, yeri, geliri veya maaşı, beratın verildiği kimsenin ismi, niçin verildiği ve kendisinden ne istenildiği, kumandanlık, seraskerlik veya diğer mühim bir vazîfe ise, berat alanın salâhiyet derecesi açıkça belirtilirdi. Osmanlı Devleti’nde tanzîmâttan önce hiçbir vazîfe ve me’muriyet, Dîvân-ı hümâyûn kalemlerinden berat verilmedikçe mu’teber tutulmazdı. Tanzîmâttan evvel beratların ve menşurların yazılması, önce sadrâzam tezkiresi ile reîsülküttâba emredilirdi. Reîsülküttâblar ve bir zamanlar onların muavini olan beylikçiler beratların ikinci ve üçüncü derecede olanlarını kalemdeki halîfe denilen me’murlardan birine yazdırırlar ve gerektiğinde teshîh ederlerdi. Sadrâzama gönderip beğenildikten sonra, tuğra çekilen bir kâğıt üzerine beyaza geçirirler yâni yeniden yazarlardı. Kendileri de arkasına işaret koyduktan sonra sâhiblerine yollatırlardı. Fakat birinci derede olan beratlar ve siyâsîidârî talimatı bildiren menşurlar, beylikçi ve reîsülküttâb tarafından yazılıp sadrâzama arzedildikten sonra tuğra çekilerek beyaza geçirilirdi. Tanzîmâttan sonra beratlar ve menşurlar, beyiikçilik kalemindeki hattatlar tarafından yazılır ve evvelki gibi tasdîk muamelesi görürdü. Beratların muhtelif çeşitleri vardı ki bunlar; tımar, iltizâm beratı, muafiyet beratı, mülakat beratı, malikâne beratı, imtiyaz beratı, beylerbeylik, nişancılık, defterdârlık, vezirlik gibi me’muriyet beratları, imâmet, hitabet, feraset ve tababet izni verildiğini belirten beratlar ile serdârlık beratları gibi. Rütbe ile nişan verildikten sonra bunların verildiğine dâir yazılan kâğıtlara da berat denilirdi. Berat verilen kimseden, “Berat resmi” denilen bir vergi alınırdı. Timâr beratı bir şahsa verildiğinde, beratda tımar sahibinin hüviyeti, tımarın sancağı, kazası, köyü, tımarın mikdârı, verilme sebebi, ilk mî, tahvilinden veya mahlûlünden mi verildiği, senelik gelir ve istenilen hizmet kayıtlı olurdu, iltizâm beratlarında; berat verilenin ismi, iltizâmın verilme sebebi, geçerli olduğu târihler, iltizâm bedeli ve taksitleri, iltizâmın ne şekilde idare edileceği mutlaka belirtilirdi. Beratlarda verilen şahsın itibârına, rütbesine ve verilen şeyin önemine göre sâde veya ağdalı bir lisan kullanılırdı. Verilen beratlar, veren pâdişâhın hayatıyla kayıtlı idi. Pâdişâhlar değiştikçe, yeni pâdişâhın tuğrası bulunan yeni berat verilir, bu beratlardan yarım resim (vergi) alınır ve yapılan muameleye Tecdîd-i berat yâni beratın yenilenmesi denilirdi. 1) Saray Teşkilâtı; sh. 284 2) Târih-i Peçevî, cild-2, sh. 79 3) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2, sh. 1250 4) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 205 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 322 BERLİN ANDLAŞMASI Osmanlı târihinde Doksanüç harbi diye bilinen Osmanlı-Rus harbinden sonra, 13 Temmuz 1878’de, Osmanlı Devleti’yle; Rusya, Almanya, Avusturya, Macaristan, İngiltere ve Fransa arasında Berlin’de imzalanan andlaşma. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın pâdişâh olmasından sonra kabul edilen Kânûn-i esâsi’ye göre kurulan Meclis-i meb’ûsân; Rusya’nın 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne karşı harb îlânıyla ilgili notasına, Abdülhamîd Han’ın karşı çıkma gayretlerine bakmayarak harb îlânıyla karşılık verdi. Osmanlı ordusunun çeşitli cephelerde kahramanca çarpışmasına rağmen, harb mağlûbiyetle bitti. Rus kuvvetleri Doğu Anadolu’da Erzurum; Rumeli’de ise Edirne’ye kadar ilerlediler. Edirne’nin teslimi ile İstanbul yolu Ruslara tamamen açılmış olacaktı. Bundan sonraki Rus ilerleyişi karşısında İstanbul’un bile tehlikeye düşeceğini gören sultan İkinci Abdülhamîd Han, 9 Ocak 1878’de mütâreke (ateşkes) yapılması için Rus orduları başkumandanı Grandük Nikola’ya müracaat etti. Mütâreke isteğini telgrafla bildirdikten sonra, onunla bu hususda temaslarda bulunmak üzere murahhas olarak hâriciye nâzırı Server Paşa’yı ve hazîne-i hassa nâzırı müşir Nâmık Paşa’yı, yanlarında da askerî müşavir olarak ferik Necib, mîrliva Osman Paşa ve kaymakam Agâh Bey’i gönderdi. 19 Ocak 1878’de bu hey’et Kızanlık’a ulaştığı hâlde, Grandük Nikola, Edirne’nin tesliminden evvel görüşmeye yanaşmadı. Bu müddet zarfında sultan Abdülhamîd Han, Rus çarına ve arabuluculuk yapması için İngiltere kraliçesi Victoria’ya (Vİktorya’ya) müracaat etti. Rusların boğazlara hâkim olmasını İngiltere’nin Akdeniz’deki nüfuzu için tehlikeli gören kraliçe Victoria, sulh için arabuluculuğu kabul ederek çara müracaat etti. Bunun üzerine Grandük Nikola sulh esaslarının da imza edilmesi şartıyla mütârekeyi kabul etti. Rusya’nın, Osmanlı Devleti üzerinde hâkim bir duruma gelmesi, Avrupa devletlerini, bilhassa İngiltere’yi harekete geçirdi. Rusların İstanbul’u işgal etmek kararında oldukları söylentisi yayıldı. Evvelâ, Avusturya harekete geçerek, İki devlet arasında yapılacak barış andlaşmasının, yürürlükteki andlaşmalara uygun olmasını sağlamak için Viyana’da bir meclisin toplanmasını istedi. İngiltere ise, boğaz dışında durmakta olan donanmasını Çanakkale boğazından geçirerek Marmara denizine girdi. Bu sırada Rus orduları başkumandanı Grandük Nikola, mütâreke için şu ağır şartları ileri sürdü: 1- Bulgaristan’a muhtariyet verilecek. 2- Karadağ’ın istiklâli kabul edilecek ve son harplerde elde ettiği topraklar kendisine verilmek suretiyle hudut tesbit edilecek. 3- Romanya ve Sırbistan’ın istiklâlleri tasdîk olunacak ve her iki devlete arazi verilip hudutları tesbit edilecek. 4- Bosna-Hersek’e muhtariyet verilecek. 5- Rusya’ya, nakit veya arazi terki suretiyle harb tazmînâtı verilecek. 6- Boğazlarda Rus haklarının korunması, Pâdişâh ile Çar arasında yapılacak müzâkere ile kararlaştırılacaktı. Bu esasların kabulünden başka, barış esaslarının vasıtasız olarak Ruslarla müzâkere edilmesi için bir Osmanlı murahhas hey’eti Odesa’ya veya Sivastopol’a gidecekti. Mütâreke şartları kabul edilince harb harekâtı durdurulacak, te’minât olarak; Vidin, Rusçuk, Silistre ve Erzurum kaleleri Türkler tarafından boşaltılacak, müzâkereler devam ettiği müddetçe bu kalelere Rus askerleri yerleştirilecekti. Türk murahhas hey’eti, bu ağır şartları ilk önce kabul etmeyerek, hafifletmek ve değiştirmek için çok uğraştı. Fakat Ruslar, şartları kabul edilmediği takdirde, İstanbul üzerine yürüyeceklerini kesin bir dille bildirince, 31 Ocak 1878’de mütâreke ve barış esasları andlaşması Edirne’de imzalandı. Atılan karşılıklı imzalara rağmen, târih boyunca verdiği sözde durmamayı kendilerine şiar edinen Ruslar, Edirne’de kararlaştırılan hususlara ilâve olarak yeni istekler ileri sürdüler. Osmanlı hükümetini itirazsız bir davranış içine itmek için ateşkese rağmen ileri harekâta devam ederek, 5 Şubat’ta Silivri, 6 Şubat’ta Çatalca, 7 Şubat’ta da Yeşilköy’e (Ayastefanos) gelip karargâh kurdular. Bu harekâtlarına sebeb olarak da İngiliz donanmasının İstanbul’a doğru hareket etmiş olmasını gösterdiler. Sultan İkinci Abdülhamîd Han bu nâzik durumda İngiltere ile Rusya arasındaki rekabetten istifâde etme imkânlarını inceden İnceye tedkîk etti ve bu fırsatı değerlendirdi. Rusya, Osmanlı Devleti’ne teklif edeceği sulh şartlarını yarı resmî bir lisanla 25 Ocak 1878’de İngiltere’ye bildirmişti. İngiltere Rusya’nın boğazlar hakkındaki emellerinden büyük bir telâşa düştü. Grandük Nikola’nın delice bir hareket yaparak İstanbul üzerine yürümesi ihtimâlini önlemek üzere yedi zırhlıdan meydana gelen Amiral Harnsbi idaresindeki filosunu 14 Şubat’ta Marmara denizine gönderdi. Filo, adalar hizasına kadar geldi. Rusya, İngiltere’nin bu hareketi karşısında İstanbul’u işgal etmiyeceğine dâir vadinin geçersiz olduğunu bildirdi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, iki devlet menfaatlerinin çatışmasından istifâde etmek için teşebbüse geçti. Hattâ bu fikrini sarayda topladığı bir mecliste; “Harbi ben istemedim. Bir takım maceraperestler istedi ve milleti de peşlerinden sürüklediler. Görüyorsunuz ki mağlûb olduk. Ne hâle geldiğimiz de meydandadır. Şimdi asıl dâva, İngiltere ile Rusya arasındaki rekabetten istifâde ederek ayakta durabilmektir... Ne dersiniz?” şeklinde dile getirdi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han bu düşüncesini gayet siyâsî ve dâhiyane bir şekilde uygulamaya başladı. İngiliz donanmasının Mudanya önlerine çekilmesini te’min etmek suretiyle Rusların İstanbul’u işgalden vazgeçmelerini sağladı. Edirne’de imzaladıkları mütârekenin şartlarına, uymayarak Ayastefanos’u (Yeşilköy) karargâh hâline getiren Ruslar ile İngiltere birbirlerini büyük bir dikkatle kontrol ediyor ve harp çıkmasından çekiiyorlardı. Fakat her ihtimâle karşı harbi göze aldıklarını da göstermeğe çalışıyorlardı. Bu şartlar altında Ayastefanos andlaşmasının müzâkereleri başladı. Osmanlı murahhas hey’etinin başında hâriciye nâzırı Safvet Paşa bulunuyordu. Berlin elçisi Sâdullah Bey de bu hey’ette idi. Rusya murahhas hey’etinde ise meşhur Türk düşmanı İgnatiyef ve çarın mâbeyncilerinden Nelidof vardı. On gün kadar süren Ayastefanos müzâkerelerinden sonra, programın en ince teferruatına kadar İgnatiyef tarafından hazırlanmış olan Osmanlı târihinin en ağır ve en fecî, fakat yürürlüğe girmeyen bu andlaşmasını, 3 Mart 1878 târihinde hâriciye nâzırı (Dışişleri bakanı) Safvet Paşa, gözyaşlarıyla imzalamak zorunda kaldı. Gerçi Ayastefanos andlaşması yürürlüğe konulup uygulanmadı. Fakat daha sonraki Berlin kongresinde pek çok maddesinde, Rusların Osmanlı hükümetinden kopardığı tâvizler tasdik ettirildi. Osmanlı Devleti’nin hemen hemen Avrupa’dan çıkarılmak istendiği, Rumeli’deki Osmanlı topraklarının Osmanlı anavatanı ile karadan bağlılığının kesildiği ve ağır tazmînât ödemek zorunda bırakıldığı 29 madde ile ek bir fıkradan ibaret olan bu andlaşmanın hülâsası şöyledir: 1- Karadağ prensliği bundan böyle Osmanlı Devleti’nden ayrı tamamen bağımsız ve bağlantısız bir devlet oluyordu. 2- Aynı şekilde Sırbistan prensliği de tam bağımsız bir devlet hâline geliyordu. Niş kalesi, Drina vadisi ve bâzı küçük kasabalar Sırbistan’a bırakılmak suretiyle Sırbistan hududu çizilecekti. Romanya prensliği 93 Harbi’nde Ruslarla müttefik bir devlet olduğundan tam bağımsızlığını elde edecek ve arazisi genişletilecekti. Harbin bütün şiddetiyle hüküm sürdüğü topraklar üzerinde dış işlerinde Osmanlı Devleti’ne bağlı, iç işlerinde hür ve imtiyaz sahibi Bulgaristan prensliği kurulacaktı. Bu prensliğin sınırları, Karadeniz’den Adalar denizine ve Trakya’dan Arnavutluğa kadar uzanıyordu. Manastır, Selanik ve Trakya’nın Kırklareli’ni de İhtiva eden birkısmı ile bütün Makedonya Bulgaristan’a veriliyordu. Bulgaristan prensi, devletlerin kabulü ve Bâb-ı âlînin tasdiki ile halk tarafından seçilecekti. Bir Rus komiseri iki sene müddetle Bulgaristan’da yeni idarenin kurulmasına nezâret edecekti. Bulgaristan’da Osmanlı askeri kalmayacak ve eski kaleler yıkılacaktı. Asayişin te’mini için mahallî teşkilât tamamlanıncaya kadar, Bulgaristan’da Rus askeri bulunacaktı. Tuna kaleleri bir daha yapılmamak şartıyla yıkılacak ve Tuna’da Osmanlı savaş gemileri bulunmayacaktı. Edirne mütârekesi ve barış esasları andlaşması uyarınca, 8 Şubat 1878 günü Erzurum işgaledilmiş olduğundan; bu defa Kars, Ardahan, Artvin, Doğubâyezîd ve Batum Ruslara terk edileceti. Osmanlı Devleti, Rusya’ya 1 milyar 410 milyon ruble değerinde 245 milyon Osmanlı altını gibi, devletin altından kalkması, mâliye ve hazîne imkânlarıyla mümkün olmayan bir harp tazmînâtı ödeyecekti. Bu kadar büyük mikdar tazminatı Osmanlı Devleti’nin ödemesine imkân olmadığı için, Rumeli tarafında Şimalî Dobruca, yâni Kilya, Tolçi, Isakçı, Sünne, Mahmudiye, Maçin, Babadağ, Hırsova, Köstence, Mecidiye kasabaları ile Tuna deltasındaki adalar Rusya’ya terk edilecekti. Bu araziler mukabilinde Rusya, istediği tazmînâtın bir milyar yüz milyon rublesinden vazgeçecek, böylece borç mikdârı 310 milyon rubleye indirilmiş olacaktı. Bu andlaşmaya göre, kat’î barış andlaşmasının imzalanmasından itibaren üç ay zarfında, Ruslar işgal ettikleri Osmanlı topraklarını tahliye edeceklerdi. Bu andlaşmayla Rusya, Osmanlı Devleti üzerinde, Balkanlarda ve Anadolu’da maddî ve manevî olarak müthiş bir nüfuz sahibi oluyordu. Bu durum Batı Avrupa devletlerini telâşa düşürdü. Zîrâ kurulacak Bulgaristan’devleti’nin, Adalar (Ege) denizine dayanması, Rusların sıcak denizlere inmesi demekti. Bu durum, Bosna-Hersek’e göz diken Avusturya ile Hind yolunun tehlikeye girdiğini gören İngiltere’yi telâşa düşürdü. Böylece bu iki devletin teşebbüsleri ile 1856 Paris muahedesine imza atan devletleri Almanya hükümeti Ayastefanos andlaşması yerine Berlin’de kat’î bir andlaşma için davet etti. Durumu ayrıca Bâb-ı âlî’ye bildirdi. Berlin andlaşmasının hazırlıkları esnasında fırsattan istifâde eden İngiltere, Osmanlılara yardım edeceğini vâd ederek, Kıbrıs’ın idâresinin kendilerine bırakılmasını istedi. İngiltere, Kıbrıs’ı, Ruslara karşı bir hareket üssü olarak kullanacağını bahane etmişse de esasen adanın Hindistan, Süveyş ve Doğu Akdeniz ticâret yolu için fevkalâde ehemmiyeti vardı. Hâriciye nâzırı Safvet Paşa, bâzı itirazlarda bulununca, İngiltere sefiri, sulhte yardımcı olmak şöyle dursun, Kıbrıs’ı almak için icâbında asker çıkaracakları tehdîdinde bulundu. Neticede Kıbrıs’ın idaresi İngilizlere bırakıldı (4 Haziran 1878). Osmanlı hükümeti adına hâriciye nâzırı Safvet Paşa ve İngiltere hükümeti adına da İstanbul elçisi tarafından imzalanan iki maddelik andlaşmanın hükümleri şöyle idi: Rusya; Batum, Ardahan, Kars şehirlerini iade etmedikçe ve Anadolu’nun diğer taraflarına da tecâvüz ettiği takdirde İngiltere, Osmanlılara silâh kuvvetiyle yardım edecek, buna mukabil, Osmanlı hükümeti Kıbrıs adasını geçici olarak İngiltere’ye bırakacak ve şark vilâyetlerinde ıslâhat yapmağı taahhüd edecekti. İkinci madde, andlaşmanın tasdikine âitdi. 1 Temmuz 1878’de bu andlaşmaya bir zeyl ilâve edildi. Buna göre, ada gelirinin idare masrafları çıktıktan sonra artan kısmı her sene Bâb-ı âlî’ye gönderilecekti. Devlet, adadaki mîrî emlâke, hânedâna âid araziye ve vakıflara sâhib olmak hakkını muhafaza edecek ve Rusya; Kars, Ardahan ve Batum’u iade ettiği takdirde İngiltere Kıbrıs’ı tahliye edecekti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, oldu-bittiye getirilen bu andlaşmayı tasdîk etmek istemiyordu. Neticede hükümranlık haklarına halel gelmiyeceği konusunda İngilizlerden bir belge almak suretiyle, andlaşmayı tasdîk etti. Nihayet konferans, 13 Haziran 1878 günü Berlin’de Alman şansölyesi Bismark’ın başkanlığında toplandı. Bu konferansa; Almanya, İngiltere, Avusturya Fransa, Rusya ve İtalya ile birlikte Osmanlı Devleti murahhas hey’etleri katıldı. 13 Haziran - 13 Temmuz 1878 günleri arasında otuz bir gün süren Berlin konferansında Osmanlı hey’etinde hâriciye, nâzırı Karadotri Paşa, mareşal Mehmed Ali Paşa, Berlin büyükelçisi Sâdullah Bey bulunuyordu. Başta oturum başkanı Bismark olmak üzere, diğer Avrupa devletlerinin temsilcileri, Osmanlı Devleti’ne ve murahhas hey’etine karşı küçük düşürücü söz ve hareketlerden çekinmiyorlar, içlerinde gizli olan İslâm ve Türk düşmanlığını açıkça ortaya koyuyorlardı. Ayrıca Kıbrıs andlaşmasında, Osmanlıya yardım edeceğine söz veren İngiltere, sözünde durmuyordu. Berlin konferansında, Ayastefanos andlaşmasının maddeleri yeniden gözden geçirildi. Çetin müzâkerelerden sonra, altmış dört madde hâlinde Berlin Andlaşması tanzim edildi. Bu andlaşmanın esasları hülâsa olarak şöyleydi: 1- Evvelce Ayastefanos andlaşmasıyla teşkil edilmiş olan büyük Bulgaristan küçültüldü. Bulgaristan’a verilmiş olan Makedonya, Osmanlı Devleti’ne iade edildi. Bulgaristan’ın Adalar denizine kadar inmesiyle, Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de birbiriyle karadan bağlantısı bulunmayan üç parçaya bölünmek gibi anormal durumu düzeltildi. Aynı zamanda Bulgaristan ikiye bölündü. Balkanların kuzeyinde kalan asıl Bulgaristan, Osmanlı Devleti’ne tâbi ve vergi verir bir prenslik hâline getirildi. Balkanların güneyinde kalan kısmı ise Rumeli-i şarkî vilâyeti adıyla bir vilâyet oldu. Bu vilâyetin vâlisi hıristiyan olacak ve idare şekli de milletlerarası bir komisyon tarafından düzenlenecekti. 2- Bosna-Hersek, Osmanlı hâkimiyetinde kalmakla beraber, müddeti belirtilmeksizin gûyâ muvakkaten (geçici olarak) Avusturya-Macaristan işgaline terk edilecekti. 3- Romanya, Sırbistan ve Karadağ’ın istiklâlleri (bağımsızlıkları) tasdik edildi. Nis havalisi Sırbistan’a verildi. Karadağ’ın arazisi Ayastefanos andlaşmasıyla tesbit edilen bölgenin üçte birine indirildi. Yalnız Artivari (Bar) kasabası Karadağ’a verildi. 4- Rusya, Kırım harbi sonunda terk ettiği Tuna ağızlarını ve Besarabya’yı Romanya’dan aldı. Rusya; Ayastefanos andlaşmasıyla aldığı Batum, Kars ve Ardahan’ı elinde tuttuysa da, Doğubâyezîd’i Osmanlı Devleti’ne iade etti. Batum serbest liman olarak kalıp, tahkimatının yıkılmasına karar verildi. Hiçbir münâsebeti olmadığı hâlde Van’ın doğusundaki Kotur kazâmız İran’a terk edildi. 5- Doğu Anadolu’da Ermenilerin meskûn olduğu vilâyetlerde, ıslâhat yapılmasını Osmanlı Devleti vâdetti ve Girit imtiyazı hakkında da değişiklik yapmayı taahhüd etti. 6- Yunanistan hududunda, Yunanistan lehine düzeltme yapılması kararlaştırıldı. Fakat bu husus konferans sırasında yapılmadığı için, 2 Temmuz 1881’de ele alındı. İki devlet arasındaki görüşmeler sonunda on sekiz maddelik bir andlaşma imzalandı. Bu andlaşmaya göre Taselya kıt’ası ile Epir’in Narda kazası Yunanistan’a terk edildi. Bu andlaşmayla, Rusya’nın sıcak denizlere inmesi mânâsına gelen Büyük Bulgaristan, Tuna ile Balkan dağları arasına sıkıştırıldı. Bu sayede İngiltere, muhtemel bir çıkar çatışmasını kendisinden uzak tutmak gibi önemli bir başarı elde ederek, Rusya’nın Doğu Akdeniz’e inmesini önlemiş oldu. Ayastefanos andlaşmasına göre Osmanlı Devleti’nin biraz daha lehine olan Berlin andlaşması, Doksan üç harbi adıyla meşhur olan Osmanlı-Rus harbi başlamadan önce İstanbul’da toplanan elçiler konferansının tekliflerinden çok daha ağırdı. Eğer sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın isteğine uyularak, harbe girilmemiş olsaydı, bu facialarla dolu harb vuku bulmaz ve Osmanlı ülkesi bu şekilde taksime uğramazdı. Fakat o sırada yeni toplanmış olan Meclis-i meb’ûsânın çeşitli bölgelerden gelen, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını ve yıkılmasını isteyen gayr-i müslim veya müslüman olup da bölücü fikirler taşıyan üyelerin ve Midhat Paşa ve çevresinin teşvikiyle girilen Doksanüç harbinin sonundaki Berlin andlaşmasına göre, Osmanlı Devleti 212 bin kilometrekare arazisini kaybetti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han hatıratında; “Doksanüç harbini Midhat Paşa hazırlamış ve millet meclisi harbin cereyanına şâhid ve nâzır olmuşken harbin felâket ve şeameti bana yüklenmek istenmiştir. Açık alınla iddia ve vesîkalarla isbât ederim ki, Ayastefanos muâhedenâmesini millet meclisi imzaladı. Ben ise Berlin konfresinin kararlarını ortaya koydum. Ben harbin, milletim için âfet olduğunu, cülûsumdan tahtı terk ettiğim güne kadar dikkatten uzak tutmadım” demek suretiyle harbin mes’ûllerini ortaya koymuş, neticedeki andlaşmalarla uyguladığı siyâsî faaliyetleri özetlemiştir. Berlin andlaşması, Osmanlı Devleti için yıkım olmakla birlikte, Türkleri Avrupa’dan tamamen tasfiye etmiyordu. Bilâkis Osmanlıların Balkanlardaki hayâtını 1913’e kadar 35 yıl uzattı. Üstelik andlaşmanın Rusya’ya sağladığı fayda, savaşta göze aldığı fedâkârlıkları karşılamıyordu. Asıl faydalananlar ise Balkan devletçikleri idi. Bu andlaşmada toprak değişiklikleri hâricinde en mühim maddeler, Doğu Anadolu’da Ermenilerin az çok önemli bir azınlık teşkil ettikleri vilâyetlerde bu kavim lehine ıslâhat yapmayı, aynı ıslâhatın Makedonya vilâyetlerinde de uygulamanın kabul edilmesiydi. Her iki madde de sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından büyük devletler arasındaki rekabetten faydalanılarak yıllarca uyutuldu ve asla tatbik edilmedi. Ayrıca bu andlaşmayla, Osmanlı Devleti’nin ödemesi gereken savaş tazmînâtı 802 milyon Frank’a indirildi. Berlin andlaşması, Osmanlı Devleti’nin 1699 Karlofça andlaşmasından sonra Avrupa’da tasfiyesini hazırlayan ikinci büyük dönüm noktası oldu. Bu tasfiye 1913 Bükreş andlaşmasıyla tamamlandı. KAT’İYYEN RIZÂM YOKDUR Rus murahhası İgnatiyef, Ayastefanos görüşmelerinde, altı zırhlıdan meydana gelen Osmanlı donanmasının Ruslara teslimini, İstanbul’a Rus askerlerinin girmesine müsâde edilmesini isteyecek kadar ileri gidip, şımarık ve küstah isteklerde bulundu. Bâb-ı âlî hükümeti bu çok ağır maddeyi kabul etmemek için çok uğraştı ise de sonunda kabule karar verdi. Fakat sultan İkinci Abdülhamîd Han bu fecî karârı şiddetle reddetti. Bu hususda Başvekil Ahmed Vefik Paşa’ya ve diğer vükelâya (bakanlara) 27 Şubat 1878 tarihli şu hatt-ı hümâyûnu gönderdi: “Başvekil Paşa’ya, Safvet Paşa ve diğer vükelâya kasemle (yeminle) beyân ederim ki, donanma-yı hümâyûnumun elden çıkarılmasına kat’iyyen re’yim ve rızâm yoktur. Her türlü fedâkârlığı yapar, fakat bu donanma mes’elesini esâsından reddederim ve esbâb-ı mücibesini dahi beyâna muktedirim, icâbı hâlinde donanmayı kaybetmemek için canımı fedaya hazırım,” Ahmed Vefik Paşa, Ayastefanos’a kadar giderek, hatt-ı hümâyûnu Grandük Nikola’ya gösterdi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın şiddetli tepkisi karşısında Rusya bu isteğinden vazgeçti. 1) Abdülhamîd’in Hâtıra Defteri; sh. 19 2) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 315 3) Mir’ât-ı Hakikat; cild-3, sh. 186 4) Öncesiyle ve Sonrasıyla Doksanüç Harbi; sh. 127 5) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 160 6) Es-Sultan Abdülhamîd es-Sânî Hayâtühû ve Ehdâsü ahdihî; sh. 138 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-13, sh. 104 8) Türk Siyâsî Târihi; sh. 295 9) Türk İnkılâbı Târihi; cild-1, kısım 1, sh. 1 10) Siyâsî Târih (R. Uçarol); sh. 260 11) Abdülhamîd-i Sânî ve Devri Saltanatı (Osman Nûrî, İstanbul-1327); sh. 352 12) Osmanlı Târihi (E. Z. Karal); cild-8, sh. 78 BEŞİR AĞA Osmanlı darüsseâde ağası, İstanbul vâlilerinden. 1652’de doğdu. 1746’da İstanbul’da vefât etti. Kabri, Eyyûb Sultan türbesindedir. Yapraksız Ali Ağa’nın yanında sarayda yetişti. 1707 senesinde saray hazinedarı oldu. Üçüncü Ahmed’in şehzâdeliği sırasında musahibi idi. Sonraları darüsseâde ağası Süleymân Ağa ile beraber 1713’de Kıbrıs’a nefyedildi (sürüldü). Kıbrıs’dan Mısır’a ve oradan da Hicaz’a gönderilerek şeyhülharemeyn vazifesi verildi. Bu vazifesi sırasında Mekke-i mükerremede bulunan ve evliyânın büyüklerinden olan Ahmed-i Yekdest hazretlerinden feyz alıp tasavvufda yükseldi. 1717 senesinde İstanbul’a çağrılarak darüsseâde ağalığına tâyin edildi. Bundan sonra sultan üçüncü Ahmed Han’ın pâdişâhlığının son ve sultan birinci Mahmûd Han’ın pâdişâhlığının ilk devirlerinde olmak üzere ölümüne kadar tam otuz sene darüsseâde ağalığı yaptı. Bu vazifesi sırasında çok hizmet eden Beşir Ağa, Bâb-ı âlî civarında câmi, medrese, tekke, çeşme ve kütüphâne; Eyyûb’da bir medrese, kütüphâne ve çeşme yaptırmıştır. Fâtih, Beşiktaş, Kocamustafapaşa, Fındıklı, Üsküdar ve Sarıyer’de çeşmeler, Medîne-i münevverede de pek çok hayrat yaptırmıştır. Yaptırdığı Bâb-ı âlî yakınındaki câmi yanındaki kütübhânede 1368, Eyyûb’deki kütübhânesinde ise 219 cild kitab vardır. Bu kitaplar bugün adına ayrılan bir bölümde muhafaza edilmektedir. Ayrıca ilk matbaanın kurulmasında mühim rolü vardır. İbrâhim Müteferrika, İstanbul’da ilk matbaayı açtığı gibi, ilk kâğıt fabrikasının da Yalova’da açılmasına gayret etti. Bu fabrika için en uygun yer Beşir Ağa’nın çiftliği idi. Çiftliğini bu iş için seve seve vakfeden Beşir Ağa, fabrikanın kurulmasından çok kısa bir zaman sonra 1746 yılında vefât etti. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri şöyle anlatmıştır: “Muhammed Kumul Efendi vefâtından önce, hastalığı sırasında bana; “Şu bir kaç cild kitabı, darüsseâde ağası Beşir Ağa’ya götür. Bizim duâ ettiğimizi söyle. Bunlar Medîne-i münevvereye gönderilecek. Bunların konulacağı yeri onlar bilirler. Gönderip bizi duâdan unutmasınlar” şeklinde vasiyette bulundu. Bir kaç gün sonra vefât etti. Vasiyetleri üzerine o kitapları alıp, vâlilerin toplantı günü olan Çarşamba günü huzurlarına vardım. Kalkıp kucaklaşarak, yanlarına oturmamı söyledi. Hâl hatır sorduktan sonra, İstanbul’da bulunup, ziyaretlerine fazla gidemediğim için üzüldüğünü söyledi. Merhum Muhammed Kumul Efendi’nin selâmını söyleyip kitapları arzettiğimde, büyük bir üzüntü ve ağlama ile kitapların yerine gönderilmesi için emir verdi. Mecliste bulunanlara beni tanıtıp; “Âhiret kardeşimizdir” dedi. Vedâ edip kalktığımda, hizmetçilerine şöyle emretti: “Bize gelenler dünyevî bir iş için gelirler. Bu zâtı iyi tanıyın. Geldiği zaman misafir var diye bekletmeyin. Zîrâ bunlar bizi Allah rızâsı için ziyarete gelirler. “Koynuma bir kese koydu. Sonra içinde yüz altın olduğunu gördüm.” Osmanlı târihinde dârüsseâde ağası olan iki Beşir Ağa daha vardır. Bunlardan birisine Küçük Beşir Ağa denilmiştir. Diğeri sultan üçüncü Mustafa Han zamanında dârüsseâde ağası olan Beşir Ağa’dır. HAMDOLSUN DÜŞMEDİNİZ! Hacı Beşir Ağa, zamanının büyük evliyâsı ve meşhur âlimi Mehmed Emin Tokâdî hazretleri ile yakın dost ve âhiret kardeşi idi. Mehmed Emin Tokâdi hazretleri ikinci defa Mekke’ye gidişinde şöyle anlatmıştır: “Mekke’ye giderken Medine’ye uğradık. Hocam Ahmed-i Yekdest hazretlerinin vasiyetine uyarak Medine’de ikâmet eden Şeyh Abdürrahîm Buhârî hazretlerinin yanına gittim. Görüşüp konuştuktan sonra beni Resûlullah’ın sallallahü aleyhi ve sellem Kabr-i şerifini ziyarete götürdü. Ziyaret sırasında koynundan bir kâğıt çıkarıp okuduktan sonra, bana vererek tebrik etti. O sırada yanımızda bulunan bir zât da beni tebrik etti. Bana verdiği bu icazet sebebiyle kucaklayıp öptü. Ertesi gün tekrar Resûlullah’ın sallallahü aleyhi ve sellem kabr-i şerifini ziyarete gittim. Bu sırada kendimden geçip, yere çöktüm. Bir süre böyle kaldıktan sonra gözlerimi açtığımda, yanımda duran birini gördüm. Bana selâm verip; “Ağa sizi bekliyor, buyurun!” dedi. “Ağa kimdir?” dedim. “‘Şeyh-ül-harem, ağa hazretleridir” dedi. Yanına gittiğimde bir gün önceki ziyaretimizde yanıma gelip beni tebrik eden zât olduğunu gördüm. Bana; “Siz ziyaret sırasında kendinizden geçince, bu hizmetçiyi gönderip;” Yanında bekle, eğer düşecek olursa yavaşça tut ve yere oturt” dedim. Hamdolsun düşmediniz” dedi. Onunla oturup sohbet ettikten sonra, bu zâtın hocam Ahmed-i Yekdest hazretlerinin talebelerinden (Hacı Beşir Ağa) olduğunu öğrendim. Beraberce tekrar Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellemin kabr-i şerifini ziyaret ettik. Ziyaretten sonra birbirimizi unutmamak üzere âhiret kardeşi olduk. “Mehmed Emin Tokâdî hazretlerinin tanışıp âhiret kardeşi olduğu bu zât, o zaman şeyh-ül-harem vazifesi ile orada bulunan dârüsseâde ağası Beşir Ağa idi.” 1) Âlimler ve San’atkârlar; sh. 289 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı)cild-4, kısım-1, sh. 332 3) Mir’üt-tevârîh; 1147 olayları 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-17, sh. 67 BEYLERBEYİ (Bkz. Eyâlet) BEYLERBEYİ SARAYI İstanbul’da Boğaziçi’nde, Beylerbeyi köyünün güneyinde, deniz kıyısında, Avrupa üslûbunda, yekpare, derli toplu ve tamamen mermerden yapılmış son Osmanlı devrinin meşhur saraylarından biri. Büyük Osmanlı sarayları, daha çok Boğaz’ın Avrupa (Rumeli) tarafındadır. Ancak Asya (Anadolu) kıyısında da pâdişâhların has bahçeleri ve sarayları vardı. Bunların en meşhuru Beylerbeyi Sarayı’dır. Beylerbeyi’nde vaktiyle pâdişâhların İstavroz Bahçesi dedikleri bir has bahçesi vardı. Pâdişâhlar yaz aylarında bâzan buraya gelip dinlenirlerdi. Has bahçesinin bir de kasrı (köşkü) vardı. Sultan dördüncü Murâd Han bu İstavroz Kasrı’nda doğdu. Bugünkü Beylerbeyi Sarayı târihe, sultan dördüncü Murâd’ın doğum yeri olarak geçmiştir. Sultan üçüncü Murâd’ın Beylerbeyilerinden Mehmed Paşa, sarayını burada yaptırdığı için, on altıncı asır sonlarından îtibâren Beylerbeyi denmiştir. 1734 târihinde, sultan birinci Mahmûd Han, İstavroz Kasrı’nın yerine Ferahfeza Kasrını yaptırdı. Az kuzeyinde de annesi için Şevk Abâd kasrını inşâ ettirdi. Zamanla bu iki kasr harâb oldu. Daha sonra, sultan İkinci Mahmûd Han İstavroz Sahil Sarayı’nı yaptırdı. Halk bu saraya Beylerbeyi Sarayı demeye başladı ve böylece anıldı. Sultan İkinci Mahmûd ve oğlu sultan birinci Abdülmecîd hanlar, bu sarayda uzun zaman ikâmet ettiler. Sultan İkinci Mahmûd’un yaptırdığı saray, 1826’dan 1832’ye kadar altı yılda tamamlanmıştı. Buna Eski Beylerbeyi Sarayı denir. Eski saray başlıca; Mâbeyn-i hümâyûn, Zülvecheyn, Harem-i hümâyûn dâirelerini, Serdar Kasrı’nı, Şevk-Âbâd Kasrı’nı, Sarı Köşkü, Yalı Kasrı’nı, İstablı hümâyûnu ve daha bir çok ilâveyi ihtiva ediyordu. Yerler, Lübnan’ın sedir çamından yapılmış fevkalâde değerli parke ile döşeli idi. Sarayı gezen Miss Pardoe’nin tabiriyle; “Dünyânın en muhteşem altı adet endam aynası” bu sarayda idi ve çar birinci Nikola tarafından sultan İkinci Mahmûd Han’a hediye edilmişti. Kuğular golü denen ve içinde kuğuların yüzdüğü havuzu da çok meşhurdu. Sultan Abdülmecîd Han 1833 târihinde bu sarayda merasimle hatm-i şerif okumuştur. 1851 (H. 1268) târihinde sultan Abdülmecîd Han içinde otururken bir yangın çıktı. O zaman Pâdişâh, Vâlide Sultân ve harem halkı Çırağan Sarayı’na nakledildiler. Eski Beylerbeyi Sarayı’nda geçen hâdiselerden birisi de; Amerikalı Prof. Mr. Smith’in arkadaşlarıyla beraber sultan Abdülmecîd’in önünde Amerika’dan getirilen telgraf makinasıyla ilk tecrübe yapılmasıdır. Pâdişâh bu tecrübeden çok memnun olmuş; “Maşallah, maşallah!” diye karşılamıştır. Bu husustaki vesîka, Başbakanlık arşivi dâhiliye kısmı 227 numaralı sandıkta 7919 numarada kayıtlıdır. 1851 târihinde yanan eski Beylerbeyi Sarayı’nın kalıntıları sultan Abdülazîz Han tarafından yıktırılarak yerine hassa mîmârı Serkis Balyan’a baştan başa mermerden bugünkü Beylerbeyi Sarayı yaptırıldı. Sarayın inşâsı 1861 târihinden 1865 târihine kadar dört yıl sürdü ve yapımında büyük ölçüde eski sarayın enkaz ve eşyasından istifâde edildi. 1865 (H. 1281) tarihli Takvîm-i Vekâyî gazetesine göre, 1281 yılı Zilkâde’sinin yirmi beşinde Cuma günü, sultan Abdülazîz Han beylerbeyi Câmii’nde Cuma namazını kıldıktan sonra Beylerbeyi Sarayı’na gelerek merasimle açılışını yapmıştır. Sultan Abdülazîz Han Beylerbeyi Sarayı bahçesine küçük bir hayvanat bahçesi yaptırmıştır. Meşhur erkek aslanının da bu bahçede ferah bir kafesi vardı. Sultan şahsına alıştırdığı bu aslanı çok sever, Beylerbeyi sarayında iken dâima yanında bulundururdu. Kabul edeceği şahısları bu aslanla beraber kabul ederdi. Pâdişâhın ve aslanın heybetinden ziyaretçiler çok korkarlardı. Sarayın inşâasının bittiği hakkında şâir Lütfî şu târih manzumesini yazmıştır. Eyledi ihya bu nevsâhilsarâyı bînesil, Hazret-i Abdülazîz Hanın ulüvv-i himmeti. Lütfî tebrik eyledim târîh-i cevherdâr ile, Rabb-ı izzet sa’d kılsun bu saray-ı şevketi. -1281Beylerbeyi Sarayı, Boğaziçi’nin bembeyaz bir incisi olup, deniz tarafı boydan boya parmaklıklarla çevrilmiştir. Saray, bodrum ve iki kattan ibarettir. İlk kat mermerden, ikinci kat, Bakırköyden çıkarılan küfeki taşından yapılmıştır. Sarayın, altı büyük salonu ve hemen hepsi bu salonlardan birine açılan 24 odası vardır. Odaları ve salonları Osmanlı mîmârî tarzında ve her yerde san’at inceliklerini belirtecek şekildedir. Saltanat kapısından selâmlığa girilir. Tavan ve duvarlar çok ince nakışlarla süslüdür. Üst kattaki hamamı ile alt kattaki havuzu meşhurdur. Alt kat sofası denen giriş salonu kırmızı beyaz takımlarla döşelidir. Giriş salonuna bekleme salonu açılır. Pembe döşenmiştir. Ortadaki ceviz masa üzerindeki saat, 19 Aralık 1866’da durmuş ve bir daha kurulmamıştır. Saraydaki saatler termometreli ve barometrelidir. Giriş salonundan havuzlu salona geçilir. Bu salonun on altı mermer sütunu vardır. Ortadaki kristal avize Türkiye’deki en büyük avize olduğu gibi buradaki halı da paha biçilmeyen en kıymetli Hereke halısıdır. Salona ikisi deniz, ikisi bahçe tarafından olmak üzere dört oda açılır. Deniz tarafındakilerden birisine amiral odası denilmekte olup, bütün eşyalar denizcilikle ilgilidir. İskemle ve koltuk kenarları bile gemi halatlarını andırır. Havuzlu salona sadrâzam odası açılır. Sadrâzamlar pâdişâh huzuruna girmeden önce duvarları oyma tahtadan olan bu odada dinlenirlerdi. Sarayın selâmlık dâiresinde on iki numaralı yemek salonunda, üzerlerinde sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın kûfî hat ile adı yazılmış, geyik derisi kaplanmış ve sedef kakmalı iskemleler ve oda takımları vardır. Sultan ikinci Abdülhamîd Han, sarayın 28 numaralı odasını kütüphâne ve okuma odası olarak kullanmıştır. Sol koridorda sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın yatak odası vardır. Tahttan indirildikten sonra Yıldız Sarayı’ndan alınarak Selanik’te Alâtini Köşküne götürülen sultan Abdülhamîd, Balkan faciasının çıkması üzerine İstanbul’a getirilerek Beylerbeyi Sarayına yerleştirilmiştir. 5 yıl 3 ay 9 gün bu sarayda ömrünü geçirdikten sonra bu yatak odasında vefât etmiştir. Sultan İkinci Abdülhamîd Han Beylerbeyi’ne nakledilince bu basit dâireyi tercih etmiştir. Odanın dört penceresinden üçü boğaza açılmaktadır. Tavan ve duvarlar pembe ve yaldızlı nakışlarla süslüdür. Odayı 12 kollu mâvi-beyaz renkli kristalden bir âvîze aydınlatır. Altın yaldızlı kornişlere, Hereke kumaşından bez üzerine toz pembe çiçekli perdeler asılmıştır. Sarayın bir çok dâirelerinde meşhur bâzı ressamların yağlı boya tablolarıyla hat ustalarının göz ve gönülleri ferahlatan hat yazıları vardır. Sultan Abdülazîz Han tarafından yaptırılan Beylerbeyi Sarayı’nın havagazıyla aydınlatılması için Nakkaş caddesinde bir gazhâne kurulmuştu. Fakat sonradan kaldırılmıştır. 1) Üsküdar Târihi (İ. H. Konyalı, İstanbul-1977); cild-2, sh. 161 2) Boğaziçi’nin Beyaz İncisi Beylerbeyi Sarayı (Yılmaz Öztuna; Hayat Târih Mecmuası Özel ilâve) 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 221 4) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 287 BEYTÜLMÂL (Bkz. Hazîne-i Hümâyûn) BEYZÂDE MUSTAFA AHISKALI Osmanlılar zamanında İstanbul’da yetişen âlimlerden. İsmi, Mustafa’dır. Künyesi Ebü’lİşrak olup, seyyiddir. Babası, Artvin’in kazalarından Şavşat’ta sancakbeyliği hizmetinde bulunduğu sırada, Mustafa Efendi Ahıska’da doğdu. Doğum târihi belli değildir. Beyzade Mustafa Efendi, ilk tahsilini Erzincanlı Şeyh Ömer Efendi’de yaparak icazet aldı ve tahsîline devam etmek üzere İstanbul’a gitti. Tahsîline Sahn-ı semân medreselerinde devam etti. Tahsilini tamamladıktan sonra oturduğu semtte bulunan medresede müderrisliğe başladı. Daha sonra Fâtih Câmii Medresesi’ne müderris tâyin edildi. On sekiz senelik hocalık hayâtından sonra üç sene de, tasavvuf yolunda ilerlemek için, Nakşibendî yolunun büyüklerinden Hâfız Muhammed Efendi’nin sohbetlerine devam ederek kemâle ulaştı. Hâfız Muhammed Efendi’nin emri üzerine, Sultan Dördüncü Mustafa Han’ın çıktığı bir sefere katılarak, büyük yararlıklar gösterdi. Sefer dönüşünde Murâd Molla’nın Fâtih’de yaptırdığı Nakşibendî tekkesine 1771 senesinde şeyh tâyin edildi. 1785 senesine kadar burada ilim taliplerine, hak âşıklarına ders vererek doğru yolu gösterdi. Beyzade Mustafa Efendi, 1781 ve 1785 yıllarında olmak üzere iki defa hacca gitti. Son haccında Cidde yakınlarında yakalandığı hastalıktan kurtulamayarak vefât etti. Yerine Şeyh Abdülhalîm Efendi’yi vekil bırakmıştı. Talebelerinden beşi meşhur olup, bunlar; Abdülhalîm Efendi, Yanyalı Yûsuf Efendi, Ahıskalı Han Mahmûd Efendi (Kâdızâde), Geredeli Halil Efendi ve Bolulu Mustafa Efendi’dir. Beyzade Mustafa Efendi’nin talebesi sayılamayacak kadar çoktu. Son derece halîm, selîm, âlim ve arif bir zât idi. Zamanın, tefsir, hadîs, fıkıh ilimlerinde ve edebiyatta derin âlim idi. Arabî, Fârisî ve Türkçe’yi çok iyi kullanmış ve bu dillerde bir çok şiir ve eser yazmıştır. Bu üç dille yazdığı manzumeler ve mektubların yanında, Mevlüd-ünNebî, Menâsık-ül-Hac risaleleri de vardır. Arabî manzum nasîhatnâme, Silsile-i Aliyye-i Nakşibendiyyeyi medh eden bir manzume, Kaside-i Dürriyye mukaddimesi ve kasîdesi belli başlı eserleridir. Yazdığı bir çok şiiri bir cild hâlinde 1848 senesinde İstanbul’da Matbaa-i âmire’de basılmıştır. Burada bâzı icazetnamelerin yanında Yûsufzâde’ye verdiği icazetname de yer almaktadır. GÜZEL AHLAKLI OLMAK! Beyzade Mustafa Efendi’nin, Geyve müftîsine yazdığı nasihat dolu mektubu şöyledir: “Mektubuma besmele ile başlıyorum. Allahü teâlâya hamd, Resulüne salâtü selâm eylerim. Bol bol istiğfar etmenizi tavsiye ederim. Beş vakit namazdan ve ders okuttuktan sonra ve seher vakitlerinde bizim için de duâ ediniz. Dâima takva üzere olunuz. Her nerede olursanız Allahü teâlânın dînine uygun yaşayın. Malûmunuzdur ki, takvanın üç mertebesi vardır. A’lâ, evsat ve ednâ, yâni en yüksek, orta ve aşağı mertebedir. Akıl sahibi ednâ mertebede olmak istemez. En azından orta mertebede bulunmaya çalışır. Hattâ, a’lâ mertebesine ulaşmayı gaye edinir ve ulaşır. Zâten kıymetli ve lezzetli olanı da bu mertebedir. Bu mertebeye ulaşmak da, ancak kalbi kötü huy ve işlerden tamamen arındırıp sıyırmak, ilim, irfan ve güzel ahlâklı olmak, dâima Allahü teâlânın rızâsını gözetmekle elde edilebilir. Bu kıymetli işleri yapabilmek ise kalbden Allahü teâlânın zikri, muhabbeti ve rızâsı dışındaki şeyleri çıkarmakla müyesser olabilir. Bunun için de Allahü teâlâyı zikre ihlâs ile devam etmek, gece-gündüz her hâlde O’nun zikri ile meşgul olmak lâzımdır. Bunun usûlünü size öğretmiştik. Ayrıca, zahir ve bâtında Resûlullah efendimize sallallahü aleyhi ve sellem ve Eshâb-ı kirâmına ve selef-i sâlihine uymak, yâni Ehl-i sünnet vel-cemâat yoluna; îtikâd, ibâdet, ahlâk ve her hususta sarılmak lâzımdır. Bu nasihatim, muteber kitablardaki nasihatlerin özü ve hülâsasıdır. Tarîkat-ı Muhammediyye kitabında ve İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin eserlerinde uzun yazılı olup, hakikî tasavvuf ehlinin, Allah adamlarının mübarek eser ve risalelerinde de ifâde ve beyân buyrulmuştur. Cenâb-ı Hak bereketini bizlere ihsân eylesin. Nurları ile kalbimizi münevver eylesin. Bu nasihatim ile sizleri, ahbabımı ve sâir müslümanları nasîblendirip, faydalandırsın. Habîb-i ekremi hürmetine bu duâmı kabul buyursun. Âmîni Gönderdiğiniz hediyeleri aldım. Lutfeylemişsiniz. Muhabbetimizin artmasına vesile oldu. Hadîs-i şerîfde; “Hediyeleşiniz, sevişiniz” buyruldu. Vesselam...” 1) Âsâr-ı Şeyh Seyyid Mustafa (İstanbul-Târihsiz) 2) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 63 BEZM-I ÂLEM VÂLİDE SULTAN İkinci Mahmûd Han’ın hanımı ve sultan Abdülmecîd Han’ın annesi. Oğlunun 1839’da 17 yaşında tahta çıkmasıyla Vâlide Sultan ünvânını aldı. 1853 (H. 1270) senesinde İstanbul’da vefât etti. Dîvân yolu’nda ikinci Mahmûd Han türbesine defnedildi. Bezm-i âlem Vâlide Sultan, oğlunun saltanatının ilk on üç senesinde pek çok hayır eserleri yaptırdı. Oğlu Abdülmecîd Han’ı çok sever, ona yardımcı olmak için gayret gösterirdi. Mühründe şu kıt’a yazılıydı: Muhabbetten Muhammed oldu hâsıl Muhammedsiz muhabbetten ne hâsıl Zuhûrunda Bezm-i âlem oldu vâsıl Merhametli, ince ruhlu ve hassas bir Osmanlı anası idi. Fakirleri besleyip kimsesizleri himaye ederdi. İstanbul’da şefkati, merhameti ve sürekli yardımlarıyla tanınıp çok sevildi. Ayrıca târihe mâlolan ve senelerce hizmet veren pek çok hayır müessesesi yaptırdı. Yaptırdığı câmilerin en büyüğü sahil boyunda, Dolmabahçe Sarayı karşısındaki Vâlide Câmii şerifidir. Bugün İstanbul Kız Lisesi’nin bulunduğu yerde, sultan Mahmûd Han türbesinin arkasında bir mekteb yaptırmıştır. Ayrıca Rami ve Maltepe yolunun tam ortasında bulunan çeşme de onun eseridir. Hayır eli çok uzaklara kadar ulaşan Vâlide Sultan, Abdullah-ı Dehlevî’nin talebelerinden Muhammed Cân Mekkî için Mekke’de bir dergâh yaptırmıştır. Valide Sultan’ın şahsî servetini vakfederek yaptırdığı Gurebâ hastanesi, 1843 senesinde câmi ve çeşmesi ile birlikte hizmete açıldı. Osmanlılar zamanında açılan bütün sağlık kurumlarının adları, şifâhâne, dârüşşifâ veya bîmârhâne şeklinde olurdu. Hastane tâbiri ilk defa bu bina için kullanıldı. Kuruluşundan iki yıl sonra hazırlanan bir vakıfname ile de Bezm-i âlem Gurebâ-i müslimîn hastanesi adı ile; garip, elden ayaktan düşmüş, fakir ve kimsesiz müslümanlara tahsis edildi. Hastanede her türlü muayene ve tedâvî ücretsiz olarak yapılırdı. Çünkü Bezm-i âlem Vâlide Sultan, hastaneyi ve vakfı kurarken ücretsiz muayene ve tedâvî edilmeyi şart koşmuştu. Hastanenin o günkü şartlara ve dînî inançlara uygun olarak hazırlanan talimatnamesi çok mükemmel kabul edilmektedir. İdarî ve diğer konularda karşılaşılabilecek bütün hususlar, hattâ hasta kabul ve tedâvî şartları bile, en ince noktalarına kadar belirtilmiştir. Hastanede hekim, cerrah, eczâcı ve diğer işleri yürütecek personel maaşlı olarak bulunuyordu. Çalışma gece-gündüz olup, evli olan hekimler haftada üç gün evlerine gidebiliyorlardı. İlk kuruluşunda hastanede 12 koğuş ile 210 yatak vardı. 1894 yılındaki zelzeleden büyük zarar gördüğünden, hastalar geçici olarak Okmeydanı’na taşındı. Tâmîrât bir senede bitirildi. 1914-1915 öğretim yılında Haydar Paşa Tıp Fakültesi’nde okuyan talebeler için Gurebâ, Haseki ve Cerrahpaşa hastanelerinden istifâde edilmesine karar verilince, hastane öğretim görevine başladı ve uzun zaman Tıp Fakültesi’nin istifâdesinde kaldı. Hastane, 1956 yılında Sağlık bakanlığından tamamen ayrılarak, vakıflar idaresine geçmiştir. Vakfiyesinin hasta ile ilgili kısmında; “Şayet bu bir hastanın iyileşmesi, sıhhate kavuşması için bir limon lâzım ise; limonun bedeli bin altın bile olsa, mutlaka alınacaktır” İbaresini yazan Bezm-i âlem Vâlide Sultan, kurduğu müesseselerin masraflarını karşılaması için de zengin gelir kaynakları vakfetmiştir. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 300 2) İslâm Meşhurları Ansiklopedisi; cild’l, sh. 487 3) İstanbul Câmileri (Tahsin Öz, Ankara 1962); cild-1, sh. 36, 63 4) Pâdişâhların Kadınları ve Kızları; sh. 120 5) Vakıf Yapan Kadınlar (Erdem Yücel, Hayât Târih Mecmuası, sene-1971); cild-1, s. 2, sh. 47 BÎMÂRİSTAN (Bkz. Hastâne) BİRGİVÎ Meşhur Osmanlı âlimi. İsmi, Muhammed bin Ali Birgivî, lakabı Zeynüddîn’dir. 1521 senesinde Balıkesir’de doğdu. Birgi’ye yerleştiği için İmâm-ı Birgivî ismiyle meşhur olup, Türk âlimlerinin baş tacıdır. İmâm-ı Birgivî’nin babası âlim bir zât olup, müderris idi. İmâm-ı Birgivî, önce babasından ilim öğrendi. Babasının derslerinde yetişip, akranlarını geçti. Sonra yüksek ilimleri öğrenmek için İstanbul’a gitti. İstanbul’daki meşhur Semâniyye Medresesi müderrislerinden Ahîzâde Mehmed Efendi’den, sonra da kazasker Abdurrahmân Efendi’den ders aldı. Büyük bir şevk ve gayretle ilim öğrenip, Semâniyye Medresesi’nden me’zun oldu. İcazet imtihanını büyük bir başarı ile vererek, müderrislik rütbesini kazandı ve bir müddet İstanbul medreselerinde müderrislik yaptı. Bu sırada, Bayrâmiyye tarikatı şeyhlerinden Abdurrahmân Karamânî’nin sohbetlerinde bulunarak tasavvufda da yetişti. Bir ara hocalarından Abdurrahmân Efendi’nin vasıtasıyla Edirne’de Kassâm-ı askerî (Mîras taksim eden kâdı naibi) vazifesine tâyin edildi. Bir müddet sonra bu işten de ayrıldı ve köşesine çekilmek istedi. Ancak, tasavvuf hocası olan Abdurrahmân Karamânî’nin ısrarı üzerine ders verip vâz etmeye başladı. İkinci Selîm Han’ın hocası Atâullah Efendi, Birgivî’nin ilimdeki kudretini takdir ederek, onu Birgi’de yaptırdığı medresenin müderrisliğine tâyin etti. Bundan sonra orada talebe yetiştirmek, vâz vermek ve kitap yazmakla ömrünü geçirip, büyük hizmetler yaptı. Haramlardan sakınmanın önemini ve dünyânın fâniliğini çok iyi anladığından, dînin emirlerini tâviz vermeden açıklardı. Zamanın âlimleriyle, yazılı ve sözlü pek çok münazaralara girerdi. Hak bildiğini, ilmî delilleri ile söylemekten hiç çekinmezdi. Hattâ, Birgi’den İstanbul’a gelip sadrâzam Mehmed Paşa’ya nasîhatte bulundu. Hanefî mezhebinde olan İmâm-ı Birgivî, 1573 senesinde Aydın’ın Birgi kasabasında vefât etti. Türbesi aynı kasabada bir tepe üzerindedir. İmâm-ı Birgivî hazretleri, kıymetli eserler yazmış olup, en meşhur eserleri şunlardır: 1- Tarîkat-ı Muhammediyye: Arapça yazılmış kıymetli bir eser olup, Ehl-i sünnet âlimleri arasında büyük bir îtibâr görmüştür. Bir çok âlim tarafından şerhedilmiştir. En meşhur şerhleri; Abdülganî Nablüsî’nin yaptığı Hadîkat-ün-nediyye fî tarîkat-ilMuhammediyye ve Hâdimî’nin yaptığı El-Berîka şerh-ut-tarîka’dır. Bu şerhlerden bâzı kısımlar, İstanbul’da İhlâs Vakfı tarafından bastırılmıştır. Tarîkat-ı Muhammediyye üzerine İdrâk-ül-hakâyık fî tahrici ehâdis-i Tarîka adlı bir eser daha yazılmıştır. Bu eseri 1640 senesinde Mehmed Ağa Câmii imâmı Ali bin Hasan yazmıştır. Tarîkat-ı Muhammediyye’de bulunan hadîs-i şeriflerin tahkiki ve kaynaklarının tesbitiyle ilgilidir. Tarîkat-i Muhammediyye ayrıca Osmanlıcaya da tercüme ve şerh edilmiştir. 2- Vasiyetname: Birgivî Vasiyetnamesi adıyla meşhur olmuştur. Asırlardan beri okunagelmiş, çok kıymetli ve faydalı bireserdir. Konyalı Şeyh Ali Efendi tarafından şerh edilmiştir. Bu şerhe de ayrıca Osmanpazarı müftîsi İsmâil Niyazî Efendi tarafından şerh yazılmıştır. Bilhassa Kâdızâde Ahmed Efendi’nin bu esere yazdığı şerh meşhur olup, bir çok kere basılmıştır. Birgivî’nin bu eseri, Toktamışoğlu tarafından manzum olarak Çağatay Türkçesine de çevrilmiştir. 3- Zuhr-ul-müteehhilîn: Kadınların hayz hallerini bildiren bir kitab olup, çok kıymetlidir. Hanefî mezhebinde meşhur İbn-i Âbidîn, bu eseri Menhel-ül-vâridîn adıyla şerhetmiştir. Bu şerh, İstanbul’da Ihlâs Vakfı tarafından bastırılmıştır. 4- Avâmil: Nahiv ilmiyle ilgili meşhur bir eserdir. Gümüşhâneli Ebû Bekr bin Yâkub, Manisalı Halil Nâimî, Filorinalı Mustafa Efendi, Abdüllatif Harpûtî, Kuşadalı Ahmed Efendi ve Şeyh Mustafa İbrâhim bu eserin şerhini yapmışlardır. 5- İzhar: Bu eseri de nahiv ilminde meşhur bir kitaptır. Asırlardan beri, Arapça öğrenen talebelere okutulmuştur. Şerhleri ve tercümeleri vardır. Şerhleri şunlardır: Keşf-ül-esrar, talebelerinden Muslihiddîn tarafından yazılmıştır. Netâyic-ül-efkâr, Kuşadalı Mustafa bin Hamza tarafından yazılmış bir şerhdir. Feth-ül-esrâr, Ref-ülestâr, Osmanpazarlı Niyazı Efendi tarafından yazılmıştır. Miftah-ül-merâm, Mehmed Feyzi Efendi’nin yazdığı başka bir şerhdir. Hall-i esrâr-il-ahbâr alâi’râb-il-izhâr, Zeynizâde tarafından yazılmış olup, İzhar mu’ribi adıyla, bilinir, İzhâr kitabı ayrıca Salihli müftîsi Mehmed Lütfî Efendi ve Konya müderrislerinden Ali Şühûdî Efendi tarafından Osmanlıca’ya tercüme edilmiştir. 6- Emsile-i Fadliye: Sarf ilmine dâir olup, oğlu Fadlullah Efendiye izafeten bu adı vermiştir. Bu eserine kendisi ayrıca bir şerh yazmıştır. 7- Risâletün fî beyânırusûm- il-mesâhif-il-Osmâniyye, 8- Ravdat-ül-cennât fî usûl-il-i’tikâd, 9- Şerhuha dîs-ül-erba’în, 10- Etfal-ül-müslimîn, 11- Ziyâret-ülkubûr, 12- Nûr-ul-ahyâ, 13- Cilâ-ül-kulûb, 14- Muaddil-üs-salât, 15- İkâz-ünnâimîn, 16- Dürr-ül-yetîm fî ilm-it-tecvîd, 17- Hâşiye-i Hidâye, 18- İmtihân-ül- ezkiyâ, 19- Risâletün fî usûl-il-hadîs, 20- Ta’likat ales-Sadr-iş-şerî’a, 21Rilâletün minel âdâb, 22- Ulûmu âliyye’den bahseden manzum bir risale, 23Risâletün fî hurmet-it-tegannî ve vucûbi isti’mâ-il-hutab, 24- Sihahı acemiyye (Farsçadır), 25- Tefsîru sûret-il-Bekara: Bekara sûresinin yarısına kadar yaptığı tefsiridir. 26- İnkâz-ül-hâlikîn, 27- Şerhu lübâb-ül-elbâb fî ilm-il-i’râb lilBeydâvî, 28- Dâfiat-ül-mübtediîn ve kâşifetü butlan-ül-mülhidîn, 29- Kifâyetül-mübtedî fis-sarf: Ermenekli Süleymân Sırrı Efendi bu esere bir şerh yazmıştır. İmâm-ı Birgivî’nin son nefes ve ölüme dâir vasiyyeti şöyledir: “Din kardeşlerime vasiyyetim odur ki, hastalığım artınca, ziyaretime geldiklerinde İhlâs sûresini okumayı bana telkin edip hatırlatsınlar. Allahü teâlânın rahmetini, recâya, ümid etmeye dâir âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri hatırlatsınlar. Kelime-i şehâdeti söylemeyi telkîn etsinler. Yanımda; “Lâ ilahe illallah Muhammedün resûlullah, eşhedü enlâ ilahe illallahü vahdehü lâ şerîkeleh ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” desinler. Söyle diye zorlamasınlar. Kelime-i tevhidi söyledikten sonra başka bir şey konuşursam, yeniden telkin etsinler. Söylemezsem o da yetişir. Tövbe etmeyi hatırlatsınlar, ölünce başımı kazımayı, koltuk ve kasık kıllarımı yolmayı, bıyık kırkmayı, sakalım traş olmamışsa traş etmeyi, tırnak kesmeyi yapmasınlar. Çünkü bunlar öldükten sonra yapılmaz. Mümkün ise gusl ettirsinler. Buna imkân yoksa, teyemmüm ettirsinler. Kıbleye döndürüp sağ tarafıma yatırsınlar. Yâsîn sûresini okusunlar, ölürken yanıma kadın ve çocuk koymasınlar. Ağlayıp, inleyip feryâd etmesinler. Salih din kardeşlerim yanımda bulunsunlar. Kalbleriyle teveccüh edip, bu fakir için selâmet ve şeytanın şerrinden kurtulmamı dilesinler. Ruhum kabz olunca gözlerimi kapayıp, çenemi bağlasınlar. Bir kaba buhur koyup, üç-beş veya yedi kerre etrafımda döndürsünler. Çoluk-çocuğuma vasiyyetim olsun ki, üzerime sesli ağlamasınlar. Allahü teâlâdan mağfiret ve rahmet istesinler. Öldüğüm günde, yedisinde, kırkında ve sene-i devriyesinde yemek pişirip ziyafet vermesinler. Fakat sevabını ruhuma hediye etmek üzere sadaka versinler. Çok ihsânda bulunsunlar. Paraları yoksa; ekmek, pirinç, yağ, tuz, soğan versinler ve ne yapabilirlerse, az olsun çok olsun, Allahü teâlâ için verip, sevabını kalbleriyle ve dilleriyle bu fakire bağışlasınlar. Duâ ederken beni hatırlasınlar, unutup gitmesinler. Yine çocuklarıma vasiyetimdir ki; dünyâya düşkün olup mal, mevkî ve makam peşinde koşmayalar. Allahü teâlâya tevekkül edip, faydalı ilimleri öğrenmeye ve bunları yaymaya çalışsınlar. Salih ameller işlesinler ve takva üzere olsunlar, haramlardan sakınsınlar. Meâlen; “Allahü teâlâdan korkanı, Allahü teâlâ dünyâda ve âhirette her darlıktan kurtarır. Ona, düşünmediği yerden rızık verir. Allahü teâlâya tevekkül edene Allahü teâlâ yetişir. İhtiyâcını ihsân eder, başkasına muhtâc etmez” (Talak sûresi: 3-4) buyrulan âyet-i kerîmeyi düşünerek okusunlar.” İMÂM-I BÎRGÎVÎ’NÎN VASİYYETİ İmâm-ı Birgivî’nin Vasiyyetnâme adlı eserinden bir bölüm: “Kardeşlerime, evlâdıma ve âhiret yolcularına vasiyyetimdir ki, Allahü teâlânın emrettiği şeyleri yapınız. Oruçlarınızı tutunuz. Üzerinize farz oluyorsa hac yapınız. Her müslümanın öğrenmesi farz-ı ayn olan ilmihâl bilgilerini öğreniniz. Âlimlerin sohbetine devam ediniz. Güvenilir ve sağlam âlimlerin fetvasıyla amel ediniz. Herkesin fetvasıyla amel etmemelidir. Tegannî dinlememelidir. Allahü teâlânın ismi anıldığı zaman Teâlâ ve tebareke veya Azze ve celle, Sübhânallah, Cellecelûlüh diyerek tazim ediniz. Resûlullah’ın ve diğer peygamberlerin isimleri anıldığı zaman salevât getirmelidir. Yazarken de bunları açık yazmalıdır. Diğer âlimler ve meşâyıh anıldığı zaman rahmetullahi aleyh demelidir. Hocasına da hürmet göstermelidir. Yol göstermek hâriç, hocanın önünden yürümemelidir. Ondan önce söze başlamamalı ve yanında çok konuşmamalıdır. Hizmetini severek yapmalıdır. Her yerde hocanın rızâsını gözetmelidir, îtirâz etmemeli, dövse veya bağırsa nasihat bilmeli, incinmemelidir. Hocasının yakınlarına da hürmet göstermelidir. Akrabayı ziyaret etmeli, sıla-i rahmi (akraba ziyaretini) terk etmemelidir. Anne ve babanın da haklarını gözetmeli, onlara karşı yüksek sesle konuşmamalı ve kızgın bakmamalı, günah olmayan emirlerini yapmalıdır. Dövmesine ve bağırmasına sabretmelidir. Karşılık vermemelidir. Komşuların haklarını da gözetmeli, kokulu bir yemek pişirince, bir mikdârını komşulara vermelidir. Mümkün olduğu kadar komşuların ihtiyâcını görmeli ve zarara uğrarlarsa yardım etmeli ve iyilik gelirse sevinmelidir. Diğer din kardeşlerini de sevmelidir. Kusurlarını mümkün mertebe affetmelidir. Müdâhene etmemeli, dünyalık ele geçirmek için dîni vermemeli, gerekirse müdârâ etmeli, dîni ve dünyâyı korumak için dünyalık vermelidir. Müdârâ zararı gidermek için olur. Çok gülmekten, faydasız konuşmaktan sakınmalıdır. Alış-verişte dînin emirlerine uymalı ve cemâate devam etmelidir. Bid’atlerden sakınmalı, misvak kullanmaya devam etmeli. Duâya, Allahü teâlâya hamd ve sena ile ve Resulüne salât ve selâm ile başlamalıdır. Duâ ederken bütün mü’minlere duâ etmeli, anneyi, babayı ve iyilik gördüğü kimseleri de duâlarında anmalıdır. Yalvararak ve gizli duâ etmelidir. Yalnız iken Allahü teâlâya yalvararak duâ etmeli, acizliğini ve günahlarını düşünerek ağlamalıdır. Allahü teâlâdan; istikâmet, af, afiyet, rızâ ve muvaffakiyetini istemelidir. Îmânın gitmesinden korkup, dâima hüsn-i hatime (son nefeste îmân ile gitmeyi) istemeli, İslâm nimetine her zaman şükretmelidir. Çoluk-çocuğuna ilmihâlini (lâzım olan din bilgilerini) öğretip, İslâmiyet’e uymayan şeylerden korumalı ve sakındırmalıdır. Çocukları yedi yaşına girdiklerinde namaz kılmazlarsa döverek kıldırmalıdır. Dâima istiğfar etmelidir.” 1) Şakâyık-ı nu’mâniyye zeyli (Atâi); sh. 179 2) Ikd-ül-manzûm; cild-2, sh. 276 3) Vasiyyetnâme-i Birgivî (İstanbul-Târihsiz) 4) Kâmûs’ül-a’lâm; cild-3, sh. 1284 5) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 255 6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 991 7) Eshâb-ı Kiram; sh. 317 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-13, sh. 321 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 374 10) Türk Klâsikleri; cild-4. sh. 185 BİRİNCİ DÜNY HARBİ 1914-1918 senelerinde İngiltere, Rusya ve Fransa’nın yer aldığı îtilâf devletleriyle, aralarında Osmanlı Devleti’nin de bulunduğu Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’dan meydana gelen ittifak devletleri arasında meydana gelen ve Harb-i umûmî diye de bilinen savaş. 1789’da meydana gelen Fransız ihtilâli ve çeyrek yüzyıl süren ihtilâl savaşları; on dokuzuncu yüzyıl içinde bir takım siyâsî, ekonomik ve sosyal gelişmelere sebeb oldu. İhtilâlin ortaya çıkardığı fikirler ve içtimaî müesseseler, devletlere olduğu kadar milletlerin davranışlarına da yeni bir istikâmet verdi. Bu gelişmeler devletlerarası münâsebetlerin de yeni bir çerçeve içinde olmasına yol açtı. Liberalizm ve milliyetçilik hareketlerinin çıkması, İtalya ve Almanya’nın birliklerini kurmasını sağladı. Almanya ve İtalya, devletlerarası münâsebetlerde büyük devlet olarak yeralmak istediler. Bu hareketler, Avrupa’da yeni blokların ortaya çıkmasına ve bunların birbirleriyle çatışmasına yol açtı. Bloklar arasındaki gerginlik, karşılıklı silahlanmalara sebeb oldu. Bu gelişmeler, Balkanlarda milliyetçilik akımlarının gelişmesine ve Osmanlı Devleti himayesindeki Balkan milletlerinin kaynaşmasına sebeb oldu. Alman başbakanı Bismark’ın, Alman İmparatorluğu’nu kurmak için uyguladığı barış siyâseti, devletler arasındaki rekabeti arttırdı. On dokuzuncu asırda meydana gelen sanayileşme ve sömürgecilik faaliyetleri, diplomatik münâsebetlerin alanının Avrupa’dan Afrika ve Uzakdoğu Asya’ya kaymasını sağladı. Almanya’nın denizlerde ve sömürgelerde İngiltere ile rekabete yönelmesi, dünyâ pazarlarını ele geçirmeye çalışması ve askerî yönden güçlenmesi; diğer devletler gibi İngiltere’yi de endişeye sevk etti. Nitekim Almanya, 1890’dan sonra tâkib ettiği politika ile Güney doğu Avrupa ve Ön Asya’yı etkisi altına aldı. Afrika ve Uzakdoğu’da girişimlerde bulunmaya başladı. Böylece Almanya, İngiltere için denizlerde güçlü bir râkib, Avrupa’da da dengeyi bozan bir güç hâline geldi. Bu da İngiltere’nin güvenliği, Hindistan yolu ve deniz aşırı çıkarları yönünden çok tehlikeliydi. Almanya’nın gücünün ve etkinliğinin azaltılmasını isteyen İngiltere, Almanya’yı ezmek için çeşitli tedbirlere başvurdu. Fransa da, yanı başında güçlü bir Almanya’nın bulunmasından endişe ediyordu. 1870’den beri Almanya’dan Alsace-Loren’i ele geçirmek ve intikam almak istiyordu. Çıkabilecek bir savaşta müttefikleri ile birlikte Almanya’yı parçalamanın hesabını yapıyordu. Rusya ise, batı sınırlarında bir güç olarak beliren Almanya’nın, Doğu Avrupa’daki panislavist emellerine set çekmesinden endişe ediyordu. Bu sebeble Almanya’yı yıkarak ve ona dayanan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nu parçalayarak bu tehlikeyi ortadan kaldırmak, bütün Slavları Rus hâkimiyeti altına alabilmek gayesini güdüyordu. Ayrıca, İngiltere’nin karşı çıkmasından dolayı bir türlü alamadığı İstanbul ve boğazları, İngiltere ve Fransa’nın müttefiki olmasından faydalanarak ele geçirmek ve sıcak denizlere açılmak emelindeydi. Bütün bu gelişmelerin hedefi olan Almanya ise, ekonomik ve siyâsî yönden dünyâda daha etkin hâle gelmek istiyordu. Özellikle doğuya doğru genişlemek ve yeni pazarlar ele geçirmek emelindeydi. Avrupa’nın gittikçe güçten düşen devleti AvusturyaMacaristan İmparatorluğu ise, kendisine en büyük zararın panislavizmden geleceğini biliyordu. Rusya’nın desteği ve kışkırtmasıyla harekete geçen, büyük iddialar peşinde koşan Sırbistan’ı ortadan kaldırarak, doğuya doğru genişlemek ve Rus etkisini Balkanlardan uzaklaştırmak istiyordu. İtalya ise, Almanya ile ittifak içinde bulunmasına rağmen gizlice Fransa ile anlaşmıştı. Gayesi, Avusturya’nın hâkimiyeti altında kalan İtalya topraklarını kurtararak, Akdeniz ve çevresinde yeni sömürgeler elde etmekti. Büyük devletlerin hepsi bir harbin çıkmasında kendi çıkar ve emelleri açısından fayda görmekte ve harbin çıkması için zahirî sebebler aramaktaydılar. Avrupa’da Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya’dan meydana gelen üçlü ittifak ve İngiltere, Fransa ve Rusya’dan meydana gelen üçlü îtilaf bloklarının kurulması ve savaş hazırlıklarının devam ettiği sırada Osmanlı Devleti; İttihâdcıların teşvik ve tahrikiyle girdiği Balkan harbinden mağlûb çıkmış, pek çok vatan toprağını kaybetmiş, düzenli ve disiplinli orduları dağınık, bitkin ve teçhîzâtsız olup, perişan bir hâldeydi. Çıkacak bir harbe girmeye maddî gücü ve tahammülü olmadığı gibi, böyle bir harbe girmeyi gerekli kılacak bir sebeb de yoktu. 28 Temmuz 1914 günü Avusturya-Macaristan veliahdı Arşidük Fransuva Ferdinand’ın Saraybosna’da bir Sırplı tarafından öldürülmesi üzerine, Avusturya, Sırbistan’a ağır bir ültimatom verdi ve harb îlân ettiğini bildirdi. Rusya Sırbistan’ın, Almanya da Avusturya’nın yanında harbe girdi. Böylece bir hafta içinde Avrupa, dünyâ çapında bir harbe sürüklendi. Almanya Rusya’ya, Rusya’nın müttefiki olan Fransa da Almanya’ya savaş îlân etti. Fransa’yı ezmek ve ardından Rusya üzerine yürümek üzere hazırlanan Almanya’nın Belçika’dan geçmesi gerekiyordu. Belçika geçiş izni vermeyince, Almanya Belçika’ya savaş îlân etti. Fransa ve Rusya’nın müttefiki olan İngiltere de bu sırada Almanya ve Avusturya’ya savaş îlân etti. Belçika’ya giren Almanlar hızla Fransa üzerine yürüdüler, ilk anda geri çekilen Fransızlar, Marne nehri üzerinde kuvvetli bir savunma hattı kurdular. Bu hattı yaramayan Almanlar, doğu cephesine dönüp, Rusları iki defa mağlûb ettiler. Avusturya ise hiç bir başarı sağlayamadığı gibi Ruslara da yenildi. Galiçya, Ruslar tarafından işgal edildi. Denizlerde İngiltere ile Almanya arasında meydana gelen iki savaşın ilkini Almanlar, diğerini ise İngilizler kazandı. Bu arada Almanya’nın Uzakdoğu’da yayılmasını istemeyen Japonya, 23 Ağustos 1914’de Almanya’ya savaş îlân ederek itilâf devletlerinin yanında yer aldı. Trablusgarb ve Balkan savaşlarından yenik çıkan Osmanlı Devleti, ordu ve donanmasını ıslâha çalışması yanında, bloklara ayrılmış Avrupa’da kendisini siyâsî yalnızlıktan kurtarma teşebbüslerine girişti. 23 Ocak 1913’de düzenledikleri Bâb-ı âlî baskınıyla iktidarı ele geçiren İttihâd ve Terakkî fırkasının ileri gelenlerinden olan Cemâl Paşa, Fransız dostluğundan faydalanarak Osmanlı Devleti’ni itilâf devletleri safına sokmak istediyse de netice alamadı. Çünkü Osmanlı Devleti’nin, itilaf devletleri yanında yer alması, Fransa ve İngiltere’nin müttefiki olan Rusya’nın işine gelmiyordu. İtilâf devletleri arasında yer alma teşebbüsleri neticesiz kalan İttihâd ve Terakkî ileri gelenleri, Enver Paşa’nın Alman hayranlığı sebebiyle Almanya’nın yanında yer almak için teşebbüse geçtiler. Harbin başlamasından beş gün sonra, 2 Ağustos 1914’de sadrâzam Saîd Halîm Paşa, harbiye nâzırı Enver Paşa, dâhiliye nâzırı Talat Paşa ve Meclis-i meb’ûsân reisi Halil beylerden meydana gelen dörtlü grup; Fransa tarafdârı olan Cemâl Paşa ile diğer vükelâ ve Meclis-i meb’ûsânın haberi olmadan OsmanlıAlman ittifakını imzaladılar. Daha önceki bütün harbler, Meclis-i meb’ûsân ve hey’et-i vükelâdan başka sarayda toplanan fevkalâde harb meclisinin kararıyla ilân edilirdi. Birinci dünyâ harbine girişin ilk basamağı olan bu ittifak andlaşması, pâdişâhtan, bütün meclislerden ve yetkililerden gizli olarak imzalanmak suretiyle Osmanlı Devleti’nin yıkılışı hazırlandı. Hiçbir millî menfeat sağlamayan, fakat pek çok yükümlülükler getiren bu ittifak andlaşmasının imzalanmasından sonra, ihtiyat tedbiri olarak ertesi günden başlamak üzere seferberlik îlân edildi. Harb hazırlıklarına vakit bulabilmek için zahirî olarak tarafsızlığını îlân eden İttihâd ve Terakkî, 11 Ağustos Salı günü Goeben ve Breslau isimli Alman zırhlılarının İngiliz takibinden kurtulmak üzere Çanakkale boğazından girmelerine müsâde etti. Bu Alman zırhlılarının Çanakkale boğazından içeri girmesinden ise, sadrâzamın, kabinenin, Meclis-i meb’ûsânın, hey’et-i vükelânın ve Enver Paşa haricindeki diğer İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin de haberi olmadı. O günün akşamı Saîd Halîm Paşa’nın yalısında toplanan Encümen-i vükelâya biraz geç gelen harbiye nâzırı Enver Paşa, içeri girerken gülerek; “Bir oğlumuz dünyâya geldi” dedi. Hemen îzâh ederek, Alman gemilerinin İngiliz takibinden kurtarmak için içeri alınmalarını kendisinin emrettiğini söyledi. Bu suretle Enver Paşa, Almanya’nın Türkiye’yi istediği zaman harbe sokacak bir vaziyete gelmesini te’min etmek gibi târihin hiç bir zaman affetmiyeceği bir cinayeti tek başına işlediği gibi, faciaya ses çıkarmayan arkadaşları da suç ortaklığını kabul etmiş oldular. Bütün bu gelişmelere rağmen Osmanlı Devleti’nin tarafsız olduğunu kabul eden îtilâf devletleri, Osmanlı Devleti’nin tarafsız kalmasını ve harbe girmemesini sağlamak için gayret sarfettiler. Fransa ve İngiltere büyükelçileri, sadrâzamı ziyaret ederek protesto notası verdiler. İtilâf devletlerinin bu teşebbüsleri karşısında, hükümet, Alman sefirine müracaat ederek bir müddet gemilerin silâhtan arındırılmasını istediyse de, vaziyete hâkim olan Alman sefîri, hükümetin bu isteğini kesin olarak reddetti. Alman sefirinin bu davranışı üzerine, Saîd Halîm Paşa’nın yalısında toplanan Encümen-i vükelâ, Alman zırhlılarını Osmanlı Devleti tarafından satın alınmış gibi göstermeye karar verdi. İtilâf devletleri bu hayalî satış oyununa inanmamış olmakla beraber, Osmanlı Devleti’nin tarafsızlığını te’min için, inanmış göründüler. Gemilerin Alman mürettebattan arındırılmasını istedilerse de bu istekleri kabul edilmedi. Alman gemilerinin birincisine Yavuz, ikincisine de Midilli adı verildi. Biraz sonra da donanma başkumandanlığına Alman filo kumandanı Amiral Souchon (Suşon) Paşa tâyin edildi. Böylece tarafsız kalmaya giden bütün yollar kapatıldı. Almanya, doğu Avrupa’daki Rus kuvvetlerinin bir kısmını üzerinden atabilmek için Osmanlı Devleti’nin bir an önce harbe girmesini istiyordu. Enver, Talat ve Cemâl Paşa dışındaki diğer Osmanlı idarecileri ise, devletin mâlî ve askerî durumunun iyi olmadığını ileri sürerek harbe girişin geciktirilmesini istiyorlardı. Fakat ittihadcıların Balkan harbinde halk üzerinde bıraktıkları kötü hâtıraların silinmesini isteyen, böylece binde bir ihtimâlle de olsa ulaşılacak bir Alman zaferinden sonra kendi ikbâllerinin daha parlak olacağını zanneden, gerçekte ise sâdece Alman ordularının üzerinde bulunan Avrupa’daki yükünü hafifletmek isteyen harbiye nâzırı Enver Paşa ve kabînenin bâzı üyeleri, devletin biran evvel savaşa girmesini istiyorlardı. Neticede Enver Paşa’nın izniyle amiral Souchon donanmayı alarak 29-30 Ekim 1914 gecesi Karadeniz’e çıktı. Odesa ve Sivastopol gibi Rus limanlarını bombaladı. Böylece fiilen harbe giren Osmanlı Devleti’ne karşı îtilâf devletleri harb îlân ettiler. Gerek Almanya gerekse İttihâd ve Terakkî ileri gelenleri, Rusya ve İngiltere’nin hâkimiyeti altında bulunan veya sömürgesi olan müslümanları ayaklandırarak bu iki devlete gaile çıkaracaklarını ümid etmişlerdi. Ancak çeşitli sebeblerle beklenen netice alınamadı. Harbin başladığı ilk zamanlarda tarafsızlığını îlân eden İtalya; İngiltere ve Fransa’nın bâzı vâdlerde bulunması üzerine 20 Mayıs 1915’de Avusturya’ya, Ağustos 1915’de de Almanya ve Osmanlı Devleti’ne karşı savaş îlân ettiğini bildirerek itilâf devletleri yanında yer aldı. İkinci Balkan savaşında kaybettiği toprakları geri almak isteyen Bulgaristan da, 6 Eylül 1915’de Almanya ve Avusturya ile imzaladığı andlaşmalar gereğince Sırbistan’a karşı savaşa girdi. Osmanlı Devleti’nin fiilen harbe girmesinden sonra îtilâf ve ittifak devletleri değişik cephelerde savaşmaya başladılar. 1 Kasım 1914’de Rusların Doğubâyezîd’den sınırımıza tecâvüz etmeleri ile Kafkas cephesi açıldı. Ruslar ilk iki muhârebede mağlûb edildi ise de tâkib edilip atılamadı. “Dondurucu kışta taarruz doğru olmaz, ilkbahara te’hir edelim” tavsiyelerine ehemmiyet vermeyen Enver Paşa’nın bizzât idâre ettiği Sarıkamış harekâtında dondurucu kışın da etkisiyle en kıymetli ordu birliklerimiz imhâ edildi. Ruslar, 1915’e kadar Van, Muş, Bitlis; 1916’dan sonra Erzurum, Erzincan, Trabzon, Bayburt, Gümüşhane’yi zabt ederek Şarkî Anadolu’yu ellerine geçirdiler (Bkz. Sarıkamış Harekâtı). 1 Kasım 1914’de İngilizlerin Süveyş’te Akabe’yi bombardıman etmeleri üzerine FilistinSûriye cephesi açıldı. Bahriye nâzırı Cemâl Paşa’nın başında bulunduğu ve büyük hayâllerle 1915’de yapılan kanal harekâtı iki defa başarısızlıkla netîcelendi. Bu bölgeye gönderilen ordumuz zâyiât vererek Gazze’ye çekildi. 1917’de meydana gelen üç Gazze savaşının ikisini ordularımız kazandı ise de, üçüncüsünde yenildi. 1918 Nablus meydan muhârebesinde de, İngilizlerin oyunlarına aldanan bedevîlerin ihaneti neticesinde yenildi. Netîcede Suriye, Filistin, Şam, Haleb ve Beyrut elimizden çıktı (Bkz. Kanal Harekâtı; bkz. Cemâl Paşa). İngilizlerin 1 Kasım 1914’de Basra körfezine asker çıkarmaları ile Irak cephesi kurulmuştu. Umûmî kumandanlığa tâyin edilen Süleymân Askerî Bey, İngilizlere mağlûb oldu ve civar yerler düşman eline geçti. Albay Halil Bey’in Küt zaferini kazanmasına rağmen, bundan istifâde edilemedi. İngilizlerin bu havalideki askerleri tamamen temizlenmeden, İran seferine girişilip, kuvvetler dağıtıldı. Bundan istifâde eden düşman, takviye kuvvetleri alarak 11 Mart 1917’de mukavemet görmeden Bağdâd’ı ele geçirdi. Şehrin düşüşü ile Irak bölgesi de elimizden çıktı. Birinci Dünyâ savaşı esnasında Çanakkale’de de çok mühim savaşlar oldu. Gauben ve Breslau gemilerinin Osmanlılara sığınmasından sonra düşman Çanakkale üzerine yüklendi. 1915’den sonra Çanakkale’de meydana gelen savaşlar şehâmet destanları ile doludur. Kirte, Zığındere ve Anafartalar, Kocaçimen, Conkbayırı, Kanlısırt, Kirtetepe, Kanlıtepe, Aslantepe muhârebeleri cereyan etti. Düşmanlar muvaffak olamayacaklarını anlayınca belli etmeden gizlice çekilmeye başladılar ve 1916 Ocağı’nda tamamen çekilip gittiler. Türk milletinin târihinde ayrı bir önem taşıyan ve 9 aya yakın süren Çanakkale muhârebelerinde 250.000 kadar şehîd verilmiş, yeni yetişen bir nesil burada erimiştir. Netîcede Türk cesareti İngiliz soğukkanlılığını, Türk azmi İngiliz inadını ve Türk vatanseverliği İngiliz gururunu yenmiş, şanlı târihimize “Çanakkale geçilmez” ibaresini yazdırmıştır (Bkz. Çanakkale Savaşları). Avrupa’da durumun İtilâf devletleri lehine geliştiğini gören Romanya da, bâzı topraklar elde edebileceğini düşünerek 28 Ağustos 1916’da itilâf devletlerinin yanında harbe girdi. Denizlerde de savaşlar oldu. Yavuz ve Midilli gemilerinin Rus sahillerini bombardıman etmelerinden sonra Ruslar da Trabzon’u bombaladılar. İngilizler Gazze ve İskenderun limanlarını, donanmamız Batum’u bombardıman etmişti. Kanal’da, Gazze’de, Suriye ve Çanakkale muhârebelerinde İngilizler tayyareden de istifâde ettiler. 1917’de Rusya’nın savaştan çekilmesi ile boşalan yeri Amerika doldurdu. Bu durum merkezî kuvvetlerin aleyhine oldu. Bu târihte bütün devletlerde bir yorgunluk ve bıkkınlık baş gösterdi. Rusya’nın savaştan çekilmesiyle imzalanan Brest-Litovsk andlaşması ile Osmanlı Devleti, doğudaki topraklarını istilâdan kurtardığı gibi, Kafkasya’daki isyânları fırsat bilerek Bakü’yü ele geçirmeye kalkıştı. Ancak 1917 Haziran’ında, Yunanistan’ın îtilâf devletleri safında savaşa girmesi ve ayrıca 1918 yazı sonlarına doğru îtilâf devletlerinin bütün cephelerde umûmî bir taarruza geçmeleri, merkezî devletlerin sonunu getirdi. 1918 Eylül’ünde Bulgarlar, Makedonya cephesinde Fransız taarruzu netîcesinde yenilince, mütâreke istediler. Bulgarların savaştan çekilmesiyle Almanya yolu kesilmiş, daha önemlisi, İstanbul, Trakya yönünden bir saldırıya açık duruma gelmişti. Bu sırada sayısı dokuza çıkan Türk orduları hayli uzaklarda savaşıyordu. Gerek bu durum, gerekse Suriye cephesindeki yenilgi, yıllardır zafer vadiyle aldatılan millete, İttihâd ve Terakkî’nin siyâsetinin başarısızlığını göstermişti. Savaşa devam etmekte hiç bir fayda yoktu. 1918 Martında sadrâzam olan Talat Paşa, mütârekeyi imzalayacak bir hükümetin kurulmasına imkân vermek için 7 Ekim 1918’de istifa etti. Hükümeti daha çok îtilâf fırkası mensupları ile Ahmed İzzet Paşa kurdu. Bu sırada dört yıldır Anadolu Türk erkeklerini cepheden cepheye koşduran, yüzbinlerce şehîd veren, gâlib fakat mağlûb sayılan Osmanlılar, mütâreke istemek mecburiyetinde kaldılar. Bağdâd-Kerkük arasındaki Kût-ül-Amare’de Osmanlılarca esir alınan ve Büyükada’daki kampta bulundurulan İngiliz generali Townshend (Tavnşend) aracılığı ile Londra’ya başvuran Ahmed İzzet Paşa hükümeti, Bozcaada yanında Limni adasındaki Mondros limanında demirleyen İngiliz Akdeniz donanması amirallik gemisi Agamemnon zırhlısı içinde, dikte ettirilen mütâreke şartlarını 30 Ekim 1918 günü imzalamak mecburiyetinde, kaldı. Bu mütârekenin imzalanması esnasında, Osmanlı Devleti’ni bahriye nâzırı Rauf, hâriciye müsteşarı Reşâd Hikmet ve erkân-ı harb kaymakamı Sâdullah beyler temsil etti. Amerika cumhurbaşkanı Wilson’un ünlü on dört maddelik prensiplerini İngiltere ve Fransa kabul etmişlerdi. Bu Wilson prensiplerinde; “Osmanlı Devleti’nin Türk olan bölgelerinde, îtirazsız olarak Türklerin hâkimiyeti sağlanacak ve bir bölgenin halkı, çoklukça hangi idareyi istiyorsa, o idareye tâbi olacaktır” hükümleri de vardı. Bütün bunlara rağmen, İngilizler müttefikleri Fransızlara bile bildirmeden Akdeniz başkumandanı vis-amiral Arthur Calhorpe (Kaltorp)’a, Londra’dan telsizle bildirdikleri, bütün Osmanlı târihinde görülmemiş korkunç bir esaret ve teslim oluş vesikası olan yirmi beş maddelik Mondros mütârekesini dikte ettirerek ve hiç bir îtirâzına yer vermiyerek Osmanlı temsilcilerine imzalattılar. Bu mütârekenin imzâlanmasını tâkib eden günlerde, keyfî idareleri, ikbâl ve makam hırsları sebebiyle Osmanlı Devleti’nin yıkılmasına, milyona varan müslüman-Türk evlâdının şehîd olmasına ve Anadolu dışındaki bütün topraklarımızın elden çıkmasına sebeb olan İttihâd ve Terakkîmin üçlüsü olan Talat, Enver ve Cemâl paşalar ile diğer ileri gelenleri yurt dışına kaçtılar. Halkımızın seferberlik dediği dört yıl süren Birinci dünyâ harbinde Osmanlı orduları; Kafkasya cephesinde ve Karpatlardaki Galiçya’da Ruslarla; Makedonya’da Yunanistan ve Fransızlarla; Çanakkale’de İngiltere-Fransa-İtalya ve (Hintli, Avusturalyalı) sömürgeleriyle; Sûriye-Filistin ve Irak cephelerinde, Yeni Zelanda ve Hindistan dâhil, İngiltere İmparatorluğu orduları ile şan ve şerefle kahramanca çarpıştı. Bu kahramanlıklar halk türkülerine yedi düvelin önünde; “Osmanlıydı ki dayandı” sözleriyle aksetmiştir. Başta İngiltere, Fransa ve Rusya olmak üzere, Amerika, Belçika, Brezilya, Çin, Kosta Rika, Küba, Yunanistan, Guatemala, Haiti, Honduras, İtalya, Japonya, Liberya, Montenegro, Nikaragua, Panama, Portekiz, Romanya, Sırbistan ve Siam’dan meydana gelen îtilâf devletlerine karşı; Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan’dan meydana gelen ittifak devletlerinin yanında harbe giren Osmanlı Devleti, Hicaz, Yemen, Asır, Irak, Suriye, Filistin, Lübnan ve Mısır’ı kaybetti. Osmanlı Devleti’nin Birinci dünyâ harbindeki asker zayiatının yekünü ise 3. 842. 580 (üç milyon sekiz yüz kırk iki bin beş yüz seksen) kişidir. Dört milyona yaklaşan bu müdhiş yekûnun 550.000’i (beş yüz elli bin) şehîd; 891. 364’ü (sekiz yüz doksan bir bin üç yüz altmış dört) malûl; 103. 731’i (yüz üç bin yedi yüz otuz bir) kayıp; 2. 167. 841’i (iki milyon yüz altmış yedi bin sekiz yüz kırk bir) yaralı ve 129. 644’ü (yüz yirmi dokuz bin altı yüz kırk dört) esirdir. Bu esirlerin büyük bir kısmı esarette ölmüştür. Memleketin çeşitti bölgelerinde açlık, salgın, bulaşıcı hastalık ve muhaceret (göç) sebebiyle telef olan sivil ahâli kurbanları bu yekûna dâhil değildir. Pek çok harb gemimizin de tahrîb olduğu bu harb esnasında, Osmanlı Devleti’nin daha önceki harbler sebebiyle zâten zayıf durumda bulunan hazînesi iflâs hâline geldi, işte bütün bu millî felâketlere sebeb olanların, darağaçlarıyla beraber kurdukları idarenin mâhiyetini de, faciaya sebeb olanların başındaki Talat Paşa; “Bizim bu memlekette kurduğumuz idare, olsa olsa münevver bir istibdâddır” diyerek ifâde etmiştir. Kurulan dîvân-ı harb, kaçak olan Talat, Enver ve Cemâl paşalar ile Dr. Nâzım’ı gıyabî olarak îdâma mahkûm etti. Birinci dünyâ harbinden sonra îtilâf devletleri kazançlı çıkarken, ittifak devletleri zararlı çıkmış, en değerli toprakları ellerinden alınmıştır. 1815 Viyana kongresinde kurulan, ancak on dokuzuncu yüz yıl boyunca önemli değişmelere uğramakla beraber umûmî olarak 1914 yılına kadar gelen Avrupa siyâsî haritası ile güçler dengesi yıkıldı. Bunun neticesinde Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı imparatorlukları parçalanarak yerlerine küçük ve yeni bir çok devlet kuruldu. Avrupa’da yeni bir siyâsî harita ve güçler dengesi ortaya çıktı. Daha geniş mânâda dünyâda yeni bir statüko kuruldu. Ancak bu değişiklik, müttefik devletlerin lehine idi. Îtilâf devletleri; yenilen devletlerin topraklarını küçültecek, bâzılarını işgal edecek veya o topraklarda yeni devletler kuracak, askerî kısıtlamalar ve yasaklar koyacak şekilde andlaşmalar kabul ettirdiler. Bunun neticesinde yıkılan üç İmparatorluğun bıraktığı boşluk, başta İngiltere olmak üzere; Fransa, İtalya ve Japonya gibi devletler tarafından doldurulmak istendi. Birinci dünyâ harbinden en kârlı çıkan devlet İngiltere idi. Almanya’yı yenilgiye uğratmakla Avrupa’dan adasına gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde bu devletin rekabetinden kurtulmuş oldu. Diğer taraftan Almanya’yı Ortadoğu’dan uzaklaştırarak, güçlü bir rakîbi ortadan kaldırdı ve böylece bölgeye hâkim oldu. Aynı zamanda Rusya’yı etkisiz hâle getirdi ve Fransa’yı da ikinci plânda bıraktı. Neticede, dünyânın bir numaralı devleti hâline geldi. Fransa ise; Almanya ve Avusturya-Macaristan devletlerinin yenilmesi ve parçalanması ile sınırlarındaki iki büyük tehlikeden kurtuldu. Avrupa’da ve Ortadoğu’da elde ettiği kazançlarla da İngiltere’den sonra ikinci devlet oldu. İtalya, Avusturya’dan aldığı topraklarla kuzeye doğru genişledi. Anadolu’da kendisine bırakılan payı az bulduğundan İngiltere ve Fransa’ya kırgın olmakla beraber, elde ettiği adalar ve yerlerle Akdeniz ve çevresinde etkili duruma geldi. Japonya ise, Uzak Doğu’da geniş çıkarlar elde ederek dünyâda söz ve etki sahibi oldu. Birinci dünyâ harbi sebebiyle gerek îtilâf, gerekse ittifak devletlerinin kendi bünyelerinde de bâzı siyâsî hâdiseler meydana geldi. Ancak Birinci dünyâ harbi sırasında ve sonrasında yapılan andlaşmalar, yenilenlere çok ağır şartlar getirdiğinden, gâlib devletlerin de çıkarlarına aykırı olduğundan ilk zamanlardan îtibâren tepkilere, anlaşmazlıklara ve yeni mes’elelerin ortaya çıkmasına yol açtı. Bunlar da barışın uzun sürmemesine sebeb oldu. Dünyâda kısa bir müddet sonra yeniden bir umûmî savaş tehlikesi başgösterdi. ALLAH YOLUNU AÇIK ETSİN Sene 1915, Sonbaharın serin yağışlı günlerinden biri. Birinci Dünyâ harbi bütün cephelerde devam ediyor. Vatanın her tarafında barut ve kan kokusu. Yiğitlerin biri ölüyor, bini yetişiyor. İhtiyarı, genci savaşıyor, didiniyor ve yurdumuza düşman çizmeleri basmasın diye, el açıp Allah’a duâ ediyor. Cepheye durmadan takviye kuvvetleri gidiyor. İşte o kuvvetleri götüren tren, Bilecik istasyonunda beklemektedir. Askerlerin hepsi sakin, belki bir daha geri dönmeyecekler. Ama şehîd olmak inancı gönülerine huzur veriyor. Sevkıyat subaylarından biri vagonların arasında sessiz, hareketsiz bir gölge görür. Merakla, şüpheyle yaklaşır. O anda çakan şimşeğin aydınlığında şunlara şâhid olmuştur: Ak saçlı, beli bükülmüş, soluk benizli, başı yaşmaklı, ihtiyar bir Türk anası çakılmış gibi orada duruyor. Yağmurdan sırılsıklam olmasına rağmen huşu içinde beklemektedir. Anadolu’nun cefakâr vefâ timsâli ve sabırlı anası ile yaklaşan subay arasında şu konuşma geçer: “Valide! Yağmurun altında niye böyle bekliyorsun?” “Trende oğlum var. Onu selâmetlemeye geldim.” “Oğlun kimdir, nerelidir?” “Söğüt’ün Akgünlü köyünden Mehmedoğlu Hüseyin.” “Onu görmek ister misin, çağırayım mı?” “Sana duâ ederim. Ona söyleyecek tek bir sözüm var.” Hüseyin kısa zamanda bulunur. Elini öpen oğlunu bağrına basan ana son olarak; “Hüseyin’im, yiğit oğlum benim!.. Dayın Şıpka’da, baban Dömeke’de, ağaların Çanakkale’de şehîd düştüler. Bak son yongam sensin. Eğer, minareden ezan sesi kesilecekse, câminin kandilleri sönecekse sütüm sana haram olsun. Öl de köye dönme. Yolun Şıpka’ya uğrarsa dayının ruhuna bir Fatiha okumayı unutma. Haydi oğul! Allah yolunu açık etsin” demiştir. Hüseyin, son defa anacığının elini öpmüştü. Yaşlı gözlerle oğluna bakan Türk anası son evlâdını da duâlarla bu şekilde cepheye uğurlanmıştır. DEVLET YIKILDIKTAN SONRA!.. Birinci Dünyâ harbinin başladığı günlerdi!.. Dâhiliye nâzırı Talat Paşa ile harbiye nâzırı Enver Paşa ne düşündülerse, sabık pâdişâh İkinci Abdülhamîd Han’ın mes’ele hakkındaki malûmatına, bilgi ve tecrübesine başvurmayı uygun buldular. Bu maksadla İshak Paşa’yı Beylerbeyi Sarayı’na gönderdiler. Otuz üç sene gibi uzun bir müddet Avrupa siyâsetine hâkim olmuş sultan İkinci Abdülhamîd Han, cevâbında; “Bu vaziyette artık benim verebileceğim bir fikir, tavsiye edebileceğim bir tedbir kalmamıştır. Zîrâ bu zavallı devlet, harb-i umûmîye sürüklendiği gün münkariz olmuştur. Sizi bana gönderenler harbe girmeden önce göndermeli idiler. Dünyânın karalarına ve denizlerine hâkim olan devletlerine karşı Almanya ve Avusturya ile birleşip ateşe atılmak, târihin ender kaydettiği hatâlardandır” demiştir. Her hâlde bu konuşmasından tatmin olmayan Enver Paşa’yı da Beylerbeyi Sarayı’na davet ederek nasihatlerde bulunmuş ve şöyle demiştir: “33 senelik saltanatımda, ferdin hürriyetine tarafdârdım. Lâkin gelişi güzel bir hürriyet ve serbestiyi hiç bir zaman istemedim. Meşrûtiyeti ben ilân ettim. Ama meb’ûslarımızın kifayetsizliğini görerek kapattım. Meclis-i meb’ûsânın Doksanüç harbinde verdiği karârın bize neye mâlolduğunu bilirsiniz. Balkanları kaybettik. İstanbul’a gelen Ruslar ile şerefsiz bir andlaşma imzalamaya mecbur olduk. Andlaşma imza ederken Safvet Paşa’nın ağladığını işitince ben de ağladım. Ama göz yaşı dertlere deva olmuyor. Şimdi siz de acele ile bir harbe girmiş bulunuyorsunuz. İnşâallah hayırlı ve şerefli olur. Fakat Allah göstermesin ya felâketle biterse... İster misin bu da Anadolu’nun kaybına mâlolsun. Her devirde devletin düşmanı olmuştur. Siz de bu düşmanlarla işin iç yüzünü bilmeden birleştiniz. Hareket ordusu ile İstanbul’a geldiniz. İktidarı ele aldınız. İstediğiniz makama geçtiniz. Yapmak istediklerinizi niye yapmıyorsunuz. Bunlara güvenme oğlum, insanı bugün alkışlayanlar, yarın onun aleyhine dönüp parçalamasını da bilirler. Dikkatli ol!” Ne var ki büyük hayâller peşinde koşan Enver Paşa ve İttihâd ve Terakkî ileri gelenleri bu mühim nasihatlere de kulak asmayarak bildikleri yolda yürüdüler. Böylece devletin yıkılmasına sebeb oldukları gibi, millete kan ve göz yaşından başka bir şey bırakmadılar. Ayrıca târihe kötülükleriyle yâd edilen kimseler olarak geçtiler. SÂDECE EMREDİLENİ YAPTIK Birinci Dünyâ Savaşı’nda Sina cephesinde görevli bir batarya komutanı hâtıralarında şöyle demektedir: “Harbin son seneleri idi. Bağdâd cephesinde üstün İngiliz birlikleri ordumuzu geri çekilmeye mecbur etmiş, Fırat nehri boyunca kuzeye doğru ilerliyordu. Çekilmemiz bozgun şeklinde olmayıp, harbin gereğiydi. Bir aralık ordumuzun artçı birlikleri düşman kuvvetleri ile Şatt-ül-edhem denilen yerde muhârebeye tutuştu. Sabahtan öğleye kadar bütün silâhların ateşleriyle çölün kızgınlıklarında her taraf alev alev yanıyordu. Bütün hınç ve güçleriyle saldıran düşman kuvvetleri, bir an önce mukavemeti kırmak istiyordu. Müdâfâ eden askerlerimizin sayısı düşmanla nisbet kabul edilmeyecek derecede azdı. Yalnız bu kahramanlar çok itaatli ve çok îmânlı idiler. Hakîki birer asker olan bu bir avuç kahraman, îmân kalesi gibi duruyordu. Düşman hücumları bu mert ve cesur yavruların îmânlı göğüsleri karşısında ve süngülerinin ucunda eriyordu. Harbin en kızgın yerinde kolordu komutanı, düşmanı yandan vurmak için yedek bir piyade alayı ile dört toplu olan benim bataryama görev verdi. Arazî çırılçıplak idi. Alay ile beraber hareket ettik. Düşmandan tarafa gidiyorduk. Topçunun harekâtı piyade gibi değildi. Şartlar güçtü ama ne olursa olsun alınan emir muhakkak yerine getirilecekti. Açık bir sahada olan hareketimizi gören düşman, bütün topçu atışlarını üzerimize topladı. Bir yanardağın içine düşmüş gibi idik. Sür’atle ilerliyor, subay, erat ve hayvanlardan ölenlere hiç bakmıyorduk. Bir kişi de kalsak emredilen yere ulaşacaktık. Bütün meşakkat, eziyet ve sıkıntılara rağmen hedefe vardık. Şükürler olsun ki bir kaç şehîd ve yaralıdan başka zayiatımız yoktu. Derhâl topları mevzie sokup ateşe başladım. Düşman bütün gücü ile bizi hedef seçmişti. Toplar, gülleler üzerimize yağmur gibi yağıyordu. Bu saldırılar karşısında bataryanın îmânlı, itaatli subay ve eratı vazifelerini hakkıyla yapmakta, düşmana çok zayiat verdirmekteydi. Bizim ateşimiz karşısında îmân ve itaat duvarını geçemiyeceğini anlıyan düşman, kahraman piyademizin süngüleri önünde kaçmaya başladı. Bu heyecanlı zamanda paşamızı karşımızda gördüm. Elimi sıkıp tebrik etti; “Aferin batarya komutanı. Başarılı ateşleriniz bize bu muhârebeyi ve zaferi kazandırdı. Sizi ve mert, kahraman batarya subaylarınızı ve eratınızı tebrik ederim” dedi. Cevaben; “Sağ olunuz! Vazifemizden ve emirlerinize itaatten başka bir şey yapmadık” dedim. YARASINA BİR AVUÇ OT TIKAMIŞTI Osmanlı Devleti adetâ bir macera uğruna Birinci Dünyâ Savaşı’na katılınca, îtilâf devletleri için boğazlar mes’elesi birinci plânda önem kazandı. Boğazları kolaylıkla aşacaklarını sanan devletler, Türklerin üstün savaş gücü ve inancını hesaba katmamışlardı. Geldikleri gibi geri döndüler. Ama İngilizler ikiyüz beş bin, Fransızlar kırk yedi bin zayiat verdiler. Türklerin zâyiâtı ise, şehîd yaralı ve hasta olmak üzere iki yüz elli iki bine ulaştı. Kahramanca savaşan Türk askeri düşmanlarını bile kendine hayran bıraktı. Bu savaşta bir kolu ile ayağını kaybeden Fransız generalinin anlattıkları bunun en güzel örneklerindendir. General yurduna döndüğünde savaş anılarını anlatmasını taleb ettiler. Söze; “Fransızlar böyle mert bir milletle savaştıkları için dâima iftihar edebilirler!..” cümlesiyle başlaması üzerine, bir gazetecinin daha ziyâde milliyetçilik etkisi altında sorduğu: “Neden iftihar edebilirmişiz?” sorusuna, o, dünyâ savaş ve insanlık târihine altın harflerle yazılacak vasıfda manidar bir menkıbeyle cevap vermişti: “Çünkü, Türkler tam bir erkek gibi döğüşüyor ve savaş şartlarına riâyet ediyorlar. Hiç unutmam, savaş sahasında döğüş bitmişti. Yaralı ve ölülerin arasında dolaşıyorduk. Az evvel aynı topraklar üzerinde Fransızlarla Türkler süngü süngüye gelip, her iki taraf da ağır zâyiât vermişti. Bu sırada gördüğüm bir sahneyi ömrüm boyunca unutamayacağım. Yerde bir Fransız askeri yatıyordu, onun yanı başında da bir Türk askeri vardı. Dikkat ettik, Türk askeri kendi gömleğini yırtmış, Fransız askerinin yaralarını sarıyor, kanlarını temizliyordu! Tercüman vasıtasıyla aramızda şu konuşma geçti: “Niçin, öldürmek istediğin düşmanına yardım ediyorsun?” Mecalsiz bir hâlde bulunan Türk askeri cevap verdi: “Bu yaralanınca cebinden yaşlı bir kadın resmi çıkardı. Bir şeyler söyledi. Dilinden anlamıyorum ama, her hâlde annesi olacak. Demek ki, onun bekleyeni vardı. Benim ise kimsem yok. Ölsem ne çıkar? Onun için istedim ki, o kurtulup anasının yanına gitsin!..” Bu asil duygu üzerine hüngür hüngür ağlamaya başladığımda, emir subayım Türk askerinin ceketinin yakasını açtı. O anda gördüğüm manzaranın yanaklarımdan sızan yaşlarımı dondurduğunu hissettim. Türk askerinin göğsünde, bizimkinden çok ağır bir süngü, yarası vardı ve bu yaraya bir avuç ot tıkamış. Kanamasına mâni olmak istemişti. Az sonra ikisi birden öldüler. İşte, kendi temiz gömleğinden yırttığı bezlerle, kendi yarasından vazgeçip düşmanın yarasını saran böyle kahraman bir milletle döğüştüğümüz için dâima iftihar edebiliriz efendiler...” KANLI ZARF!.. 27 Mart 1916 târihinde Irak Cephesi Felahiye muhârebesinde boğazından ağır yaralanan; 18’inci Kolordu, 51’inci Tümen, 9’uncu Alay emir subayı olup, adı geçen muhârebede kendi alayından bir bölüğe komuta eden İstanbullu Üsteğmen Muzaffer, hayatının son dakikalarına geldiğini görünce sükûnetle son görevini yapmaya başlamış ve konuşamadığından cebinden çıkardığı bir mektup zarfının üzerine kurşun kalemle önce; “Kıble ne yöndedir?” diye yazarak sormuştur. Millî şeref ve fazileti bulunan ak yüzünü ve pâk alnını, görevini başaranlara mahsus güzellikle huzûr-ı peygamberîye çevirmiş ve kalbindeki şehâdeti dille anlatmaya takati olmadığından, kana boyanan o zarfın ortasına okunaklı bir şekilde kelime-i şehâdeti yazmış, sonra bu büyük asker, bölüğüne son sözünü söylemek isteyerek aynı zarfın üç yerine; “Bölük intikamımı alsın” cümlesini yazarak, ikisini imzalamış, üçüncüsünü ise imzâlayamadan son nefesini vermiş, silah arkadaşlarının safları önünde uçmak, bölüğüne kanat gererek gölgesine sığındırmak için yükselmiştir. Bu şehidin ruhunu fatihalarla selâmlayalım, Allahü teâlânın, şehîdlerin yardımı ve himayesinden herkesi nasiplendirmesini dâima dileyelim. Muzaffer Efendi’nin bu yüce davranışı yâni bir Türk subayının örnek maneviyâtı olan o kanlı beyaz zarf. Askerî Müze’ye gönderilmiş, Türk çocuklarına ve gelecek nesillere cevher değerinde bir miras olmuştur. Yaşayan ölülerin mirasları içinde bu zarf da yaşayacak, dâima yükselmeye teşvik ve milletin iftihar etmesi için bir belge olarak kalacaktır. Büyük meydanların büyük imtihanlarında kazanılan bu şehâdetnâmeler; her genci imrendirip, örnek olacak bir etki yapacağı gibi, her babanın kalbinde böyle evlâda sâhib olma duygusunu yükseltecek, sonunda millet bu yüzden kendi fedâkârlığına güvenecektir. Böylece, dîni ve vatanı için ölmek aşkıyla yetişen gençler çoğalacak ve vatan sevgisi millî terbiyemize esas oldukça yaşama hakkı bizim olacaktır... Bu husustaki özel görevini yerine getiren 6’ncı Ordu, sonucu milletin takdirine bırakmıştır. Umarım ki, her edip, her yazar bu yüce gayeye hizmete ve merhumu bütün millete tanıtmaya çalışacaktır. Ve yine umarım ki Müdâfaa-i Millîye Cemiyeti bu GâzÎ’nin fotoğrafıyla zarfını birleştirip büyük levhalar haline getirecek, yüz binlerce duvar levhası şeklinde basarak, her evin iftiharla duvarına asacağı birer ibret levhası yapacak, böylece; vatan, millet nâmına bir hizmette bulunacaktır. 28 Haziran 1332 (11 Temmuz 1916) 6’ncı Ordu Kumandanı Halil 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 412 2) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 281 3) Görüp İşittiklerim; sh. 113 4) Sultan Reşad’ın Sarayında Gördüklerim 5) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-14 6) Siyâsî Târih (R. Uçarol); sh. 349 7) Birinci Dünyâ Savaşı Târihi 1914-1918 (P. Renouvin Çev. A. Cemgil, İstanbul1969); sh. 214 8) Birinci Cihân Harbi’nde Türk Harbi (Fahri Belen, Ankara-1964) 9) Türk İnkılâbı Târihi; cild-2, kısım-4, sh. 505 10) Siyâsî Târih (Şükrü Esmer, İstanbul-1944); sh. 440 11) Birinci Dünyâ Savaşına Giden Yol (H. Ülman, Ankara-1973) 12) Türk Siyâsî Târihi (Tahsin Önal, Ankara-1978); sh. 427 13) Hatırat (Talat Paşa); sh. 29 14) 20.Yüzyıl Siyâsî Târihi (F. Armaoğlu); sh. 99 15) Hâtıralar (Cemal Paşa, Selek Yayınları-1959); sh. 67 16) Siyasal Târih (Murat Sarıca); sh. 243 17) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 276 Birinci Meşrûtiyet (Bkz. Meşrûtiyetler) BÎRÛN Osmanlı idâri teşkilâtında kullanılan bir tâbir. Aslen Farsça olan kelimenin lügat mânâsı; dış, hâriç demektir. Osmanlı Devleti’nin gelişmesi üzerine, sarayın ve devletin me’murları çoğaldı. Bu münâsebetle saraydaki me’mur ve hizmetlilere enderûn, devleti idare eden me’murlara da bîrûn denildi. Bîrûn ricalinin başında sadrâzam bulunurdu. Bîrûn ricalinin tâyinleri, terfileri ve nakilleri için belirli kânunlar vardı. Sadrâzamın ve bîrûn ricalinin vazife gördüğü binaya Bâb-ı âlî denirdi. Tanzîmâtın îlânından sonra bu ünvânın kullanılmasına son verildi. Sarayda Bâb-ı hümâyûn ile Bâbüsseâde arası bîrûn diye anılırdı. Burada, saray bîrûn teşkilâtından olan ilmiye sınıfı ile ağayân-ı bîrûn yâni dış ağalar oturup işlerini görürler ve akşamları evlerine giderlerdi. Bunlar enderûn ağalan gibi sarayda yatıp kalkmaya mecbur değildiler. Saray bîrûn halkı altı kısma ayrılırdı: 1- Ulemâ sınıfından olanlar: Bu sınıfta; pâdişâh hocası, hekimbaşı, cerrahbaşı, kehhâlbaşı, müneccimbaşı, hünkâr imâmı yer alırdı. Pâdişâh hocası: Osmanlı pâdişâhlarının, şehzâdelikleri zamanında kendilerinden ders gördükleri hocalardır. Şehzâde, pâdişâh olunca hocasını hünkâr hocalığına tâyin eder ve yüksek ilmiyye rütbesi verirdi. Pâdişâh hocalarının muayyen maaşları ve hükümet tarafından verilen istihkakları vardı. On sekizinci asrın ikinci yarısından sonra, hünkâr hocalığına mülkiye sınıfından ve hadım ağalarından fazl ve kemâl sahibi olanlar tâyin edilmeye başlandı. Pâdişâh hocalarıyla müderrislerin derslerinden me’zûn olanlara, yevmiyesi yirmi akçe olan müderrislikler verilirdi. Hekimbaşı: Etibbâ-i hassa ismi verilmiş olan saray doktorları ile cerrah ve kehhâlbaşının âmiri idi. Devletin her yerinde bütün tabib, cerrah ve göz hekimlerinin nezâreti buna aitti. Hastahânelerin tabîb ve cerrahlarının tâyin ve azilleri bunun işareti ve takrîri üzerine yapılırdı. Hekimbaşılar zaman zaman İstanbul’daki müslim ve gayr-i müslim tabib ve cerrahları teftiş ve imtihana tâbi tutar, ehliyetnamesi olmayanları çalışmaktan men ederdi. Hekimbaşıların, sarayda hekimbaşı dâiresi olan ve baş lala kulesi denilen yerde, dâireleri ve bir de eczaneleri olup, ilâçları burada tertib ederlerdi. Osmanlı pâdişâhı vefât edip yerine diğeri geçince, hekimbaşının azledilmesi kânundu. Fakat pâdişâh vefât etmeyip hal’ edilecek olursa, hekimbaşı değişmezdi. On dokuzuncu asrın başlarına kadar hekimbaşılar ulemâ sınıfından tıbla meşgul olmuş ve bu sahada yetişmiş tabibler arasından tâyin olunurken, 1836 senesinden itibaren bu sınıfın hâricinden ve mülkiye sınıfından ilk defa bir hekimbaşı tâyin edilmiştir. Cerrahbaşı: Şehzâdelerin sünnetlerini yapan tabiblerin âmiri olup, hekimbaşına bağlı idi. Ayrıca saraya alınacak hadım ağaları ile devşirme zamanı saraya alınacak erkek çocukların muayenelerini ve sünnetlerini cerrahbaşı yapardı. Cerrahbaşına bağlı cerrahlardan her gün iki kişi nöbetle dâr-üs-seâde ağasına mahsus odanın yanında kendilerine ayrılan odada otururlar ve bir hizmet çıkarsa yaparlardı. Kehhâlbaşı: Sarayda bulunan göz hekimlerinin âmiridir. Hekimbaşına bağlı olup göz hastalıklarına bakarlar ve daha ziyâde göze faydası olduğu için sürme tertip ederlerdi. Müneccimbaşı: Takvim tertibi ile görevli astronomların başı idi ve emrinde beş kişi çalışırdı. Hünkâr imâmları: Pâdişâhların namaz kılarken uydukları zât idi. Sayıları zamanla üçe kadar çıkmıştı, imâmlar sarayda nöbetle pâdişâhlara namaz kıldırdıkları gibi, bayram ve Cuma namazlarını da pâdişâha vekâleten hünkârın gittiği câmide kıldırırlardı. 2- Ümerâ sınıfı: Bu sınıfda; şehremini, matbah-ı âmire emîni, darphâne emîni, arpa emîni yer alırdı. Şehremini: Osmanlı Devleti’nde tanzîmâta kadar saray ve hükümete âid tâmirat ve bina işleriyle meşgul olan Galatasaray ve İbrâhim Paşa sarayının yiyecek ve giyeceklerini, eski ve yeni sarayların, harem-i hümâyûnun maaş ve masraflarına bakıp maaşlarını veren ve daha başka görevleri olan bir vazifeli idi. Şehreminleri dîvân-ı hümâyûn hocalarından olup, belirli maaşları vardı. Başlarına kafesî destarlı kavuk giyerlerdi. Şehremini dâiresi; sarayın birinci avlusunda yâni Bâb-ı hümâyûn ile ortakapı arasındaki sahanın solunda bulunurdu. Matbah-ı âmire emîni: Saray mutfağının levazım müdürüdür. Mutfakta sarf edilen bütün zahîre ve malzeme tedâriki matbah emînine aitti. Bu zât hâcegân rütbesinde idi. Darphâne emîni: Darphâne müdürüdür. Defterdârlar tarafından tâyin edilip Osmanlı Devleti’nde bütün mâden işlemlerini bu zât yapardı ve hacegân rütbesinde idi. Arpa emîni: Saray ahırlarına mahsus ot, arpa ve hayvan levâzımâtını te’min etmekle vazifeli me’murdur. Hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan idi. Emîn-i Cev diye de anılırdı. Maiyetinde iki yüz kadar arpacı bulunurdu. Sulh zamanlarında sarayda oturur, seferlerde, cephedeki hayvanların yiyeceğini te’min ederdi. 3- Özengi veya rikâb ağaları: Pâdişâhın atının yanında yürüyen ağalardır. Bu sınıfta emîr-i alem, kapıcıbaşı, kapıcılar kethüdası, çavuşbaşı, şikâr ağaları, imrahor, yeniçeri ağası, cebecibaşı, topcubaşı, çeşnigîrbaşı, arabacıbaşı, altı bölük kapukulu süvârî ağaları yer alırdı. Sayıları yirmi dörde kadar çıkan bu ağalara, bîrûn ağaları da denirdi. Emîr-i alem: Buna, baştaki E harfinin kaldırılmasıyla Mîr-i alem de denirdi. Tabl-u alem mehterleri denilen ve saltanat sancaklarıyla mehterhâne takımını ihtiva eden bölükler bunun nezâretinde idi. Pâdişâhlar sefere gittikleri zaman, yedi alemden meydana gelen saltanat sancakları bunun nezâreti altında giderdi. Emîr-i alem, sancakların önünde yürür ve ak alem denilen beyaz sancağı taşırdı. Pâdişâhlar sefer-i hümâyûna çıkmadıkları zaman mîr-i alem seferde sancak taşımazdı. Vazîfeye tâyin dolayısı ile beylerbeyi ve sancak beyi olanlara pâdişâh tarafından verilen sancak ve tuğlar mîr-i alem vasıtasıyla verilirdi. Kapıcılar kethüdası: Kethüdâ-ı bevvâbîn de denilen kapıcılar kethüdası, Bâb-ı hümâyûn ve orta kapıyı bekleyen bütün kapıcıların âmiri idi. Dîvân-ı hümâyûnda bulunur ve pâdişâhla sadrâzam arasında sözlü ve yazılı görüşmelerde vâsıta olurdu. Dîvânda oturmazdı. Dîvânda hizmeti sırasında çavuşbaşı gibi, elinde gümüşlü âsâ bulunurdu. Çavuşbaşı: Dîvân-ı hümâyûnda elinde gümüş âsâsıyla ayakta durarak hizmet eden ve kapıcılar kethüdası ile beraber merasim esnasında teşrifatçılık yapan devlet erkânındandır. Dîvân-ı hümâyûn günü, hazîne ve defterhânenin sadrâzamdaki mühr-i hümâyûn ile mühürlenmesi ve mührünün açılması, çavuşbaşı tarafından yapılırdı. Dîvânın tatil zamanı gelince, elindeki gümüş zincirli âsâyı yere vurarak müzâkerenin sona erdiğini bildirirdi. Halkın istek ve arzûlarını dîvâna takdime refakat ederdi. Sefirlerin paşakapısına ve saraya gelişlerinde protokol şefi vazifesini görürdü. Şikâr ağaları: Pâdişâh ile birlikte ava çıkan görevlilerin âmirleri idi. Bunlar rütbe sırası ile; çakırcıbaşı, şâhincibaşı ve atmacacıbaşı idiler. Çaşnigîrbaşı: Pâdişâhın yemek sofrasını hazırlayan ve servis yapan çaşnigîrlerin âmiri idi. Çaşnigîrler, pâdişâhın şahsına mahsus pişen yemeklere nezâret edip, matbah kapısında otururlar, hükümdara pişecek pilâv ve çorbanın pirincini ayıklarlardı. Bir kısmı da yemek dağıtımında vazîfe alırdı. Alay günlerinde pâdişâh ata binerken koltuğuna girip pâdişâhı ata bindirirdi. Kapıcıbaşı: Saray kapıcılarının âmirleri olup, emektar kapıcılarla vezir oğullarına bu vazîfe verilirdi. Sayıları iki iken sonraları dörde çıkmıştır. Başkapıcı hepsinin emîri idi. İmrahor: Saray has ahırının en büyük âmiri idi (Bkz. İstabl-ı âmire). Yeniçeriağası: Yeniçeri ocağının en büyük âmiri idi (Bkz. Yeniçeri Ocağı). Cebecibaşı: Cebeci ocağının en büyük âmiri idi (Bkz. Kapıkulu Ocakları). Topcubaşı: Topçu ocağının âmiri idi. Sertopî de denilirdi (Bkz. Kapıkulu Ocakları). Arabacıbaşı: Top arabacıları ocağının en büyük ağası idi. Serarabâî de denirdi (Bkz. Kapıkulu Ocakları). Altı bölük kapıkulu süvârî ağaları: Sipâhî, silâhdâr, sağ ulûfeciler (ulûfeciyân-ı yemîn), sol ulûfeciler (ulûfeciyân-ı yesâr), sağ garîbler ve sol garîbler adı ile anılan altı kapıkulu süvârî bölüğünün en büyük âmirleri idiler (Bkz. Kapıkulu Ocakları). 4- Müteferrikalar: Sarayın hizmetini gören hademelere denirdi. Pâdişâh müteferrikaları en îtibârlı ve şerefli hizmeti gördüklerinden buraya, seçme, asîl ve pek emîn kimseler alınırdı. Bunlara Vâcib-ür-riâye ağaları denirdi. Pâdişâh, dışarı çıktığı ve Cuma namazına gittiği zaman, müteferrikalar önünde giderlerdi. Pâdişâhla beraber sefere de çıkarlardı. Pâdişâhla beraber seferde bulundukları zaman, enderûn hazînesinin muhafazası müteferrikalara aitti. 5- Baltacılar: Sarayların muhafız kıt’alarına verilen isimdir. Sarayın dış hizmetlerinde de vazife yaparlardı. Teberdârân ismi de verilip bu teşkilâta, devşirmelerden seçilenler alınırdı. Bu teşkilâtın İkinci Murâd Han devrinde kurulduğu kaydedilmektedir, önceleri nakliye ve istihkâm sınıfı olarak vazife görmüşler, Fâtih Sultan Mehmed devrinde ise, saray muhafızlığına alınmışlardır. Zülüflü baltacılar (Topkapı Sarayı’ndakilere mahsus isim), Eski Saray, Galata Sarayı, İbrâhim Paşa Sarayı ve Edirne Sarayı olmak üzere beş ocak hâlinde teşkilâtlanmışlardı. On yedinci asırda Zülüflü ve Eski Saray baltacıları olmak üzere yeniden teşkilâtlandırıldılar. Zülüflü baltacılar, ayda bir kere hareme odun taşırlar, bayram ve cülûs zamanlarında pâdişâhın tahtını Bâbüs-seâde’nin önüne getirerek, arkasında nöbet tutarlardı. Harb esnasında otuz tane baltacı, sancak-ı şerifin altında Kur’ân-ı kerîm okurdu. 6- Müteferrik hizmetleri: Bu sınıfa ise; peykler, solaklar, satırlar, mehterler, sakalar, çamaşırcı, aşçı, etmek veya ekmekçi, terzi, hakkak, kuyumcu, demirci, silâhçı ve başkaları dâhildi. Peykler; yaya postacı sınıfı olup, çok hızlı koşmakla tanınmışlardı. Pâdişâhların irâdelerini, vâlilere ve komutanlara tebliğ etmekle vazifeli idiler. Satırlar, vazife itibariyle peyklere benzerlerdi. Merasim ve alaylarda pâdişâhın rikâbında ve solakların önlerinde yürürlerdi. Çadır mehterleri, pâdişâh çadırlarının muhafazası ve kurulması ile görevli idiler. Çadır mehterlerinin âmirine Hayme mehter başısı denirdi. Bîrûn hazînesi: Osmanlı Devleti’nde bulunan başlıca iki hazîneden biri idi. Tanzîmâtdan sonra Mâliye hazînesi denildi. Diğeri, Hazîne-i hassa da denilen enderûn hazînesi idi. Mâliye hazinesi, Bâbüsselâm ile Bâb-ı hümâyûn arasında yer alırdı. 1) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 358 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 236 3) Osmanlı Târih ve Teşkilâtı (Y. Halaçoğlu, Ders notları); sh. 112 4) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-1, sh. 117 5) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 319 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1417 BOĞDAN Osmanlı Devleti’ne bağlı prenslik. Eski adı Moldovya olup, Osmanlı hâkimiyetine geçince Boğdan denilmiştir. Osmanlı târihi kaynaklarında bu bölge umumiyetle KaraBoğdan şeklinde geçmektedir. Bu ifâdedeki kara kelimesi, boyun eğmiş, teslim olmuş mânâsına gelmektedir. Avrupa kaynaklarında ise Valachia (Ulahlar ülkesi) şeklinde bahsedilmektedir. Fransız-İtalyan Anjou sülâlesinin elinde bulunan Macar Krallığı, doğudan sürekli olarak gelen hücumları engellemek için, Karpat dağlarının doğusunda bir askeri garnizon kurmuştu. Ayrıca bu garnizonun bulunduğu bölgenin güneyindeki dinsiz bir kavmi ve Ulahları hıristiyanlaştırmak için, 1227 senesinde papa tarafından bölgede kumanlar piskoposluğu kuruldu. Bir süre sonra Altınordu hükümdarı Batu Han, bu piskoposluğa son verdi. Bölgedeki Ulah sülâlesi, Macar kralı Lajos’a karşı ayaklanarak idaresinden ayrıldılar ve Moldovya’ya yerleşerek müstakil bir devlet kurdular. Bu devlet, kuruluşundan îtibâren çeşitli hücumlara mâruz kaldı. Leh, Macar ve Altınordu devletleri tarafından yapılan bu saldırılara karşı, Moldovya Devleti savunmada çok zorluk çekti. On beşinci asrın başlarında Boğdan (Moldovya) yakınlarındaki bölgelerde Osmanlı akıncıları görünmeye başladı. Boğdan prensi, Osmanlılar ile doğrudan doğruya temas etmeden, önce Osmanlılara karşı vücûda getirilen müdâfâ teşkilâtına dâhil oldu. Voyvoda Aleksandru Celbun, 1412 senesinde imzalanan Lublin muahedesi ile Macar kralı Sigismund ve Leh kralı Vladislav Vagello’ya Osmanlılardan gelecek saldırı karşısında yardım edeceğine söz verdi. Yardım etmediği takdirde bu iki kral, Boğdan Prensliği’ne âid toprakları bölüşeceklerdi. Osmanlı ordusu, Çelebi Sultan Mehmed zamanında Eflak voyvodası Mihâil’i mağlûb ettikten sonra, Dobruca ile aşağı Tuna kalelerini ele geçirdiler. İlk defa bu târihte Boğdan topraklarına giren Akıncılar, Akkerman ve limanını kuşattılar ise de, şehri fethedemediler. İstanbul’un fethinden sonra, 1455’de Fâtih Sultan Mehmed Han’ın ikinci Sırbistan seferi dönüşü sırasında, Boğdan prensliği, Eflak gibi Osmanlılara tâbi olmayı kabul etti. Boğdan’ın Osmanlılara senede iki bin altın (sloti) vergi vermeyi ve pâdişâhı metbû tanımayı kabulü, bu prenslik üzerinde metbuluk iddia eden Macar ve Leh kralları için büyük bir yıkım oldu. Böylece Boğdan, bu devletlere Karadeniz’i kapatmış oluyordu. Boğdan’ın Osmanlı hâkimiyetini tanıması; Osmanlı Devleti’ni, Kuzeybatı Karadeniz’in hâkimi yapmış, Kırım’a ve Lehistan’a komşu vaziyete getirmişti. Fâtih Sultan Mehmed Han, Boğdan’ın iç işlerine müdâhale etmeyip, yerli prenslerin idaresinde, imtiyazlı bir eyâlet hâlinde bıraktı. Boğdan voyvodası Stefan Mare, önceleri Osmanlı Devleti’ne vergilerini ödüyordu. Daha sonraları özellikle Osmanlıların, Venedik, Napoli ve Papa ile denizde; Macarlar ve Arnavutlar ile karada savaştıkları bir zamanı fırsat bilerek, tekrar bağımsızlığını elde etmeğe çalıştı. Arası açık bulunan Eflak voyvodası üzerine yürüyerek onu memleketinden kaçırdı. Bu durum pâdişâh tarafından haber alındı. Sebebi sorulunca; Stefan Mare, eşkıyanın kendi arazisindeki tahribatı sebebiyle, cezalandırmak için saldırdığını bildirdi. Bunun üzerine Osmanlı Devleti tazminat istedi. Boğdan prensini himaye eden Leh kralının duruma müdâhale etmek istemesi üzerine, Rumeli beylerbeyi Hadım Süleymân Paşa komutasında bölgeye bir ordu gönderildi (1475). Osmanlı ordusu, Boğdan prensine mağlûb olunca, prensin gururunu kabarttı. Stefan Mare, işin bu kadarla bitmiyeceğini bildiğinden, papaya ve hıristiyan devletlere başvurup, yardım istedi ise de, hıristiyan âleminden yardım gelmedi. Süleymân Paşa’nın mağlûbiyeti üzerine, Fâtih Sultan Mehmed Han 1476 baharında ilk Boğdan seferine çıktı. Ordu Varna civarına geldiğinde, Leh elçisi de oraya gelmişti. Sultan elçiye şu üç teklifi yaptı: 1- Vergi te’diyesi, 2- Cenevizli esirlerin iadesi, 3Kilya’nın teslimi. Boğdan elçisi bu teklifi kabul etmeyince, ordu, Boğdan topraklarına girerek, ilerlemeye başladı. Prens, Osmanlı ordusunun karşısında tutunamıyacağını bildiğinden, etrafı yakıp yıkarak ve yiyecek maddelerini dağlara kaldırarak geri çekildi. Fakat Tuna yoluyla erzak getirildiği için orduda herhangi bir kıtlık görülmedi. Prens Stefan, sarp bir dağın arkasındaki ormana girerek etrafını tahkim ile peçine denilen siper hendekler açtırmış, ağaç ve arabalardan manialar yaptırmıştı. Durumu öğrenen pâdişâh, orduyu o istikâmete çevirdi. İki taraf arasında yapılan muhârebede, Anadolu ve Rumeli tımarlı sipâhîleri büyük gayret gösterdiler. Ormanın önü geçilmez olduğundan yeniçeriler top ateşi karşısında yüzü koyun yere yatmak mecburiyetinde kalıyorlardı. Fâtih, Belgrad muhasarasında yaptığı gibi atını ileri sürünce, yeniçeriler de ayağa kalkıp hücuma geçtiler. Tımarlı sipahiler de hücuma destek olunca, kısa zaman sonra prensin ordusu ağır bir şekilde mağlûb edildi. İki ay Boğdan’da kalan Sultan, asker arasında veba hastalığının başgöstermesi üzerine gayesine tam ulaşamadan geri döndü. Karadeniz sahillerinin büyük bir kısmını alan Osmanlıların, hem ticâret hem de yapılacak seferler için Polonya yolu üzerinde bulunan önemli bâzı sahil şehirlerini zapt etmeleri îcâb ediyordu. Özellikle Boğdan’ın can damarı olan ticâret iskelelerinin alınması, bu prensliği ister istemez Osmanlı nüfuzu altına sokacaktı. Polonya, Macaristan ve Venedik ile 1483’de bir sulh andlaşması imzalayan sultan İkinci Bâyezîd, 1484 senesi baharında ikinci Boğdan seferine çıktı. 6 Temmuz 1484’de ordu, Tuna nehrinin kuzey sahilindeki ve Boğdan’ın Karadeniz kapısı olan Kili önüne ulaştı. Kale, karadan ve denizden muhasara edildi. Karşı koyamıyacağını anlayan kale kumandanı, 15 Temmuz’da şehri teslim etti. Daha sonra Osmanlı ordusu Dinyester nehrinin meydana getirdiği küçük bir körfezin kıyısında bulunan ve daha önce üç defa kuşatılan fakat bir türlü fethedilemeyen Akkerman kalesini kuşattı (24 Temmuz 1484). Çok önemli olan bu kale, Osmanlı ordusu karşısında ancak on dört gün dayanabildi. Kalenin muhasarasına Kırım Han’ı Mengli Giray da katıldı. Adet üzere, yeni alınan yerlerin hemen tahrîri yapıldı ve Sultan Edirne’ye geri döndü. İkinci Bâyezîd Han’ın bu fetihlerinden sonra, Boğdan’ın Karadeniz sahillerinde toprağı kalmadı. Boğdan prensi, Akkerman’ı tekrar ele geçirmek için bâzı çalışmalar yapdı ise de başarılı olamadı. Bu durumu haber alan Pâdişâh, Boğdan üzerine Hadım Ali Paşa komutasında bir ordu gönderdi. Bu ordu karşısında duramayacağını anlayan Prens Stefan, Leh kralına sığındı. Ali Paşa’nın Boğdan’dan ayrılması üzerine memleketine dönen Prens, tekrar Kili ve Akkerman kalelerine saldırdı. Bunun üzerine Silistre sancakbeyi meşhur akıncı reisi Malkoçoğlu Bâli Bey, Boğdan üzerine gönderildi. Boğdan prensi Stefan Mare, bu durum karşısında Leh ve Macar kralından yardım istedi ise de, umduğu yardım gönderilmedi. Sonunda Osmanlının muhteşem ve yenilmez bir devlet olduğunu anladı. Osmanlı hâkimiyetini tanıyarak her sene dört bin altın vergi yermeyi kabul etti. 1504 senesinde ölürken, oğluna memleketi, öteki milletlerden daha hakîm ve kuvvetli oldukları için Türklere teslim ederek, başkalarına vermemesini vasiyet etmiştir. Bâzı istisnaları dışında Stefan Cel More’nin bu siyâsî vasiyetine bütün Boğdan voyvodaları uymuşlardır. Osmanlıların Viyana seferi sırasında, Prens Petro Rareş sadâkatini teyid ile vergisini bizzat kendisi verdi (1530). Prens Petro bu târihten sonra dışarıdan yapılan te’sirlerle Osmanlıya olan bağlılığını terk ederek gizlice Avusturya imparatoru Ferdinand ile haberleşmeye başladı. Daha sonra Osmanlılar tarafından Budin’e yerleştirilen ve bölge ahvâline dâir Osmanlı Devleti lehinde casusluk yapan Venedikli Aloisio Gritti’nin öldürülmesinde Boğdan prensi Petro’nun parmağı olduğu anlaşılınca, Kanunî Sultan Süleymân, Temmuz 1538’de üçüncü Boğdan seferine çıktı. Sür’atle hareket eden Osmanlı ordusu, Tuna ve Prut nehirlerini geçerek Boğdan’a girdi. Osmanlı kuvvetlerine karşı duramıyacağını anlayan Rareş, Transilvanya’ya kaçtı. Eflak voyvodası üç bin kişilik bir kuvvetle Rareş’in kuvvetlerini mağlûb etti ise de, Boyarların ihaneti netîcesinde Rareş yakalanamadı. Sultan, Boğdan Prensliği’nin merkezi olan Yaş Pazarını ve Şeçav’ı zabtetti. Boğdan tahtına da itaatkâr bir voyvoda olan Rareş’in kardeşi Stefan’ı geçirdi. Stefan’a verilen beratta, iki senede bir senelik vergisini bizzat kendisinin getirip takdim etmesi kaydedildi. Bu seferden sonra Boğdan ile Osmanlılar arasındaki toprak ihtilâfları hâlledildi. Prut suyunun Akkerman tarafından Dinyester nehrine kadar bir hudut çizilip, hududun sonunda iki kale yapılması kararlaştırıldı ve bu iş Boğdan prensine verildi. Lokusta yâni Çekirge lakabıyla anılan Stefan, memleketin önemli kısmını Osmanlılara terk ettiğinden dolayı, tepki gösteren Boyarlar tarafından öldürüldü ve yerine üçüncü Aleksandr getirildi. Bu Prens, Kili, Akkerman ve Bucak kalelerine saldırdı ise de, başarılı olamadı. Bu sırada eski voyvoda Rareş bir yolunu bulup İstanbul’a gelerek kendisini affettirdi. Sultan ona yeniden Boğdan voyvodalığını verdi. Senelik vergisini de on iki bin dukaya yükseltti. Rareş’den sonra yerine voyvoda olarak oğlu İlya geçti. İlya, babasının voyvodalığı zamanında rehin olarak İstanbul’da bulunduğundan, Osmanlı’yı ve İslâmiyet’i yakından tanımıştı. Voyvoda olunca, Kânûnî Sultan Süleymân’ın emri ile 1550’de Erdel’de faaliyet gösteren Avusturya imparatoru Ferdinand taraftarlarının üzerine sefer düzenledi. Bir süre sonra İslâmiyet’i kabul eden ilya, Silistre sancakbeyi oldu. Beş sene kadar bu görevde kalan İlya, ömrünün son günlerini Haleb’de geçirip, 1562 senesinde orada vefât etti. İlya’dan sonra Boğdan voyvodalığına geçenler bağımsızlık arzusu ile çeşitli hareketlere giriştiler. Voyvoda İoan, senelik verginin seksen bin altına çıkarılmasını kabul etmeyerek, Osmanlı kuvvetlerini Kazakların yardımı ile yendi. Bunun üzerine, o sırada sultan olan ikinci Selîm Han, Ahmed Paşa komutasında bir orduyu, Tuna sancak beylerini ve Kırım hanını Boğdan üzerine gönderdi. İoan yakalanarak îdâm edildi. Yerine geçen voyvoda Aron da bağımsızlık arzusu ile çeşitli faaliyetlerde bulundu ise de, kendisinden şüphelenen Erdel prensi Sigismund Bothory tarafından öldürüldü. Daha sonra voyvoda olan Movila zamanında Osmanlı Devleti’ne karşı kurulan ve papanın himayesindeki Avrupa ittifakı önemli bir netîce alamadı. Bâzı mevzilerde başarılar elde eden müttefik kuvvetler komutanı Mihâil, 1599’da Erdel, 1600’de de Boğdan’a hâkim oldu. Kendisini Eflak, Boğdan ve Erdel hâkimi îlân etti. Ancak Avusturya generali Basta tarafından öldürüldü. On yedinci asırda Boğdan’da siyâsî bakımdan önemli bir değişiklik olmadı. Lehistan krallığı bir kaç defa Boğdan’ın iç işlerine müdâhale etti ve Yukarı Dnester’deki Hotin kalesini zaptetti. Sultan ikinci Osman Han 1620’de Hotin kalesini geri almak istediyse de netîce alamadı. Bu asırda Boğdan’da Rum nüfuzu arttı. Boğdan kilisesi, İstanbulRum patriğine bağlı bulunuyordu. Çeşitli yerlerde manastırlar yaptırıldı. Ticâretle uğraşan Rumlar bir süre sonra Boğdan’ın iç işlerine müdâhale etmeye başladılar. Sultan dördüncü Mehmed Han zamanında Lehliler ile yapılan savaşlarda Hotin geri alınarak Boğdan’a dâhil edildi. 1681 senesinde, Boğdan prenslerinden Gheore Duca’ya, Osmanlı sultânı tarafından, vezirlere mahsûs üç tuğ verildi. Bucas andlaşması gereğince Duca’ya ayrıca Ukrayna hetmanlığı da verildi. 1699 senesinde imzalanan Karlofça andlaşmasında Lehliler, Osmanlı Devleti’nden Boğdan’ı ısrarla istediler. Fakat Osmanlı Devleti, Boğdan’ın hür bir memleket olduğunu ve kılıç zoruyla değil, istiyerek Osmanlı Devleti’ne tâbi olduğunu, bu yüzden bölgeyi Lehistan’a teslim etmeyeceğini bildirdi. Uzun müddet İstanbul’da kaldığı için Küçük Kantemiroğlu adıyla meşhur olan Dimitrie Cantemir, bu sıralarda voyvoda idi. Dimitrie Cantemir, Rus çarı Petro ile ittifak kurarak Rusya’nın ilk defa Boğdan siyâsetine karışmasına sebeb oldu. Yapılan andlaşmada Boğdan, Tuna ve Karadeniz’deki hudutlarına kavuşmuş olacaktı. Rus Çarı ordusu ile hareket hâlinde iken, Prut nehri yanında bulunan Stanileşti köyü civarında 11 Temmuz 1711’de çevrilerek ağır bir mağlûbiyete uğratıldı. Boğdan voyvodası Rusya’ya kaçtı. Bu hâdiselerden sonra sultan üçüncü Ahmed Han, Boğdan Voyvodalığı’nı, her zaman İstanbul’un kontrolü altında kalabilecek Rum beylerine verdi ve Voyvodalığın müddeti üç seneye indirildi. Bu prensler, Osmanlı Devleti’ne sâdık kaldılar. 1821’e kadar devam eden bu döneme, Fenerli Rum Beyleri devri denildi. 1774’de Ruslarla imzalanan Küçük Kaynarca andlaşması ile Rus sefirlerinin Eflak ve Boğdan voyvodaları ve Osmanlı Devleti’nin Ortodoks tebeası lehinde bâzı müdâhalelerde bulunabilmeleri kabul edildi. Rusya, Boğdan ve Eflak konsolosluklarını açtı. Osmanlı-Rus savaşları sonunda 1792’de yapılan Yaş andlaşması neticesinde Rusya, Boğdan ile doğrudan doğruya komşu durumuna geldi. Sultan İkinci Mahmûd Han zamanındaki Osmanlı Rus harbleri sonunda Ruslar, Boğdan ve Eflak’ın bâzı bölgelerini ele geçirdiler. Buralar, Akkerman, Kili ve Bender, Türk ahâlisi ile Rusya’ya ilhak oldu. Ruslar buraya Basarabya eyâleti ismini verdiler. Eflak’da çıkan bir isyân neticesinde, Fenerli Rum Beyleri devri 1821’de sona erdi. Sultan İkinci Mahmûd, voyvodalığı tekrar yerli prenslere verdi. 1826’da Rusya ile yapılan Akkerman andlaşmasına göre, voyvodalığın süresi yedi seneye çıkarıldı. 1856’da yapılan Paris andlaşması ile sona eren Kırım harbinden sonra, Ruslar, Boğdan’ın Tuna, Cahul, İsmâil ve Belgrad şehirlerini iade etmek mecburiyetinde kaldılar. Bundan sonra Boğdan ve Eflak sâdece Osmanlı Devleti’ne tâbi oldu. 1859’da Basarabya’nın üç vilâyeti de dâhil olmak üzere Boğdan’a, Alexandra Lon Cuza prens tâyin edildi. Aynı sene Eflak da bu prensin idaresine verildi. Bu prens İstanbul’a giderek sultan Abdülazîz Han’ı ziyaret etti. Bir süre sonra Boğdan ve Eflak çeşitli siyâsî faaliyetler neticesinde Romanya adı altında birleştirildi. Daha sonra Cuza prenslikten ayrıldı. Yerine Alman hânedânına mensup Prens Karol seçildi. Prens Karol, 10 Mayıs 1866’da Romanya’nın başşehri Bükreş’e girdi. 1877 Osmanlı-Rus harbinde Romanya, Ruslardan istiklâli için te’minât alarak savaşa girdi, önce Ayestefanos ve sonra da 1878’de yapılan Berlin Andlaşması ile Romanya’nın istiklâli tanındı. 1881’de ise krallık hâline geldi. Boğdan, dîvânın tâyin ettiği ve voyvoda denen prensler tarafından yönetilirdi. Prens, salâhiyetlerini pâdişâhtan alır ve diğer beylerbeyi gibi bölgeyi pâdişâh nâmına yönetirdi. Pâdişâhın bir yaveri Boğdan’ın merkezi Suçava’ya gelip yeni voyvodayı tahta oturtur, sırtına hil’at, başına da kızıl börk giydirip kılıç kuşatırdı. Daha sonra oradaki bütün Boyarlara ve büyük rahiplere sultânın tâyin berâtını okurdu. Eğer voyvoda düzene aykırı hareket ederse, azledilir, îdâm edilir veya sürülürdü. Suç çok ağırsa, Osmanlı ordusu ülkeye girer ve suçluları cezalandırırdı. Voyvodaların hassa askerlerinin, ortodoks mezhebinden hıristiyan ve Arnavut olması şart idi. Ayrıca prenslerin hassa bölüğü mâhiyetinde yüz kişilik yeniçeri birlikleri ile Türk mehterhâneleri vardı. Bunlar, İstanbul’dan gönderilirdi. Voyvodaların saray hayâtını dikkatle tâkib edip, şifreli mektuplarla Tuna üzerindeki sancakbeyleri vasıtasıyla dîvâna bildirilen yirmi dört tane emir subayı vardı. Bunların on ikisi İstanbul’lu, on ikisi Kırım Türk subaylarından seçilirdi. Başlarında dîvân efendisi isminde yüksek rütbeli bir me’mûr bulunurdu. Her dîvân efendisi değişince, İstanbul tarafından verilen şifre de değiştirilirdi. Boğdan’a Türklerin yerleşmeleri yasaktı. Tüccar olarak bölgede çok sayıda Türk vardı. Fakat toprak edinemezlerdi. Dîvân, daha önce voyvodalık etmiş ailelerden birini voyvoda seçerdi. Voyvoda, azli gerekmezse, ilk zamanları hayâtının sonuna kadar bu vazîfede kalırdı. Daha sonra Fener Rum Beyleri zamanında voyvodalık üç seneye indirildi. Protokolde Boğdan beyi, Eflak beyinden önce gelirdi. Boğdan voyvodası beyaz tüylü yeniçeri üniforması giyerdi. Voyvoda tâyin edilen prenslerin çoğu Türkçe bilirdi. 1) Âşıkpaşazâde Târihi; sh. 144 2) Târih-i Cevdet 3) Târihi Peçevî 4) Târih-i Nâimâ 5) Solakzâde Târihi 6) Necati Bey Dîvânı 7) Tac-üt-tevârih; cild-3, sh. 63, 153, 239, 253 8) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 216, cild-2, sh. 77, 181, 342, 409 9) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh.10, 96, cild-13, sh. 99 BOSNA-HERSEK Osmanlı Devleti’nin Rumeli’deki önemli eyâletlerinden. Balkan yarımadasının kuzey-bat ısında bulunan Bosna-Hersek’in yüzölçümü 51.027 km2 olup, kuzeyinde Hırvatistan ve Slovenya, doğusunda Sırbistan, güneyinde Karadağ ile çevrilidir. Bölge halkı, Oğuz Türklerinin bir kolu olan Peçeneklerden olup, Osmanlı’nın orayı fethinden sonra topyekün müslüman olan Boşnaklardır. Sonradan müslüman olan Hırvatlara, Sırplara ve Türk asıllı olup daha önceden ecdadı Bosna’ya yerleşmiş olan Türklere de Boşnak denilmiştir. Bosna-Hersek eskiden beri bir çok kavmin geçit yeri olmuştur. Bölgede, Romalılardan önce İllîrya kabîleleri hâkimdi. Romalılar uzun savaşlar sonunda bölgeye hâkim oldular. Büyük Roma İmparatorluğu 395 senesinde ikiye bölündüğü zaman, Bosna-Hersek, Batı Roma İmparatorluğu’na kaldı. Yedinci asırda bölge, Avar ve Slav akınları sonucu bu kavimlerin hâkimiyetine girdi. Bunun neticesinde bölgedeki Roma izleri silindi ve bugünkü etnik durum ortaya çıktı. 626 senesinde kuzeyden gelen Sırp ve Hırvat akınları, bölgeye hâkim olan Avarların hâkimiyetini iyice sarstı. Bosna’nın bâzı bölgeleri ile Dalmaçya’ya Hırvatlar, Karadağ ve dolaylarına ise Sırplar yerleşti. Bu kavimlerin ortasında Bosna-Hersek kuruldu. Avarlardan kalma bir teşkîlât olan Banlıklara ayrıldı. Yedinci asırdan on ikinci asra kadar, Sırplar ve Hırvatların hâkimiyeti altında yaşayan Bosna-Hersek halkı, bu asrın başlarında Bizans İmparatorluğu’nun idaresine geçtiler. Bölge, 1137 senesinde tamâmiyle Macarların eline düşünce, Macar kralı ikinci Belâ, oğlunu Bosna dukası yaptı. Bosna-Hersek’in 1137’den 1878 senesin kadar olan târihi, altı bölüme ayrılmaktadır: 1- Banların bütün ülkeye hâkim olmaları (1137-1251), 2- Banların nüfuzlarını kaybetmiş oldukları devir (1251-1314), 3- İki Kotroman devri (1314-1377), 4- Bosna krallığı ve St. Sava dukalığı (1377-1463), 5- Ülkenin, Macaristan ve Osmanlı Devleti arasında taksimi (1463-1528), 6- Osmanlı Devleti’nin bir eyâleti olması (1528-1878). Bosna, 1137-1251 seneleri arasında Hırvatistan krallığı’na tâbi olup, muhtariyet hâlinde ban denilen mahallî beyler tarafından idare ediliyordu. Bunlar hıristiyan Bogomil mezhebinde olduklarından, Papa’nın emriyle Macarlar tarafından fena hâlde ezildiler. Buna rağmen banlar, Macarların himayesinden ayrılmayıp, sıkı surette bu krallığa bağlandılar. 1360 senesinde Macaristan’ın umûmî vâlisi ve Macar kralı birinci Layoş’un eniştesi Tvartko, beyliğin başına getirilince, bölge tamamen Macaristan’a bağlandı. Tvartko, 1371’de Macar hâkimiyetinden ayrılarak bölgede Bosna ve Sırbistan krallığını kurdu. Tvartko’nun ölümünden sonra yerine kardeşi İstefan Dabiça geçti. Bunun zamanında Macarlar, Hırvatistan ve Dalmaçya’yı zabtettiklerinden, Bosna krallığı küçüldü. Dabiça, Macarlarla dostluk kuramadı. Bu sırada Osmanlılar Rumeli’de fetihlere başlamış bulunuyorlardı. Nitekim 1394’de Üsküp sancakbeyi Paşa Yiğit’in oğlu tarafından Bosna üzerine yapılan akınlarda, Dabiça, Macarlardan yardım alamadı. İstefan Dabiça, 1398’de ölünce, Bosna; karısı Elen Gruba tarafından idare edilmeye başlandı. Fakat bu sırada Bosna krallığı nüfuzunu iyice kaybetmişti. Mahallî prensler serbest hareket etmeye ve devlet merkezini tanımamaya başlamışlardı. Dabiça’nın öldüğü sene bir Osmanlı akıncı kuvveti daha Bosna’ya girdi. Bu akınlar sırasında Osmanlı adaleti ve nizâmı ile tanışan Bosna-Hersek derebeylerinin bir çoğu, Osmanlı Devleti ile anlaştı. Nitekim Osmanlı idaresine geçtikten sonra da Bosna ve Hersek’te kitleler hâlinde İslâm dînine girmeler oldu. Fâtih Sultan Mehmed Han, İstanbul’u fethettikten sonra. Bosna-Hersek işleriyle meşgul olmaya başladı ve bölgenin tamâmını fethetmek için harekete geçti ve bunu 1462, 1464’de üst üste yapılan iki sefer-i hümâyûn ile tamamladı. Birinci sefer-i hümâyûnda, Fâtih, başta Bosna’nın merkezi Yayca şehri olmak üzere bütün kaleleri kolaylıkla ele geçirdi. Yakalanan Bosna kralı îdâm edildi. Buradan Hersek krallığı üzerine yürüyen Fâtih, kral İstefan’ın Osmanlı himayesini kabul etmesi üzerine, memleketinin bir kısmını kendisine bırakarak diğer yerleri Osmanlı topraklarına kattı. Fâtih Sultan Mehmed Han elde ettiği Bosna şehirlerindeki halkın bir kısmını iskan için İstanbul’a yolladı ve Yayca ile diğer önemli kalelere asker koydu. Bosna sancakbeyliğine Minnetoğlu Mehmed Bey’i tâyin ederek, İzvornik kalesine de Mihaloğlu İskender Bey’i muhafız bırakarak İstanbul’a döndü. Bosna’nın fethi Osmanlılar için pek önemli idi. Deniz kuvvetlerini arttırarak Akdeniz’de Venedikleri tehdîd eden Osmanlıların Bosna’yı zabtetmeleri de Macaristan’ın siyâsî varlığını tehlikeye düşürmüştü. Bu arada Türklerin, Lepant havalisi ile Argos limanını da elde etmeleri, Macarlarla Venediklileri, Osmanlılara karşı tecâvüzkâr bir ittifaka sevketti. Nitekim Fâtih Sultan Mehmed’in İstanbul’a dönmesinden sonra müttefik kuvvetler hücuma geçerek, Osmanlıların zabtettikleri bâzı kaleleri elde edip, Bosna krallığının merkezi olan Yayça’yı da ele geçirdiler. Bu olaylar üzerine 1464 ilkbaharında sultan Mehmed, ikinci defa Bosna’ya hareket etti. Fâtih’in Yayça’yı muhasara etmesi üzerine, Macar kralı da büyük bir kuvvetle gelerek Osmanlıların elinde bulunan İzvornik kalesini kuşattı. Bunun üzerine ordudan ayrılan mühim bir kuvvet, Macar kralı üzerine gönderildi. Böylece iki ateş arasında kalan Macar kralı, ağırlıklarının bir kısmını bırakarak kaçmak zorunda kaldı. Ancak Osmanlı ordusu Yayça’yı geri almaya muvaffak olamadı. Buna karşılık elde edilen kalelerden bir kısmı yıkıldı ve lüzumlu olanlarına asker ve mühimmat kondu. Yayca kalesi ancak 1528 senesinde Bosna beyi meşhur Gâzi Hüsrev Bey zamanında alındı. Hüsrev Bey, Bosna’nın önemli mevkilerinden olan Kilis kalesini de 1536 yılında fethederek, Osmanlı hâkimiyetine kattı. Bosna, on altıncı asrın ikinci yarısında beylerbeylik oldu. İlk Bosna beylerbeyi olarak Sokullu Ferhad Paşa tâyin edildi. Beylerbeyiler, hududa yakın olan Banaluka kalesinde otururlardı. Banaluka’nın batısındaki Bihke kalesi 1591’de dokuz günlük bir muhasaradan sonra Bosna beylerbeyi Derviş Hasan Paşa tarafından zabtedildi. Bosna-Hersek eyâleti; Saraybosna, Banaluka, Hersek, Kilis, Kırka, Pakrac, Zivornik ve Pojega olmak üzere sekiz sancaktan meydana geliyordu. Bölge Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra, başta Bapomillar olmak üzere, gördükleri iyi muamele karşısında halkın büyük kısmı müslüman oldu. Macarlara karşı sert tepki gösteren Bosna halkı, Osmanlı ile kaynaştı ve Osmanlıların Macaristan’a yaptığı seferlere katıldı. 1639 senesinde eyâlet merkezi tekrar Saraybosna’ya alındı. On sekizinci asırda eyâlet merkezi Travnik’e nakledildi ve sancak sayısı altıya indirildi. Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki nüfuzu sarsılınca, iç Bosna ile Krayine, Yenipazar, Trebinye, Zeta ve Hersek’i içine alan eyâlet, Avusturyalıların hücumuna uğradı. 1718 senesinde yapılan Pasarofça andlaşması ile Bosna-Hersek’in kuzey kısımları Avusturya’ya bırakıldı ise de, 1739 Belgrad muahedesi ile Furyan kalesi hâriç, bu topraklar tamamen geri alındı. Bir ara Hersek sancağı, müstakil sancak olarak eyâletten ayrıldı ise de, 1850’de tekrar birleştirildi. Bosna-Hersek on dokuzuncu asrın başlarında karışıklıklara sahne oldu. Bu sırada Osmanlı Devleti’ni iç ve dıştan çökertme faaliyetleri çok yoğunlaştı. Aynı zamanda Bosna-Hersek’te de yapılan bir takım ıslâhat, halkın hoşnutsuzluğuna sebeb oldu. 1830 senesinde müslümanlar, Gradaçaç kapdanı Hüseyin Bey kumandasında isyân ettiler. 1840’da vezir Mehmed Vecihi Paşa, Gülhâne hatt-ı hümâyûnu ile bildirilen yeni idare tarzını tatbik etmek istedi. Kazalarda bulunan yerli kapdanların yerine, İstanbul’dan me’murlar tâyin edilmesi üzerine Boşnak beyleri durumdan memnun olmadılar. Saraybosna müslümanları, vezîre isyân ettiler. İsyancılar, Vitez mevkiinde mağlûb edildi. Ayaklanma bastırılınca, eyâlet merkezi Travnik’ten Saraybosna’ya nakledildi. İsyan eden Boşnak beyleri îdâm edildi (1851). Müslüman halkın ayaklanması yanında hıristiyan tebea da ayaklandı. Bu gayr-i müslim tebea, 1836-1856 fermanları ile vâdedilen ıslâhatın gerçekleştirilmediğini ileri sürerek huzursuzluk çıkardılar. Osmanlı mâni olunca da Avusturya’ya sığınan hıristiyan halk, bu devletin müdâhalesini istediler (1858). Bu durum üzerine Sultan, bölgeye bir hey’et göndererek; arazi işlerini, köylünün ve arazi sâhiblerinin hukukunu ve vazifelerini belirten bir kararname hazırlattırdı. 1863 senesinde geniş bir salâhiyet ile Ahmed Cevdet Paşa, Bosna müfettişi olarak bölgeye gönderildi. Bir buçuk sene bu vazifede kalan Ahmed Cevdet Paşa, Bosna-Hersek vilâyetinin idarî ve askeri teşkilâtının düzenlenmesinde büyük başarı gösterdi. Alınan yeni tedbirlerin uygulanması sırasında, hıristiyan halk ile idareciler arasında anlaşmazlık çıktı ve 1875 senesinde hıristiyanlar yine ayaklandılar. Bosna’daki bu ayaklanma, Sırplara da sirayet etti. İsyan, devlet tarafından bastırıldı ise de, 1877’de başlayan Osmanlı-Rus harbi sırasında yer yer devam etti. 1878 senesinde yapılan Berlin andlaşması ile Bosna-Hersek, Avusturya’nın işgaline bırakıldı ise de, 1908 senesine kadar Osmanlı hükümranlığı devam etti. Osmanlı Devleti’nde 1908’de ikinci defa Meşrûtiyet îlân edildiği sırada, Avusturya-Macaristan imparatorluğu, BosnaHersek’in kendi topraklarına ilhak edildiğini açıkladı. Birinci dünyâ harbinden sonra ise o zaman yeni kurulmuş olan ve sonradan adı Yugoslavya olan Sırp-Hırvat-Sloven krallığına bırakıldı. Daha sonra bu krallık, Yugoslav Fedâratif Halk Cumhuriyeti topluluğu hâline geldi. Neticede Bosna-Hersek bu devleti meydana getiren altı cumhûriyetten biri oldu. Osmanlılar, hâkim oldukları zaman zarfında Bosna-Hersek’te Türk kültürünü ve medeniyetini yerleştirdiler. Bölgede Türk kültür ve medeniyetinin gerçek kurucusu Bosna-Hersek vâlisi Gâzi Hüsrev Bey’dir. Sultan İkinci Bâyezîd Han’ın kızının oğlu olan Gâzi Hüsrev Bey, Bosna beyliğinde bulunurken Yayca ve Kilis kalesini alarak, Bosna’nın tamâmını Osmanlı hâkimiyetine katmıştı. 1526 Mohaç savaşına da katılan Hüsrev Bey, zaferin kazanılmasında büyük rol oynadı. Hüsrev Bey’in emrinde 10 bin kadar deli (akıncı) kuvveti mevcuttu. Gâzi Hüsrev Bey, Saraybosna’da Kurşunlu ve Hankâh medreselerini yaptırdı. Akıncı kumandanı Gâzi Îsâ Bey, Makedonya ve Bosna-Hersek’i ihya edenlerin arasında yer almaktadır. Îsâ Bey, Saraybosna’da Büyük Hünkâr Câmii, Üsküb’de medrese, çifte hamam, 38 km. uzunlukta bir kemer ve tünel şebekesine mâlik muazzam bir su te’sisâtı, Kalkandelen’de bir hamam ve daha pek çok eser bıraktı. Gâzi İshak Bey’in Üsküb’teki medresesi, bedesten ve çarşısı, 2150 dükkanlı büyük bir kasaba gibiydi. Ayrıca Üsküb’de 70 mekteb ve 20 tekke bulunuyordu. Saraybosna’da 177 câmi, 180 sıbyan mektebi, 47 tekke, 23 han ve 7 imâret, Türkçe el yazmalarını da ihtiva eden önemli bir kütüphâne, Endülüs mîmârîsi tarzında güzel bir belediye binası ve kâdı yetiştiren bir medrese vardı. Evliya Çelebi, Seyâhatnâme’sinde Bosna-Hersek eyâletini anlatırken, “Eyâlette 773 kale, hisar ve palanga mevcuttur. Saraybosna şehri 104 mahalle olup, bunların 92’sinde müslüman, ikisinde yahûdî, onunda hıristiyanlar oturmaktadır. Ferhat Paşa, Hüsrev Paşa, Sultan Paşa, Ali Paşa, Îsâ Paşa câmileri en büyükleri olup şehirde 77 câmi, 99 mescid vardır. 18 medreseden Hüsrev Bey Medresesi, yüksek medrese tahsili vermektedir. Sayısı kırk yedi olan tekkelerin içinde Mevlevihâne, yetmiş odalı bir dergâhtır. 800 kadar sebil, 100 çeşme vardır. Eyâlette başlıca dokuz maden vardır. Masrafı gelirinden fazla olduğu için, beylerbeyi Ferhad Paşa tarafından altın mâdeni kapattırılmıştır. Serepengci’de gümüş çıkarılır. Zengi lâcivert taşı, kurşun, bir mikdâr bakır, Kovince dağlarında son derece zengin demir mâdenleri işlenilmektedir. En büyük ziyaret yeri, Gâzi Hüsrev Paşa türbesidir. Osmanlı sultanları ve devlet adamları, bölgede bir çok hayır kurumları inşâ ettirdiler. Saraybosna’nın doğusunda yer alan Vişegrad, Sava nehrine akan Drina çayının yanındadır. Şehirde yer alan târihî eserlerin hepsi, Sokullu ailesi tarafından yaptırılmıştır. Mîmâr Sinân’ın yaptığı Drina köprüsü on bir gözdür. Her kemeri Samanyolu gibidir. Büyük hendese bilgisine dayanılarak, cür’etli bir mühendislikle inşâ edilmiştir” demektedir. 1876’da sultan Abdülazîz tarafından gönderilen Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellemin mübarek sakal-ı şerîfleri törenle Hüsrev Paşa türbesine konulmuştur. Sultan Abdülazîz Han devrinde, Bosna eyâletinde kalkınma ve yenileşme hareketleri görüldü. Saraybosna’da bir Mekteb-i hukûk-ı şâhâne (hukuk fakültesi) açıldı. Banaluka-Novi arasında işleyen ilk demiryolu hattı 1872’de açıldı. 1860’da eyâlet resmi matbaası kuruldu. 1909’da eyâlette Ortodoks, Sırp ve Katolik Hırvat okulları hâriç, ilkokul sayısı 1.092’ye yükselmişti. Bugün Bosna-Hersek bölgesinde bulunan câmi, tekke ve diğer târihî eserlerin sayısı, bakımsızlık ve komünist rejimin ortadan kaldırması sebebi ile çok azalmıştır. 1957 senesinde, bölgedeki toplam câmi sayısı 635’e inmiştir. Hâlbuki Evliyâ Çelebi, eyâletteki câmi sayısını 3500 olarak haber vermektedir. 1) Bosna Savaşları (Ömer Efendi) 2) Târih-i Peçevî 3) Seyahatname; cild-5, 6, sh. 1725, 1614 4) Hammer; cild-3, sh. 708 5) Türkiye Târihi; cild-3, sh. 24, 27 BOSNALI ABDULLAH EFENDİ Osmanlı evliyâsının büyüklerinden. İlim ve kemâl sahibi bir zât olup, naklî ve aklî ilimlerde âlim idi. 1583 (H. 992) senesinde Bosna’da doğdu. Asıl ismi Abdullah Abdî bin Muhammed’dir. Bosnavî, Rûmî ve Gaîbî nisbet edildi. Şârih-ul-Füsûs ve Şârih-ulMesnevî diye meşhur oldu. 1644 (H. 1054) târihinde Konya’da vefât etti. Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin türbesi yanında defnedildi. Doğum yeri olan Bosna’da ilim tahsiline başlayan Abdullah Efendi, İstanbul’a gelerek, medreselerde tahsilini tamamladıktan sonra Bursa’ya gitti. Burada Bursalı Hasan Kabâdûz Efendi ile görüşüp sohbetlerinde kemâle geldi. Hasan Kabâdüz, Hacı Bayram-ı Velînin halîfelerinden, Bıçakçı Ömer Dede’nin halîfesi idi. Hasan Kabâdûz Efendi’nin feyz ve himmetleri ile yüksek derecelere kavuşan Bosnavî Abdullah Efendi, Bursa’dan ayrılıp Mısır’a, oradan da 1636 senesinde hac vazifesini yapmak için Hicaz’a gitti. Hac dönüşünde, Şam’da bulunan Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin türbesi yanında inzivaya çekildi ve günlerce ibâdetle meşgul oldu. Daha sonra Konya’ya geldi. Sadreddîn-i Konevî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi büyüklerin kabirlerini ziyaret edip, rûhâniyetlerinden istifâde etti. Konya’da yerleşip, vefâtına kadar orada kaldı. Talebelerine ilim öğretmek ve emr-i ma’rûf yapmakla meşgul oldu. 1644 senesinde hacdan döndüğünde Konya’da vefât edip, çok sevdiği Sadreddîn-i Konevî hazretlerinin türbesi civarında defnedildi. Sonradan yapılan kabir taşına, vasiyeti üzerine; “Hazâ kabrû garîbillahi fî ardıhi ve semâihi Abdullah el-Bosnavî er-Rûmî el-bayrâmî” ibaresi yazıldı. Mısır ve Hicaz’a yaptığı seyahatlerinde ve Şam’daki ikâmetinde kendisi ile görüşen ilim erbabı, Abdullah Bosnavî’nin ilmini ve eserlerini takdir ettiler. Onun yüksekliğini anlayanlar, ilim ve feyzlerinden istifâde etmek için adetâ birbirleriyle yarıştılar. Arab âleminin meşhur ulemâsından Garsüddîn Halîlî, Muhammed Mirza Sürûcî, Dımeşkî Sûfî, Muhammed Mekkiyy-ül-Medenî, Seyyid Muhammed bin Ebî Bekr Ukûd gibi âlimler, onun talebesi olmakla şereflendiler. Osmanlı Müellifleri’nde Abdullah Bosnavî’nin altmış eserinden bahsedilmektedir. Bunlardan en meşhuru, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin meşhur eseri Füsûs-ulhikem’ine yaptığı şerridir ki, Mısır’da ve İstanbul’da birer defa basılmıştır. Diğer eserleri çeşitli kütüphânelerde mevcûd olup, okuyanlar istifâde etmektedirler. Eserlerinden bâzıları şunlardır: 1- Mevâkib-ül-fukarâ, 2- Hakîkat-ül-yakîn, 3Risâle-i hazerât-il-gayb, 4- Metâli-un-nür-is-senî an tahâret-in-Nebiyy-ülArabî (aleyhisselâm), 5- Risale fî tafdîl-il-beşer alel-melek, 6- Tezyîl fî münâzeât-i iblis li-Sehl bin Abdullah et-Tüsterî, 7- Mekâsıd-ı envâr-ı ayniyye ve mesâid-ı ervâh-ı tayyibe-i gaybiyye, 8- Muhâdarât-ül-evâil. Bunlardan başka çeşitli ayet-i kerîme ve sûre-i şerîfelerin tefsirleri, çeşitli mevzularda manzum ve mensur, Türkçe ve Arabça eserleri vardır. 1) Hülâsat-ül-eser; cild-3, sh. 86 2) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 43 3) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 337 4) Esmâ-ül-müellifin; cild-1, sh. 476 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 976 6) Sicilli Osmânî; cild-3, sh. 367 7) Tuhfe-i hattatîn; sh. 280 8) Metâli-un-Nûr-is-seni an tahâret-in-Nebiyy-il-Arabî (En-Ni’met-ül-Kübrâ alela’lem kitabı içinde). Hakîkat Kitabevi, İstanbul-1986); sh. 275 9) Cevher-ül-esnâ fî terâcim-i ulemâi ve şuarâ-i Bosna, (Muhammed Hancı Bosnavî, Mısır-1349); sh. 94 10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 219 BOSTANCI Osmanlı Devlet teşkilâtında, pâdişâhların saray ve kasırlarının bahçe ve bostanları ile saraya âid kayıkhâne ve kayıklarda hizmet ve güvenliklerini te’min edenlere verilen isim. Bostancılar devşirme usulüyle hizmete alınırlardı. Bostancılar iki ayrı ocak hâlinde olup, biri İstanbul, diğeri de Edirne’de idi. Bunların âmirine Bostancıbaşı denirdi. Bostancılar ve bilhassa başları olan bostancıbaşı, sarayın muhafazasından birinci derecede mes’ûl olanlardan olduğu için, vazîfeleri çok önemli idi. Bostancı ocaklarına, devşirmelerin kuvvetli olanları alınırdı. Bunlar ya doğrudan devşirmeler arasından, yahud da acemi ocağından seçilirlerdi. Devşirmeler Bostancı ocağına alınırken bostancıbaşı da bulunur ve onun nezâreti altında bu faaliyet yürütülürdü. Bostancı ocağının en büyük zabiti bostancıbaşı idi. İstanbul etrafındaki Marmara, Karadeniz ve Haliç sahillerinin muhafazası ve inzibatı buna aitti. Sahillerde yalılar bunun müsâadesi olmadan yaptırılamazdı. Bostancıbaşı, sahillerdeki bina ve yalıların mevkileriyle, kimlerin olduğuna dâir mükemmel bir defter tutardı. Sahilde yaptırılan binalardan vergi alırdı. İstanbul civarındaki suların ve ormanların teftîşi, kara avlarıyle deniz avlarının kâhyalığı da ona aitti. Ayrıca sadrâzam ile vezirlerin azl, sürgün ve katillerinde de bostancıbaşının vazifesi vardı. Azlolup sürgüne gönderilen sadrâzamlar, bostancıbaşı delaletiyle sarayın Balıkhâne mevkii önünde hazırlanan gemiye bindirilip, oradan gönderilirlerdi. Pâdişâh saray bahçesinde gezerken bostancıbaşı yanında bulunur ve kendisine bilgi verirdi. Sarayın en önemli vazifelerinden birinin başında bulunan bostancıbaşıların mutlaka kendi ocaklarından gelmeleri yâni bostancı ocağından yetişerek yükselmeleri kânundu. Bostancıbaşılar terfi ile saraydan çıkacak olurlarsa beylerbeyi veya vezir olurlardı. Normal tâyinlerde ise, kapıcıbaşılık ve sancakbeyliği gibi görevlere getirilirlerdi. Bostancıbaşının terfî veya azledilmesi ile yerine bostancılar kethüdası tâyin olunurdu. Bostancıbaşılığa tâyin olunanların sadrâzamın huzurunda hil’at giymeleri usûlden idi. Bostancıbaşıdan sonra, bostancılar kethüdası, haseki ağa, hamlacıbaşı, odabaşı, bostancı karakulağı, vezir karakulağı ile dört baltacı bu ocağın zâbitlerindendi. Hamlacı başı; hükümdar kayığının en önünde kürek çeken sağ ve sol hamlacılardan birincisi idi. Bostancı ocağının kayıkhâne kısmının âmiri olup, ocağın büyük zâbitlerindendi. Odabaşı da; bostancı ocağının ileri gelen zabitlerinden olup, bostancıbaşının hükümet nezdinde kapu çuhadarı idi. Bostancı karakulağı ile vezir karakulağı ise, âmirleri ile hükümdar arasındaki muhaberenin postacısı idiler. Ağa karakulağı adı verilen bostancı ocağı zabitinin görevi ise yeniçeri ağası kapısında bulunup bir yangın çıktığı zaman bunu öğrenerek saraya koşup kızlarağası vasıtasıyla hükümdarı haberdâr etmekti. Bu büyük ocak zabitlerinden başka pâdişâhlara âid çeşitli bahçe ve bostanlarda usta denilen ve bulunduğu mıntıkanın inzibâtıyla alâkadar olan bostancı zabitleri vardı. On altıncı asır sonlarında bostancı ocağının mevcudu 1612, bir kaç yıl sonra 2030; 1595’de ise, 4000’i aşkındı. Sonra bu rakam düşmeye başladr. 1746’da ocak mevcudu 3323 kadardı. Bostancı ocağı efradı, fazla askere ihtiyâç olduğu zaman sefere de gönderilirdi. Nitekim 1739 senesinde üç bin bostancı savaşmak üzere Bender kalesine gönderilmiştir. Topkapı Sarayı’ndaki has bahçe hâriç, İstanbul ve civarında altmış bir bahçe vardı. Bunların başlıcaları; boğazın Rumeli sahilinde Dolmabahçe, Beşiktaş, Ortaköy, Kuruçeşme, Bebek, Mirgün, Kalender, Büyükdere ve Anadolu sahilinde; Tokat, Sultaniye, Paşabahçesi, Çubuklu, Üsküdar, Marmara’nın Anadolu sahilinde; Ayazma, Salacık, Haydarpaşa, Fenerbahçe ile Florya, Davutpaşa, Topçular, Vidos, Alibeyköyü, Kağıthane, Karaağaç ve Hasköy bahçeleri idi. Bu bahçelerde çiçek ve sebze yetiştirilirdi. Ayrıca Amasya, Manisa, Bursa ve İzmit gibi şehirlerdeki pâdişâhlara âid yerlerde de bostancılar vardı. İstanbul’da bulunan bostancıların; sarayı muhafaza etmek, saray ve câmi inşâatında lüzumlu malzemeyi taşımak, İzmit tarafından kereste ve odun nakleden gemilerde çalışmak ve hizmet ettikleri bahçelerin bulunduğu mıntıkanın inzibat işleriyle ilgilenmek gibi vazîfeleri de vardı. Bostancıların hizmet ettikleri bahçelerin ve bostanların hâsılat defteri her sene Kasım ayında bostancıbaşı vasıtasıyla pâdişâha takdim edilirdi. Parası da iç hazîneye alınırdı. Bu paranın içinden bir kesesi (beş yüz kuruşu), bostancılara ihsân olarak hediye verilirdi. Bir kesesi de Dâvûd Paşa Câmii vakfına ayrılırdı. Hâsılat takdim edilirken bostancıların en kıdemlilerinden on iki kişiye dirlik verilir ve bunlar kapıkulu sipahi ocağına veya müteferrikalığa geçilerek terfî ettirilirlerdi. Bostancıların maaş defterlerinde has bahçede çalışanları Gılmân-ı bagçe-i hassa, diğer bahçelerde çalışanlar da Gılmân-ı bostâniyân diye İki kısımda gösterilmiştir. 1576 senesindeki bostancılar maaş defterinde; has bahçede vazifeli yirmi bölük, diğer bostanlarda hizmet edenlerin ise, yirmi beş bölük olduğu kayıtlıdır. Bu târihte hasbahçe bostancılarının mevcudu 645, diğer bostancıların sayısı da 945 kişi idi. 1760 ve 1778 senelerinde hasbahçe bostancıları yirmi, diğer bahçelerde vazifeli olan bostancılar ise altmış dört bölük idi. Ocaklarında hizmet edip, yetişen bostancıların muhtelif vazifelere tâyin edilerek ocaktan ayrılmalarına çıkma adı verilirdi. Zaman zaman yapılan bu çıkmalarda bostancılar hizmet derecelerine göre kapıcılığa, tersane ocağına, kıdemli bostancılar ise, süvari bölüklerine çıkarılırlardı. Bunların çıkışlarında kendilerine biner akçe silâh baha ismiyle silâh parası ve süvari bölüklerine çıkanlara da bu paradan başka saray ahırlarından birer de at verilirdi. Ancak daha sonraki târihlerde bostancıların yeniçeri ocağına verilmeyip kapıkulu süvariliğine verilmeleri kânun oldu. Edirne’de bulunan bostancı ocağı ise müstakil olup, ayrı bir teşkilâtı vardı. İstanbul bostancılarının sayısına nazaran Edirne’deki bostancıların sayısı az idi. On yedinci asrın başlarında dört yüz kırk beş, sonunda ise yedi yüz yetmiş yedi kişi idiler. Edirne’deki hassa bostancıları on bölük idi. Edirne’deki bostancıbaşı şehir ve civarının asayişi ile ilgilenirdi. Edirne, Osmanlı Devleti’nin ikinci payitahtı olduğundan, Rumeli eyâletine tâbi olmayıp, şehrin idaresi doğrudan doğruya Edirne bostancıbaşılarına bırakılmıştı. Bostancılar bâzı isyânlar sebebiyle kendilerine olan itimâdı kaybettiler. Sultan üçüncü Ahmed Han bunları değiştirdi. Yine nizâm-ı cedîd ve sekbân-ı cedîd hareketlerinde de menfî bir tutum içine girdiler. Yeniçeri ocağı lağvedilip, Asâkir-i mansûre teşkilâtı yayılınca, bostancılara verilmiş olan yerlerin idare ve asayişi bu yeni teşkîlata bırakıldı. Böylece bostancıların hizmetleri sâdece bahçıvanlıkla sınırlandı. 1826’dan sonra çıkarılan yeni kânuna göre, bostancıların arasından seçilen bin beş yüz kişi bir binbaşının emrine verildi. Bunlar hassa askeri olarak saray ve civarının muhafazasına tâyin edildiler. Bunların maaş ve diğer işlerini yürütmek üzere Bostaniyân-ı hassa nezâreti adıyla bir de nezâret kuruldu. Edirne’deki bostancı ocağı da kaldırıldı. 1) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 465 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 239 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 329 4) Netâyic-ül-vukûât; cild-3, sh. 93 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 66 BOSTANZÂDELER Osmanlı Devleti’ne hizmet etmiş asîl bir Türk ailesi. Ailede daha çok din âlimi yetişmiştir. Bostancı ailesinin atası Bostan Efendi, 1498 senesinde İzmir’in Tire kazasında doğdu. Asıl adı Mustafa bin Muhammed olup, Bostan Efendi ve Küçük Mustafa Efendi diye meşhur oldu. Ailesi tarafından tam bir İslâmî terbiye ile yetiştirilen Bostan Efendi, Sâdık Efendi isminde bir zâttan tecvid ve kıraat ilmini öğrendi. 1517 senesinde İstanbul’a gelerek, çeşitli medreselerde tahsîl gördü. Muhyiddîn-i Fenârî, Ahmed ibni Kemâl Paşa, Çivizâde Muhyiddîn Efendi gibi devrin meşhur âlimlerinden ilim öğrendi. 1528 senesinde tahsilini tamamlayan Bostan Efendi, Bursa Molla Yegân Medresesi’nde müderrisliğe başladı. 1537’de Tire Molla Arab Medresesi’ne, 1542’de Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris tâyin edileli. 1543’de Bursa, 1544’de Edirne, 1545’de de İstanbul kâdılıklarına getirildi. Kısa bir süre sonra Anadolu kazaskeri olan Bostan Efendi, on gün sonra Rumeli kazaskeri ve 1551 senesinde de emekliye ayrıldı. Emekli olduktan sonra, kendisine çeşitli görevler verilen Bostan Efendi, 1569 senesi Ramazan ayında İstanbul’da vefât etti. Cenaze namazını Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Fâtih Câmii civarındaki Emir Seyyid Buhârî hazretlerinin zaviye ve türbesinin yakınına defnedildi. Bir çok ilimde söz sahibi, ilmiyle âmil, çok ibâdet eden, faziletler ve güzel hâller sahibi bir zât olan Bostan Efendi’ye, me’mûriyeti zamanında çekemeyip, hased edenler bâzı iftiralarda bulunmuşlarsa da, yapılan araştırmalar, söylenilen sözlerin uydurma ve iftira olduğunu ortaya koymuş ve iftiracılar zor duruma düşmüşlerdir. Tefsîrü süret-ül-En’âm, Hâşiyetün alel-ıslâh vel-îzâh, Hâşiyetün alâ Sadr-işŞerîa, Risâletün fîl-cüz-ül-lezi lâ yetecezzâ, Risâlet-ül-kadâî vel-kader, Necâtül-ahbâb tuhfetü zevil-elbâb belli başlı eserleridir. Bostan Efendi’nin oğlu Mehmed Efendi de kendisi gibi büyük bir âlim idi. Mehmed Efendi, 1535 senesinde doğdu. İlk tahsilini babasının yanında yaptıktan sonra, Arabzâde ve Kâdızâde’den ilim öğrendi. Gül Hoca Çelebi’nin derslerini tâkib ederek, istifâde etti. Aklî ve naklî ilimlerde yetişip yüksek derecelere ulaşan Bostanzâde, 1555 senesinde müderrisliğe başladı. 1558’de Eski İbrâhim Paşa, 1562’de Yeni Ali Paşa, 1569’da Yavuz Selîm, 1570’de Süleymâniye, 1572’de Edirne Selîmiye medreselerine müderris tâyin edildi. 1573’de Şam, 1575’de Bursa, arkasından Edirne kâdılıklarına getirildi. 1577’de Anadolu, 1580’de ise Rumeli kazaskerliğine tâyin edildi. 1581’de emekliye ayrıldı ise de, 1583’de Kahire kâdısı oldu. 1588’de tekrar Rumeli kazaskerliğine getirilen Bostanzâde, 1589’da şeyhülislâmlık makamına tâyin edildi. Üç sene bir ay kadar kaldıktan sonra tekrar emekliye ayrıldı. 1593 senesinde, Zekeriyyâ Efendi’nin vefâtı üzerine ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. Sultan üçüncü Mehmed Han’ın sevgi ve iltifatını kazanan Bostanzâde, şeyhülislâm iken 1598 senesinde vefât etti. Şehzâdebaşı Câmii bahçesinde, cadde tarafında medfûndur. Bostanzâde Mehmed Efendi, toplam yedi sene on ay müddetle, şeyhülislâmlık vazifesini adalet ve doğruluk üzere yürüttü. İlim ve irfan sahibi bir zâttı. Aklî ve naklî ilimlerde yüksek derece ve fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Dili peltek olmasına rağmen iyi bir hatîb idi. Arapça, Farsça ve Türkçe şiirleri olan Bostanzâde Mehmed Efendi’nin, Kânûnî’nin ölümü üzerine yazdığı mersiyesi meşhurdur. Bostanzâde Mehmed Efendi, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâ-ül-ulûm adlı eserini Türkçe’ye tercüme etti. Fıkıh ilmine dâir İbrâhim bin Halebî’nin yazdığı Mülteka el-Ebhûr adlı eserin de şerhini yaptı. Bostanzâde ailesinde yetişen diğer bir âlim de, Muhammed Efendi idi. Bostanzâde Mehmed Efendi’nin oğlu olan bu zât, 1564 senesinde İstanbul’da doğdu. Küçük yaştan itibaren aklî ve naklî ilimleri tahsîl edip, yüksek ilmî derecelere kavuştu. Tahsîlini tamamladıktan sonra; 1587’de Atik Murâd Paşa, 1589’da Kalenderhâne, 1592’de Yavuz Selîm, 1593’de Süleymâniye medreselerinde müderrislik yaptı. 1594’de Selanik kâdılığına getirildi. 1596’da Edirne, 1604’de tekrar İstanbul, 1598’de Selanik, 1600’de Bursa, 1601’de Kahire, 1604’de tekrar İstanbul kâdılıklarında bulundu. 1608’de Anadolu kazaskerliğine tâyin edildi. 1614’de Rumeli kazaskerliğine yükseltildi. Bir sene sonra kendi isteği ile emekliye ayrıldı. 1621’de ikinci defa Anadolu, 1622’de de ikinci defa Rumeli kazaskerliklerine getirildi. Bir sene sonra bu vazifeden alındı. 1625’de İstanbul’da vefât etti. Kayınpederi Nişancı Mehmed Paşa’nın yaptırdığı câminin bahçesine defnedildi. Bostanzâde Mehmed Efendi, ilmiyle âmil, güzel ahlâk ve fazîlet sahibi bir zât idi. Arabça, Farsça ve Türkçe şiirleri vardır. Nesirde kudretli bir şahsiyet olup, tatlı dilli ve gülez yüzlü idi. Çok cömert ve kerem sahibi olan Muhammed Efendi, fakîr ve muhtaçlara yardımını esirgemezdi. Yumuşak huylu ve tevâzû sahibi olması önde gelen hususiyeti idi. 1) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 385 2) İkd-ül-manzûm; cild-2, sh. 202 3) Şakâyık-ı nu’mâniyye zeyli (Atâî); sh. 129, 410 4) Sicilli Osmânî, cild-4, sh. 376 5) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 223 6) Osmanlı Müellifleri; cild-2, sh. 256 7) Hulâsat-ül-eser; cild-4, sh. 223 8) Devhat-ül-mesâyıh; sh. 33 BUDİN Osmanlı Devleti’nin Macaristan’daki eyâletinin merkezi ve şimdiki Budapeşte’nin bir bölümünü meydana getiren kısım. Tuna’nın batı kıyısında bulunan kısmına Budin veya Buda; doğu kıyısındaki kısma ise, Peşte denirdi. Buda ve Peşte’nin kuruluş târihleri belli değildir. Mîlâttan önce bölgeye gelen Keltler tarafından Ak-ink (Bol su) ismiyle kurulan Budin, M.S. ikinci asırda Romalılar tarafından işgal edilince, Aquincum ismini aldı. Romalılar zamanında büyük gelişme gösteren şehir, bir köprü ile karşı kıyıya bağlandı. İlk önceleri asıl vazifesi, imparatorluğun hudutlarını yabancı kavimlere karşı korumak olan şehir, sonraları bir ticâret merkezi hâlini aldı. Kavimler göçü devrinde Aquincum; Hunlar, Vandallar, Slavlar, Alanlar daha sonra da Avar istilâsına uğradı. Macarlar şehre yerleşince, Buda ve Peşte isimlerini kullanmaya başladılar. Macarların bölgeye yerleşmelerinden sonra, burası önemini bir süre kaybetti. Daha sonra Moğol istilâsına uğrayan şehir, Batu Han tarafından yıkılıp tekrar yaptırıldı. Moğol istilâsından sonra Macar kralı dördüncü Bel’a, Peşte’nin karşısındaki tepede bir kale inşâ ettirdi, önceleri tehlikeli zamanlarda Peştelilerin sığınağı olan Buda, zamanla mâmur hâle geldi. Krallar sık sık Buda’ya gelmeye başladı. Yavaş yavaş Macaristan’ın siyâsî merkezi hâline gelen şehirde, Alman İmparatorluğu’na seçilen Macar kralı tarafından büyük bir saray inşâ edildi ve şehir payitaht oldu. Daha sonraki senelerde payitaht, bir takım entrikalara sahne oldu. Budin, Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından, Macar kralı ikinci Louis’in, Mohaç meydan muhârebesinde yenilmesinden sonra ele geçirildi (Bkz. Mohaç Zaferi). Bir süre Mohaç meydanında dinlenen ordu, Eylül’ün ortasında Budin önlerine geldiğinde, şehrin hıristiyan ahâlisi kaçmıştı. Şehirde sadece yahûdîler kaldığından, bunların reîsi Salamonoğlu Yasef, kale anahtarını Sultan Süleymân’a teslim etti. Böylece şehir, mukavemet göstermeden teslim oldu. Macar payitahtı ile beraber çok mikdârda ganimet ele geçirildi. Bunlar arasında; Fâtih’in 1456’da Belgrad önlerinde bıraktığı iki top, Macar kralı birinci Matyas Korvin’in (Corvinus) kitaplığı, kıymetli pekçok eşya, tunçdan iki büyük şamdan vardı. İstanbul’a getirilen şamdanlar Ayasofya mihrabının iki tarafına konuldu. Sultan on dört gün kaldıktan sonra, 23 Eylül’de Budin’den ayrıldı. Kânûnî, Erdel asillerinden John Zapolya’yı Macar tahtına geçirdi ve kaleye bir mikdâr yeniçeri bıraktı! Halkın bir kısmı bu durumdan memnun olmuş, bir kısmı da ölen kralın kızkardeşinin kocası ve Habsburg imparatoru beşinci Charles (1500-1558)’in kardeşi Ferdinand’ı kral tanımıştı. Arşidük Ferdinand, eski geleneklere göre krallığın kendi hakkı olduğunu ileri sürerek 20 Ağustos 1527’de Budin’i kuşatarak ele geçirdi. Şehrin Habsburglulara bağlanmasını devletin emniyeti için tehlikeli gören Kânûnî Sultan Süleymân, ordusu ile sefere çıktı ve 3 Eylül 1529’da şehri kuşattı. Dört gün sonra, bir öğle vaktinde kale fethedildi. Kânûnî, Jan Zapolya’yı tekrar Macar tahtına geçirdi ve Osmanlı hazînesine alınmış olan Macar tacı, kralın ricası üzerine, kendisine gönderildi. Kalenin muhafazası için İlbasan sancak beyi Hüsrev Bey maiyetine, bir mikdâr kuvvet tahsîs edildi. Kuvvet yoluyla bir şey elde edemiyeceğini anlayan Ferdinand, İstanbul’a elçi göndererek, Macar krallığını istedi ve bâzı şartlar öne sürdü. İsteği reddedilince Zapolya’nın Budin muhafazası için görevli bulunan yeniçerileri de Zigetvar üzerine göndermesini fırsat bilerek, 1531 senesinde kaleyi kuşattı. Yaptığı taarruzları başarısızlıkla sonuçlanan ve Semendire sancak beyi Mehmed Bey ile Bosna sancakbeyi Gâzi Hüsrev Bey’in üzerine geldiğini öğrenen Ferdinand geri çekildi. Muhasara elli yedi gün sürdü. Bu durumu öğrenen Kânûnî 1532 Nisan’ında üçüncü defa Macaristan seferine çıktı. Ancak Budin muhasarası kaldırılmıştı. Bunu öğrenen pâdişâh, kuzeybatıya doğru ilerliyerek Almanya üzerine yürüdü. Bundan sonra 1541 senesine kadar Osmanlı ordusu Macaristan’a sefer düzenlemedi. Zapolya 1540 senesinde öldüğü zaman (Sigismund) isimli on beş günlük bir çocuk bırakmıştı. Zapolya’nın ölümü üzerine, Osmanlı pâdişâhı yeniden harekete geçecek olan Ferdinand’a karşı Macaristan’ı muhafaza etmeye karar verdi. Macaristan’da bir kaç kale ile Peşte’yi ele geçiren Ferdinand’ın, Budin’e yaptığı taarruz neticesiz kaldı. 1541 senesinde Raggendorfun kumanda ettiği Ferdinand’ın ordusunun Budin’i tekrar kuşatması üzerine Zapolya tarafdarları, Habsburgluları Macaristan için gerçek bir tehlike sayarak şehri müdâfaa ettiler. Bu sırada üçüncü vezir Mehmed Paşa komutasındaki bir ordu, Budin’in yardımına gönderildi. Kânûnî Sultan Süleymân ise arkadan büyük bir ordu ile geliyordu. Mehmed Paşa komutasındaki öncü birlikler, Sultan, Budin önlerine gelmeden Ferdinand’ın ordusunu ağır bir hezîmete uğrattı. Sultan, Budin önünde otağını kurdurduğu zaman, Budin kurtulmuştu. Kânûnî, kraliçeyi ve Macar asillerini huzuruna kabul ederek, Macaristan’ı Osmanlı ülkesine kattığını, Sigismund’a ise, Erdel’in verildiğini bildirdi. Himaye altında muhafazasına imkân görmediği ve bu yüzden eyâlet hâline getirdiği Budin’e ilk beylerbeyi olarak, aslen Macar olan vezir Süleymân Paşa’yı, kâdılığına da Hayreddîn Efendi’yi tâyin etti. Her sınıftan yeterli mikdârda muhafız asker bıraktı. Burada bütün eyâletlerde olduğu gibi yerli halkın hakları korunmuş, mal, can ve ırz emniyeti sağlanmıştı. Düzenlenen Budin kanunnâmesinin büyük âlim Ebüssü’ûd Efendi’nin imzasını taşıyan önsözünde; ahâli yerli yerinde oturup, nefsi ve evlâdına hiç bir ferdin asla taarruz edemiyeceği açıklanmaktadır. Kanunnâmenin diğer bölümlerinde menkûl ve gayr-i menkûl mallar ile toprağın tâbi olacağı hukuk kaideleri yeralmaktadır. Bu arada Macarların büyük hâkimliğine de, Verböczy isimli bir Macar tâyin edildi. Osmanlı Devleti’nin, Macaristan’ı ele geçirmesine mâni olamayan Ferdinand, hıristiyanlığın kalesi kabul edilen Budin’i ele geçirmek için Avrupa devletlerinin yardımını istedi ve Fransa hâriç bütün Avrupa hükümdarlarından yardım aldı. Topladığı çok kuvvetli ordu ve donanma ile Tuna yoluyla Budin üzerine yürüdü. Durumu öğrenen Pâdişâh, bu sırada ölen Süleymân Paşa’nın yerine Bâli Paşa’yı tâyin etti ve Rumeli beylerbeyi Ahmed Paşa’ya Sofya’da hazırlanmasını bildirirken, Rumeli’de sancakbeyi olarak görev yapan Ulama Paşa, Arslan Bey ve Mehmed Bey’i Budin’e yardıma gönderdi. Ferdinand’ın ordusu, sıksık karşılarına çıkan Kânûnî Sultan Süleymân’dan çekindikleri için, ağır ağır ve ihtiyatla ilerliyerek Peşte önlerine vardı. Kale müdafileri düşmanla derhâl savaşmaya başladılarsa da, düşman sayısının çok fazla oluşu sebebiyle kaleye geri çekildiler. Kuvvetli bir bombardımandan sonra kalede büyük gedikler açılmasına rağmen, Osmanlı askerleri gediklerin iç taraflarına kazdıkları hendekler ve metrislerle kuvvetli bir savunma hattı meydana getirdiler. Bu yüzden gediklerden içeri saldıran düşman askerleri büyük bir hezîmete uğratıldı. Son derece yıpranan ve maneviyâtı bozulan Ferdinand’ın ordusu geri çekilme karârı aldı. Çekilme esnasında Osmanlı akıncılarının giriştiği hücumlar ile tamamen perişan olan düşman kuvvetlerinden çok az kısmı geri dönebildi. Kuşatmanın kaldırılmasından sonra, Kânûnî Sultan Süleymân 1543 senesinde sefere çıktı. Macaristan’ın en önemli kalesi olan Estergon, İstolni Belgrad fethedilerek Budin eyâletine bağlandı. 1556 senesine kadar beylerbeyi olanlar Macaristan’ın bir çok kalelerini ele geçirdiler. Aynı sene Kânûnî’nin son seferi olan Zigetvar’ın fethi ile Budin yeni bir sancak kazandı. On altıncı asırda bir gazâ diyârı hâline gelen Budin, 1592 senesinde başlayan Osmanlı-Avusturya harbi sırasında tekrar harb meydanı hâline geldi. Bu savaş sırasında eyâlete bağlı Filek, Segedin ve Novograd düşman eline geçti. Estergon’un da düşman eline geçmesi üzerine Budin kalesi serhad hâline geldi. Sultan üçüncü Mehmed’in Eğri kalesini fethi ve Haçova zaferi ile Osmanlı Devleti lehine dönen harbin seyri, daha sonra düşman ilerlemesi ile tekrar aksine bir gelişme göstererek, Avusturya kuvvetleri Budin önlerine geldi. Kırk gün süren bu muhasarada fazla bir başarı elde edemeyen düşman, kale varoşlarını baştan başa yakıp yıktıktan sonra geri çekildi. 1602 senesinde sadrâzam Yemişçi Hasan Paşa İstolni Belgrad’ı geri aldığı sırada, Avusturyalılar tekrar Budin’e taarruz ettiler. Peşte’yi alıp Budin’i kuşattıkları sırada, Erdel’den gelen Yemişçi Hasan Paşa da Peşte’yi muhasara etmeye başladı. Düşman Budin’i topa tutarken, Türkler de Peşte’yi topa tutuyorlardı. Yemişçi Hasan Paşa bütün gayretlerine rağmen Peşte’yi geri alamadı. Budin’e yeterli miktarda kuvvet ve mühimmat bırakan sadrâzam, Belgrad’a döndü. Budin müdâfaası sırasında Türkler, içine demir parçaları ile barut doldurulup düşman safları arasına yuvarlanan bir varil kullandılar. Budin beylerbeylerinden Dev Süleymân Paşa tarafından yapılan bu kara torpili, düşmana bir hayli zâyiât verdirdi. Lala Mehmed Paşa’nın ova kapısından yaptığı huruç hareketinden sonra, düşman çekilmeye mecbur kaldı. Peşte 1604 senesine kadar düşman elinde kaldı ise de, devam eden muhasara sonunda Avusturyalılar kaleyi boşaltmak zorunda kaldılar. 1606 senesinde Osmanlı Devleti ile Avusturya imparatoru arasında imzalanan Zitvatoruk andlaşması ile Budin bir süre düşman saldırılarından uzak kaldı. Fakat her İki taraf, çeşitli akınlar düzenlemekten vazgeçmemişlerdir. 1626 senesinde Novograd’ı kuşatan Murtazâ Paşa, ertesi sene Segedin ve Peşte yakınlarına kadar gelen Alman, Macar ve Hırvat kuvvetlerini büyük birhezîmete uğrattı. Bu zaferin akabinde 13 Eylül 1627’de Szüng muahedesi imzalandı. Fâzıl Ahmed Paşa’nın Uyvar seferi ile Budin eyâleti tekrar harb meydanı hâline geldi (1664). Daha sonra sadrâzam Kara Mustafa Paşa’nın ikinci defa Viyana üzerine sefer düzenlemesi ile başlayan yeni bir harb dönemi ise, Budin eyâletini baştan başa harabeye çevirdi ve Macaristan’ın Osmanlı hâkimiyetinden çıkmasına sebeb oldu. Viyana önlerinde yenilen Kara Mustafa Paşa, Budin’e geri çekildi. Bu neticede Budin beylerbeyi Kara Mehmed Paşa da yenilince, Estergon kalesi Avusturyalıların eline geçti. Kara Mustafa Paşa’nın idamından sonra ordu kumandanı olan Tekirdağlı Mustafa Paşa, düşman kuvvetleri önünde başarılı olamadı. Vaç kalesi düştü ve düşman kuvvetleri Peşte üzerine yürüdüler. Bunun üzerine harâb hâlde olan Peşte’yi boşaltan Osmanlı kuvvetleri, Budin kalesine çekildi. Avusturyalılar Peşte’yi ele geçirdi ise de, Budin’den açılan ateş neticesinde kaleyi boşaltmak mecburiyetinde kaldılar. Düşman kuvvetleri komutanı Lorraineli Karl, Budin’i daha elverişli yerden kuşatmak için kuzeye, eski Budin civarına çekildi. Bu sırada, Budin esaslı bir şekilde tahkim edildi ve muhafız sayısı arttırıldı. Sultan dördüncü Mehmed, Budin’e çok ehemmiyet verdi. Budin’e yardıma gelen kuvvetler, kaleyi muhasara eden düşman kuvvetlerini ağır mağlûbiyetlere uğrattılar. Hattâ kalede bulunan kuvvetler sekiz defa çıkış yaparak düşman kuvvetlerini zor durumda bıraktılar. Bu hâl, Avusturya ordusunun Budin önlerinden çekilip gitmesine sebeb oldu. Bunun üzerine Budin beylerbeyi Melek İbrâhim Paşa, Macaristan serdarlığına, Abdi Paşa da Budin beyler beyliğine tâyin edildi (1685). Osmanlı-Avusturya harbi devam ederken, 1686 senesinde Budin, Şarl de Loren komutasındaki yüz bin kişilik Avusturya ordusu tarafından 18 Haziran günü kuşatılmaya baştandı. Geri püskürtülen ilk hücumlarda düşman kuvvetleri ağır zâyiât verdiler. Daha sonraki hücumlarda Budin tersanesine isabet eden düşman güllesi 36.000 kantar barutla beraber dört bin askerin şehîd olmasına sebeb oldu. Bu felâkete rağmen Abdi Paşa müdâfaaya devam etti. Sadrâzam Süleymân Paşa, kaleye yardıma geldi. Ancak Budin’in civar tepelerini tutan Avusturya birliklerini yaramadı. Türk cephaneliğinin havaya uçması, Budin’deki evleri harabeye çevirmiş ve Tuna nehrinin yatağını değiştirmişti. Bu durum karşısında, düşman kumandanı Abdi Paşa’ya Budin’i vire ile bırakmasını teklif etti. Vire teklifi kabul edilmeyince, 27 Temmuz 1686 günü Avusturyalılar tekrar hücuma geçtiler. Yaptıkları iki büyük hücum, Türkler tarafından ağır kayıplar verdirilerek boşa çıkarıldı. Avusturyalılar tekrar Abdi Paşa’ya teslim olması teklifinde bulununca; “Kalenin teslimi mümkün değildir. Üçüncü hücum da, Peygamber efendimizin manevî desteği ile def edilecek” cevâbını verdi. Düşman kumandanı iki yeni teslim teklifi daha gönderdi. Paşa bunu da; “Budin, Osmanlı Devleti’nin kalesi ve anahtarıdır” diye cevaplandırdı. Ayrıca İstanbul’dan Budin’e ulaşan fetvada; “Devletin anahtarı Budin’in muhafazası, hayâttan daha aziz bir din vazifesidir” buyrulmakta idi. 2 Eylül 1686 sabahı, erken saatlerde düşman ordusu umûmî taarruza geçti. Abdi Paşa komutasındaki Türk kuvvetleri bütün güçleri ile kaleyi müdâfaa ediyorlardı. Nihayet düşman kuvvetleri Beç (Viyana) kapısında açılan büyük gedikten girmeye başladı. Kaleyi müdâfaa eden mücâhidler ve Abdi Paşa son damla kanlarına kadar savaştılar ve şehîd oldular. Gâzilerden teslim olan çıkmadı. Şehirdeki sivil Türk halkı da düşman kuvvetleri tarafından öldürüldü. Şehir bütün gece yağmalandı. Câmiler ve Osmanlı eserleri ateşe verildi. Yağmalama sırasında kumandanlardan Bolognalı meşhur Marsipli kontu, câmileri, kütüphâneleri, sarayları dolaşıp topladığı kadar el yazması kitapları tahripten koruyup, bunlar ile, zengin Bologna müzesini ve kütüphânesini kurdu. Büyük bir kısmını da Viyana’da imparatorluk sarayına hediye etti. Kanunî Sultan Süleymân Budin’i fethedip girerken, birtek hıristiyanın burnu kanamamıştı. 160 sene Türk şehri olan Budin’in akıbeti çok kötü oldu. Şehrin düşme haberi, İstanbul’da çok büyük üzüntüye yol açtı. Bu sebeble; “Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i” nakaratıyla nesilden nesile intikâl eden Budin türküsü ile bu şanlı müdâfaayı hiç bir zaman unutturamayacak milî hissiyâtı ifâde eden şiirler yazıldı. Budin eyâleti, imparatorluk protokolünde Mısır eyâletinden sonra ikinci sırada yer alırdı. Buraya dâima vezir payesinde beylerbeyi gönderilirdi. Beylerbeyinin Alman imparatoruna elçi gönderip, onun elçisini kabul etmek derecesinde salâhiyeti vardı. Eyâletin başlangıçta sınırları çok geniş iken, sonraları Tameşvar, Kanije, Eğri, Yanova, Yanık gibi eyâletler ayrılınca sınırları daraldı; fakat önemi azalmadı, Budin kalesi garnizonundaki asker sayısı sekiz bin civarında idi. Eyâlete her sene İstanbul’dan kapıkulu askeri gönderilip, değiştirilirdi. Budin beylerbeyinin maiyetinde bir hazîne defterdârı ve kethüdası, timâr defterdârı, defter emîni ve kethüdası, ma’lûl kâtibi, çavuşlar emîni, nizâmnâmeci, kıla tezkerecisi, şehir ve gümrük eminleri gibi büyük me’murlar görev yapardı. Beylerbeyilere yıllık sekiz yüz seksen bin akçelik geliri olan has verilirdi. Beylerbeyi 176 cebelü ve dört bin asker beslemekle görevli idi. Tuna’nın Vidin’deki yukarı kısmında bulunan gemiler, Budin kapdanına bağlı idi. On firkate ile bin kadar bahriye askeri, kurulmuş olan hafif bir filo nehirde güvenliği sağlamak, Tuna köprülerini kurmak ve korumakla vazifeliydi. Osmanlı Devleti, Budin’e târihî damgalarını ve medeniyetin izlerini silinmez bir hâtıra olarak vurmuştur. Yukarı Budin’de kiliseden çevrilme üç câmi ile sonradan devlet büyüklerinin yaptırdıkları on sekiz câmi, yedi medrese, sebiller, sarnıçlar, kuleler, hanlar, hamamlar, çeşmeler, bedestenler ve mükemmel çarşılar vardı. Şehrin aşağı kısmında ise yirmi dört câmi ile sıbyan mektepleri yer alıyordu. Budin’in karşısında bulunan Peşte şehrinin Tuna tarafı hâriç olmak üzere, surlarla çevrilmiştir. Peşte’de beş câmi, yedi mescid, iki tekke ve bir çok sıbyan mektebi vardı. Peşte tombazlar üzerine kurulan ve zincirlerle bağlanan, baharda kurulup, kışın kaldırılan bir köprü ile Budin’e bağlanmıştı. Budin’deki Osmanlı yapılarının bir kısmı zamanımıza kadar gelmiştir. NAZLI BUDİN! Ötme bülbül ötme yaz bahar oldu, Gül alıp satmanın zamanı geldi, Bülbülün figânı bağrımı deldi, Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i Budin’in içinde uzun çarşısı, Orta yerinde Sultân Mehmed Câmisi, Kâbe suretine benzer yapısı, Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i Çeşmelerde abdest alınmaz oldu, Camilerde namaz kılınmaz oldu, Mâmur olan yerler bilinmez oldu, Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i. Cephane tutuştu aklımız şaştı, Selâtin câmiler yandı tutuştu, Sabî sıbyân hepsi ateşe düştü, Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i. Serhadler içinde Budin’dir başı, Kan ile yoğrulmuş toprağı taşı, Abdurrahmân Paşa, şehîdler başı, Aldı Nemçe bizim nazlı Budin’i. ÖLÜRSEK ŞEHÎD, KALIRSAK GÂZÎ! Ordû-yu hümâyûnun Erdel seferini fırsat bilen Arşidük Matyas, Budin’i muhasara etmişti. Bu sırada orduda yiyecek sıkıntısı başgöştermiş, Budin kalesinden bile bir mikdâr erzak gönderilmek mecburiyetinde kalınmıştı. Bunun üzerine serdâr-ı Ekrem Hasan Paşa, daha büyük bir felâketin önüne geçebilmek ve kışlamak için Belgrad’a geri çekilirken, Rumeli beylerbeyi Lala Mehmed Paşa’yı bir mikdâr asker ile Budin’e yardıma gönderdi. Lala Mehmed Paşa, serhat boylarında nam yapmış, askerin çok sevip saydığı cesur ve kahraman bir vezirdi. Lala Mehmed Paşa’nın Budin’e gelerek idareyi ele alması, askerin maneviyâtını çok yükseltti. Arşidük Matyas’ın yaptığı hücumların hepsi geri püskürtüldü. Fakat, erzak ve cephane bittiğinden bu durum uzun sürmeyecekti. Matyas bütün kış muhasaraya devam ederse, dayanmak çok güç ve imkânsızdı. Bunun üzerine Eylül ayı sonlarına doğru toplanan dîvânda yeni tedbirler üzerinde durulduktan sonra, Budin beylerbeyi; “Mehmed Paşa’nın tecrübesi bizden fazladır. Bize kurtuluş yolunu inşaallah gösterecektir” dedi. Bâzı ağaların durumun kötülüğünden dert yanması üzerine, kâdı Hâbil Efendi, konuşarak, ümitsizliğe düşmenin doğru olmadığını, Allahü teâlâya güvenerek sonuna kadar îmân, azîm ve şeref ile mücâdele edilmesini söyledi. Mecliste son sözü alan Lala Mehmed Paşa; “Gönlünüzü ferah tutun arkadaşlarım! Endişeye mahal yoktur. Yalnız bir suâlim var, gittiğim yere gider misiniz?” diye sordu. Orada hazır bulunanlar hep bir ağızdan “Billah gideriz!” cevâbını verdiler. Mehmed Paşa sesini biraz daha arttırarak; “Benimle beraber rütbe-i şehâdeti ihrazı cana minnet bilir misin? Yâni dînimiz ve vatanınız için ölür müsünüz?” deyince, yüzünden nur akan kâdı Hâbil Efendi gözleri dolu dolu olarak yerinden fırladı; “Seni bize Allahü teâlâ gönderdi. Vatanımız için ölürüz Paşa kardeşimiz. Billâh şehâdet şerbetini nûş eyleriz (içeriz)” dedi. Mecliste bulunanlar kâdıyı aynı heyecanla tasdik ederek; “Şehîd olmayı cana minnet biliriz” dediler. Lala Mehmed Paşa, ayağa kalkıp; “Öyleyse beni dinleyiniz kardeşlerim! Azmimiz karşısında küffâr eriyip, perişan bir vaziyette defolup gidecektir” dedi. Bu sözlerden sonra meclis dağıldı. Mehmed Paşa derhâl hazırlıklara başladı. Kalede top mermisi yok denecek kadar azdı. Bunun yerine değişik bir silâh lâzımdı. Kalede bulunan bütün varilleri toplattı içine barut ve demir parçaları doldurttu ve fitiller koydu. Bu silâha varil kumbarası deniliyordu. Cuma günü sabahı namazdan önce eli silâh tutan bütün herkesi meydanda toplanmaya çağırdı. Sabah namazı beraberce kılınacak, sonra rütbe ve derece farkı olmaksızın kaleden çıkılacak, düşmanın üzerine saldırılacaktı. Sabah namazı kılınıp duâ edildikten sonra herkes kalenin kapısına doğru yürüdü. En önde Lala Mehmed Paşa vardı. Kapıya yaklaşıldığı sırada herkesin gözlerini yaşartan bir hâdise oldu. Budin kâdısı ihtiyar Hâbil Efendi, beyazlar giyinmiş olduğu hâlde safları yararak, Mehmed Paşa’nın yanına geldi. Elinde büyük bir kılıç vardı. Mehmed Paşa; “Efendi hazretleri neden geldiniz”? Siz geride kalıp bize duâ ediniz. Biz cenge gideriz!” deyince, kâdı bu teklifi reddederek; “Biz de vatanımız uğrunda şehîd olmayı arzularız” dedi. Mehmed Paşa biraz durdu. Gözlerinde yaşlar birikmişti. Kale kapıları açıldı. İçi barut ve demir parçalarıyla dolu olan variller, ateşlenerek düşman hatlarına doğru sırayla yuvarlandı. Biraz sonra müthiş bir gürültü oldu. Eski sükûnet tekrar olunca, Lala Mehmed Paşa kılıcını çekerek ileri fırladı. Onu kâdı Hâbil Efendi ve asker tâkib etti. Allah, Allah! nidaları, Macar ovasını doldurdu. İslâm mücâhidleri yüzlerle binlere ve binlerle on binlere hücum ediyordu. Mehmed Papa ile kâdı, askere şevk ve gayret veriyordu. Öğleye kadar süren muhârebe sonunda, mağlûb olan Arşidük Matyas selâmeti kaçmakta buldu. Böylece Allahü teâlâ bir avuç askere zafer kazanmak ihsân eyledi. 1) Târih-i Peçevî cild-1, sh. 142 cild-2, sh. 158 2) Târih-i Naimâ; cild-1, sh. 292 3) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer) cild-5, sh. 1476 4) Târih ve Edebiyat Dergisi (Ali Emiri) 5) Türk Devrinde Budin’de Latinler (L.Fekete, VI. Türk Târih Kongresi) sh. 274 6) Mohaçnâme (Kemalpaşazâde; Paris-1859) 7) Münseât-üs-selâtin; cild-1, sh. 554 8) Târihi Lütfi (İstanbul-1341) sh. 389 9) Seyahatname; cild-6, sh. 252 10) Fezleke (Kâtib Çelebi; İstanbul-1280) cild-1, sh. 292 11) Târih-i Râşid; cild-1, sh. 421 12) Târih (Fındıklı Silâhdâr, İstanbul-1928); cild-2, sh. 96 13) Osmanlı Târihi; (Uzunçarşılı) cild-2, sh. 323 14) Büyük Türkiye Târihi; cild-13, sh. 5 BURAK REİS Osmanlı kapdanlarının en meşhurlarından. Doğduğu yer ve hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur. 1499 târihinde yapılan Venedik deniz muhârebesinde şehîd oldu. Sınırları gün geçtikçe Avrupa içlerine doğru uzanan Osmanlı Devleti’nin Ege ve Akdeniz’deki hâkimiyet kurma çalışmaları hıristiyan devletleri telâşa düşürdü. Osmanlıların Arnavutluk kıyılarına kadar gidip Mora’yı almaları, onlara îkâz oldu. Babasının yolunda olan ikinci Bâyezîd Han Venediklilerin elinde olan ve Akdeniz’deki Osmanlı hâkimiyetinin kurulmasına engel teşkil eden Lepante (İnebahtı) ve Navarin limanlarıyla, Modon ve Koron kalelerini bir an önce fethetmek istiyordu. Venedikliler ise denizlerdeki hâkimiyeti elden kaçırmamak için yedi Ege adası ile Osmanlıların elindeki Mora’yı ve Arnavutluk kıyılarını alma hazırlığı içinde idiler. Sultan İkinci Bâyezîd Han sefer hazırlıklarına başlayıp arzu ettiği yerleri feth edebilmek için ilk hedef olarak İnebahtı (Lepante) kalesini seçti. Sultan İkinci Bâyezîd Han karadan, Kapdan-ı derya Küçük Dâvûd Paşa da denizden 270-300 parçadan kurulu Osmanlı donanması ile 1499 yılı baharında Gelibolu’dan hareket etti. Donanmada, Anadolu ve Rumeli sipahileri ile kapıkulu askerinden ibaret 60.000 kişiden fazla bir kara kuvveti de bulunmakta idi. Devrin meşhur denizcilerinden Kemâl, Burak, Kara Hasan ve Herek reisler de donanmaya katılmışlardı. Kemâl ve Burak reislere husûsî olarak 2500 tonluk birer göğe veya guke (elli metre uzunluğunda 20 metre kadar genişliğinde bir gemi) verilmişti. O sırada Venedikliler boş durmayıp; İspanya, Fransa, Cenova, Papalık, Lehistan ve Macaristan’dan deniz kuvveti ve asker istediler. Avrupa ve Akdeniz’in bütün devletleri Venediklilerin yardımına koştu. “Akdeniz bizimdir” diye övünen meşhur amiral Loredano ile Alban Armenio da yardıma katıldılar. Venedikliler amiral Antonio Girimani kumandasında 160 parça kadırga ve diğer çeşitli gemilerden ibaret filoyu, Navarîn’in on mil kadar kuzeybatısındaki Brodino (Proti) kanalında hazırladılar. Osmanlı donanması, fırtınalı havalarda kabaran dalgalarla aylarca uğraştıktan sonra, sırasıyla Koron ve Modon’a geldi. Buralarda su ve yiyecek maddelerinin ikmâlini yaptı. İnebahtı’ya ulaşmak için Brodino kanalını geçmek gerekiyordu. 1499 yılı Temmuz ayının 29’uncu günü hava karardıktan sonra levend-kapdanlar, bastarda gemisinin güvertesinde Kapdan-ı derya Dâvûd Paşa’nın başkanlığında toplanıp haçlı donanmasıyla karşılaştıklarında yapacakları muhârebe manevrasını müzâkere ettiler. Donanma-yı hümâyûn şafak sökmeden Porto-Longa limanından çıktı. Çok geçmeden Sapienza adası civarında görünen düşman donanmasıyla öncüler savaşa tutuştu. Yaklaşan Venedik donanmasının rampa yapmasına meydan bırakmadan uzaktan top ateşi ile karşılanmasına çalışıldı. Herek Reis, muhârebenin başlangıcında üzerine gelen iki Venedik göğesini, Burak Reis de bir düşman mavnası ile bir göğesini top ateşi ile batırdı. Kararlaştırıldığı gibi Burak Reis’in gemisi ayrılarak düşman gemilerinin arkasına sarkma manevrasına girişti. Amiral Armonya ile Korfu vâlisi olan Amiral Piyetro Loredano kumandasındaki gemiler yanlarına birer kadırga daha alarak, Burak Reis’in peşine düştüler ve; “Bu cür’eti Kemâl Reis’den başkası göze alamaz” dediler. Kemâl Reis’i yakalamakla büyük nâm kazanacaklarını düşünerek hemen üstüne saldırdılar. Düşmanın her birinde biner kişi bulunan iki karakası ile yine her birinde beş yüz kişi bulunan diğer iki karakası, Burak Reis’in göğesini ortaya aldı. Burak Reis, kendisinden çok güçlü ve daha sür’atli olan düşman gemilerinin arasından sıyrılmayacağını anlayınca, ölmeyi mağlûb olmaya tercih ederek yakın muhârebeyi seçip, en yakın arkadaşı Kara Hasan’a seslendi: “Yiğit kardeşim Kara Hasan! Çabuk levendlerimizi hazırla göze göz dişe diş harb edeceğiz!” Kara Hasan; “Ya mağlûb olursak” dedi. O zaman Burak Reis; “Şan ve şererfle ölmek, şehîdlik yok mu?” diye cevap verdi. Burak Reis, saldıran düşman gemilerine ateşe başlayınca onlar da karşılık verdiler. Dört gemi bir gemiye karşı bir süre muhârebe etti. Nihayet üç düşman gemisi Burak Reis’in gemisine rampa etti. Kancalı halatla birbirine sıkı sıkıya bağlandılar. Osmanlı donanması diğer düşman gemileriyle muhârebeye girişmiş olduğu için Burak Reis’e yardım edemedi. Kancalı halatlarla birbirine sıkı sıkıya bağlanan bu dört gemi efradı arasında saatlerce süren kılıç, balta ve balyozla kanlı bir muhârebe başladı. Burak Reis’in gemisindeki uğultular, naralar Allah Allah sesleri muhârebeye heyecan katıyordu. Dört düşman gemisine karşı muhârebe eden leventler, başlarındaki Burak ve Kara Hasan reislerin gayretleriyle şevke geliyor küffâra durmadan saldırıyorlardı. Düşmanın sayısı çok fazlaydı. Bu durumda Burak Reis, bir kaç yiğit, levendinin canını kurtarabilmeleri için Kara Hasan’a Ahmed Bacak’la on arkadaşını alarak bir sandalla gemiden ve muhârebeden ayrılmalarını söyledi. Fakat onlar bunu kabul etmediler: “Baba, senin yanından ayrılmayız. Din için vatan için cihâd için can fedadır. Anca da beraber kanca da” diye cevap verdiler. Kalyonlar yok olduğu takdirde, Venedik sevki idâresinin de bozulacağını anlayan Burak Reis, kendi gemisinin barutluğunu ateşlemeye karar verdi. Bu suretle gemisi mahvolacaktı ama kendisini rampa eden çok kuvvetli Venedik kalyonları da yok olacaktı. Leventlerine son defa şöyle seslendi: “Cenâb-ı kâdir-i mutlak alnımıza böyle yazmış, son nefesimize kadar vuruşacağız. Haydi yiğitlerim, gâzilerim, leventlerim! Kelime-i şehâdet getirin.” Kara Hasan Reis babadan aldığı emir üzerine gemiyi neft ile tutuşturdu. Şiddetli rüzgâr sebebiyle yangın etrafındaki düşman gemilerini de sardı. Düşman amiralleri askerlerini çekip ayırmak istedilerse de, Osmanlı leventleri düşmanın kestiği kancalı halatları yeniliyor, onları bırakmıyor, serdengeçtiler de düşman kalyonlarına ateşi daha da yayıyorlardı. Çok geçmeden deniz ortasında göklere doğru yükselen siyah dumanlarla karışık kızıl alevler; düşmana boyun eğmeyen, teslim olmayan Osmanlı Türk’ünün kahramanlığını îlân ediyordu. Burak Reis’in şehîd olmasına karşılık Venedik tarafında da Amiral Loredona Armenio ve binlerce askerinden ibaret Venedik donanmasının önemli bir kısmı da yok olmuştu. Böylece İnebahtı yolu Osmanlıya açıldı. Türk târihi, Burak Reis’in son parlak zaferini kaydederken, esas Osmanlı donanması karşısındaki düşman donanması da kaçıyordu. Zenşiya ve Brodano deniz muhârebesi adını da alan bu muhârebe, Burak Reis’in adını destanlaştırdı. Türk denizcileri Brodano adasına Burak Reis adası adını vererek, kadirbilirliğin en güzel örneğini verdiler. 1) Tuhfet-ül-kibâr; sh. 29 2) Tâc-üt-tevârîh; cild-3, sh. 298 3) Osmanlı Deniz Harp Târihi; cild-1, sh. 197 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 215 5) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer) cild-4, sh. 988 6) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1, sh. 405 7) Burak Reis’in Şehâdeti (Hayat Târih Mecmuası); cild-2, sayı-11, sene 1977; sh. 65 8) İslâm Meşhurları Ansiklopedisi; cild-1, sh. 1504 BÜKREŞ ANDLAŞMASI Osmanlı Devleti ile Rus Çarlığı arasında yapılan bir andlaşma. 28 Mayıs 1812 senesinde Bükreş’te imzalandı. On sekizinci asrın sonlarında Fransa kralı Napolyon Ponapart Mısır’ı işgal etmişti. Rusya, Fransızları Mora’nın batısındaki adalardan; İngiltere de Mısır’dan çıkarmak için Osmanlı Devleti ile anlaştılar. Bundan sonra Osmanlı ve İngiliz donanmaları Mısır kıyılarını kuşattı. Osmanlı-Rus kuvvetleri de Mora’nın batısındaki adalarda Fransızlara karşı çarpıştı. Netîcede bu bölgede Rusya’nın nezâreti altında Osmanlı Devleti’ne bağlı yedi Ada Cumhuriyeti kuruldu Fransızlar, Osmanlı-Rus-İngiliz ittifakı karşısında Mısır’dan çekildi. 1802’de Osmanlı-Fransız sulhu gerçekleşti. Osmanlı-Rus-İngiliz ittifakı, Fransızların Mısır’dan çekilmesinden sonra da devam etti. Ancak Rusya baştan beri devam ettiği üzere Osmanlı Devleti aleyhindeki düşmanca siyâsetini değiştirmedi. Bu sırada Osmanlı Devleti 1804’de ortaya çıkan Sırp isyânını bastırmakla meşgul idi. Rusya ise Sırbistan’ın Eflak-Boğdan gibi imtiyazlı bir beylik hâline gelmesini istiyordu. Eflak ve Boğdan beyleri de Rusya ile işbirliği yapmışlardı. Bu hareketleri üzerine Osmanlı Devleti Eflak ve Boğdan beylerini azledip vazifeden uzaklaştırdı. Yerlerine başka beyler tâyin edildi. Boğazları da Rus donanmasına kapattı. Bu hâdiseler üzerine Rusya, Osmanlı Devleti’ne karşı 1806 senesinde savaş açtı. Osmanlıların Rusya ile savaşa girmesini istemeyen İngiltere, azledilen Eflak-Boğdan beylerinin yerlerine iadesini ve boğazların Rus donanmasına açılmasını istedi. Bu teklif kabul edilmezse, İngiliz donanmasının Çanakkale’ye gönderileceği tehdidinde bulundu. Osmanlı Devleti, Rus ve İngiliz tehdîdlerine aldırmadı. Rusya’ya karşı savaş îlân etti ve Tuna boylarına ordu gönderdi. Netîcede Ruslarla yapılan savaşta, Ruslar; Hotin, Bender, Kili ve Akkerman kalelerini aldılar, fakat Bükreş civarında Osmanlı kuvvetlerine yenildiler. İsmâil kalesi önünde de bozguna uğradılar. Fakat bu sırada İngiliz donanması Çanakkale boğazını geçerek İstanbul önlerine geldi. İngilizler bir elçi ile tekliflerinin kabul edilmesini istediler. İngilizlerin bu isteklerine red cevâbı verilip, hemen savunma hazırlıklarına başlandı. İstanbul sahillerine binden fazla top yerleştirildi. Diğer taraftan da, Çanakkale boğazının tahkimatına başlandı. İngiliz donanması kumandanı hiç bir şey yapamayacağını anlayınca, önce adalara çekildi sonra da büyük sıkıntılarla 1807’de Çanakkale boğazından çıkıp gitti, İngilizler bu başarısızlığın acısını Mısır’dan çıkarmak istediler. İskenderiye ve Rosetta’yı işgal ettiler. Ancak Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın sert taarruzları karşısında tutunamayıp Mısır’ı terketmek zorunda kaldılar. Bu hâdise üzerine Osmanlı Devleti, İngiltere’ye savaş îlân etti. Diğer taraftan Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Tuna boylarında şiddetli bir savaş sürüyordu. Sadrâzam Ağa İbrâhim Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu Silistre’de, Rusçuk âyânı Alemdâr Mustafa Paşa da Rusçuk cephesinde savaşıyordu. Bu sırada İstanbul’da Kabakçı Mustafa isyânı çıktı. Sultan üçüncü Selîm Han tahttan indirilerek 1807’de dördüncü Mustafa Han pâdişâh îlân edildi. Hâdise Tuna boylarında Ruslara karşı savaşan yeniçeri askerleri tarafından duyulunca orduda isyân başladı. Sadrâzam Ağa İbrâhim Paşa’yı da ordudan uzaklaştırdılar. Neticede Osmanlı ordusu dağıldı. Rusya için İstanbul yolu açılmış, önünde bir engel kalmamıştı. Bu sırada Napolyon, 1806’da Yena’da Prusya’yı yendikten sonra Rusya tarafına girmiş, Eylau ve Friedland savaşlarında bu devleti yendikten sonra çar birinci Aleksandr ile Tilsit’te bir andlaşma imzalamıştı. Bu andlaşmanın maddelerinden biri de Osmanlı-Rus savaşına derhâl son verilmesi ve mütâreke yapılması idi. Bu sebeble ateşkes îlân edildi. Tilsit andlaşması hükümlerine uyan Rusya, yedi adadan askerlerini çekti ve Fransızlar bu adaları işgal etti. İşgalden sonra da adaların Fransa’ya, Ragusa’nın da İtalya’ya bağlandığı îlân edildi. Bu hâdise, Tilsit andlaşmasında gizli maddelerin bulunduğu ve Fransa’nın dostça davranmadığını ortaya çıkarıyordu. Rusya da, mütâreke şartlarına uymadı. Eflak ve Boğdan’dan askerlerini çekmediği gibi yeni kuvvetler de gönderdi. Paris’teki Osmanlı elçisi barış için Napolyon’a gönderildi ise de iyi netice alınamadı. Fransa’nın Osmanlı Devleti aleyhindeki emelleri, Osmanlı Devleti’nin İngiltere ile ittifak yapmasına sebeb oldu. Rusya ise Eflak-Boğdan’ı ısrarla istiyordu. Bu sebeble Osmanlı-Rus savaşı yeniden başladı. Yapılan Silistre savaşında Ruslar yenildi ve Tuna’nın karşı kıyısına çekildiler. Ertesi sene tekrar kanlı savaşlar başladı. Bu durum karşısında Ruslar, Fransızlarla aralarının açık olması ve Napolyon’dan çekindikleri için, bu savaştan acele bir netice almak veya Osmanlı Devleti ile barış yapmak istiyorlardı. Çünkü Rusların Fransızlarla savaşa girmesi kaçınılmaz bir hâl almıştı. Bunun farkına varan Rus çarı birinci Aleksandr, Osmanlıya önceden teklif etmiş olduğu andlaşmanın maddelerini hafifleterek andlaşma istedi. Bu sırada Ruslara karşı savaşan Osmanlı sadrâzamı, ordusunun daha fazla dayanamayacağını görerek barış teklifini kabul etti. Neticede 28 Mayıs 1812’de Bükreş’te andlaşma imzalandı. Andlaşma, Osmanlı Devleti adına sadâret kethüdası Seyyid Mehmed Sa’îd Gâlib Efendi, İbrâhim Selîm Efendi, yeniçeri kâtibi Abdülhamîd Efendi ve Rusya adına da Andrey İtalinsky, ivan Sabaniyev ve Osip Fanton imzaladılar. Bükreş andlaşmasının maddeleri şunlardır: 1- Prut ırmağı ve Tuna’nın sol sahili, Osmanlı-Rus sınırı olacaktır. 2- Tuna sularında iki devletin ticâret gemileri dolaşabilecek, Rus savaş gemileri Kili boğazından Prut ırmağının Tuna ile birleştiği yere kadar gidebilecektir. 3- Rusya; Eflak, Boğdan ve Tuna adalarını Osmanlı Devleti’ne bırakacaktır. 4- Osmanlı Devleti İki sene müddetle Eflak-Boğdan halkından vergi almayacaktır. 5- Rusya’ya bırakılan toprakların müslüman halkı, isterlerse Osmanlı topraklarına göç edebileceklerdir! Aynı hak, Osmanlı topraklarında kalan hıristiyanlar için de kabul edilmiştir. 6- Sırbistan’daki kaleler ve mühimmat Osmanlı Devleti’nin elinde bulunacak; Sırplar içişlerini ve vergilerini kendileri düzenleyeceklerdir. 7- Anadolu tarafındaki sınırlar eskisi gibi kalacak ve Rusya işgal ettiği yerleri boşaltıp Osmanlı Devleti’ne geri verecektir. Bükreş andlaşması neticesinde 1806’dan beri devam eden Osmanlı-Rus savaşı sona erdi. Rusya’nın Fransa tehlikesine karşı tedbir almak durumunda olması, Osmanlı Devleti’nin daha fazla toprak kaybını önledi. Tuna’dan geçiş hakkı ve Baserabya’yı vermekle kurtulmuş oldu. Rusya’nın Rumeli’deki Osmanlı toprakları üzerinde nüfuzu arttı. Sırplara içişlerinde muhtariyet verilmesi, Balkanlarda kavmiyetçilik akımlarının başlama sebeblerinden biri oldu. Osmanlının dış siyâsetinde Avrupa devletlerinin te’sirleri daha çok görülmeye başlandı. 1) Târih-i Cevdet; cild-7, sh. 250 2) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 83 3) Siyâsî Târih (Rıfat Uçarol); sh. 60 4) Osmanlı İmparatorluğu Üzerindeki Boğazlar Meselesi (Cemâl Tukin, İstanbul1947); sh. 108 5) Devletlerarası Hukukî ve Siyâsî Târih Metinleri (N. Erim, Ankara-1953) cild-1, sh. 235 BÜTÇE (Bkz. Hazîne-i Hümâyûn) CÂMİ Müslümanların ibâdet etmek için toplandıkları yer. Lügatte, toplayan, toplayıcı mânâlarına gelen câmiye, İslâm’ın ilk devirlerinde; secde edilen, İbâdet yapılan yer anlamına; mescid denilirdi. Sonraları câmi denmiştir. Bugün mahalle aralarındaki küçük ibadethânelere mescid, büyüklerine câmi, daha büyüklerine ulu câmi denilmektedir. Sultanların ve hânedânlarına mensûb olanların yaptırdıkları câmilere ise, selâtin câmileri denir. İmâmın namaz kıldırdığı yer olan mihrâb ile Cuma ve bayram günleri hutbe okuduğu minber, câminin mühim kısımlarındandır. Abdestsiz girilmeyen câmilere, kıymetlerini ve şereflerini ifâde için, “Allah’ın evi” denir. Hadîs-i serîfde, yeryüzünün ilk ibâdet yeri ve en kıymetlisi olan Mekke-i mükerremede bulunan Kâbe-i muazzama için; “Allah’ın evi” buyrulmuştur. Burası müslümanların kıblesi olup, bütün mescidlerin, câmilerin yönü hep Kabe’yi gösterir. Müslümanlar, Allahü teâlâya ibâdet edilen kıymetli yerler olması sebebiyle câmileri, şanlarına lâyık bir tarzda yapmayı en büyük gaye edinmişler, âhirette sonsuz mükâfatlara kavuşmaya vesîle bilmişler; en güzel şekilde yapılmaları için, bütün bilgi, tecrübe ve kabiliyetlerini sarfetmişlerdir. Bu sebeple asırlar boyunca yaptıkları pek zarif ve üstün san’at değerini hâiz câmilerle, İslâmî mimarînin şaheserlerini meydana getirmişlerdir. İslâm’da ilk mescid hicret sırasında Mekke-i mükerreme ile Medîne-i münevvere arasındaki Kuba köyünde yapıldı. Daha sonra Medîne-i münevverede yapılan Mescid-i Nebevi ilk mühim mescid sayılır. Mescid-i Nebevî’nin plânının daha sonra yapılan câmi ve mescidlerin plânları üzerindeki te’siri büyüktür. Peygamber efendimiz burada müslümanlara İslâmiyet’i öğrettiği gibi, müslümanların mes’elelerini hallederdi. Peygamber efendimizin vefâtından sonra Eshâb-ı kiram da cihâd için gittikleri her yerde pek çok mescid ve câmi yaptırdılar. İlk câmilerde şimdiki minareler yoktu. Ezan yüksekçe bir yere çıkılarak okunurdu. Hazret-i Muâviye zamanında (673) Basra’da Amr Câmii genişletilerek köşelerine ilk defa minare ilâve edildi. Hulefâ-i râşidîn (r. anhüm) devrini müteakiben Emevîler devrinde çok sayıda câmi yapılmıştır. Bu devrede yapılan ve İslâm câmi mimarisine büyük ölçüde te’sir eden Şam Emeviyye Câmii’ni, 785 târihinde yapımına başlanan Endülüs’teki Kurtuba Câmii tâkib etmiştir. Abbasîler devrinde dînî mîmârîyi Mezopotamya’da Samarra Ulu Câmi ve Ebû Dülef câmileri temsil eder. Bu câmiler, tuğla mimarisi ve sivri kemerlerin kullanılması, ile Emevî câmilerinden ayrılır. Mısır’da Bağımsız bir devlet kuran Türk asıllı İbn-i Tûlûn’un Kâhire’de yaptırdığı İbn-i Tûlûn Câmii (877-879) Abbasî mîmârisinin devamı durumundadır. Abbâsîlerden sonra otorite, Mısır’daki Fâtımîlere geçince, Kâhire’de (970-72) yılları arasında meşhur el-Ezher Câmii yapıldı. Daha sonra büyük bir ilim merkezi hâline gelen Ezher Câmii plân bakımından Emeviyye Câmii’ne benzer. On birinci yüzyılda Büyük Selçuklular Horasan ve İran’ı elde edip, İsfehan’ı başkent yapınca, burada yapılan Mescid-i Cuma, Büyük Selçuklu san’atının büyük hususiyetlerini kendisinde toplamıştır. 1071 yılında Malazgird zaferi ile müslüman Türklere Anadolu kapılarının açılmasına vesîle olan Selçuklular, Türkistan’ın ünlü mîmârlarını da birikte getirdiler. Böylece Anadolu’da ön Asya Türk mimarisinden farklı bir san’at ortaya çıkmıştır. Konya Alâaddîn Câmii’nde olduğu gibi, bu sırada yapılan câmiler sütunlu ve düz damla örtülüdür. Bilâhere Kayseri Ulu Câmii’nde görüldüğü gibi, câmi tavanlarının tonoz ve kubbelerle örtülmesi gibi başka tarzlar ortaya çıkmıştır. Selçukluların on ikinci yüzyıl sonlarında zayıflayarak İlhanlıların hâkimiyetine girmesi üzerine, Anadolu’daki beylikler bağımsız birer hükümet kurdular. Karaman ve civarında Karamanoğulları, Kütahya’da Germiyanoğulları, Manisa ve havâlisinde Saruhanoğulları ve Kuzeybatı Anadolu’da Osmanoğulları bunların başlıcalarıdır. Selçuklu san’atı ile Osmanlı san’atı arasında geçiş devri teşkîl eden beylikler devrinde, câmilerin önüne yâni giriş kısmına eklenen son cemâat mahalli, Birgi Ulu Câmii ile Selçuk Bey câmilerinde olduğu gibi, cephelerin mermer levhalarla kaplanması en mühim hususiyet olarak görülür. Beyliklerin meydana getirdikleri eserleri üç tipte ele almak gerekir. Birincisi; Sivas, Konya, Afyon gibi şehirlerde görülen çok sütunlu, düz çatılı ve Selçuklularda fazlaca kullanılan ulu câmi tipi. Zamanla düz ahşap çatının üzerine tonoz ve daha sonra her dört ayak üzerine bir tonoz kullanılmaya başlanmıştır. Van ve Manisa Ulu câmileri böyledir. Osmanlılar devrinde Bursa Ulu Câmi bu tipin en gelişmiş şekli olup, dört sıra hâlinde yirmi kubbe ile örtülmüştür. İkinci tip, tek kubbeli câmilerdir. Bu câmiler, merkezî kubbenin yanlardan kubbeler veya tonozlarla genişletilmiş olan Osmanlı câmilerine geçiş tarzını teşkîl eder. İznik’de 1334’de yapılan Hacı Özbek Câmii, yine burada 1391 tarihli Yeşil Câmi ilk yapılan tek kubbeli câmilerdendir. Üçüncü tarz; Bursa’da gelişen ve daha çok salâtîn câmilerinde kullanılan T plân şemasıdır. Selçuklu medreselerinde görülen bu tip, Bursa’da İkinci Murâd Câmii, Edirne’de Muradiye, Hamzâ Bey ve Filibe câmilerinde en son şeklini almıştır. On dördüncü yüzyıldan itibaren büyük bir plân gelişmesi gösteren Osmanlı devri câmilerinde, ulu câmi şeması eski önemini kaybetmiş, Karahanlılar câmi mîmârisinde ortaya çıkıp, Selçuklu mîmârîsinde esas motif olarak benimsenen ve mekân birliğini te’min eden tek kubbeli câmiler, ana mîmârîyi teşkîl etmiştir. Daha sonra, Selçuklu medrese plânlarına bağlı olarak, ters T plân şeması ortaya çıkmıştır. Bunlardan ilki bir son cemâat mahallinden sonra eksen üzerinde peşpeşe kubbeli iki salon ve birinci salonun iki yanında yine kubbeli odalar bulunan Osmanlı Devleti’nin çeşitli yerlerinde örneklerine rastlanan Bursa’daki Orhan Câmii’dir. Bu plân Bursa’da Yıldırım Bâyezîd Câmii’nde en mükemmel şekliyle görülür. Ters T plânı ile yapılan diğer mühim câmilerden; Bursa’da Yeşil Câmi, Amasya’da Bâyezîd Paşa Câmii, Edirne’de Gâzi Mihal Paşa Câmii bu tarzın farklılıklar gösteren belli başlı örneklerindendir. 1453’de Osmanlı mîmârisinde bâzı değişiklikler olmuş, buna klâsik Osmanlı üslûbu denmiştir. İstanbul’da yapılan Atik Ali Paşa Câmii’nde görüldüğü gibi, Bursa tipi ters T plânının değişik bir şekli olan klâsik üslûbda câminin orta bölümünün mihraba yakın kısmı, yarım bir kubbe ile örtülüdür. Edirne’de 1488 yılında Mîmâr Hayreddîn tarafından yapılan İkinci Bâyezîd Câmii, klâsik üslûbu hazırlayan câmilerinden olup, dört duvar örten tek kubbeden meydâna gelmektedir. Yanlarda ise, alçak kubbeli kanatlar bulunmaktadır. İstanbul’daki Sultan Selîm Câmii’nde de durum aynıdır. Yine Mîmâr Hayreddîn’in İstanbul’da yaptığı İkinci Bâyezîd Câmii ile dış mîmârî özellikleri görülür. Bu târihlerde, Bâlî Paşa Câmii (1504), Edirnekapı’da Mihrimâh Câmii’nde olduğu gibi, yanlara doğru tonozlarla genişletilmiş, bir kubbeli ve önünde son cemâat mahalli bulunan câmiler görülür. 1571’de yapılan Sokullu Mehmed Paşa Câmii ile 1583 tarihli Eski Vâlide (Üsküdar) câmilerinde görülen altı köşeli şekle göre sıralanmış altı paye (ayak) üzerinde tek kubbe ile örtülü bir başka câmi tarzı vardır. Rüstem Paşa Câmii ise, farklı olarak, bu tarzın sekiz pâyeli bir şeklidir. 1550-1557 yılları arasında Mîmâr Sinân’ın yaptığı Süleymâniye Câmii, klâsik üslûbun şaheseridir. Câmi ile avlu kısmından meydana gelen Süleymâniye’de, 53 metre yüksekliğindeki kubbe, dört kalın ayağa oturtulmuştur. Mermer mihrâb, mukarnaslarla zengin bir görünüş arz eder. Câminin mozaikli ve renkli pencereleri şaheserdir. Câmi önünde kubbeli revaklarla çevrili bir avlu olup, avlunun dört köşesinde birer minare vardır. Orta kubbenin üç yarım kubbe ile desteklenmesiyle meydana gelen Üsküdar’da İskele Câmii de Mîmâr Sinân’ın eseridir. Yine onun 1544-1548 yılları arasında yaptığı Şehzâde Câmii’nde yarım kubbe sayısı dörde çıkmış, tam mânâsiyle merkezî plânlı bir câmi örneği vücûda gelmiştir. Bu tarz, câmi plânı en güzel şekliyle 1569-1575 Edirne Selîmiye Câmii’nde görülür. 31.50 m. çapında sekiz paye (ayak) üzerine Oturan kubbe, binanın bütününe hâkimdir. Mîmâr Sinân, Tezkiret-ül-bünyân’ında Selimiye hakkında şöyle der: “Ayasofya kubbesi gibi kubbe, İslâm devletinde bina olunmamıştır diyen hıristiyanların mîmâr geçinenleri, müslümanlara galebemiz vardır” derlermiş. O kadar kubbe durdurmak bu hakîrin kalbinde büyük bir ukde olup, kalmış idi. Allahü teâlânın yardımı ile, sultan Selîm Han’ın sayesinde Selimiye’nin kubbesini Ayasofya kubbesinden, boyunu altı, derinliğini dört zrâ’ ziyâde (fazla) eyledim.” Osmanlı mimarisinde câmi, Sinân ve ondan sonrakiler devrinde yapı san’atı, mevki seçme, şehirlerin imâr programı, dış güzellik bakımından en yüksek seviyeye ulaşmıştır. Bu câmilerde zerâfet ince bir zevk mahsûlü olup, mermer, tahta v.s. üzerine nakış suretiyle yapılan tezyinat, bediî ve tabiî değerlerin bir bütün olarak düşünüldüğünü gösterir. 1609-1616 târihlerinde mîmâr Mehmed Ağa tarafından yapılan Sultan Ahmed Câmii, altı zarif minaresi ve içindeki zengin çini süslemelerle dikkati çeker ve sonraki câmilere örnek olur. Aynı plân; Mîmâr Dâvûd Ağa’nın başlayıp, mîmâr Mustafa Ağa tarafından tamamlanan İstanbul Yeni Câmii’nde, yeniden yapılan Fâtih Câmii ve Ankara’da Çankırı Büyük Câmii’nde de uygulanmıştır. Daha sonra muhtelif târihlerde de İstanbul’da yüksek san’at değerini hâiz câmiler yapıldı. Üçüncü Mustafa’nın 1759-1763 târihleri arasında yaptırdığı Lâleli Câmii, 17481755 yılları arasında yapılan Nuru Osmaniye Câmii, üçüncü Mustafa’nın Üsküdar’da yaptırdığı (1760) Ayazma Câmii, birinci Abdülhamîd’in Beylerbeyi Câmii, yine üçüncü Selîm’in Üsküdar’da yaptırdığı Selimiye Câmii bunların başlıcalarıdır. Tophane’deki Nusretiye Câmii, Dolmabahçe’deki Bezm-i Âlem Vâlide Sultan (1853) ve Ortaköy câmileri tek kubbeli olup, çok ince ve zarîf minareleri ile son cemâat mahalli üzerinde pâdişâha âid ufak yerler bulunurdu. Yine 1871’de İstanbul’da yapılan Vâlide Sultan Câmii, Yıldız’da İkinci Abdülhamîd Câmii ve Konya’daki Azîziye Câmii, Osmanlı’nın son zamanlarında yapılan zarîf câmilerdendir. Bu câmilerin Osmanlı mimarisinde mühim yeri vardır. İslâm dünyâsının beyni durumunda olan İstanbul’u taht şehrine lâyık bir şekilde göz kamaştırıcı, dînî vecd ve heyecan merkezi hâline getirmek için, hiç bir şey esirgenmemiştir. Bütün dünyânın gözünde câmiler şehri olan İstanbul’da, minare ve kubbelerin olmadığı bir an farzedilse, İstanbul nâmına hiç bir şey kalmaz, şehir, silik ve üçüncü sınıf bir batı şehrinden farkı olmayan mâbedsiz bir şehir durumuna düşer. On dokuzuncu asrın başları için meşhur tarihçi Hammer, İstanbul’da 877 câmi ismi verir. Bunlardan on dokuz tanesi pâdişâhlar, anaları (valide sultanlar), şehzâdeler, sultan denilen pâdişâh kızlarının yaptırdıkları selâtîn câmilerdir. Vezir ve eşrâfdan olanların yaptırdıkları câmilerin minareleri tek olup, salâtîn câmileri gibi iki minaresi bulunmazdı. Salâtîn câmileri ile büyük câmiler; şehrin en güzel, en hâkim ve merkezî yerlerinde yapılır, etraflarında câmiyi, nisbeten günlük hayâtın gürültüsünden uzak tutan ve cemâatin sükûn içerisinde ibâdet edebilmesi için, ayrıca dış avluya yer verilirdi. İstanbul’dan başka; Edirne, Bursa, Konya, Kahire, Şam, Manisa, Trabzon ile Rumeli şehirlerinin bâzısında pek çok salâtîn câmii yapılmıştır. Osmanlı Devletinde bu câmilerin büyük bir gelire sâhib oldukları görülür ve bunlar vakfiyelerde belirtilir. Meselâ Kânûnî Sultan Süleymân’ın yazdırıp, tescil ettirdiği Süleymâniye vakfiyesine göre, Pâdişâh, Süleymâniye Câmii için; 221 köy, 30 mezra, 2 mahalle, 7 değirmen, 2 dalya, 2 iskele, 2 çiftlik, 5 köy mahsûlü, 2 ada, bir çayırlık ve bir hisse vakfetmiştir. Bu yerlerin bir kısmı bugün Bulgaristan, Yunanistan, Yugoslavya ve Suriye sınırları içerisinde kalmaktadır. Bu ülkelerin Osmanlı’dan ayrılmasiyle büyük yekûn tutan gelirler de kaybolmuş, ihtişamlı ve parlak günlerinden sonra câmiler gayet mahzun hâle gelmişlerdir. Süleymâniye Câmii bu gelirlere sâhib olduğu zamanlarda; hatîb, vaiz, imâm, müezzin, muvakkit (vakitleri tesbit eden) ve her türlü görevli ve hizmetliden müteşekkil 280 kişilik bir kadroya sahipti. İmâmlar, vaizler, din ve fen bilgilerinde birinci sınıf âlimler (profesörler) olup, 24 müezzini vardı. Ayrıca medrese vazîfesi gören bu câmilerde, ders-i âm denen devrin büyük âlimleri öğle ve ikindi namazlarından sonra da dersler vermişlerdir. Bu dersler herkese açık olurdu. Müderris kısaca dersi takrir ettikten sonra, sorulu cevaplı müzâkereler başlardı. Bu sebeple ders-i âmın çok bilgili ve zekî olması lâzımdı. Ve herkes ders-i âm olamazdı. Âlimlerden müteşekkil bir hey’et önünde ders-i âm-ı ruûs denilen imtihanı kazanması şarttı. İmtihanda başaranlar arasında bilgi ve kabiliyeti daha fazla olanlar, pâdişâhın huzurunda yapılan huzur derslerine katılmaya hak kazanırdı. Ayrıca selâtîn câmilerinin yanıbaşında, devletin üniversiteleri olan medreseler kurulurdu. Buralarda dînî ilimlere paralel olarak, zamanın modern fen bilgileri okutulup öğretilirdi. Önceki İslâm devletlerinde olduğu gibi, Osmanlılar zamanında da câmi ve medreseler yanyana bulunuyorlardı. Medreselerden başka, dârüşşifâlar (hastahâneler), imârethâneler, hamamlar ve diğer hayır müesseselerinin de bulunduğu câmi çevresi, birer kültür ve ictimâî (sosyal) yardım merkezleri durumundaydı. Diğer büyük selâtîn câmilerinde de aynı durum vardı. Fâtih Câmii bunların en belli başlılarından idi. Osmanlı Devleti gittiği her yerde kendisine has tarzda mîmârî ve san’at değeri yüksek olan câmiler yapmıştır. Bugün; Yugoslavya, Macaristan, Bulgaristan, Arnavutluk, Suriye, Mısır, Kuzey Afrika, Tunus, Libya ve Cezâyir’de onaltıncı yüzyılda yapılan câmilerle, İstanbul câmileri arasında büyük bir üslûb benzerliği vardır. Osmanlıların hâkim olduğu her yerde, ilk bakışta görülebilen damgası; Osmanlı sitili, kurşun kaplı kubbeleri ve ince uzun minareleri ile, câmiler olmuştur. Onun için hıristiyan devletlerin ilk işleri, ele geçirdikleri müslüman memleketlerde, câmileri ortadan kaldırmak olmuştur. 1) Hadîkat-ül-cevâmî 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 177 3) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-7, sh. 189 4) Edirne’de Osmanlı Devri Abideleri (O. Aslanapa, İstanbul-1949) 5) Osmanlı Mimarîsi (E. H. Ayverdi-İstanbul-1973) 6) İstanbul Câmileri (Tahsin Öz Ankara-1962) 7) Osmanlı Mimarisinde II. Bâyezîd- Yavuz Selim Devri (İ. Aydın Yüksel-İstanbul1983) 8) Eminönü Câmileri (İstanbul-1987) 9) Süleymâniye Câmii ve İmareti inşaatı; (Ö. L. Barkan, Ankara-1972) CÂNBÂZÂN (Bkz. Eyâlet Askerleri) CÂRİYE Harbde esir alınıp İslâm memleketine getirilen kadın köle. Gâziler arasında taksim edildikten sonra sahibinin mülkü olur. Ev işlerinde çalıştırılırlar. Bugün İslâmî mânâda câriye yoktur. Köleliğin ve câriyeliğin târihi eski çağlara kadar uzanır. Târih boyunca köleler ve câriyeler bir yekûn teşkil eder. Harb esiri kölelerin yanı sıra, komşu kabîlelerden kaçırılan, babaları veya diğer yakınları tarafından köle olarak satılan çocuklar ve borçlarına karşılık köle yapılanlar da çoktur. İslâmiyet geldiği sırada kölelik Arabistan’da en katı şekliyle devam ediyor, cemiyetin en köklü müesseselerinden birini meydana getiriyordu. Ayrıca her millet karşısındakini güçsüz duruma düşürüp kendisini güçlü hâle getirmek gayretinde idi. Bu bakımdan müslümanlar da, düşmana silâhı ile mukabele etmek zorunda idiler. Aksi takdirde kendi varlığını tehlikeye atmış olurdu. Bu sebeplerden, İslâmiyet harbde düşmandan esir almaya müsâade etti. Fakat köleliği eşine rastlanmayacak şekilde ıslâh etti, Sâdece İslâmiyet’i ortadan kaldırmak isteyenlerle ve müslümanlara hayat hakkı tanımayanlarla yapılan muhârebeden sonra ele geçirilen gayr-i müslimlerin erkeklerini köle, kadınlarını câriye yapmaya, hizmetçi olarak kullanmaya izin verdi. Harb esiri olmayan birini alıp satmaya izin vermedi. Hattâ bâzı günâhlara keffâret için köle âzâdını şart koştuğu gibi, Allah rızâsı için köle âzâd etmeyi tavsiye ederek köle ve câriyeler gin hürriyete kavuşma yollarını da getirdi (Bkz. Köle). Ayrıca, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfterde köle ve câriyelere insanî bir şekilde muamele edilmesi emredildi. Kur’ân-ı kerîmde Nisa sûresi otuz altıncı âyet-i kerîmesinde meâlen; “Allah’a ibâdet edin, O’na hiç bir şeyi eş tutmayın. Anaya, babaya (söz ve iş ile), akrabaya (sıla-i rahim ile), yetimlere (gönüllerini almak ile), yoksullara (sadaka vermek ile), yakın (akraba) komşuya (şefkat ve merhamet ite), uzak (akraba olmayan) komşuya (onların iyiliğini istemek, zararı gidermek ile), yanınızdaki arkadaşlara (haklarına riâyet etmek ve sevgi ile), yolda kalmışa (doyurmak ve ikrâmda bulunmak ite), sağ ellerinizin mâlik olduğu kimselere (köle ve câriyelerinize, onları giydirmek ve yumuşak muamele ile) iyilik edin. Allah kendini beğenen ve dâima böbürlenen kimseyi sevmez” buyurmaktadır. Hadîs-i şeriflerde ise; “Sizden hiç biriniz, sakın memlûklüne (kölesine) kölem, câriyem diye seslenmesin. Yiğidim, oğlum, kızım desin. Onlar da size efendim, desin...” ve “Âdem”in (aleyhisselâm) nesli olarak köleler de sizin kardeşlerinizdir. Onları sizin hizmetinizde bulunduran Allahü teâlâdır. Unutmayınız ki, Allah sizi onların hizmetinde bulundurabilirdi. Öyleyse, onlara iyi davranın. Şunu unutmayınız ki, Allahü teâlânın sizin üzerinizde sâhib olduğu hak ve kudret, sizin köleler üzerine sâhib olduğunuzdan daha fazladır” buyrulmaktadır. Efendinin, köle ve câriyesini terbiye edebilme yetkisi olduğu hâlde, Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem yetmiş defa da olsa kölenin kusurlarının affedilmesini tavsiye buyurmuşlardı. Mutlaka cezalandırılması icâbederse, aşırılığa gidilmesine izin verilmezdi. Bu sebeble İslâm devletlerinde kölelere yapılan muameleyi ve haklarına riâyet edilip, edilmediğini kontrol eden muhtesib adında me’murlar vardı. Kölenin nafakasını, efendisi te’min etmekle mükellefti. Köle kadın olan câriye, hür müslüman kadınlara göre farklı statüye sâhibdi. Hür kadınlar yüzlerinden, ellerinden başka her yerlerini tamamen örttükleri hâlde; câriyelerin, başlarını, saç, boyun, kol ve bacaklarını örtmeleri lâzım değildi. Câriyelerin evlilikleri de hür kadınlarınkinden farklı idi. Çünkü İslâm hukukunda evlilik iki yolla olmaktaydı. Birisi, hür müslüman kadınlarla nikahla ve diğeri câriyelerle teserrî (odalık edinme) yoluyla olup, ona mâlik olmaya bağlı idi. Nikâh hür kadından faydalanmayı mübâh kıldığı gibi, câriyeye mâlik olması da efendinin ondan faydalanmasını mübâh kılmaktadır. Ayrıca nikâh yapsa bile bu nikâh hükümsüzdür, yâni mehrin vâcib olması, talâkın vukuu, mîrâscı olmak gibi nikâhın netîcesi olan hususlar meydana gelmez. Fakat efendi, câriyesini âzâd ettikten (serbest bıraktıktan) sonra evlenirse, nikâh lâzımdır. Çünkü âzâd etmekle câriyesi üzerinde mülkiyeti kalmamıştır. İslâm memleketlerine satılmak üzere yabancılar tarafından getirilen câriyelerin durumu kesin bilinmediğinden, aslen hür yâhud âzâdlı olmaları muhtemeldi. Bu sebeble fıkıh âlimleri hür olması muhtemel bir câriye ile zinaya düşmemek için ihtiyaten nikâh yapmasının evlâ olduğunu bildirmişlerdir. Buna, nikâh-ı tenezzühî (şüpheli durumdan arınma nikâhı) denir. Böyle bir nikâhla câriye âzâd edilmiş olmaz, efendinin vefâtından sonra câriye terekeden mîrâs alamazdı. Efendisinden çocuğu olan câriyeye Ümm-i veled (çocuk anası) denirdi. Çocuk hür olup, efendi ile arasında normal bir neseb bağı kurulurdu. Böyle bir câriye de, diğer câriyelerdeki gibi artık tasarrufta bulunulamaz, satılamaz ve hîbe edilemezdi. Efendinin vefâtından sonra doğrudan hürre (hür) olurdu. Efendi, câriyesini hür veya köle ile de evlendirebilirdi. Hür câriyeye satın alma yoluyla mâlik olmadığı, köle de mâlik olma hakkına sâhib olmadığı için, câriyenin bunlarla evliliği nikâhla olurdu. Câriyenin bunlardan doğan çocuğu kendisine tâbi olarak köle olur ve bu köleliğin ikinci kaynağını teşkîl ederdi. Efendisinden olan çocuğu burada istisna teşkil eder. Câriye, başkasiyle evlendiğinde, efendisi ondan faydalanamaz. Fakat yine efendisine hizmet ederdi. Hizmet sahaları umumiyetle ev işleri olan câriyeler; zenginlerin, devlet ileri gelenlerinin saraylarında ve pâdişâhların haremlerinde fazlaca bulunurlardı. Bilhassa pâdişâhın evi demek olan harem, cihân sultânına lâyık bir şekilde teşkilâtlı olup, pek çok bölümleri vardı. Bu sebeble çok sayıda kadın hizmetçiye ihtiyâç oluyor, bu hizmetler, hareme alınan câriyeler tarafından görülüyordu. Dolayısıyla haremde yüzlerce câriye bulunuyordu. Hareme ilk gelen câriyeler; ebeler ve vazifeli kadınlar tarafından muayene edilirler, hastalıklı olanlar alınmazdı. Kabul edilenler, haremin muaşeret usûllerini, kabiliyetlerine göre dikiş, nakış ve diğer ev işlerini öğrenmeleri için kalfa denen câriyenin emrine verilirlerdi. Bununla beraber onlara; İslâmiyet, terbiye, nezâket, büyüklere hürmet gibi umûmî ahlâk kaideleri öğretilir, bunlara uymalarına bilhassa dikkat edilirdi. Meselâ sultan Mehmed Reşâd, hareme hoca olarak tâyin edilen Safiye Ünüvar’a tebliğ ettirdiği; “Namaz kılmayanlara, oruç tutmayanlara verdiğim ekmek ve tuzu haram ediyorum. Bu irâdem hoca hanım tarafından talebelerine söylensin” şeklindeki irâde buna en güzel bir misâldir. Harem, iyi bir eğitim ve öğretim yeri olduğundan, eski saraylılar, acemilere; “Sarayda terbiye olmayan, hiç bir yerde terbiye öğrenemez, burası terbiye mektebidir” derlerdi. Hareme âid doğru hâtıralar okunduğunda, câriyelerin edeb ve nezâket numunesi, Osmanlı kadınları olarak yetiştikleri görülür. Devşirilen hıristiyan erkek çocukları orduda ve Enderûn mektebinde yetiştirilerek, devletin askerî ve idarî üst kademelerinde yükselme imkânı elde ettikleri gibi, hareme alınan câriyeler de zekâ ve kabiliyetlerine göre yükselirlerdi. Kalfaların yanında acemilik devresini bitirenler, kabiliyetli iseler, daha sonra kalfalık ve ustalık derecelerine yükselirlerdi. Pâdişâha zevce olabilecek vasıfları hâiz olanlar hazînedâr tarafından husûsî olarak yetiştirilirdi. Pâdişâhdan çocuğu olan, kadın efendi sınıfına dâhil olurdu. Umumiyetle sanıldığı gibi, pâdişâh haremde bulunan bütün câriyelerle ilişkide bulunmazdı. Bir çok yerli ve yabancı yazar bu durumu başka türlü anlatmışlar, pâdişâhları haremde bulunan yüzlerce câriye ile düşüp kalkmakla itham etmişler, bu hususta pek çok hayalî şeyler uydurmuşlardır. Böyle bir durum insan tabiatına, tıbba ve akla da uygun değildir. Bunların hiç birisinin doğru olmadığı arşiv vesikalarından anlaşılmaktadır. Câriyelerin hemen tamama yakın kısmı, haremde pâdişâhın annesinin (valide sultanın), hanımlarının (kadın efendinin), kızlarının (sultanların), şehzâdelerin dâirelerinde, harem hastanesinde, kilerde, çamaşır ve temizlik işleri gibi umûmî ve husûsî hizmetlerde bulunurlardı. Bu sebeble bâzan haremdeki câriyelerin sayısının beş yüzü ve bini geçtiği olurdu. Bu hizmetlerine karşılık câriyelerin yiyecek ve giyecekleri sağlandığı gibi, kendilerine kıdemliklerine ve yaptıkları işe göre muayyen bir ücret de verilir, bayram ve düğünlerde pek çok ikrâm yapılırdı. Dokuz hizmet yılını dolduran câriyelere istedikleri takdirde, âzâdnâme, ıtıknâme denilen hürriyetine kavuşma kâğıdı verilirdi. Fakat bir çokları âzâdnâme istemezler, sarayda kalmayı tercih ederlerdi. Haremden ayrılan câriyelere elmas yüzüğü ve küpesi, altın saat ve gümüş kabları, bir çift kaşık, ev eşyası ve diğer ihtiyâçları verilirdi. Evlenecek olanlara daha fazla şeyler ikrâm edilirdi. Ayrıca sonradan düşkün hâle gelmemeleri için bâzı gelir getirici şeyler de onlara tahsis edilirdi. Pâdişâhlar, âzâd edilince de onları gözettiklerinden, muhtâc duruma düşürmezlerdi. Hattâ pâdişâhın bâzı câriyeleri kendi kızı gibi, devlet erkânı veya onların oğulları ile evlendirdiği de olurdu. Câriyeler hakkındaki bu insanî muamele devlet ileri gelenlerin ve diğer müslüman zenginlerin evlerinde de mevcûd idi. Onlar da yanlarından ayrılan câriyeye, kızları gibi hattâ onlardan daha fazla yardımda bulunurlar, evlenenlerin kocalarına iş bulurlar, mes’ûd yaşamalarını te’min ederlerdi, ihtiyarladıklarında o evde söz sahibi de olurlar; fakat hadlerini bilirler, itibârlarına zarar verecek bir harekette bulunmazlar, aldıkları terbiye îcâbı, dâima edeblerini muhafaza ederlerdi. Görüldüğü gibi Osmanlılarda köle ve câriyelerin durumu gayet iyi idi. Bu sebeble bâzı milletler Osmanlı kölesi olmak isterlerdi. Meselâ Rusların, bir Osmanlı konağında fevkalâde şartlarda yaşıyacaklarını bildiklerinden, Osmanlıların eline düşüp köle ve câriye olarak satılmak en büyük arzularıydı (İngiltere’nin İstanbul Büyükelçisi Harberneu’nun Walshingham Dukasına yazdığı 28.11.1584 tarihli mektup. A.N.Kurat, Türk-İngiliz münâsebetleri sh. 99). Yine Kanunî devrinde İstanbul’u ziyaret eden seyyah (gezgin) Belon da; “Osmanlılarda esirlere iyi bakılmakta, efendileri tarafından çok sevilmekde, eşit muamele yapılmaktaydı. Lüzumunda esir, kâdıya gidip, hakkını arayabilir ve derhal gerekli işlemler yapılırdı” demektedir. Köle ve câriyeler Osmanlı ülkesinde böyle müreffeh mes’ûd bir hayat yaşarlarken, hattâ pâdişâhın hanım efendisi, pâdişâh annesi bile olabilirlerken, Avrupa’da esirler, sertler (toprak ile birlikte alınıp satılan köleler), hizmetkârlar, hattâ asil aileden olmayanlar çok kötü şartlar altında yaşıyorlardı. Bunlara hakaret etmek, dayak atmak, asiller sınıfı için âdet ve normal bir hak idi. Asillerden başkasının yaşamasının bir ehemmiyeti yoktu. Elisabeth Bathory altı yüz elli genç kızı hizmetçi olarak kullanmış, sonra da hepsini işkencelerle öldürtmüştü. Bu cinayeti duyulunca Alman İmparatorluk adaleti onu yalnız dört yıl hapisle cezalandırmıştı. On sekizinci asırda Osmanlı bahriye mektebinde (Mühendishâne-i bahr-i hümâyûn) senelerce muallimlik yapan Avrupalı Baron de Tott da; “İtiraf etmeliyiz ki, kölelerine (ve câriyelerine) kötü davrananlar Avrupalılardır. Osmanlılar ve diğer doğulular (müslümanlar) köle ve câriye almak için para biriktirirler, biz ise, para biriktirmek için onları satın alırız” demek suretiyle Avrupalıların esirlerini toprakta çalıştırmak, bâzan da fuhuş yaptırmak suretiyle para kazandıklarını îmâ eder. Osmanlılarda ise böyle bir durumla asla karşılaşılmaz. Aynı asırda Rusya’da Kont Rumiantsof’un, topraklarında çalışan esirlere tatbik ettiği cezalardan birisi, efendisi uyurken odasına giren esirin (köle veya câriye) beş bin deynekle cezâlandırılmasıydı. Köle ve câriyelerin Osmanlılarda ve diğer İslâm devletlerinde, hürriyetlerine kavuşuncaya kadar ne ölçüde ileri ve insanî bir hayat seviyesine sâhib olduklarinı anlamak için bilhassa daha yakın zamana kadar Amerikan cemiyetinde bulunan erkek ve kadın kölelerin yaşayışları ile karşılaştırmak kâfîdir. Kadın ve erkek kölelere insanlığa yakışmayan muameleler sebebiyle zaman zaman dünyâ devletleri, köleliğin kaldırılması hususunda faaliyetlerde bulundu. Nihayet 1956 senesinde Birleşmiş Milletlere bağlı bir komisyonun teşebbüsüyle toplanan konferansta, köleliğin, köle ticâretinin ve köleliğe benzer tatbikatların kaldırılmasını şart koşan anlaşma kabul edildi. 1) Redd-ül-muhtâr; cild-3, sh. 2 2) Târih-üt-temeddün-il-İslâmî; cild-5, sh. 39 3) Tâm İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 563 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-10, sh. 268 5) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-7, sh. 73 6) Büyük Türkiye Târihi; cild-11, sh. 312 7) Ni’met-ül-islâm; cild-2, sh. 11 8) Türk İngiliz Münâsebetleri; sh. 99 9) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 114, 146 10) Hurşit Paşanın Saray Hâtıraları (Hayat Târih Mecmuası, sene-1965, sayı-5, sh. 60 CEBECİ OCAĞI (Bkz. Kapıkulu Ocakları) CELÂLÎLER Anadoluda; siyâsî, askerî, idarî iktisadî, sosyal ve İran desteğindeki şiî propagandacılar tarafından çıkarılan isyânlar. Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükselişinde tarîkâtler, şeyhler, velîler ve dervişler birinci derecede rol oynamıştır. Osman Gâzi ve haleflerinin etrafı din adamları, Türkmenler ve evliyâ ile dolmuş, daha ilk günlerde Osmanlı akınları gazâ mâhiyetini almış ve bir gâzîler devleti kurulmuştu. Böylece Türkistan’da başlayan, Selçuklular, Danişmendliler devrinde gelişen ve genişleyen gâzîlik an’aneleri, daha büyük bir hayatiyetle canlanmıştı. Osmanlılar ve gazâ yapan Türkmenler artık her tarafta âlimlere medrese, şeyhlere zaviye ve imâret inşâ ediyor, ilim ve tasavvuf tam bir kaynaşma hâline gelmiş bulunuyordu. Bu sebebledir ki, Selçuklu sultanları için gâzilik ünvânı nadiren kullanıldığı hâlde, ilk devir Osmanlı sultan ve beyleri hep gâzi sıfatı ile anılıyordu. 1447’de merkezi Erdebil’de bulunan Şeyh Safiyyüddîn tarikatinin başına geçen Cüneyd, dedelerinin ve Safiyyüddîn’nin doğru yolundan ayrılarak şiîlik propagandasına başlamış, kısa zamanda etrafına pek çok kimse toplamıştı. Karakoyunlu hükümdarı Cihân Şah, bundan huzursuz olduğu için Erdebil’den uzaklaştırmak zorunda kalmıştı. Nihayet Anadolu’ya gelen Şeyh Cüneyd, dedelerinin nüfuzundan istifâde ile Türkmen boyları arasına sığındı. Buralarda yetiştirdiği sapık mürîdlerini İran ve Anadolu’daki Safevîyye ve hurûfî îtikâdlı Bektaşî hangâh ve zaviyelerine göndermeye başladı ve tarîkat fertleri arasına râfizîlik fikirlerini sokmakta başarılı oldu. 1502’de tarikatın başında bulunan Şâh İsmail, çoğu Anadolu’dan gelmiş yedi bin kişilik kuvvetiyle Nahcıvan savaşında dayısının oğlu Akkoyunlu Elvend Mirza’yı yenerek Azerbaycan’ı aldı ve Safevî Devleti’ni kurmaya muvaffak oldu. 1503’de Irak ve Fars bölgelerini idare eden Akkoyunlu Murad Bey’i, 1507’de Dulkadiroğlu Alâüddevle Bozkurt Bey’i ve 1510’da da Özbek Han’ını yenmeye muvaffak olan Şâh İsmail, bundan sonra Trabzon-Rum İmparatoru’nun anne tarafından akrabalığını ileri sürerek, bu topraklar üzerinde hak iddia etmeye başladı. Ayrıca Anadolu’ya gönderdiği halîfeleri sayesinde, Osmanlı ülkesinde karışıklıklar çıkarmaktan geri kalmadı. Nitekim Osmanlı târihlerinde, Şeytan Kulu denilen Şah Kulu Baba Tekeli adında bir şiî, etrafına topladığı adamlarla Antalya ve Kütahya çevresinde büyük bir isyân başlattı. Üzerine gönderilen kuvvetleri bozguna uğrattı. Sivas civarındaki Kızılkaya geçidinde sadrâzam Ali Paşa ile giriştiği çarpışmada öldürüldü. Fakat bu savaşta Ali Paşa da şehîd düştü. 1512’de ise, Anadolu’da yeni bir şiî hareketi başgösterdi. Osmanlı ülkesinde şehzâdeler arasındaki saltanat mücâdelesinden yeterince faydalanmaya bakan Şâh İsmail, Nûr Ali Halîfe’yi Anadolu’ya gönderdi. Nûr Ali, Koyunhisar’a geldiği vakit etrafına civardaki kızılbaşlardan yirmi bin kişi topladı. Faik Paşa kumandasında üzerlerine gönderilen kuvvetleri yenen bu kızılbaşlar, Tokat’ı zaptederek Şâh İsmâil adına hutbe okuttular. Osmanlılar için gittikçe korkunç bir hâl alan ve tamâmiyle Safevîlere dayanan Anadolu kızılbaşlarının ortaya çıkardıkları bu buhran, ancak Yavuz Sultan Selîm Han zamanında hâlledilebildi. Yavuz Sultan Selîm Han, 1514’de İran şahı İsmâil Safevîyi Çaldıran’da mağlûb ederek bozuk inanışlarının yayılmasını önledi. Bu bozgundan sonra Anadolu’nun çeşitli mıntıkalarına dağılan hurûfîler, 1519’da mehdîlik iddiasıyla ortaya çıkan Bozoklu Şeyh Celâl adında bir sapığın etrafında toplanarak, Turhal’da yeni bir isyân çıkardılar. Ankara üzerine doğru yürüdükleri sırada, Maraş vâlisi Şahsuvaroğlu Ali Bey’in âni bir baskınıyla bozguna uğradılar. Bozoklu Şeyh Celâl, bozgun sonrasında kaçmak istedi ise de yakalanıp öldürüldükten sonra kesikbaşı İstanbul’a gönderildi. Yavuz Sultan Selîm Han’a büyük endişe veren bu hareketi bastıran Şahsuvaroğlu Ali Bey, başarısından dolayı mükâfatlandırıldı. Osmanlı tarihçileri, bu hâdiseden sonra, Anadolu’daki ayaklanmalara Bozoklu Celâl adlı sapığın adına izafeten, Celâlîlik; ayaklananlara da Celâli demişlerdir. Celâli hareketleri, bu târihten sonra Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın son senelerine kadar bâzı münferit vak’alardan ibaret kaldı. Ancak on yedinci yüzyıldan itibaren bilhassa devletin savaş hâlinde bulunduğu dönemlerde, bu isyânlar dışarıdan İran’dan- yapılan teşviklerle artarak devam etti. Nitekim on altıncı yüzyılın sonlarında başlayan Osmanlı-İran ve Avusturya savaşlarının uzun sürmesi, Anadolu’daki eşkıya zümresinin kuvvetlenmesine fırsat verdi. Bunlar arasında en tehlikelisi bilhassa huzursuzluğu gerçek bir ihtilâl hâlinde teşkilâtlandıran Karayazıcı Abdülhalîm idi. Karayazıcı’nın çevresinde, şekavetleri, sebebiyle dirlikleri kesilen tımar ve zeamet sahibi Sipâhî subaylarıyla hükümete küskün, muhteris devlet adamı da bulunuyordu. Bu durum on altıncı yüzyılın sonlarından îtibâren isyânların dînî olduğu kadar, siyâsî, askerî, idarî ve ekonomik olarak arttığını da göstermektedir. Haçova meydan savaşının sonunda vezîriâzam Cağalazâde Sinân Paşa’nın, muhârebeden kaçan kapıkulu halkıyla tımarlı sipahilerin dirliklerini kesmesi, ele geçenleri öldürüp mallarını müsadere etmeye başlaması üzerine, kurtulanlar Karayazıcı’nın emri altına girdiler. Karayazıcı, emri altında bulunanları, tıpkı Osmanlı pâdişâhlarının kapıkulu teşkilâtına benzer bir surette tertib ettirdikten sonra, Sivas’tan Urfa’ya kadar uzanan sahada, halka zulmetmeye başladı. Bu arada Urfa’yı zabt ile hükümdarlığını îlân edip; (Hâlim Şâh Muzaffer Bâda) ibaresini ihtiva eden tuğralı fermanları, etrafa gönderdi. Üzerine gönderilen Sinânpaşaoğlu Mehmed Paşa ile Hacı İbrâhim Paşa kuvvetlerini bozdu. Bu başarılarından sonra Karayazıcı’nın etrafında otuz bin kişi toplandı. Vaziyetin gittikçe tehlikeli bir hâl aldığını gören İstanbul hükümeti, Bağdâd vâlisi Vezir Sokulluzâde Hasan Paşa’yı Anadolu serdârlığına tâyin etti. Sokulluzâde ile Elbistan taraflarında sabahtan ikindi ezanına kadar yaptığı muhârebede mağlûb olan Karayazıcı, Samsun taraflarına çekildi. Sokulluzâde, Karayazıcı’yı tâkib etmekle beraber, kışın gelmesinden dolayı askerlerine izin verdi; kendisi de Tokat’a kışlağa çekildi. Celâlîlerin başı olan ve başında Anadolu’nun her tarafından binlerce sekban, sipâhî zorbası ve beylerin kapularını terkeden âsî kapıağalarını toplayan bu meşhur isyâncı şef, o kış Canik dağlarında öldü. Sokulluzâde Hasan Paşa, Karayazıcı’nın ölümü sebebiyle Celâlî gailesi bitti diyerek işi gevşetince, yerine geçen kardeşi Deli Hasan, biraderinin maiyyetindeki sergerdelerden kethüda Şahverdi, Yularkaptı, Tavil Ahmed gibi şahıslarla Sokulluzâde Hasan Paşa’yı Tokat’ta muhasara etti. Kuşatma sırasında Hasan Paşa 20 Nisan 1620 sabahı kale burçlarında dolaşırken Celâlîlerden birinin attığı kurşunla vuruldu. Bunun üzerine dîvân, Diyarbakır beylerbeyi Hüsrev Paşa’yı, vezâret rütbesiyle Celâlîler üzerine serdâr olarak gönderdi. Ayrıca üçüncü vezir Hâfız Ahmed Paşa’yı da mühim bir kuvvetle Tokat üzerine yolladı. Fakat Hâfız Ahmed Paşa da, Deli Hasan kuvvetleri ile başa çıkamayarak Tokat kalesine kapandı. Kazandığı başarıları Deli Hasan’ın cesaretini daha da artırdı, saflarına katılanlar fazlalaştı. Sonunda Ankara üzerinden Anadolu beylerbeyliğinin merkezi Kütahya üzerine yürüyerek şehri yaktı ve Afyon Karahisar taraflarına çekildi. Avusturya muhârebelerinin devamı sebebiyle Osmanlı hükümeti Anadolu’daki isyânlara bakamadığı gibi, âsîler üzerine de yeterli kuvvet gönderemedi. Böylece şımaran âsîlerin zulümlerini daha da artırmaları; bir kısım halkın işlerini, çift ve çubuğunu bırakarak şehirlerdeki mühim kalelere göç etmesine ve uzun zaman oralarda kalmasına yol açtı. Asîlerin elinden kaçarak İstanbul’a gelen bir kısım Anadolu şehir ve köylüsü de, dîvânda perişan vaziyetlerini dile getirdi. Bu durumda hükümet, Anadolu vaziyetine bakamıyacağını düşünerek Deli Hasan işini sulh yoluyla halletmeyi uygun buldu. Nitekim Yemişçi Hasan Paşa’nın sadâreti zamanında, Deli Hasan’a Bosna beylerbeyliği ve maiyyetindeki elebaşılara sancak beyliği ve kapıkulu süvariliği verilerek soygun ve zulümleri önlendi. Deli Hasan, 12 Nisan 1603’de Gelibolu üzerinden Rumeli’ye geçerek, Macaristan serdârı Lala Mehmed Paşa’nın maiyyetine katıldı. Deli Hasan Paşa’nın devlet hizmetini kabul ederek Rumeli tarafına geçirilmesiyle Anadolu’daki Celâlî hareketleri sona ermedi. Zîrâ Deli Hasan’ın devlet hizmetine girmesine muhalif olan Tavil Ahmed ve Saçlı gibi celâlîler, faaliyet hâlinde idiler. Âsîlerin üzerine, Anadolu’nun muhafazası için me’mur edilen Nâsûh Paşa ile Anadolu beylerbeyi Gezdehân Ali Paşa gönderildi. Fakat her iki Paşa da, Tavil Ahmed tarafından Bolvadin köprüsünde mağlûb edildi. Hâdiselerin seyrine son derece üzülen sultan birinci Ahmed Han, devlet erkânının karşı çıkmasına rağmen, celâlîler üzerine bizzat çıkmaya karar verdiği sırada, annesi öldü. Devlet ileri gelenlerinin bu ölüm münâsebetiyle pâdişâhın fikrinden vazgeçeceği düşünceleri doğru çıkmadı. Sultan Ahmed Han, şiddetli geçen kışa rağmen, annesinin ölümünün yedinci günü Bursa’ya hareket etti (Aralık 1605). Pâdişâh, Bursa’ya geldiğinde, Üveys Paşa oğlu Mehmed Paşa’nın göndermiş olduğu mektup geldi. Paşa mektubunda yirmi bin kadar asker topladığını, kendisine serdârlık tevcih edildiği takdirde celâlîleri temizliyeceğini bildiriyordu. Bunun üzerine toplanan dîvân tarafından Üveys Paşa oğlu Mehmed Paşa’ya vezâret payesi tevcih edilerek, seraskerlik verildi. Pâdişâh da Bursa’da on gün kaldıktan sonra payitahta döndü. Fakat Mehmed Paşa da celâlîler karşısında başarılı olamadı. Bu sırada; Ankara, Kırşehir, Kayseri, Niğde, Aksaray, Konya, Hamit ve Kütahya sancaklarında celâli zulmü bütün şiddetiyle devam ediyordu. Soğuk kış günlerinde köyleri basan celâlîler, çoluk-çocuk, kadın-kız demeden herkese görülmedik zulümler yapıyorlardı. Ayrıca küçük oğlan çocuklarını kaçırarak, yüksek fiyatla tekrar ailelerine satıyor, yâhud da, yanlarında alıkoyarak Celâlîliğe alıştırıyorlardı. Halk, merkeze gönderdiği arzlarda faaliyet hâlindeki celâli liderlerinin adlarını saydıktan sonra, çocuklarının ve yağmalanan mallarının alınmaması hâlinde, toptan göç edeceklerini bildiriyordu. Artık Anadolu Celâli eşkıyalarının hareket sahası hâline gelmişti. Bir âsî ortadan kaldırılsa yerine bir kaç tanesi birden çıkıyordu. Nitekim bu yeni çıkan celâlî gruplarından Kalenderoğlu ile Kara Saîd, Saruhan’ı yağma ve tahrib ediyorlardı. Kınalı, Bursa havâlisinde dehşet saçıyordu. Muslu Çavuş, Silifke’yi altüst etmekte idi. Cemşid, Konya’dan Adana’ya giden boğazları tutmuştu. Fakat bunların en tehlikelisi Halep ve Lübnan civarındaki Canboladoğlu Ali Paşa isyânı idi. Canboladoğlu Ali Paşa, hükümetin güç vaziyetini fırsat biterek Şam Trablus’unu zabtetti. Daha sonra Humus ve etrafını ele geçirerek istiklâlini ilân etti. Askerini Osmanlı ordusu gibi tertîb ettiren Canboladoğlu’nun on altı bine yakın yaya kuvveti ve sekiz bin süvarisi mevcuttu. Ayrıca adına hutbe okutup para bastırdı. Hattâ başta Toskana hükümeti olmak üzere, diğer yabancı devletlerle münâsebet kurmaya başladı. Canboladoğlu’nun faaliyetleri sonucu Lübnan ve Kuzey Suriye’nin de Celâli ihtilâline katıldığı aylarda, Osmanlı Devleti’nde sadârete getirilen Kuyucu Murâd Paşa, Zitvatoruk muahedesini imzalayarak, yıllardır devam eden Osmanlı-Avusturya harbine son verdi. Kuyucu Murâd Paşa, Pâyitâht’a geldiğinde sultan birinci Ahmed ile görüştü. Babası sultan üçüncü Ahmed Han’ın, Celâlî isyânları yüzünden üzüntü içinde öldüğünü bilen genç Pâdişâh, sadrâzamı tam bir selâhiyetle Anadolu işlerine me’mur etti. Karaman beylerbeyi iken 1585’de İran seferinde atı sürçüp bir çukura düşmekle İranlılara esir düşen ve bu târihten sonra Kuyucu lakabıyla anılan vezîriâzam Murâd Paşa, Anadolu’daki durumu iyice gözden geçirdikten sonra, bunlardan öncelikle, istiklâlini îlân eden Canboladoğlu üzerine yürüdü. İstanbul’la bağlantısını te’min için yolu üzerindeki Kalenderoğlu’na güleryüz gösterip Ankara sancakbeyliğini veren Murâd Paşa, âsîlerin bir kısmını da affetti. Konya’ya geldiği zaman başta reisleri Saraçoğlu Ahmed Bey olduğu hâlde, bir kısım celâlîyi temizleyen Murâd Paşa, İskenderun’a yakın Belan boğazından Oruç ovasına inince, Maraş beylerbeyi kırk bin kişiyle kendisine ilhak etti. Osmanlı ordusunda Rumeli beylerbeyi yaşı 80’e yaklaşmış Kanije kahramanı vezir Tiryâki Hasan Paşa da bulunuyordu. Canboladoğlu kuvvetleri de gelerek Osmanlı ordusu karşısında harp nizâmı almıştı. Canboladoğlu ile dürzî lideri Maanoğlu Fahreddîn, Murâd Paşa’nın şiddetinden çekinerek anlaşma teklif ettiler ise de reddedildi. Şiddetli geçen muhârebe sonunda 26.000 celâlî kılıçtan geçirildi. Maanoğlu Fahreddîn ile bütün dürzî kabileleri kaçtılar. Canboladoğlu ise kaçabilen bir kaç bin adamıyla Haleb’e geldi ise de bir gün kalabildi. Âsîlerin zulümlerinden bıkan Halep halkı, üzerlerine saldırarak bin kadar şakîyi öldürdü. Canboladoğlu güç hâl ile İstanbul’a gelip pâdişâha iltica etti. Pâdişâh da kendisini affederek Tameşvar beylerbeyliğine tâyin etti. Bir sene kadar orada bulunan Canboladoğlu, bilâhere halka zulme başlayınca askerler kendisini öldürmeye teşebbüs ettiler. Bunun üzerine Belgrad muhafızı Kâdızâde Ali Paşa’nın yanına kaçan Canboladoğlu, burada hapsedildi ve bir müddet sonra vezîriâzam Murâd Paşa’nın emriyle îdâm olundu. Canboladoğlu kuvvetlerini dağıtan Murâd Paşa, kışı Halep’te geçirdi. Cağalazâde Mahmûd Paşa kumandasında sevkettiği kuvvetle Bağdâd’ı, Taviloğlu Mustafa’nın elinden aldı ve şakilerin en tehlikelilerinden olan Kalenderoğlu üzerine yürüdü. Murâd Paşa, Canboladoğlu üzerine yürürken, Kalenderoğlu’nu etkisiz kılmak için Ankara sancakbeyliği ile görevlendirmişti. Ancak Kalenderoğlu Ankara önlerine geldiği zaman, zulmünden çekinen şehir halkı ve kâdı Vildanzâde Ahmed Efendi’nin muhalefetiyle karşılaştı. Bu durum üzerine kaleyi muhasara altına alan Kalenderoğlu bir müddet sonra Kastamonu sancakbeyi Tekeli Mehmed Paşa’nın üzerine geldiğini duyunca, Bursa taraflarına çekildi ve Bursa’ya kolayca girerek, kendisini sancakbeyi îlân etti. Üzerine gelen Nakkaş Hasan Paşa ve daha sonra da Mîmâr Dalgıç Ahmed Paşa kuvvetlerini mağlûb etti. Mîmâr Sinân’ın en değerli talebesi olan Ahmed Paşa, Kalenderoğlu’na yenildiği Manyas meydan muhârebesinde aldığı yarayla şehîd oldu. Murâd Paşa’nın, Haleb’de Celâlîlere aman vermemesinden korkan Kalenderoğlu akıbetini sezerek şiddet hareketlerini artırmıştı. Veziriazam Kuyucu Murâd Paşa, Kalenderoğlu’nun Bursa gibi önemli bir şehre hâkim olmasından çekinerek, Yûsuf Paşa’yı Üsküdar muhafızlığına getirdi ve dikkatli olmasını emretti. Kendisi de, Bursa’yı sür’atle terkederek Konya civarına gelmekte olan Kalenderoğlu’nun önünü kesmek üzere harekete geçti. Haleb-Maraş yolunu sekiz günde alan Kuyucu Murâd Paşa, celâlîleri, Maraş’ın kuzeybatısında Göksün yakınlarındaki Abesçayır’da yakalandı. 1608 yılında iki taraf arasında şiddetli bir muhârebe vuku buldu. Murâd Paşa’nın, kazdırdığı hendeklere gizlediği yeniçerileri, harbin en mühim ânında birden bire meydana çıkarıp hücuma geçirmesi, savaşı lehine çevirdi. Bozguna uğrayan Kalenderoğlu ve kuvvetleri kaçmaya başladılar. Kaçanlar tâkib edilerek büyük kısmı imha edildi. Kalenderoğlu, Bayburt yakınlarında biraz daha mukavemet gösterdikten sonra, tamamen bozulup İran taraflarına çekildi. Kalenderoğlu’nun takibine kuvvet gönderdikten sonra, Sivas’a gelen Murâd Paşa, Tavil Ahmed’in kardeşi Meymûn’un, Kalenderoğlu’na iltihak etmek üzere altı bin eşkıya ile Tokat ve Karahisâr-ı Şarkî yoluyla Erzurum’a gittiğini haber aldı. Derhâl ordudan ayırdığı seçkin on beş bin askerin başına geçen Murâd Paşa, ağırlıksız olarak yanına yalnız bir haftalık erzak almak suretiyle harekete geçti. Bu sırada doksan yaşında bulunan Murâd Paşa, altı gün altı gece tâkib ederek on iki konakta alınacak yolu yedi konakta alarak Meymûn’un kuvvetlerine yetişti. Murâd Paşa’nın bu kadar sür’atle kendilerine yetişeceğini tahmin edemiyen şakiler, eşyalarını hayvanlarına yükletirken, bir baskınla kısmen imha edildiler. Kaçabilenlerden pek azı, Kalenderoğlu gibi selâmeti İran’a kaçmakta buldu. Kuyucu Murâd Paşa Bayburt’a geldiği zaman, celâli olmayan fakat on beş bin kişilik maiyyetleriyle reâyaya (halka) fenalıkları dokunan ve Murâd Hanlılar adıyla anılan üç kardeşi ile Beyşehirli Emir Şâhi denilen beyi ortadan kaldırdı. Gayesi; Anadolu’yu iyice temizliyerek bir daha olmıyacak şekilde ayaklanmaları önlemekti. Murâd Paşa bundan sonra 3 ay 16 günde yolda âsâyiş tedbirleri alarak Karahisâr-ı Şarkî’den İstanbul’a geldi (18 Aralık 1608). İstanbul’a girerken ordunun önünde, mağlûb Celâlî zorbabaşılarının kalın yazılarla yazılmış isimleri olan 400 bayrak gidiyordu. Sultan birinci Ahmed Han, vezîriâzam Kuyucu Murâd Paşa’nın bu muvaffakiyetlerinden son derece memnun kalarak, kendisine iki hil’at ve bir murassa sorguç ihsân eyledi. 15 Haziran 1609’da veziri âzam Kuyucu Murâd Paşa, İran seferi bahanesiyle Üsküdar’a geçerek otağını kurdu. Hakikatte ise bu sefer, sultan birinci Ahmed Han’la gizlice aralarında plânladıkları üzere, Anadolu’da hâlâ mevcut bâzı eşkıya reislerini imha etmek içindi. Çünkü Murâd Paşa, Canboladoğlu ve Kalenderoğlu gibi büyük celâlîlerle uğraşmak isterken, mıntıka mıntıka faaliyette bulunan diğer bir kısım celâlîlere güler yüz gösterip onları birer vazife ile oyalamıştı. Bunlardan, Aydın ve Saruhan taraflarında Üveys Paşa kethüdası Yusuf Paşa ile İçel’de sancak verdiği Muslu Çavuş en önemlileri idi. Murâd Paşa, Üsküdar’a geçtikten sonra, Muslu Çavuş ve Yûsuf Paşa’ya çeşitli vâdlerde bulunarak okşayıcı mektuplar gönderdi ve onları İran seferine katılmaları için orduya davet etti. Bunlardan Yûsuf Paşa’nın orduya iltihak etmek üzere Üsküdar’a geldiğinde; Muslu Çavuşun ise, Karaman beylerbeyi Zülfikar Paşa’nın kuvvetlerine mülâki olduğunda başları kesildi. Bu suretle son iki eşkıvâ reisini de ortadan kaldırdıktan sonra, Murâd Paşa, Üsküdar’dan İstanbul’a geçti. Sultan birinci Ahmed Han onu, Anadolu’yu yeni baştan fethedip kendisine hediye eden bir serdâr olarak takdir edip büyük ihsânlarda bulundu. On üç, on dört sene devam eden celâlî şakâveti dolayısıyla; Suriye, Irak ve Anadolu adetâ elden çıkmış denecek bir vaziyete girmişti. Asayiş kalmamış, ticâret durmuş ve iktisadî durum çok fenâlaşmıştı. Nitekim tarihçi Hammer, Avusturya savaşının devlete celâli fetreti derecesinde insan ve para kaybettirmediğini yazmaktadır. Ayrıca celâlîlerin, Safevîler tarafından teşvik görmesi ve içlerine şiî unsurların katılması mes’eleyi daha da ciddîleştiriyordu. Murâd Paşa, yalnız celâlîleri değil, onlarla uzak ve yakından temasları olan ve yataklık edenleri öldürttü. Târihlerin kayıtlarına göre, Kuyucu Murâd Paşa’nın üç sene devam eden temizleme faaliyeti neticesinde; Canboladoğlu, Kalenderoğlu ve Meymûn kuvvetlerinden kırk bin ve bunlardan başka üçer beşer bin kişilik kuvvetlerle şekavet (eşkıyalık) yapan kırk sekiz çeteci kuvvetlerinden yirmi beş bin kişi öldürülmüştür ki, toplamı altmış beş bindir. Murâd Paşa; gayretli, dindar, üstün komutanlık, idarecilik, diplomatlık ve devletin çıkarlarını her şeyden üstün tutan bir şahsiyete sahipti. Tecrübeli, samîmi ve ileri görüşlü olduğundan, icrâatlarında tavizsiz hareket ederdi. Tarikat ehli olup, her hafta Kur’ân-ı kerîmi hatmeder, insanlara zulüm etmeyi hiç sevmezdi. Ancak devlet ve millet düşmanlarına karşı çok şiddetli davranır hiç fırsat vermezdi. Bu davranışı sayesindedir ki, Anadolu’yu temizliyerek tehlikeli vaziyetin önünü almaya muvaffak oldu (Bkz. Kuyucu Murâd Paşa). Daha sonraki yıllarda Anadolu’da buna benzer kaynaşmalar ve isyânlar oldu ise de hiçbir zaman Kuyucu Murâd Paşa’dan önceki genişliğe ulaşmadı. Genç Osman’ın yeniçeriler tarafından öldürülmesinden sonra, Erzurum vâlisi Abaza Mehmed Paşa, 1622’den 1628’e kadar yeniçerilere karşı intikam hissiyle hareket edip, çok kan dökülmesine sebeb oldu. Ancak sadrâzam Hüsrev Paşa tedbirli siyâseti ile kendisini isyândan vazgeçirdi. 1628’de sultan dördüncü Murâd Han’ın huzurunda af dileyen Abaza Mehmed Paşa, daha sonra Bosna beylerbeyliğine tâyin edildi. Sultan dördüncü Mehmed Han (1648-1687) zamanında, 1664’de sadrâzamlığa getirilen Köprülü Mehmed Paşa’ya ve yeniçerilere karşı, sipâhî zorbaları Abaza Hasan Paşa’nın etrafında toplanarak isyân ettiler. Bu isyâncılar, pâdişâhtan Köprülü’nün idamını istiyorlardı. Âsîler üzerine serasker tâyin olunan Murtaza Paşa, Afyonkarahisar civarında Abaza’nın kurduğu pusuya düşerek mağlûb oldu. Ancak kuvvetlerini toparlamaya muvaffak olan Murtaza Paşa, Haleb’i vermek vadiyle Abaza’yı kendi tarafına çekti. Köşkünde verdiği bir ziyafet esnasında da başta Abaza Hasan Paşa olmak üzere, 30-40 kadar ileri gelen isyânkâr elebaşısını katlettirdi. İkinci Viyana kuşatması (1683) sırasında Anadolu’da Akkaş, Kara Mahmûd, Yâdigâroğlu, Bölükbaşı ve Yeğen Osman gibi celâlîler, Sivas ve Bolu çevresinde faaliyete geçtilerse de, zamanında ve yerinde alınan tedbirler sayesinde, başarılı olamadılar. 1519’da başlayıp belirli aralıklarla yıllarca süren ve bilhassa 1596-1610 yılları arasında Anadolu’yu baştanbaşa saran celâli isyânlarının Osmanlı Devleti için neticeleri şunlardır: 1- Celâlîlerin faaliyet yıllarında, köylü halk, kasaba ve şehirlere kaçtığından, tarlalar ekilmez oldu. Ticâretin de durması ile Anadolu’da büyük bir kıtlık başgösterdi ve gıda maddelerinin fiyatlarında büyük artışlar görüldü. Şehir ve kasabaları seyrek olan Orta Anadolu, celâlî olaylarının en fazla tahribata uğrattığı bir bölge oldu. Bu sebeple Ankara, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri ve Kırşehir gibi yörelerde geliri tamamen toprağa dayalı tımarlı sipahilerin geçim durumu çok kötüleşti. Bu sebeble Osmanlı ordusunun temelini teşkil eden ve tımarlı sipâhîliğe dayanan askerî teşkilât bozulmaya yüz tuttu. Evvelce hazînenin zengin mukâtaaları bulunan; Diyarbakır, Mardin, Rakka, Birecik yöresi sancaklarında pek çok köylerin harâb ve adetâ nüfûssuz kalmaları yüzünden devlet gelirlerinde önemli düşüşler oldu. 4- Celâlî isyânlarının yıkıcı faaliyetleri, 1603’den sonra şehirlere de sıçradı. Nitekim bu sıralarda Ankara’dan başlıyarak, Afyon, Kütahya, Isparta, Kastamonu, Amasya, Tokat, Malatya, Harput, Maraş, Karahisâr-ı Şarkî ve daha pek çok şehir ve kasaba büyük felâketler yaşadı. Bunların pek çoğunda evler, hanlar, dükkânlar hattâ câmi ve medreseler, celâlîlerin çıkardıkları yangınlarda harâb oldular. 5- 1606’da vezîriâzamlığa getirilen değerli vezir Kuyucu Murâd Paşa, İran üzerine yürüyeceği hâlde celâlî isyânlarının bir kangren hâlini alması yüzünden dört yıl boyunca bunlarla uğraştı. Bunu fırsat bilen İran şahı birinci Abbâs, bir taraftan celâlîlere destek sağlarken, diğer yandan Osmanlı hâkimiyeti altındaki Şirvan, Şemahi ve Gence kalelerini ele geçirdi. Bilâhere Kuyucu Murâd Paşa 1610 yılında çıktığı İran seferinde bu kaleleri geri aldı. 1) Fezleke (Kâtip Çelebi); cild-1, sh. 22, 29, 290, 291, 324, 404 2) Künhül-Ahbâr (Mustafa Âli, Nuru Osmaniye, No: 3407, sh. 209 3) Müneccimbaşı Târihi; cild-3, sh. 485, 601, 605. 4) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-3, sh. 99, 111 5) Nâimâ Târihi; cild-1, sh. 165, 421, cild-2, sh. 3, 6, 7, 46, 47 6) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 120,121, 252, 270, 311 7) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-8, sh. 87, 88 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 196, 197 9) Tabakâtü’l-Memâlik (Celâlzâde) Hekim Ali Paşa Kitaplığı, Nr. 779, sh. 37, 282 10) Neşri Târihi (TTK yayını), cild-1, sh. 246 11) Sultan İkinci Bâyezîd’in Siyâsî Hayâtı (S. Tansel) 12) Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (B. Kütükoğlu) 13) Tâc-üt-Tevârih (Hoca Sâdeddîn); cild-2, sh. 126-127 14) Eshâb-ı kiram CELÂLZÂDELER Osmanlı âlimlerinden ve devlet adamlarından iki meşhur zât. Sultan birinci Selîm ve Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın çağdaşı meşhur âlimlerden Tosyalı Kâdı Celâl’in oğullarıdır. Bunlar Mustafa Çelebi ile Salih Çelebi’lerdir. Babalarına izafeten Celâlzâdeler diye tanınmışlardır. Celâlzâde Mustafa Çelebi 1491 (H. 896)’da Tosya’da doğdu. 1567 (H. 975)’de vefât etti. Medrese tahsiline Tosya’da başladı. Bir müddet tahsîl gördükten sonra İstanbul’a gidip Sahn-ı semân medresesi dânişmendliğine kadar yükseldi. Hat san’atında dîvânî yazıyı çok güzel yazması ve mahareti sebebiyle sadrâzam Pîrî Mehmed Paşa ve Nişancı Seydi Bey’in himâyesi neticesinde medreseden ayrılarak devlet idaresinde vazîfe aldı. Yavuz Sultan Selim Han’ın iltifatına mazhâr oldu. Genç yaşta devlet hizmetine girip, 1516’da dîvân-ı hümâyûn kâtibliğine tâyin edildi. Çalışkanlığı, vazifesine bağlılığı, bilhassa sır saklaması sebebiyle pâdişâhın da îtimâdını kazandı. Dîvâna âid işlerde ve muamelelerde gayet iyi yetişti. Yavuz Sultan Selîm Han devlet erkânından gizli bâzı yerlere göndereceği emirleri Mustafa Çelebi’ye yazdırırdı. Pâdişâh şöyle yaz diye emrettiği zaman; Mustafa Çelebi itaat ve edeb göstermekle beraber, dîvân yazışmaları usûlüne ve derece teşrifatına uygun düşmeyen mütâlaaları yazmakta tereddüd ederek, samîmi îzâhlarıyla Pâdişâh’ı ikna ederdi. Dîvân muamelâtında yetişmesinde hâmisi nişancı Seydi Bey’in emeği çoktur. Celâlzâde Mustafa Çelebi, daha sonra öteden beri kendisini seven ve himaye eden sadrâzam Pîrî Mehmed Paşa’nın tezkirecisi (özel kalem müdürü) oldu ve sadrâzamlığı müddetince bu vazîfede kaldı. Mühim işlerin doğru olup olmadığını yerli yerince araştırırdı. Pîrî Mehmed Paşa emekli olunca; 1523’de Enderûn’dan has-odabaşı İbrâhim Bey, Rumeli beylerbeyiliği vazifesini de üzerine alarak sadrâzamlığa getirildi. Celâlzâde Mustafa Çelebi bu sadrâzamın da tezkerecisi oldu ve başarılı hizmetlerde bulundu. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır’ı fethinden bir müddet sonra, Mısır’da Çerkes beyleri, halkı isyâna teşvik etmişti. Çerkes-Kölemen sultasının yeniden kurulmak istendiği ve halka adaletsizlik yapıldığı, halkın şikâyetçi olduğu bildiriliyordu. Pâdişâh durumun mahallinde incelenmesi için sadrâzam İbrâhim Paşa’yı 1524’de Mısır’a gönderdi. Celâlzâde Mustafa Çelebi de tezkereci sıfatıyla sadrâzamla birlikte, Mısır’a gitti. Kalabalık bir hey’etle ve beş yüz kadar yeniçeri ile Kâhire’ye ulaşan sadrâzam, orada durumu İnceledi. Memlûk sultanlarından Kayıtbay ve Kansu Gavri ile Mısır’ın ilk Osmanlı beylerbeyi Hayır Bey’in tatbik ettikleri kânunları inceledi. Sonra hazîneyi ve halkın menfâatlerini koruyacak âdil bir kânun tertib ettirdi. Bu yeni kânunun hazırlanmasında Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin büyük hizmeti oldu. On bir ay sonra Osmanlı sadrâzamı ve hey’eti İstanbul’a döndü. Celâlzâde Mustafa Çelebi; Mısır’daki hizmet ve gösterdiği liyâkati sebebiyle, reîs-ül-küttâblık vazîfesine terfî ettirildi. On sene bu vazifede hizmet etti. Ayrıca yapılan seferlere katıldı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın Irakeyn seferinde Tebriz’den Bağdâd’a dönüldüğünde, 1554’de Nişancı Seydi Bey vefât etti. Bu zâtın yerine Celâlzâde Mustafa Çelebi nişancılığa tâyin edildi. Osmanlı devlet idaresinde nişancı, dîvân-ı hümâyûn toplantılarında önemli bir yer tutardı. Husûsî müzâkereler de Osmanlı Devleti’nin eski ve yeni kânunlarını nişancı gayet iyi bilirdi. Ayrıca şer’î ve örfî (hukukî) kânunların arasını te’lif etmek kudret ve selâhiyetine hâiz olması sebebiyle, bu hususlar hakkında fikir ve mütâlâalarından istifâde edilen, devlet kânunlarına âid hükümleri yazan, vezirler ile devlet büyüklerine (adamlarına) verilen menşur ve berâtları bizzat tahrîr (yazarak) veya müsveddelerini tedkîk ederek pâdişâhın ismini hâvi tuğrayı çekmek yetkisine hâiz idi. Celâlzâde de nişancılıkta aranan devlet adamlığı vasıflarını üzerinde taşıyan bir devlet adamı idi. Bu vazifede 23 sene kaldı. Hizmetleri sayesinde devlet kânunlarında müracaat edilen önemli bir mercî oldu. Kendisini yetiştiren Seydi Bey’den daha fazla şöhret buldu. Devlet idaresine dâir bütün kânunlar elinden geçti ve onun tedbirleriyle hâllolundu. Kanunnâmedeki tâbir üzerine bihakkın Müftî-i kânun olup, Koca Nişancı diye meşhur oldu. En karışık mes’elelerin halli için onun mütâlâası alınırdı. Meşhur Tâcizâde Cafer Çelebi’den sonra Celâlzâde gibi bir nişancı gelmemiş ve yaptığı kânunlar, tahrîrât (yazışmalar), ahkâm ve menşûrlardaki yazış tarzı, kendisinden sonra yarım asırdan ziyâde nümûne olmuştur. Celâlzâde’nin yüksek vukuf ve mesâisine mükâfat olarak, nişancılık hasları, o târihe kadar hiç bir nişancıya verilmeyen 300.000 akçeye çıkarılmıştır. Celâlzâde Mustafa Çelebi, 1557 senesine kadar nişancılık makamında kaldı. Yaşı yetmişe ulaşmıştı. O târihte vezîriâzam Dâmâd Rüstem Paşa’nın tavsiye ve ısrarı üzerine görevinden istifa etti ve Müteferrika başılık rütbesi verildi. Yerine değerli bir zât olan Eğri Abdizâde Mudurnulu Mehmed Bey tâyin edildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Celâlzâde’nin kıymet, ehliyetini ve uzun yıllar devam eden hizmetini takdir ettiğinden, vezîriâzam Rüstem Paşa’ya rağmen, o târihe kadar emsali görülmemiş bir mükâfatla taltif etti. Nişancılığında aldığı haslar ile emekli yaptı. Celâlzâde Mustafa Çelebi, Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın son seferinde müteferrika olması dolayısıyle, maiyyetinde de bulundu. Zigetvar muhasarası esnasında Nişancı Eğri Abdizâde Mehmed Bey vefât ettiğinden, 1566’da Celâlzâde ikinci defa nişancı tâyin edildi. Fakat, ihtiyarlığını ileri sürerek kabul etmek istemedi. Ancak emir üzerine kabule mecbur oldu. Bu sırada sultan Süleymân Han vefât etmişti. Fakat vefât haberi pek gizli tutulduğundan hâriçten duyulmamıştı. Celâlzâde, Pâdişâh’ın vefâtından haberdâr olmadığı için, nişancılık hil’atı giymek için otağ-ı hümâyûna girdiği vakit, hayatta zannettiği kadirşinas Pâdişâh’ının öldüğünü anlayınca, kendisini tutamayarak ağlamaya başlamıştı. Fakat vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa’nın ikâzı üzerine kendisini toplamış ve me’mûriyet hil’atini giydikten sonra, otağ-ı hümâyûndan dışarı çıkmıştı. Onun bu hil’atini görenler, Pâdişâh’ın sıhhatte olduğu zannı ile şüphelerini giderdiler. Mustafa Çelebi, ordu ile beraber İstanbul’a döndü. Sultan İkinci Selîm Han zamanında on üç ay kadar nişancılıkta bulundu ve 1567’de 75 ilâ 80 yaşları arasında vefât etti. Eyyûb Sultan Nişancası’nda yaptırdığı câminin bahçesine ve kendisinden evvel vefât eden kardeşi Salih Çelebi’nin yakınına defnedildi. Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin; devletin kânun ve nizamlarına vukufu, yeni kânunlar tanzim ve tedvîni, bir de ilmî faaliyeti ve ilmî şahsiyeti yönünden iki cephesi vardır. Mustafa Çelebi, Türkçe inşâdaki (yazmadaki) kudret ve mehâretinden başka, Arabça ve Farsça’da da kalem sahibi, âlim ve şâir bir zât idi. Kaleme almış olduğu berât veya menşûrlardaki inşâ (yazma) san’atı kudreti, zamanına göre pek kuvvetlidir ve münşeatı senelerce nümûne olarak kallanılmıştır. Bilhassa Safevî hükümdarı Şah Tahmasb’a yazılan nâme-i hümâyûn ve pâdişâhın emriyle bilhassa vezîriâzam İbrâhim Paşa için kaleme aldığı seraskerlik menşuru, kuvvetli kalem sahibi olduğunun en parlak nümûnelerindendir. Celâlzâde Mustafa Çelebi, uzun süren devlet hizmetleri esnasında eser yazmaya fırsat bulamadı. On sene süren emeklilik hayâtı boyunca da kitap te’lifi ve tercümeler yaptı. Eyyûb Sultan Nişancı mahallesindeki konağında; âlimler, şâirler ve edipler ile ilmî ve edebî sohbetler yaptı. Eserleri şunlardır: 1- Tabakât-ül-memâlik ve derecât-ülmesâlik: Hicrî 962 senesine kadar olan olayları anlatan bir târih kitabı olup, sonra gelen tarihçilerin hemen hepsine kaynak olmuştur. Kânûnî devrindeki ordu, devlet teşkilâtı, vilâyet ve sancaklardan, İstanbul’daki muhtelif te’sislerden, ilmî ve içtimaî müesseselerden de bahseder. Dili süslü bir nesirdir. 2- Mohaç-nâme, 3- Rodos fetihnamesi, 4- Fetihnâme-i Karaboğdan (Gazâvât-ı Sultân Süleymân), 5Selîmnâme, 6- Mevâhib-il-hallâk fî merâtib-il-ahlâk, 7- Delâil-i Nübüvvet-i Ahmedî, 8-Hediyyet-ül-mü’minîn, 9- Cevâhir-ül-ahbâr fî hasâilil-ahyâr, 10Kanunnâme, 11- Târih-i kâle-i İstanbul ve ma’bed-i Ayasofya. Ayrıca Münşeat ve Dîvânçe’si de vardır. Şiirlerinde Nişânî mahlasını kullanmıştır. Çok cömert ve üstün ahlâk sahibi idi. Eyyûb Nişancasında bir câmi ve o civarda bir halvetiyye tekkesi ve hamam yaptırmıştır. Celâlzâde Salih Çelebi Osmanlı âlimi ve devlet adamı olarak Celâlzâde adıyla meşhur bir zât da; Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin kardeşi Celâlzâde Salih Çelebi’dir. İsmi, Molla Salih bin Kâdı Celâler-Rûmî’dir. Babasının kâdılığı sırasında 1493 (H. 899)’de Volşitrin’de doğdu. 1565 (H. 973) yılında vefât etti. Eyyûb Sultan’da kardeşinin yaptırdığı câminin bahçesinde ve kardeşinin yanında medfûndur. Celâlzâde Salih Çelebi, medrese tahsilini tamamladıktan sonra İstanbul’da büyük Osmanlı âlimi İbn-i Kemâl Paşazâde’den ders aldı. Meşhur hattat Şeyh Hamdullah’dan hat san’atını öğrendi. Yazısı çok güzel idi. Hocası İbn-i Kemâl Paşazâde’nin bâzı eserlerini müsveddeden temize çekti. 1520 senesinde Kânûnî Sultan Süleymân Han tahta çıktığı sıralarda Hâce-i Sultanî yani Pâdişâh’ın hocası Hayreddîn Efendi’ye mülâzım (asistan) olup, Edirne’de Serâciye Medresesi’ne tâyin edildi. Bu vazifesi sırasında, Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın Belgrad, Rodos ve Budin seferlerini yazarak sultâna takdîm etti. 1524 senesinde İstanbul’daki Murâd Paşa Medresesi’ne müderris olarak tâyin edildi. Uzun süre bu medresede müderrislik yaptıktan sonra, Dîvânyolu’ndaki Haldun Ali Paşa Medresesi, 1536’da ise Sahn-ı semân müderrisliğine tâyin edildi. Burada sultan Süleymân Han’ın emriyle, Fîrûz Şâh hikâyesini kısa zamanda, 8 cild hâlinde, Farsça’dan Türkçeye çevirdi. Değişik medreselerde hizmet ettikten sonra, 1544’de Haleb kâdılığına tâyin edildi. Elli beş günlük bir hizmetten sonra, Mısır beylerbeyi Haldun Dâvûd Paşa’nın durumunu ve Mısır Evkafını tahkîk ve teftiş için Mısır’a gönderildi. Vazifesini bitirince tekrar Haleb kâdısı olması İstenmiş ise de, kabul etmemiştir. Neticede İstanbul-Sultan Bâyezîd Medresesi müderrisliğine getirilmiştir. Ancak vazîfeye başlamadan, Şam kâdılığına tâyin edildi. Bir sene sonra da Mısır kâdısı oldu. 1550 senesinde emekliye ayrıldı. Salih Çelebi emekliye ayrıldıktan sonra, Eyyûb Sultan’da biraderi Mustafa Çelebi’nin konağının yanında aldığı evinde yaşamaya başladı. Ziyaretine gelenlerle ve talebeleriyle sohbet ederek ilmî mütâlâalarda bulunup tatlı bir ömür sürdü ve eser te’lifi ile uğraştı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın şehzâdesi Bâyezîd’in emriyle, Cemâleddîn Mehmed Avfî’nin, Büyük Selçuklu Devleti’nin vezîri Nizâm-ül-mülk adına Farsça yazdığı Cevâmi’ul-hikâyât ve levâmî-ür-rivâyât adındaki, târih ve ahlâkla ilgili eserini Türkçe’ye çevirdi. Bu eseri çok beğenen şehzâde Bâyezîd’in; “Muradı ve meramı ne ise arzetsin!” diye haber göndermesi üzerine, Celâlzâde Salih Çelebi, talebeleriyle bir arada bulunmak ve eser telifine devam etmek arzusu ile Eyyûb Sultan Medresesi müderrisliğine tâyin edilmesini istedi. Dileği kabul edilerek, tekrar müderrisliğe tâyin edildi. Bu görevde üç sene kaldı. Gözlerine perde indiğinden, 1561 senesi Safer ayında afvını istirham ederek emekliye ayrıldı. Salih Çelebi, yüksek din ilimlerine vâkıf bir zât olup, bilhassa fıkıh ilminde mütehassıs idi. Nesir ve nazım vadisinde kudretli bir kaleme sahipti. Ahlâkı, fazîleti, dürüstlüğü ve hakşinaslığı ile tanınıp, zamanının âlimleri arasında mevki sahibi oldu. Te’lif ve tercüme olmak üzere kıymetli eserler yazdı. Salih Çelebi, Mısır kâdılığı esnasında, annesi tarafından verilen bir câriye ile evlenerek, bundan İshak adında bir oğlu oldu. Bu çocuğun on yaşlarında vefât etmesi, Celâlzâdeyi çok müteessir etmiş ve bu üzüntüsü sebebiyle, manzum bir Leylâ ve Mecnûn hikâyesi yazmıştır. Salih Çelebi; yumuşak huylu, temiz kalbli, vefâkâr ve biraderi Mustafa Çelebi gibi çok cömert idi. Gerek kâdılığı, gerekse emekliliği zamanlarında fakirlere, akrabasına ve civarındaki muhtaçlara yedirir, içirir, elbise ve para vermek suretiyle yardım ederdi. Sanki fakirler babası gibiydi. Her gece sofrasında dostları ve talebelerinden misafirler bulunurdu. Tezkire sahibi Âşık Çelebi, Salih Çelebi’nin mu’îdi (asistanı) Çorlulu Hatmî Çelebi vâsıtasiyle Celâlzâde ile görüşmüş ve yüksek fazîleti hakkında medh ve senada bulunmuştur. Salih Çelebi, Salih ve Salâhî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Bir Dîvânı vardır. Nesri şiirinden üstündür. Nesirlerinde açık ve sâde bir dil kullanmıştır. Eserleri: 1- Belgrad Fetihnamesi, 2- Rodos Fetihnamesi, 3- Târih-i Budin, 4Târih-i Sultan Süleymân, 5- Fîrûz Şâh menâkıbı tercümesi, 6- Târih-i Mısır, 7Kitâb-ül-muhtasar fî ahvâl-il-beşer, 8- Cevâmi-ul-hikâyât ve levâmi-ur- rivâyât, 9- Leylâ ve Mecnûn Manzumesi, 10- Dürer-i nesâyih, 11- Miftâh şerhi haşiyesi, 12- Mevâkıb şerhi haşiyesi, 13- Vikâye şerhi haşiyesi, 14- Islâh-ulîzâh haşiyesi, 15- Tagyîr-üt-tenkîh adlı esere tâ’likâtı, 16- Münşeat, 17- Dîvân. 1) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-13, sh. 350, 363 2) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 37, 279 3) Şakâyık-ı nu’mâniyye Zeyli (Atâî); sh. 48, 113 4) Tezkire-i Latîfî; sh. 218, 336 5) Târih-i Peçevî; cild-1, sh. 743 6) Tuhfe-i Hattâtîn; sh. 229 7) Tezkiret-üş-Şuarâ (Hasan Çelebi); cild-1, sh. 548 CEM SULTAN Fâtih Sultan Mehmed Han’ın küçük oğlu. 23 Aralık 1459 günü Edirne Sarayı’nda doğdu. Annesinin adı Çiçek Hâtûn idi. İlk terbiyesini saray hocalarından ve annesinden aldı. Fikrî terbiyesi ve tahsîli için beş yaşına geldiğinde bir hoca tâyin edildi. Dokuz yaşına geldiğinde, Kastamonu sancakbeyligine gönderildi (1469). O devirlerde şehzâdeleri küçük yaşlarından îtibâren Anadolu vilâyetlerine göndermek usûldendi. Yanlarına vezirlerden biri, lala sıfatıyla verilir ve bu suretle idarî işler öğretilirdi. Cem Sultan, Kastamonu’da dört sene kaldı. Bu süre zarfında ilim ve edebiyat tahsiliyle meşgul oldu. 1474’de büyük ağabeyi şehzâde velîahd Mustafa’nın vefâtı üzerine Karaman beylerbeyliğine gönderildi. İdâri işlerin yanında tahsîline devam etti. Beraberinde lalası Gedik Ahmed Paşa’dan başka, Frenk Süleymân, Hâtibzâde Nâsuh, Defterdâr Ahmed, Sofu Hüseyin ve Çâşnigirbaşı İlyas, Şirmerd Ağa gibi şahsiyetler ile bâzı Türk, Rum ve İtalyan olan tanınmış ilim adamları vardı. Bunların hepsi siyâset, ilim, şiir, sadâkat ve fazîletleriyle bilinen ve tanınan kişilerdi. Cem Sultan, altı seneden fazla kaldığı Konya’da, bu zâtların her birinden çeşitli ilimler öğrendi. İlk şiirlerini burada yazdı. Konya yılları, maddî ve manevî terbiyesi bakımından gerçek bir mektebdi. İlim tahsîline devam etmekle beraber, ata binmekte ve her türlü silâhları kullanmakta büyük maharet kazandı. Sağlam yapılı bir genç olan Şehzâde Cem’e, Karaman eyâleti halkı muhabbet ve sevgi besledi. Harabe hâlindeki Lârende’de; saray, bedesten ve çarşı yaptırmak suretiyle geniş îmâr faaliyetlerinde bulundu. 1481 senesinde babası Fâtih Sultan Mehmed Han, Gebze’de hastalanarak vefât ettiği zaman, Cem yirmi üç, ağabeyi şehzâde Bâyezîd ise otuz dört yaşında idi. Her iki şehzâde de iyi yetişmişti. Cesur ve hareketli olan Cem Sultan daha çok seviliyordu. Babası da çok sevdiğinden, Kânûnnâme-i âl-i Osman’da şehzâdelere yazılacak hükümlerin lakapları bahsinde; “Vâris-i mülk-i Süleymânî... Oğlum Cem...” diye yazdırmıştı. Yeniçerilerin baskısıyla daha önce haber verilen Şehzâde Bâyezîd, İstanbul’a gelerek tahta geçti. Aradan çok geçmeden durumu öğrenen Cem Sultan, bâzı teşvikçilerin tavsiyeleri ile saltanat iddiasında bulundu. Etrafına asker toplayarak Bursa üzerine yürüdü. Karşısına çıkan Ayas Paşa kumandasındaki kuvvetleri bozguna uğrattıktan sonra Bursa’ya girdi. Kendisini sultan îlân edip, adına para bastırdı, hutbe okuttu ve on sekiz gün saltanat sürdü. Etrafına oldukça mühim bir kuvvet toplamaya muvaffak olan Cem Sultan, mücâdelesine devam etmekte kararlı idi. İki ordu, 20 Haziran 1481 günü, Yenişehir ovasında karşılaştı. Gedik Ahmed Paşa’nın sultan Bâyezîd tarafına geçmesi üzerine, Cem Sultan savaş meydanını terk ederek Konya’ya doğru geri çekildi. Bu çekilme esnasında geçirdiği bir kaza sonucunda ayağından yaralandı. Konya’da ancak üç gün kalabilen Cem Sultan, annesini, hanımını ve çocuklarını yanına alarak şehirden ayrıldı. Tarsus, Antakya, Haleb yoluyla Mısır’a gitti. Arkasından yetişenlerle, maiyyetinin sayısı üç yüzü buluyordu. Kâhire’ye girişinde sultan Kayıtbay tarafından merasimle karşılandı. Mısır sultânı; “Sen benim oğlumsun” diye Şehzâde’yi tesellî etti ve çok yakınlık gösterdi. Cem Sultan 20 Aralık 1481’de hac farîzasını yerine getirmek üzere Mekke’ye gitti. 12 Mart 1482’de Kâhire’ye döndü. Bu arada eski Karaman beyi olan Kasım Bey ve Ankara sancakbeyi Trabzonlu Mehmed Bey’den, halkın sultan Bâyezîd’den yüz çevirdiği, kendisini beklediğini yazan mektuplar aldı. Kasım Bey’in gayesi, Karaman Beyliği’ni yeniden kurmaktı. Bu durum üzerine yeniden ümîde kapılan Cem Sultan’ın Konya ve Ankara harekâtları başarısızlıkla neticelendi, önce Akşehir’e, sonra da Kasım Bey ile birlikte Taşeli’ne çekilmek mecburiyetinde kaldı. Kendisini tâkib ederek Konya Ereğlisi’ne gelen sultan İkinci Bâyezîd’le yeniden müzâkerelere girişti. Ancak bu müzâkereler de, diğerleri gibi neticesiz kaldı. Çünkü, onun Kudüs’de oturmasını teklif eden sultan Bâyezîd’e karşılık, Cem Sultan Osmanlı topraklarında hâkim olacağı bir bölgenin kendisine verilmesi hususunda ısrar ediyordu. Kasım Bey’in teşviki ile Rumeli’ye gitmek için, Rodos şövalyelerine müracaat etmeye karar verdi. 29 Temmuz 1482 günü, Rodos limanında karaya ayak bastı. Artık, talihsiz şehzâde için, on iki sene yedi ay sürecek ve sonu ölümle bitecek olan acı gurbet hayâtı başlıyordu. Rodos şövalyelerinin reisi olan Pierre d’Aubusson, daha önce imzaladığı bir senette Cem Sultan’a istediği zaman Rodos’tan ayrılabilme hakkı tanımıştı. Ancak verilen bu sözü çabuk unutuldu. Şehzâde’yi elde tutmakla; sultan Bâyezîd Han’a istedikleri yolda andlaşma yapmaya ve adalarını Osmanlıların fethinden kurtarmaya, aynı zamanda para koparmaya muvaffak olabileceğini umuyordu. Fakat Sultan’ın müdâhalede bulunabileceğini düşünen şövalyeler, Cem’in Rodos’ta kalmasına fazla izin vermediler. Cem Sultan otuz dört gün Rodos’ta kaldıktan sonra, Eylül ayının ilk günü, Fransa’ya gönderilmek üzere üç yüz kişilik maiyyeti ile birlikte yola çıkarıldı. Sıkıntılı geçen deniz yolculuğu kırk altı gün sürdü ve Nis’de karaya çıktı. Şehrin güzelliği dikkatini çekti, gönlünü dindirip, acılarını unutmak için Türkçe, Farsça şiirler yazdı. Bu şiirlerinden birinin bir beyti şöyledir: Acâib şehr imiş bu şehr-i Nîs’te; Ki kalur yânına her kim ne itse. Buradan Chamber ve Rumilly kalelerine nakledildi. Rumilly’de iken Savua dükası birinci Carlo, Cem Sultan’ı şövalyelerin elinden kurtarmaya çalıştı ise de, durumu öğrenen şövalyeler, Cem’i, Puet şatosuna götürdüler. Kardeşi Cem Sultan’ın Avrupa’ya gitmesi ve hıristiyanların eline geçmesi, ikinci Bâyezid Han’ı çok zor durumda bıraktı. Buna rağmen hânedânın şerefini korumaya dikkat etti. 7 Aralık 1482 günü şövalyelerin reîsi ile bir andlaşma imzaladı. Bu andlaşmaya göre, her senenin 1 Ağustos günü kardeşinin masraflarına karşılık kırk beş bin duka altın ödeyecekti. Bu sırada Cem, milletlerarası önemli bir mes’ele hâline geldi. Papa, Fransa, Napoli ve Macaristan kralları, Memlûklü sultânı, Venedik doçu; Cem Sultan’ı ele geçirmeye çalışıyorlardı. Memlûklü sultânı Kayıtbay, Cem’i vermesi için Fransa kralı on birinci Louis’e bir milyon duka altını ödeyeceğini bildirdi. Fakat papa, şehzâde’nin ancak Roma’da muhafaza edilebileceğini söyleyerek, yeni bir haçlı seferi için ancak kendisinin Avrupa’yı ayağa kaldırabileceğini söylüyordu. Bu arada Sultan’ın, on birinci Louis’e gönderdiği elçi Hüseyin Bey, Savua’dan geçerken Cem’le görüşmek istedi ise de izin verilmedi. 30 Ağustos 1483 senesinde kral Louis ölünce, Şehzâde’yi muhafaza etmek zorlaştı. Bu durum karşısında şövalyeler, Cem Sultan’ı Sassenape Şatosu’na götürdüler. Şövalyeler her taraftan gelen tehdîdlerden bıkıp usandıkları için, Şehzâde’yi; yüklü bir para karşılığında, Macaristan kralı Matthius’a teslim etmeye karar verdiler. Bu duruma Venedik şiddetli şekilde karşı çıktı. Avrupa devletleri, Cem’e sâhib olabilmek için birbirleri ile savaşacak kadar ileri gittiler. Sultan Bâyezîd Han, kardeşinin papaya teslim edilmesini istemiyordu. Zîrâ şimdiye kadar düzenlenen bütün haçlı seferleri dâima papanın teşebbüsü ile olmuştu. Sultan, 1488 senesi sonlarında Fransa kralı sekizinci Charles’e, kardeşini hiç bir siyâsî teşebbüse âlet etmeden muhafaza ettiği takdirde, yıllık 50.000 duka altın ödeyecekti. Kral sultan Bâyezîd’in teklifini kabul etmek istedi ise de, şövalyeler 5 Ekim 1488’de Şehzâde’yi teslim etmek için papa ile anlaştılar. Cem Sultan’ın, Alman imparatorluğu’nun eline düşmesi ihtimâli olduğunu fark eden Fransa, bu durumda onun papa tarafından himaye edilmesini kabul etti. Fransa’dan yola çıkan Cem Sultan ve maiyyeti, Mart 1489’da Roma’ya vardı. Papa sekizinci İnnocent, merasim elbiselerini giymiş vaziyette Vatikan Sarayı’nın kabul salonunda Cem Sultan’ı ayakta karşıladı. Merasimde, Roma’daki elçilerle papanın kardinalleri de hazır bulundular. Daha önce protokol görevlileri, imparatorların bile papanın ayaklarını öptüklerini, kendisinin biraz olsun eğilmesini istediler. Düşman elinde esir olmasına rağmen asalet ve vakarından asla tâviz vermeyen Cem Sultan; “Dediğiniz kimseler papadan mağfiret umdukları için ayaklarını öperlermiş. Hâlbuki ben, mağfireti yalnız Allah’ımdan bekler ve umarım. Bu hususta papaya hiç bir ihtiyâcım yoktur, ölüme razı olurum, dînime ihanet etmem ve ona zarar verecek bir harekette bulunmam. Ben, aranıza ahid ile gelmiş yalnız bir kimseyim. Bunca müddettir beni zulm ile hapsettiniz! Nihayet; “Seni papa davet ediyor” diyerek buraya getirdiniz. Artık bundan sonrasını nasıl isterseniz öyle yapınız” dedi ve doğru papanın yanına gitti. Papa da boynuna sarılarak onu kucaklayıp öptü. Cem’in ikâmetine, sarayın geniş dâirelerinden biri tahsis edildi. Durumu öğrenen sultan Bâyezîd, bir elçi ile kardeşinin bakımı ve masrafları için kırk bin altın gönderdi. 1492 senesi Ağustos ayında Papa innocent’in ölümü ile yerine altıncı Alexander geçti. Papa Alexander, üç yüz bin altın verildiği takdirde Cem’i öldürebileceğini bildirdi. Bâyezîd Han bu teklifi kabul etmedi. Bu durumu öğrenen Fransa kralı sekizinci Charles, İtalya’ya girdi. Papa, Fransız ordusunun üzerine geldiğini öğrendiği zaman, Cem Sultan’ı kendi hazînesinin saklı bulunduğu kaleye hapsetti (1494). Fransa kralı, Roma’yı kuşattı. Bir süre sonra Papa, Fransa kralı ile görüştü. Fransa kralı, Cem Sultan’ı istediğini, sulh şartlarının arasına koydu. Papa, bu isteği kabul etmek mecburiyetinde kaldı. Fransa kralı sekizinci Charles, Cem Sultan’ı ve maiyyetini alarak, Fransa’ya gitmek üzere 1495 senesi başlarında yola çıktı. Kafile, San Germano şehrine geldiğinde Cem Sultan rahatsızlandı. Bir müddet sonra, hastalık daha da ilerliyerek, yüzü ve boynu şişti. Artık ata binecek hâli kalmadığından sedye ile taşınıyordu. Cem Sultan bu hâlde bile, dâima; “Yâ Rabbî! Eğer bu kâfirler beni bahane edip müslümanlar üzerine yürürlerse, beni o günlere eriştirme, canımı al!” diye duâ ediyordu. Nihayet 25 Şubat 1495 Çarşamba sabahı, şehâdet getirerek ruhunu teslim etti. Cem Sultan o sırada 35 yaşlarında idi. Cem Sultan’ın hastalık veya zehirlenme neticesinde öldüğüne dâir muhtelif rivayetler vardır. Osmanlı müellifleri genellikle, papa tarafından gönderilen bir berberin zehirli ustura ile şehzâdeyi traş ettiğini ve ölümüne sebeb olduğunu bildirmektedir. Haberin İstanbul’a ulaşmasından sonra, sultan Bâyezîd’in emriyle dükkanlar çarşılar kapatıldı, fakirlere para dağıtıldı. Ülkedeki bütün câmilerde gâib cenaze namazı kılındı. Cem Sultan’ın ölümü kimseye haber verilmeden, cenazesi, adamlarından kapıcıbaşı Sinân Bey ve Celâl Bey tarafından yıkandı. Sonra kendi tülbendi ile kefenlenip, orada bulunan altı-yedi kişi tarafından cenaze namazı kılındıktan sonra, ölüm haberi çevreye duyuruldu. Na’şı, kurşun bir tabuta konarak sarayın bahçesine defnedildi. Cem Sultan’ın tabutu, 1499 senesi Ocak ayında İstanbul’a getirildi. Bursa’ya götürülerek büyük ağabeyi Mustafa’nın yanına defnedildi. Cem Sultan, vefât etmeden önce maiyyetindeki beyleri yanına çağırarak bir vasiyyetnâme hazırlatmıştı. Vasiyyet-nâme şöyle idi: “Allahü teâlânın emri vâki olduğu zaman, haberi kardeşime bildiresiniz. Ne vech ile olursa olsun, benim tabutumu kâfir memleketinde komasın! Ehl-i İslâm memleketine çıkarsın ve bütün borçlarımı ödesin. Annemi, kızım ve diğer yakınlarım ile hizmetimde bulunan adamlarımı himaye eylesin.” Sultan Bâyezîd, kardeşinin bu vasiyyetine uyup, adamlarının her birine me’mûriyet vererek gönüllerini aldı. Cem Sultan, şâir ve edîb ruhlu bir zât idi. Avrupa’da bulunduğu müddetçe Fâtih Sultan Mehmed’in oğluna yaraşır şekilde hareket edip, herkesin takdir ve sevgisini kazanmıştı. İsmi bütün Avrupa’da şöhret buldu. Cem Sultan uzun boylu, tıknaz, hafif sakallı, vakur ve çevik bir gençti, ölçülü ve ağır davranışlı idi. Sözünün eri, atılgan bir insandı. Fransa kralı sekizinci Charles ile ilk görüşmelerinde yanlarında bulunan Sanuto, Cem Sultan’ın müthiş bir harb adamı olduğunu anlayarak; “Bu Şehzâde’nin Osmanlı tahtına geçmeyişi, hıristiyan âlemi için Allah’ın bir lütfudur” demekten kendini alamamıştır. Cem Sultan, şiirde Bursalı Ahmed Paşa’nın te’sirinde kalmıştır. Böyle olmakta beraber taklitçi bir şâir değildir. Gurbette bulunduğu senelerde içli şiirler yazmıştır. Şiirlerinin bir kısmında lirizm hâkimdir. Gazellerinde gezdiği memleketlere âid izlerden başka, hacca dâir sık sık îmâlar, hac ıstılahları ile yazılmış mazmunlar vardır. Şiirinde yer yer kendisinden bahseder. Ayrıca; Şeyh, Necâtî ve Nizâmî’nin te’siri de görülür. Farsça’yı çok iyi bilirdi. Zamanına kadar yetişen büyük İran şâirlerini çok iyi tanıyan Cem Sultan, bunlardan istifâde ederek, birçok nazireler de yazmıştır. Türkçe ve Farsça olmak üzere iki dîvânı vardır. Cem Sultan, bilim ve san’at adamlarını yanından ayırmadığı için, şâirlerden bir kısmı gurbet hayâtında bile onu yalnız bırakmamışlardır. Yanından ayrılmayan; Sa’dî, Haydar, Sehâî, La’lî, Kandî, Şahidi adlı şâirlere; Cem şâirleri adı verilmiştir. Bunların en tanınmışı Cem Sa’dîsi diye bilinen Sa’dî’dir. Cem Sultan’ın Dîvân’ından bir bölüm aşağıdadır: Ne-durur Hakk’a toğru varmağa râh Himem-i lâ-ilâhe illallah (Hak teâlâya doğruca varmak için yol nedir dersen; lâilâhe illallah kelime-i tevhidinin himmeti olduğunu söylerim.) Zahm-ı küfre odur şifâ-yı edeb Merhem-i lâ-ilâhe illallah (Küfür yarasına devamlı deva da, lâ ilâhe illallah sözünün merhemidir.) Dil ü cân bağını kılur taze Şebnem-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah kelimesinin şebnemi yâni çiy damlası, gönül ve cân (rûh) ülkesini (bahçesini) taptaze eder.) Kim olursa olur Huda’ya karîb Hemdem-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah kelime-i tevhidi ile arkadaşlık eden kim olursa olsun, Allahü teâlâya dâima yakındır.) Sahn-ı câna safâ virür ise Kadem-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah sözünün devamlılığı cân ülkesine aydınlık ve neş’e verir, safâlar getirir.) Kangi kalbe yazılsa da pür-nûr Rakam-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah yazısı hangi kalbe yazılırsa nurlara gark olur.) İns ü cânn râm ola ele girse Hatem-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah yazılı o mühür hangi ele geçerse insanlar ve cinler, onun kölesi olurlar.) Uludur on sekiz bin âlem Alem-i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah bayrağı on sekiz bin âlemden daha yüksektir.) Toludur cümle âsmân ü zemîn Ni’âm-i lâ-ilâhe illallah (Bütün yerler ve gökler lâ ilâhe illallah sözünün nimetleri ile doludur.) Râh-ı Hakk’a delil olup iledür Bu Cem’i lâ-ilâhe illallah (Lâ ilâhe illallah kelime-i tevhidi, Hak yolunu göstererek, Cem Sultan’ı Allahü teâlâya ulaştırır.) BENİ O GÜNLERE ERİŞTİRME!.. Papa bir gün Cem Sultan’la sohbet ederken, ona, kendi dîninden ayrı bir memlekete ne için geldiğini sorunca, teessüre kapılan Cem; “Maksadım başka bir memlekete iltica etmek değildi. Rumeli’ye geçebilmek gayesiyle Rodoslulardan yol istedim. Muvâfakatlarını alarak Rodos’a gel’dim. Fakat onlar söz ve yeminlerine sadâkat göstermeyip, beni yolumdan alıkoydular ve bana yedi yıldır hapis hayâtı yaşattılar. Böylece lâyık oldukları nâmerdliklerini gösterdiler. Şimdi ise sizin huzurunuzdayız. Artık Mısır’a gidip ailemle beraber olmaktan başka bir emelim kalmadı” dedi. Papa, Cem Sultan’ın üzüntüsüne iştirak etmiş gibi görünüp onunla birlikte gözyaşı döküp, hakikatte onu âlet ederek Osmanlılar üzerine bir haçlı seferi açmak emelinde olduğundan, Macaristan’a gitmesini tavsiye etti. Bunun üzerine Cem Sultan; “Şimdi ben size uyarak Macaristan’a varacak olursam, Macar askerleri ile birlikte ehl-i İslâm üzerine yürümem îcâb edecektir. Bu takdirde de din düşmanları ile birleştiğim için, İslâm âlimleri benim küfrüme hükmedecektir. Hâlbuki ben dînimi, Osmanlı memleketi için değil, bütün dünyâ saltanatı için bile vermem” dedi. Papa, Şehzâde’nin bir türlü yola gelmediğini ve gelmeyeceğini anlayınca, latince ağır bir cümle kullandı. Cem Sultan’ın aynı dil ile karşılık vermesi, papayı mahcûb etti. Bin bir özür dileyerek ve gönlünü alarak kaldığı yere gönderdi. Cem Sultan bu hâdiseden sonra elini Hahk’a her açtığında; “Yâ Rabbî! Eğer bu din düşmanları, benim varlığımla müslümanların üstüne saldırmaya kalkışacaklarsa, beni o günlere eriştirme ve en kısa zamanda canımı al” diye duâ etmeye başladı. Cem Sultan, çoğunlukla Roma sokaklarında üzüntülü bir hâlde dolaşır ve rast geldiği fukaraya bol bol sadaka dağıtırdı. Bunu görenler, onun hıristiyanlığa meyyal olduğunu sandılar. Cem Sultan’ın iyilikseverliği, papanın kulağına gitti. Bir sohbet esnasında papa, bu durumu son derece takdir ettiğini söyledi ve Cem Sultan’ı hıristiyanlığa davet ederek; “Eğer bizim dînimize girersen, Mısır’dan oğlunu getirtir, ona kardinallik veririm” dedi. Papa’nın bu teklifinden son derece müteessir olan Cem, gözlerinden acı yaşlar dökerek; “Ben sizden Mısır’a gitmek istedim. Siz bana bâtıl yolu gösteriyorsunuz. İtikâdımca, hak olan, Muhammed aleyhisselâmın dînidir. Bana kardinallik ve papalık değil, bütün dünyânın saltanatını verseler yine dînimden dönmem. Bu gibi teklifler bize sâdece ezâ verir. Eğer size bu cesareti veren, bizim Hıristiyan fukarasına merhamet gösterişimiz ise, biliniz ki bizim dînimizde fukaraya yardım hususunda müslüman ve Hıristiyan ayırımı yapılmaz” cevâbını verdi. Cem Sultan’ın bu sözlerini orada bulunanlar da takdir ettiler. Papa ise, Cem’i kırdığını anlayıp özür diledi. 1) Vâkıât-ı Cem (İstanbul-1330) 2) Kâmâs-ül-a’lam; cild-3, sh. 1830 3) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 40 4) Sultan Cem (Ahmed Refik, İstanbul-1924) 5) Türk Şâirleri; cild-3, sh. 960 6) Tezkiret-i Latifi; sh. 188 7) Münşeât-üs-selâtîn; cild-1, sh. 291 8) Bedâyi-uz-zuhûr; cild-3, sh. 380 9) Djem Sultan (L, Thuasne; Paris-1892) 10) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 285 11) Tevârih-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazade); sh. 221 12) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 658 13) Sultan İkinci Bâyezîd’in Siyâsî Hayâtı; sh. 23 14) Cizyedârzâde Târihi (Ahmed Bahâüddîn, Millî Kütüphâne, Mikrofilm No: 287); vr. 257 15) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-3, Sh. 251 16) Türk Klasikleri; cild-2, sh. 181 17) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 199 18) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 615 19) Sultan Cem (İsmâil H. Ertaylan;İstanbul-1951) 20) Osmanlı Müellifleri; cild-2, sh. 122 21) Resimli Türk Edebiyatı Târihi; cild-1, sh. 45 22) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1, sh. 357 23) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 139 CEMÂL PAŞA Osmanlı Devleti’nin son yıllarında değişik vazifelerde bulunan, İttihâd ve Terakkî’nin ileri gelenlerinden olan kumandan ve devlet adamı. 1872’de İstanbul’da doğdu. 1922’de Tiflis’de öldü. Askeri eczacı Mehmed Nesîb Efendi’nin oğlu olan Ahmed Cemâl, ilk tahsilini gördükten sonra, 1890’da Kuleli Askerî Lisesi’ni bitirdi. 1895’de Harbiye’den erkân-ı harb yüzbaşısı rütbesiyle me’zûn oldu. Önce Genel Kurmay Birinci şûbe’de daha sonra Kırklareli İstihkam inşâatı şubesinde çalışmak üzere ikinci Ordu’da vazifelendirildi. Daha sonra da Selânik’deki Redif fırkası kurmay başkanlığına tâyin edilerek, Üçüncü Ordu emrine verildi. Selanik’te bulunduğu sırada Talat Bey ve arkadaşlarının kurduğu gizli İttihâd ve Terakkî cemiyetinin faaliyetlerine katıldı. İttihâd ve Terakkî cemiyetinin askerler arasında teşkilatlandırılmasıyla vazifelendirildi. Üçüncü Ordu müşiriyet-i erkân-ı harbiye reisliğine getirilerek binbaşılığa terfî ettirildi. Aynı zamanda Şimendifer hat müfettişliğine getirildi. Şimendifer hat müfettişi olarak dolaştığı yerlerde cemiyetin şubelerini açmak suretiyle İttihâd ve Terakkî’nin yayılmasına çalıştı. İkinci Meşrûtiyet’in îlânını tâkib eden günlerde, İttihatçıların ifadesiyle; “Meşrûtiyet’i korumak ve bir meşrûtiyet hükümetinin halka hizmet vâsıta ve şartlarını tesbit etmek üzere milletin emrinde olan İttihâd ve Terakkî’nin arzu ve maksatlarını arz etmek” üzere İstanbul’a gönderilen sekiz kişilik Hey’et-i mahsûsa arasında bulundu. Osmanlı ordusunun içinde dînine ve devletine bağlı subayları ordudan tasfiye etmek üzere kurulan Hey’et-i ıslâhiyye âzâlığında ve rütbeleri tetkik hey’etinde bulundu. O yıllarda binbaşı olan ve sâdece Cemâl Bey diye anılan bu genç ittihâdçı, 31 Mart vak’asının olduğu günlerde vazifeli bulunduğu Gebze’den Yeşilköy’e geçti. 31 Mart ayaklanmasını bastırmak bahanesiyle Selanik’ten Yeşilköy’e gelen Hareket ordusuna katıldı. Hareket ordusu ile İstanbul’a girerek bu hareketin bastırılmasında aktif vazife aldı. Bu sırada Üsküdar muhafızlığında vazifelendirildi. Üsküdar muhafızlığı sırasında zecrî tedbirlere başvurarak İttihâd ve Terakkî komitesine karşı olan geniş kitlelere akla gelmedik kötü muamelelerde bulundu. Daha sonra Çukurova’da meydana gelen Ermeni isyânını bastırmak üzere kaymakam rütbesiyle Adana vâliliğine tâyin edildi. Bu vazifesi esnasında ermenilerin hatırı için müslümanlara karşı zulm etmekten çekinmedi. Hatıratında bu hareketini bizzat îtirâf eden Cemâl Paşa; “Yalnız Adana şehrinde Dîvân-ı Harb-i örfî mahkûmlarından otuz müslümanı îdâm ettirdiğim gibi, ondan iki gün sonra da Erzin kasabasında on yedi müslümanı îdâm ettirdim. Îdâm olunan müslümanlar arasında, Adana’nın en eski ve zengin ailelerine mensûb gençler bulunduğu gibi, Bahçe kazası müftîsi dahi vardı. Bu müftî o havali Türkleri arasında pek büyük bir nüfuza sâhibdi” demekten çekinmez. Adana vâliliğinden sonra Bağdâd vâliliğine de tâyin edilen Cemâl Bey, kendisinden önce Bağdâd vâliliği yapan ve daha sonra harbiye nâzırı olan Nâzım Paşa’nın başlattığı îmâr faaliyetlerine devam etti. Balkan harbinin patlak vermesi üzerine harbiye nâzırı Nâzım Paşa tarafından İstanbul’a çağırıldı. Konya Redif fırkası kumandanlığına tâyin edildi. Bu fırka ile Vize’de Bulgarlarla savaşan Cemâl Paşa, Pınarhisar muhârebesinde fecî bir mağlûbiyete uğrayarak bütün ordu ile birlikte Çatalca hattına çekilmek zorunda kaldı. Böyle olmasına rağmen harbiye nâzırı Nâzım Paşa tarafından Umum Menzil müfettişliğine tâyin edildi. Burayı İttihâd ve Terakkî fırkasının istekleri doğrultusunda teşkilâtlandırdı. Talât ve Enver beylerle devamlı temaslarda bulundu. Balkan harbinin korkunç neticeleri alınmak üzereyken, Bâb-ı âlîye karşı tertip peşinde koşan Talât ve Enver paşalarla birlikte hareket ederek, 23 Ocak 1913’de, târihte Bâb-ı âlî baskını olarak bilinen ihtilâl hareketini tertibledi (Bkz. Bâb-ı âlî baskını). Bu baskın esnasında harbiye nâzırı Nâzım Paşa öldürüldü. Sadrâzam Kâmil Paşa istifa etmek zorunda bırakıldı. Sadrâzamlığa getirilen Mahmûd Şevket Paşa tarafından İstanbul muhafızlığına tâyin edilen Cemâl Bey, İttihâd ve Terakkî tarafdârı olmayanlara karşı çok keyfî muamelelerde bulundu. Bir çok kimse keyfî olarak tutuklandı. Böylece İttihâd ve Terakkî fırkasının ve onun hükümetinin muhafızlığını üstlendiği gibi, Osmanlı Devleti’nin istikbâli üzerinde söz sahibi olmaya başladı. İttihâd ve Terakkî iktidarını tasvib etmeyip, açık ve gizli karşı harekete geçen muhalifleri bastırmak için şiddetli tedbirler aldı. Edirne’nin kurtuluşundan sonra feriklik rütbesine terfî ettirildi. Cemâl Paşa’nın emeli harbiye nâzırı olmaktı. Mahmûd Şevket Paşa’nın mechûl bir cinayetle öldürülmesinden sonra, Talât Paşa ile birleşerek Enver Paşa’nın harbiye nâzırı olmasına mâni olmak istediyse de, Enver Paşa İttihâd ve Terakkî erkânı üzerinde daha etkili olarak harbiye nâzırlığına getirildi. Cemâl Paşa, Enver Paşa’nın harbiye nâzırı olmasından sonra, önce nâfia nâzırı, kısa bir müddet sonra da bahriye nâzırı oldu. Osmanlı Devleti’nin son dönem sorumluları olan ve üç paşalar diye bilinen Talât, Enver ve Cemâl paşalar, devletin, patlak veren Birinci Dünyâ harbi devletler grubuna dayanmadan yaşayamıyacağına inanıyorlardı. Ancak, bu husûsda önemli görüş ayrılıkları vardı. Cemâl Paşa şahsen dostluk kurduğu Fransız elçisi M. Bompar ile devamlı temasda idi. Kendisi bahriye nâzırı olarak Fransız donanmasının manevralarına davet edilmişti. Bu sebeble Fransa ile beraber olmak gerektiğini kabul ediyordu. Fakat bu konudaki düşünceleri, Fransa’nın müttefiki olan Rusya ile İngiltere’nin Osmanlı Devleti hakkındaki çirkin hayâlleri sebebiyle gerçekleşemedi. Alman dostu olan Enver ve Talât Paşa ile diğer ittihâdçılar ise, Almanlarla ittifak kurulması tarafdârıydılar. Nitekim patlak veren Birinci Cihân Harbi’nde önce Osmanlı Devletini; Rusya, İngiltere, Fransa, İtalya, A.B.D., Japonya, Sırbistan, Romanya, Belçika, Yunanistan, Portekiz, Karadağ devletlerinden meydana gelen îtilâf devletlerine karşı Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan’dan meydana gelen ittifak devletleri yanında bir oldu-bittiyle savaşa soktular. Böylece İttihâd ve Terakkî erkânı ile Bâb-ı âlî hükümeti, Osmanlı Devleti’nin ölüm fermanını kendi elleriyle imzalamış oldular. Savaş sebebiyle îlân edilen seferberlikten sonra, daha önce harbiye nâzırlığına getirilen Enver Paşa’nın aynı zamanda başkumandan vekili olmasıyla, Cemâl Paşa da bahriye nâzırlığı uhdesinde kalmak üzere, Mısır (kanal) seferine gitmekle vazifeli olan Dördüncü Ordu kumandanlığına ve Filistin-Arabistan umûmî vâliliğine tâyin edildi. Cemâl Paşa, 21 Kısım 1914 Cumartesi günü Haydarpaşa istasyonu’ndan parlak bir merasimle Şam’a doğru yola çıktı. Şam’a ulaştıktan sonra, krallar gibi zevk ve sefâhet içinde yaşamaya başladı. Cuma günleri İstanbul’daki pâdişâh gibi Cuma selâmlığına çıkarak Ümeyye Câmii etrafında toplanan ve para ile tutulan kimselerle; “Haydi zafere, haydi zafere, Cemâl Paşa gir Mısır’a” diye kendini alkışlattı. Burada bulunduğu sırada akla gelmedik çılgınca eğlenceler yaparak, yerli ahâliye zulmetti ve bilhassa karşısında güç olarak gördüğü şerîf hânedânından kıymetli kimseleri öldürttü. Sultan Abdülhamîd Han zamanında İstanbul’da mühim makamlarda bulunan ve mîr-i mîrân yâni beylerbeyi rütbesini taşıyan, halîfeye ve devlete çok faydalı hizmetlerde bulunan ve İttihâdçıların Birinci Cihân Harbi felâketine sürüklemelerine karşı çıktığı için İstanbul’dan uzaklaştırılarak Mekke emîrliğine tâyin edilen Şerîf Hüseyin Paşa ile iyi geçinmeye çalıştı. Fakat Cemâl Paşa’nın bir yandan dinden, îmândan ve din düşmanları ile cihaddan söz ederken, öte yandan da Osmanlı Devleti’ni parçalamaya çalıştığını, binlerce müslüman gencini ateşe attığını, daldığı gafletin ve sefâhetin hiç de sözlerine uymadığını gören Şerîf Hüseyin Paşa, milleti bu eşkıyanın elinden kurtarma yollarını aradı. Oğlu Şerîf Faysal Efendi’yi Mekke’den Şam’a gönderdi. Faysal Efendi, bütün bu kötülüklerin doğru olduğunu anlayıp babasına bildirdi. Bu durumlar karşısında dayanamayan Şerîf Hüseyin Paşa, bütün müslümanlara işin içyüzünü bildirmek için 1916 yılında iki beyanname neşr etti. İttihâdçılar ve Cemâl Paşa bu haklı çağrıya isyân beyannâmesi dediler. İstanbul’da çıkan ittihâdçı gazetelerdeki kiralık kalemler, Şerîf Hüseyin Paşa’ya ağza ve akla gelmeyen küfür ve iftiralar savurdular. Fakat hâdiseler, Şerîf Hüseyin Paşa’nın haklı olduğunu gösterdi. İttihâdçılar ve Cemâl Paşa, Şerîf Hüseyin Paşa’nın beyannamelerinden uyanacakları yerde, onu vatan hâini îlân ettiler. Üzerine alaylar gönderip senelerce kardeşi kardeşe öldürttüler. Mekke’yi ve Medine’yi o hâlis müslümanlara, sevgili Peygamberimizin torunlarına vermemek için çok masumun şehîd düşmesine sebeb oldular. Medine muhafızları Basri ve Fahri paşalar, İngilizlerin Osmanlılar için kurdukları tuzaklarını ve hıyanetlerini yakından gördükleri hâlde, İttihâdçılardan ve Cemâl Paşa’dan aldıkları emirlere uymağı vazife sayarak Şerîf Hüseyin Paşa’yı ve oğullarını âsî îlân ettiler. Kardeşi kardeşe boğdurmaya âlet oldular. Hicaz vâli ve kumandanı Gâlib Paşa ise din bilgisi kuvvetli, ileri görüşlü, tecrübeli bir kumandan olup, Cemâl Paşa’nın emirlerine aldanmadı. Uzun ve esaslı inceleme ve araştırmalar yaparak, Şerîf Hüseyin Paşa’nın haklı olduğunu ve iki beyannâmesini de din ve millet sevgisi ile yazdığını anladı. Şerîf Hüseyin Paşa’ya yapılan iftiralara karşı aşağıdaki günlük emri yayınladı: “Emîr hazretlerinden hiç bir suretle şüphe edilmemelidir. Böyle bir isyân çıkarması İhtimâli asla yoktur. Bu yolda sözlerin hiç biri doğru değildir. Şerîf Hüseyin Paşa halîfei müslimîne tam bir itaat ile bağlı olup, ömr-i şahanelerinin uzaması için her zaman duâ etmektedir.” Gâlib Paşa ayrıca yazısını, İttihâdçıların elebaşılarından Dördüncü Ordu kumandanı olan Cemâl Paşa’ya ve İstanbul’a gönderdi. Fakat Şerîf Hüseyin Paşa’yı ve oğullarını kendisine büyük mâni gören Cemâl Paşa, bunların milleti uyandırarak kendi işkence ve taşkınca davranışlarına son verileceğinden çok korkuyordu. Şerîf oğullarını âsî duruma sokmak için iğrenç hileler hazırladı. Medîne’deki kahraman Türk subaylarına savaş emri gönderdi. Senelerce kardeş kanının akıtılmasına sebeb oldu. Şerifleri âsî, hattâ hâin sanarak onlara ateş açan masum subayların çoğu, sonunda aldatıldıklarını anladılar. Başlarında tümen kurmay başkanı Emin Bey olmak üzere yüzlerce subay birleşip merkez hey’eti kurdular. Çeşitli beyannameler dağıtarak Hicaz’da oynanan cinayetleri bildirdiler; “Kumandan (Cemâl Paşa) ve adamları yalan söylüyorlar. Arab, Türk, iki millet olarak bundan sonra da kardeş gibi yaşayacaktır. Zâten kardeş değil mi idik? Târih ve din bağları ile birbirimize bağlı değil miyiz? Kavm-i necîb-i arab, istiklâlini kazanmakla düşmanımız olabilir mi? Onlara da sorarsanız “Hayır” diyeceklerdir... Bundan sonra maksadsız olarak ölmeği göze almak yiğitlik değildir. Bu yazımız, hakikati anlayamıyanlar içindir. Ekseriyet anlamıştır. Bu zulme hazret-i Peygamber efendimiz dahî evet der mi?” dediler. Bu subaylar, Medine muhafızı kumandanı Fahreddîn Paşa’yı Medine’den alıp Yenbû iskelesine getirdiler. Fakat İngilizler, hepsini esir alarak Mısır’a götürdüler. Mısır’da altı ay kadar İngiliz esaretinde kaldıktan sonra savaş suçlusu olarak Malta’ya sürüldüler. Fahreddîn Paşa, Cemâl Paşa’nın emirlerine uymayı bir vatan borcu bildiği için hareketsiz kalmış ve Mekke ve Medine gibi mukaddes yerlerin târihî Türk düşmanlarının eline geçmesine sebeb olmuşlardır. Cemâl Paşa ile Enver ve Talât paşalar arasında 1915 senesinde bir takım anlaşmazlıklar ortaya çıktı. Yalnız bu anlaşmazlıklar harbin idaresine âid olmayıp, daha çok İttihâd ve Terakkî fırkasının şefliğini aralarında paylaşamamalarındandı. Bu rekabet, memleketin idaresine âid siyâsî konulara te’sir ediyordu. Meselâ Cemâl Paşa umûmî harb esnasında bir kısım ermenilerin tâkib ettikleri hatt-ı hareket sebebiyle, tatbik edilen siyâseti tasvib etmiyordu. Bu sebeble kendi idaresi altındaki yerlerde ermenilerle işbirliği yapıyor, onları elinden geldiği kadar memnun etmeye çalışıyordu. Cemâl Paşa ve adamlarının Suriye’deki şeriflere ve yerli halka yaptıkları kötü muameleler ve İngilizlerin yürüttüğü casusluk faaliyetleri sebebiyle Araplar arasında kavmiyetçilik akımı yayılıyordu. Cemâl Paşa gelecekte müslüman Arapların kendi aleyhinde çıkarabilecekleri muhtemel isyânlara mâni olabilmek için, Fransa tarafından Suriye’de tatbik edilen usûlü tâkib ederek, Suriye’nin muhtelif bölgelerine ermenileri kitleler hâlinde yerleştiriyor, Araplara karşı ermenilerle işbirliği yapmaktan hiç çekinmiyordu. Bunun sonucu, umûmî harb sırasında ermeni komiteleri İttihâd ve Terakkî hükümetinin şiddetle aleyhinde bulundukları hâlde, Cemâl Paşa’ya karşı dosça tavırlar alıyorlardı. Bu sırada İttihâd ve Terakkî hükümeti ile Cemâl Paşa arasında bir takım fikir ihtilâfları ve rekabet duyguları olduğunu sezen ermeniler, itilâf devletleri tarafından Cemâl Paşa’ya Suriye krallığı vâd ederek onu İstanbul hükümeti aleyhine isyân ettirmek için plân hazırladılar. Bu plân uzun müddet Petersburg, Londra, Paris ve Roma hükümetleri arasında siyâsî haberleşmelere konu oldu. Rusya’nın Bükreş elçisi S.A. Poklefski tarafından Rus hâriciye nezâretine 15 Ekim 1915 tarihli şifrede; Talât, Enver ve Cemâl Paşa arasındaki ihtilâftan bahisle, hükümetine; “Şayet biz Türkiye Asya’sında icrâi hükümet etmek hususunda Cemâl’e yardım vâd edecek olursak, onu İstanbul aleyhinde açıktan açığa bir harekete sevk etmek ihtimâl dahilindedir. Bu düşünce muvafık görülürse, ermeniler Cemâl’e te’sir yapacak surette temas hususunu düşündüklerinden cevâbınızı bekliyoruz” tavsiyesinde bulundu. Rus hâriciye nezâreti bu şifreyi alır almaz, hemen Bükreş elçisine muvafakat cevâbı vermiş, ayrıca durumu 25 Ekim 1915 tarihli ve 6391 numaralı olarak Paris, Londra ve Roma elçilerine bildirmiş; Fransa, İngiltere ve İtalya hükümetlerinin muvâfakatlarının alınması için elçilerine şu talimatı vermişti: “İstanbul ermeni mehâfilinden bildiriliyor ki; devletler kendilerine aşağıdaki şartları teklif edecek olurlarsa, Cemâl’i, İstanbul hükümeti aleyhine açık bir isyâna meylettirmek ümidi vardır: 1- Yeni sultan için Suriye, Filistin, Irak, Arabistan, Kilikya muhtar eyâletlerinden teşkil edilecek bir “Türkiye Asyası” devletinin masuniyet ve istiklâlini müttefik devletler tekeffül ederler. 2- “Türkiye Asyası” devletinin sultânı Cemâl Paşa olacak ve sultanlık babadan büyük oğla geçecektir. 3- Sultan Cemâl, İstanbul hükümetiyle, sultânını Almanlar elinde esir kabul ve ilân ederek, bunlar aleyhine harb açmayı teahhüd edecektir. 4- Bu harb açılınca, İtilâf devletler ona silâh, teçhizat ve erzak vereceklerdir. 5- Harb bitince İtilâf devletler Cemâl’e mâlî yardımda bulunacaklardır. 6- Cemâl, İstanbul’un ve boğazların elden gitmesine (Rusya lehine) razı olacaktır. 7- Cemâl ermenileri kurtarmak ve harbin nihayetine kadar onları beslemek hususunda tedbîr almayı taahhüd edecektir. Her türlü dahilî karışıklık yalnız ve ancak Türkiye’nin kuvvetlerini zayıflatır ve bizim faydamıza hizmet eder. Bize sâdık ermeniler vasıtasıyla Cemâl ile gizli görüşmelere girişmek lâzımdır. Eğer Cemâl Almanları kovmaya ve İstanbul hükümetini devirmeye muvaffak olamazsa; Osmanlı İmpataroluğu’nda bir karışıklık ve fesâd çıkarmak hususu bile faydadan hâli olmayacaktır. Mahrem bir surette hâriciye nâzırına keyfiyet îzâh edilerek acele telgraf vermenizi rica ederim.” Bu mes’ele hakkında Ruslar, İngilizler ve Fransızlar arasında haberleşme devam ederken, ermeniler vâsıtasıyle husûsî surette Cemâl Paşa’ya bildirilmiş midir? Bu nokta anlaşılamıyorsa da, haberlerin birinde itilâf devletleriyle Cemâl Paşa arasında ermeniler vâsıtasıyle bâzı temasların vuku bulduğuna dâir imâlar vardır. Yalnız muhakkak olan nokta şudur ki, Cemâl Paşa, söz ve icrâatlarıyle sonradan kendisine hıyanet edecek ermenilere aldanmış ve işbirliği kurmaktan çekinmemiştir. Şam’daki Damascus-palas’da karargâhını kuran Cemâl Paşa, Mısır fâtihi olmak hülyâsıyla tantanalı hayat tarzına devam etti. Bir hiç uğruna girişilen ve onbinlerce müslüman-Türk evlâdının aç, sefil ve feda edilerek mağlûbiyetle sona eren kanal seferinden sonra, Suriye’de kendini mutlak hâkim gören Cemâl Paşa, Aratık 1917’de İstanbul’a döndü (Bkz. Kanal harekâtı). Birinci Cihân Harbi, Osmanlı Devleti’nin ve müttefiklerinin yenilmesiyle neticelenince, Cemâl Paşa da diğer arkadaşları Talât ve Enver Paşa gibi yurt dışına kaçtı. Önce Almanya’ya giderek Berlin’e yerleşti, sonra Münih’e geçti. Münih’te bâzı bolşevik şahsiyetlerle tanışarak İsviçre’ye geçti. İsviçre’de bulunduğu sırada Afganistan’a karşı bir harb hazırlamakta olan İngiltere’ye karşı savaşmak ve Afgan ordusunu ıslah ve teçhiz etmek üzere Afganistan’a gitmeye karar verdi. Tanıştığı bolşevik (komünist) liderlerden Karl B. Radek’in tavassutu ile Moskova’ya; oradan da Çiçeri’nin yardımıyla Taşkent’e gitti. Türkistan’a dağdan esir Türk subaylarını etrâfında toplayarak bir komite kurdu. Daha sonra Afganistan’a geçerek Afgan kralı Emânullah Han ile görüştü ve iltifatını kazanarak, Afgan ordusunu ıslaha girişti. Bu sırada eski silâh ve siyâset arkadaşı Enver Paşa’nın Türkistan’a geleceği haberini aldı. Enver Paşa gelince, hazırladığı bâzı plânları bozacağından korkan Cemâl Paşa, Moskova’da buluşmaları için mektup yazdı. Enver Paşa’yla görüşmek üzere Moskova’ya gitti. Enver Paşa’nın Türkistan’a geçmesi üzerine tekrar Afganistan’a dönmeye karar veren Cemâl Paşa, 5 Temmuz 1922’de Tiflis’e geldi. Burada Anadolu’da istiklâl harbini yapmakta olan millî mücâdele hareketinin temsilcisi Muhtar Bey ile görüştü. Afganistan’a dönmek veya Anadolu’ya geçmek üzere hazırlanırken, 21 Temmuz 1922 Cuma gecesi, geç vakit kaldığı otele dönerlerken, yanında yaverleri teğmen Süreyya Bey ve binbaşı Nusret Bey olduğu hâlde, Jukavski sokağının köşesine vardıkları zaman, kimlikleri bilinmeyen kimseler tarafından açılan ateş sonucu öldürüldüler. Cemâl Paşa’yı öldüren kimselerin ermeniler olduğunu iddia eden Rus resmî makamları, ermeni Taşnak komitesine mensup pek çok kişiyi tutuklattı. Buna göre Cemâl Paşa’yı öldürenler ermenilerdir. Cemâl Paşa’nın Ankara’ya gönderdiği İsmet (Karadoğan) Bey’in iddiasına göre; Cemâl Paşa’yı ermeniler değil, Rusların “Çeka” teşkilâtına mensûb fedaîleri öldürmüştür. “Evvelâ şunu söyliyeyim ki, Enver Paşa’nın Türkistan’daki isyân hareketi başladığında, Ruslar Cemâl Paşa’yı öldürmeyi kafalarına koymuşlardı diyen İsmet Bey devamla; “Cemâl Paşa, ermeniler tarafından vurdurulmuştur... Tiflis’de günlerce peşini tâkib etmişler, Moskova’da bulunduğumuz sırada da, Enver’in harekete geçişini müteâkib bizi Çeka’ya çağınp uzun uzadıya, Enver ile alâkamız ve onunla haberleşmede bulunup bulunmadığımız hususlarında sorguya çekmişlerdi. Tabiî ne kadar hayır desek inanmıyorlar ve içlerinden; “Yârın bunların da Enver gibi yapmayacakları ne malûm, iyisi mi temizliyelim” dedikleri şüphesizdi” demiştir. Cemâl Paşa’nın cenazesi ertesi gün Şâh Abbâs Câmii’nde kılınan namazdan sonra, geçici olara Tiflis mezarlığına defnedildi. İstiklâl harbinden sonra ise Erzurum’a nakledildi. Yirminci yüzyılın başındaki, Osmanlı Devleti’nin istikbaliyle ilgili önemli şahsiyetlerden olan üç paşalar diye meşhur olan Talât, Enver ve Cemâl paşalar; girdikleri maceralarla ve daldıkları hülyalarla koskoca Osmanlı Devleti’nin yıkılmasına, yüzbinlerce müslüman-Türk kahramanının imha edilmesine sebeb olmuşlardır. Cemâl Paşa da bunlardan biri olmakla sâdece Türkiye için değil, bütün dünyâ için denge unsuru olan Osmanlı Devleti’ni yıkmak suretiyle, pek çok müslüman ve Türk’ün esaret ve sömürge altına girmesine sebeb olmuş, işlediği pek çok cinayetlerin cezası olarak da birlik yaptığı veya hizmet ettiği kimselerce, fecî bir şekilde öldürülmüştür. Selanik’teyken Seniha hanımla evlenmiş olan Cemâl Paşa’nın; Ahmed, Kâmurân, Necdet, Behçet ve Mehmed adlı beş oğlu vardı. Edebiyata meraklı olan Cemâl Paşa’nın Plevne müdâfaası adlı eserinden başka, 1913-1922 yılları arasındaki faaliyetlerini Cemâl Paşa Hatıratı adıyla kaleme aldığı bir hâtıratı vardır. 1) Görüp İşittiklerim; sh. 116, 124, 141, 142 2) İnkılâb Târihimiz ve İttihâd Terakkî (A. B. Kuran); sh. 283 3) İnkılâb Târihimiz ve Jön Türkler; sh. 348 4) İttihâd ve Terakkî içinde Dönenler; sh. 129, 133 5) Kıyamet ve Âhiret; sh. 407 6) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 275, 288 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 203 8) Üç Paşalar Kavgası (Cemâl Kutay, İstanbul-1964) 9) Sultan Reşad’ın Sarayında Gördüklerim; sh. 344 10) Medine Müdâfaası (N. Kâşif Kıcıman); sh. 5 v.d. 11) Peygamberimizin Gölgesinde Son Türkler (F. Kandemir, İstanbul-1983); sh. 29 v.d. 12) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-2, sh. 319 13) Hâtırât-ı Cemâl Paşa, (İstanbul-1933) 14) Türk İnkılâb Târihi (Y. H. Bayur); cild-3, Kısım 1, sh. 194 15) Moskova Hâtıraları (A. Fuâd Cebesoy) 16) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1, sh. 398 CEMÂLEDDÎN AKSARÂYÎ Murâd-ı Hüdâvendigâr devrinin büyük âlim ve evliyâsı. İsmi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammed bin Fahreddîn Râzî, lakabı Cemâleddîn’dir. Aksaray’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Babası büyük İslâm âlimi Tefsîr-i kebîr sahibi Fahreddîn-i Râzî’nin (r. aleyh) torunlarından, vaiz Muhammed Efendi’dir. Fahreddîn-i Râzî’nin aile şeceresi hazret-i Ebû Bekr ile hazret-i Ömer’e (r. anhüm) ulaşmaktadır. Cemâleddîn-i Aksarâyî, 1388 (H. 791) târihinde Aksaray’da vefât etti. Ervâh kabristanındaki dergâhına defnedildi. Cemâleddîn Aksarâyî, babasından ve zamanının meşhur âlimlerinden ilim öğrendi. Bir ara Amasya kâdılığı ve Dârül ilm müderrisliği yaptı. 1366 yılında Amasya kazaskeri Pîr Nizâmeddîn’in vefâtı üzerine yerine tâyin edildi. Daha sonra o zaman Karamanoğullarının elinde bulunan Konya’ya gelip yerleşti. Karamanoğlu Halîl Beyzade Alâaddîn Bey, Cemâleddîn Aksarâyî’yi Konya kâdılığına tâyin etti. Karaman’da Alâaddîn Bey’in hanımı Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın kızı Melek Hâtun’un, Hâtuniye Medresesi için 1382 (H. 787) yılı Rebîul-evvel ayının ortalarında tanzim edilen vakfiyesinde; “Bu tesbit ve tescili, kâdıların, hâkimlerin ve vâlilerin en âdili, en büyüğü Konya şehri hâkimi (kadısı) Muhammed oğlu Mevlânâ Muhammed Cemâleddîn Muhammed yaptı. Allahü teâlâ onun himaye ve yardımını bize ve bütün müslümanlara kılsın” denilmekte, büyük âlim, milletin ve dînin süsü, kâdıların, vâlilerin en âdili, zamanının büyüğü şeklinde medhedilmektedir. Konya kâdılığından sonra, Aksaray’a gelen Cemâleddîn Aksarâyî (r. aleyh), Zincirliİncirli Medresesi müderrisliğine tâyin edildi. Evinden medreseye atla giderdi. Giderken at üzerinde ders verir, bu sebeble etrafını talebeler sarardı. Yürürken ders öğrenenlere Meşşâiyyûn (yürüyenler) denildi. İkinci kısım talebeler medresenin kapısında beklerler, orada ders alırlardı. Bunlara da Revâkıyyûn denildi. En üst seviyedeki asıl talebeleri medresenin içinde ders görürlerdi. Cemâleddîn Aksarâyî vefâtına kadar Zincirli-İncirli Medresesi’nde müderrislik yaptı ve çok talebe yetiştirdi. Yetiştirdiği talebelerin en meşhuru Osmanlı Devleti’nin ilk şeyhülislâmı ve büyük âlimi Molla Fenârî hazretleridir. Büyük kelâm âlimi, mütehassıs Seyyid Şerîf Cürcânî (r. aleyh) de onun ilim ve feyzinden istifâde için Anadolu’ya geldi. Fakat Aksaray’a gelmeden Cemâleddîn Aksarâyî hazretleri vefât etmişti. Bunun üzerine Seyyid Şerîf Cürcânî, Molla Fenârî hazretleri ile birlikte Mısır’a gidip Ekmelüddîn Bâbertî’den ders aldı. Fazîletli, kâmil, zühd ve takva sahibi, aklî ve şer’î ilimlere vâkıf olan Cemâleddîn Aksarâyî hazretleri, pek çok kitap yazıp şerhler yaptı. Eserlerinden bâzıları şunlardır: 1- Şerh-ül-îzâh: Arapça bir eser olup, iki cilddir. Cemâleddîn Aksarâyî bunun hakkında; “Bu belagat ve meânî ilmi hakkında bir kitaptır” demektedir. 2- Telhis: Meânî ve beyân ilmini anlatır. 3- Şerhu înnallâhe haleka Âdem, 4Hadîs-i Erbain, 5- Mecmûa-ül-Bahreyn Haşiyesi, 6- Mültekâ Haşiyesi, 7- Hallül-mu’cez: Tıb kitabı şerhidir. 8- Şerh-i Lübâb Keşf-il-i’râb, 9- Ahlâk-i Cemâli: Ahlâk ilmine dâir bir eser olup, sultan Yıldırım Bâyezîd Han’a hediye ettiği Osmanlı müelliflerinde bildirilmektedir. 10- El-Gâyet-ül-Kusvâ şerhi, 11- Şerh-i müşkilâtül-Kur’ân-i kerîm ve Şerh-i Müşkilât-il-ehâdîs, 12- Kitâb-ül-es’ileti vel-ecvibe, 13- Beydâvî tefsiri hâşiyesi. Cemâleddîn Aksarâyî’nin türbesinin yanında Ervâh kabristanında bir zaviyesi vardı. Kabristanın güneyindeki kapı civarında büyük hanlar ve kervansaraylar mevcuttu. Hacı namzetleri buradan uğurlanırdı. Aksaray, Osmanlı sınırları içine girdikten sonraki vakıf defterlerinde bu zaviyeden bahsedilmektedir. Cemâleddîn Aksarâyî (r. aleyh) zaviyesini Karamanoğulları zamanında yaptırmış ve Karamanoğlu İbrâhim Bey de vakfının yürürlüğü hakkında berât vermiştir. Şimdi zaviye olmayıp, kabrin kıble tarafına kubbeli iki taş oda yapılmıştır. 1) Fevâid-ül-behiyye; sh. 191 2) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-11, sh. 192 3) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 40 4) Esmâ-ül-müellifîn; cild-2, sh. 166 5) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 1832 6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 56 7) Aksaray Târihi; cild-2, sh. 1452 8) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 291 CEMÂLEDDÎN EFENDİ Osmanlı Devleti’nin yüz yedinci şeyhülislâmı. İsmi, Mehmed Cemâleddîn Efendi’dir. 1848 (H. 1264) târihinde İstanbul’da doğdu. Babası, Tedkîkât-ı şer’iyye meclisi reîsi kazasker Hâlid Efendi, dedesi de kâdıasker Yûsuf Efendi’dir. Annesi, Abdülmecîd Han devri kâdıaskerlerinden Hacı Mehmed Sald Efendi’nin kızıdır. Büyük annesi de, meşhur İslâm âlimi Gelenbevî İsmâil Efendi’nin kızıdır. Veziriazam Nişancı Mehmed Paşa’nın da, Cemâleddîn Efendi’nin ecdadı arasında bulunduğu bildirilmektedir. Cemâleddîn Efendi, mahalle mektebinden sonra babasından ve zamanının büyük âlimlerinden okudu. Medrese tahsîlini tamamlayıp daha on yedi yaşında iken Ruûs-ı hümâyûn defterine kaydolunarak kendisine maaş bağlandı. Zekâ ve dirayeti sayesinde çabuk ilerliyerek 1866’da İhtidây-ı hâriç pâyesiyle müderris oldu. 1871’de Hareket-i hâriç payesi alıp, şeyhül-islâmlık mektupçuluğu muâvinliği, 1872’de İbtidây-ı dâhil payesine; sonra Anadolu kâdıaskerliği mektupçuluğu, Adliye nezâreti ceza mahkemesi muharrerât şube muavinliği ve müdürlüğüne yükseldi. İlmiye rütbesine yükselip, Mûsile-i sahn, Sahn-ı semân ve Hareket-i altmışlığa ve nihayet 1877’de Süleymâniye müderrisliği payesine erişti. 1884’de İstanbul, sonra Anadolu ve 1890’da da Rumeli kâdıaskerliğine yükseldi. 1891’de 43 yaşında Rumeli kâdıaskeri pâyesiyle meşîhat mektupçuluğunda bulunduğu sırada, üstün zekâ ve dirayeti aynı zamanda devrin bütün ahvâline vukufu sebebiyle çok genç denebilecek bir yaşta şeyhülislâmlık makamına yükseldi ve on sekiz seneye yakın bu vazifede kaldı. Cemâleddîn Efendi, meşîhat makamında Bodrumlu Hacı Ömer Lütfi Efendi ile halefselef olmuştur. Devrin mâbeyn baş kâtibi Tahsin Paşa’ya göre Cemâleddîn Efendi, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın itimâdını kazanması ile şeyhülislâmlığa getirilmiştir. Hâtırât’ında; “Cemâleddîn Efendi’nin tâyin olunması, teveccüh ve îtimâd-ı şahanenin bariz bir delilidir” demektedir. Cemâleddîn Efendi, dört defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1891 Eylül Cuma günü başlayıp, İkinci Meşrûtiyet’e kadar on altı sene on bir ay; ikinci meşihatı, Abdülhamîd Han devrinde; üçüncü ve dördüncü şeyhülislâmlığı ise Sultan Reşâd’ın saltanat yıllarına rastlamaktadır. Cemâleddîn Efendi; Osmanlı Devleti târihinde Ebüssü’ûd Efendi, Molla Fahreddîn-i A’cemî ve Zenbilli Ali Efendi’den sonra şeyhülislâmlıkta en çok kalan kimselerdendir. Şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi, uzun meşihatı yanısıra, devrinin bâzı mühim hâdiselerinin de şahididir. Bunlardan biri, Yıldız suikastıdır. Pâdişâh sultan İkinci Abdülhamîd Han, her hafta Cuma selâmlığına, şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi ve serasker Rızâ Paşa ile birlikte çıkardı. 21 Temmuz 1905 Cuma günü ermenilerin, Yıldız Câmii önünde bir saatli bomba ile sultan Abdülhamîd Han’a yaptıkları sûikasdde her şey saniyesi saniyesine hesaplanmış, ancak Abdülhamîd Han hünkâr mahfelinde şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi ile bir kaç cümle konuşmuştur. Bu gecikme sonunda bomba patlamıştır. Böylece Abdülhamîd Han, Allahü teâlânın inâyetiyle sûikastden kurtulmuş; Cemâleddîn Efendi de, bir facianın önlenmesine sebeb olması dotayısıyle pâdişâhın ihsân ve iltifatını kazanmıştır. Cemâleddîn Efendi’nin şeyhülislâmlığı devresinde vuku bulan ikinci mühim hâdise: ittihâdçıların meşhur Bâb-ı âlî baskınında, Cemâleddîn Efendi’yi İstanbul’dan Mısır’a sürmeleridir. Kâmil Paşa’nın sonuncu sadâretinde şeyhülislâm olan Cemâleddîn Efendi, 23 Ocak 1913 Perşembe günü Bâb-ı âlî baskınında hükümet üyeleri ile beraber iskat edildi ve güpegündüz Bâb-ı âlî’yi basıp kan döken İttihâdcılar, bu baskın sonunda alelacele sadrâzam Kâmil Paşa, dâhiliye nâzırı Ahmed Reşîd ve mâliye nâzırı Abdurrahmân Efendi ile birlikte şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi’yi de Mısır’a sürdüler. İktidarları boyunca da İstanbul’a dönmesine müsâde etmediler. Dâhiliye nâzırı Ahmed Reşîd Bey, Cemâleddîn Efendi’nin Mısır’da gördüğü üstün alâkadan bahisle; “Mısır’a müteveccihen hareket ettiğim gün şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi’yi vapurda gördüm. Birlikte seyahat ettik. Mısır’da hidiv ve ileri gelenler tarafından, hakkımızda çok riâyet (hürmet) gösterildi. Bilhassa ahâlinin şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi hakkında izhâr ettikleri (gösterdikleri) hürmet fevkalâde idi. Bir Cuma namazında câmiden çıkarken, Cemâleddîn Efendi’nin elini öpmekte halk öyle bir izdiham gösterdi ki, Cemâleddîn Efendi’yi arabasına Îsâl (ulaşıp binmesi) için polisin müdâhalesine lüzum görüldü. Hattâ Şeyhülislâm Efendi’nin arabaya binmesinden sonra elini eteğini öpmekten mahrum kalanlar, ellerini otomobile sürmek suretiyle telâfiye çalışıyorlardı” demektedir. Mısır’da kaldığı altı yıl içinde Hâtırât-ı siyâsiyye adındaki eserini yazan Cemâleddîn Efendi, 1919 (H. 1335) târihinde 72 yaşında bulunduğu sırada Mısır’ın İskenderiyye civarındaki Remle kasabasında vefât etti. İskenderiyye’deki cenaze namazına otuz beş binden fazla müslüman katılmış, İstanbul’a getirilen na’şı, Fâtih Otlukçu yokuşundaki âife kabristanlığına defnedilmiştir. Sonraları Otlukçu yokuşunun tadîlâtı sebebiyle mezarı Edirnekapı şehîdliğine nakledilmiştir. 1) Hatıratı Siyâsiyye (Şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi) 2) İlmiyye Salnamesi; sh. 615 3) Görüp İşittiklerim; sh. 20, 24, 49, 60, 67, 80, 249. CEMÂLEDDÎN-İ EFGÂNÎ Afganistanlı politikacı ve gazeteci. Asıl adı Muhammed bin Safder el-Hüseynî olup, Cemâleddîn-i Efgânî diye meşhurdur. 1838’de Afganistan’ın Kabil şehrine yakın Esadâbâd kasabasında doğdu. Onun Hemedan’da doğan İranlı bir şiî olduğunu söyleyenler de vardır. 1897’de İstanbul’da öldü. İlk tahsilini memleketinde yaptı. Tahsîl için Hindistan’a gitti. Bilhassa lisanlara karşı kabiliyetli olan Cemâleddîn; Farsça, Arapça, Fransızca öğrendi. Milliyeti kesin olmayan, Cemaleddîn-i Eganî’nin; Türk, Afganlı, İranlı ve Hindli olduğu hakkında çeşitli rivayetler vardır. Türklerle konuşurken Türk’üm, Afganlılarla konuşurken Afganlıyım diyen Cemâleddîn-i Efgânî, din bilgisi az olduğundan, doğru yolda olmayanların te’sirinde kalarak Ehl-i sünnet îtikâdından ayrıldı ve İslâm âleminde on dokuzuncu yüzyılın sonlarında ortaya çıkan dinde reform hareketlerinin önderliğini yaptı! 1857’de hac bahanesiyle Hicaz’a gidip reform fikirlerini anlatma fırsatı buldu. Hicaz’dan Kabil’e dönüp, Dost Muhammed Hân zamanında hükümet ricali arasında bulundu. Hindistan’a, oradan da Mısır’a geçti. Tanzîmât dönemi Osmanlı sadrâzamlarından Alî Paşa tarafından 1868’de İstanbul’a davet edilerek, Meclis-i meârif âzâlığı vazifesi verildi. Osmanlı Dâr-ül-fünûnu’nun açılışında verdiği bir konferansta; “İslâmî Abdülazîz Devleti’nin semâsından ziyâde güneşler çıkararak, onların nurları ile bütün âlemi nurlandıran ve kendilerine vükelâ yaparak hilâfet yolunda karar kıldıran Muhammedi Osmanlı saltanatının feleğinden parlak bedirler gösteren ve onların ziyası ile bütün Âdemoğullarını aydınlatan, kendilerini vezirler yaparak adalet mıntıkasında isbat eden Allah’a hamd olsun. Salât da; yüce akıllara ve zekî nefslere, bâhusus akl-ı külle ve yolları kânunlaştırana (san’atlardan bir san’atı elde eden peygambere) ve O’nun nurlarından iktibas ederek makamların en yükseğine erişenlere olsun...” diyerek, peygamberliğin san’atlardan bir san’at olduğunu, İslâmiyet’in ilmî ilerlemelere mâni olduğunu iddia etti. Cemâleddîn-i Efgânî’nîn bu konuşması, Osmanlı âlimlerince şiddetle tenkîd edildi. Din ve devlet aleyhinde başka konuşmaları da bulunan Cemâleddîn-i Efgânî’nin fesatçılığı ortaya çıkınca, İstanbul’dan kovuldu. Osmanlı şeyhülislâmı Hasan Fehmi Efendi, onun cahilliğini ve yanlış yolda olduğunu bütün delilleriyle ortaya koydu. Felsefî ve siyâsî özellikteki fikirlerini din adıyla yaymaya çalışan Cemâleddîn-i Efgânî, 1872’de Mısır’a gitti. Orada da din ve siyâsette ıslâhı kalkınma (dinde reform) fikirlerini yaymaya çalıştı, ilk zamanlar pek dikkati çekmedi. Fakat bu sırada doğu kültürü ile batı kültürü arasında bocalayan Muhammed Abduh’u, kısa zamanda fikirlerinin etkisi altına alıp, hayâtı üzerinde büyük rol oynadı. Muhammed Abduh’dan başka bir kısım kimseler de onun reformcu fikirlerinden etkilendiler. Talebelerinden olan Edîb İshak tarafından çıkartılan Mısır gazetesinde; Mazhar bin Vazzâh, Es-Seyyid Hüseynî veya Es-Seyyid imzalarıyla yazılar yazarak fikirlerinin yayılmasına çalıştı. 1872-1879 seneleri arasında Mısır’da kalan Cemâleddîn-i Efgânî’nin fikirleri, Mısır’daki Ehl-i sünnet âlimleri tarafından çürütüldü. Fitneci fikirleri sebebiyle Mısır hükümeti tarafından sürgün edilince, önce Hindistan’daki Haydarâbâd’a oradan da Paris’e gitti. Paris’te bulunduğu sırada talebesi Muhammed Abduh’la baş başa vererek, bütün müslümanları reformcu fikirler etrafında toplamak gayesiyle Urvet-ül-vüskâ adlı bir cemiyet kurup, aynı adlı gazeteyi çıkardı. Bu gazete sekiz ay kadar çıktıktan sonra yayınını durdurdu. Bu başarısızlıktan sonra, açıkça yürütemiyeceği propagandayı, gizlice konferanslar yoluyla yapmaya başladı. Fikirlerini anlatmak için bir çok seyahatlerde bulundu, Bir müddet Rusya’nın Petersburg, sonraları Almanya’nın Münih şehrine gitti. Orada İran şahı Nâsırüddîn ile karşılaştı. Şâh’ın daveti üzerine İran’a giden Cemâleddîn-i Efgânî’ye, İran dar gelmeye başladı. Bir ara kendi hâline köşeye çekilip yedi ay kadar insanlardan uzak kaldı. Şâh ile arası açıldı. İran şahının halka karşı uyguladığı bâzı sevimsiz hareketleri fırsat bilerek, İran’da şiddetini artıran bâbîlik veya bahâîlik hareketlerinin içinde bulundu. Şâh’ın aleyhinde hareket ederek isyâncı ve sûikasdcıların öncüsü ve teşvikçisi oldu. Bu sırada Ruslar tarafından satın alınarak, anavatanı olan Afganistan aleyhinde casusluk yaptı. İran’dan da kaçarak Avrupa’ya gitti. Daha sonra Londra’ya giderek fikirlerini yaydı ve Osmanlı pâdişâhı sultan İkinci Abdülhamîd Han aleyhinde faaliyetlerde bulundu. Cemâleddîn-i Efgânî’nin İslâmiyet’e verdiği zararları gören sultan İkinci Abdülhamîd Han, yaptığı zararları ortadan kaldırmak ve te’sirsiz hâle getirmek için kendisini İstanbul’a çağırdı. Sultan, İstanbul’a gelen Cemâleddîn-i Efgânî’yi huzuruna çağırarak, fitneye sebeb olan söz ve hareketlerden kaçınmasını emr etti. Fakat yine boş durmadı. Sadrâzam Halil Rıfat Paşa, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a takdim ettiği 22 Nisan 1896 tarihli arızaya ilâve ettiği mektubda, Cemâleddîn-i Efgânî ile ilgili şu bilgileri verdi: “Malûmat ve mütâlaât-ı çâkerâneme gelince, Şeyh Cemâleddîn, bâbîlik cemiyeti erkânından ve fesâd erbabından olduğu gibi, hiç bir tarafça hâiz-i îtibâr ve îtimâd olmamış, ehemmiyetsiz bir âdemdir. Ve merkumun mason cemiyeti, ermeni komiteleri ve Jön Türk takımı ile gizli bir muhâberât ve münâsebâtı vardır. Kendisini efendimize mensûb bildirerek, esasen hiç olduğu hâlde, bu şeref-i mensubiyetten dolayı kendisini ve mâhiyetini ve hakikatini bilmeyen bir takım âdemleri celb ve iğfal ederek, yavaş yavaş cemiyetini çoğaltmaya çalışıyor. Bâbîlik mezheb-i habîsi esasen dürzîlik mezhebine müşabih (benzer) olduğundan, merkum Cemâleddîn, Suriye ve Lübnan’dan buraya gelen dürzî gençlerin ahlâksız ve müfsid güruhunu kendisine celb ile tevsî-i mefâsid ediyor (bozgunculuğunu yayıyor) ve Mısırlılar dahî ekseriyetle mesleksiz ve ahlâkı bozuk oldukları için, onlardan da bir çok tarafdâr peyda etmeye uğraşıyor. Bu cümleden olarak, geçenlerde Dersaâdet’den (İstanbul’dan) uzaklaştırılması lüzumu arz edilen Mısırlı Abdullah Nadim adlı müfsîd dahî, Cemâleddîn’in mezhep ve meslekine tâbiiyyetle eski kıyafetini değiştirip, bu günlerde bâbî kıyafetine girdiği istihbar kılınmıştır.” Sultan İkinci Abdülhamîd Han da, hatıratında Cemâleddîn-i Efgânî ile ilgili olarak şunları söylemektedir: “Hilâfetin elimde olması sürekli olarak İngilizleri tedirgin etti. Blund adlı bir İngilizle Cemâleddîn-i Efgânî adlı bir maskaranın el birliği ederek, İngiliz hâriciyesinde hazırladıkları bir plân elime geçti. Bunlar, hilâfetin Türkler tarafından zorla alındığını ileri sürüyor ve Mekke şerifi Hüseyin’in halîfe îlân edilmesini İngilizlere teklif ediyorlardı. Cemâleddîn-i Efgânî’yi yakından tanırdım. Mısır’da bulunuyordu. Tehlikeli bir adamdı... Ayrıca İngilizlerin adamı idi ve çok muhtemel olarak İngilizler beni sınamak için bu adamı hazırlamışlardı.” Cemâleddîn-i Efgânî, İstanbul’da bulunduğu sırada bir çok yıkıcı faaliyetler yapmak istediyse de engellendi. Bir ara Mısır hidivi Abbâs Hilmi Paşa’yla münâsebette bulunduğu anlaşılınca, sultan İkinci Abdülhamîd Han onu sert bir şekilde azarlayarak; “Abbâs Hilmi Paşa adına bir devlet mi kurdurmak istiyorsunuz?” dedi. Dışarıda daha çok zararlı olacağını farkeden Abdülhamîd Han, Cemâleddîn-i Efgânî’nin İstanbul’dan çıkışını yasakladı, ölünceye kadar göz altında tuttu. Cemâleddîn-i Efgânî, İstanbul’da bulunduğu sırada bâzı yazar ve şâirler üzerinde etkili olmuştur. Bilhassa Türkçülük ve İslamcılık düşünceleri ile hareket edenler, ayrı fikir ve inançta olmalarına rağmen, onu hoca kabul etmişlerdir. Bu da cemiyette ayrılıklara yol açmıştır. Cemâleddîn-i Efgânî’nin asıl gayesi de budur. Hayâtına bakılınca, gidip gezdiği yerlerde dâima tefrikadan yana olmuş ve fitneler çıkarmıştır. İstanbul’da bulunduğu sırada hastalanan Cemâleddîn-i Efgânî, 1897’de öldü. Maçka’ya defnedildi ve kabri bir Amerikalı tarafından yaptırıldı. 1944 yılında, kemikleri, memleketi olan Kabil’e nakledildi. Tahsîle gittiği Hindistan’da, din düşmanlarının etkisinde kalarak, Ehl-i sünnet yolundan ayrılan ve ilmi az olduğu hâlde hayâtı boyunca, kendini ilim ve din adamı gösteren Cemâleddîn-i Efgânî, İslâmiyet’in aslının bozulmuş olduğunu ve reform yapmak gerektiğini iddia etti ve asırlardır yetişmiş ve İslâmiyet’in yayılmasına çalışmış olan Ehl-i sünnet âlimlerinin çalışmalarını reddetti. Urvet-ül-vüskâ adlı gazetesinde ve verdiği konferanslarda İslâmiyet ve müslümanlar hakkında küçültücü yazılar yazıp çeşitli sözler sarfetti. Onun İslâmiyet hakkındaki düşünceleri, Fransız yazarı Renan’a, 18 Mayıs 1883 tarihli Le Journal Des Debats gazetesi aracılığıyla verdiği cevabdan çok iyi anlaşılmaktadır. Cemâleddîn-i Efgânî bu mektubunda şöyle diyor: “Efendim! Değerli gazetenizin 29 Mart 1883 tarihli nüshasında, M. Renan’ın bir nutku var. Şöhreti bütün batıyı tutan, doğunun en ücra köşelerine kadar uzanan ünlü filozof bu nutukda, dikkate değer müşahedeler, yeni görüşler serdetmiş. Ne yazık ki bendeniz, nutkun ancak, çok az sâdık tercümesini görebildim. Fransızcasını görebilseydim o büyük filozofun fikirlerini daha iyi kavrardım. Renan’ın nutku iki noktayı kucaklıyor. 1- İslâm dîni, mâhiyeti îcâbı, ilmin gelişmesine mânidir. 2- Arap kavmi, tabiatı icâbı, metafizik ilimleri de, felsefeyi de sevmez. İyi ama, acaba ilimlerin gelişmesini önleyen bu mâniler; dînin kendisinden mi geliyor, yoksa bu dîni kabul eden kavimlerin hususiyetlerinden mi? Renan bu noktaları aydınlatmıyor. Ama teşhis yerindedir. Hastalığın sebeblerini tâyin etmek güç. Hastalığa çâre bulmak ise, büsbütün zor. Başlangıçta hiç bir millet, sırf aklın rehberliği ile yetinemez. Korkuların pençesindedir. Hayrı şerden ayıramaz. Ne sebeblere yükselebilir, ne neticeleri fark edebilir. Tedirgin şuurunun dinlenebileceği bir vaha arar. O zaman mürebbîler (peygamberler) çıkar ortaya. Bilirler ki onu aklın emrettiği yola sürüklemek imkânsızdır. Hayâlini okşar, ümidlerini kanatlandırır, önünde geniş ufuklar açarlar, insanoğlu ilk devirlerde gözleri önünde cereyan eden hâdiselerin sebeplerini ve eşyanın esrarını bilmediğinden, mürebbîlerinin emirlerine ve öğütlerine uymak zorundadır. Mürebbîler (peygamberler) ona; itaat edeceksin diyorlardı. Mutlak varlık (yani Allah) böyle emrediyor. Şüphe yok ki bu, beşeriyet için boyundurukların en ağırı, en küçültücüsü idi. Fakat müslüman, hıristiyan, putperest, bütün milletlerin barbarlıktan bu dînî terbiye sayesinde çıktıkları ve daha ileri bir medeniyete doğru yürüdükleri de inkâr edilemez.” Cemâleddîn-i Efgânî, dinlerin insanlık târihinde büsbütün lüzumsuz birer müessese olmadıklarını beyân ettikten sonra, İslâmiyet’le putperestliği aynı kefeye koyuyor ve devamla; “Bu konuda İslâmiyet’in başka dinlerden ne gibi farkı vardır? Dinlerin hepsi de müsâmahasız değil mi?... Hıristiyan toplumları, işaret ettiğim Terakkî ve ilim yolunda dev adımlarla ilerlemektedirler. İslâm cemiyeti ise dînin vesayetinden kurtulamamıştır... Burada Mösyö Renan’ın huzurunda İslâm dîninin müdâfaasını yapıyorum. Bu ümîd (müslümanlıktan kurtulma ümidi) gerçekleşmezse, barbarlık ve cehalet içinde mahvolurlar. Filhakika İslâm dîni, ilmi boğmaya ve terakkîyi durdurmaya gayret etmiştir. Ama hıristiyanlık da aynı şeye teşebbüs etmedi mi? Katolik kilisesinin muhterem reîsleri, bildiğime göre, bugün bile mücâdeleden vazgeçmiş değillerdir... Biliyorum müslümanların, Avrupa ile aynı medeniyet seviyesine yüselmeleri çok güçtür. Felsefî ve ilmî usûllerle hakikate vusul (ulaşmak) onlara yasaktır. Gerçek bir mü’min, konusu ilmî hakikat olan her çeşit araştırmalardan kaçınmalıdır. Oysa bâzı Avrupalılara göre her hakikat, ilme dayanmak zorundadır. Kölesi olduğu nass’a (Kur’ân-ı kerîm ve sünnete), sabana bağlanan bir öküz misâli bağlanan mü’min, ilânihâye (sonsuz olarak) şeriat tefsircileri (islâm âlimleri) tarafından çizilen yolda yürümeye mahkûmdur. Hakikatin zâten bütününe sâhib. Aramasına ne lüzum var. Îmânını kaybederse daha mı bahtiyar olacak? Böyle olunca da ilmi küçümsemesi tabiî değil mi?” Cemâleddîn-i Efgânî bu mektubunda İslâmiyet’in Terakkîye (ilerlemeye) mâni olduğunu, Renan’dan daha büyük bir kabul ile belirttikten sonra, Arab kavmini müdâfaa ederek şöyle diyor: “Ancak fetihlerindeki hızla mukayese edilebilecek fikrî bir yükseliş, bir asır, bütün bir Yunan ve Acem ilminin elde edilişi, hazmedilişi... Arablar başlangıçta ne kadar barbar ve câhil olurlarsa olsunlar, medenî milletlerin yüz üstü bıraktıklarına dört elle sarıldılar. Sönen ilimleri canlandırdılar, geliştirdiler ve o zamana kadar ulaşamadıkları bir ihtişama kavuştular. Bu da ilme karşı besledikleri sevginin işareti ve isbâtı değil midir?” diyerek başka müslüman milletlerin, bilhassa müslümanTürklerin ilme olan hizmetlerini inkâr ettikten sonra da; “Pekî denecek, Arab medeniyeti bu kadar parlak olduktan sonra nasıl birden sönüverdi? Meş’ale o zamandan beri neden tutuşmadı tekrar? Arab dünyâsı uzun zamandan beri niçin karanlıklarda bocalıyor? Nâmık Kemâl buna sebep olarak haçlı orduları ile Tatar müşriklerini gösteriyor. Burada İslâm dîninin bütün sorumluluğu ortaya çıkıyor. Şurası âşikâr; bu din nerede yerleşmişse ilmi boğmuştur. Bu uğurda istibdâdla el ele vermekte tereddüd etmemiştir. Hıristiyan dîninin mazisinde de buna benzer vak’alar bulabilirim. Dinler, isimleri ne olursa olsun birbirlerine benzerler. Dinlerin felsefe ile uyuşmalarına, anlaşmalarına imkân yoktur. Felsefe onu îtikâdlardan kısmen veya tamamen kurtarır. Nasıl anlaşabilirler?.. İnsanlık yaşadıkça, nass (dînin delilleri) ile serbest tenkid, dinle felsefe arasındaki kavga sona ermeyecektir. Kıyasıya bir savaş bu. Ve korkarım ki bu savaşta zafer, hür düşünceye nasîb olmayacaktır” diyerek, Allahü teâlânın bildirdiği din ile insan kafasının mahsûlü olan felsefenin, savaş hâlinde olduğunu söylemekte ve felsefenin gâlib gelmesini istemektedir. Daha da ileri giderek; “Aklın dersleri üç-beş büyük zekâya hitâb eder. İlim ne kadar güzel olursa olsun ideâle susuz olan insanlığı doyurâmaz. İnsanlık, filozofların ve âlimlerin göremedikleri ve giremedikleri karanlık ve uzak bölgelerde kanat açmaktan hoşlanır” diyerek de, din üzerine gâlib gelmesini istediği felsefenin ilimden de üstün olduğunu iddia etmektedir. Fransız yazarı Renan da, bu yazısından dolayı Cemâleddîn-i Efgânî’yi şöyle medh ediyor: “İki ay kadar önce sevgili meslekdaşım Ganem (hıristiyan Halil Ganem) vâsıtası ile Şeyh’i (yâni Cemâleddîn-i Efgânî’yi) tanımıştım. Üzerimde pek az kimse bu kadar derin te’sir yapmıştır. Sorbon’daki konferansımın konusunu (ilmî zihniyet ile İslâmiyet’in münâsebetlerini) bana o ilham etti. Şeyh Cemlâleddîn, İslâm’ın peşin hükümlerinden sıyrılmış bir Afganlıdır. Cemâleddîn, zinde bir kavmin çocuğudur. Afganistan’da Arya ruhu, resmî İslâmiyet’in sığ tabakası altında bütün zindeliği ile yaşamaktadır. Dinlerin değerini tâyin eden, onlara inanan kavimlerdir. Afganlı bu müteârefenin en güzel delili. Düşünceleri öylesine bağımsız, seciyesi o kadar asîl ve dürüst idi ki, onunla konuşurken İbn-i Sînâ, İbn-i Rüşd gibi eski âşinâlardan birinin, dirildiğini sanıyordum.” Cemâleddîn-i Efgânî’nin şahsı ile ilgili önemli hususlardan biri de masonluğudur. Hattâ yalnız kendisi mason olmakla kalmayıp, Mısır’da bir çok kimsenin de bu teşkilâta girmesine sebeb olmuştur. Afşar İreç ve Usgar Mehdevînin Farsça te’lif ettikleri Mecmûa-i isnâd ve Medârik adlı eserde, onun mason locasına kaydolmak üzere verdiği dilekçenin mâhiyeti ve şarkın yıldızı locasının 1355 Kâhire-Mısır 7. 1878/5878 sayı ile locaya kayd olduğuna ve locaya ihtiram reisi seçildiğine dâir cevâbı vardır. Ayrıca Hannâ Ebî Râşid, masonluğu Arab memleketlerine Cemâleddîn-i Efgânî ile Muhammed Abduh’un yaydığını yazmaktadır. Cumhuriyet devri başbakanlarından Şemseddîn Günaltay’ın; “Şeyh, peygamber kadar şâyân-ı hürmet; ona îtirâz edenler, Ebû Cehl kadar lânete müstehâktır. Çünkü peygamberlerin zamanındaki İslâmlığı yeniden diriftmeye kalkışmıştır” diyerek medh ettiği, dünyâda bir kaç zümre arasında meşhur edilen Cemâfeddîn-i Efgânî’nin, küçücük bir Afgan târihi ile maddeciliği tenkid etmek için yazılmış teolojik bir eser olmaktan ziyâde, siyâsî bir hiciv özelliğini taşıyan Red aled-Dehriyyîn adlı eseri vardır. Ayrıca çeşitli gazete ve dergilerde yazılmış makaleleri vardır. 1) El-Âlâm; cild-6, sh. 168 2) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-10, sh. 92 3) Umrandan Uygarlığa; sh. 44 4) Son Sadrâzamlar; cild-2, sh. 817, 890 5) Hâtırât-ı Abdülhamîd-i sânî; sh. 73 6) Târih-i Âbâd-ı lugat-il-Arabiyye; (Corci Zeydan); cild-4, sh. 312 7) A’yân-üş-şîa; (Muhsin Emin, Şam-1935); cild-16, sh. 336 8) Esmâül-müellifîn; cild-2, sh. 394 9) Zuamâ-ul-aslâh; sh. 59 10) Fâideli Bilgiler; sh. 358 11) Din Tahripçileri; sh. 48 12) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 202 13) Dâiret-ül-meârif-il-masoniyye (Hannâ Ebî Râşid, Beyrut-1381); sh. 197 CEMÂLÎ (Bkz. Zenbilli Ali Cemâli Efendi) CEMİYETLER Topluluk, toplum. Belli bir gâye için bir araya gelmiş olan topluluk, dernek. Düğün, sünnet vb. için yapılan toplantı; perişanlığın, dağınıklığın zıddı olan derli topluluk olma hâli. Topluluk hâlinde yaşamaya muhtaç özellikte yaratılan insanoğlu, târih boyunca yapmakta güçlük çektiği işleri başarabilmek için bir araya geldi, cemiyetler teşkîl etti. Bu cemiyetler, ekseriyetle hayırlı bir işi tahakkuk ettirebilmek için kurulduğu gibi, bâzı zamanlarda kötü maksadları gerçekleştirmek için kurulanları da oldu. Umumiyetle insan ömrünün sınırlarını aşan ve sürekli bir gayeyi gerçekleştirmek için kurulan cemiyetler, milletlerin hayâtında önemli bir yer tutmuştur. İslâm dîninin sosyal yardımlaşma ve dayanışmaya verdiği ehemmiyet sebebiyle, daha önceki müslüman devletlerde bulunan meslekî birlikler, hayır kuruluşları ve vakıflar gibi çeşitli cemiyetler, Osmanlılar devrinde de kurulmuş ve pek çok hayırlı hizmetler gerçekleştirmiştir. On dördüncü yüzyılın ikinci yarısından itibaren güçlenen ve teşkilâtlanmaya devam eden Osmanlı Devleti, devlete karşı güç meydana getirebilecek İnsan topluluklarını belli gayeler etrafında toplayarak, çeşitli cemiyetler kurdu. İsmi cemiyet olmasa da bir esnaf birliği olan Ahîlik teşkîlâtı, bunlardan ilki olarak düşünülebilir. Aynı gâye etrafında bir araya gelen insanlarla devlet arasında anlaşmayı sağlayan kethüdalar, devlet tarafından; kethüdadan sonra gelen yiğitbaşı ise, esnaf veya cemiyet üyeleri tarafından seçildi. Cemiyet üyelerinin dilekleri yiğitbaşı tarafından kethüdaya, kethüda aracılığı ile de saraya iletiliyordu. Kuruluş ve yükseliş devirlerinde, devlet ile cemiyetlerin münâsebetleri gayet sağlıklı bir şekilde yürüdü (Bkz. Ahilik). İslâmiyet’in birlik ve dayanışmayı emretmesi sebebiyle çeşitti unsurların birlik ve beraberlik içinde yaşadığı Osmanlı Devleti’nin, hıristiyan Avrupa ile kültürel münâsebetlerin başlatıldığı on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda, Avrupa’da meydana gelen bâzı değişiklikler Osmanlı Devleti’ne de te’sir etmeye başladı. Fransız ihtilâlinin sancılarının çekildiği dönemde Avrupa’da bir çok cemiyet ortaya çıktı. Hızlı olarak kurulup gelişen mason cemiyetleri, toplumun geniş kitlelerini etkilemeye başladı. Bulunduğu çağda medeniyetin zirvesine ulaşmış olan Osmanlı Devleti’ni yıkmaya çalışan masonlar ile birlikte hareket eden diğer azınlıklar ve yerli ihanet şebekeleri, Osmanlı ülkesinde de çeşitli adlarla cemiyetler kurmaya başladılar. Daha çok devlete karşı kitlelerin haklarını savunmak maksadı görünümüyle kurulan bu cemiyetler, toplumda nifak tohumları ekmeye başladı. Avrupa’ya tahsil için gönderilen bâzı kimseler de bu cemiyetlere üye olarak veya aynı gaye ile yeni cemiyetler kurarak Osmanlı Devleti aleyhinde çalışmaya başladılar. Osmanlı Devleti’ni güçlendiren yeniçeri ocağının mânevi güç kaynağı olan ve büyük velî Hacı Bektaş-ı Velî tarafından kurulan Bektaşîlik tarîkatı, bu çeşit bozuk fikirli kimseler tarafından ele geçirildi. Hurûfî denilen kimseler, Bektaşî tarikatının asıl temizliğini bozdular. Nihayet Avrupa’daki mason cemiyetleriyle irtibatlı olan, İslâmiyet’in emirlerine ters fikirler ileri süren sahte bektâşîler, yeniçeri üzerinde etkili oldular. Masonluğa paralel olarak on sekizinci yüzyılın sonlarında, sapık bektâşîlik de büyük bir gelişme gösterdi. İkide bir başkaldıran ve halkın huzurunu bozan yeniçeri ocağı, on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında kaldırılınca, Bektaşî tekkeleri de kapatıldı. Bu arada mevcut ilmî gelişmeleri tâkib etmek gayesiyle cemiyetler kuruldu. On dokuzuncu yüzyılın başında İsmâil Ferrûh Efendi’nin başkanlığında kurulan ve 1826’da ikinci Mahmûd Han tarafından yeniçeri ocağı ve Bektaşî tekkeleriyle birlikte kapatılan Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi bunlardandır. Sultan İkinci Mahmûd Han’ın vefâtından sonra yeniden ortaya çıkan bektâşîlik, Avrupa’daki mason cemiyetleriyle işbirliği yaptı. Avrupa’ya tahsil için giderek Avrupâî fikirlerin te’sirinde kalan ve aydın geçinen kimseler tarafından gizlice kurulan çeşitli cemiyetler de, yaptıkları çalışmalarla Osmanlı Devleti’nin, pâdişâhın ve Bâb-ı âlî hükümetlerinin aleyhinde bulundular. Bu arada tarikat veya esnaf cemiyeti türünde olmayan, değişik adlarda dernekler de kuruldu. Münif Paşa’nın önderliğinde Avrupa’da tahsil görmüş sözde aydın bir kısım kimseler tarafından, İngiltere’deki Royal Society ile 1859’da İskenderiyye’de açılan Mısır Enstitüsünü örnek alarak kurulan ve 1882 yılında zararlı yayınlarından dolayı kapatılan Mecmûa-i fünûn dergisini yayınlayan Cemiyet-i ilmiye-i Osmaniye, bu derneklerin başında yer alır. Ayrıca daha çok üyelerin ödediği aidatlarla yaşayan, batıda benzerlerine rastlanan, ana maksadları siyâsî olan cemiyetler kuruldu. Bunların çoğu, Osmanlı Devleti’ni parçalamak için gayr-i müslim ve Türk olmayan kimseler tarafından kurulan gizli siyâsî cemiyetlerdi. 1865’de İstanbul’da Belgrad ormanlarında gizlice yapılan bir toplantı, Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin ilk kuruluş teşebbüsü sayılabilir. Bu teşebbüsün Bâb-ı âlî hükümetince öğrenilmesi üzerine, cemiyetin başında bulunanlar Avrupa’ya kaçtılar ve İtalyan Carbonari (Karbonari) teşkîlâtı’nı model alarak 1868’de Paris’te Yeni Osmanlılar Cemiyeti’ni kurdular. Siyâsî partilerin ve cemiyetlerin kurulmasını serbest bırakan hukukî bir düzenleme olmadığı için, şirket tâbiri kullanılmaya başlandı. Ulemâdan Sâdık Efendi ile arkadaşları ve talebeleri, Bâyezîd hamamı karşısında açtıkları erzakçı dükkânını işleten ve özel mührü olan Şirket-i muvahhidîn’i kurdular. Fakat maksadı gizli olan bu şirket de kısa müddet içinde kapatıldı. Önce Eyüp Medresesi’nde gizlice toplanan ve Fransızca olan tıp terimlerinin Türkçeleştirilmesi (Osmanlılaştırılması) için 1865’de kurulan Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye, yarı resmî özellikte olan Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye, Dârüşşafaka kurumunu meydana getiren Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslâmiye cemiyetleri izin ile kurulmuşlardı. Böylece tanzîmât döneminde, cemiyet kurmakla ilgili kânûnî düzenleme olmasa bile örfî olarak izne bağlanmış oluyordu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın pâdişâh olmasından sonra îlân edilen Meşrûtiyet’in ilk zamanlarında, cemiyet kurma alışkanlığı yavaş yavaş yerleşmeye başladı. 1876’da yürürlüğe giren Kânûn-ı esâsîde de cemiyetler için bir kânûnî düzenleme getirilmedi. Bu durum cemiyetlere karşı îtimâdı sarsıyordu. Resmî vazifeli kurullar, cemiyet adı ile adlandırılabildiği gibi (meselâ Mecelle Cemiyeti), bâzan da genel kurul karşılığında cemiyet terimi kullanıldı. Cemiyet kelimesi’nin ceza hukukuna göre yasaklık arzetmesi sebebiyle, Encümen-i Dâniş ve Encümen terimlerinin kullanıldığı da oldu (Bkz. Encümen-i Dâniş). Bu dönemde cemiyet adıyla kurulan kuruluşların sayısı da sınırlıydı. Cemiyet-i Tedrîsiyye-i Hayriye ve Dârüşşafaka cemiyetine benzer bir cemiyet de bunlardandı. Hayırlı işler için hükümetten izin alınarak kurulan bu cemiyetlerin yanında, dış destekli gizli ve siyâsî cemiyetler eskisinden daha çok ve güçlü olarak kuruldu. İstanbul’da Mercan Lisesi öğrencileri tarafından 1904 yılında kurulan Cemiyet-i inkılâbiye bunlardandır. Bu cemiyet, 1876 Kânûn-i esâsîsini yeniden yürürlüğe koymak için hücreler biçiminde teşkîlâtlanarak, Avrupa’daki Jön Türkler (Yeni Osmanlılar) ile irtibat kurup, gönderdikleri yayınları gizlice dağıtıyordu. Bu siyâsî cemiyetlerden olan, İtalyan Carbonari teşkîlâtı’nı ve masonluk teşkîlâtlarını örnek olarak alan İttihâd ve Terakkî Cemiyeti, Osmanlı ülkesinin çeşitli yerlerinde şubeler açtı. Bâb-ı âlî baskını olarak bilinen bir darbeyle, idareye hâkim olduğu 1913 yılına kadar cemiyet olarak varlığını sürdüren İttihâd ve Terakkî, bu târihten itibaren meclis grubuna fırka yâni parti olarak girdi (Bkz. İttihâd ve Terakkî). İkinci Meşrûtiyet’in îlânından sonra meydana gelen serbestlik havasından istifâde eden pek çok gayr-i müslim ve Türk olmayan unsurlar ile, Türk olup da Osmanlı Devleti’nin aleyhinde faaliyet gösteren kimseler tarafından kurulan cemiyetlerle birlikte, bâzı hayır cemiyetleri de kuruldu. 29 Temmuz 1908’de kurulan Osmanlı Uhuvvet Cemiyeti, 8 Ağustos 1908’de kurulan Osmanlı Hukuk Cemiyeti, Osmanlı Mühendis ve Mimarları Cemiyeti, Arap asıllı Osmanlıların kurduğu Uhuvvet-i Arabiyye-i Osmaniye Cemiyeti, Fedâkarân-ı Millet Cemiyeti, Arnavud Başkım Kulübü, Cemiyet-i Milliye-i Naciye, İttihâd-ı Muhammedi Cemiyeti bu dönemde kurulan cemiyetlerden bâzılarıdır. Kurulan bu cemiyetlerden çoğu siyâsî ve yıkıcı maksatlıydı. Böylece siyâset, ordu ve okullara kadar yayıldı. İlk günlerde cemiyetlerin kuruluşuna karşı çıkamıyan İttihâd ve Terakkî tarafından, 3 Ağustos 1909’da Cemiyetler Kânunu çıkarıldı. O zamana kadar örf ile kurulmasına izin verilen cemiyetler, kânunla kurulabilecekti. 8 Ağustos 1909’da, 1876 anayasasına eklenen 120.madde ile Osmanlıların, Hakk-ı ictimâ’a mâlik oldukları belirtildi. Bu düzenlemeye göre bölücü ve ahlâka aykırı cemiyet kurulması yasaklanıyordu. Yine bu düzenlemeye göre cemiyet kurmak için izin almaya gerek görülmüyor, fakat kurulduktan sonra hükümete bildirilmesi emrediliyordu. Bu cemiyetlere üye olabilmek için 21 yaşında olmak gerekiyordu, yıllık aidat mıkdârı ise yirmi dört altını geçmiyordu. 1901 Fransız Cemiyetler kânunu örnek alınarak hazırlanan bu kânuna göre, cemiyetlerin gayr-i menkûl mal edinebilme hakları sınırlı tutuluyordu. Bu konuda yabancı derneklerle ilgili herhangi bir hüküm yer almıyordu. Kapitülasyonlar ve mason teşkilâtlarının, İttihâd ve Terakkî karşısındaki özel durumları nazar-ı itibâra alındığı için, böyle bir düzenlemeye gerek duyulmamıştı. Bu kânûni düzenlemelerden sonra, bir çok kişi toplanarak çeşitli maksad ve adlarla cemiyetler kurdular. Bunlardan bâzıları, İttihâd ve Terakkî’nin kurmak istediği baskıya karşı çıktıklarından ve bağımsız bir baskı grubu meydana getirmek istediklerinden dolayı dağıtıldılar. Bâzıları da günün toplum şartları içinde gelişme imkânını bulamayıp, kendiliğinden kapandılar. Gizli ve bölücü maksadlar taşıyan kimseler, 1909 kânununa uygun bir gayeyi perde edinerek teşkilâtlandılar. Cemiyetler Kânunundan altı ay kadar sonra çıkarılan esnaf cemiyetleri hakkında talimatla, kendine has bâzı geleneklere göre idare edilen esnaf teşkilâtları, İttihâd ve Terakkî’nin vesayeti altına alınmaya çalışıldı. Verilen talimata göre eskiden beri devam eden esnaf kethüdâlıkları kaldırılıyor, her esnafın ayrı bir cemiyet kurabileceği hükme bağlanıyordu. Şehremaneti (belediye) denetiminde olan ve cemiyet adıyla anılan bu cemiyetler bugünkü odaların bir benzeriydi. Bu dönemde. Donanma-i Osmânî, Muâvenet-i Milliye Cemiyeti gibi devletin ön ayak olması ile bâzı özel yapıda dernekler de kuruldu. 1912’de me’mûr, müstahdem ve öğretmenlerin, Fırka ve siyâsî cemiyetlere girmesini yasaklayan bir irâde yayınlandı. Bu özel durumlardaki cemiyetlerden birisi de pâdişâhın himayesinde ve veliahdın fahrî başkanlığında kurulan Hilâl-i Ahmer Cemiyeti idi. İttihâd ve Terakkî bu özel kuruluşlu cemiyetler üzerinde de bir tür vesayet kurmak istedi. 1914’de özel bir cemiyet türü olarak Osmanlı Güç Cemiyetleri kuruldu. Resmî mektep ve medreseler ile sâir resmî müesseselerde mecburî olarak güç dernekleri kurulur hükmüne uyarak izcilik cemiyetlerinin, Osmanlı Güç derneklerinin hazırlık şubesini meydana getirmeleri öngörüldü. 1916’da Genç Dernekleri hakkında Kânûn-i muvakkat çıkarılarak Güç Dernekleri Nizâmnâmesi İlgâ edildi. Güç Dernekleri yerine Genç Dernekleri kuruldu. Harbiye nezâretinin emir ve müsâdesine bağlı olan bu dernekler, Gürbüz Derneği ve Dinç Derneği olmak üzere iki kısma ayrıldı. 12-17 yaşındaki gençler Gürbüz Derneği’ne; daha yukarı yaştakiler, Dinç Derneği’ne üye oldu. Derneklere girmek ve tâlimlere katılmak mecburî olup, bu mecburiyet silâh altına alınıncaya kadar sürüyordu. Bunlar, daha çok cemiyet olmaktan ziyâde, Birinci Dünyâ Savaşı şartları içinde cephelere asker yetiştirebilme gayesini taşıyordu. 1919’da Birinci Dünyâ Savaşı yenilgisi şartları içinde Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti’nin Harbiye nezâretine ve Donanma-i Osmânî Cemiyeti’nin Bahriye nezâretine katılmasına dâir bir hükümet karârı çıkarılarak, Dâmad Ferîd Paşa’nın sadrâzamlığı sırasında bu cemiyetler de fesh edilip mallarının Hazîne-i mâliyeye devredilmesi kararlaştırıldı. Bu dönemin sonlarında kurulan önemli bir cemiyet de mason teşkilâtının ön ayak olmasıyla te’sis edilen Himâye-i Etfâl Cemiyeti’dir. Mütâreke döneminde Anadolu ile irtibatı kalmayan ve kapanan bu cemiyet, 30 Haziran 1921’de Ankara’da yeniden kurulmuştur. Mütâreke döneminde bölücü ve yabancılara yaranma gayesiyle kurulan çeşitli cemiyetler yanında, Anadolu’daki Millî mücâdele hareketine yardımcı olmak gayesiyle de cemiyetler kuruldu. 1919’da bu millî dernekleri birleştirme gayesiyle kurulan Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti 1923 yılında siyâsî partiye dönüşerek Cumhuriyet Halk Partisi’nin temelini meydana getirdi. 1909 senesinde çıkarılan Cemiyetler kânunu, 28 Haziran 1938 tarihli Cemiyetler kânununun yayınına kadar yürürlükte kaldı. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri çeşitli gayelerle kurulan ve çeşitli adlarla faaliyet gösteren cemiyetler, daha çok on dokuzuncu ve yirminci yüzyılda toplum ve devlet hayâtı üzerinde etkili oldular. 18. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı ülkelerine ayak basan mason teşkilâtları, sultan birinci Mahmûd ve sultan üçüncü Selîm Han dönemlerinde localar açarak faaliyetlerini yaygınlaştırdılar. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında ise sıkı takibata uğradılar. Fakat bunlar daha çok yabancı tebealı kimseler olup, ticarî alanda pay kapma ve kapütülasyonları kendi menfâatlerine kullanma çalışmaları yaptılar. Hürriyetçi ve Meşrutiyetçi akımların savunucusu iddiasıyla ortaya çıkan Tanzîmât ricalinin çoğu mason oldu. Yeni Osmanlılar ve Birinci Meşrûtiyetin ileri gelenleri, siyâsî eğilimlerini localarda geliştirdiler. Mason locaları çeşitli siyâsî cemiyetlerin fikrî ve hareket programlarına modellik ettiler. İstanbul’daki ilk localar, (1854-56) Kırım savaşının ortaya çıkardığı durumdan faydalanılarak İngilizlerle irtibatlı kuruldu. Fransız bağlantısında ise, ikisi Abdülmecîd Han zamanında, ikisi de Abdülazîz Han zamanında olmak üzere 1908’e kadar dört loca kuruldu. Dördü de Paris’teki Grand Orient (Maşrık-ı âzam/Yüce Doğu) merkez locasına bağlıydılar. Bu devirden sonra üyeleri arasına Türk ve müslüman kimseleri de alan localar, bu üyeleri vasıtasıyla sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmek için çeşitli plânlar uyguladılar, İstanbul’dan başka Anadolu ve Rumeli’nin çeşitli yerlerinde de localar açıldı. Rumeli’de açılan locaların büyük bir bölümü Selanik’te bulunuyordu. Bu localardan, İtalyan bağlantılı Makedonya-Risorta ve Fransız bağlantısındaki Veritas locaları, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti’nin beşiği oldular. İkinci Meşrûtiyet’in îlânı, masonluk hareketine yeni bir hız getirdi. Locaların sayısı arttı. 1909 yılında Maşrık-i Azam-ı Osmânî locası kuruldu. Bu locaya, eski masonlardan Talat Bey (Paşa). Mehmed Ali (Baba) Bey, Süleymân Faik Paşa ve Câvit Bey Üstâd-ı âzam (yüce üstad) seçildiler. Umumiyetle on dokuzuncu yüzyılın sonlarında ve yirminci yüzyılın başında cemiyet adıyla kurulan cemiyetlerden bâzıları şu şekilde kısımlara ayrıldılar: A- Osmanlıcılık gayesiyle kurulan sosyal ve siyâsi cemiyetler: 1- Meşrûtiyet-i Osmaniye Kulübü: 1908’de İstanbul’da kurulan muhtelif cemiyetlerdendir. Umumiyetle Bulgarlar, Rumlar ve Ermeniler tarafından kurulmuştur. 2- Nesl-i Cedîd Kulübü: 1908’de İstanbul’da, Cemiyet-i İnkılâbiye’nin beş kurucu üyesi Hâmid (Selim Sâtı), Satvet Lütfî (Faruk Suâvî), Nâmık Zeki (İbrâhim), Ferit Necdet (Mübin) ve Dr. Mahmûd beyler ile Nâfi Atuf (Kansu), (Arnavut) Mustafa, Mehmed Şerefeddîn, Mühendis Mazhar (Neriman), Mehmed Ali Şevki ve Âdil bevler tarafından kuruldu. 1904 Eylül’ünde İstanbul’da Mercan idâdîsi 2. ve 3. sınıf öğrencileri tarafından gizli olarak kurulan ve 1876 Kânûn-i esasinin tekrar yürürlüğe konulması için çalışan Cemiyet-i İnkılâbiyye’nin devamı niteliğindedir. 3- Kürt Dernekleri; a) Osmanlı Kürt İttihâd ve Terakkî cemiyeti: 1908’de sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı kurulmuş bölücü bir cemiyettir. b) Kürt Teâvün ve Terakkî Cemiyeti: 1908’de Abdullah Efendizâde Seyyid Abdülkâdir, İsmail Paşazade Müşir Ahmed Paşa, Dr. Şükrü Mehmed (Sekban), Babanzâde Ahmed Nâim Bey tarafından kuruldu. 1909’da Bitlis’de çıkan bir ayaklanmanın başında bu cemiyetin kurucuları bulunmuştur. Daha sonra İttihâd ve Terakkî ile birleşen bu cemiyet 1909’da Anadolu ahvâlinin tahkik ve ıslâhı için acele tedbirler alınmasını ve bir veya bir kaç hey’etin bölgeye gönderilmesini isteyen bir muhtırayı Kâmil Paşa hükümetine verdi. Kâmil Paşa da bu hususda gerekli hey’etleri gönderdi. Zaman zaman azınlıklarla işbirliği kurarak sultan İkinci Abdülhamîd Han’a ve Bâb-ı âlî hükümetlerine karşı faaliyet gösteren bu cemiyet, sonraki devirlerde İttihâdçıların Türkçülük politikasına karşı tepki göstermiştir. B- Türk milliyetçiliğine bağlı olarak kurulan cemiyetler: 1908’den sonra yayılan ve siyâsî hayatta etkili olan Türkçü-Milliyetçi fikirler, faaliyetlerini çeşitli cemiyetler vasıtasıyla sürdürdüler. 1- Türk Derneği: 18 Ocak 1908’de İstanbul’da; Ahmed Midhat Efendi, Emrullah Efendi, Necip Âsım, Korkmazoğlu Celâl, Akçoraoğlu Yûsuf, Akyiğitoğlu Mûsâ, Fuat Râif, Rızâ Tevfik ve Ahmet Ferit (Tek) beyler tarafından kuruldu. Kültürel ve ilmi gaye için kurulan bu cemiyet, ilk milliyetçi kuruluştur. Gayesini yaymak için kurslar ve konferanslar düzenledi. Yayın alanında da Türk Derneği adlı bir dergi çıkardı, broşürler yayınladı. Bu cemiyetin çatısı altında şarkiyatçı Prof. Gorlavski, Dr. Karaçun, Prof. Martin Hartmarın ile Türkçü yazarlardan İsmâil Bey Gasprinski, Hüseyinzâde Ali, Mehmed Emin (Yurdakul), Köprülüzâde Mehmed Fuâd (Fuâd Köprülü), Ispartalı Hakkı, Hüseyin Cahit, Hâlit Ziya beyler ve Ermeni meb’ûslardan Agop Boyacıyan ve Tıngır efendiler de vardı. 1912 yılına kadar devam eden cemiyet dağıldı; kalan elemanları Türk Ocağı’na katıldılar. 2- Türk Yurdu Cemiyeti: 31 Ağustos 1911’de İstanbul’da; Şâir Mehmed Emin (Yurdakul), Müftioğlu Ahmed Hikmet, Ağaoğlu Ahmed, Hüseyinzâde Ali, Dr. Âkil Muhtar, Akçoraoğlu Yûsuf beyler tarafından kurulan bu cemiyet, önce öğrencilere yardım gayesini güttü. Türk Yurdu adıyla bir mecmua da çıkaran bu cemiyet, Türk Ocağı kurulunca oraya devredildi. 3- Teâvün-i İçtimaî Cemiyeti: 1911’de İstanbul’da, Nüzhet Sâbit Bey tarafından kuruldu. Başlangıçta İttihâdçı olan Nüzhet Sâbit Bey, Hey’et-i Merkeziye’nin emirlerine karşı çıkarak İttihâd ve Terakkî’den ayrıldı. Masonluk teşkilâtına, sonra da Hürriyet ve İtilâf Fırkası’na girdi. Sonunda ayrılarak Vazife gazetesini çıkardı. 1911’de bir kaç sayı olarak çıkan gazetesi kapatıldı. Bu sırada Teâvün-i İçtimaî Cemiyeti’ni kurdu. Uzun ömürlü olmayan bu cemiyet aynı yıl içinde kapandı. 4- Türk Ocağı: Bu cemiyet, 3 Temmuz 1911’de fiilen, 22 Mart 1912’de resmen kuruldu. İlk kurucuları Askerî Tıbbiye talebelerinin temsilcileri olarak; Mahmûd, Refet, Edhem, Hâşim, Celâl, Behçet, Hüseyin Fikret, Hüseyin Râgıp (Baydur), Muhsin, Neşet, Lütfi, Süleymân ve Habib efendiler ile Remzi, Osman, Hüseyin Baki, Tevfik Fikret, Osman Senâî beylerdir. Hükümete sunulan beyânnamenin altında resmî kurucu olarak yer alanlar ise; Şâir Mehmed Emin (Yurdakul), Ağaoğlu Ahmed ve Dr. Fuâd Sâbit beylerdir. Balkan Harbinden sonra seçilen yönetim kurulunda; Hamdullah Suphi (Tanrıöver), Akçuraoğlu Yûsuf, Hâlis Turgut, Dr. Akil Muhtar ve Dr. Hüseyin Ertuğrul beyler yer aldı. 1918 yılında kurulan Hars ve İlim Hey’eti üyeleri ise; Halide Edip (Adıvar), Hamdullah Suphi (Tanrıöver), şâir Mehmed Emin (Yurdakul), Ağaoğlu Ahmed, Ziya Gökalp, Köprülüzâde Mehmed Fuâd (Fuâd Köprülü), Hüseyinzâde Ali beyler idi. İlk zamanlar politikayla uğraşmamaya îtinâ gösteren Türk Ocağı resmî kuruluşunu tamamladıktan sonra, ocağın ideolojisini benimseyen İttihâd ve Terakkî ile kaynaştı. Türk Ocağı çatısı altında çeşitli cemiyetlerde kuruldu. İhtiyat Zabitleri Teâvün Cemiyeti bunlardandır. Bir çok cemiyetin kongreleri de, ocak salonunda yapılıyordu. Hızla gelişen Türk Ocağı’nın, İstanbul dışında şubeleri açıldı. Beş yıllık (1913-1918) İttihâd ve Terakkî İktidarı döneminde, bütün cemiyetler kapandığı hâlde, Türk Ocağı faaliyetlerini sürdürdü. Mütâreke döneminde İttihâdçılarla aynı tutulan Türk Ocağı mensûbları, takibata uğradılar. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra tekrar teşkilâtlanan Türk Ocağı, 1931 yılında kapandı ve yerini Halk evlerine bıraktı. 5- İstihlâk-i Millî Cemiyeti: Aralık 1912’de İstanbul’da; Eski Kütahya meb’ûsu Ferîd, Akçuraoğlu Yûsuf, Mekteb-i Hukuk ve Mekteb-i Mülkiye’de İstatistik, mâliye ve iktisat müderrisi Zühdü, Belediye meclisi reîsi Mehmed Ali, eski Fîzân meb’ûsu Câmi beyler ile çeşitli yüksek okul ve liselerin iktisat öğrencileri, gazetelerin iktisad yazarları, nezâret ve bankaların uzman yüksek me’murlarından yaklaşık elli dört kadar iktisadçının meydana getirdiği bir grup tarafından kuruldu. İlk yönetim kuruluna; Mahmûd Es’ad Efendi, Rıfkı Bey ve Zühtü Bey’in seçildiği bu cemiyet; yerli malların kullanılmasını ve yerli malı üretimi ve tüketimini teşvik maksadıyla kurulmuştur. İttihâd ve Terakkî ile pek geçinemiyen cemiyet, İstanbul Sirkeci’de otuza yakın yerli malı satan mağaza açtırdı. Siyâsî vasat içinde çalışma imkânlarını kaybederek zamanla kapandı. 6- Millî Türk Cemiyeti: 6 Kasım 1914’de İstanbul’da Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti Merkez-i Umûmîsi olan binada kuruldu. Bu cemiyetin kurucuları; Dâr-ül-Fünûn muallimlerinden Halil Nîmetullah Bey, Vefâ Sultanîsi müdürü Mehmed Sadi Bey, Hâlit Fahri (Ozansoy) Bey, Müdâfaa-i Milliye Merkez-i Umûmîsi başkâtibi Sâib Servet Bey, Hıfzı Tevfik (Gönensoy) Bey ve Rıza İzzet Beydi. Birinci Dünyâ Savaşı’nın başlamasından kısa bir müddet sonra kurulan bu cemiyet, milliyetçilik akımının, siyâsî ve sosyoekonomik bir muhtevayla geliştirilmesi gayesiyle kuruldu. Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti ile de organik bir bağı vardı. C- Paramiliter Cemiyetler 1- Müdâfaa-i Milliye Cemiyeti: 13 Şubat 1914’de İstanbul’da kuruldu. Sultan Mehmed Reşat, Talat Paşa, Enver Paşa, şeyhülislâm Hayri Efendi, sadrâzam Sa’îd Halim Paşa, Çürüksulu Mahmûd Paşa, Mâliye nâzırı Câvit Bey, Bahriye nâzırı Cemâl Paşa, Adliye nâzırı İbrâhim Bey, P.T.T. nâzırı Oskan Efendi, Maarif nâzırı Şükrü Bey, Ticâret ve Zirâat nâzırı Süleymân Elbustanî Efendi’nin kurucu ve idarecileri arasında bulunduğu Müdâfaa-i Milliye (Millî koruma) Cemiyeti, kültür ve sağlık hizmetleri için kuruldu. Askeri bir özelliği de olan bu cemiyet, insanları bir yandan savaşa hazırlayacak, bir yandan da onları savaşın tehlikelerinden koruyacaktı. Asıl özelliği yarı askeri olmasıdır. Amme menfaatine hadim yâni kamuya faydalı derneklerden sayılan cemiyet, giderek İttihâd ve Terakkî’nin yan kuruluşu oldu. Aleyhte yayınlar üzerine, Donanma Cemiyeti ile birlikte 2 Mayıs 1919 tarihli kararname ile feshedildi. 2- Türk Gücü Cemiyeti: 1913 yılında Cemâl (Paşa) Bey’in başkanlığında; Atıf Bey, Fâlih Rıfkı Bey (Atay), Dr. Tevfik Rüşdü Bey (Aras), Edhem Nejat Bey, Basri Bey, Kuzucaoğlu Tahsin Bey tarafından İstanbul’da kuruldu. Siyâsî hayatta tek fırka olarak kalan İttihâd ve Terakkînin gençlik teşkilâtı özelliğinde olan bu cemiyet, bâzı Anadolu şehirlerinde de teşkilâtlandı. Aynı zamanda savaşa hazırlık kuruluşu mâhiyetinde olan bu cemiyet için Ziya Gökalp marş yazdı. 3- Osmanlı Güç Dernekleri: Birinci Dünyâ Savaşı’nın eşiğinde geniş bir gençlik kitlesini askerî bir disiplin altında toplamak için İttihâd ve Terakkî’nin kurduğu bir dernektir. 1914 yılında İstanbul’da Harbiye nezâretinde kuruldu. Harbiye nâzırı Enver Paşa, Dr. Nâzım, Eyüp Sabrı, Burdur meb’ûsu Âtıf, Dr. Rüsûhî, Ziyâ Gökalp ve Sûdî beyler bu cemiyetin ilk kurucularıdır. Resmî veya özel her okulda, medresede ve resmî müesseselerde mecburî olarak kurulması plânlanmıştı. Okula gidemeyen gençleri de toplamak isteyen cemiyet, Güç ve Dinç dernekleri adıyla bütün ülkede hızla teşkilâtlandı. Doğrudan doğruya harbiye nezâretine bağlı olan bu kuruluşlar için, Almanya’dan uzman getirildi. Mütâreke döneminde de faydalanılmak istenen cemiyet kısa ömürlü oldu ve yerini Genç Dernekleri’ne bıraktı. 4- Genç Dernekleri: 1916 yılında İstanbul’da Harbiye nezâretine bağlı olarak kuruldu. Osmanlı Güç Dernekleri’nin yerini alan Genç Dernekleri, miralay Von Hoff ve Âsım Bey’in idaresinde; Tâhir, İzzet, Ziyâ, Vedat, Münir ve Şaban beyler tarafından kuruldu. Gençler, yaşlarına göre çeşitli gruplara ayrılarak farklı eğitime tâbi tutuldular. 12-17 yaş arasındaki gençler Gürbüz Derneği, 17 yaşından yukarı olanlar Dinç Derneği’nde teşkilâtlandılar. Bütün gençlere dernek üyesi olma mecburiyeti getirildi. Ülkenin bir çok yerinde faaliyet gösteren bu cemiyetin, 706 şubesi vardı. D- Kültürel Cemiyetler 1- Millî Tâlim ve Terbiye Cemiyeti: 21 Nisan 1916’da İstanbul’da; Sıhhiye müdir-i umûmîsi Dr. Esad Paşa, Mahkeme-i Temyiz reîsi Hacı Evliyâ Efendi, Maârif nezâreti te’lif ve tercüme dâiresi âzası Sami Bey, İstanbul Dâr-ül-fünûn müderrislerinden İsmâil Hakkı (Baltacıoğlu) Bey, Midhat Şükrü Bey, Eski Halep vâlisi Galip Bey, İstînâf mahkemesi eski reislerinden Muhlis Bey, Dr. Hüseyinzâde Ali Bey, Hârunürreşîd Bey tarafından kuruldu. Türk milliyetçiliği akımını millî eğitim alanında temsil etmek gayesiyle kurulan bu cemiyet, asıl fonksiyonunu mütâreke döneminde Millî Kongre’nin kurucusu olarak gösterdi. E- Kadın Cemiyetleri İkinci Meşrûtiyet döneminde, Osmanlı kadınları Terakkîperver Cemiyeti, İttihâd ve Terakkî Kadınlar Şubesi, Teâlî-i Nisvân Cemiyeti, Osmanlı Kadınları Şefkat Cemiyet-i Hayriyesi, Osmanlı Cemiyet-i Hayriyye-i Nisvâniye, Mâmulât-ı dâhiliye Kadınlar Cemiyet-i Hayriyesi, Esirgeme Derneği, Teâlî-i Vatan-ı Osmânî Hanımlar Cemiyeti, Müdâfaa-i Milliye Osmanlı hanımlar hey’eti, Müdâfaa-i hukuki nisvan cemiyeti, Asker Ailelerine Yardımcı Hanımlar Cemiyeti, Kadınları Çalıştırma Cemiyet-i İslâmiyesi, Cemiyet-i Hayriye, Hilâl-i Ahmer Kadınlar Cemiyeti gibi adlarla umumiyetle İttihâd ve Terakkî’nin fikirleri doğrultusunda, çeşitli gayelerle kadın cemiyetleri kuruldu. F- Matbûât Cemiyetleri Meşrûtiyet döneminde çeşitli matbûât cemiyetleri de kuruldu. 1- Cemiyet-i Matbûât-ı Osmaniye: İkinci Meşrûtiyet’in îlânının ikinci ayında kurulan bu cemiyet, basın tarihindeki ilk meslek derneğidir. Bu cemiyetin kurucuları İkdâm gazetesi sahibi Ahmed Cevdet Bey, Tanin gazetesi sahibi İsmâil Hakkı Bey, Pozantiyon gazetesi sahibi Pozant Efendi, Sabah gazetesi muharriri Selânikli Tevfik Efendi, Servet-i Fünûn muharriri Cenab Şehâbeddîn, Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Câhid Bey (Yalçın), İttifak gazetesi başyazarı Semih Bey, Yeni Gazete sahibi Abdullah Zühdü Bey, Servet-i Fünûn gazetesi başyazarı Mahmûd Sâdık Bey, Mîzân gazetesi sahibi Murâd Bey, Sabah gazetesi sahibi Mihran, Konstantinopolis gazetesi sahibi Nikolaidis gibi kimselerdi. Cemiyeti hükümete tanıtmak, basın suçları yargılamasında cemiyet idare hey’etinin jüri olarak tanınmasını sağlamak, Osmanlı ve selâmet-i vatan fikri çevresinde düşünce hürriyetine halel gelmeden basını toplamak, Avrupa basın cemiyetleriyle dostça münâsebetler ile cemiyet üyeleri arasında dostluk ve yardım ilişkileri kurmak, cemiyet üyelerine nakil vâsıtalarında, san’at müesseselerinde kolaylıklar sağlamak, Osmanlı basınının içte ve dışta îtibârını korumak gayesiyle kurulan bu cemiyet, Meşrûtiyet’in kuruluş havasını yansıtmıştır. 2- Osmanlı Matbûât Cemiyeti: İttihâd ve Terakkî hâkimiyetinin son senesinde Birinci Dünyâ Harbi’nin devam ettiği 1917 yılında kuruldu. Kurucuları; reîs Mahmûd Sâdık Bey, üyeleri; Yûnus Nâdi, Muhittin Birgen, Ağaoğlu Ahmed, Abdullah Zühdü, Ahmed Emin (Yalman) beylerdi. İlk kongresi 15 Şubat 1918’de yapıldı ve yönetim kuruluna, Tanin gazetesi başyazarı Hüseyin Cahit Yalçın, Yûnus Nâdi, Ahmed Emin Yalman beyler seçildi. 1918 yılında bu cemiyette toplanan pek çok gazeteci, Mondros Mütârekesi’nden sonra çeşitli cephelere ayrıldılar. Bir kısmı Müdâfaa-i Hukuk ve Cumhuriyet cephesinde, bir kısmı ise, muhalif cephede yer aldı. Muhalif cephede kalanlar istiklâl mahkemelerinde yargılandılar. G- Esnaf Cemiyetleri İttihâd ve Terakkî’nin himâyesi altında 1913 yılından îtibâren esnafın teşkilâtlanmasına yönelik bâzı cemiyetler de kuruldu. Bu cemiyetlerin kurucuları ve isimleri hakkında fazla bilgi mevcûd değildir. Zirâat, Debbağ (Dericiler), Bahçıvanlar, Yapıcılar esnafı cemiyetleri bunlardan bâzılarıdır. H- Yurt dışında Türk Milliyetçiliğini savunmak gayesiyle kurulan Türk Yurtları Türk Ocağı ile İttihâd ve Terakkî’nin fikirlerinin yurt dışına taşınması demek olan Türk Yurtları, Avrupa’da bulunan talebelerin teşebbüsleriyle kuruldu. İstanbul’daki Türkçü kesimle devamlı münâsebet hâlinde bulunan bu cemiyetlerin kongrelerinde başta Hamdullah Suphi ve M. Nermi beyler olmak üzere İstanbul grubunun seçkinleri bulundu. Yurtların teşkilâtlanması iki merhalede oldu. Önce yurtlar, sonra da federasyon biçiminde birleştirilerek Yurtçular Derneği kuruldu. Kurulan Türk Yurtları sırasıyla şunlardır: 1- Lozan Türk Yurdu: 1909’da Lozan Osmanlı Kütüphânesi adıyla kuruldu. 1911’de Lozan Türk Yurdu’na dönüştürüldü. 2- Cenevre Türk Yurdu: Daha önce Cenevre Osmanlı Kütüphânesi olarak kurulan bu cemiyetde, 21 Ekim 1911’de Cenevre Türk Yurdu olarak değiştirildi. 3- Nöşatel Türk Yurdu: Bu yurt da 15 Ekim 1912’de kuruldu. 4- Paris Türk Yurdu: 1913 yılında kuruldu. 5- Berlin Türk Yurdu: 1913 yılında kuruldu. 6- Birinci Yurtçular Derneği: 27 Aralık 1911’de Lozan Türk Yurdu’nun teşebbüs davetiyle Lozan yakınındaki bir köyde Cenevre’deki yurdun katılmasıyla toplandı. Derneği on dokuz talebe kurdu. 7- İkinci Yurtçular Derneği: 28 Mart 1913’de sayıları artan yurtlar, yeniden toplanarak ikinci derneği kurdular. Toplantı, Cenevre yakınındaki Pötülans köyünde oldu. Toplantı başkanlığı na Boyabatlı Yûsuf Kemâl (Tengirşenk) seçildi. İstanbul Türk Ocağı başkanı Hamdullah Suphi Bey de toplantıda konuşmalar yaptı. Önce bir Yurtçular Yasası hazırlandı ve bu toplantıda Ziya Gökalpçi taraf hâkim oldu. Derneğin merkez organı olarak da Cenevre Türk Yurdu kabul edildi. Mütâreke döneminde etkili olmaya çalışan Türk Yurtları, Anadolu hareketini desteklediler. I- Osmanlı ülkesinde kurulan Ayrılıkçı cemiyetler Osmanlı Devleti’ni parçalamak gayesiyle daha önce gizli olarak kurulmuş olan cemiyetlerin bir çoğu Tanzîmât’ın ilânından sonra açığa çıktı. Osmanlı Devleti’ni parçalamak ve yıkmak gayesini dolaylı olarak açığa koyan hıristiyan Avrupa devletleri (İngiltere, Fransa v.b.) ve Çarlık Rusya’sı, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altındaki gayr-i müslim ve Türk olmayan unsurları kışkırttılar. Ortaya çıkardıkları kavmiyetçi akımları desteklediler. Osmanlı Devleti’ni yıkmak ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı devirmek için kurulan Jön Türkler de kavmiyetçilik akımını savunarak, bu hareketleri tahrik ettiler. Balkanlarda yaşayan; Arnavud, Yunan, Bulgar, Sırp, Rumen ve diğer kavimler, bağımsız devletler kurmak maksadıyla Osmanlı Devleti’ne karşı harekete geçtiler. Hıristiyan Avrupa devletleri ve Çarlık Rusyası’nın teşvik ve desteğiyle çeşitli ayrılıkçı cemiyetler kuruldu. 1- Yunanlılar ve Rumlar tarafından kurulan cemiyetler: İlk Yunan cemiyeti olan Etniki Eterya, 1814’de Ksantos tarafından kurulduysa da asıl idarecisi Çar’ın yaverlerinden Kont Kapadistriya idi. Kilisenin, fikir adamlarının ve şâirlerin çalışmalarıyla kısa zamanda teşkilâtlanan bu cemiyet, Helenizmin tek temsilcisi sayıldı. İlk zamanlar gizli çalışan cemiyet, sonradan resmen yardımlaşma kuruluşu hüviyetinde ortaya çıktı. Bu cemiyetin en büyük destekçisi, İstanbul’da Fener patrikhânesi idi. Helenist ideoloji, Enosis terimleriyle sembolleştirildi. Osmanlı ülkesindeki Akdeniz ve Karadeniz Rumlarını Yunanistan’a katarak büyük Yunanistan’ı kurmak ve İstanbul’u (Kostantinopolis’i) de içine alan Megola İdea (Megali İdea) denilen gayesini tahakkuk ettirmek için tek yetkili organ Etniki Eterya Cemiyeti kabul edildi. 1876’da îlân edilen Birinci ve 1908’de ilân edilen İkinci Meşrûtiyet’ten sonra toplanan Osmanlı Meclis-i Meb’ûsânı’nda yirmiye yakın Rum üye de Etniki Eterya’nın fikir savunuculuğunu yaptı. 1909 yılında Yunan ordusunu temsilen kurulan askerî birlik, bir çok faaliyetlerde bulundu. İkinci Meşrûtiyet’ten sonra Yunanlılar ve Rumlar, başka cemiyetler de kurarak gayelerine ulaşmaya çalıştılar. 1908’de Rum Meşrûtiyet Kulüpleri adlı cemiyetler kurdular. Bu arada bir İhtilâl cemiyeti hâline gelen Etniki Eterya, çeşitli şiddet ve terör hareketlerine girişti. Müslüman Türklere çeşitli zulüm ve işkenceler yaptı. 1909 yılında Edirne-Uzunköprü’de Adelfia adlı bir İhtilâl cemiyeti de kuruldu. Rum Uhuvvet-i İlimperverâne Agâyi, Rum Uhuvvet-i İlimperverâne İrinî, Rum Maârifperver cemiyetleri de bu dönemde kuruldu. 2- Bulgar ve Makedonya Cemiyetleri: Bulgarlar ve Makedonyalılar da Osmanlı Devleti’ne karşı çeşitli komite ve çeteler kurdular. Makedonya-Edirne İhtilâlci iç Cemiyeti (V.M.R.O.) bu komitelerin en önemlisidir. 1903 yılındaki İllinden isyânını plânlayan ve mahallî şubeleri ile geniş bir teşkilâta sâhib olan bu cemiyet, daha çok plânlayıcı mâhiyettedir. Bu komitenin yaptığı plânları uygulayan 10-15 kişilik çeteler; suikast, bombalama, sabotajlar yaparak müslüman-Türklere çok zulmettiler. Bu çetelerin önemlilerinden birisi Sandanski çetesidir. Berlin Andlaşması ile Sırp, Karadağ ve Rumenlerin bağımsızlığı tanınmıştı. Bulgar, Arnavut ve Makedonyalılar ise, Osmanlı ülkesi içindeki yerlerini koruduklarından, 1878’den sonra komitacılık ve çeteciliğe devam ettiler. Makedonyalılar, 1893’de Selanik’te Bulgarca, Viteşna Makedonska-i Odrinska Revolütsionna Organizatsiya kelimelerinin baş harflerinden meydana gelen, V.M.R.O. Cemiyetini kurdular. Gizli bir cemiyet olan bu teşkilât, bağımsız bir Makedonya kurmak için çalıştı. Bu cemiyet Makedonya’yı; Selanik, Manastır, Serez, Drama, Usturumca, Melnik ve Edirne olmak üzere sekiz ihtilâl sancağına, her sancağı da ikişer kazaya ayırdı. Her sancak ve kazada mahallî birer komite kurdu. Ayrıca her sancakta maddî durumu, kongreye delege seçimini, esirleri, Osmanlı me’mûrlarını gözetlemek ve denetlemekle vazifeli üçer kişilik denetim kurulları vazifelendirdi. 1898’de başlayan çete savaşı, 1902 yılı boyunca 1903 Ağustos’una kadar, Selanik olaylarına ek olarak da seksen altı çete savaşı yapıldı. Makedonya, terör hareketleriyle tamamen sarsıldı. 2 Ağustos 1903 günü Kruçevo Cumhuriyeti ilân edildi. On iki gün süren ve İllinden olayı olarak bilinen isyân hareketi, Osmanlı ordusu tarafından bastırıldı. 1878’de kurulan Bulgaristan Prensliği de çeşitli komiteler kurarak, Osmanlı Devleti hâkimiyetinden kurtulmaya çalıştı. Hemen her köyde bir çete teşkil edildi. Papazlar, subaylar, özellikle öğretmenler her yerde bir ihtilâlci odak kurmaya çalıştılar. Ya istiklâl ya ölüm sloganıyla ortaya çıkan Bulgar komite ve çeteleri, yerli halkı teşkilâtlandırdıkları gibi, Batı kamuoyunu da yanlarına aldılar. Sofya’daki merkeze sıkı ve disiplinli bir şekilde bağlı olan komite ve çeteler, kendilerine katılmayan ve müslüman-Türk olan kimselere çok zulmettiler. 1908’den îtibâren Bulgar meşrûtiyet kulüpleri kuruldu. Aynı yıl kulüpler kongresi Selanik’te toplandı ve hepsi de federatif bir yapı içinde düzenlendi. Yaygın bir şekilde teşkilâtlanan bu kulüplerden, İstanbul’da da Derse’âdet Bulgar Meşrûtiyet Kulübü kuruldu. Tamamen bölücü ve İhtilâlci bir teşkilât olan Bulgar Meşrûtiyet Kulüpleri, aynı yıl içinde kurulan Bulgar Demokratik Kulüpleriyle birleşerek Federalist Bulgar Fırkası’nı meydana getirdiler, ikinci Meşrûtiyet’in ilânından sonra açılan Osmanlı Meb’ûsân Meclisi’nde bulunan Bulgar asıllı veya diğer Balkan kavimlerinden olan meb’ûslar da bu cemiyetlerin çalışmalarını desteklediler. 1908-1913 yılları arasında çetecilik faaliyetleri çok yaygınlaştı ve kânunla bile önlenemedi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı çalışan Paris Jön Türkleri (Ahmed Rızâ Bey grubu), Rumeli’de şubeler açarak Bulgarların teşkilâtçılığını övüp desteklediler. Daha sonra İttihâd ve Terakkî’nin ileri gelenlerinden olan Niyazi ve Enver beyler de Makedonyalılar gibi çete faaliyetine girişerek Sultan Abdülhamîd Han’a karşı çıktılar. Teşkilâtlarını, Balkan Bulgar çetelerini örnek alarak kurdular. 3- Arnavutların Kurduğu Cemiyetler: Osmanlı Devleti’nden en son kopan ve bağımsızlığına en geç ulaşan Arnavutluk’da, 1908’den sonra isyân hareketleri başgösterdi. Arnavutlar, ikinci Jön Türk hareketine içten katkıda bulundukları gibi, kendi bünyelerinde de teşkilatlandılar. Geniş çaplı ilk isyân, 1910 yılı Nisan’ında başladı ve Malisörler tarafından bir yıl sonra yeniden alevlendirildi. İttihâd ve Terakkî iktidârınca gönderilen askerler ayaklanmayı şiddetle bastırma yoluna gitti. İttihâdçılar tarafından yerli halka karşı zulüm ve işkence yapıldı. Bu uygulama, Arnavutluk mes’elesini daha da kızıştırtı. Pâdişâh Sultan Reşâd, bu hareketleri iyilikle bastırmak istediyse de netîce alınamadı. Osmanlı ordusu içindeki parçalanmalar ve İttihâdçıların kötü uygulamaları ile ortaya çıkan iç karışıklıklar yüzünden Sa’id Paşa kabinesi dağıldı. İttihâd ve Terakkî iktidardan uzaklaştı. Gâzi Ahmed Muhtar Paşa hükümeti, Arnavutların isteklerini kabul ederek umûmî af ilân etti. Tam bu sırada Balkan savaşı patlak verdi. Arnavut cemiyetlerinin içinde en tanınmışı, 1908’de veya daha önce kurulduğu kabul edilen Başkim Cemiyeti’dir. Arnavutluk’taki isyânları tertipleyen ve teşvik eden bu cemiyetti. Cemiyetin yanında çeteler ve gizli ihtilâl cemiyetleri de kuruldu. Balkan savaşı, Arnavutluk mes’elesiyle ilgili çözüme giden yolu kapadı. Mütâreke döneminde de bâzı küçük ve etkisiz cemiyetler kuran Arnavutlar, konuyu yeniden ele almaya çalıştılar. 4- Sırp Cemiyetleri: Makedonya mes’elesiyle ilgili olarak Sırpların da önemli bir yeri olmuştu. Balkan yarımadasında ihtilâlci kaynaşmalara Yunanlılardan önce başlayan Sırplar, çeteler kurarak Osmanlı Devleti’ne ve müslüman-Türklere karşı çeşitli hareketlerde bulundular. 1878’den beri teşkilâtlanan Sırplar, 1908 ve 1909 yıllarında kendi azınlık haklarını korumak için millî teşkilâtlarını kurdular. 5- Musevilerin Kurduğu Cemiyetler: Osmanlı Devleti’nde yaşayan yahûdîler, on dokuzuncu yüzyılda kurulan beynelmilel siyonizmin teşkilâtlanması doğrultusunda cemiyetler kurdular. Bunlar arasında Evrensel İsrail Birliği Yahûdî Teşkilâtı, Alman Yahudileri Kurtuluş Birliği gelmektedir (Bkz. Filistin Mes’elesi). Ermeni Cemiyetleri Osmanlı Devleti’nin parçalanması ve yıkılması için çalışan ermeniler de çeşitli komite ve cemiyetler kurdular. Bir çok Avrupa devletleri ile Rusya’nın teşviki Osmanlı Devleti’ne karşı çıkan ermenilerde, Erivan’dan Akdeniz’e kadar uzanacak bir ermeni devleti kurmak fikrini ortaya çıkardı. Bunun için çeşitli komiteler ve çeteler kurarak kanlı terör ve tedhiş hareketlerine giriştiler. Pek çok müslüman-Türk’ü şehîd ettiler. Bulgarlar ve Yunanlılarda olduğu gibi “Türk (Osmanlı) zulmü”, “Ermeni soykırımı” gibi sloganları kullanarak mazlum bir unsur gibi görünmeye çalıştılar. Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu nâzik durumu fırsat bilerek, Rusya ile İngiltere’nin teşvik ve desteğiyle dünyâ kamuoyunu ters yönde etkilemeye çalıştılar. Kurdukları tedhiş komitelerinin en büyükleri; Armenaganlar, Hıncak ve Taşnaksütyun’dur. a) Armenaganlar Komitesi: 1882’de Van’da Mıgırdıç Portakalyan ekibi tarafından kuruldu. İhtilâlci ve saldırgan bir ideolojiye sâhib olan bu komite, memleket içinde ve dışında teşkilâtlandı. Van yöresinde hareketli olan komitenin yurt dışında yayınlanan Armenia adlı bir gazetesi de vardı. b) Hınçakyan Komitesi: 1887’de, Fransa’da tahsil yapan üniversiteli gençler tarafından Cenevre’de kuruldu. Kurucularının hepsi Rus ermenisi olan komitenin temel ideolojisi, Marksizmdi. 1890’da Hınçakyan İhtilâl Partisi adını aldı. İlk başta, İstanbul komite merkezi olarak kabul edildiyse de, sonradan Londra’ya taşındı. Osmanlı ülkesi içinde gizlice ve geniş bir şekilde teşkilâtlanan komite, Rus konsolosluklarından büyük destek gördü. 1890’da Erzurum isyânı, 1892-1893’de Merzifon-Yozgat-Kayseri olayları, 1895’de Birinci Sasun olayları, 1895’de Bâb-ı âlî gösterileri, 1895’de Zeytun isyânı bu komite tarafından tertiplendi. Çeşitli eğilim ve görüşde olan ermenileri bünyesinde barındıran komite, 1896 Londra kongresinde çıkan tartışmalar sonucu parçalandı. Ayrılan bir grup, Reforme Hınçak Partisi’ni kurdu. Bu dönemlerde sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın idaresine karşı çıkan Jön Türklerle de işbirliği yapan Hınçakyan Komitesi, tertiplediği olaylarda pek çok müslüman-Türk’ü katletti. c) Taşnaksütyun Komitesi: Rusya (Kafkasya) ermenilerini bir arada ve federasyon hâlinde toplamak için 1890 yılında Tiflis’de kurulan bu komitenin temel gayesi, Hınçakyan Komitesi’ni ikinci plâna atmaktı. Sosyalist olan veya olmayan ermenilerden meydana gelen bu komite, kısa zamanda parçalandı. Sosyalist olmayanlar ayrılarak iki yeni komite kurdular. 1892’de toparlanmaya çalışan Taşnaklar, Rus ihtilâlci teşkilâtı Narotnovels’i taklid ederek, tamamen sosyalist bir program hazırladılar. Osmanlı, İran ve Rusya içinde teşkilâtlandılar. Merkez olarak Tiflis seçildi. Tebriz’de bir silâh fabrikası kurarak çetelere silâh dağıtıldı. Ermeni olmayan kimseleri de üyeliğe kabul eden komite, Kürtler arasında propagandaya girişti. Kürt çeteleri, Makedonya komiteleri, Bulgar santralistleri ve Paris’teki Jön Türklerle anlaşmalar yaptı. Bu komite, sultan İkinci Abdülhamîd Han idaresine karşı Van isyânını çıkardılar ve 1896’da Osmanlı Bankası’na saldırı, 1904’de İkinci Sasun isyânı, 1905’de Yıldız’da bomba sûikasdı gibi hâdiseleri tertiplediler. Ermeniler bu üç komite hâricinde başka komiteler de kurdular. İkinci Meşrûtiyet’in îlânından sonra da faaliyetlerine devam eden ermeniler, Rusya ve İngiltere tarafından desteklenerek Osmanlı ülkesi içinde bağımsız bir ermeni devletinin kurulmasına çalıştılar. İttihâd ve Terakkî ile anlaşarak, Meşrûtiyet-i Osmaniye Ermeni Cemiyeti’ni kurdular. 31 Mart Vak’ası’ndan sonra çıkan ve Adana Vak’ası diye anılan hâdise, ermenilerin en önemli baş kaldırmalarıdır. 1908’den sonraki Osmanlı meclislerinde de yer alan ermeniler, hükümetlerde nâzır (bakan) olarak vazife yaptılar. Bu dönemdeki ermenifer hem İttihadçı hem de Taşnak veya Hınçak komitesi mensubu idiler. Ayrıca îtilâf Fırkası içinde de yer aldılar. 1914 yılı başından îtibâren terör hareketlerini arttıran ermeni komitelerine karşı bâzı tedbirler alındı. Birinci Dünyâ Savaşı’nda Rusların, Doğu Anadolu’yu işgal etmeleri için, gönüllü ermeni alayları, Türk birliklerinin gerisine sarkan ermeni komiteleri sabotaj ve isyân hareketlerini çıkarttılar. Pek çok müslüman-Türk’ü acımasızca katlettiler. Birinci Dünyâ Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin mağlubiyetiyle son bulması üzerine, ermeni-ittihâdçı diyalogu çok şiddetli bir intikam hareketine dönüştü. Ermeniler ülke dışına çıkan Talat ve Cemâl paşalarla, Bahaddin Şâkir ve Cemâl Azmi beyleri öldürmekle devam ettiler (Bkz. Cemâl ve Talat Paşalar). Arap Cemiyetleri Osmanlı Devleti’nin parçalanması ve yıkılması için asırlardır gayret sarf eden en büyük İslâm düşmanı olan İngilizler, Arapları Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırttılar. Osmanlı Devleti’ne karşı çıkan ve milliyetçilik iddiasında bulunan Araplar da kendi gayelerini tahakkuk ettirebilmek için çeşitli cemiyetler kurdular. 1908’den başlıyarak kurulan cemiyetlerden bâzıları şunlardır: a- Suriye Osmanlı Cemiyeti: 1908’de Paris’te kuruldu. b- İha el-Arabî (El-ikha): 1908’de İstanbul’da kuruldu. c- El-Müntedi-ül-Edebî: 1909’da İstanbul’da kuruldu. d- Cemiyet-ül-iha el-Osmânî: 1909’da Kâhire’de kuruldu. e- El-İttihâd-ül-Lübnânî: 1909’da Kâhire’de kuruldu. f- Cemiyet-ül-Kahtâniye: 1909’da İstanbul’da kuruldu. g- El-Fetat-ül-Ümme el-Arabiyye: 1909’da Paris’te kuruldu. h- Cemiyet-i Islâhiye: 1912’de Beyrut’ta kuruldu. ı- El-Lâmerkeziyye: 1912’de Kâhire’de kuruldu. i- El-Ahd: 1913’de İstanbul’da kuruldu. Bu cemiyetlerin bâzıları gizli, bâzıları mahallî cemiyetlerdir. Kurucularının çoğu da Osmanlı parlementosunda üye veya Osmanlı ordusundan kaçan Arap asıllı subaylar idi. Âyân âzası Abdülhamîd Zohrâvî, Şefik el-Müeyyed, Rızâ es-Sulh, Tâlib en-Nakîb, Şükrü el-Aselî, Rûbî el-Hâlidî gibi meb’ûslar, Binbaşı Azîz el-Mısrî gibileri bu cemiyetlerin kurucularındandır. Bu kimselerden bir kısmı Birinci Dünyâ Harbi yıllarında ünlü İngiliz casusu Lawrence ile işbirliği yaparak, Osmanlılar aleyhine çalıştılar. Bu cemiyetlerin İngilizlerin desteğiyle çalışmaları netîcesinde Osmanlı toprakları parçalandı. Böylece Osmanlı târihinde önemli yer tutan cemiyetler, faydalıları bir tarafa bırakılırsa, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasında ve yıkılmasında büyük rol oynadılar. 1) Türkiye’de Siyasal Partiler (T.Z. Tunaya, İstanbul-1984); cild-1, sh. 367 2) Düstûr; Tertîb-i sâni; cild-1, sh. 610 3) Modern Türkiye’nin Doğuşu; sh. 201, 217, 422, 432 4) Yeni Osmanlılar Târihi; sh. 120 5) Beşiktaş Cem’iyet-i İlmiyesi (B.İhsânoğlu. Belleten, sene 1987, sayı-200); sh. 801 6) Târih-i Cevdet; cild-12, sh. 184 7) İnkılâb Târihimiz ve Jön Türkler (E. Kuran); sh. 224 8) Osmanlı İttihâd Terakkî Cemiyeti ve Jön Türkler; sh. 189, 380 9) Türk İnkılâb Târihi; cild-1, sh. 306 10) XIX. Yüzyıl Türk Edebiyatı; sh. 150 11) Makedonya Eşkıyalık Târihi; sh. 94 CERBE DENİZ MUHÂREBESİ Osmanlı ile haçlı donanmaları arasında 1560 senesinde yapılan deniz muhârebesi. Preveze mağlûbiyetinin izlerini silmek isteyen Avrupalılar, Türkleri Batı Akdeniz’den çıkarabilmek için, Turgut Reis’i Cerbe’de vurup askerini imha etmek gayesinde idiler. Ancak bu sayede Tunus ve Trablus İspanya’nın eline geçecekti. Türklerin burayı yeniden ele geçirmeleri ise yılları alırdı. Medhiye kalesinin yıkılmasından sonra, Tunus beylerbeyi Turgut Paşa’nın elindeki en müstahkem kale, Cerbe kalesi idi. Turgut Paşa, burasını özellikle son senelerde iyice tahkim etmişti. Cerbe adası, Trablus’la Tunus’un arasında bulunduğundan, buradan iki ülkenin kontrolü daha kolay oluyordu. Bu yüzden haçlıların ilk hedefleri Cerbe adası idi. Cerbe’de yenilen Türklerin manevî güçleri bozulacağından, Trablus’u savunmaları zor olacaktı. Cerbe’de bir kaç bin kişilik kuvvet vardı. Turgut Paşa’nın esas kuvvetleri Trablus’ta bulunuyordu. Haçlı donması 1559 senesi yazından itibaren Sicilya adasının Messina limanında toplanmaya başladı. On dört bin kara askerini taşıyan doksan dokuz parçalık bir donanma aynı senenin Eylül ayında harekete hazır duruma geldi. Ancak bu sırada Türk donanması Akdeniz’de bulunduğu için, sefere çıkmaya cesaret edemediler. Haçlı donanmasının deniz harekâtının idaresinden sorumlu olan Gian Andrea Doria, Preveze deniz muhârebesinde mağlûb olan Andrea Doria’nın yeğeni idi. Donanmaya bindirilen kara askerine ve donanmaya Sicilya kral naibi ve Medinaceli Dukası Don Juan de Cardona başkumandanlık ediyordu. Haçlı donanmasını meydana getiren Papalık donanmasına Prens Plamino Orsini, İspanyol donanmasına Don Sanchez, Sicilya filosuna da Don Juan de Cardona kumanda ediyordu. 1560 Şubat’ında toplanan haçlı donanmasındaki gemi sayısı 200’e ulaşmış ve asker bindirilerek hazır hâle gelinmişti. Preveze yenilgisinden sonra hıristiyan âlemi, böyle bir donanmayı bir araya getirememişti. Haçlı donanması 10 Şubat 1560’da Sicilya’dan ayrıldı. Hava muhalefetinden dolayı ancak 2 Mart’ta Cerbe önlerine gelebildi. Ayın yedisinde karaya asker çıkardı. Aynı gün Turgut Paşa durumu İstanbul’a bildirdi ve sayıca kalabalık düşmana karşı koyamıyacağını anlıyarak Trablus’a çekildi. Cerbe kalesi 12 Mart günü düştü ve adaya haçlılar hâkim oldu. Adayı ele geçiren haçlılar, Trablus’a taarruz etmeden önce hazırlık yapmak ve adayı tahkim etmek için çalışmaya başladılar. Cerbe kalesini yıkarak yerine muazzam bir kale inşâ ettirip, elli top yerleştirdiler ve 2200 kişiden müteşekkil bir garnizon kurdular. Durumu öğrenen Sultan, donanma komutanı Piyâle ve Turgut paşalara, bu önemli mevkiin geri alınması için emir verdi. Piyâle Paşa, 4 Nisan 1560’da 120 parçalık donanma ile İstanbul’dan hareket etti. Yolda Midilli sancakbeyi Kurdoğlu Muslihiddîn Mustafa Reîs, Rodos sancakbeyi Kurdoğlu Ahmed Bey üçer kadırga ile Piyâle Paşa’ya katıldılar. Bu tecrübeli denizcilerden başka, donanmada Uluç Ali Reis, Seydi Ali Reis, Cafer Reis, Karesi beyi Gazanfer, Kocaeli beyi Ali Börtek gibi meşhur denizciler bulunuyordu. Donanma-yı hümâyûn Malta yakınlarında iken Turgut Paşa’nın gönderdiği bir kadırga, haçlıların hâlâ Cerbe sularında olduğunu Piyâle Paşa’ya bildirdi. Donanma-yı hümâyûn 13 Mayıs akşamı Cerbe adası açıklarına vardı. Derhâl toplanan harp dîvânında, ilk önce düşman amiralinin bulunduğu geminin imha edilmesi, bunun için de Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Preveze’de kullandığı taktiğin uygulanması ve Türk donanmasının sol kanadına Uluç Ali Reis, ihtiyat filosuna da Seydi Ali Reis’in kumanda etmesi kararlaştırıldı. Türk donanmasının geldiğini öğrenen haçlılar arasında büyük bir kargaşalık ve şaşkınlık başgösterdi. Haçlı donanması tek elden idare edilemediği için fikir ayrılıkları ortaya çıktı. Bir hayli tereddütten sonra, açık deniz muhârebe nizâmı aldı. 14 Mayıs 1560 sabahı Osmanlı donanmasının açtığı topçu ateşine, haçlılar mukabele ettiler. Bu top düellosundan sonra, Osmanlı donanmasının ikiye ayrılarak yaptığı ustalıklı manevra düşman donanmasını darmadağın etti. Bir kısmı adanın arkasındaki kanala kaçtı, bir kısmı batırıldı, bir kısmı ise ele geçirildi. Düşman donanmasında bulunan otuz bin askerden yirmi bini öldü, boğuldu veya esir edildi. Akdeniz târihinin en önemli vak’alarından olan Cerbe zaferi, bâzı düşman amirallerinin yakalanmasını sağladı ise de, başkumandan Medinaceli dukası harbin sonlarına doğru bir kaç gemiyle İtalya’ya kaçabildi. Gün batmadan Türklerin zaferi kesinleşti. Piyâle Paşa üç gün boyunca kaçan düşmanı takibi etti ve mühim kısmını batırdı. Ele geçirilen 21 harb ve 29 nakliye gemisinden büyük kısmı ağır yaralı olduğu için, ancak on dokuz tanesi İstanbul’a götürülebildi. Bu muhârebede Osmanlı donanmasının zayiatı çok az oldu. Bir kaç küçük Türk gemisi batmış ve şehîdlerin sayısı bini bulmamıştı. Haçlı donanmasının hezimeti Avrupa’da özellikle İspanya ve İtalya’da büyük teessür uyandırdı. Ceneviz kilisesinde küçük yeğeninin galip gelmesi için devamlı duâ eden, çok ihtiyar olan Preveze mağlûbu Andrea Doria, haberi duyunca, yatağa düşerek kısa bir süre sonra öldü. Piyâle ve Turgut paşalar denizde bu büyük muhârebeyi kazandıktan sonra, Cerbe kalesini ele geçirmek için on dört bin kişilik bir kuvvet ile karadan kuşatma harekâtına geçtiler. Don Alvora de Sandi’nin savunduğu kalede, donanmadan sığınanlarla birlikte sekiz bin sekiz yüz kişilik bir kuvvet vardı. İspanyollar büyük bir gayretle kaleyi müdâfaa etmişlerse de, çekilen susuzluk ve Türk azmi karşısında ancak altmış üç gün dayanabildiler. Kale 30 Temmuz günü ele geçirildi. Piyâle Paşa, Cerbe kalesini bir garnizon tahsis ettikten sonra Trablus’u ziyarete gitti. Üç gün Trablus’ta katan Piyâle Paşa komutasındaki donanma-yı hümâyûn, Turgut Paşa’nın katılmasıyla 10 Ağustos’ta İstanbul’a doğru yola çıktı. 27 Eylül günü İstanbul’a giren donanmayı büyük bir halk topluluğu, elçiler, vezirler ve sultan karşıladı. Kânûnî Sultan Süleymân bu tören sırasında en küçük sevinç eseri göstermiyerek; “İşte insan bütün bunları görüp de gururuna kapılmamalı, her şeyin cenâb-ı Hakk’ın inâyetiyle olduğunu düşünüp, Allahü teâlâya şükr etmelidir” dediğini, İspanya büyükelçisi Baron de Busbecq hatıratında yazmaktadır. Cerbe deniz muhârebesi ve Cerbe kalesinin zaptı, Türklerle İspanyollar arasında Akdeniz hâkimiyeti için olan en kanlı muhârebelerden biridir. İki taraf da bütün imkânlarını kullanarak üstün bir kahramanlık göstermiştir. Bu muhârebede Osmanlılar az şehîd vermekle beraber bir çok değerli donanma kaptanını kaybetti. Cerbe zaferi, Türklerin târihleri boyunca Preveze’den sonra kazandıkları en büyük deniz zaferidir. Cerbe’de bulunmak, vaktiyle Preveze’de bulunmak gibi, Türk levendleri arasında büyük bir şeref sayıldı. Şu veya bu levend, Preveze’de veya Cerbe’de bulunmuştur diye övüldü. Her ikisinde de bulunan Türk levendleri, arkadaşları arasında, gıpta edilmeye değer kaharamanlar derecesine yükseltildiler. 1) Kitâb-ı Bahriye (Pîrî Reis, Ankara 1988); sh. 663 2) Ferah (Zekeriyâzâde, Selimağa Kitaplığı No: 768) 3) Fetihnâme-i Cebre (Nidâî, British Muzeurm No: 23.984) 4) Tuhfet-ül-kibar; sh. 108 5) İkinci Cerbe Harbi Üzerine Vesikalar (Kaymakam Safvet, T.O.E.M. -1326, cüz-1 1326 cüz2) 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 211 7) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 1776 8) Türk Deniz Savaşları; cild-1, sh. 260 9) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-6, sh. 1754 10) Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 318 11) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 387 12) Târih-i Peçevî; cild-1, sh. 246 13) Târih-i Solakzâde; sh. 544 CEVÂD PAŞA Osmanlı sadrâzamlarından. İsmi, Ahmed Cevâd Paşa’dır. 1851 târihinde Şam’da doğdu. Babası, miralay Mustafa Âsım Bey’dir. 1900 târihinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih’te Emîr Buhârî türbesi karşısındaki yerine defnedildi. Şeyhülislâm Âtıfzâde Hüsemâddîn Efendi’nin himayesinde yetişti. İlk tahsilini Bursa ve İstanbul’da yaptı. Erkân-ı harbiyeyi birincilikle bitirdi. Kısa zamanda terfî etti. Kolağası rütbesinde pâdişâhın yaverliğinde bulundu. Binbaşı iken Osmanlı-Rus savaşında Tuna ordusuna gönderildi. Süleymân Paşa’nın yaverliğini yaptı, sonra Necip Paşa fırkasının kurmay başkanlığında bulundu. Yirmi yedi yaşında miralaylığa (albaylığa) yükseldi. Harbten sonra Berlin muahedesi hükümlerinin tatbîki işlerinde vazîfe aldı. 1884’de Çetine’ye sefir tâyin edildi ve rütbesi mirlivalığa (tümgeneral) yükseltildi. Bu târihten sonra Cevâd Paşa, devlet işlerinde daha mühim vazifelere getirildi, önce Teftiş-i askerî komisyon üyeliği, sonra da fevkalâde selâhiyetle vâli ve kumandan olarak, Girid’e gönderildi. Girid’de asayişi sağladı. Fevkalâde idaresiyle herkes tarafından takdir gördü. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, bu hizmetlerine karşılık önce müşir (mareşal), sonra da sadrâzam yaptı (1891). Cevâd Paşa üç yılı geçen sadrâzamlığı sırasında devletin iç ve dış emniyetini korumakla uğraştı. Zamanındaki en önemli hâdise, ermeni hadisesidir. Cevâd Paşa bu hususta sert, fakat âdilâne kararlar almaktan çekinmedi. Bu husustaki tedbir ve siyâseti sebebiyle, ecnebi devletlerce şiddetli bir şekilde tenkîd edildi. Cevâd Paşa, 1892 (H.1310) târihinde Bitlis ve civarında meydana gelen ermeni hıyanetleri hakkında şöyle demektedir: “Ermeni hıyanetlerinin, İngiltere’nin entrikaları yüzünden meydana geldiğine kesin olarak emînim. Ermeni militanları, İngiliz hükümetinden yardım görmektedir. İngiltere sefîri, bir kaç gün evvel bana karşı tehdidlere kadar vardı. Bundan anladım ki, İngiltere, Türkiye’de kaybettiği nüfuzu tekrar elde etmek istiyor. İngiltere’nin entrikalarını sezip, Bitlis hâdiseleri hakkında ecnebi hükümetlere bilgi verdim. İngilizler, binlerce Ermeni’nin öldürülmesinden bahsediyorlar. Bu yalandır. Emniyet ve asayişi her şeye tercih eden hükümetimiz, böyle bir katliâmı neden yaptırsın? İngilizlerin gönderdiği ermeni militanlar, ermeni hıyanetine sebebiyet verdiler. Bunu hangi Avrupa hükümeti önlemez. Bunların meydana getirdikleri çeteler, öldürdükleri müslümanların karınlarına barut doldurup, cesetleri havaya uçurdular. Kadın ve ihtiyarlara çeşit çeşit eziyet edip, çocukları câmilerde yaktılar. Bu sebeble, Müşir Zeki Paşa’yı bu haydutların üzerine yollayıp zulmü önledim. Aman dileyenlerin de affedilmesini emrettim. Çoğu affedildi ve köylerine iade edildi. İşte hakîkat budur. Bunu ecnebi devletlere bildirmiştim. Fakat ne bir İngiliz gazetesi, ne de diğer Avrupa gazeteleri bundan hiç bahsetmediler. Dünyâda ne kadar ermeni olduğunu tesbit ettirdim. 800.000 dediler. Bunun yarısı Türkiye’de, iki yüz bini İstanbul ve civarında, iki yüz bini Anadolu vilâyetlerine dağılmış. Sırf ermenilerle meskûn dedikleri Sason kasabasının 20.000 nüfûsu vardır. Fakat bunun yalnız sekiz bini ermeni, geri kalan 12.000’i müslümandır. Bitlis nüfûsunun üçte ikiden fazlası müslüman, üçte bire yakını ermenidir. Müslümanların burada otuz câmi, on medrese, on iki dergâhı vardır. Ermenilerin ise yalnız sekiz kilisesi bulunmaktadır. Van’da dahi ahâlinin üçte ikisi müslümandır. Bunların hiç birini Avrupa bilmiyor. Hem biz ermenilerin memleketini zapt edip de kendilerini emrimiz altına almadık. Biz Anadolu vilâyetlerini, İran ve Bizansdan zaptettik. Bunca müşkilâtla (zorlukla) fethettiğimiz ve hıristiyandan fazla müslüman olan vilâyeti bir ermeni krallığı kurulsun diye kendi rızâmızla terk edemeyiz.” Cevâd Paşa sadâreti zamanında Rumeli, Yemen ve Anadolu’daki bâzı karışıklıkların önlenmesi için pâdişâha takdim ettiği lâyihada, Bâb-ı âlî nüfuzunun kuvvetlendirilmesi îcâb ettiğini ileri sürdü. 1895 târihinde sadrâzamlıktan alındı. 1897’de Girid askerî ıslâhat fırkası kumandanı olarak Girid’e gönderildi. Daha sonra, Şam’daki Beşinci ordu kumandanlığına tâyin edildi. Bu vazifede iken hastalanıp İstanbul’a döndü. Arapça, Farsça, Fransızca, Rumca ve İtalyanca bilen Cevâd Paşa, münevver bir zât idi. Bir çok eserler yazdı. Riyâziye’ye dâir ince bilgiler, kimyanın sanâîye tatbîki ve fenne dâir eserleri vardır. Yadigâr isimli bir gazete çıkarmıştır. On cildlik Târih-i askerî adlı eseri pek meşhurdur. 1) Mir’ât-i mektebi Harbiye; sh. 432 2) Osmanlı Müellifleri; cild-3, sh. 43 3) Hâtırât-ı Kâmil Paşa; sh. 170 4) Abdülhamîd-i sânî ve devri saltanatı; sh. 598 5) Son Sadrâzamlar; cild-2, sh. 1473 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 216 CEVDET PAŞA Osmanlı Devleti’nde on dokuzuncu asırda yetişen en büyük ilim ve devlet adamı. Asıl adı Ahmed olup, babası İsmâil Ağa, annesi Topuzoğullarından Ayşe Sünbül Hanım’dır. 27 Mart 1822 târihinde Lofça’da doğdu. İtibarlı bir aileden olan Cevdet Paşa, ilk tahsiline Lofça’da başladı ve müftî Hâfız Ömer Efendi’den sarf, nahiv, belagat, fıkıh ilimlerini öğrendi. Halebî ve Mültekâ’yı okudu. Ayrıca Hâfız Mehmed Efendi’den, mantık ve beyân ilimlerini tahsil etti. Yaradılıştan zekî ve kabiliyetli olduğu gibi, pek çalışkandı. Dedesinin yardımı ile 1839 senesinde İstanbul’a geldi. Önce Fâtih Câmii’ndeki derslere devam etti. Devrin büyük âlimlerinden İmâmzâde Es’âd, Antakyalı Saîd, Şâkir ve Kara Halil efendilere talebe oldu. Din ilimlerinin yanı sıra müsbet ilimleri öğrenmek için Mühendishâne-i berrî-i hümâyûnda muallim olan miralay Nuri Bey’den matematik, astronomi, târih ve coğrafya dersleri aldı. Karşılığında Nuri Bey’e din ilimlerini öğretti. O devirde çok meşhur olan Murâd Molla tekkesine giderek Fârisî öğrendi ve Mevlânâ’nın Mesnevî’sini bitirerek icazet alıp mesnevîhan oldu. Dîvânçe’sinde bulunan şiirlerin çoğunu bu tekkeye devam ettiği sırada yazdı. 1844’de yirmi iki yaşında iken canat payesi ile Rumeli kaleminde kâdı oldu. Bir sene sonra İstanbul rüûsunu aldı ve müderris olarak İstanbul câmilerinde ders verme hakkını elde etti. Zamanın şeyhülislâmı Ârif Hikmet Bey tarafından sadrâzam Mustafa Reşîd Paşa ile tanıştırıldı. Reşîd Paşa’nın çocuklarına ders vermeye başlayan Cevdet Paşa, bu arada Emin Efendi isimli bir zâttan Fransızca öğrendi. 1848 senesinde Eflak ve Boğdan’da çıkan karışıklık üzerine Bükreş’e giden Fuâd Paşa’ya sadrâzamın şifahî talimatını götürmeye me’mur edildi ve bir ay sonra İstanbul’a döndü. 13 Ağustos târihinde Meclis-i maârif âzâlığı ile Dârül-muallimîn müdürlüğüne tâyin edildi. Yeni kurulan bu okulu ıslâh etti. Talebenin tahsisatını arttırdı. Mektebe alınma ve kabul edilme şartlarını ve imtihan usûllerini nizâmnâmelerle tesbit ettirdi. Bu vazifeye başlamadan önce Fuâd Paşa ile Bursa’ya gitti. Orada Kavâid-i Osmâniyye kitabı ile Şirket-i hayriyye nizâmnâme’sinin esaslarını hazırladı. Kavâid-i Osmâniyye, 1851 senesinde Encümen-i dâniş’in açılış merasiminde sultan birinci Abdülmecîd Han’a takdîm edildi ve basılması için Pâdişâh tarafından emir çıkarıldı. Aynı sene Encümen-i dâniş’e asîl üye seçildi ve kendisine târihle ilgili bir eser yazması ile Mukaddime-i İbn-i Haldun’un tercüme ve neşri görevi verildi. Cevdet Paşa, 1852’de Mısır vâlisi Abbâs Paşa île Mehmed Ali Paşa arasındaki ihtilâfı gidermek için Fuâd Paşa ile Mısır’a gitti. İki ay kadar orada kaldıktan sonra geri dönüp Encümen-i dâniş’deki vazîfesine başladı. Târih-i Cevdet nâmıyla meşhur kıymetli eserinin üç cildini 1854 senesinde bitirip sultan Abdülmecîd Han’a sundu. Eseri çok beğenen sultan, rütbesini yükseltti ve vak’anüvistliğe tâyin etti. Bu vazîfesi sırasında çok değerli hizmetlerde bulundu. Bir yandan Târih-i Cevdet’in diğer cildlerini, bir taraftan da zamanın siyâsî, içtimaî hâdiselerini kaleme alarak Tezâkir-i Cevdet’in hazırlıklarıyla meşgûl oldu. 1856’da Galata Mollası olan ve 1857’de Mekke payesini kazanan Cevdet Paşa, daha sonra Meclis-i âlî-i tanzîmât âzası oldu ve ceza kânununun hazırlanmasında büyük hizmetleri geçti. Arazî kanunnâmesini yazmak için kurulan komisyona da reîs seçildi. 1859 senesinde Kıbrıslı Mehmed Paşa’nın Rumeli müfettişliği sırasında yanında bulunan Cevdet Paşa, buradaki hizmetleri sayesinde 1861’de İstanbul payesini elde etti. Aynı senenin Temmuz ayında Meclis-i âlî-i tanzîmât ile Meclis-i vâlâ-yı ahkâm-ı adliyyenin birleştirilmesiyle kurulan Meclis-i vâlâda üye oldu. Nizâmnâmesini kendisinin kaleme aldığı bu mecliste üç ay kalabildi. Akabinde İşkodra’ya olağanüstü komser olarak gönderildi. Bu görevi başarı ile îfâ ettikten sonra, Anadolu kazaskerliği payesi ile Bosna-Hersek müfettişliğine gönderildi (1863). Birbuçuk sene kadar kaldığı bu vazîfede bölgenin nizâmını sağladı. 1866 senesinde ilmiye sınıfından vezirliğe yükseltilerek Halep vâliliğine tâyin edildi. İki sene sonra yeni kurulan Dîvân-ı ahkâm-ı adliyyeye başkan tâyin edildi ve faydalı işler gördü. Memleketin adliye ve hukuk düzenini sağlamlaştırmaya çalıştı. Alî Paşa, Fransız medenî kanununun tercüme edilerek Osmanlı Devleti’nde tatbik edilmesi gerektiğini ileri sürüyordu. Ahmed Cevdet Paşa ve aynı düşüncede olanlar, Âlî Paşa’nın bu fikrine karşı çıkarak; İslâm hukukunun zengin ve tatbik edilmiş en kuvvetli dalı olan Hanefî fıkhının kanunlaşması gerektiği fikrini müdâfâ ettiler. Bu ikinci fikrin yerine getirilmesi için Cevdet Paşa’nın başkanlığında Mecelle cemiyeti adıyla ilmî bir hey’et toplandı. Memleketin en kıymetli hukuk âlimlerinin iştirak ettiği bu meclis, Ahkâm-ı kur’âniyyeyi kânun şekline sokup, bütün milletlerin kıymet verdiği Mecelle adındaki kitabı hazırlıyarak, büyük hizmet etti. Mecelle’nin sekizinci kitabının hazırlığı tamamlandığı sırada, efkâf-ı hümâyûn nezâretine tâyin edildi (1873). Aynı senenin Nisan ayında da maârif-i umûmiye nâzırlığına getirildi. Bu sırada Mecelle’nin dokuzuncu kitabını yayınladı. Maârif nâzırlığı sırasında büyük hizmetlerde bulundu. Sıbyân mekteblerinde, rüşdiye ve idadilerde gösterilen derslerin programlarını yaptırdı ve gerekli kitapların hazırlanması için komisyon kurdu. Bu komisyonun isteği üzerine Kavâid-i Türkiyye, Âdâb-ı Sedâd, Mi’yâr-ı Sedâd isimli eserlerini hazırladı. 1874 senesinde Hüseyin Avni Paşa’nın oyunu ile Yanya vâliliğine tâyin edilen Cevdet Paşa, kısa bir süre sonra İstanbul’a çağrılarak önce maârif, sonra da adliye nâzırlığına tâyin edildi. 1876’da Rumeli teftişine gönderildi. Bu görevi yerine getirdikten sonra, bir türlü anlaşamadığı Mahmûd Nedîm Paşa’nın etkisiyle Suriye vâliliğine gönderildi ise de, Nedîm Paşa’nın azli üzerine, bu vazifesine başlamadan tekrar maârif nâzırlığına getirildi. Edhem Paşa’nın sadrâzamlığı sırasında yeni kurulan, dâhiliye nâzırlığına tâyin edildi. Karşı olduğu 1877 Rus harbinin başlamasına engel olamadı. 1878’de tekrar Suriye’ye vâli olarak gönderildi. Bu vazifesi sırasında Kozan’da çıkan isyânı bastırdı. Bir müddet sonra tekrar İstanbul’a çağrılarak adliye nâzırlığına getirildi. Bu vazîfesi sırasında Mekteb-i Hukûk’un açılmasını sağladı ve burada usûl-i mahkeme-i hukûkiyye ve belâgat-ı Osmâniyye dersleri verdi. 1882’de adliye nâzırlığından ayrıldı. İlmî çalışmalarına devam ederek Târih-i Cevdet’i tamamladı. 1886’da tekrar adliye nâzırlığına getirildi ise de kısa süre sonra bu görevden ayrıldı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın emriyle Mecâlis-i âliyyede me’mur oldu. Bu zaman zarfında eserlerini tamamladı ve 1895’de Bebek’teki yalısında vefât etti. Cenazesi, Fâtih Câmii’nin bahçesindeki kabristanlığa defnedildi. Âlim, fâdıl, edîb, tarihçi, büyük devlet adamı ve çok yönlü bir kişiliği olan Cevdet Paşa, muhtelif sahalarda pek çok eser vermiştir. Eserlerinin önemlileri şunlardır: Târihî eserleri: 1- Târih-i Cevdet: Diğer ismi Târih-i Vekâyî-i Devlet-i âliyye olan bu eser on iki cilddir. 1774 Küçük Kaynarca Andlaşmasından (1824) Vak’a-i hayriyye’nin îlânı yâni yeniçeri ocağının kaldırılmasına kadar olan hâdiseleri ihtiva eder. Otuz sene gibi uzun sürede hazırlanan bu değerli eser bir kaç defa basılmıştır. 2- Tezâkir-i Cevdet: Vak’anüvisliği zamanında devrin siyâsî, içtimaî, ahlâkî cephesini anlatan notlarının düzenlenmesidir. Bunlar değişik zamanlarda kaleme alınmış kırk tezkireden ibarettir. Bu tezkireler arasında târihî olaylarla alâkalı olmayanlar da bulunmaktadır. 3- Mâruzât: Sultan Abdülhamîd Han’ın isteği üzerine kaleme alınan önemli bir eserdir. İslâmiyet’in geniş müsamahası yanında, hıristiyanlığın dar bir sahada sıkışıp kaldığı gayet vecîz bir lisanla ifâde edilmiştir. Ayrıca 1839-1876 seneleri arasındaki târihi ve siyâsî hâdiseler de anlatılmaktadır. 4- Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ: Ömrünün sonlarına doğru yazdığı kıymetli bir eserdir. On iki cüz olan bu eser, Âdem aleyhisselâmdan îtibâren peygamberlerden, İslâm halîfelerinden ve sultan İkinci Murâd Han’a kadar Osmanlı târihinden bahsetmektedir. Çeşitli zamanlarda basılmıştır. İslâm Târihini en iyi anlatan kitaplardandır. Hukukî eserleri: 1- Mecelle: Bir hey’et tarafından hazırlanmasına rağmen; mükemmel olması Cevdet Paşa’nın eseridir. On altı kısımdan meydana gelmiştir. 2- Arâzi kânunu, 3- Tapu nizâmnâmesi, 4- Muvakkat talimnamesi. Dîvânçe-i Cevdet: Gençliğinde yazdığı şiirleri, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın emriyle bu eserde topladı. Eserdeki gazellerinin önemli kısmı o devrin şâirlerine nazîredir. Yazma nüshaları İnkılâp müzesi’ndedir. 2- Kavâid-i Osmâniyye: Fuâdi Paşa ile birlikte yazdığı bu eser, Tanzîmât devrinde yazılmış Türkçe ilk dilbilgisi kitabıdır. Eser, Almanca’ya tercüme edilmiştir. 3- Belâgât-ı Osmâniyye, 4- Kavâid-i Türkiyye. Çeşitli mevzûlardaki eserleri: 1- Ma’lûmât-ı nâfi’a: Bu eser, Faydalı Bilgiler adıyla İhlâs Matbaacılık A. Ş. tarafından bastırılmıştır. 2- Takvîm-ül-edvâr-mîyâr-ı sedâd, 3- Âdâb-ı Sedâd fil-ilm-il-âdâb, 4- Hülâsât-ül-beyân fî te’lîf-il-Kur’ân, 5- Âsâr-ı ahd-i Hamîdî, 6- Hilye-i saadet, 7- Mecmûa-i Aliyye 1) Tezâkir-i Cevdet mukaddimesi 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1048 3) Eshâb-ı Kiram; sh. 322 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 122 5) Kısas-ı Enbiyâ mukaddimesi 6) Osmanlı Müellifleri; cild-2, sh. 130 7) Türk Klasikleri; cild-8, sh. 261 8) XIX. Asır Türk Edebiyatı Târihi; sh. 129 9) Cevdet Paşa’nın Mevleviliği (Kemâl Yavuz) 10) Evkâf-ı hümâyûn nezâreti Tarihçe-i Teşkilâtı; sh. 163 11) Medenî Hukuk Cebhesinde Ahmed Cevdet Paşa (Ebülûlâ Mardin; İstanbul-1946) 12) Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı (Fatma Aliyye Hanım, İstanbul-1332) 13) Son Asır Türk Şâirleri; cüz-2, sh. 236 CEZÂYİRLİ HASAN PAŞA Osmanlı sadrâzamlarından ve meşhur denizci. 1720 (H. 1133)’de Gelibolu’da doğduğu rivayet edilmiştir. Bir rivayette de küçük yaşta İran sınırında esir alınmış, Tekirdağlı bir tüccar tarafından köle olarak satın alınıp, büyütülmüştür. Daha sonra Cezâyir’e gitmiş ve bir müddet orada kalmıştır. Cezâyirli denilmesinin sebebi budur. Henüz Cezâyir’e gitmeden, 25 yaşlarında yeniçeri ocağına yazılmış ve Belgrad seferinde büyük başarı göstermiştir. Cezâyir yolculuğu sırasında bir gemi ile yaptıkları çarpışmada düşman gemisine atlamış, iki gemi birbirinden ayrılınca düşman gemisinde kalmış ve büyük bir cesaretle tek başına düşman gemisine hâkim olmuştur. Cezâyir’den dönüşünde, tecrübeli bir denizci olduğundan, bir gemi verilerek, kaptanlar sınıfına alınmıştır. 1770’de mîr-i mîrânlık pâyesiyle kaptan olmuş, hıristiyanlardan Limni adasını alarak Gâzi ünvanını kazanmıştır. Aynı sene içinde vezir olan Hasan Paşa, kapdân-ı deryalığa getirilmiştir. Sırası ile Boğaz muhafızı, Anadolu eyâleti ile Rusçuk seraskeri olmuş ve aynı sene ikinci defa kapdân-ı deryalığa tâyin edilmiştir. 1780’de Mora vilâyeti de ilâve olarak idaresine verilen Hasan Paşa, 1786’da sadâret kaymakamlığına getirilmiş, iki sene sonra da kapdân-ı deryalıktan azledilerek, Özi kalesi seraskerliği yâni başkumandanlığına getirilmiştir. Hasan Paşa’nın ikinci kapdân-ı deryalığı on beş yıl sürdü. Bu süre içinde pek büyük hizmetlerde bulunan Hasan Paşa, Suriye ve Irak’ta başgösteren Tâhir Ömer isyânını bastırmış, Mora yarımadasındaki isyânkâr Arnavutları yenerek fitne ateşini söndürüp huzur ve sükûnu yeniden sağladı. Daha sonra Hasan Paşa, 1787 Rus-Avusturya harbinde Yılan Adası savaşına katılıp, Rus donanmasını mağlûb etti. Ertesi yıl Kasım ayında İsmâil önünde de Rusları hezimete uğratınca başarısından dolayı 1789 senesinde kendisine vezîriâzamlık (sadrâzamlık) payesi verildi. Hasan Paşa’nın sadrâzamlığı üçbuçuk ay sürdü. 1790 senesi Mart ayında Hakk’ın rahmetine kavuştu ve Şumnu’da yaptırdığı Bektaşî zaviyesi civarında defnolundu. Hasan Paşa, yürüttüğü devlet hizmetleri yanında birçok hayır eserleri de bıraktı. İstanbul tersanesinde kalyoncular için bir kışla yaptıran Hasan Paşa, Midilli’ye dört saat mesafedeki bir yerden şehre su getirterek çeşmeler yaptırdı. Bakla’da yine çeşme, Vize’de câmi ve hamam ve üç çeşme, Midilli adası ortasında Paşa Köşkü ve büyük mermer havuz; Limni, Sakız, İstanköy adalarında çeşmeler yaptırmıştır. Şecaat ve kahramanlığı had safhada idi. İmânı sağlam, idareciliği fevkalâdeydi. Kendisine alıştırdığı bir aslanı yanından ayırmazdı. KURŞUN YARASI Cezâyirli Hasan Paşa, kapdân-ı derya olduğu ilk zamanlarda, 1768-1770 seneleri arasında vuku bulan Osmanlı-Rus savaşı devam ediyordu. Rusların Akdeniz’e gönderdikleri Baltık donanması, İngiliz donanması ile takviye görerek, önce Osmanlı donanması ile çarpışmış, fakat bu çarpışmada kesin bir netice alınamamıştı. Ege kıyılarına yakın Koyun Adaları civarında yapılan ikinci bir savaşta asıl muhârebe, Hasan Paşa’nın kalyonu ile Rus amirali Spiridov’un gemisi arasında oldu. Hasan Paşa Rus gemisinin kendi kalyonuna yanaştığı bir sırada, birkaç çarmıh halatını kestirip, her ipe salıncak gibi birkaç Türk cengâveri yapışıp, otuz kadar yiğit ile birlikte Rus gemisine atlamıştır. Düşman gemisinde yapılan kahramanca çarpışma esnasında Hasan Paşa bir kurşun yarası almışsa da, belli etmeden bir müddet daha ceng ettikten sonra leventleriyle beraber kendi gemisine geçmiştir. Bu beklenmiyen baskın ile şaşkına dönen Moskoflar telâşa kapılarak kendi cephaneliklerini ateşlemişler, ateş Türk gemisine sıçrayınca her iki gemi de yanmaya başlamıştı. Gemide kalmanın imkânsız hâle gelmesi üzerine Hasan Paşa yatağanını ağzına alarak beraberindekilerle denize atlamış, bir tahta parçasına tutunarak kıyıya doğru giderlerken kıyıdan gönderilen bir kayıkla kurtarılmışlardır. Hasan Paşa’ya gösterdiği bu kahramanlık sebebiyle beylerbeylik verilmiştir. 1) Rehber Ansiktopedesi; cild-3, sh. 224 2) Kâmûs-ül-alâm; cild-3, sh. 1801 3) Osmanlı Deniz Harp Târihi; cild-2, sh. 252 4) Osmanlı Târihi Kronolojisi: cild-4, sh. 71 5) Târih dünyâsı; cild-2, sh. 724 6) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı) cild-1, kısm-2, sh. 446 7) Menâkıb-ı Gazâvat-ı Cezâyirli Kaptan Hasan Paşa (Es’ad Efendi kısmı; No: 2419) 8) İstanbul Çeşmeleri; cild-2. sh. 124, 130, 135 CEZZÂR AHMED PAŞA Fransız kralı Napolyon’a karşı Akka kalesini başarı ile savunan büyük Türk kumandanı. Bosnalıdır. Doğum târihi bilinmemektedir. 23 Nisan 1804’de seksen yaşlarında Akka’da vefât etti. Gençliğinde İstanbul’a gelerek Hekimoğlu Ali Paşa’nın hizmet ve himayesine girmiş, Ali Paşa’nın vâli olarak ikinci defa Mısır’a tâyin edilmesiyle yanında gitmişti. Genç Ahmed’in zekâ ve becerikliliği kadar cesaretini de takdir eden Hekimoğlu Ali Paşa, vâlilikten azledilince, onu Kahire sancak mutasarrıfı meşhur Ali Bey’in kölesi olan Abdullah Bey’in hizmetine verdi. Ahmed, senelerce Kölemenler arasında kalarak, onların mücâdele usûllerini ve hayat tarzlarını dikkatle tâkib etti. Kabiliyetini sezen Kölemen beyleri, kendisine sancak beyliği vermeyi kararlaştırdılar. Bu sırada Abdullah Bey, Buhayre aşîreti ile çarpışırken esir edilerek öldürülünce, Ahmed yine Ali Bey’in kölelerinden Zulfikar’ın yanına gitti. Bir müddet sonra, Zülfikar Bey onun Bahire sancakbeyliğine getirilmesini sağladı. Ahmed Bey bu göreve gelince, Abdullah Bey’in intikamını almak için, adamlarıyla Buhayre aşiretini basarak, yetmişden fazla adam öldürdü. Kölemenler, Ahmed’in bu hâlini işittikleri zaman ona, deve kasabı anlamında Cezzâr dediler. Cezzâr Ahmed Bey’in şöhreti bu hâdiseden sonra her tarafta duyulmaya başladı. Bu sırada Ali Bey, Osmanlı Devleti’ne karşı isyân edince, onun yanında kalmayı uygun görmeyen Cezzâr Ahmed Bey, Mısır’ı terkederek Şam vâlisi Osman Paşa’nın hizmetine girdi. Bu sırada Ali Bey’le işbirliği yaparak isyân hareketi içine giren Safd hâkimi Tâhir Ömer, Akdeniz’de bulunan Rus donanmasının da yardımı ile Beyrut’u kuşatma altına almıştı. Buna karşılık Osman Paşa, Cezzâr Ahmed Bey’i Beyrut’un müdâfaasiyle görevlendirdi. Denizden Rus donanmasına ve karadan Dürzî ve Mârûnî kuvvetlerine karşı dört ay başarı ile karşı koyan Cezzâr, bu sırada Tâhir Ömer isyânını bastırmak üzere Beyrut’a gelen Cezâyirli Hasan Paşa’nın takdîrini kazandı. Nitekim onun delaletiyle Akka muhafızlığına getirildi. Daha sonra vezâretle Sayda eyâleti vâliliğine tâyin edildi. Cezzâr Ahmed Paşa, bu görevde iken, Osman Paşa ve Cezâyirli Hasan Paşa ile müştereken Tâhir Ömer’in oğulları; Ali, Osman ve Sa’îd ile vuku bulan savaşlara katıldı. Ahmed Paşa, bunların en kuvvetlisi olan ve Safd ile Dayr Hanna’ya hâkim bulunan Alî Tâhir’i mağlûb ederek, elindeki kaleleri aldı ve bu havalideki; Sakr, Anaza, Benî Sahr ile Sardiya gibi kabilelerin ve bâzı şiî şeyhlerinin isyânını bastırdı. Osmanlı Devleti için çok faydalı olan bu hareketler sonunda Bilad Başşara devletin nüfuzu altına girdi. Cebel-i Durûz’daki Dayr-ül-Kamer kalesi de zabtedildi (1775). Cezzâr Ahmed Paşa 1780’de emîr-ül-haclık vazifesiyle Şam eyâletine tâyin olundu. Gerek Sayda ve gerek Şam vâliliği sırasında, Akka kalesinde oturdu. Burada kuvvetli bir ordu kurdu ve küçük bir donanma yaptırarak hâkimiyetini âdeta kendi başına devam ettirdi. 1799 yıllarında Fransa imparatoru Napolyon, Ortadoğu seferine çıkmış, Mısır’a asker çıkararak Kâhire’yi ele geçirmişti. Mısır’dan sonra Suriye’yi de fethetmek için 10 Şubat 1799 günü harekete geçen Napolyon’un ordusunda 21.000 asker vardı. Ayrıca Osmanlılarla müttefik olan İngilizlerle, yaptığı Ebûkır deniz muhârebesinden kurtulan, yedi firkateyn, altı korvet, üç brik, on şalupe, yedi golet, on yedi nakliye gemisi de orduyu tâkib ederek kıyıdan kuzeye doğru yol alıyordu. Bu zayıf Fransız deniz kuvveti Yafa önlerine geldiğinde, İngiliz donanması tarafından yakalanarak Akka önüne getirildi. Diğer taraftan Kölemen süvarilerinin ufak tefek taarruzlarına aldırmadan ilerleyen Napolyon Bonapart, El’ariş’i sekiz gün muhasaradan sonra 20 Şubat 1799’da ele geçirdi. Burada Suriye halkını aldatmak için bir genelge dağıttı. Âsi Kölemenlerle Cezzâr Ahmed Paşa için savaştığını, İslâm dininin muhterem ve muazzez olduğunu, câmi ve mescidlerin ibâdete açık olmalarını ve bunun Suriye halkı aleyhine olmadığını bildirdi. İleri hareketine devam eden Napolyon, 24 Şubat 1799’da Gazze’yi, 5 günlük kanlı savaşlar sonunda ise Yafa’yı aldı. Yafa’daki çarpışmalarda esir aldığı 4000 İslâm askerini îdâm etmesi ve yerli halkı, katliâma tâbi tutması; bölgede Napolyon ve Fransa aleyhinde büyük bir nefretin uyanmasına sebeb oldu. Napolyon, Yafa’dan sonra Suriye’nin son müdâfaa kalesi olan Akka önlerine geldi ve kaleyi muhasara altına aldı. Akka kalesini Cezzâr Ahmed Paşa savunuyordu. Esasen Napolyon Bonapart, Mısır’ı işgalinden beri karşılaşacağı en çetin rakibin Cezzâr Ahmed Paşa olacağını biliyordu. Bu sebeble çok önceden Cezzâr Ahmed Paşa’ya mektuplar göndererek onu kendi tarafına çekmeye çalışmış fakat başarı sağlayamamıştı. Çünkü Cezzâr Ahmed Paşa ilk mektubu getireni huzurundan kovmuştu. Şan ve şöhrete, dolayısıyla herkesten iltifat ve hürmet görmeye alışmış olan Bonapart, bu defa, saçını sakalını vatanına hizmette ağartan, seksen yaşlarına merdiven dayayan Cezzâr Ahmed Paşa’yı tehdîd edici ikinci bir mektup gönderdi. Cezzâr Ahmed Paşa, bu ikinci mektuba da gerekli cevâbı verdi. Yafa katliâmından sonra gönül alıcı üçüncü mektubunu gönderen Bonapart, bu sefer Paşa’dan kendisine dost, düşmanlarına düşman olmasını istedi. Cezzâr Ahmed Paşa bu mektuba, kalenin savunma tertiplerini daha da kuvvetlendirmek suretiyle cevap verdi. Cezzâr Ahmed Paşa’nın bu savunmasına yardım için, Osmanlı donanmasıyla birlikte bir İngiliz filosu Akka önlerine geldi. Ayrıca İstanbul’dan çok iyi eğitim görmüş bir mikdâr nizâm-ı cedîd askeri de gönderilmişti. Ancak bu sırada İstanbul’dan yardım için gönderilen cephane yüklü iki Osmanlı gemisi yanlışlıkla Akka diye Yafa’ya yanaşmıştı. Orada bulunan Fransızlar, kaleye Osmanlı bayrağını çekerek gemileri aldatmışlardı. Bu suretle Cezzâr Ahmed Paşa’ya cephane ile birlikte gönderilen 36.000 altın da iki gemiyle elden çıkmıştı. Napolyon bundan sonra bütün güçleriyle Akka kalesine taarruza başladı. Ancak kaleden gördükleri şiddetli mukavemetten dolayı başarı sağlayamadı. Napolyon, bu muhârebede silâh kuvveti kadar propagandaya da önem veriyor, çevredeki Dürzî aşiretlerine ve Lübnan halkına kendisini bir kurtarıcı şeklinde göstermek için durmadan söylentiler yaptırıyordu. Fransız askerleri olanca gücü ile taarruzlarına devam ediyordu. Fakat Cezzâr Ahmed Paşa’nın gösterdiği sebat ve metanet karşısında, taarruz hamleleri her seferinde kırıldı. Bir ara Fransız ordusu, Ali Burcu adındaki kaleye girmeye muvaffak oldu. Fakat Osmanlı yiğitleri müdâfaada daha şiddetli bir direnme göstererek düşmanı geriye püskürttüler. Özellikle gece muhârebesi pek şiddetli oluyordu. Büyük bir ustalıkla mazgal deliklerinden ve yer altından lağım açarak içeri giren Fransız kuvvetleriyle, kılıç ve bıçaklarla göğüs göğüse amansızca bir mücâdele başladı. Bu arada tehlikeyi gören Cezzâr Ahmed Paşa, Fransız askerlerinin yoğunlaştığı lağım yakınındaki cephaneyi bizzat ateşlemek suretiyle kaleye giren Fransız kuvvetlerini havaya uçurdu. Böylece Cezzâr Ahmed Paşa kale içinde beliren bu çok önemli tehlikeyi büyük bir maharetle önledi. Alevler içinden kurtulabilen Fransız kuvvetleri, muhasara merdivenlerini de bırakarak geriye çekilmek zorunda kaldılar. Bir ateş deryası içinde cereyan eden bu muhârebeyi yakından tâkib eden İngiliz amirali, Cezzâr Ahmed Paşa’nın başarısını görünce, onun cesaret ve harb bilgisine bir defa daha hayran kalmıştı. Yaşlılığına rağmen gösterdiği cesaret akıllara durgunluk verecek nitelikteydi. Azîm ve irâde timsâli olan bu kahramanın gözünü yıldırmak hiç bir şeyle mümkün değildi. Ertesi günlerde bütün güçleriyle saldıran Fransızlar, toplarıyla açtıkları gediklerden şehre girerek boğaz boğaza mücâdeleye başladılar. Fakat durmadan, yorulmadan mevzileri dolaşan Cezzâr Ahmed Paşa, hem askerlerine cesaret veriyor; hem de onları gayrete getirip, düşmanı geri püskürterek Napolyon’un hesaplarını alt üst ediyordu. Yeri gelince de bıyıkları yeni terlemiş genç bir asker gibi düşmanla vuruşmadan geri kalmıyordu. Harb, bu şekilde iki aya yakın gece-gündüz devam etti. Cezzâr Ahmed Paşa bu eşsiz mü’dâfayla Fransızları şaşkına çevirdi. Muhasaranın 52. günü Rodos mutasarrıfı Yaşar Kaptan emrindeki 3000 kişilik yeni ve taze bir nizâm-ı cedîd askeriyle Akka kalesinin takviye görmesi, Napolyon’un ümitlerinin kırılmasına sebeb oldu. İhtiyar fakat cesaret, azim ve irâde örneği olan Cezzâr Ahmed Paşa’nın bu olağanüstü savunmasını kıramayacağını anlayan Fransız imparatoru, 64 gün süren muhasaradan sonra bir akşam üstü karanlığından faydalanarak, üzüntülü bir şekilde çekilmeye başladı. Çünkü Akka önünde iki şöhretli generalini ve binlerce Fransız askerini kaybetmişti. Ayrıca bir çok yaralı askerini ve ağırlıklarını taşımak çök güçtü. Neticede cephanesini ve toplarını toprağa gömüp, yaralı askerlerini zehirleyerek Akka’yı terketti. Böylece Yafa’da yaptığı insanlık dışı katliâma, kendi kanını taşıyan ve kendisi uğrunda canlarını feda etmeye çalışan askerlerini öldürterek barbarlığına bir yenisini daha ekledi. Buna karşı Cezzâr Ahmed Paşa, aldığı Fransız esirlerine insanca muamele edip yaralarını sardırdı. Onlara para vererek kalenin tamir işlerinde çalıştırdı. Bir kısmını da serbest bıraktı. Muhasara sonunda Napolyon; “Akka’da durdurulmasaydım, bütün Doğu’yu ele geçirebilirdim!..” demiştir. Akka müdâfaasından sonra, Mısır seferi seraskerliğine sadrâzam Yûsuf Ziya Paşa’nın getirilmesine gücenen Cezzâr Ahmed Paşa Suriye’de serdâra yardımda bulunmadı. Ancak bu sırada vehhâbî mes’elesi önem kazandığından ve Osmanlı hükümeti ikinci bir iç isyân hareketi ile karşılaşmak istemediğinden, Yûsuf Ziya Paşa İstanbul’a çağrılarak Cezzâr Ahmed Paşa Şam vâliliği ile beraber vehhâbîlere karşı yapılacak sefere serdar tâyin olundu. Fakat hastalığı sebebiyle kendisi sefere gitmiyerek, kölesi Süleymân Paşa’yı gönderdi. Cezzâr Ahmed, 23 Nisan 1804’de Akka’da vefât etti. Cezzâr Ahmed Paşa, zekî, dirayetli, anlayışlı bir insan olup, mes’eleleri önceden sezmek kabiliyetine sâhib idi. İdare ettiği yerlerde asayişi te’min, Akka ile Sayda ve Beyrut’u tahkim ettiği gibi, Akka’da mükemmel bir câmi, bir çarşı ve bir çok çeşme ile sebiller yaptırmak suretiyle îmâr işlerine önem vermiştir. AKKA CENGİ Destanlaşan Akka müdâfaasını, kaledeki mücâhidlerden biri kaleme alarak şöyle demiştir: Dinle pâdişâhım Akka’nın çengin Seyret hilesini kahbe Frengin Birden ateş edip top ve tüfengin Burçu barusını döğer hünkârım Güllenin darbından burçlar söküldü Yıkılıp kalanın beli büküldü Deryaya sel gibi kanlar döküldü Bahr ile bir oldu yerler hünkârım Altmış iki günde yetmiş bin kâfir Kırkdört yürüyüşle ceng etti vâfir Ali tabyasından içeru âhir Girüp verdi zarar hayli hünkârım Tâbi olup cümle urban şeyhleri Öğrettiler Bonapart’a her yeri Yetişsin imdada İslâm askeri Yoksa Akka elden gider hünkârım 1) Gazânâme-i Cezzâr Gâzi Ahmed Paşa, Hacı Mahmûd Efendi, No: 4910 2) Târih-i Cevdet; cild-3, sh.10 3) Bonapart’ın Cezzâr Ahmed Paşa’ya Mektubu ve Akka Muhasarasına Dâir Bir Deyiş. (İ. H. Uzunçarşılı, Belleten cild-28, sayı-11, sene-1964) 4) Vekâyînâme (B.O.A. Ali Emîrî tasnifi. No: 24664) 5) Târih-i Cebertî; cild-3, sh. 321 6) Vasf-ı Cezzâr Ahmed Paşa, (Üniversite Kütüphânesi No: 6206) 7) İhbâr-ul-a’yân fî Cebeb-il-Lübnan (Yûsuf Şidyâk, Beyrut, 1859); sh. 395 8) Târih fî Ahvâl-i Cezzâr Ahmed Paşa (Veliyyüddîn Efendi Kütüphânesi No: 68) 9) The Life of Napoleon Boneparte; (Baring-Gould-London-1897); sh. 201 10) Kitab fî Şerhi Kıssa-i Ahmed El-Cezzâr, (Es’ad Efendi No: 2393) 11) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 227 12) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 77 CİZYE Zımmîlerin (gayrî müslim vatandaşların), hür ve mükellef olan erkeklerinden, seneden seneye alınan şahsî vergi. Lügatte; ceza, karşılık anlamında olup; ölümden kurtulma, mallarını, canlarını, her türlü haklarını koruma karşılığında, kâfirlerden vergi almak demektir. Cizyenin gayesi; kâfirlerin hakaret ve rüsvâylığını, müslümanlığın ise izzet ve şerefini göstermektir. Bu hakâret çok te’sirli olduğundan, kâfirler cizye vermek korkusu ile kıymetli elbise giyip süslenemez, hakîr ve sefîl yaşarlar. Cizye; kâfirlerin, müslümanlar arasında bulunmalarından dolayı, zamanla İslâm’ın güzelliğini ve hak din olduğunu görerek müslüman olmaları ümîdi ile mühlet tanımaktır. Bu bakımdan cizye, İslâm’a davet yoludur. Kâfirler, kendilerine verilen bu müddet içerisinde, müslümanlardan İslâm’ın hak din olduğunun delillerini işitir ve onların müslümanlıkları sebebiyle taşıdıkları izzet ve şerefi; kendilerinin ise küfür üzere bulunmalarından dolayı uğradıkları aşağılık ve rüsvâylığı görürler. Şayet Allahü teâlâ, onun hidâyetini dilemişse, bu durum onları müslüman olmaya sevkeder. İşte cizyenin meşru olmasındaki hikmet budur. Kâfirlerden, cizye almak yâni onların vergi vermeleri, Kur’ân-ı kerîmde Tevbe sûresi 29. âyet-i kerimesinde emredilmiştir. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem, cihâda çıkardığı büyük-küçük askerî birlikleri uğurlarken, kumandanlarına, Allahü teâlâdan korkmayı, beraberindeki müslümanlara iyi muamele etmelerini tavsiye ettikten sonra şöyle buyururlardı: “Müşriklerden düşmanına rastladığın zaman onları şu üç şeye davet et: İslâmiyet’e davet et. Kabul etmezlerse, cizye vermelerini iste. Kabul ederlerse öldürme. Kabul etmezlerse, Allahü teâlânın yardımına sığın. Onları öldür.” Cizye, ehl-i kitâb denilen yahûdî ve Hıristiyanlar ile ehl-i kitâb kabul edilenlerden alınırdı. Alınacak cizye mikdârı iki şekilde mütâlâa edilir: 1- Kâfirlerle sulh yaparken kararlaştırılan mikdâr. Bunun mikdârı sulh şartlarına tâbidir. Sonradan hiç değiştirilmez. Yoksa zulüm ve haksızlık yapılmış olur. Bu hususda bir vesika yâni ahid-nâme yazılır. Resûl-i ekrem sallallahü aleyhi ve selem efendimizin, Necrân hıristiyanlarından aldığı cizye böyledir. O zaman senelik 2000 kat elbise vermek şartıyla andlaşma yapılmıştır. Devlet, İslâm ülkesinde ikâmet etmek için, İslâm devletinin himayesine girmeyi kabûl eden ehl-ikitaba da cizye vergisi koyar. 2- Gayr-i müslimlere galip gelip, onları kendi memleketlerinde ve mülklerinde; tebea, vatandaş olarak bıraktığı zaman, devlet başkanının koyduğu cizye mikdârıdır. Bunun mikdârını şahsın gelirine göre devlet başkanı tâyin eder. Mükellef olan zımmîlerden her sene on iki dirhem gümüş; kolaylık olması için ay sonunda bir dirhen gümüş alınır (ki, yarım gram altın değerindedir.) Orta hallilerden ayda iki, zenginlerden dört dirhem alınır. Çalışmayandan ve senenin yarısından fazla hasta olandan bir şey alınmaz. Senede on bin dirhemden fazla geliri olana zengin denir. İki yüz dirhemden fazla kazanan orta hâllidir. Cizye; çocuktan, kadından, çok ihtiyardan, din adamlarından ve müslüman olandan alınmaz. Zımmîler, cizye vermekle kendileri için iki hak ortaya çıkar: 1- Onlara dokunulmaz. 2Himaye edilirler. Dokunulmazlıklarıyla, emniyet içinde yaşarlar; himaye edilmeleri ile, tehlike ve zarardan korunmuş olurlar. İşte cizye veren gayr-i müslimler; canlarını, mallarını, ırz ve namuslarını İslâm’ın adaletine sığınarak korumuş olurlar. Ticâretlerinde, işlerinde hürdürler. Cizye vermeyi kabul etmekle, İslâm devletinin vatandaşı olurlar, İslâm’ın adaleti altında müslümanlar gibi huzur içinde yaşarlar, din ve vicdan hürriyetine sâhib olup, ibâdetlerinde serbesttirler. İmâm-ı Ebû Yûsuf da, bu hususta halîfe Hârûn Reşîd’e nasihatte bulunarak şöyle dedi: “Ey mü’minlerin emîri! Allahü teâlâ yardımcın olsun. Zımmîlere yumuşak davranmak, hâl ve hatırlarını sormak hususunda vâli ve âmillerine nasihat eyle ki, onları haksızlığa uğratmasınlar, kaldıramayacakları şeyleri yüklemesinler, vermekle mükellef oldukları vergileri âdilâne alsınlar. Resûlullah efendimiz; “Kim zımmîye zulmeder veya taşıyamıyacağı yükü yüklerse, o kimsenin hasmıyım” buyurmuşlardır. İmâm-ı Mâverdî buyuruyor ki: “İslâm devletlerinin hâkim olduğu topraklarda yaşayıp, adaletine sığınan kâfirlerden şu şartlara uymaları istenir: 1- Kur’ân-ı kerîme dil uzatmamaları, tahrif edildiği iddiasında bulunmamaları, 2Resûlullah efendimizi yalanlamamaları, 3- İslâmiyet’i kötülememeleri ve ona dil uzatmamaları, 4- Müslüman, kadınlarla zina etmemeleri ve evlenme teşebbüsünde bulunmamaları, 5- Müslümanları dinlerinden döndürmeye çalışmamaları; onların mallarına, canlarına tecâvüz etmemeleri, 6- Düşmana yardım yapmamaları ve onların zenginleriyle dostluk kurmamaları.” Cizye akdinde bunlar şart koşulmasa da zımmîler bu şartlara uymak mecburiyetindedirler. Ayrıca şart koşulursa, uymadıkları takdirde andlaşmayı da bozmuş olurlar. Halîfe, gayr-i Müslimlerle yapılan andlaşmayı her şehrin kütük defterine yazdırır. Bu andlaşmaya uymadıkları zaman cezalandırılırlardı. Çeşitli zamanlarda yapılan anlaşmaların hükümleri başka başkadır. Zımmîlerden (gayr-i müslim vatandaşlardan) cizye alınması, Asr-ı seâdet ve Hulefâ-i râşidîn devirlerinden sonra, Emevîler, Abbasîler, diğer İslâm devletleri ve nihayet Osmanlılar zamanında da devam etmiştir. Osmanlılar önceleri cizyeleri; mıntıka mıntıka biri emîn, diğeri kâtip olmak üzere, kapıkulu süvarileri vâsıtasiyle mahallerinde toplar, bu hizmetlerine karşılık onlara ücret verirlerdi. Bilâhere daha sistemli bir hâle getirilen mâliye teşkilâtında cizye muhasebesi adıyla bir şube açıldı. Burası cizye defterlerini tutar, her sene bu verginin tahsiline âid makbuz senedlerini hazırlardı. Her biri ayrı renkte olan bu senetler; zengin, orta hâlli ve aşağı durumdakilere göre olmak üzere üç kısım idi ve üzerlerinde âid olduğu senenin târihi bulunan damgalı mühür vardı. Bir hileye meydan vermemek için cizye kâğıdının renkleri her zaman aynı olmayıp, zaman zaman değiştirilirdi. Cizye evrakı merkezde her sene her mahallin kayıtlarına göre mühürlenir; o zaman mâliye ıstılahında cizye bohçası denilen zarfına (kabına) konur, cizyeyi toplayan me’mûr (cizyedâr) vâsıtasıyle sene başından evvel, mahallerine gönderilir ve mükellefin eline ulaştırılırdı. İslâmî yıl başı olan Muharrem ayı gelirken mahkeme huzurunda bohçanın mührü açılarak dağıtılır, bu ayın başında toplanırdı. Cizyenin tahsîli (toplanması) sırasında haksızlığa uğrayanlar, mahallin kâdısı vâsıtasiyle hükümete şikâyette bulunur, tahkîkât yapılarak haksızlığa meydân verilmezdi. Cizye, Avrupalıları çok rahatsız eden bir vergi idi. Tanzîmâtla birlikte onları memnun etmek için, Reşîd Paşa tarafından hazırlanan Tanzîmât fermanı ile en önce cizye kaldırıldı. Bilâhere cizye yerine askerlikten muafiyet vergisi kondu. İkinci Meşrûtiyet’ten sonra, hıristiyan ve yahûdîler de askere alındıklarından cizye tamamen kaldırıldı. 1) El-Ahkâm-us-Sultâniyye; sh. 142 2) Kitâb-ül-harâc (Ebû Yûsuf); sh. 72 3) Bedâyi-us-sanâyi’; cild-7, sh. 112 4) Redd’ül-muhtâr; cild-3, sh. 267 5) El-Cizyetü vel-islâm (P. Deniett) 6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 410 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 242 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-3, sh. 181 9) 894 (1488/1489) yılı Cizyesinin Tahsilâtına âit Muhâsebe Bilançoları (Ö. L. Barkan, Belgeler Dergisi; sayı 1, sene 1964) 10) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1. sh. 297 CUM SELÂMLIĞI Osmanlı pâdişâhlarının Cumâ namazına gittikleri ve namazdan dönüşleri sırasında yapılan merasim. Yavuz, Sultan Selîm Han’dan itibaren Osmanlı sultanları aynı zamanda İslâm halîfesi de oldukları için Cumâ namazına ayrı bir ehemmiyet verirlerdi. Cuma namazının kılındığı, hutbenin verildiği câmilerin bütün müslümanlara açık olması; hükümdarın halkla temasının sağlanarak derd ve dileklerin bizzat pâdişâha ulaşmasını sağlıyordu. Pâdişâhlar, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a kadar câmilere ata binerek selâmlığa giderlerdi. Rahatsızlığından dolayı, sultan Abdülhamîd Han’ın saltanat arabası ile Cumâ’ya gitmesinden sonra atla gitme terkedildi. Cuma selâmlığı merasiminde; askerî, mülkî ve ilmiye sınıfından pekçok kimseler bulunur; her sınıf askerden birlikler iştirak ederek namazdan sonra pâdişâhın önünde resmî geçitte bulunurlardı. Askerini seven, yüzyıllar boyu serhat boylarında zafer haberleri gönderen atalarını yâd eden halk, bu merasimleri büyük ilgi ile tâkib ederdi. O gün sokaklar bayram günleri gibi dolup taşardı. Selâmlıklara bütün şehzâdeler, bâzı yaverler, tüfekçiler ve hünkâr çavuşları katılırdı. Selâmlığın hangi câmide yapılacağı bilinmediği için, sultan Abdülhamîd Han zamanında Yıldız Sarayı’nda toplanırlar orada irâdeyi bekler, pâdişâh çıkınca onunla birlikte hareket ederlerdi. Bu esnada alkışçı tâbir olunanlar şöyle söylerlerdi: “Uğurun hayır ola, yaşın uzun ola, yolun açık ola, saltanatına mağrur olma pâdişâhım senden büyük Allah var.” Son devirde otuz üç sene pâdişâhlık yapan sultan Abdülhamîd Han’ın selâmlıkları hiç aksatmadığını, câmide dert ve sıkıntısı olanların arzuhallerini alıp yaptırdığını târihî kaynaklar belirtmektedir. Sultan Abdülhamîd Han namaz kılıp kılmamak hususunda kimseye mecburiyet koymadığı gibi, baskıda da bulunmazdı. Yalnız veliahdların namaz kılmalarını ister, kılmayanları da îkâz ederdi. Selâmlık resmini seyir için gelen halk uzaklarda dururdu. Pâdişâhı çok uzakdan da olsa görmeyi arzu eden halk, büyük bir kalabalık teşkil ederdi. Ecnebiler ise; bunlardan sefirler için mâbeyn dâiresinin önünde set üzerinde kapalı bir yer tahsis olunur; burada izzet ve ikrâmda bulunulurdu. Hünkâr, selâmlık için İstanbul’un bütün meşhur câmilerini dolaşırdı. Halkın değişik câmilerde sultânı görebilmeleri dert ve şikâyetlerini dinleyebilmeleri için Sultan Selîm, Fâtih, Sultan Ahmed, Bâyezîd, Ortaköy’de Mecidiye câmilerinden, Beylerbeyi Câmii’ne kadar giderlerdi. Cumâ selâmlığından sonra, Balmumcu çiftliğine; Ihlamur ve Zincirlikuyu köşklerine, arasıra saltanat kayığı ile Beylerbeyi’ne geziler yapılırdı. Sultan dördüncü Mehmed Han’ın, 7 Nisan 1672 senesi Cuma günü Edirne’de Selimiye Câmii’ne Cuma namazı kılmak için giderken yapılan Cuma selâmlığı merasimini Galland adlı meşhûr bir Avrupalı da görmüştür. Bu Avrupalı, gördüğü Cuma selâmlığını tasvir ederken şöyle demiştir: “... Hoş bir manzara teşkil eden uzun konvoylardan sonra, Pâdişâh göründü. Gümüş renginde bir ata binmişti. At yavaş yavaş yürüyordu... Pâdişâh bu nizamla, Sultan Selîm Câmii’ne kadar gitti. Câmi’nin kapısında, rum ve ermeni olmak üzere on bir erkek, üç kadın ve üç çocuk, pâdişâh’a müslüman olduklarını söylediler. Pâdişâh bunu memnuniyetle ve takdirle karşıladı. Cuma namazından dönüşte, bir kadın, Pâdişâh’a bir arzuhal takdim etti. Pâdişâh bunu alıp okumak için durdu. Bizim Fransız sefareti erkânının bulunduğu yere gelince, bir vatandaş daha istida (dilekçe) sundu. Fakat bu kişi kalabalık sebebiyle Pâdişâh’a yaklaşamadı. Bir kapıcıbaşı bu istidayı almak üzere atından inip yanına gitti... Dönüşümüzde yolda şehirden ve saraydan pek çok top atıldı.” İkinci Abdülhamîd Han bir Cuma selâmlığına çıktığında, Sultân’ı görmek isteyen yabancılar da kendilerine tahsîs edilen tribünden seyrediyorlardı. Bir defasında yabancılar arasında meşhur Fransız artisti Sara Bernardt Abdülhamîd Han’ı görmek için geldiği tribünden, Pâdişâh’ın geçmekte olduğunu görünce; “Abdülhamîd vurulmaz diyorlar, hâlbuki buradan bir tabanca ile pekâlâ vurulabilir” demiştir. Bu söz, Abdülhamîd Han’ın kulağına kadar ulaşır. Bunun üzerine Abdülhamîd Han kapalı tribünleri açtırmıştır. Böylece yabancılar Cuma selâmlığı merasimi ve pâdişâhı açık tribünlerden seyretmişler ve pâdişâhın cesaretini görmüşlerdir. BOMBA HÂDİSESİ!.. Pâdişâhlığı müddetince devamlı Cuma selâmlığına çıkan Abdülhamîd Han, 21 Temmuz 1905 senesi Cuma namazı için Yıldız Câmii’ne gittiğinde, târihde Bomba hâdisesi denilen suikast yapılmıştır. Ermeni komitacıları, Abdülhamîd Han’ı şehîd etmek için haftalarca tâkib edip, Sultân’ın câmiden çıkıp kaç dakikada arabasına gittiğini tesbit ederek, araba içine yerleştirdikleri yüz kiloluk saatli bombayı buna göre ayarlamışlardı. Abdülhamîd Han, o gün namazdan sonra hünkâr mahfilinden inerken, şeyhülislâm Cemâleddîn Efendi ile beş-on saniye ayak üstü bir şeyler konuştu. Böylece Ermeni komitacılarının hesapları altüst oldu. Pâdişâh, hünkâr mahfilinin merdivenleri üzerinde iken, arabaların bulunduğu yerde müthiş bir bomba patladı. Birdenbire bir panik çıktı. Cuma selâmlığı için toplanan büyük kalabalık şaşkına dönüp sağa sola kaçıştı. Abdülhamîd Han bu panik sırasında hünkâr mahfilinin merdivenleri üzerinde cesur, vakarlı ve heybetli bir şekilde dimdik ayakta duruyordu. Bulunduğu yerden binlerce kimsenin bulunduğu kalabalığa ve yabancı diplomatlara o anda şöyle hitabetti: “Kendimce en büyük emel, ahâlinin rahat ve mes’ud olmasıdır. Bu uğurda, gecegündüz nasıl çalışıldığı ve gayret gösterildiği malumdur. Gayret ve hüsni niyyetimin tarafillah (Allah tarafından) mükâfatı, şu hâdiseden, Hıfz-ı Hüdâ (Allahü teâlânın korumasıyla) emin olmaklığımdır (kurtulmamdır). Onun için cenâb-ı Hakk’a şükür ve hamd ederim. Müteessir olduğum bir şey varsa, asker evlâdlarımdan ve ahâliden bâzılarının telef ve mecruh olmalarıdır (yaralanmaları ve ölmeleridir). Buna ilel ebed teessüf ederim (üzülürüm). Tebeamın hakkımda göstermiş oldukları hissiyata bütün samimiyetimle memnuniyetimi beyân eyler, âfât-ı semâviyye ve erdiyyeden (âfetlerden) masuniyetleri (muhafaza edilmeleri) için duâ ederim.” Abdülhamîd Han bu konuşmasını takiben bâzı emirler verdikten sonra sert ve vakur adımlarla bulunduğu yerden arabasına yürüdü ve bindi. Atların dizginlerini eline alıp arabayı sürdü. Yerli yabancı binlerce insanın arasından saraya doğru giderken, orada bulunanlar; “Yaşasın Sultan!” diye bağırarak, Abdülhamîd Han’ın büyük cesareti karşısında hayranlıklarını dile getirdiler. 1) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 65 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 251 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 66 4) Yıllar Boyu Târih dergisi; sene-1982, sayı-8, sh. 50 5) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 304 6) Türkiye’de Meârif Târihi; cild-3, sh. 1052 CÜLÛS Osmanlılarda tahta çıkacak şehzâdenin, pâdişâhlığının îlân edilmesi için yapılan merasim. Cülûs bahşişi ise, asker ve me’mura verilen atıyyenin adıdır. Cülûs, Osmanlı Devleti merasimleri arasında önemli yer tutmaktadır. Oğuz ve Selçuklularda hükümdar, şehzâdeler arasından seçilerek tahta geçirilirdi. Oğuzlarda seçimi kurultay, Selçuklularda ise önceleri il ve boy beyleri; sonra vezirler, emirler topluluğu yapardı. Osmanlılarda başlangıçta bu usûl uygulandı. Meselâ Orhan Gâzİ, ahiler tarafından; Yıldırım Bâyezîd, beyler tarafından hükümdar seçildiler. Çelebi Sultan Mehmed Han, kendisinden sonra büyük oğlu Murâd Bey’i pâdişâh yapmalarını devlet erkânına vasiyyet etmişti. Buna karşı amcası (Düzmece) Mustafa ve kardeşi Mustafa Çelebi, saltanat iddiasıyla karşı çıktılar ise de, beylerin, Murâd Han’a sâdık kalarak büyük bir azim ve kararlılıkla hareket etmeleri üzerine başarılı olamadılar. Fâtih Sultan Mehmed Han, Kânûnnâme’sine koyduğu bir madde ile, saltanat makamına geçmek için yaş mes’elesini mevzûbahs etmeyerek; “Evlâdımdan her kime saltanat müyesser ola, kardeşlerin, nizâm-ı âlem içûn katletmek münâsibtir. Ekser ulemâ dahî tecvîz etmiştir. Ânında âmil olalar” kaydıyla, devletin tek elden idaresini kabul etmişti. 1574 yılından sonra, mevcûd şehzâdelerin eyâletlerde vâlilik etmeleri usûlü kaldırılarak, içlerinden en yaşlı olanlardan birinin hükümdarlığa namzed olarak sancağa çıkarılması kânun hâlini aldı. Bu usûl, saltanat varisliğine doğru atılmış ilk adımdı. Nitekim çok geçmeden 1617 yılından îtibâren Osmanlılarda pâdişâhlığın hânedân içinde en yaşlısına intikâli kabul edildi. Osmanlılarda saltanat süren pâdişâhın vefâtı veya saltanat hal’i üzerine yerine geçen pâdişâhların cülûsları merasimle yapılır ve hiç vakit geçirilmeden yeni pâdişâha hemen o gün bîat olunurdu. Eğer pâdişâh gece vefât etmiş ise merasim sabah erkenden yapılırdı. Yeni pâdişâhın cülûsu gün ve saati teşrîfâtcı tarafından merasime iştirak edecek olanlara derhâl bildirilirdi. Pâdişâhın tahtı, bâbüssaâde denilen Akağalar kapısı önüne kurulurdu. Bundan sonra dârüssaâde ağası silahdâr ağa ile birlikte yeni pâdişâha giderek onu babasından, amcasından veya ağabeyinden boşalan tahta davet ederdi. Bundan sonra yeni pâdişâh has oda önündeki demir kapıdan çıkarak taht odasına geçer, burada Hırka-i Saadet yanında iki rekat namaz kılarak şükrederdi. Bundan sonra cülûs törenine gitmek üzere saltanat alâmeti olan Yûsuf’i destâr (Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır’dan getirdiği mukaddes emânetlerden Yûsuf aleyhisselâma âid olan başlık)’ı ve samur erkân kürkü giyer, dışarı çıkardı. Bâbüssaâde önünde kurulmuş olan tahta oturur ve merasim başlardı. Kânun îcâbı olarak sırasıyla Nakîb-ül-eşrâf, Kırım hanzâdesi, saray ağaları ve rikâb ağaları ile kapıcıbaşı âzalarının tebriklerinden sonra huzura şeyhülislâm gelir, kısa bir duâdan sonra bîat eder, onu sadrâzam, vezirler ve diğer devlet erkânı tâkib ederdi. Cülûs töreni teşrifatçıların etek öpmesiyle biter, yeni hükümdar, huzurda bulunanları selâmlayarak has odaya geçerdi. Burada biraz dinlendikten sonra, vefât eden pâdişâhın cenaze namazına katılırdı. Cülûs töreni, kılıç alayı ve türbe ziyaretleri ile tamamlanırdı (Bkz. Kılıç Alayı), önce bütün hükümdar türbelerini içine alan ziyaret, sonraları sâdece Fâtih Sultan Mehmed Han’ın türbesine yapılır oldu. Yeni pâdişâhın cülûsu haberi derhal İstanbul’da tellallar vasıtasıyla ve toplar atılarak îlân olunurdu. Ayrıca bütün Osmanlı ülkesine fermanlar gönderilerek tamim edilir ve şenlikler yapılırdı. Cülûs töreninden sonra, hükümdar cülûs bahşişi dağıtırdı. Cülûs Bahşişi: Cülûs bahşişi verme usûlü Osmanlılardan evvelki İslâm devletlerinde de vardı. Osmanlılardaki cülûs bahşişleri iki türlü idi. Birisi belli ve kânunda belirtildiği gibi bir defaya mahsus olarak verilir, diğeri ise, askerlerin ulufelerine zam suretiyle icra edilirdi. Tahta çıkan her pâdişâhın; “Kullarımın bahşiş ve terakkîleri makbûlümdür, verilsin” suretinde lisânen tasdîk etmesi ve bu tasdiki askerin işitmesi usûlden idi. Bu bahşişten yalnız asker değil büyük ve küçük bütün me’murlar istifâde eder, sadrâzam ve şeyhülislâma otuzar bin akçe verilirdi. Osmanlı târihinde ilk defa cülûs bahşişi, 1389 târihinde Kosova sahrasında pâdişâh seçilen Yıldırım Bâyezîd Han tarafından Kapıkullarına verilmiş ve bu usûl sultan birinci Abdülhamîd’in cülûsuna kadar devam etmiştir. Cülûs bahşişi verilmesi, Fâtih tarafından kânun hâline getirilmiş, Yavuz Sultan Selîm Han da cülûs bahşişinde ödenecek paraları tesbit etmiştir. İlk zamanlarda pâdişâhların bir ihsânı şeklinde olan cülûs bahşişi, sonları pâdişâhların bir lütfü olmaktan çıkmış ve bu bahşiş uğrunda bir hayli ihtilâller olmuştur. Cülûs Bahşişi Dîvânı: Cülûs bahşişi verilmek üzere toplanan dîvân, Cülûs bahşişi kânununda, bu paranın dağıtılması emrinin pâdişâh tarafından sözle bildirilmesi şart olduğundan, bu iş için dîvân normal bir toplantı yapar ve bahşiş parasının hazırlanmış olduğunu bildiren bir telhis yazılır, kapıcılar kethüdası ile bâbüssaâde ağası eliyle pâdişâha sunulurdu. Pâdişâh bir taraftan bahşişin dağıtılması için yazılı izin verirken, sözle de; “Kullarımın bahşiş ve terakkîleri makbûlümdür, verilsin” diyerek dîvâna haber gönderirdi. Hazırlanan bahşiş keseleri, ulufe dağıtımındaki esaslara göre ilgililere verilirdi. Bahşiş dağıtımı bitince vezirler arza girerlerdi. Bu merasime defterdâr katılmazdı. Cülûs Çıkması: Pâdişâhların cülûsları münâsebetiyle yapılan çıkmalar hakkında bir tâbir. Buna büyük çıkma, umum çıkması da denilirdi. Çıkma me’zuniyet demek olup, acemilerin yeniçeri ocağına kayıt ve kabulleri, saray hizmetlerinde bulunanların taşra hizmetlerine veya saraydaki odalardan birinden diğerine me’mur edilmeleridir. Cülûs Tebliği: Yeni pâdişâhın Osmanlı tahtına oturmuş olduğunu, münâsebette bulunan devletlerin hükümdarlarına gönderilen elçilerle bildirmektir. Bundan başka İstanbul’da devamlı bulunan elçilere de tercümanlar aracılığıyla birer nâme gönderilirdi. Bu tebliğ üzerine yeni pâdişâhı tebrik etmek üzere İstanbul’a gelen elçiler, pâdişâh tarafından özel bir törenle kabul edilirdi. Yeni pâdişâhın tahta geçtiği, Osmanlı tebeasına fermanla duyurulur ve hutbenin yeni hükümdar adına okunması bildirildiği gibi, devlet içindeki il darphânelerine gönderilen başka bir hükm-i şerîf ile de, paranın yeni hükümdar adına basılması bildirilirdi. Bundan başka Kırım hanına da özel bir kapıcıbaşı gönderilmek suretiyle yeni pâdişâhın cülûs ettiği haber verilirdi. Cülûsiyye: Pâdişâhların saltanat tahtına çıkmaları münâsebetiyle söylenmiş manzume veyahut yazılmış makaleler. Önceleri kasîde tarzında kaleme alınan cülûsiyyeler, ikinci Abdülhamîd Han devrinde mensur olarak yazılmaya başlanmıştır. Cülûsiyyelerde, yeni hükümdarın tahta çıkmasıyla memleketin daha çok huzura kavuştuğu ve halkın neşesi anlatılır. Sultan Osman için Nef’î’nin yazdığı cülûsiyyeden bir beyt şöyledir: Şehinşâh-ı adâlet-pişe Osman Hânı Sânî kim, Vücuduyla hayât-ı taze buldu mülk-i Osmânî. 1) Târih ve Edebiyat Mecmuası; sh. 453 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 255 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 212 4) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 56, 184 5) Teşrîfât-ı Kadîme; sh. 115 6) Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzâdeleri (İ.H.Uzunçarşılı; Belleten, cild-39, sayı 156, Ekim-1975) ÇALDIRAN MUHÂREBESİ Osmanlı pâdişâhı Yavuz Sultan Selîm Han ile İran şahı İsmâil arasında, 23 Ağustos 1514’de, Çaldıran ovasında yapılan târihin en büyük meydan muhârebelerinden biri. Akkoyunlu Devleti’ni ortadan kaldıran, Azerbaycan, Irak-ı Acem, Irak-ı Arab ve İran’ı ele geçirerek Ceyhun nehrine kadar hududunu genişleten Şâh İsmail, 1510’da doğudaki sünnî Özbekleri de yendikten sonra Anadolu’ya yönelmişti. Gönderdiği dâî ve halîfeleri vasıtasıyla Osmanlı hududları içinde yaşayan şiîleri kendisine bağlamaya, fırsat buldukça da isyânlar çıkarmaya başlamıştı. Yavuz Sultan Selîm Han ise, Şâh İsmail’in bu tehlikeli teşebbüslerini önlemenin tek çıkar yolunun, Anadolu’da Şiîliğin gelişmesini önlemek, hattâ kökünü kazımak olduğunu biliyor, İslâm’ı bütün dünyâya hâkim kılabilmek için Osmanlı Devleti’nin dünyânın en büyük ve kudretli devleti hâline gelmesi zaruretine inanıyordu. Bunun için İran yaylasında teşekkül eden şiî devletlerin ikide bir Osmanlı Dsvleti’ni tehdîd etmesine ve batıya açılan her seferde Osmanlı’yı arkadan vurmasına son vermek emelinde idi. Çünkü Osmanlı Devleti’nin en büyük asker kaynağı Türk ve müslüman nüfûsun yaşadığı Anadolu idi. Buranın emniyette olmaması, devletin başına her an büyük gaileler açabilirdi. Sultan Selîm, bütün bunları düşünerek Trabzon vâliliğinden beri Şâh İsmail’in Osmanlı ülkesindeki faaliyetlerini yakından tâkib etmiş, İran içlerine seferler düzenleyerek Şiîlerin Anadolu’daki faaliyetlerine mâni olmaya çalışmıştı. Pâdişâh olduktan sonra bu faaliyetlerin önüne bütünüyle geçmek için köklü tedbirler almaya başladı. Topladığı olağanüstü dîvânda, Şâh İsmail’in İslâm’a verdiği zarar ve Ehl-i sünnete yaptığı saldırıları inceden inceye bir bir anlattı. Dîvânda yapılan uzun müzâkerelerden sonra, İran’a sefere karar verildi. Bunun üzerine Yavuz Sultan Selîm Han; “İnşâallahü teâlâ, kılıcımız İran toprakları üzerinde şerefle dolaşacaktır. Vezirlerim benimle beraber gelecektir. Âlimlerim, Tebriz’de edâ edeceğimiz Cuma namazı için hazır olsunlar. Yalnız Eshâb-ı kirama söverek dil uzatan, cemâatle namaz kılmayı men eden, câmilerdeki minberleri yıktıran, Ehl-i sünnet âlimlerini öldüren, Şeybek Han’ın kafatasında şarab içen Şâh İsmâil ve tarafdarlarının küfrüne ve kanlarının helâl olduğuna dâir ulemâ ne buyurur?” diye sordu. Osmanlı tarihçilerinden Hoca Sâdeddîn Efendi’nin yazdığına göre; dîvânın bu karârı üzerine görüşleri alınan o devrin âlimlerinden; Molla Arab lakabıyla meşhur Muhammed bin Ömer, Sarı Gürz lakabıyla meşhur Nûreddîn Hamza, Zenbilli Ali Cemâli Efendi, Ahmed ibni Kemâl Paşa ve daha pek çok âlim böyle bir cihâdın farz olduğuna, Şâh İsmail’e haddinin bildirilmesi lâzım geldiğine dâir fetva verdiler. Ayrıca verilen bu fetvalarda, Şâh İsmâil ile askerlerine karşı açılacak savaşların, diğer din düşmanları ile yapılacak savaşlar gibi cihâd sayılacağı belirtiliyor, umumiyetle bu gibilerin öldürülmelerinin caiz olup, mallarının helâl, nikâhlarının ise bâtıl olduğu açıklanıyordu. Dîvândan sefer karârını ve âlimlerden de fetvasını alan Yavuz Sultan Selîm Han, Kur’ân-ı kerîmde Tevbe sûresinin yetmiş üçüncü âyetinin; “Ey sevgili Peygamberim (aleyhisselâm)! Kâfirlerle ve münafıklarla cihâd et, döğüş! Onlara sert davran!” emrine uyarak İran’a sefer karârını verdi. Bu yıllarda Şâh İsmail, Anadolu’ya sapık inanışlarını yaymak için şeyh kılığında gönderdiği dâîler vasıtasıyla geniş bir propagandaya girişmiş, safiyetini kaybeden bektâşî tekkelerini ele geçirerek, bâzı saf kimseleri kendi tarafına çekmişti. Şehzâdeliğinden beri bu şiî dâîlerini tâkib ve bir kısmını tesbit eden Yavuz Sultan Selîm Han, İran’la yapılacak harpte, memleket içinde bulunan şiî itikadını benimsemiş kişilerin isyânlar çıkarabileceklerini ve bunun devletin başına büyük gaileler açabileceğini düşünmüştü. Bu sebeple Anadolu’ya, beylerbeyi ve sancakbeylerine nâmeler göndererek, bölgelerindeki Şâh İsmâil tarafdârları listesinin kendisine gönderilmesini istedi. Tesbit edilenleri şiddetle cezalandırıp faaliyetlerine son verdi. Yavuz Sultan Selîm Han, devletin birlik ve beraberliğini sağladıktan sonra, savaş için gerekli hazırlıkları bitirdi. Edirne’den İstanbul’a geldi. Manisa’da bulunan oğlu Süleymân’a nâme gönderip, onu Edirne’nin muhâfazasına me’mur etti. Eyyûb semtinin Fil çayırında ordugâhını kuran Sultan Selîm, Eyyûb Sultan hazretlerini ve diğer Sahâbe-i kirâmın (r. anhüm) ve ecdadının kabirlerini ziyaret etti. Onlardan manevî yardım istedi. 20 Nisan 1514’de Üsküdar’a geçti. Evvelce hareket eden orduya aynı gün Maltepe’de yetişen Selîm Han, Bosna vâlisi Hadım Sinân Paşa’yı Anadolu beylerbeyliğine tâyin etti. 23 Nisan’da İzmit’e geldiğinde, daha önceden esir edilip orduyla beraber götürülen şiî halîfelerinden Kılıç ismindeki biri vasıtasıyla Şâh İsmail’e bir mektup göndererek, üzerine yürüdüğünü resmen bildirdi. Tâcîzâde Cafer Çelebi’nin kaleme aldığı bu mektupta Selîm Han, Şâh İsmail’in Hulefâ-i râşidîni kötülemesi ile zulümlerini şiddetle tenkid ediyor; dînin emri gereğince üzerine yürüyüp mazlumların âhını dindireceğini beyân buyuruyordu. Yavuz Sultan Selîm Han, İzmit’den Yenişehir’e geldiğinde, Anadolu ve Rumeli beylerbeyileri de kuvvetleriyle orduya katıldılar. Ordu, on gün sonra Seyyidgâzi’ye geldi. Bu mevkide, 20.000 tımarlı sipahiden meydana gelen öncü ordusuna vezir Dukakinzâde Ahmed Paşa’yı tâyin eden Selîm Han, Sinop vâlisi Karaca Ahmed Paşa’yı 500 süvârî ile keşfe ve akıncı kuvvetlerini de Nihaloğlu Mehmed Bey emrinde sefere me’mûr etti. Bundan sonra Konya’ya gelen Selîm Han; burada, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Sadreddîn-i Konevî, Şems-i Tebrîzî (r. aleyhim) gibi evliyânın türbelerini ziyaret etti. Şâh İsmail’e karşı muzaffer olması, müslümanları bu belâdan kurtarması için o mübarek zâtların ruhları vasıtasıyla Allahü teâlâdan yardım talebinde bulundu. Fakirlere sadaka dağıttı. Konya’dan hareketle Kayseri’ye gelen Sultan, 2 Haziran’da Sivas’a ulaştı. 140.000 asker, 5.000 zahireci ve 60.000 deveye yükselen orduyu yoklamaya tâbi tutup, muhtemel bir şiî ayaklanmasını önlemek ve yiyecek tedâriki yapmak üzere İskender Paşa kumandasındaki 40.000 askeri burada bıraktı. Çünkü, Şâh İsmail’in kumandanlarından Ustaclı Mehmed Han, Osmanlı ordusunun ileri harekâtını duymuş, burada oturan halkı daha içlere sürerek, geride kalan her yeri ateşe vermişti. Bunun için uzun süre İran topraklarında kalacak olan Osmanlı ordusunun beslenmesi zor olabilir. Osmanlı ordusu mütemadiyen harâb edilmiş topraklarda ilerlerken, gemilerle Trabzon’a ve oradan da develerle orduya ulaştırılan zahireler yeterli olmuyordu. Bu sebeple Gürcü hükümdarına da, orduya yiyecek gönderilmesi için nâmeler gönderildi. Ordu, Erzincan Yassıçeşme’de Hasanbey çayırı mevkiine geldiğinde, Şâh İsmail’in cevabî’nâmesi geldi. Şâh İsmâil bu mektubunda muhârebeye hazır olduğunu bildirmekle beraber; gerek sultan Bâyezîd zamanındaki ve gerek Yavuz Selîm’in Trabzon vâliliği zamanındaki dostluklarından (!) bahsederek aradaki düşmanlığın nereden çıktığını anlayamadığını söylüyordu. Bir kargaşalığa sebeb olmak istemediğini belirterek adetâ göz dağı vermekten geri kalmayan Şâh İsmail, Yavuz’un karşısına da çıkmıyordu. Bir müddettir İran topraklarında ilerleyen ordunun hiç bir karşı harekât görmeden yoluna devam etmesi, bu uzun yolculuğu ve Şâh İsmail’in vadine rağmen hâlâ ortaya çıkmaması, yeniçeriler arasında hoşnutsuzluğa sebeb oldu. Aylarca yol yürümekten, seferin zorluklarından, şikâyete başladılar. Bununla beraber, sancakbeyleri gibi bâzı vezirler, başlangıçta ileri gitmenin aleyhinde olmalarına rağmen bunu açıklamakdan çekindiler. Ancak Sultan Selîm’in askerin hareketini tanzim ile Azerbaycan’ın merkezi Tebriz’e kadar gidileceği karârında sebat etmesi üzerine, fikirlerini Sultan’a açmaya karar verdiler. Bunu da bizzat kendileri yapmayıp, Pâdişâh’ın çok sevdiği mahremlerinden en yakın nedimi Karaman vâlisi Hemden Paşa’dan, Pâdişâh’ı geri dönmeye ikna etmesini rica ettiler. Her hususta Pâdişâh ile konuşabilen Hemden Paşa, daha ileri gitmeye muhalefet eden bu vezirlerin ricasını kabul ederek Sultan Selîm’in huzuruna girdi. Askerlerin durumunu anlattı. Sonunda da geri dönmenin daha uygun olduğunu söyleyince, Sultan Selîm onu derhal öldürttü. Şeyhülislâm Zenbilli Ali Cemâlî Efendi; “Pâdişâhım! Hangi hükme dayanarak katlettirdiniz?” diye sorduğunda, sultan Selîm; “Ayet-i kerîmeye muhalefet ettiği için öldürttüm. Allahü teâlâ meâlen buyuruyor ki: “(Ey peygamberim! Eshâbının) iş hususunda fikirlerini al (müşavere et). Müşavereden sonra da bir şeyi yapmağa karar verdin mi, artık Allahü teâlâya güven ve dayan. Gerçekten Allahü teâlâ tevekkül edenleri sever” (Âl-i İmrân sûresi: 159). Biz bu cihâda çıkarken, vezirler, âlimler ve komutanlarımızla müşavere ettik. Karar verdik. Allahü teâlâya tevekkül ederek yürüdük. Hemden’in yerinde oğlum Süleymân bile olsa, onun da boynunu vurmaktan kıl kadar çekinmezdim” dedi. Hemden Paşa’nın öldürülmesini ve Sultân’ın bu sözlerini işiten vezirler ve yeniçeriler, yaptıkları hatânın büyüklüğünü anladılar. Bir müddet şikâyetleri bıraktılar. Sultan Selîm Han, Erzincan’dan Şehsuvaroğlu Ali Bey’i, düşman hakkında bilgi toplamak için ileriye, Ferahşad Bey’i Tercan, Faik Bey’i de Bayburt üzerine gönderdi. Ordu Erzurum’a yaklaştığında, alınan iki esirden mühim bilgiler öğrendi. Şâh İsmail’e bir mektup daha gönderdi. Bu mektupta da şöyle yazıyordu: “Hükümdarların toprakları, onların nikâhlısı gibidir. Bu itibârla erkek ve merd olanlar, ona başka birinin elinin değmesine dayanamazlar. Hâlbuki günlerden beri askerlerimle topraklarının üzerinde yürüdüğüm hâlde, hâlâ senden bir eser yok. Aslında şimdiye kadar senin, merdlikle ve celâdetle ilgili bir hareketin görülmemiştir. Bütün hareketlerin sâdece hîleye dayanmaktadır. En seçkin askerimden kırk binini buraya getirmeyerek korkunu gidermeye çalıştım. Buna rağmen gizlenmeye devam edersen, erkeklik sana haramdır. Zırh yerine çarşaf, miğfer yerine yaşmak kullanarak, serdârlık ve şahlık dâvasından vazgeçmelisin.” Selîm Han bu mektubdan başka, bir de kadın elbisesi gönderdi. Böylece Şâh İsmail’i tahrik edip meydana çıkmasını sağlamaya çalıştı. Ordu 14 Ağustos’da Eleşkirt civarına geldiğinde, yeniçerilerin yeniden isyânkâr konuşmaları başladı. “Pâdişâh bizi nereye götürür? Daha ne kadar gideceğiz? Askerde savaşacak hâl mi kaldı? Bu şekilde, kaşan düşman kovalanır mı? Üç aydır yol alan askere yapılanlar reva mıdır? Merhamet bu mudur? Geri dönülmezse yapacağımızı biliriz!” gibi ileri geri fısıltılar duyuluyordu. Nihayet Ağustos ayının ortasında, beş yüz kadar yeniçeri, konaklanan bir yerde, Pâdişâh’ın otağına ok atıp ateş açmaya başladılar. Bu sırada Sultan Selîm, Hersekzâde Ahmed Paşa ile konuşuyordu. Silâh seslerini duyan Sultân, Ahmed Paşa’ya; “Bre bu nedir?” diye gürleyince, vezîriâzam Ahmed Paşa sapsarı kesildi. Suskun bir hâlde; “Yeniçeri kullarınız silâh ta’limi yaparlar Sultân’ım!” diyebildi. Sultan Selîm Han; “Paşa Paşa!... Sen uykudasın herhalde. Baksana asker isyân üzeredir. Edebsizliğe billahi rızâmız yoktur” diyerek dışarı çıkıp, Karabulut ismindeki atına bir sıçrayışta bindi. İsyan eden yeniçerilerin üzerine yıldırım gibi atını sürdü. Önlerine geldiğinde, şimşek çakan gözlerini askerin üzerinde dolaştırdıktan sonra, atını şaha kaldırdı ve; “Bre câhiller! Karar verdik, i’lâ-yı kelimetullahı yaymak ve yüceltmek için yola çıktık. Hedefimize henüz ulaşmış değiliz. Düşmanla karşılaşmadan da geri dönmemiz mümkün değildir. Ne gariptir ki, Şâh’ın adamları bâtıl inanışları uğrunda efendileri için can verirlerken, içimizdeki bâzı gayretsizler bizi hak yoldan döndürmeye uğraşıyorlar. Fakat biz yolumuzdan asla dönmeyecek, emre itaat edenlerle birlikte hedefimize kadar gideceğiz. Bâzıları hanımını hayâl edip, yol yorgunluğunu bahane ederek; “Bundan öte gidemeyiz” derler. Bunun gibiler, kendileri bilirler. Geri dönerlerse, dîn-i mübîn yolundan dönmüş olurlar. Onların bahaneleri düşman gelmediği ise, düşman ileridedir. Eğer er iseniz benimle geliniz. Yoksa Şâh oğlunun karşısına tek başımıza çıkarız” diyerek atını ileri sürdü. Bu acı sözlerden sonra, artık niç kimse muhalefet etmedi ve Sultân’ın arkasından yürümeye başladılar. Sultan Selîm Han, ordusuyla Kazlıgöl mevkiine geldiğinde, Şehsuvaroğlu Ali Bey’in verdiği habere göre, Şâh İsmâil ordusuyla Hoy şehrine gelmişti. Bu habere sultan Selîm çok sevindi. Ali Bey’e hediyeler verdi. Şâh İsmail, ordusuyla Çaldıran’da toplanacağı haberi kesinlik kazandı. Sonra gelen haberler, Şâh’ın ordusunun Çaldıran’da olduğunu bildiriyordu. Osmanlı ordusu, yirmi iki Ağustos günü Çaldıran’ın Akçay vadisi tepelerinde konakladı. Şâh’ın ordusu ile aralarında beş-altı km.lik bir mesafe kalmıştı. O güne kadar iki bin beşyüz km. yol alan yorgun askere, her an hücuma hazır olacak şekilde istirahat etmeleri bildirildi. Akşam, sultan Selîm komutanlarını toplayarak; “Hücum hakkında ne düşünürsünüz?” diye sordu. Veziriazam Hersekzâde Ahmed Paşa; “Sultân’ım’! Uzun yoldan geliriz, askerimiz yirmi dört saat dinlense iyi olur diye düşünürüm” deyince, sultan Selîm Han celallenerek; “Paşa Paşa! Sen daha, Osmanlı gâzilerini tanıyamamışsın. Hele sancaklar açılsın, kösler vurulup mehter çalsın, ne yorgunluk ne de uykusuzluk kalır. Bir daha böyle mütâlâa istemem” dedi. Vezirler ve paşalar ne söyleyeceklerini düşünürlerken, defterdâr Pîrî Mehmed Çelebi heyecanını yenemeyerek; “Şevketlü Sultân’ım! Eğer derhâl muhârebeye başlamaz, bir müddet daha gecikirsek, ordumuzdaki şiî casusları, askerimizi aldatırlar. Ne kadar zaman kaybedersek, o kadar adamımızı kandıracaklardır. Orduda Şâh’a meyledenlerin, düşmanla temas ederek o tarafa geçmeleri veya harbe isteksiz girmeleri ihtimâli de vardır. Buna meydan vermeden, sabah erkenden muhârebeye girmek gerekir” dedi. Sultan Selîm Han ile Sinân Paşa ve diğer komutanlar da bu görüşde olduklarından, sabah erkenden muhârebeye girme karârı alındı. Sultan; “Cenâb-ı Hak mu’înimiz, yardımcımız olsun” diye duâ ettikten sonra harp dîvânı dağıldı. O gece sultan Selîm sabaha kadar uyumadı. Allahü teâlâya göz yaşları arasında ibâdet eyledi. Otağ-ı hümâyûnun yere serili halılarını kaldırıp, pâk toprağa mübarek alnını koyarak secdeye kapandı. Gözlerinden akan yaşlar toprağı ıslatırken; “Yâ Rabbî! Buralara kadar yüce dînini yaymak ve ism-i şerifini yüceltmek için geldim. Hâtem-ülenbiyâ olan şerefli Peygamberin sallallahü aleyhi ve sellem ile, Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali (r. anhüm) efendilerimizin hâtır-ı şerifleri için, Kur’ân-ı kerîmde överek bahsettiğin Eshâb-ı kiramın hatırı için, Ehl-i sünnet düşmanlarını kahrederek, ordumu muzaffer eyle! evliyânın ruhlarını bizimle beraber et!” diye niyazda bulundu. Sonra atına binerek istirahat hâlindeki ordusunun arasında gezindi. Yâsîn sûresini okuyarak, askerlerine duâ etti. 23 Ağustos Çarşamba sabahı Osmanlı ordusu harb nizâmı aldı. Sultan Selîm’in emri üzerine, devlet ricali ve askerî erkân birliklerinin başına geçti. Ordunun sağ kolunu Anadolu beylerbeyi Sinân Paşa ile Zeynel Paşa’nın emrindeki Anadolu ve Karaman kuvvetleri, sol kolunu ise, Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa kumandasındaki Rumeli askeri teşkil ediyordu. Sultan merkezde, her zamanki gibi sipâhî, silâhdâr, ulûfeci ve gurebâ bölükleri ile çevrilmiş olup, yanında sadrâzam Hersekzâde Ahmed Paşa, vezir Dukakinoğlu Ahmed Paşa, vezir Mustafa Paşa, Ferhad Paşa, Karaca Paşa gibi devlet ricali, kazasker ve âlimler bulunuyordu. Pâdişâh’ın ön kısmında mevki alıp, ağaları Ayas Paşa’nın emrinde sayıları 12.000’i bulan tüfekçi yeniçeriler, araba ve develerden meydana gelen bir siper gerisinde bulunuyorlardı. Bunların her iki yanındaki sağ ve sol cenahlarda biri 10.000, diğeri ise 8.000 kişiden ibaret Anadolu ve Rumeli azabları ve hedeflerini bir mil içinde vurmakda usta topçuların nezâretindeki birbirlerine zincirle raptedilmiş 500 topun önünde dizilmişlerdi. Şâh İsmail, şimdiye kadar devletini Hazar denizinden Umman denizine, Ceyhun nehrinden Dicle nehrine kadar genişletmişti. On dört hükümdarla savaşmış, hep galip gelmiş ve hepsini öldürmüştü. Gençti, gözüpekti. Hedefi, Osmanlı Devleti’nin topraklarını elde etmekti. Sultanlarını öldürüp, devleti işgal edecekti. Yirmi iki Ağustos günü Çaldıran ovasının en müsâid yerine ordusunu yerleştirmişti. Yüz bin kişilik ordunun büyük bir kısmı süvari idi. Şâh’ın plânı; yorgun Osmanlı piyadelerini bu atlı askerleri ile imha etmekti. 23 Ağustos sabahı Şâh İsmail, ordusunu tekrar gözden geçirdikten sonra, hücum emrini verdi. Askerleri “Şâh, Şâh!” diyerek saldırdılar. Yavuz Sultan Selîm Han atından yere indi, ellerini açarak; “Yâ ilâhî! Ordumu muzaffer eyle, günâhlarım sebebiyle onları kahreyleme...” diyerek duâ etti. Sonra atına bindi. Askerinin savaş düzenini son bir defa gözden geçirdikten sonra; “Yâ Allah!... Bismillah! Allahü ekber!...” diyerek hücum emrini verdi. Osmanlı ordusu; “Allah Allah!” diyerek çığ gibi Şâh’ın ordusuna yüklendi. Gemleri salınan atlar, ok gibi ileri atıldı. Sağ cenahın kumandanı Sinân Paşa, Şâh’ın ordusunun sol kanadıyla önce müthiş bir çarpışmaya, sonra da plân gereği geri çekilmeye başladı. Şâh’ın kumandanı Ustaclıoğlu; “Osmanlı ordusunu bozdum, geri çekilmeye başladılar” zannıyle ileri atıldı. Bir müddet geri çekilen Sinân Paşa, bir anda birliklerini ikiye ayırarak sür’atle yanlara çekildi. O anda, daha önce oraya yerleştirilen Osmanlı topları gürlemeye başladı. Topların önünde kalan ne kadar İran süvarisi varsa, kaçmaya fırsat bulamadan, en güzîde kuvvetlerini bir anda kaybediverdiler. Bu arada İran ordusunun sağ cenahına kumanda eden Şâh İsmail, Osmanlı ordusunun sol cenahına yüklenmişti. Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa ilk anda şehîd oldu. Osmanlı ordusu sol cenâhındaki plânı tam tatbik edemeden, bozularak karışık bir şekilde geriye çekilmeye başladı. Bu hâli gören Yavuz Sultan Selîm Han; “Allah Allah” diyerek yeniçerilerle, sol kanada yardıma koştu. Bir anda Sultânlarının; “Vurun şahbazlarım! Koman yiğitlerim! Vurun ha, arslan yürekli gâzilerim!” diyen gür sesini işitince, dağılan askerler yeniden canlandılar. Pâdişâhları ile birlikte, yalın kılınç düşmanın üzerine yüklendiler. Askerin maneviyâtı düzelince geri çekilen sultan Selîm, yüksek bir tepeden harekâtı tâkib etmeye başladı. Sinân Paşa’nın plânı tatbik ederek, yıldırım gibi” Şâh’ın ordusunun arkasına dolandığını görünce, ona ve askerlerine duâ etti. Şâh İsmail, ordusunun sarıldığını çok geç anladı. Askerinin tükendiğini gören Şâh, durumun kendisi için çok tehlikeli olduğunu anlayınca, atıyla hamle yapıp cenk meydanından kaçmak istedi ve kolundan yaralandı. Atı da çamura saplandı. Nihayet yaralı bir vaziyette taht ve hanımını harb meydanında bırakarak kaçmak mecburiyetinde kaldı. Şâh’ın kaçtığını gören İran ordusu da, firara başladı. Savaş, Osmanlıların galibiyeti ile bitti. O gün Çaldıran ovası on binlerce şiîye mezar oldu. Târihin en büyük meydan muhârebelerinden birini, Allahü teâlanın izniyle kazandığını gören Yavuz Sultan Selîm Han, şükür secdesine kapandı, sevinç gözyaşları dökerek, Allahü teâlâya hamd etti. Şâh’ın paha biçilmez tahtını ve yakalanan zevcesini Pâdişâh’ın huzuruna getirdiler. Sultân’ın gözünde bunlar yoktu. O, şehîd olan askerini düşünüyordu. Âlimler ve komutanları ile savaş meydanını dolaştı. Şehîdleri için Fatihalar okudu. Şehîdler arasında; Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa, Sofya sancak beyi Malkoçoğlu Ali Bey ve kardeşi Selanik sancak beyi Malkoçoğlu Tur Ali Bey, Pirizren sancak beyi Süleymân, Kayseri sancak beyi Üveys, Niğde beyi İskender, Beyşehir beyi Sinân, Mora sancak beyi Hasan Ağa gibi pek namlı kumandanlar vardı. Şehîdlerin defin işleri yapıldıktan sonra, askerin dinlenmesi emredildi. Yavuz Sultan Selîm Han bu zaferi ile; Anadolu’da müslümanlar arasında yayılan, kendilerini gizliyerek tekkelere sızan ve Eshâb-ı kiram düşmanlığını körükleyen, Türk dünyâsının inanç birliğini bozmaya çalışan sapık inanç sahiplerini temizledi. Bu bozuk inancın yayılmasını önledi. Böylece Ehl-i sünnet îtikâdını kuvvetlendirerek, İslâm’a büyük hizmeti oldu. DOĞRU YOLDAN AYRILANLAR! Yavuz Sultan Selîm tahta çıktığı sırada, İran’ın teşvik ve tahriki ile Anadolu’da şiî faaliyetleri devletin bünyesini sarsacak bir durumdaydı. Osmanlı ulemâsı şiîliği red eden risaleler kaleme alıyor ve İran üzerine sefere çıkılmasını istiyordu. Bunlardan Sarı Gürz Nûreddîn Hamza Efendi’nin şiîler hakkında verdiği fetva şöyledir: “Hüvelmu’în Bismillâhirrahmânirrahîm. Sevdiği kullarına yardım eden, düşmanlarını da kahreden Allahü teâlâya hamdolsun. Peygamberlerinin en üstünü olan Muhammed aleyhisselâma ve O’nun âline ve Eshâbına (r. anhüm) salât ü selâm olsun. Ey müslümanlar! Biliniz ve anlayınız ki, Eshâb-ı kiram düşmanı râfızîlerin reisleri, Erdebiloğlu Şâh İsmail’dir. Onlar, Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem yolunu ve sünnetini beğenmezler. Kur’ân-ı kerîm ile alay ederler. Allahü teâlânın “Haramdır” buyurduğuna “Helâldir” derler. Kur’ân-ı kerîmi ve diğer din kitaplarını tahkir edip yakarlar. Bütün Ehl-i sünnet âlimlerine ve sâlih müslümanlara ihanet edip, öldürürler. Mescidleri yıkarlar. Bu taifeye mensûb olanlar, reisleri Şâh İsmail’i ilâh yerine koyup secde ederler. Hazret-i Ebü Bekr’e ve hazret-i Ömer’e sövüp, hilâfetlerini inkâr ederler. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem efendimizin hanımı hazret-i Âişe vâlidemize iftira edip söverler. İslâmiyet’i yıkmak için uğraşırlar. Onların bunlara benzer dîn-i İslâm’a aykırı daha pek çok bozuk îtikâdları ve hareketleri vardır ki, benim ve diğer âlimlerin katlarında tevatür derecesinde bilinmektedir. Onlar, görünen bu hareketleri ile, dînimizin hükmüne ve kitaplarımızın bildirdiğine göre fetva verdik ki; kâfirdirler, mülhiddirler. Herhangi bir kimse dahi onların bâtıl dinlerini beğense ve rızâ gösterse kâfir olur. Bunları öldürüp cemaatlarını dağıtmak bütün müslümanlara vâcibdir, farzdır. Müslümanlardan ölenler, sa’îd ve şehîd olup, Cennet-i a’lâdadır. Ötekilerden ölenler ise, hor ve hakîr olup, Cehennem’in dibindedirler. Zîrâ bunların boğazladıkları ve avladıkları, okla, doğanla ve köpek ile de olsa murdardır. Nikâhları bâtıldır... Netice olarak, Eshâb-ı kiram düşmanı olan bu râfızîler, hem kâfir, hem mülhid ve hem de fesâd ehlidirler. İki cihetten de katledilmeleri vâcibdir. Yâ Rabbî! Dînine yardım edenlere yardım eyle, müslümanlar arasında fitne çıkaranları kahreyle! Âmîn. Kulların en fakiri Sarı Gürz lakabıyla tanınan Nûreddîn Hamza.” ZIRHIMI GİYİP, KILICIMI KUŞANDIM... Yavuz Sultan Selîm Han, Anadolu’da yıllarca yaptığı şiîlik propagandası ile Osmanlı ülkesini parçalama gayesini güden Şâh İsmail’e karşı harekete geçerken, kendisine de; “Zulmünü, müslümanlar üzerinden kaldıracağını” belirten şu mektubu gönderdi: “Bilesin ve anlıyasın ki, ilâhî hükümlerden yüz çevirenlerin, Allahü teâlânın dînini yıkmaya çalışanların bu hareketlerine, bütün müslümanların ve adâletsever hükümdarların kudretleri nisbetinde mâni olmaları farzdır. Sen ki, müslümanların memleketlerine saldırdın; şefkat ve utanmağı bir tarafa bırakarak, zulm kapılarını açtın. Günahsız müslümanları incittin. Fitne ve fesadı kendine gaye edindin. Nefsinin kötü arzularına ve fıtratındaki bozukluklara uyarak, dîn-i İslâm’ın emirlerini değiştirmeye kalktın. Haramlara helâl diyerek nice müslümanları ifsâd ettin. Mescidleri, türbeleri ve mezarları yıktın. Âlimleri ve Peygamber sallallahü aleyhi ve sellem efendimizin neslinden gelen mübarek seyyidleri öldürdün. Kur’ân-ı kerîmi hela çukurlarına attın. Hazret-i Ebû Bekr’e ve hazret-i Ömer’e söverek hakaret ettin. Bu saydıklarım senin kötü hâllerinden sâdece bir kaçıdır. Dillerde dolaşan bunlar ve bunlara benzer hareketlerinden dolayı, âlimlerim, kesin delillere dayanarak; senin kâfirliğine, dinden çıkıp, mürted olduğuna fetva verdiler. Bu durum karşısında Allahü teâlânın emirlerini yerine getirmek, zulm görenlere yardım etmek için merasimlerde kullandığım pâdişâhlık elbiselerimi çıkardım. Zırhımı giyip, kılıcımı kuşandım. Atıma binerek Safer ayının başında Anadolu yakasına geçtim. Maksadım; Allahü teâlânın inâyetiyle senin şahlığını yok etmek ve bu suretle, âcizler üzerinden zulmünü ve fesadını kaldırmaktır. Ancak, kılıçtan önce sana, Sünnet-i seniyye icâbı sünnî îtikadı teklif ederim. Eğer yaptıklarına pişman olup cân ü gönülden istiğfar eder ve aldığın kaleleri geri verirsen, tarafımızdan, dostluktan başka bir şey görmezsin. Fakat kötü hâllerine devam ettiğin takdirde; zulümlerinle simsiyah yaptığın yerleri nura kavuşturmak ve elinden almak üzere, Allahü teâlânın izniyle yakında geleceğim. Takdir ne ise öyle olacaktır.” 1) Tâc-üt-Tevârih; cild-2, sh. 268 2) Selîmnâme (Hoca Sâdeddin Efendi) 3) Tevârih-i Âli Osman (İbn-i Kemâl, Millet Kütüphânesi, Ali Emîrî kısmı, No: 32); defter-8 4) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (Danişmend); cild-2, sh. 6 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 253 6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 36 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-5, sh. 177 8) “Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selîm’ın İran Seferi” (Şehâbeddîn Tekindag, İ.Ü. Ed. Fak. Târih Dergisi, XVII. cild, 22. sayı, İstanbul-1968) 9) Devlet-i Osmaniye Târihi (Hammer); cild-4, sh. 1066 10) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 270 ÇANAKKALE SAVAŞLARI Birinci Dünyâ Harbi esnasında Çanakkale boğazı ve civarında Osmanlı ordusu ile İtilâf devletleri orduları arasında meydana gelen, müslüman-Türk’ün, târih sayfalarına altın harflerle; “Çanakkale geçilmez” diye yazdığı savaşlar. Osmanlı Devleti, İttihâd ve Terakkî’nin câhil ve sorumsuzca kışkırtmaları netîcesinde girilen Balkan savaşından mağlûb çıkmış, pek çok vatan toprağı ve müslüman-Türk evlâdı kaybedilmişti. Yeni bir savaşa girmeye devletin ne siyâsî yapısı, ne de askerî gücü elverişli idi. 23 Ocak 1913’de Bâb-ı âlî Baskını adı verilen kanlı bir baskınla Harbiye nâzırı Nâzım Paşa’yı öldürüp, sadrâzam Kâmil Paşa’yı istifa ettirerek iktidarı ele geçiren İttihâd ve Terakkî mensupları, yeni maceralar arıyorlardı. Bu fırkanın ileri gelenleri; Enver, Talât ve Cemâl paşalar arasında, muhtemel bir cihân harbi hususundaki tavır konusunda görüş ayrılıkları vardı. Cemâl Paşa, Fransa ile İngiltere’nin; Enver ve Talât ise, Almanya’nın yanında yer almayı istiyorlardı. Bu sırada, Avrupa’da İngiltere, Fransa ve Rusya’dan meydana gelen üçlü İtilâf ile; Almanya, Avusturya-Macaristan ve İtalya’dan meydana gelen üçlü ittifak grubları kuruldu. Cemâl Paşa, Fransız idârecileriyle olan yakın münâsebetlerinden istifâde ederek; Fransa, İngiltere ve Rusya üçlü İtilâf grubunun yanında yer almak için çalıştı. Fakat, İngiltere ile Rusya’nın Osmanlı Devleti üzerindeki ileriye yönelik emelleri buna mâni olunca, Enver ve Talât paşaların teşvikiyle, Almanya ile ittifak andlaşması imzalandı. Bu hâl koca devletin îdâm fermanını imzalamaktı. Aslında Osmanlı Devleti, çıkması muhtemel bir harbin dışında rahatlıkla kalabilirdi. Fakat, İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin bilhassa Enver, Talât ve Cemâl paşaların affedilmez târihî hatâları sebebiyle, Ağustos 1914’de başlayan Birinci Dünyâ harbine girdi (Bkz. Birinci Dünyâ Harbi). 3 Ağustos 1914’de Osmanlı Devleti seferberlik îlân etti. Nâzik durum sebebiyle Çanakkale boğazına iki mayın hattı döşetilerek, boğaz yabancı savaş gemilerine kapatıldı”. 4 Ağustos 1914’de Fransız hâkimiyetinde bulunan Cezâyir limanlarını bombardıman eden Almanya’ya âid Goeben ve Breslau kruvazörleri, İngiliz ve Fransız donanmalarının takibinden kurtulmak üzere 10 Ağustos 1914 akşamı Çanakkale önlerine geldi. Almanya ile imzalanan ittifak andlaşması gereğince, Türk başkumandanlığından alınan emre uyarak boğazdan içeriye girmelerine izin verildi. Ertesi gün İngiltere’nin Akdeniz donanması Çanakkale boğazı önüne gelerek, Boğazdan içeri girmek istedi. İngiliz donanmasına boğazın kapalı olduğu bildirildi. Bunun üzerine İngiliz Akdeniz donanması boğazı ablukaya aldı, Olağanüstü hâl karşısında 15 Ağustos 1914’de İntibah gemisi tarafından 40 mayınlık üçüncü mayın hattı döşendi. 24 Eylül’de 29 mayınlık dördüncü, 1 Ekim’de 29 mayınlık beşinci mayın hatları döşendi. Osmanlı Devleti’nin fiilen Birinci Dünyâ harbine girmesi üzerine, Karargâhı Tekirdağ’da bulunan 3. kolordu kumandanlığının 9. fırkası (tümeni) Çanakkale istihkamlarında vazifelendirildi. Çanakkale boğazına dört hat mayın daha döşendi. 9. fırka kumandanı Miralay (albay) Cevâd Bey’di. Ayrıca karargâhı Çanakkale’de bulunan müstahkem mevkî kumandanlığı vardı. Bu birliğin kumandanı ise mirliva Emin Paşa idi. Boğaz müstahkem mevkii üç bölgeye ayrılmış olup, birinci bölge en dış istihkamlardan meydana geliyordu. Bunlar Rumeli yakasında Seddülbahir, Ertuğrul; Anadolu yakasında ise Kumkale ve Orhâniye idi. Seddülbahir ile Kumkale’de eski toplar bulunuyordu. Ertuğrul ile Orhâniye’de ise ikişer adet uzun menzilli ve yeni 24 cm’lik toplar vardı. Toplam 16 top vardı. İkinci bölge Merkez Grubu ismiyle de anılan Boğaz’ın dar yerinde karşılıklı olarak bulunuyordu. Rumeli yakasında Mecidiye, Hamîdiye, Namazgah ve Değirmenburnu; Anadolu yakasında ise Hamîdiye, Çimenlik, Mecidiye, Nara İstihkâmları vardı. Bu kısımda toplam 60 top mevcuddu. Bu istihkâmlardan en kuvvetlisi, ateş kudreti bakımından Anadolu Hâmîdiyesiydi. Burada 35 çap uzunluğunda, 35 cm’lik 12.000 metre menzilli olan toplar vardı. İki bölge arasındaki boşluğu dolduracak olan üçüncü bölge ise Asâr-ı Tevfik, Muîn-i zafer, İzzeddîn, Berk-i Satvet ve Mesudiye gemilerinden çıkarılan toplarla tahkîm edilmişti. Îtilâf devletlerinin boğaza ilk hücumu, 3 Kasım 1914 Salı sabahı saat 6. 30’da vukua geldi. İngiliz-Fransız kuvvetlerinden mürekkep 28 gemilik bir filo, Seddülbahir ve Kumkale istihkâmlarına karşı şiddetli hücumda bulundular. 17 dakika kadar süren bu hücumda; İngilizler Rumeli, Fransızlar da Anadolu tarafını bombardıman ettiler. Ertuğrul ve Orhâniye tabyalarının mukabil top ateşinden sonra îtilâf filosu geri çekildi. Bu çarpışmada bir düşman zırhlısı yara aldı. Osmanlı Devleti’nin Rusya cephesi, Irak cephesi ve Sina (Filistin-Sûriye) cephelerinde harbe girmesinden ve kayıplara uğramasından istifâde eden îtilâf devletleri, 1915 yılının ilk aylarında Çanakkale boğazını geçmeyi tasarladılar. Fazla mukavemet görmeden boğazdan geçebileceklerini ve Osmanlı Devleti’ni saf dışı edip askerî ve siyâsî gayelerine kolayca ulaşacaklarını umuyorlardı. Bilhassa diğer cephelerde kötü durumda olan Rusya, boğazlar yoluyla İngiltere ve Fransa’dan harb malzemesi yardımı beklediğinden, böyle bir taarruzu şiddetle arzu ediyordu. Bir yandan Rusları tatmin etmek, diğer yandan da Osmanlı Devleti’nin Süveyş kanalına daha fazla asker göndermesini önlemek isteyen îtilâf devletleri, Çanakkale’yi önce savaş gemileriyle zorlayıp geçerek kesin neticeyi deniz yoluyla elde etmeyi düşündüler. Ocak 1915’de Londra’da toplanan harb meclisinde İngiliz amirallerinden Sir Jackson, Çanakkale’yi geçmeye çalışmanın delilik olacağını söylerken, bahriye nâzırı Wintson Churchill de harekâtın mutlaka yapılması gerektiği kanâatinde idi. Ocak 1915’de Londra’da toplanan îtilâf devletleri harb meclisinin kararı üzerine hazırlanan dört kademeli bir taarruz plânı, 19 Şubat 1915 Cum’a günü tatbike konuldu. Bu târihte îtilâf devletleri Akdeniz donanması kumandanı amiral Carden’in emrinde; 2 muhârebe kruvazörü, 4 Fransız muhârebe gemisi, 3 hafif kruvazör, 15 muhrip, 4 denizaltı gemisi, 1 torpido depo gemisi ve bir kaç yardımcı ticâret gemisi vardı. Hazırlanan plânı, harp meclisi üyelerinin hepsi müsbet karşıladı. Ayrıca Doğu Akdeniz donanmasının güçlendirilmesi ve bunun için hiç bir maddî külfetten kaçınılmaması da kararlaştırıldı. Fransız tuğamirali Guepratte kumandasında da 4 zırhlı, 3 hafif kruvazör, 16 muhrip, 7 denizaltı, 12 mayın tarama gemisi, 2 adet ana uçak gemisi ve nakliye gemileri ile şileplerden kurulu büyük bir donanma verildi. İngiltere bahriye nezâretinden acele kaydıyla aldığı hücum plânını tatbîke koyan amiral Carden, 19 Şubat 1915 Cuma günü, ilk büyük hücumu başlattı. Ertuğrul ve Orhâniye tabyaları görülmedik bir top ateşi altına alındı. Buna rağmen Ertuğrul tabyalarından isabet eden bir mermi Vojans zırhlısını, Orhâniye tabyasından isabet eden bir mermi de İngilizlerin meşhur Agememnon zırhlısını yaraladı. Bu saldırıda başarı sağlayamayan İtilâf kuvvetleri, akşam üzeri geri çekildiler. 25, 26 ve 27 Şubat târihlerinde de aynı şiddetli saldırılar düzenleyen İtilâf kuvvetleri, elde ettikleri kısmî başarılar üzerine büyük bir iyimserlik içine girip, Çanakkale’nin pek yakında düşeceğine inandılar. 2 ve 5 Mart günleri beş zırhlı, bir kaç kruvazör ve torpidobot ile düşman hücumu devam etti. Düşman kuvvetleri bu sırada Seddülbahir ve Kumkale’ye çıkardıkları asker, Osmanlı ordusunun karşı hücumlarıyla denize döküldü. Fakat düşman, 7, 8, 9, 10 Mart günlerinde yeniden daha geniş bir taarruza geçerek, Çanakkale ve Kilidülbahir arasına girince, Barbaros zırhlımız, sahil bataryalarımızın desteğiyle düşman bataryalarını bombardımana başladı. Bu arada İngilizlerin Oueen Elizabeth, Lord Nelson ve Bouvet zırhlıları isabet alarak geri çekildiler. Bu muhârebelere Turgut Reis, Muîn-i zafer zırhlılarıyla Akhisar ve diğer torpidobotlar da katıldı. Bu arada 27 Şubat’ta Nusret mayın gemisi, Çimenlik değirmenburnu arasına 53 mayından meydana gelen 10. mayın hattını, 8 Mart’ta da puslu ve yağışlı bir havadan istifâde ederek, düşman kontrolündeki Karanlık limana, Poyraz-Lodos doğrultusunda 26 mayından meydana gelen 11. mayın hattını döşedi. Gemi kumandanı yüzbaşı Hakkı Bey, mayın kumandanı ise Kasımpaşalı binbaşı Nazmi Bey’di. Mart ayının ilk on gününde birbirini tâkib eden hücumlardan sonra, daha geniş çapta bir hücuma geçilmesi gerektiğini düşünen İtilâf devletleri, 16 Mart 1915’de hastalanan amiral Carden’in yerine tümamirâl De Robeck’i getirdiler. 13 Mart 1915’de İngiltere harbiye nâzrı Lord Kitchner’in emri üzerine, deniz harekâtına paralel olarak kara kuvvetlerinin de hücumlara katılması plânlandı. 18 Mart 1915 Perşembe günü sabahı, hava çok güzel ve sâkindi. Boğaz sularını hafif bir sis örtmekte ve büyük bir sessizlik hüküm sürmekteydi. Sabahın erken saatlerinde Ertuğrul uçağın yaptığı keşifte, Bozcaada açıklarında büyük bir filonun olduğu ve bir denizaltı gemisinin dümen suyunda 6 İngiliz zırhlısıyla bunları izleyen 4 Fransız savaş gemisinin Boğaz’a doğru yol aldığı tesbit edildi. Üç gruba ayrılan düşman donanması; ilk olarak Çanakkale ve Kilidülbahir bataryaları ile mayın bölgesini savunan batarya ve seyyar toplarımızı susturmaya karar vermişti. Saat 10.00’da altısı önde, dördü de geride ilerleyen ve etrafı çok sayıda destroyerle çevrili 10 düşman zırhlısı boğaza yaklaştı. Saat 10.30’da destroyerler manevra alanını tararken, birinci tümene dâhil düşman gemileri boğazdan içeriye doğru girmeye çalıştı. Kumkale’yi geçtikten sonra, Çanakkale ve Kilidülbahir’den 14.000 yarda uzaklıkta bulunan her iki kıyıdaki ana bataryaları dövmek üzere borda hattına girdiler. Saat 11.15’de ilk bombardıman başlamış oldu. Gemiler ana bataryalarımızın menzilleri dışında olduğundan bu ateşe obüs bataryaları cevap verdi ve savaş derhâl şiddetlendi. İtilâf devletlerine âid zırhlıların bombardımanları, öğle saatlerinde en kesif ve korkunç hâli aldı. Osmanlı müdâfaa mevzileri korkunç düşman ateşi karşısında adetâ nefes alamaz hâle geldi. Buna rağmen; “ölürsem şehidim, kalırsam gâzi” diyen müslümanTürk askerinin müdâfaa azmi kırılmak bir tarafa, daha da kuvvetlendi. Fakat bu sırada ana bataryalarımız henüz düşman ateşine cevap vermemişti. Yalnız mayın sed bataryaları ile obüsler karşılıkta bulunarak sıhhatli isabetler kaydettiler. Düşmanın 506 topuna mukabil, Türk mevzilerinin merkez bataryalarındaki top adedi 150 kadar idi. Boğazın en dar yeri olan Çanakkale-Kilidülbahir kısmı en şiddetli bombardımanlarla harâb edilmekteydi. Türk tabyalarının tamamen susturulduğuna kani olan düşman filosu, cesaretle ilerlediği sırada birdenbire Hamîdiye ve Mecidiye tabyaları ateşe başlıyarak önde bulunan Fransız zırhlılarını ateşe tuttu. Fransızların Bouvet zırhlısı müthiş bir mermi yağmuru altında kaldı. Bu sırada İngiliz İnflexible zırhlısı da isabet alarak gerilemeye başladı. Hamîdiye tabyalarının mermileri altında kalan Fransız Bouvet zırhlısı bir de mayına çarptı. Nihayet siyah bir dumanın kapladığı gemi, yana yatarak 600 mürettebatıyla boğazın sularına gömüldü. Fazlaca yıpranmış olan Fransız zırhlıları, yeni takviyeler almak istedilerse de ana bataryalarımızın ateşinden bunalarak kaçtılar. Bu durumda Fransız gemilerinin ateşi kesildi. İngilizler de beş dakikalık bir ara verdiler. Saat 14.35’de dört İngiliz zırhlısı boğaza sokularak, Namazgah, Rumeli Hamîdiyesi ve Rumeli bataryalarını ateşe tuttu. Anadolu Hamîdiyesi de, durmadan düşman gemilerinin üstün güçteki ateşine karşılık veriyordu. Rumeli Hamîdiyesi’nin ateşleri netîcesinde 15.14’de isabet alan İrresistible zırhlısının bordasında bir tutuşma görüldü. Makineleri duran zırhlı, akıntının te’sirine kapılarak Karanlık limandaki mayınlara çarptı. Aldığı İsabetler sonucu perişan hâle gelen İrresistible, destroyerlerin ve diğer zırhlıların bütün çalışmalarına rağmen kurtarılamayarak, Anafor sularına kapılıp, Dardanos önlerinde sulara gömüldü. Ocean zırhlısı da bir mayına çarparak akıntıya kapılıp sürüklendi ve Soğanlıdere civarında battı. Bu büyük hücumlarla dahî müslüman-Türk’ün îmân gücü karşısında Çanakkale boğazının geçilemiyeceğini anlayan amiral De Robeck, taarruzlarının işe yaramaması karşısında, çekilme emri verince, düşman gemilerinin tamâmı Bozcaada’ya döndü. Amiral De Robeck de, 18 Mart 1915 akşamı Mondros’da bulunan amiral R.Wemyss’e gönderdiği şifrede; “Kabatepe’de 19’unda gösteri yok. Yarın beni görür müsünüz? Ya yüzen mayınlar, yâhud sahildeki kovanlardan ve uzak mesafeden atılan torpidolar yüzünden felâketli bir gün geçirdik... İrresistible ve Bouvet battı. Ocean daha batmadı ama kaybı muhtemel, İnflexible mayın yarası aldı. Gauluois top ateşi ile ağır hasara uğradı...” diyerek bu fecî yenilgiyi anlattı. 18 Mart 1915 günü 2000’e yakın mermi harcandı. Türk tarafından sâdece 81 top isabet aldı ve bunlardan dördü işe yaramaz duruma geldi. İnsan kaybı ise, 40 şehîd ve 70 yaralıdan ibaretti. Düşman, mayın hatlarından bir veya en çok ikisini temizleyebilmişti. Düşmanın ise üç muhârebe gemisi batmış, üçü de harp dışı kalmıştı. İnsan kaybı ise 700 civarında idi. Çanakkale’yi deniz yoluyla geçerek İstanbul’a girmenin mümkün olmadığını anlayan ve mağlûbiyeti hazmedemeyen îtilâf devletleri erkânı, İstanbul’a doğru yürüyebilmek için bir kere de karaya asker çıkarmayı düşündüler. Bu taarruz için birleşik kuvvetler kumandanlığına general Hamilton getirildi. İlk plânda emrine de 75.000 kişilik bir ordu verildi. Bu orduda İngiliz, Fransız, Avustralyalı, Yeni Zellândalı ve başka sömürge ülkelerine mensûb askerler vardı. Bu kuvvetlere, Australian and New Zeeland Army Corps kelimelerinin baş harflerinden meydana geldiği için Anzak (Anzac) kuvvetleri adı verildi. Îtilâf kuvvetlerinin umûmî karargâhı, Limni adası üzerindeki Mondros limanı idi. Anzak kuvvetlerinin kumandanı general Hunter Weston ve general Birdvood idi. Fransız kuvvetlerinin kumandanı da general d’Amede, sonradan general Gouraud, daha sonra da general Bailloud oldu. Îtilâf kuvvetleri, plânlanan bu taarruzu Gelibolu yarımadası üzerinden başlatmayı kararlaştırdılar. Bu mıntıkada gereken savunma tedbirlerini almak üzere beşinci ordu teşkil edilerek, başkumandanlığına Alman general Liman Von Sanders tâyin edildi. Îtilâf devletleri kumandanlığı muhtelif noktalara şaşırtma çıkarmaları yaparak, asıl çıkarmayı gizlemeyi plânladı. Bu sebeple ilk önce Fransız kuvvetleri 25 Nisan 1915’de Kumkale’ye bir çıkarma yaptı. Burada göğüs göğüse şiddetli muhârebeler oldu. Aynı gün içinde îtilâf kuvvetleri geri çekildi. Saros kıyılarında yapılan sahte çıkarmalar da aynı şekilde neticelendi. Dikkatlerin başka tarafa toplandığını zanneden 29. İngiliz tümeni, aynı gün muazzam harb gemilerinin himayesinde ve çok kuvvetli bir ateş desteği altında Seddülbahir’e asker çıkarmaya başladı. Karaya çıkan bu tümenin 12 taburu karşısında sâdece 26. alayın 3. taburu vardı. Bu kahraman tabur, her türlü takdirin üstünde bir cesaret ve kahramanlıkla, kendilerinden en az on misli üstün olan düşmana karşı tam 36 saat yalnız başına çarpıştı. 3. tabur kumandanı binbaşı Mahmûd Bey, taburun yarı mevcudunu kaybetmek pahasına da olsa, kahramanca çarpışarak, düşmanı denize dökmek karar ve azmini muhafaza etti. Oldukça ağır yaralandığı hâlde, 25-26 Nisan muhârebesi sona erene kadar taburunun başından ayrılmadı. Bu kahraman taburun karşısında meşhur 29. İngiliz tümeni çok ağır zâyiât vererek, sayı ve ateş üstünlüğü yanında, zırhlıların desteğine rağmen, sahilde zor tutunabildi. Aralıksız bir buçuk gün süren muhârebe esnasında ancak 500 metre kadar ilerleyebildi. Pek şiddetli mukavemetle karşılaşan îtilâf kuvvetleri, Seddülbahir ve Arıburnu bölgelerine ilk hamlede 50.000 kişilik İngiliz, Avustralya ve Yeni Zelandalı asker çıkardılar. Bu kuvvetlerin karşısında yalnız iki Türk tümeni vardı. Bunlardan birincisi 12 taburlu 9. tümen, ikincisi ise ordunun genel yedeğini teşkil eden 19. tümendi. 9. tümenin 9 taburu Seddülbahir bölgesini savunmakla vazifeli, üçü de yedekte idi. Anburnu’nda bulunan 27. piyade alayının 3 ve 4. bölükleri, üç Avustralya tugayının hücûmlarına karşı Türk’ün şanlı târihine altın harflerle yeni sayfalar eklediler. Her iki bölük, en az on beş misli üstün düşman karşısında Eceabat’daki (Maydos), 27. piyade alayı yetişinceye kadar kıyıya hâkim tepeleri hayatlarını fedâ ederek ve kahramanca çarpışarak korumaya muvaffak oldular. Alman generali Liman Von Sanders’in plânına göre bu bir taburluk Osmanlı kuvvetinin vazifesi, Arıburnu-Kumtepe arasındaki 10 kilometrelik sahayı korumaktı. 27. alayın geri kalan kuvvetleri ve alay karargahından başka, 9. fırka (tümen) karargâhı ve fırka topçusu ile 25. alay bu iki bölüklük taburun arkasına düşen Maydos-Sarafim çiftliği hattında bekliyordu. Arıburnu-Kocaçimen hattının arkasındaki Bigalı köyünde de, 5. ordunun umûmî yedeği olan 19. fırka (tümen) bulunuyordu. Arıburnu’na çıkarma yapmaya çalışan Anzak kuvvetlerinin top sesleri, Bigalı köyünden işitiliyordu. Gelen muhârebe raporları üzerine, 19. tümen kumandanı Kaymakam (Kurmay Yarbay) Mustafa Kemâl Bey, emrindeki fırka birliklerini harekete geçirdi. Gelibolu’da bulunan ordu ve 3. kolordu ile haberleşerek, fırka süvârî birliğini Kocaçimen-Conkbayırı istikâmetinde keşif ve emniyet maksadıyla ileri gönderdi. Yukarıdan alacağı İkinci emri bekledi. Fakat beklediği emir gelmeyince, zaman kaybetmemek için kendiliğinden harekete geçti. Anburnu çıkarma yerine en yakın bulunan Bigalı’daki kuvvetlerin başına geçerek, saat 8.30’da Kocaçimen-Conkbayırı üzerinden Arıburnu istikâmetine yürüdü. Düşmanın ileri hatlarının Conkbayın’na beşaltı yüz metre mesafeye kadar yaklaştığını gördü. Cephaneleri tükendiği için çekilmekte olduklarını söyleyen kıyı gözetleme birliğine mensûb erlere, düşmana karşı süngü taktırarak mevzî aldırdı. Bunu gören düşman da mevzîye girdi. Böylece zaman kazanıldı ve 57. alaya emir gönderildi. Gelen birlikler Conkbayırı’na yerleştirildi. Daha sonra 57. ve 27. alayların yaptıkları süngü hücumu ile Anzak kuvvetleri sahil yakınlarına kadar geri sürülüp atıldılar. O gün kahramanca çarpışarak, Anzak birliklerini geri püskürten 19. fırkanın 57. piyade alayı ve 9. fırkanın 27. piyade alayı, savaş gemilerinin ateşine tutularak, başta kumandanları olmak üzere tamâmı şehîd düştü. Böylece ihtiyat fırkalarının elindeki en iyi ve talimli iki alay, Çanakkale savaşının şanlı müdâfaa târihi sahîfelerinde altın harflerle yazıldılar. 25-26 Nisan muhârebeleri sonunda İtilâf kuvvetleri, sâdece kıyı bölgelerinde, donanmanın ateş desteğinde tutunabildiler. Daha önce Osmanlı Devleti’ni bir oldubittiye getirerek Birinci Dünyâ harbine sokan İttihâdçı harbiye nâzırı Enver Paşa, şimdiye kadar pek çok müslüman-Türk evlâdının imha edilmesi yetmiyormuş gibi, bir savaş taktiği hatâsı olarak arka arkaya çektiği telle Seddülbahir, Tekeburnu ve Mort limanına çıkmış olan kuvvetli İngiliz birliklerine hücum edilmesini ve yarımadadan kovulmalarını emretti. Balkan harbinde mağlûb olarak kuvvetini ve teçhizatını kaybeden, daha sonra İttihâdçı-Îtilafçı ayrımından istifâde edilerek pek çok vatansever subayı emekliye sevk edilerek devre dışı bırakılan ve dört cephede harbe sokulan Osmanlı ordusunun Çanakkale cephesindeki askerleri, İngiliz siperleri üzerine 1, 2 ve 3 Mayıs gecelerinde hücum ettiler. Kahramanca çarpışarak, geceleri kazandıkları yerleri, gündüz donanmanın ezici ateşi yüzünden bırakmak zorunda kaldılar. Çok eksik ve her türlü imkânsızlıklar içinde yapılan bu hücumlarda, binlerce kahraman şehîd oldu. Dördüncü gün bu işten vazgeçilip savunma ile yetinilmeye karar verildi. Osmanlı taarruzlarının kırıldığını gören İngilizler, karşı taarruza geçmeyi plânladılar. 6-9 Mayıs 1915 günlerine tesadüf eden, dört gün müddetle devam eden ve ikinci Kirte muhârebesi olarak bilinen muhârebelerde, düşman kuvvetlerine karşı taarruzda bulunuldu. Seddülbahir’in Kuzeydoğusundaki Alçıtepe’yi hedef kabul eden 50.000 kişilik düşman ordusu, donanmalarının da yardımıyla tek tük ehemmiyetsiz ilerlemeler yaptı. Fakat ağır kayıplara uğradı. 20.000 askerini telef eden düşman ordusu, ancak yarım kilometrelik bir yol alabildi. Kara ve denizden hücuma uğrayan Türk askerinin bu müthiş muhârebelerde gösterdiği kahramanlıklar, akıllara durgunluk verecek ölçüde oldu. Cephane kıtlığından, gıdasızlıktan, elbisesizlikten, çarıksızlıktan ve soğuktan çok muzdarib olan Türk ordusu, herşeye rağmen dimdik ayaktaydı. İngiliz kuvvetlerinin taarruzlarının kırılarak neticesiz kalması, seferî kuvvetler kumandanı general Jan Hamilton’un ümidini kırdı. 9 Mayıs 1915’de Londra’ya bir telgraf çekerek, yardım görmediği takdirde, Çanakkale’de muvaffak olamayacağını bildirdi. Bu durum, Londra’daki İngiliz yetkililer arasında anlaşmazlıklara sebeb oldu. Bu arada, Osmanlı donanmasına mensûb Muâvenet-i Milliye isimli küçük torpidonun, Goliat zırhlısını batırması, buhranı iyice artırdı. Bunun üzerine bütün donanmalar kumandanı amiral Fisher, donanmanın en güçlü zırhlısı olan Queen Elizabeth’in Çanakkale’den ayrılıp İngiltere’ye dönmesini emretti. Bahriye nâzırı Churchill de, onun yerine 38 santimlik top taşıyan iki monitörle daha eski birkaç zırhlının gönderilmesi şartıyla buna razı oldu. 13 Mayıs’ta hâdiseyi öğrenen savunma bakanı Lord Kitchner çok kızdı ve en ağır bir zamanda donanmanın orduyu kendi hâline bıraktığını söyledi. Hâdiseler, tartışmanın büyümesine yol açıyordu. 13 Mayıs’da, amiral De Robeck’e bir tel çekilerek, yeniden deniz hücumuna geçmeyip, sâdece orduyu desteklemesi bildirildi. O sırada Çanakkale önündeki bâzı gemiler değiştirilirken, yakında yardımcı kara birliklerinin gönderileceği de bildirildi. İngiltere’de hava iyice gerginleşti. 14 Mayıs 1915’de savaş meclisi toplandı. Oldukça sert tartışmalardan sonra bir karar verilemeden dağıldı. Bahriye nâzırı Churchill, bütün gücün Çanakkale cephesinde yığılmasını istediği için, Çanakkale’ye göndereceği iki tümenin taşınması için bazı kararlar aldı. Acele ederek, 14-15 Mayıs gecesi Lord Fisher’in uykuda bulunduğu bir sırada, İtalya’ya yardıma gidecek dört kruvazörün derhâl yola çıkarılmasını ve amirale bilgi verilmesini emretti. Lord Fisher ise imzası olmadan böyle bir emrin verilmesi üzerine, 15 Mayıs sabahı durumu öğrenince vazifeden istifa ettiğini Churchill’e ve başbakana bildirdi. Bu hâdisenin duyulmasından sonra bunalım büyüdü ve Churchill Bahriye nâzırlığı vazifesinden alındı. İngiltere’deki bu buhranın devam ettiği sırada, Arıburnu cephesindeki Osmanlı kuvvetleri 18-19 Mayıs günleri neticesiz taarruzlarda bulundular. 11 Mayıs 1915 Salı günü teftişe gelen harbiye nâzırı Enver Paşa, başkumandan vekili ünvânıyla 19 Mayıs 1915 Çarşamba günü hiç bir lüzum olmadığı hâlde; aç, çıplak ve cephanesiz durumdaki orduya düşman mevzileri üzerine hücum emri verdi. Düşmanın karşı taarruzu hesab edilmeden ve çılgınca girişilen bu taarruzda, dokuz bin kahramanımız şehîd oldu. İngiliz zayiatı ise yüz ölü ile beş yüz yaralıdan ibaretti. İngiltere kabinesinde değişiklik yapılmasına sebeb olan buhrandan hemen sonra Alman denizaltıları, 24 Mayıs’ta Triumph, 27 Mayıs’ta Majestic zırhlılarını hatırdılar. General Hamilton 28 Mayıs günü yazdığı notta, donanma kumandanının artık kara ordusunu kâfi miktarda destekleyemiyeceğini bildirdi. Gelibolu yarımadasının güney cephesinde Vehip Paşa ve kuzey cephesinde de Es’ad Paşa’nın kumandasındaki Osmanlı birliklerinin düşman kuvvetlerini durdurması ve buna paralel olarak İngiliz kabinesinde değişikliklere gidilmesi üzerine, 5. ordu birliklerinin subay ve kumandanlarına yeni terfîler ve madalyalar verildi. Osmanlı ordusunda terfi merasimlerinin yapıldığı Haziran ayının ilk günlerinde, İngiliz ordusunda durum pek parlak değildi, îtimâdı sarsılan İngiltere hükümetinin savunma bakanı Lord Kitchner, 3 Haziran 1915’de general Hamilton’a bir telgraf çekerek, istediği yardım gönderildiği takdirde Kiüdülbahir’i ele geçirip, Çanakkale seferini bitirip bitiremiyeceğini sordu. Zâten taarruza hazırlanmış olan İngiliz ve Fransız kuvvetleri, 45 Haziran günlerinde Seddülbahir cephesine tekrar yüklendiler. Üçüncü Kirte muhârebesi olarak anılan bu kanlı çarpışmalarda, Osmanlı ordusundan 9.000 kişi şehîd oldu; düşman ordusundan da 7. 500 kişi öldürüldü. Netîcede düşman hücumu geri püskürtüldüğü gibi, bir ara İngilizlerin eline geçen yerler de geri alındı. Yeni kuvvetlerle takviye edilen Osmanlı ordusunda, yeni bir taarruz plânı hazırlandı. Plânlanan bu taarruz, 28 Haziran 1915 Pazartesi günü başlatıldı. Zığındere muhârebeleri olarak bilinen ve o günlerde cepheye teftiş için giden Enver Paşa’nın tasvibiyle, cephedeki kurmayların plânladığı bu taarruz, 5 Temmuz 1915 Pazartesi gününe kadar olmak üzere 8 gün devam etti. Zığınderesi’nin iki tarafındaki Osmanlı mevzilerine karşı düzenlenen düşman taarruzlarına mukabil Türk taarruzları en güzide askerlerimizden 14.000 kişinin şehîd olmasına sebeb oldu. Buna rağmen düşman taarruzu kırıldı. İngilizler yine hezimete uğradılar. 6 Temmuz 1915’de Osmanlı veliahdı (pâdişâh namzedi) Yûsuf İzzeddîn Efendi, Çanakkale’ye gelerek, askerlere moral verdi. 12 Temmuz 1915 Pazartesi günü Seddülbahir cephesinin Kerevizdere kısmında meydana gelen kanlı çarpışmalara, iki Fransız ve bir İngiliz tümeni katıldı. Osmanlı ordusundan 9. 822 kişinin şehîd olduğu, düşman tarafından da 3. 840 kişinin öldürüldüğü bu muhârebe de Türk’ün zaferiyle neticelendi. Bu arada başlaması muhtemel büyük bir taarruz için, her iki taraf da hazırlıklarını tamamlamaya çalıştılar. Alman generali Liman Von Sanders, İngiliz ordusu tarafından vuku bulacak taarruzun Temmuz ayı sonlarında olacağını tahmin ederek hazırlıkları sıklaştırdı. Bu sırada harbin cereyanı hakkında bilgi vermek üzere Almanya’ya çağırılan Liman Von Sanders durumun nazikliğini dikkate alarak gitmedi. Denizden boğazı geçemiyeceğini anlayan ve Gelibolu yarımadasının Seddülbahir ve Arıburnu’na yaptığı çıkarmalarda başarı sağlayamayan İtilâf kuvvetleri başkumandanı general Hamilton, İngiltere’den gelecek kuvvetleri de hesaba katarak yeni bir harp plânı hazırladı. 6 Ağustos 1915 sabahı İngilizler, önce güneyde Seddülbahir bölgesine; Kirte ve Alçıtepe bölgesini düşürmek istiyorlarmış havasını vermeye çalışarak, şiddetli bir şaşırtma hareketinde bulundular. Aynı zamanda Arıburnu bölgesine de var güçleriyle yüklenen İngilizlerin asıl maksadları diğer yerlerdeki Osmanlı ihtiyat bitiklerini Seddülbahir ve Arıburnu’na çekerek, Suvla ve Anafartalar’a yapacakları taarruzu kolaylaştırmaktı. 6 Ağustos gecesi Sazlıdere’nin kuzeyinde karaya çıkan 20.000 kişilik İngiliz kuvveti, Arıburnu cephesini çevirmekle vazifelendirildi. Bu kuvvetler o gece sabaha kadar Conkbayın’na ikibuçuk kilometre kadar yaklaştılar. 7 Ağustos gününü dinlenmekle ve istihkâm hazırlamakla geçiren İngiliz kuvvetlerinin bu hareketi, Osmanlı ordusuna zaman kazandırdı. Bu sırada Arıburnu bölgesinde; 16. fırka (tümen), Kabatepe’den gelen 9. fırka (tümen), Seddülbahir’den gelen 8. fırka (tümen) ve 19. fırka (tümen) toplandı. 8 Ağustos günü İngilizler pek erkenden Düztepe’den itibaren Conkbayırı’nı denizden ve karadan pek ağır bir ateş altına aldılar. 8 Ağustos günü Arıburnu cephesi ateş içindeydi. İngiliz ateşi karşısında çok zayiat veren dört Osmanlı fırkası (tümeni), Conkbayır’ını kaybetti. Arıburnu bölgesindeki Osmanlı kuvvetleri 10 Ağustos günü Conkbayırı’nı geri aldılar. Arıburnu grup kumandanı korgeneral Es’ad Paşa idi. Arıburnu cephesinde 10 Ağustos 1915 Salı gününe kadar beş gün süren muhârebelerdeki zayiatımız ise, 6. 930 kişiydi. Asıl maksadlarını bir dereceye kadar gerçekleştiren ve Osmanlı ordusuna önemli zayiatlar verdiren düşman kuvvetleri, 6-7 Ağustos Cumâ-Cumartesi gecesi saat 10.00’da Suvla koyuna asker çıkardılar. Arıburnu’nun kuzeyinden muhtelif kollarla bir kuşatma taarruzuna kalkışıp, ertesi gün de bu hareketlerine devam ettiler. Fakat îmânlı Türk askerinin mukavemetiyle karşılaşarak başarısızlığa uğradılar. 6-7 Ağustos gecesi Suvla koyunda karaya çıkarılan İngiliz kuvvetleri, ertesi güne tesadüf eden 7 Ağustos günü taarruza başladılar. Zâten böyle bir taarruzun olabileceğini tahmin eden Liman Von Sanders, Saroz körfezinde bulunan miralay Fevzi Bey kumandasındaki 16. kolorduyu Anafartalar bölgesine sevk etti. Kireçtepe’nin kuzeyinden başlayıp güneye doğru uzanarak Kocaçimen bölgesini de içine alan yeni bir cephe teşkil ettirdi. Bu yeni cephenin adı Anafartalar grup kumandanlığı ve kumandanı da miralay Fevzi (Çakmak) Bey’di. Anafartalar cephesinin Kireçtepe’deki sağ cenahı binbaşı Wilmer’in kumandasında olup, 11. fırka (tümen) birliklerinden müteşekkildi. General Von Sanders, Saroz körfezi kıyılarını korumakla vazifeli 16. kolorduya; 7 Ağustos’ta, Suvla-Anafartalar bölgesine hareket edip, iki günlük yolu bir günde giderek, 8 Ağustos’ta İngiliz kuvvetlerine taarruz etmesini emr etti. Ancak bir kolordunun bütün ağırlıklarıyla birlikte iki günlük yolu bir günde katederek belirtilen yere ulaşması mümkün olmadığından, vaktinde ulaşamayan miralay Fevzi (Çakmak) Bey, Liman Von Sanders tarafından vazifeden alındı. Yerine 19. fırka (tümen) kumandanı miralay M. Kemâl Bey (Atatürk) tâyin edildi. Birlik 48 saatten beri hemen hiç dinlenmemişti. Sıkı yürüyüşle erlerinin bir kısmını yollarda bırakmış olan 16. kolorduya, iki tümenle donanma ateşiyle korunan 4 İngiliz tümenine karşı herhangi yeni bir plân ve hazırlık yapmadan 9 Ağustos sabahı taarruz emri veren Mustafa Kemâl Bey, İngilizlerden önce davrandı. Daha önce davranan Türk birlikleri şiddetle hücum ederek, İngiliz taarruzunu çabuk kırdı. Denizden ve karadan yapılan düşman bombardımanına rağmen, Türk taarruzu muvaffak oldu. Cefakâr ve kahraman mehmetçik; açlığa, elbisesizliğe, cephanesizlige rağmen büyük başarılar göstererek düşmanı denize kadar kovaladı. Bu taarruz sonunda Türk kuvvetleri Conkbayırı’na ve Şâhintepe’ye iyice yerleşmiş oldu. Bu taarruzlar sırasında kuvvetinin yarısını kaybedecek kadar zayiata uğrayan İtilâf kuvvetlerinin birkaç generali de ölmüştü. 16 ve 21 Ağustos târihlerinde, taze kuvvetlerle takviye edilen İtilâf kuvvetleri tekrar taarruza geçtiler. Taarruzlar Anafartalar’a doğru yayılıyor, tekrar tehlikeli bir hâl alıyordu. Anafartalar grub kumandanı Mustafa Kemâl Bey, bütün ihtiyatlarıyla birlikte karşı taarruza geçti. Düşmana karşı hücuma kalkan ve düşmanı bozguna uğratan kahraman bir alay tamamen imha edildi. Fakat ihtiyat kuvvetlerinin yetişmesini te’rmin edecek şekilde düşmanı da meşgul etti. İhtiyat kuvvetlerinin yetişmesiyle düşmanın 21 Ağustos taarruzu da kırıldı. Bütün taarruz ve karşı taarruzlar süngü hücumuyla oldu. İki tarafın zayiatı da korkunçtu. Fakat müslüman-Türk askerinin dillere destan metaneti ve kahramanlığı, zaferin Türk ordusu tarafında kalmasını te’min etti. 27 Ağustos’da düşman, Kayacıkağılı mıntıkasına şiddetli bir topçu ateşi desteğinde tekrar taarruza geçti. Fakat, bu taarruz da geri püskürtüldü. Mestantepe ve Yusufçuk istikametindeki düşman taarruzu da kırıldı. Bundan sonra siper muhârebelerine dönüşen savaşlar bir müddet daha devam etti. Türk başkumandanlığı iş işten geçtikten sonra Çanakkale cephesini kuvvetlendirmeğe karar vererek, 1. orduyu Gelibolu yarımadasının kuzey kısmına gönderdi. Yeni takviye alan Osmanlı kuvvetleri karşısında, general Hamilton tekrar takviye kuvvet istedi. Ancak çeşitli cephelerde savaşarak askerinin perişan olduğunu bilen İngiltere hükümeti, bir tümenden fazla asker gönderemedi. Îtilâf devletlerinin Sırbistan’a karşı açtıkları sonbahar seferi ile doğan kuvvet ihtiyâcı karşısında da Çanakkale’den kuvvet çekilmesi kararlaştırıldı. 28 Ekim’de general Hamilton’un yerine gelen general Monroe 30-40 bin kişilik kaybı pahasına da olsa çekilmenin gerekliğini tekrarladı. Artık kış geliyordu. Monroe’nin verdiği rapor üzerine iki İngiliz tümeni, 5 Aralık’ta Selânik’e gönderildi. Bu arada Osmanlı ordusuna, iki Avusturya bataryası katıldı. Almanlar ise daha başlangıçta Çanakkale cephesine iki tabyalık topçu eratı, bir istihkâm bölüğü (hepsi 250 kadar er), 20-25 kadar subay ve bir kaç denizaltısı ile katılmıştı. İngilizler, 19 Aralık 1915 günü Seddülbahir bölgesinde şiddetli bir taarruza geçip, dikkatleri oraya çekerek, geceleyin Anafartalar-Arıburnu bölgesinden çekildiler. Mağlûbiyeti bir türlü hazmedemeyen İngiliz hükümeti, altı tümen ile son bir taarruz daha yapmaya karar verdi. Fakat bu sırada, Bulgaristan’ın, Alman-Türk ittifakına katılarak harbe girmesi karşısında, Fransa hükümeti Çanakkale’deki îtilâf kuvvetlerinin Makedonya cephesine gönderilmesinde ısrar ettiğinden, İngiltere hükümeti, Gelibolu yarımadasındaki kuvvetlerini tamamen geriye çekmek zorunda kaldı. 8-9 Ocak 1916 gecesinde Seddülbahir bölgesindeki kuvvetlerini de çekti. Kara kuvvetini çeken îtilâf devletleri, Çanakkale’deki Osmanlı birliklerine, ulaştırma yollarına ve iskelelere havadan taarruzlara devam ettiği gibi, îtilâf donanması da yakın ablukayı kaldırmadı. 8,5 ay süren Çanakkale savaşları sonunda hezîmete uğrayan ve geri çekilmek zorunda kalan îtilâf kuvvetleri, yığın hâlinde erzak ve mühimmatı olduğu gibi bırakarak çekilip gittiler. Türk ordusunun eline bu suretle pek çok ganîmet geçti. Sâdece Birinci Dünyâ harbinin değil, dünyâ târihinin en şanlı müdâfaalarından olan, müslüman-Türk’ün sonsuz vatanperverliği, kahramanlığı, feragati, cesareti ve tahammülü ile; “ölürsem şehîd, kalırsam gâziyim” parolasiyle kazanılan Çanakkale savaşlarında, Osmanlı ordusundan savaş içi ve dışı 251. 309 kişi, îtilâf devletlerinden de 47.000’i Fransız olmak üzere, toplam 252.000 kişi zâyiât verildi. Osmanlı Devleti’nin verdiği şehîdler içinde en önemli yeri Abdülhamîd Han’ın açtığı okullarda yetişen yedeksubaylar teşkil ediyordu. Böylece devlet, yetişmiş insanının büyük kısmını kaybetmiş oldu. Birinci Dünyâ harbi içerisinde cereyan etmesine rağmen, millî bir mâhiyet arz eden ve müslüman-Türk’ün kendinden kat kat güçlü olan askerî kuvvetler karşısındaki metanetini ve kahramanlığını ortaya koyan Çanakkale savaşları; Rusya’nın asırlardır ulaşmak istediği boğazları ele geçirerek Akdeniz’e ulaşma hayâllerinin sönmesine sebeb oldu. Ayrıca Çanakkale harbinin başlamasıyla Ruslar, Kafkasya cephesinde 300.000 kişilik bir Türk ordusunu karşılarında görmekten kurtuldular. Böylece, Doğu Anadolu’daki Rus mezâlimine ve İngiltere’nin Irak ve Filistin’de meydanı boş bulmasına yaradı. İngiltere başbakanı Lıoyd George’un 18 Kasım 1919’da Avam kamarasındaki bir konuşmasında; “Gemilerimiz Çanakkale’yi geçebilselerdi, harb iki sene kısaltılmış olurdu” dediği gibi, dünyâ harbi iki sene uzatıldı. Çanakkale’deki Türk savunmasının başarısı, Rusya’da çarlığın yıkılmasına ve Bolşevik ihtilâline sebeb oldu. Zîrâ harbin iki sene uzaması sebebiyle Rusya iktisadî ve askerî yardım alamamış, bu sebeble meydana gelen iktisâdı sıkıntı, Rus ihtilâline sebeb olmuştu. Bu ihtilâl sonunda çarlık rejimi devrildi. Bolşevik rejimi kuruldu. Yeni rejimi gerçekleştirenler, Türklerle iyi münâsebetler kurarak harbden çekildiler. Haçlı zihniyetine sâhib olan Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti üzerinde asırlardır hayâl ettikleri kötü emeller, Çanakkale zaferiyle suya düştü. Rusların Akdeniz’e açılma hevesleri engellendi. Çanakkale savaşlarında sultan İkinci Abdülhamîd Han devrinde yetişen kıymetli pek çok kumandan ve asker telef oldu. Ancak, Türk istiklâl harbinin kazanılmasını sağlayan kumandanlar yetişti. BİR ÇANAKKALE ŞEHİDİNİN ANNESİNE SON MEKTUBU Vâlideciğim! Dört asker doğurmakla müftehir (iftihar eden) şanlı Türk annesi! Nasihat-âmiz mektubunu, Divrin ovası gibi güzel, yeşillik bir ovacığın ortasından geçen derenin kenarındaki armut ağacının sâyesinde (gölgesinde) otururken aldım. Tabiatın yeşillikleri içinde mest olmuş ruhumu bir kat daha takviye etti. Okudum, okudukça büyük büyük dersler aldım. Tekrar okudum. Şöyle güzel ve mukaddes bir vazifenin içinde bulunduğumdan sevindim. Gözlerimi açtım, uzaklara doğru baktım. Yeşil yeşil ekinlerin rüzgara mukavemet edemiyerek eğilmesi, bana, annemden gelen mektubu selâmlıyor gibi geldi. Hepsi benden tarafa doğru eğilip kalkıyordu ve beni, annemden mektup geldi diye tebrik ediyorlardı. Gözlerimi biraz, sağa çevirdim, güzel bir yamacın eteklerindeki muhteşem çam ağaçları kendilerine mahsus bir seda ile beni tebşir (tebrik) ediyorlardı. Nazarlarımı sola çevirdim, çığıl çığıl akan dere, bana vâlidemden gelen mektuptan dolayı gülüyor, oynuyor köpürüyordu. Başımı kaldırdım, gölgesinde istirahat ettiğim ağacın yapraklarına baktım. Hepsi benim sevincime iştirak ettiğini, yaptıkları rakslarla anlatmak istiyordu. Diğer bir dalına baktım, güzel bir bülbül, tatlı sedâsı ile beni tebşir ediyor ve hissiyatıma iştirak ettiğini ince gagalarını açarak göstermek istiyordu. İşte bu geçen dakikalar ânında, hizmet eri; “Efendim, çayınız, buyurunuz, içiniz” dedi. “Pekâlâ” dedim. Aldım baktım sütlü çay. “Mustafa bu sütü nereden aldın?” dedim. “Efendim şu derenin kenarında yayıla yayıla giden sürü yok mu?” “Evet ne kadar güzel” dedim. “Işte onun çobanından 10 paraya aldım” dedi. Vâlideciğim, on paraya yüz dirhem süt, hem de su katılmamış. Koyundan şimdi sağılmış, aldım ve içtim. Fakat bu sırada düşünüyordum. Ben vâlidemin sayesinde onun gönderdiği para ile böyle süt içeyim de, annem içmesin olur mu? Kardeşim Şevket neden içmiyor? dedim. Fakat yukarıdaki bülbül bağırıyordu: “Ne yapalım. Kaderde olsaydı, o da; bu çiçeklerden koklayacak, bu sütten içecek, bu ekinlerin secdelerini görecek ve derenin aheste akışını tedkik edecek ve çıkardığı sesleri duyacak idi.” Şevket merak etmesin, o görür belki de, daha güzellerini görür. Fakat vâlideciğim, sen yine müteessir olma. Ben seni mutlaka buralara getireceğim. Ve şu tabii manzarayı göstereceğim. Şevket, Hilmi de senin sâyende görecektir. O güzel çayırın koyu yeşil bir tarafında, çamaşır yıkayan askerlerim saf saf dizilmişler. Gayet güzel sesli biri ezan okuyordu. Ey Allah’ım! Bu ovada onun sesi ne kadar güzeldi. Bülbül bile sustu, ekinler bile hareketten kesildi, dere bile sesini çıkarmıyordu. Herkes, her şey, bütün mevcudat onu, o mukaddes sesi dinliyordu. Ezan bitti. O dereden ben de bir abdest aldım. Cemâat ile namazı kıldık. Yeşil çayırların üzerine diz çöktüm. Bütün dünyânın dağdağa ve debdebelerini unuttum. Ellerimi kaldırdım; “Ey Allah’ım! Ey şu öten kuşun, şu meleyen koyunun, şu secde eden yeşil ekin ve otların, şu heybetli dağların Hâliki! Sen bütün bunları Türklere verdin. Yine Türklerde bırak. Çünkü böyle güzel yerler, seni takdir eden ve seni ulu tanıyan Türklere mahsustur. “Ey benim Rabbim! Şu kahraman askerlerin bütün dilekleri, ism-i celâlini İngilizlere ve Fransızlara tanıtmaktır. Bu şerefli dileği ihsân eyle ve huzurunda titreyerek, böyle güzel ve sakin bir yerde sana duâ eden biz askerlerin süngülerini keskin eyle. Düşmanlarını zâten kahrettin, bütün bütün mahveyle!” diye bir duâ ettim ve kalktım. Artık benim kadar mes’ûd, benim kadar mesrur bir kimse tasavvur edilemezdi. Anneciğim! Oğlun Hâlid de benim gibi güzel yerlerdedir. Dünyânın en güzel yerleri burası imiş. Vâlideciğim evdeki senet vesâireyi kimselere kat’iyyen vermeyin ve sorarlarsa biz bilmiyoruz deyin. Çantayı al, sandığa koy. Ben sana vaktiyle anlatmış idim, bu dünyâ böyledir. Fakat sen merak etme. O hisseyi vermese, adliyedeki adam vermezdi. Hani nasıl aldık. Yalnız zaman ister. Vâlideciğim, çamaşır falan istemem, paralarım duruyor. Allah razı olsun. Oğlun Hasan Edhem 4 Nisan 1331(17 Nisan 1915) BİR ŞEHİDİMİZİN SON SÖZLERİ 2 Haziran 1916’da Kolağası (Yüzbaşı) Mehmed Tevfik, Çanakkale Harbi’nde bir İngiliz mermisi ile yaralanmış ve şehîd olmadan önce şu mektubu yazmıştır: Ovacık yakınlarındaki Ordugâhtan 18 Mayıs 1331- Pazartesi (1916) Sebebi hayâtım, feyz-i refikim. Sevgili babacığım, vâlideciğim: Arıburnu’nda ilk girdiğim müthiş muhârebede sağ yanımdan ve pantolonumdan hâin bir İngiliz kurşunu geçti. Hamdolsun kurtuldum. Fakat, bundan sonra gireceğim muhârebelerden kurtulacağıma ümidim olmadığından, bir hâtıra olmak üzere, şu satırları yazıyorum. Hamdü senalar olsun Cenâb-ı Hakk’a ki, beni bu rütbeye kadar ulaştırdı. Yine mukadderât-ı ilâhiye olarak beni asker yaptı. Siz de ebeveynim olmak dolayısıyla, beni vatan ve millete hizmet etmek için nasıl yetiştirmek lazımsa öylece yetiştirdiniz. Sebeb-i feyz-i refikim ve hayâtım oldunuz. Cenâb-ı Hakk’a ve sizlere çok teşekkürler ederim. Şimdiye kadar milletin bana verdiği parayı bugün haketmek zamanıdır. Vatanıma olan mukaddes vazifemi yerine getirmeye çalışıyorum. Şehîdlik rütbesine kavuşursam; cenâb-ı Hakk’ın en sevimli kulu olduğuma kanâat edeceğim. Asker olduğum için, bu her zaman benim için pek yakındır. Sevgili babacığım ve vâlideciğim! Göz bebeğim olan zevcem Münevver ve oğlum Nezih’ciğimi önce Cenâb-ı Hakk’ın sonra sizin himayenize bırakıyorum. Onlar hakkında ne mümkün ise lütfen yapmaya çalışınız. Servetimizin olmadığı malûmdur. Mümkün olandan fazla bir şeyi isteyemem. İstersem de boşunadır. Refikama (eşime) hitaben yazdığım kapalı mektubu lütfen kendi eline veriniz! Fakat çok üzülecektir. O üzüntüyü giderecek şekilde veriniz. Tabii, ağlayıp üzülecek, teselli ediniz. Allahü teâlânın takdiri böyle imiş. İsteklerim ve borçlarım hakkında refikamın mektubuna koyduğum deftere ehemmiyet veriniz! Münevver’in hafızasında veyahut kendi defterinde kayıtlı borçlar da doğrudur. Münevver’e yazdığım mektubum daha geniştir. Kendisinden sorunuz. Sevgili baba ve vâlidedğim! Belki bilmiyerek size karşı bir çok kusurlarda bulunmuşumdur. Beni affediniz! Hakkınızı helâl ediniz! Ruhumu şâd ediniz. İşlerimizin düzeltilmesinde refikama yardımcı olunuz. Sevgili hemşirem Lütfiyeciğim! Bilirsiniz ki, sizi çok severdim. Sizin için gücümün yettiği nisbette ne yapmak lazımsa isterdim. Belki size karşı da kusur etmişimdir. Beni affet, mukadderât-ı ilâhiye böyle imiş. Hakkını helâl et, ruhumu şâd et! Yengeniz Münevver hanımla oğlum Nezih’e sen de yardım et! Hepiniz, her gün beş vakit namaz kılınız! Bir namazı kaçırmamağa çok dikkat ediniz. Ruhuma Fatiha okuyarak beni sevindiriniz! Sizi de cenâb-ı Hakk’ın lütuf ve himayesine tevdi ediyorum. Ey akraba ve ehibbâ, cümlenize elveda! Cümleniz hakkınızı helâl ediniz. Benim tarafımdan cümlenize hakkım helâl olsun. Elveda, elveda! Cümlenizi cenâb-ı Hakk’a tevdi ve emânet ediyorum. Ebediyyen Allah’a ısmarladık. Sevgili babacığım ve vâlideciğim. Oğlunuz Mehmed Tevfik 19 Mayıs 1331 (1916) KOLUMU KESİVER KOMUTANIM Çanakkale savaşlarında kumandanlık etmiş, yaralanmış emekli bir subay şöyle anlatıyor: “Çanakkale savaşının devam ettiği günlerden birindeyiz. O gün akşama kadar devam eden savaş, bu nisbetsiz üstünlüğe karşı yine zaferimiz ile neticelenmek üzereydi. Gözetleme yerinde muhârebenin son safhasını heyecan içinde tâkib ediyordum, Mehmedciklerin, Allah Allah... nidaları ufku titretiyor, korkunç bir medeniyetin bütün heybetini temsil eden top seslerini bile bu müthiş haykırışlar bastırıyor gibiydi. Bir aralık yanımda bir ayak sesi duyar gibi oldum. Geriye dönünce Ali Çavuş ile karşılaştım. Sapsarı olmuş, yüzünde müthiş bir ıstırap okunuyordu. Daha neyin var demeğe kalmadan, o herşeyi anlatmaya yetecek olan kolunu bana gösterdi. Dehşetle ürpermiştim. Sol kolu bileğinin dört parmak kadar yukarısından aldığı bir isabetle, hemen tamamen kopacak hâle gelmiş, eli yere düşmekten anca zayıf bir deri parçası alıkoymakta idi. Ali Çavuş dişlerini sıkarak ısdırâbını yenmeğe çalışıyordu. Sağ elindeki çakıyı bana uzatarak: “Şunu kesiver kumandanım” dedi. Bu üç kelimelik cümle, öyle müthiş bir istek, öyle bir mecburiyet ifâde ediyordu ki, gayri-ihtiyari çakıyı aldım ve derinin ucunda sallanan eli koldan ayırdım. Bu tüyler ürpertici vazifeyi yaparken, bir şey söylemiş olmak için; “Üzülme Ali Çavuş, Allah vücûduna sağlık versin” diye mırıldandım. O; yere düşen eline, elsiz kalan koluna ve bir oluktan boşanır gibi akan kanlara kıymet bile vermiyordu. Gözlerini duman ve ateş içindeki yurt ufuklarına doğru çevirerek; “Fedâ olsun, memleket sağ olsun...” diye mırıldandı. Ali Çavuş yalnız elini değil, çok geçmeden hayâtını da bu memleket uğruna, bu mukaddes ülkeyi korumak yolunda feda etti. Gözlerini hayâta yumarken de, aynı kelimeleri tekrarlamış: “Memleket sağ olsun... Allah îmândan ayırmasın... Canım vatana fedâ olsun” demişti. 1) Birinci Dünyâ Harbi’nde Türk Harbi; Çanakkale Cephesi (Genelkurmay Harp Târihi Yayını, Ankara-1978) 2) Çanakkale Conkbayırı Savaşları (Cemil Conk, Ankara-1959) 3) Türk İnkılâbı Târihi (Y.H. Bayur); cild.3, kısım 2 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 285 5) Siyâsî Târih (R.Uçarol); sh. 360 6) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-14; sh. 105 7) Büyük Harbin Târihi Çanakkale Gelibolu Askerî Harekâtı (C. F.Aspinall-Oglander, Çevr. Tâhir Tunay, Ankara-1939) 8) 20.Asır Siyâsi Târihi (F. Armaoğlu); sh. 111 ÇANDARLI ÂİLESİ Osmanlı Devleti’ne hizmet etmiş asîl bir Türk ailesi. Âile içerisinde, devletin en yüksek ilmî, idâri, mülkî ve askerî makamlarında vazife almış şahsiyetler çıkmıştır. Çandarlı ailesinin atası Kara Halîl Hayreddîn Paşa, Eskişehir’in Sivrihisar kazası Cendere köyünde doğdu. Kara Hoca diye bilinen Alâüddîn Esved Ali bin Ömer isimli âlimden ilim öğrenip, zamanındın ve fen bilgilerine sâhib oldu. Ahilerle yakın irtibatı olan Kara Halîl Paşa, Şeyh Edebâlî’nin akrabalarından idi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra Bilecik, İznik ve Bursa kâdılıklarında bulundu. Birinci Murâd Han sultan olunca, 1362’de Kara Halil’i ilk kâdıasker olarak tâyin etti. Sultan’la beraber Rumeli’ye geçen Kara Halîl, Karaferya, Serez ve Selânik’i alıp, Arnavutluk’a çeşitli seferler düzenledi. Kara Hafîl Efendi, bütün bilgi ve tecrübesini, genç Osmanlı Devleti’nin teşkilâtlanmasında seferber etti. Orhan Bey zamanında ilk muntazam askerî teşkilâtın kurulmasında önemli vazifeler gördü. Yaya ve müsellem adları ile müslüman-Türk cengâverlerinden piyade ve süvari kuvvetlerini teşkilâtlandırdı. Bu teşkilâtın nizâmnâmesini hazırlayıp, ilk asker ocağını kurdu. Bu ocak, Yeniçeri ocağının kurulmasına kadar Osmanlı Devleti’nin yegâne muntazam ordusu olarak kaldı. Rumeli’de yeni şehirler feth edilip cephe genişleyince, Çandarlı Kara Halîl, Sultan Murâd tarafından Yeniçeri ve Acemi ocakları kurmaya me’mûr edildi. Bu işi başarı ile yaptıktan sonra, Molla Rüstem Karamânî ile birlikte devlet hazînesi ve devletin mâlî teşkilâtını kurup, çeşitli düzenlemeler yaptı. Daha sonra vezirlik makamına getirildi. Çandarlı’ya kadar vezirler, yalnız idâri ve mâlî işlere bakarlardı. Çandarlı’ya bunların yanında beylerbeylik yâni ordu komutanlığı vazifesi de verildi. Böylece devletin bütün idarî, mâlî ve askerî işlerini elinde toplayan ilk vezir oldu. Hayreddîn Paşa 1385’de kumandan olarak Batı Trakya, Makedonya ve Arnavutluk taraflarında faaliyette bulundu. Draç beyi Topia’ya yardım ederek, Arnavutluk’ta onun hasmı olan Zenta prensi ikinci Balşa’yı mağlûb etti. Sultan birinci Murâd, Karamanoğlu Alâüddîn Bey’in Osmanlı topraklarına giriştiği tecâvüzî hareketlere karşı sefere çıkarken, Hayreddîn Paşa’yı Rumeli muhafazası için hudûd üzerinde bıraktı. Fakat Hayreddîn Paşa, az sonra 1387’de Vardar Yenicesi ordugâhında hastalanarak Serez’e getirilip orada vefât etti. İznik’e defnedildi. Sonra üzerine oğlu tarafından türbe yaptırıldı. Hayreddîn Paşa gibi değerli bir devlet adamının vefâtı, sultan Murâd’ı çok müteessir etti. Halîl Hayreddîn Paşa, beyliğin aşiret âdetlerinden kurtularak, bir devlet hâline gelmesi için zarurî olan idâri, mâlî, askerî teşkilâtı te’sis hususunda çok çalışmış ve muvaffak da olarak sultan birinci Murâd’ın tam bir itimâdını kazanmıştı. Hayreddîn Paşa, akıllı ve tedbirli bir zâttı. İlim ve amelde eşsiz, verâ ve takvada nâdirdi. Devlet idaresinde muktedir, kumandanlıkta üstündü. Tevâzû sahibi ve cömert bir kimse olup, işlerini yalnız Allahü teâlânın rızâsı için yapardı, ölümünde; İlyas, Ali ve İbrâhim isminde üç oğlu bulunuyordu. Çandarlı Kara Halil’in vefâtı üzerine, kendisi gibi kâdılık ve kâdıaskerlik vezîfelerinde bulunmuş olan büyük oğlu Ali Paşa, vezîriâzamlığa getirildi. Devlet teşkilâtında önemli hizmetleri olan Ali Paşa, sultan Murâd’ın ölümü üzerine tahta geçen Yıldırım Bâyezîd zamanında da vezirlik vazifesine devam etti. Yıldırım Bâyezîd devrinde bâzı şikâyetler üzerine, kâdılara belli bir maaş bağlandı. Sultan’ın İstanbul’u kuşatmasında önemli rol oynadı. 1402 Ankara savaşında Osmanlıların yenilmesi ve Sultan’ın esir düşmesi üzerine, Edirne’de sultanlığını îlân eden Emîr Süleymân’ın vezîriâzamı oldu. Fakat bu vezirliği sâdece Süleymân Çelebi idaresi altındaki bölgeyi içine almaktaydı. Üç sultana vezirlik yapan Ali Paşa, 1407 senesinde vefât etti. İznik’te babasının türbesine defnedildi. Ali Paşa’nın hiç çocuğu olmadı. Çandarlı Ali Paşa; âlim, fâzıl, cömert, siyâseti iyi bilen değerli bir kumandan ve teşkîlâtçı bir devlet adamı idi. Yıldırım Bâyezîd devrindeki vezirliği zamanında, içoğlan denilen maiyyet hademesi teşkilâtını kurarak, bunları yetiştirip devlet hizmetine vermek usûlünü ihdas etti. Merasim elbiselerinde ak kaftana kırmızı düğme takılmasını ilk önce Ali Paşa yapmış, daha sonra da âdet olmuştur. Ali Paşa, hırs ve tama’dan uzak, dürüst, temiz ve faziletli, devlet sırlarını saklamasını iyi bilen bir zât idi. Ankara savaşında Yıldırım Bâyezîd Han’a cerahor adıyla ücretli yardımcı kuvvet alınmasını Ali Paşa tavsiye etmiştir. Ali Paşa’nın kardeşlerinden İlyâs Paşa, Yıldırım Bâyezîd zamanında beylerbeyi iken vefât etti. Diğer kardeşi İbrâhim Paşa ise, İlmiye sınıfından yetişerek, biraderi Ali Paşa zamanında Bursa kâdılığında bulundu. 1421’de sultan İkinci Murâd’ın cülûsunu müteâkib şehzâde Mustafa Çelebi vak’asında birinci vezir Bâyezîd Paşa’nın ölümü üzerine vezîriâzamlığa getirildi. Vezîriâzam olduktan sonra, sekiz sene kadar bu vazifede kalan İbrâhim Paşa, vefâtına kadar tam bir selâhiyetle devleti idare etti. 1429 senesi Ağustos ayının yirmi beşinde yakalandığı hastalıktan vefât etti. Türbesi İznik’tedir. Halîl, Mahmûd ve Mehmed isminde üç oğluyla; Fatma ve Hadîce adında iki kızı vardı. İbrâhim Paşa, aklî ve naklî ilimlerinde söz sahibi olmuş, akranlarından daha yüksek derecelere ulaşmış bir vezîriâzamdı. Devlet idaresinde üstün zekâsı ve görüşü, fevkalâde hallerdeki mütâlâası ve fikrini açıkça söylemesi, mütâlâalarının isabeti yönünden hükümet başında bulunmağı hak etmiş ve emsallerine üstünlük sağlamıştı. İbrâhim Paşa’nın yerine vezîriâzamlığa oğlu Halîl Paşa getirildi. Halîl Paşa da, babası gibi sultan İkinci Murâd’ın itimâdını kazandı. Bunun neticesinde bütün iş ve icrâatlarında serbest hareket ettiğinden kendisine hased eden rakipler ortaya çıktı. Fâtih Sultan Mehmed Han, 1444’de tahta geçince, babasının fevkalâde itimâdını kazanmış olan Halîl Paşa’nın, devleti istediği gibi idare etmesi dikkatinden kaçmadı. Bu arada haçlı zihniyeti ile hareket eden Macar kralı, Osmanlı tahtında genç birisinin bulunmasından faydalanmak istedi. Fâtih’in şahsiyetine bütünüyle vâkıf olmayan vezîriâzam Çandarlının, Osmanlı menfaati için Segedin andlaşmasından sonra Manisa’ya çekilmiş olan ikinci Murâd’ı tekrar hükümdar îlân ettirmek için çâreler araması, aleyhinde propagandaya sebeb oldu. Sonunda ikinci Mehmed Han’ı ikna edip, babası ikinci Murâd Han’ı tekrar başa geçirerek, 1448’de Osmanlı ordusuna büyük zafer kazandırdı. İkinci Murâd Han’ın ölümünden sonra tahta geçen Fâtih Sultan Mehmed, Çandarlı Halîl Paşa’yı vazifesinde bıraktı. İstanbul’un fethi öncesi ve fetih esnasında aleyhinde yapılan propagandaların neticesinde, 1453 Haziran’ında azledilip, çocuklarıyla birlikte hapsedildi ve mallarına el konuldu. Çandarlı Halîl Paşa öldürülüp, çocukları serbest bırakılıp malları da geri verildi. Halîl Paşa, oğlu tarafından İznik’e götürülerek defnedildi. Halîl Paşa’nın barışçı siyâset uygulaması, gerçekte ikinci Murâd Han’ın siyâseti idi. Halîl Paşa, haçlı seferlerini ve devletin geçirdiği büyük felâketleri görmüştü. Bu sebeple Avrupa devletlerini tahrik ederek, yeni ve büyük bir tehlikeye sebeb olacağından, devletin sarsılmasından korktuğu için, İstanbul kuşatmasına tarafdâr görünmemiştir. Halîl Paşa’nın vezîriâzamlığı yirmi dört sene kadardır. Ege sâhilinde Çandarlı körfezi ağzındaki kale Halîl Paşa tarafından yaptırılmış olup, hâlen onun adını taşımaktadır. Nâmına bâzı eserler te’lif ve tercüme olunmuştur. Halîl Paşa’nın iki oğlu vardı. Büyüğü Süleymân Çelebi, kazasker; küçüğü İbrâhim Çelebi de Bursa kâdısı idi. İbrâhim Paşa önce kâdılıktan azledilip hapsedildi ise de, bilâhere serbest bırakıldı ve Amasya kâdılığına tâyin edildi. Daha sonra 1468’de Şehzâde Bâyezîd’in lalalığına tâyin edildi. Şehzâde Bâyezîd Han, babasının vefâtından sonra lalası Çandarlı İbrâhim Paşa’yı İstanbul’a götürüp, önce kâdıasker, sonra da vezîriâzam tâyin etti. Bir sene sonra düzenlenen İnebahtı seferi esnasında vefât etti. Kabri İnebahtı’dadır. İbrâhim Paşa’nın; İshak, Muhiddîn, Mehmed Süleymân ve Îsâ adlarında dört oğlu ile Hadîce ve Hubân isimli iki kızı vardı. Devrin yüksek âlimlerinden olan İbrâhim Paşa; tedbirli, ileri görüşlü, iyiliksever, cömert, kapısı herkese açık, kendisine fenalık edenlere bile, ikbâl devrinde ihsân ve iltifat ile onları utandıracak kadar mütevazı idi. Her gün sofrasında pek çok fakir ve muhtaç insanlar yemek yerdi. Çandarlı ailesinden 1499’da vefât eden İbrâhim Paşa’dan sonra vezîriâzam tâyin edilmemiştir. İbrâhim Paşa’nın oğullarından Hüseyin Paşa Diyarbakır, İsâ Paşa da Şam beylerbeyliklerinde vazîfe yapmışlardır. Çandarlı ailesinden, Îsâ Paşa’nın oğlu şâir ve edebiyatçı Halîl Bey’den sonra, 1791’de vefât eden vezîr Ali Paşa’dan başka kayda değer devlet adamı yoktur. Çandarlı ailesi, devlet hizmetleri yanında bir çok şehirde hayrat ve câmi inşâ ettirmiştir. Çandarlı Kara Halîl, Seren’de bir câmi, İznik’de Yeşil Câmi’yi. Gelibolu’da Eski Câmi’yi, İznik’de Eski ve Yeni İmareti yaptırdı. Bunca hizmetleri esnasında ilm-i belagatta Celâleddîn-i Kazvînî’nin Telhîs-ül-miftâh adlı eserini şerh etti. Kara Halîl Paşa’nın büyük oğlu Ali Paşa’nın ise, Bursa’da kendi ismini taşıyan mahalle, câmi ve tekkesi vardır. 1394 Ekim ve 1405 Aralık târihlerinde Bursa’da yaptırılmış iki vakfiyesi bulunmaktadır. Çandarlı Halîl Paşa’nın oğlu İkinci İbrâhim Paşa; Edirne, İstanbul, Kastamonu ve İznik’te; câmi, medrese, imâret, muallimhâne, çilehâne ve çeşme gibi eserler inşâ ettirmiş ve bunlara âid vakfiyeler kurmuştur. 1) Şakâyık-ı nu’mâniyye tercümesi; sh. 30 2) Tâc-üt-tevârîh; cild-1, sh. 91 3) Hadîkat-ül-vüzerâ; sh. 6 v.d. 4) Tevârîh-i Al-i Osman (Aşıkpaşazâde); sh. 56 5) Târîh-i Cihânnümâ (Neşri); sh. 220 6) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-3, sh. 2072 7) Çandarlı Vezir Ailesi (Uzunçarşılı, Ankara-1974) 8) Devlet-i Osmaniye Târihi (Hammer); cild-1, sh. 218 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 287 10) İslâm Alimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 73 ÇELEBİ HALÎFE Halvetî yolunun büyüklerinden. Osmanlı evliyâ ve âlimlerindendir. İsmi, Muhammed bin Mahmûd, lakabı Hamîdüddîn, mahlası Cemâl’dir. Meşhur Cemâleddîn-i Aksarâyî’nin torunlarındandır. Amasya’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1493 (H. 899) târihinde Hicaz’da Mekke-i mükerreme yolunda vefât etti. Vasiyeti üzerine Tebük korusu denilen ve hacıların yol güzergâhı olan bir yere defnedildi. Çelebi Halîfe, Amasya ve Aksaray’da ilim tahsîl edip, zamanın din ve fen âlimleriyle görüştü. Sa’düddîn-i Teftazânî’nin (r. aleyh) Muhtasar-ül-meânî adlı eserini okurken kalbine ilâhî aşk ateşi düştü. Alâaddîn-i Halvetî ve talebelerinden Şeyh Abdullah’ın sohbetine katılıp, feyz ve bereketlerine kavuştu. Sonra Tokat’a gidip, İbn-i Tâhir Halvetî’nin hizmetine girdi. Pek çok riyazet çekip nefsini terbiye etti. Hocasının vefâtı üzerine Erzincan’a giderek, Pîr Muhammed Behâeddîn Erzincânî ile görüştü. Tasavvufta yüksek derecelere kavuştu. İcazet alarak memleketine döndü. Burada insanlara hocaları yoluyla Resûlullah efendimizden aldığı feyzi yaymakla uğraştı. Amasya’da hak âşıkları yetiştirdi. O sırada, Fâtih Sultan Mehmed Han’ın oğlu Bâyezîd, Amasya vâlisı idi. Her şehzâde gibi Bâyezîd Çelebi de babasından sonra pâdişâh olmak, kendisine verilen onca emeğin karşılığını vermek istediğinden, Çelebi Halîfe’ye haber gönderip duâ istedi. Çelebi Halîfe, şehzâde Bâyezîd’e gönderdiği haberde; “Otuz üç gün sonra büyük bir hâdise olacak ve kırk gün sonra da sultan olacaksın” buyurdu. Hakîkaten öyle oldu. Bâyezîd sultan olunca, Çelebi Halîfe’yi İstanbul’a davet etti ve emrine Koca Mustafa Paşa dergâhını verdi. Çelebi Halîfe İstanbul’da yıllarca hizmette bulunup çok talebe yetiştirdi. Pâdişâh Bâyezîd Han iki defa ziyaretine gelip duâlarına kavuştu. Sultân Bâyezîd Han, Çelebi Halîfe’yi kırk talebesiyle birlikte Medîne-i münevvereye gönderdi. O sıralar vuku bulan zelzele ve veba tehlikesinin kalkması için Resûlullah efendimizin huzurunda duâ etmelerini istedi ve sonra yapılan duâlarının kabul olduğu görüldü. Çelebi Halîfe’nin en gözde talebesi Sünbül Sinân Efendi’dir. Sünbül Sinân Efendi, hocasının vefâtında vasiyeti üzerine yerine geçti ve kızı Safiye Hâtûn ile evlendi. Sünbül Efendi de İstanbul’un meşhur evliyâsından Merkez Efendi’yi yetiştirdi. Çelebi Halîfe Cemâleddîn Muhammed Efendi, yetiştirdiği pek çok talebe yanında, bir çok kıymetli eser de yazdı. Eserlerinden başlıcaları şunlardır: Tefsîr-i sûre-i Fâtihâ, Şerhu Erba’îne hadisen kudsiyyen, Şerhu Hadîs-i erba’în-i Nevevî, Zübdet-ülesrâr, Cevâhir-ül-kulûb, Risâle-i etvâr, Risâle-i sad kelime-i Sıddîk-i ekber, Risâle-i fakriyye. 1) Şekâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdi Efendi); sh. 284 2) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 51 3) Esmâ-ül-müellifîn; cildü, sh. 257 4) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 995, 1070 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 7 6) Türk Klasikleri; cild-3, sh. 53 7) Nefehât-ül-üns tercümesi; sh. 579 8) İslâm Alimleri Ansiklopedisi; cild-11, sh. 326 9) Aksaray Târihî; cild-2, sh. 2501 ÇELEBİ SULTAN MEHMED Babası ............................ : Yıldırım Bâyezîd Annesi ............................ : Devlet Hatun Doğumu ......................... : 1386 Vefâtı ............................. : 26 Mayıs 1421 Tahta Geçişi ................... : 5 Temmuz 1413 Saltanat Müddeti ............ : 8 sene Osmanlı Devleti’nin beşinci sultânı. Kıraat ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mehmed bin Bâyezîd bin Murâd’dır. Doğum senesini ekserî tarihçiler 1386 olarak kaydetmektedirler. Babası, sultan Yıldırım Bâyezîd Han, annesi ise Germiyanoğlu Süleymân Şâh’ın kızı Devlet Hâtun’dur. Çelebi Mehmed, bütün şehzâdeler gibi devrin en gözde âlimlerinin elinde yetişti. Şemseddîn ibni Cezerî’nin oğlu Ahmed bin Muhammed Cezerî’den Arabça ile kıraat ilimlerini; Sofu Bâyezîd nâmıyla meşhur olan İmâmüddîn Ali Çelebi’den diğer aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Bursa kâdısı Bedreddîn Koca Mahmûd Çelebi ve Molla Fenârî’den Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerini öğrenen Çelebi Mehmed, eniştesi Emîr Sultan’dan da feyz aldı. Sivas ve havalisinin hükümdarı olan Kâdı Burhâneddîn’in 1381 senesinde nakîbi Amasya emîri Hacı Şâdgeldi Paşa’yı ortadan kaldırmasından sonra başlayan savaş uzun sürdü. Şâdgeldi Paşa’nın oğlu Emîr Ahmed, uzun süre Amasya’yı müdâfaa etti. 1391’de Yıldırım Bâyezîd Han’ın Canik ve havalisindeki bölgeleri ele geçirmesi üzerine, Amasya emîri Ahmed, başka yerde sancak verilmek şartıyla, Amasya’yı Osmanlı hükümdarına teklif etti. Bunun üzerine Sultan, oğlu şehzâde Mehmed’i otuz bin kişilik bir orduya kumandan tâyin ederek Amasya üzerine gönderdi. Kâdı Burhâneddîn’in geri çekilmesi üzerine, sultan Mehmed şehre girdi ve bu ilk başarılı hizmetinden dolayı Amasya sancak beyliğine getirildi. Bu vazîfesi sırasında yanından ayrılmayan hocası Sofu Bâyezîd, ona her hususda yardımcı oldu. Din ve fen bilgilerinin artmasına ve idârecilikde ilerlemesine yardım etti. Çelebi Mehmed, Amasya’ya geldiği vakit; halk, ümerâ ve ulemâ tarafından sevinçle karşılandı. Elli dört senedir bölgede hüküm süren Kutlu Şah sülâlesinin hâkimiyetine son verdi. Çelebi Mehmed’in en büyük yardımcıları, hocası Sofu Bâyezîd, lalası Ali ve Yakut paşalar, Yahşibeyzâde Bâyezîd Paşa, Taşarzâde Ahmed, Hacıbeyzâde Kâsım, Osmanpaşazâde Hasan beylerdi. Çelebi Mehmed’in Amasya’da tam bir otorite kurup halkla ünsiyet peyda ettiği; ulemâ ve ümerânın sevgi ve saygısını kazandığı bir sırada, Tîmûr Han’ın Erzurum taraflarına yaklaştığı haberi geldi. Çelebi Mehmed halktan aldığı yardım ve destekle ordusunu güçlendirip, babasının daveti üzerine yerine Yakut Paşa’yı vekil bırakarak Ankara’ya hareket etti. 1402 senesinde babası Yıldırım Bâyezîd ile Tîmûr Han arasında yapılan Ankara savaşında Osmanlı ordusunun ihtiyat kuvvetleri kumandanlığında bulundu. Savaş sırasında büyük yararlıklar gösteren Çelebi Mehmed, Sırp prensinin ve bâzı şehzâdelerin kaçması, tatarların ve bâzı beylerin de Tîmûr Han’a iltica etmesine rağmen, babasını son âna kadar yalnız bırakmadı. Savaşın sonucu belli olunca, ileri görüşlü ve devletin geleceğini düşünen bâzı beylerin ikâzları ile muhârebe meydanından geri çekilerek Amasya’ya yöneldi, önüne, Candaroğlu İsfendiyâr Bey’in yeğeni Yahyâ Bey çıktı ise de, bunu mağlûp eden Çelebi Mehmed, ilerlemesinin tehlikeli olacağını anlıyarak Bolu’ya gitti. Burada bir müddet ortalığın yatışmasını bekledi. Fedaîler gönderip babasını Tîmûr Han’ın elinden kurtarmaya çalıştı, fakat bunda başarılı olamadı. Amasya ile tamamen irtibatı kesilmiş, şehrin idaresi Kutluşahzâde Yakut Paşa’nın elinde kalmıştı. Tîmûr Han, âdeti üzere Anadolu’daki her bölgeyi o yerin eski beyine tevdî ettiği gibi, Amasya’yı da eski Ankara hâkimi olan Melik Nâsıreddîn Bahtiyar Bey’in oğlu Kara Devlet Şah’a vermişti. Fakat şehir halkı bundan hiç memnun olmadığından başında yine Osmanoğlu Mehmed Çelebi’yi görmek istiyordu. Kara Devlet Şah’ın keyfî yönetimini istemeyen Amasya ileri gelenleri beyleri ve âlimleri beraber olup, çevre kazalarla birlikte Kara Devlet Şah’ı topraklarına sokmadılar. Durum Tîmûr Han’a bildirilince, o da oğlu Muhammed’i hocası Nu’mâneddîn Abdülcebbâr ile birlikte Amasya’ya gönderdi. Şehzâde Muhammed, güçlü bir orduyla Amasya’ya gelince, şehir ulemâsını toplayıp, hocasının suâllerine cevap verebilirlerse şehrin cezadan kurtulacağını söyledi. Sorulan suâllere Amasya âlimlerinin ileri gelenlerinden Pîr İlyâs, tam bir vukûfiyetle cevap verdi. Amasya halkı, sefer masraflarını ödeyerek, Tîmûr Han’ın ordusunun bir an önce şehirden ayrılmasını sağladı. Pîr İlyâs ve yeğeni Şemseddîn Ahmed Çelebi’yi şehzâde Muhammed’in beraberinde götürmesi üzerine; Gümüşlüzâde Celâleddîn Abdurrahmân Çelebi, Amasya müftîsi; Şâdgeldi Bey de, Amasya emîri oldu. Bu duruma rağmen, Kara Devlet Şah tehlikesi ortadan kalkmamıştı. Amasya ileri gelenleri ve âlimleri toplanarak, şehzâde Çelebi Mehmed’in Bolu’dan Amasya’ya davet edilmesini kararlaştırdılar. Dînî ve millî duygulan çok yüksek olan Amasya ileri gelenleri, daha önce başlarına gelenlerden çok çektikleri için, Çelebi Mehmed ile bir anlaşma yapmayı da kararlaştırdılar. Bâyezîd Paşa’nın eniştesi olan Asayiş Bey başkanlığında bir hey’et Bolu’ya gönderildi. Amasya halkının; dînimize muhalif iş işlemeyip, bize zulmetmeyeceksin, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına itaatli olacaksın teklifini cânu gönülden kabul eden Çelebi Mehmed, Amasya’ya gitmek için yola çıktı. Kara Devlet Şah’ın Amasya dışında bulunan kuvvetlerinin çoğunun çapulcu olduğunu öğrenen Çelebi Mehmed, ânî bir baskınla Kara Devlet Şah’ı ortadan kaldırdı. Amasya halkı, Mehmed Çelebi’yi Amasya boğazında karşıladı. Orada tertib edilen yemekte, Mehmed Çelebi; Allahü teâlânın rızâsı, millet ve devletinin bekası, halkının huzuru için çalışacağına, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyet edip, fakir fukara ve sâir tebeasını gözeteceğine dâir, âlimler huzurunda söz verdi. Amasya’ya yerleşip sultanlığını îlân eden Mehmed Çelebi, eski emir Şâdgeldi’yi tesellî etmek için de kız kardeşi ile evlendi. Çelebi Mehmed bu sırada on yedi yaşında idi. Bu arada kardeşlerinden şehzâde Süleymân Çelebi Edirne’de; Îsâ Çelebi Balıkesir ve Bursa’da; Mûsâ Çelebi Kütahya’da sultanlığını îlân etmişti. Her tarafta eski beylikler yeniden ortaya çıktı. Anadolu birliği tamamen parçalandı. Amasya’ya hâkim olup sultanlığını îlân eden Çelebi Sultan Mehmed, Canik beylerinden Kubadzâde Ali Bey’i mağlûb ederek bâzı kalelerini ele geçirdi. Bu sırada Tokat ve havâlisinde hüküm süren İnaloğlu İbrâhim Bey etrafı sindirip, Çelebi Mehmed’i tehdîd ediyordu. Anî bir baskınla İnaloğlu’nu mağlûb ederek Tokat ve havalisine hâkim olan Çelebi Sultan Mehmed, Sivas’da hüküm süren Kâdı Burhâneddîn’in dâmâdı Hacıbeyzâde Mezid Bey’in üzerine Bâyezîd Paşa komutasında bir ordu gönderdi. Bâyezîd Paşa’nın Mezid Bey’i yenmesi üzerine, Çelebi Sultan Mehmed; Sivas, Tokat ve Amasya bölgelerine tamamen hâkim oldu (1403). Tîmûr Han’ın Batı Anadolu taraflarında bulunduğu bu sırada Çelebi Sultan Mehmed, Tîmûr Han’a bir elçi gönderip, bağlılığını arz etti. Tîmûr Han’ın yanına dâveti üzerine, ondan çekinen maiyyet beylerinin karşı çıkmalarına rağmen, Çelebi Mehmed geleceğini bildirip, Tîmûr Han’ın elçisi ile birlikte yola çıktı. Osmancık’a geldiği zaman, İsfendiyâr’ın yeğeni Yahyâ Bey’in hücumuna uğradı. Yahyâ Bey’i mağlûb edip yoluna devam ederken, Murtazâ-âbâd’da (bugünkü Mürted ovasında) bölge Türkmenlerinden Savcızâde Ali Bey’in kuvvetleri ile karşılaştı. Çelebi Sultan Mehmed, Ali Bey’i de bozguna uğrattı. Bu durumda hareketinin imkânsız olduğunu bildiren bir mektup yazarak Tîmûr Han’a yolladı ve özür diledi. Tîmür Han da ona sâhib olduğu yerleri verip, büyük âlim Şücâeddîn Pîr İlyâs da yanlarında olduğu hâlde bir elçilik hey’eti ile, hükümdarlık alâmetlerinden olan taç, kemer ve hil’at gönderdi. Çelebi Sultan Mehmed de, Tîmûr Han ve kendi adına para bastırdı. Çelebi Sultan Mehmed, Amasya’da çok kısa bir zamanda teşkilâtını kurdu. Beş yüz kişilik bir orduyla girdiği Amasya’da, yapılan çalışmalar sonunda güçlü bir ordu meydana getirdi. Her kesimden halk, asker olmak için yarış ediyordu. Alimler de ahâliyi devamlı teşvik ederek, Çelebi Sultan Mehmed’e yardıma davet ediyordu. Halkın dînî ve millî şuuru fevkalâde idi. Çelebi Sultan Mehmed, bu çalışmalar arasında, hocası Sofu Bâyezîd ile devamlı âlimlerin ders ve sohbetlerinde bulunuyor, onların duâlarını alıyordu. Halk, sultânı çok seviyor, peşinde Allah rızâsı için canlarını feda etmekten çekinmiyordu. Özellikle Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin halîfesi Şücâeddîn Pîr İlyâs ve talebelerinin de teşvîkî ile halk, Osmanlı Devleti’nin ilk günlerinde olduğu gibi adetâ birbirine kenetlenip bir asker millet vücûda geldi. Böyle bir ordunun verdiği güvenle Çelebi Sultan Mehmed, Osmanlı Devleti’ni yeniden bir bayrak altında toplamaya azmetti. Kardeşlerine haber gönderip birleşmeye veya toprakları kendi aralarında pay edip, birbirleriyle çatışmamaya davet etti. Fakat şehzâdelerin herbiri sultan olduklarından bahisle, kendi bayrağı altında toplanılmasını arzu ediyordu. Çelebi Sultan Mehmed, ordu kurmaya ve manevî birleşmeye çalışırken, bir taraftan da maddî durumu düzeltmeye gayret etti. Defterdâr Celâl Çelebi, mâlî durumu düzeltmek için yeni tedbirler aldı. Şâdgeldi Paşa’nın darbhânesinde Mağribî İlyâszâde Bedreddîn Mahmûd Çelebi tarafından gümüş akçeler kesildi. Altın ve gümüş yerine geçerli olmak üzere Çâvîk veya Çav denilen kağıt paralar da, Çâvîkci nâmıyla meşhur Buhârâlı Hoca Şemseddîn Mehmed Çelebi tarafından basıldı. Mes’elelerini halleden Çelebi Sultan Mehmed, Bursa’da bulunan ağabeyi Îsâ Çelebi’ye müracaatla; “Kardeş kavgasından vazgeçelim, herkes kendi başına bölgesini idare etsin” diyerek Anadolu’nun taksimini teklif etti. Teklifi red edilince, iki kardeş orduları Ulubat mevkiinde karşılaştı. Muhârebeyi kazanan Çelebi Sultan Mehmed, Bursa’ya girerek hükümdarlığını îlân etti (1404). Îsâ Çelebi ise, Yalova yolu üzerinden Bizans imparatorunun yanına kaçtı. Edirne’de sultan olan Süleymân Çelebi, Îsâ Çelebi’yi yanına getirterek yanına kattığı mühim bir kuvvetle Anadolu’ya geri gönderdi. Îsâ Çelebi Bursa’yı almak istedi ise de, halkın muhalefeti ile karşılaştığından, şehrin büyük kısmını yaktı. Çelebi Sultan Mehmed ile yaptığı ikinci muhârebede de mağlûb olunca, İsfendiyâr Bey’in yanına kaçtı ve onunla beraber Ankara’yı almak üzere harekete geçti. Fakat, Çelebi Sultan Mehmed’e mağlûb olup, Kastamonu taraflarına çekildi. Bir müddet sonra Îsâ Çelebi, Aydınoğlu Cüneyd Bey’in yanına gitti ve onun aracılığı ile Saruhan ve Menteşe beyleri ile anlaşarak tekrar Mehmed Çelebi’nin karşısına çıktı. Mağlûb olunca Karamanoğlu’na iltihak etti. Daha sonra Eskişehir yakınlarında yakalanarak öldürüldü. Îsâ Çelebi’nin ortadan kaldırılmasından sonra Çelebi Sultan Mehmed Anadolu’da yalnız kaldı. Ancak, kardeşinin kuvvetlenmesinden endişe ederek Anadolu’ya gelen Emir Süleymân, Çelebi Mehmed’in elinden birçok yerleri aldığı gibi, Aydınoğlu Cüneyd Bey ile Menteşeoğlu İlyâs Bey’e de hâkimiyetini kabul ettirdi. Çelebi Mehmed, ağabeyine karşı koymayarak Amasya’ya çekildi ve Karamanoğlu’nun yanında bulunan kardeşi Mûsâ Çelebi’yi Rumeli’ye geçirerek, ağabeyini yeniden Rumeli’ne döndürmek istedi. Mûsâ Çelebi’nin Rumeli’deki faaliyetlerini öğrenen Süleymân Çelebi, derhal Rumeli’ye geçti ve ilk anda Mûsâ Çelebi’yi mağlûb etti. Fakat sonradan onun baskınına uğrayarak hayâtını kaybetti. Çelebi Sultan Mehmed Bursa’yı tekrar hâkimiyeti altına alırken, Mûsâ Çelebi Edirne’de bağımsızlığını îlân etti. Mûsâ Çelebi, kardeşinin Anadolu’da kuvvetli olduğunu bildiği için, orayla alâkadar olmayıp, Bizans ile meşgul oldu ve bâzı yerleri aldı. Bu arada ileride büyük bir isyân çıkaracak olan Şeyh Bedreddîn’i kazasker yaptı. Şeyh, böylece nüfuzunu arttıracak bir mevkiye sâhib oldu. Bir ara İstanbul’u muhasara eden Mûsâ Çelebi tehlikesine karşı, imparator, Çelebi Mehmed’i Rumeli’ye davet etti. Çelebi Mehmed Üsküdar’a gelerek İmparator ile görüştü. 1411 senesinde İneceğiz mevkiinde kardeşi ile yaptığı muhârebeyi kaybedince, İstanbul’a imparatorun yanına sığındı ve gemiyle Anadolu’ya geçerek yaralı bir hâlde Bursa’ya geldi. Bir sene sonra Mûsâ Çelebi ile yaptığı mücâdeledede başarılı olamadı. Mûsâ Çelebi’nin devlet adamlarına karşı kötü davranması, onları Çelebi Sultan Mehmed ile anlaşmaya mecbur etti. Yapılan anlaşma üzerine, Çelebi Sultan Mehmed Rumeli’ne geçti. Kendisine katılan Sırp despotu ve bâzı devlet adamları ile Tuna’ya çekilmekte olan Mûsâ Çelebi üzerine yürüyen Çelebi Sultan Mehmed, Çamurlu-Derbend mevkiinde meydana gelen muhârebede, Mûsâ Çelebi’yi mağlûb etti. Mûsâ Çelebi yaralı olarak kaçarken yakalandı ve kısa bir süre sonra da öldü. Cenazesi Bursa’ya nakledilip babasının türbesine defnedildi. Sultan Mehmed, daha sonra yakalanan Emîr Süleymân’ın oğlu Orhan Çelebi’ye Geyve ve Akhisar’ın dirliklerini verdi. Çelebi Mehmed, Edirne’de bütün devletin hükümdarı olduğunu îlân etti (1410). Çelebi Sultan Mehmed Rumeli’de iken, Bursa’nın muhafızlığını Hacı İvaz Paşa yapıyordu. Bu sırada Karamanoğlu Mehmed Bey, Çelebi Mehmed’in müttefiki olan Germiyanoğlu Yâkûb Bey’in topraklarını işgal etti ve bu beyliğin merkezi olan Kütahya’yı yaktı yıktı. Arkasından Bursa önlerine gelerek şehri kuşattı. Muhasara otuz veya otuz iki gün devam etti. İvaz Paşa’nın çok iyi bir şekilde müdâfâ ettiğini görünce, şehri susuz bırakmak suretiyle teslime mecbur bırakmak için Pınarbaşı ırmağının yolunu değiştirmek istedi. İvaz Paşa’nın ve askerlerinin şiddetli hücumu karşısında bunu yapmaya muvaffak olamadı. Mûsâ Çelebi’nin cenazesini getiren kafileyi görünce, Osmanlı ordusunun geldiğini zannederek şehri ateşe verdi. Babasının intikamını almak için dayısı Yıldırım Bâyezîd’in kabrini, yıktırdıktan sonra alelacele Bursa önlerinden uzaklaştı. Bu duruma çok üzülen Harman Danası diye tanınmış bir Karamanlı subay; “Sultânım! Osmanlının ölüsünden böyle kaçıyorsun, eğer dirisi gelseydi hâlin nice olurdu” demesi üzerine, bu sözlere kızan Mehmed Bey, bu komutanını derhâl astırdı. Yine Çelebi Mehmed’in kardeşleri ile olan mücâdelesi sırasında Ohrî sancakbeyi olan Aydınoğlu Cüneyd Bey fırsattan istifâde ederek memleketine dönmüş ve Ayaslug’u (Selçuk) muhasara edip, sancak beyini öldürmüştü. Rumeli tarafındaki işlerini yoluna koyan Çelebi Sultan Mehmed, Karamanoğlu hâdisesi üzerine derhâl Anadolu’ya geçti. İlk önce Osmanlıların Aydıneli vâlisini öldürerek Ayaslug’u zapt edip, Aydınoğulları beyliğini tekrar kuran Cüneyd Bey’in üzerine yürüdü. Çandarlı, Menemen, Kayacık, Nif kalelerini ele geçirdikten sonra İzmir önlerine geldi. Şehri kuşattığı sırada Cüneyd Bey bir yolunu bularak şehirden kaçmayı başardı. Çelebi Mehmed şehri karadan kuşatırken, Rodos şövalyeleri ile Midilli, Sakız ve Menteşeoğulları donanmaları da denizden kendisine yardım ettiler. On gün süren muhasaradan sonra şehrî ele geçiren Mehmed Çelebi, surları yerle bir ettirdi. Ayrıca Rodos şövalyelerine, yarıya kadar yaptırdıkları muazzam kaleyi de bir gece içinde yıktırdı. Rodos şövalyelerinin reîsi, Çelebi Sultan Mehmed ile görüşerek durumu şiddetli bir şekilde protesto etti. Şayet kalenin yeniden yapılmasına izin verilmezse, papa ile anlaşıp Osmanlı Devleti’ne karşı büyük bir donanma ile gelip kıyıları tahrip edeceği tehdidinde bulundu. Bu tehdîdleri sükûnetle dinleyen büyük Sultan, kendisinin herkese adaletle davrandığını, fakat bu kalenin bir korsan yatağı olup, bölgedeki müslümanlara çok zarar verdiğini ve muhakkak yıkılması gerektiğini ve bunun bölge halkının isteği olduğunu söyledikten sonra; “Hem senin istediğin olsun, hem de Türklerin isteği yerine gelsin. Karya ve Klikya bölgeleri içinde sana istediğin kadar toprak vereyim, orada kaleni inşâ et” dedi. Şövalyelerin reîsi bu bölgenin Menteşeoğullarına âid olduğunu bildirince, Çelebi Sultan Mehmed, Menteşe beyinin kendisine bağlı olduğunu söyleyerek mes’eleyi hâlletti. Böylece, üstâd-ı âzam denilen şövalyelerin reîsi, bugün Bodrum denilen eski Halikarnas’da, Petroniyum kalesini inşâ ettirdi. Kuşatma sırasında kaçan Cüneyd Bey, annesinin ricası üzerine affedildi. Hayatta olduğu müddetçe sâdık kalacağına ve Osmanlı hâkimiyetini tanıyacağına dâir yemin etti. Bunun üzerine Cüneyd Bey, Niğbolu sancak beyliğine tâyin edildi (1414). İzmir’in ele geçirilmesi üzerine Midilli, Sakız ve Foça’daki Ceneviz kolonilerinin elçileri gelip bağlılıklarını arz ederek, Osmanlı Devleti’ne vergi vermeyi kabûf ettiler. Bir süre sonra da Teke beyi, Osmanlı Devleti’ne tâbi oldu. Böylece Ege sahillerindeki hâkimiyetini sağlıyan Çelebi Sultan Mehmed, aynı sene Bursa’ya geldi. Germiyan ve Candaroğulları beyliklerinden takviye alıp Karaman seferine çıktı. Osmanlı kuvvetleri herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan, daha önce kendilerine âid olan Akşehir’den başlayarak; Saideli, Beyşehir, Seydişehir, Otlukhisarı ve bâzı yerleri ele geçirdiler. Konya önlerine gelen Çelebi Sultan Mehmed, şehri kuşattı ise de yağan şiddetli yağmurlar sebebi ile bir sonuç alamadı. Halasının oğlu Mehmed Bey ile bir andlaşma yaptı. Sultan, Canik taraflarına yürüyünce, bu durumdan faydalanmak isteyen Mehmed Bey rahat durmayıp Beyşehir ve Seydişehir’e saldırdı. Çelebi Sultan Mehmed bu duruma çok üzüldü ve ikinci defa Karamanoğlu’nun üzerine gitti. Konya’da yapılan muhârebede mağlûb olan Mehmed Bey, Taşilin’e kaçtı. Bu sırada Konya’da oğlu Mustafa Bey’i bırakmıştı. Veziriazam Bâyezîd Paşa tedbiriyle, Mehmed Bey’in büyük oğlu Mustafa Bey yakalanarak Sultan’ın huzuruna getirildi. Sultan, Mustafa Bey’i bir kardeş gibi bağrına bastı. Bu durum karşısında Mustafa Bey, kaftanının altında elini yüreğinin üzerine koyarak; “Babamın adına yemin ederim ki, elimin altında hissettiğim can, bedenimi terketmedikçe ne ben, ne de babam, Sultan’ın en küçük malına bile göz dikmeyeceğiz” diyerek yemin etti. Çok merhamet sahibi olan sultan, Mehmed Bey’i ve oğlunu tekrar affetti. Muhabbetine bir alâmet olmak üzere de Mustafa Bey’e Tabl, Alem ve bir takım hediyeler vererek serbest bıraktı. Sultan’ın huzurundan ayrılan Mustafa Bey, biraz ilerdeki çayırda otlayan Osmanlılara âid atları önüne katarak uzaklaştı ve; “Bizim Osmanoğulları ile düşmanlığımız beşikten mezara kadar devam edecektir” dedi. Yanında bulunan beylerin, huzurda yaptığı yemîni hatırlatmaları üzerine, göğsünde bulunan ve kendi tarafından öldürülen güvercini çıkardı. Yemin ederken; “Bu can şu tende durdukça” sözüyle, güvercini kastettiğini ve onun da ölü olması dolayısıyla yemininin hükümsüz olacağını belirtti. Bu durum karşısında Sultan’ın, Karamanoğlu ile tekrar mücâdele etmesi gerekiyordu. Konya üzerine yürüyen sultan, şehri ikinci defa kuşattı ve ele geçirdi (1415). Mehmed Bey’i ve oğlunu tekrar affeden Sultan, Karamanoğlu ile bir andlaşma imzaladı. Yapılan bu andlaşma neticesinde; Beypazarı, Sivrihisar, Akşehir, Yalvaç, Beyşehir, Seydişehir Osmanlılara bırakıldı. Ayrıca Karamanoğlu gerekli hâllerde Osmanlı Devleti’ne askerle yardım etmeyi kabul etti. Karaman seferi sırasındaki hizmetlerinden dolayı vezîriâzam Bâyezıd Paşa’ya ayrıca beylerbeylik ünvânı da verildi. Çelebi Sultan Mehmed, Anadolu’da Türk birliğini sağlama çalışmalarını sürdürürken, hıristiyanlarla da dost geçinme politikası güdüyordu. Venediklilerle 1414’de yapılan andlaşmada, Osmanlı Devleti, Arnavutluk’taki Venedik üslerine taarruz etmemeği taahhüd ediyor; Venedik de, Ege denizindeki Osmanlı ticâret gemilerine dokunmayacağına söz veriyordu. Fakat bu andlaşmaya rağmen Naksos Dukası gemileriyle Osmanlı ticâret gemilerine saldırıyor, ele geçirdiği mal ve esirleri pazarlara sevk ediyordu. Bu durum karşısında Sultan, Gelibolu’da otuz kadırgadan meyaana gelen bir donanma hazırlattı. 1415 senesinde Çalı Bey komutasındaki bu donanmayı; Andros, Paros ve Milas adalarını vurmaya gönderdi. Donanma çok sayıda ganimet ve esir alarak görevini başardı. Bu hareket sırasında Venediklilerin sayıca çok üstün filo ile kendisine karşı geldiğini haber alan Çalı Bey, derhal geri dönerek Gelibolu kalesi limanına demirledi. 10 büyük kadırgadan kurulu Venedik filosu; Eğriboz, Girid ve Oniki Ada dukalıklarından da yedi kadırgalık takviye almak suretiyle Çanakkale boğazına girdi. Amiral Pietro Loredano, Türkler tarafından herhangi bir saldırıya mâruz kalmadıkça, taarruz etmeme emri almıştı. Filo içinde Osmanlı Devleti’yle görüşme yapmak üzere gönderilen iki elçi de bulunuyordu. Venedik donanması Lapseki önlerinde demirledi. 26 Mayıs 1416 günü Marmara istikâmetinden gelen bir Ceneviz ticâret gemisi göründü. Venedik donanması İstanbul tarafından gelmekte olan bu küçük gemiyi Türk gemisi zannederek yakalanması için bir kadırga gönderdi. Osmanlı denizcileri de gelen geminin kendilerine âid olduğunu zannedip, muhafazası için onlar da bir kadırga gönderdiler. Neticede Osmanlı ve Venedik gemileri, birbirlerini görünce muhârebeye tutuştular. Bilâhere filolar da bu muhârebeyi takviye ettiler. Muhârebe iki safhalı olarak cereyan etti. Birinci safhada; Osmanlı donanması Gelibolu kalesinin himayesinde bulunduğu için, Venedik donanması büyük bir zayiatla geri çekildi. Çalı Bey’in Venedik donanmasını takibe kalkması, muhârebenin ikinci safhasını başlattı. Venedik donanması, Osmanlı donanmasının toplu bir hâlde çıktığını görünce taarruza geçti. Marmara adasıyla Gelibolu arasında meydana gelen muhârebede, Çalı Bey şehid oldu. Pietro Loredano da gözünden yaralandı. Osmanlı donanması ağır kayıplar verdi. Venedik filosu da yaralı vaziyette Bozcaada’ya döndü. Venedikliler ele geçirdikleri Türkleri ve donanmada gemicilik yapan hıristiyanları öldürdüler. Venedik donanması bir sene sonra Pieiro Loredano komutasında tekrar boğazdan içeri girdi ve Çardak kalesini bombardıman ederek Gelibolu önüne geldi ise de, kaleden yapılan şiddetli mukabele yüzünden geri çekilmek mecburiyetinde kaldı. Bu sırada Bizans imparatoru Venedik ile barış yapılmasına aracı oldu. Yedi ay süren görüşmeler neticesinde barış andlaşması imzalandı. Andlaşmaya göre Venedik, Osmanlı filosunda yaptığı hasarı ödeyecek, Osmanlı Devleti de Venedik ticâret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı verecekti. Osmanlılara tâbi olan Eflâk prensi Mirce, taht mücâdelelerinden istifâde ederek yıllık ödediği vergiyi kesmişti. Ancak kendisine voyvodalıkta rakîb çıktığından zor durumda idi. Rakibi Dan, Osmanlılara müracaat ederek yardım istemiş idi. Buna karşılık Mirce de, Macar kralı Sigismund’a müracaat ederek Osmanlıların kendisine yardım etmesi için arabulucu olmasını istedi. Kardeş mücâdeleleri sırasında Mirçe’nin Mûsâ Çelebi’yi desteklemesi yüzünden, Çelebi Mehmed, Macar kralının teklifini reddedip, Candar ve Karamanoğullarından yardımcı kuvvet alarak, Tuna’yı geçip Romanya topraklarına girdi. Karşısına çıkan Macar-Eflak kuvvetlerini bozguna uğrattı. Bunun üzerine Mirçe, sulh teklifi yaptı. Osmanlılara büyük vergi vermeye ve garanti olması için de oğlunu rehin olarak Osmanlı ülkesine göndermeye razı olduğundan, voyvodalık makamında bırakıldı (1416). Eflâk mes’elesi, Osmanlılarla Macarlar arasında uzun süren hudut mücâdelelerine sebeb oldu. Osmanlılar Erdel’e bir kaç defa akın düzenlediler. Macar ülkesi baştan başa çiğnendi. Sırbistan, Bosna ve İstirya’da Macarlarla şiddetli çarpışmalar vuku buldu. Macar kralı Sigismund sefere çıkarak, Nigbolu ile Niş arasında Türklere karşı bir muvaffakiyet elde etti. Bu Türk ve Macar mücâdelesi uzun sürmekte beraber büyük bir harp şeklinde olmayıp, genelde iki tarafın birbirlerini denemesi mâhiyetinde cereyan etti. Çelebi Sultan Mehmed Rumeli’de fetihlerde bulunurken, Candaroğlu İsfendiyâr Bey de Osmanlıların elinde bulunan; Kastamonu, Çankırı, Kalecik, Tosya ve Safranbolu kalelerine taarruz ederek ele geçirmişti. Ayrıca 1418’de Canik beyleri arasındaki mücâdeleden faydalanarak Samsun ve Bafra’yı zabt eden Candaroğlu İsfendiyâr Bey, kuvvetli bir duruma geldi. Ancak bu sırada İsfendiyâr Bey’in, oğlu Kasım ile arası açılınca, Kâsım, Osmanlı Devleti’ne iltica etti. Kasım Bey’in babasına gücenmesinin sebebi; İsfendiyâr Bey’in; Tosya, Çankırı, Kalecik ve Kastamonu gibi mahsûlü bol olan yerleri çok sevdiği ikinci oğlu Hızır Bey’e vermek istemesi idi. Kasım Bey, Osmanlı hükümdarından bu yerlerin kendisine verilmesi için aracı olmasını ve Osmanlı himayesinde bulunmasına izin vermesini rica etti. Çelebi Sultan Mehmed bu isteği kabûl ederek, İsfendiyâr Bey’den bu yerlerin Kasım Bey’e verilmesini istedi. Bu istek red edilince, Osmanlı kuvvetleri Sinop’u muhasara ettiler. Çaresiz kalan İsfendiyâr Bey, Osmanlı Devleti’nin yüksek hâkimiyetini tanıdı. Ayrıca oğlu Kâsım’ın istediği Kastamonu, Tosya, Çankırı ve Kalecik’i Osmanlılara bıraktı. Çelebi Sultan Mehmed daha önce anlaştığı şekilde Tosya, Çankırı ve Kalecik’i Kâsım Bey’e devretti. Bunu müteâkib Sultan, daha önce Osmanlıların elinde olan Samsun’un alınmasını arzu etti. Müslüman ve kâfir olmak üzere ikiye ayrılmış olan Samsun’un müslüman olmayan kısmını Biçeroğlu Hamza Bey kuşattı. Kale halkı şehri ateşe verip kaçınca, şehir zahmetsiz ele geçti. Müslüman Samsun’u bizzat muhasara eden Çelebi Mehmed’e karşı koyamıyan İsfendiyâroğlu Hızır Bey, şehri teslim edip babasının yanına döndü. Çelebi Mehmed devrinin en önemli iç hâdisesi, Şeyh Mahmûd Bedreddîn’in isyânıdır. Mûsâ Çelebi zamanında Edirne’de kazaskerliğe getirilen ve Çelebi Mehmed’in cülûsunu müteâkib 1000 akçe aylık ile İznik’te ikâmete mecbur edilen Şeyh Bedreddîn, Edirne’de ve İznik’de kitap yazmakla meşgul olup, kendisini ziyarete gelenlere telkinâtta bulunuyordu. Edirne’ye gelmeden önce Anadolu’da ün kazanmıştı. İznik’te boş durmayan Şeyh, adamlarından Börklüce Mustafa’yı Aydın taraflarına gönderip şiî propagandası yaptırıyordu. Ayrıca Torlak Kemâl adındaki adamı da, daha önce Manisa taraflarında faaliyet gösteriyordu. Şeyh Bedreddîn, Börklüce Mustafa’nın hareketinin genişlemesi üzerine, hacca gitmek bahanesiyle, önce Sinop, oradan Kefe ve nihayet daha önce tanıştığı Eflak prensinin yanına gitti. Deliorman taraflarına giderek, şiîlerle meskûn olan bölgeleri gezdi. Oralarda bâtınî sapık fikirlerini yaydı. Şeyh Bedreddîn, İslâm’a uymayan zararlı fikirler ortaya atıyor, haram olan hususların helâl olduğunu ileri sürüyor ve isyân hislerini körüklüyordu. Neticede önce Karaburun’da başlayan isyân, sonra Manisa’da kendini gösterdi ve az zamanda genişledi. Börklüce Mustafa’nın isyânı, Amasya vâlisi şehzâde Murâd ile Bâyezîd Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. Börklüce yakalanarak katlolundu. Manisa’daki Torlak Kemâl de aynı akıbete uğradı. Şeyh Bedreddîn, Bâyezîd Paşa tarafından yakalanarak Serez’de bulunan Pâdişâh’ın huzuruna getirildi. Şeyh’in durumu ulemâ tarafından tedkîk olunduktan sonra, Ehl-i sünnete uymayan îtikâd üzere olmak ve cemiyet nizâmını bozmakla suçlu bulunarak, Heratlı Molla Haydar’in fetvasıyla Serez pazarında asıldı ve malları vârislerine bırakıldı. Böylece İslâm ittihadını tehdîd eden önemli bir tehlike ortadan kaldırılmış oldu. Şeyh Bedreddîn isyânı bu şekilde bastırıldıktan sonra, Çelebi Mehmed 1420 senesinde yeni bir isyân tehlikesi ile karşı karşıya kaldı. Bu tehlike, Ankara meydan muhârebesinde babası ile birlikte Tîmûr’a esir düşüp Semerkand’a götürülen, Düzmece Mustafa da denilen kardeşi Mustafa idi. Uzun müddet kendisinden haber alınamayan Mustafa, bir müddet sonra geri dönüp, Karaman topraklarında kaldıktan sonra, Rumeli’ye geçti. Osmanlı tahtına oturmak niyetinde olan Mustafa, Eflâk voyvodasının ve Niğbolu sancakbeyi Aydınoğlu Cüneyd Bey’in yardımıyla faaliyete geçip, Selanik ve Teselya’da saltanat iddiası ile adam toplamaya başladı. Fesadın büyümesine mâni olmak için, Çelebi Mehmed, hemen harekete geçti ve ağabeyi Mustafa Çelebi’nin kuvvetlerini Selanik civarında mağlûb etti. Cüneyd ile birlikte Mustafa Çelebi Selanik kalesine sığındı. Çelebi Mehmed ertesi sabah, mültecileri istedi ise de, Selânik’in Rum vâlisi, imparatorun müsâdesi olmadan teslim edemiyeceğini beyân ile özür diledi. Nihayet imparator da Çelebi Mehmed hayatta oldukça bunları salıvermiyeceğini yemîn ile taahhüd edince, Pâdişâh, Selanik muhasarasını kaldırdı. Pâdişâh andlaşma mucibince Mustafa Çelebi için her sene imparatora önemli mikdârda akçe ödeyecekti. Bu vak’ayı müteâkib Çelebi Mehmed, İstanbul’u resmen ziyaret ederek imparator tarafından karşılandı ve Üsküdar’da imparatora veda edip İzmir üzerinden Bursa’ya gitti. Bir müddet sonra da Gelibolu yolu ile Edirne’ye döndü. Pâdişâh, Edirne’de iken ava çıktı ve rahatsızlandı. Bu hastalıktan kurtulamayacağını anlayınca, vezirlerini topladı ve devletin geleceğini düşünerek, taht mücâdelelerinin tekrar başlamaması için; “Tizcek ulu oğlum Murâd’ı getürün. Ben artık bu döşekten kalkmam ve Murâd gelmeden ölürem. Memleket birbirine karışmadan hazırlık görün. Murâd gelinceye kadar ölümümü duyurmayasmız” diye vasiyyet etti. Kısa süren hastalıktan sonra 1421 senesi Mayıs ayında vefât etti. Çelebi Mehmed’in vefâtı son derece gizli tutuldu. Cesedi tahnid edilerek sarayda muhafaza edildi. Şehzâde Murâd’ın Bursa’ya gelişine kadar 40-42 gün pâdişâhın vefâtı gizlendi. Nâşı Bursa’ya getirilerek Yeşil Türbe’ye defnedildi. Osmanlı Devleti’nin ikinci kurucusu kabul edilen Celebi Mehmed, mâkul hareket eden, sabırlı, azîm ve irâde sahibi, sözüne ve vâdine sâdık, vakur ve ciddî bir hükümdar idi. Yalnız dostuna değil, düşmanlarına da kendisini sevdirerek, îtimâd telkîn etmiş ve saydırmıştı. Onun hakkında, Osmanlı târihlerinden başka, yabancı kaynaklar da iyi şehâdette bulunmaktadırlar. Küçük ve büyük yirmi dört muhârebede bulunarak kırka yakın yara aldığı rivayet edilmektedir. Emellerinin en başında, babası zamanındaki yerlerin geri alınması geliyordu. Bu gaye ile çalışan hükümdar büyük ölçüde bunu gerçekleştirmişti. Çelebi Mehmed, ömrünü, Allahü teâlânın dînine hizmet etmek, insanlara Resûl-i ekremin örnek ahlâkını tanıtmak ve yolunu yaymak için kuvvetli bir devlet kurmaya fedâ etti. Halkın kendisinden beklediğini fazlası ile yerine getirdi. Memlekette birlik ve dirliği te’sîs etti. Ülkesini çeşitli sosyal te’sislerle süsleyip, halkın maddî ve manevî refahı için çalıştı. Alimlere meclislerinde yer verip, ulemâ meclislerinde îtibâr gördü. Zamanın büyüklerinin ilim ve feyzlerinden istifâde etti. Memleketindeki refahtan diğer müslümanlara pay vermek, Resûl-i ekremin mübarek komşularının duâlarını almak için her sene onlara hediyeler gönderme âdetini çıkardı. Sürre alayı adı verilen bir hey’et, Osmanlı hacılarının başında bu hediyeleri götürüyordu. Altın para vesâir hediyeler develere yüklenir ve çok güzel bir şekilde süslenirdi. Pâdişâh’ın hediyeleri yanında, paşalar ve halkın da hediyeleri konurdu. Çelebi Mehmed zamanında başlayan bu âdet, Birinci Cihân Harbi’nde Hicaz’la irtibat kesilinceye kadar devam etti. Gönderilen bu hediyelerle Mekke ve Medine’deki mübarek yerlerin tamir ve bakımı, fakirlerin yiyecek ve giyeceği te’min edilirdi. Çelebi Mehmed, kısa ömrünü savaş alanlarında geçirmiş olmasına rağmen, memleketin îmârına da önem verdi. Bursa’da yaptırdığı câmi, medrese ve imâret ve Yeşil türbesi önemli san’at eserleridir. Câminin karşısına yüksekçe bir mevkîde kendi türbesini yaptırdı. Türbenin karşısına düşen medresesi bugün müze hâline getirilmiş olup, Bursa medreseleri arasında Sultaniye adı ile meşhur idi. Bunlardan başka Edirne’de Emîr Süleymân tarafından inşâsına başlanan ve Mûsâ Çelebi tarafından devam ettirilen Ulu Câmî’nin tamamlanması ona nasîb oldu. Çelebi Mehmed bu câmiye vakıf olmak üzere Edirne’deki bedesteni yaptırdı. Oğlu şehzâde Kâsım, bu câminin bahçesinde medfûndur. Edirne’deki eski sarayın inşâsının da Çelebi Mehmed tarafından başlatıldığı rivayet edilmektedir. Çelebi Sultan Mehmed’in kısa süren hükümdarlığı döneminde nâmına muhtelif mevzularda eserler yazılmıştır. Zekerîyâ bin Mehmed Kazvînî’nin ansiklopedik tarzda; hey’et, coğrafya, tıb, nebatat ve ilâçlardan, meşhur şehir ve kasabalardan bahseden Acâib-ül-Mahlûkat adlı eseri Rükneddîn Ahmed tarafından Türkçe’ye çevrildi. Çelebi Sultan Mehmed için te’lif edilen Kitâb-ül-Müntehâb fît-tıb adındaki eser, Ahmed elMerdânî tarafından yazıldı. Yine bu dönemde Rûhül-kulûb adlı ilmihâl kitabı, ElKasîdet-ün-Nasîha bi-lügât-it-Türkiyye isminde altmış dört beytli kasîde şerhi ve manzum Şemsiye şerhi ve daha bir çok eser kaleme alınmıştır. Sultan, nâmına yazılan bu eserlerin müelliflerine bir çok ihsânlarda bulunmuş ve onları teşvik etmiştir. Hanımları: Emine ve Kumru hatunlardır. Erkek çocukları: İkinci Murâd, Yûsuf Mahmûd. Kasım Ahmed ve Mustafa’dır. Kızları: Selçuk, Ayşe, Hafsa, Sultan ve İlaldı hâtûnlardır. Çelebi Sultan Mehmed bâzan şiir de söylemiştir. Tezkirelerde rastlanan şu şiir onundur: Cihân hasm olsa, Hakk’dan nusret iste! Erenlerden duâ vü himmet iste! Çalup dîn ışkına udvâne şimşir, Anuban çâr-ı yârı hidmet iste! Eğer leb-teşne isen ey bed-endîş; Bu deşne çeşmesinden şerbet iste! Geçenden geç, demür taşdan sakınma, Demüri mahv idenden kuvvet iste! Çevürme yüz muhalifden Mehemmed, Adûyı arsadan sür vüs’at iste! Çelebi Sultan Mehmed Han Devri Kronolojisi 28 Temmuz 1402 : Ankara savaşı ve fetret devrinin başlaması. 8/9 Mart 1403 : Yıldırım Bâyezîd Han’ın vefâtı. 18 Şubat 1405 : Tîmûr Han’ın vefâtı. 5 Temmuz 1413 : Çelebi Sultan Mehmed’in tek başına tahta çıkışı ve fetret devrinin son bulması. 1414 : Aydınoğlu Cüneyd Bey’in isyânı. 1414 : Çelebi Sultan Mehmed’in birinci Karaman seferi. 1415 : Çelebi Mehmed’in ikinci Karaman seferi. 1415 : Osmanlı donanmasının Adalar seferi. 29 Mayıs 1416 : Osmanlılarla Venedikliler arasında ilk deniz muhârebesi. 9 Temmuz 1416 : Osmanlı-Venedik sulhü. 1417 : Avlonya’nın fethi. 1418 : Samsun havâlisinin zaptı. 1418 : Tatar aşîretlerinin Rumeli’ye nakli. 1419 : Bursa’da Yeşil Câmi’nin inşaatının tamamlanması. 1420 : Rumeli’de Şeyh Bedreddîn isyânı ve Serez’de îdâmı. 1420 : Düzmece Mustafa’nın ortaya çıkması. 26 Mayıs 1421 : Çelebi Sultan Mehmed’in vefâtı. 1) Fezleke-i Târih-i Osmânî (Hakkı Efendi); sh. 42 2) Tevârih-i Âl-i Osman (Aşıkpaşazâde); sh. 80 3) Târih-i Solakzâde; sh. 124 4) Târih-i Cihânnümâ (Neşrî); cild-1, sh. 367 5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye Tercümesi; sh. 80 6) Mir’ât-ı kâinat; cild-2, sh. 349 7) Târih-i Devletti Osmâniyye (A.Şeref); cild-1, sh. 124 8) Tâc-üt-tevârih; cild-1, sh. 299 9) Hayrullah Efendi Târihi; cild-3, sh. 77 10) Devlet-i Osmâniyye Târihi (Hammer); cild-2, sh. 405 11) History of Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-1, sh. 41 12) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1, sh. 134 13) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 330 14) Büyük Türkiye Târihi; cild-2, sh. 370 15) Osmanlı Deniz Harb Târihi; cild-1, sh. 100 16) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-3, sh. 193 17) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 309 18) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye 19) Kosova Zaferi-Ankara Hezimeti (Fatma Aliyye Hanım); sh. 142 20) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-11, sh. 331, 337 21) Münseât-üs-Selâtin; cild-1, sh. 143 22) Bezm-ü Rezm; sh. 399, 400, 401 ÇERKES HASAN Abdülazîz Han’ın katlinde mühim rol oynayan Hüseyin Avni Paşa’yı öldüren subay. 1850 senesinde Silivri’de doğdu. Babası İsmâil Bey, Rus mezâliminden dolayı Kuzey Kafkasya’dan Anadolu’ya yerleşmiş bir Çerkes beyi idi. Çerkes Hasan 1864’de kendisinden bir yaş küçük olan kardeşi Osman Beyle birlikte bahriye idadisine girdi ve okulun kara kısmına geçerek teğmen oldu. Subay çıktıktan sonra atıcılığı ve biniciliği sayesinde pâdişâhın takdirini kazandı. Aynı zamanda ablası Neşerek (Nesrin) kadınefendi sultan Abdülazîz’in zevcesi idi. Şehzâde Şevket Efendi ile Esma Sultan’ın dayısı olduğundan Şûrayı askeri yaveri iken sultan Abdülazîz Han’ın büyük oğlu Yûsuf İzzeddîn Efendi’nin yaverliğine getirildi. Böylesine mühim bir hizmeti başarı ile devam ettirdiği sıralarda, 30 Mayıs 1876 günü Abdülazîz Han bir kaç insafsız ve safdil devlet adamının şahsî çıkarları uğruna tahttan indirildi. Bunların başında; “Kinim dînimdir” diyen Hüseyin Avni Paşa bulunuyordu. Hasan Bey’in ablası Neşerek kadınefendi, sultan Abdülazîz Han’ın hal’edildiği gün, Dolmabahçe Sarayı’ndan Topkapı Sarayı’na nakledilirken mücevher sakladığı şüphesiyle omuzundaki şal, pâdişâhın gözleri önünde Hüseyin Avni Paşa tarafından çekilip alınarak hakarete uğramıştı. Kadınefendi, omuzları açık bir şekilde boğazdan getirilmiş ve hastalanmıştı. Sultan Abdülazîz Han’ın ölümü üzerine ise, şok geçirerek 11 Haziran günü vefât etmişti (Bkz. Abdülazîz Han). Hüseyin Avni Paşa, hal’den sonra Çerkes Hasan’ın İstanbul’da birinci orduda bulunmasını tehlikeli görerek, kolağası (kıdemli yüzbaşı) rütbesiyle onu merkezi Bağdâd olan altıncı orduya tâyin etti. Ancak Hasan Bey gelişen olaylar üzerine Bağdâd’a gitmeyi reddetti. Bilhassa ablasına karşı yapılan muamele kendisini son derece sarstı ve Hüseyin Avni Paşa’ya haddini bildirmeye karar verdi. Bağdâd’a gitmeyi reddedince tutuklandı. Gideceğine söz verince serbest bırakıldı. Bekâr olan Hasan Bey, eniştesi Ateş Mehmed Paşa’nın Cibâli’deki evinde, dul halasının yanında oturuyordu. Bu konağa gidip baştan ayağa silâhlandı. Görevden alınmasına rağmen hâlâ hassa yaveri kordonlarını takıyordu. Çerkes Hasan akşam olunca, önce Hüseyin Avni Paşa’nın Kuzguncuk’daki konağına gitti. Hizmetçilerinden onun Midhat Paşa’nın konağında olduğunu öğrenince geri döndü. Abdülazîz Han’ı şehîd ettiren paşalar, başarılarının zevki içinde bâzı devlet mes’elelerini görüşmek için 15 Haziran gecesi Midhat Paşa’nın Bâyezîd’deki konağında toplanmışlardı. Konakta, sadrâzam Rüşdü Paşa, serasker Hüseyin Avni Paşa, hâriciye nâzırı Reşid Paşa, bahriye nâzırı Kayserili Ahmed Paşa, Cevdet Paşa, Şerif Hüseyin Paşa, mâliye nâzırı Yûsuf Paşa, Halet Paşa ve Müşir Rızâ Paşa bulunuyordu. Hasan Bey, Midhat Paşa’nın konağına rahatlıkla girdi. Üniformalı olduğu ve sarayla ilgisi bulunduğu için hizmetçiler haber getirdi zannettiler. Bu sebeble kolayca konağın üst katına çıktı. Elinde tabancalarından biri olduğu hâlde kabinenin toplantı yaptığı salona girdi. “Davranmayın!” diye bağıran Hasan Bey, aynı zamanda tabancasını ateşleyerek Hüseyin Avni Paşa’yı göğsünden ve karnından vurdu. Orada bulunan paşalar korku içinde bitişik odaya sığınırlarken, Hüseyin Avni Paşa can havliyle kendini sofaya attı. Lâkin Hasan Bey onu öldürmeye azmetmişti. Üzerine yürürken beline sarılan ve kendisini durdurmaya çalışan bahriye nâzırı Kayserili Ahmed Paşa’nın ellerini ve kulaklarını çerkes kaması ile kesti. Daha sonra Hüseyin Avni’nin üzerine çökerek kamasını bir kaç defa karnına sapladı. Ağzını kulaklarına kadar kesti. Avni Paşa’yı öldürdükten sonra salona dönen Hasan Bey, hâriciye nâzırı Râşid Paşa’yı da öldürdü. Kayserili Ahmed Paşa, yaralı hâlde salonun bitişiğindeki odaya sığındı. Çerkes Hasan, Midhat ve Ahmed paşaları da öldürmek için sığındıkları odanın kapısını omuzladı. Arkasına konan masanın üzerine şişman Hâlet Paşa oturtulduğu için kapıyı zorladığı hâlde açamadı. Bu sırada Hasan Bey, karakoldan gelen askerler tarafından yaralı olarak yakalandı. Merdivenlerden inerken, bahriye kolağası Şükrü Bey tarafından ağır şekilde tahkîr olunması üzerine, bir kaç manga asker arasında çizmesinde sakladığı küçük tabancasını çıkarıp onu da öldürdü. Çerkes Hasan bu vak’ada beş kişi öldürdü. Yaralananların sayısı çeşitli kaynaklarda 2 ilâ 10 kişi arasında olduğu söylenmektedir. Bunların hepsini Hasan Bey yaralamış olmayıp, bâzısı asker tarafından aşağıdan açılan ateş neticesinde yaralanmıştır. Çerkes Hasan, yakalandıktan sonra şimdiki İstanbul Üniversitesi’nin merkez binasının yanındaki Süleymâniye Kışlasına götürüldü. Yaralarını tedavi ettirmeyen Hasan Bey, kısa süren duruşmadan sonra, askerlikten ihraç edilerek îdâma mahkûm edildi. Sorgusu sırasında; “Nefsim için bu işi yapmadım, millet için yaptım. Gayem; bundan sonra kimse pâdişâh hal’etmek falan gibi şeylere cesaret edemesin” demiştir. Ertesi gün Bâyezîd meydanında îdâm edildi. Hüseyin Avni Paşa’nın ölümü halk arasında sevinçle karşılandı. Çerkes Hasan’a ise o nisbetle acı duyuldu ve gönüllerde millî kahraman olarak yerleşti. Senâî, Nâim, Hilmi efendiler, Müşir Eşref Paşa gibi şâirler, Çerkes Hasan, Bey hakkında mersiyeler yazarak kahramanlık ve cesaretini terennüm ettiler. Eşref Paşa mersiyesinin bir bölümünde: Rabb-i izzet Cennet etsin kabrini Çerkes Hasan Kâmet-i Avnîye ol esnada biçmişdi kefen. Edirnekapı’ya defnedilen Çerkes Hasan’ın mezar taşını bir rivayete göre Pertevniyâl Sultan, bir rivâyete göre de İkinci Abdülhamîd Han yaptırmıştır. Etrafı demir parmaklıkla çevrili mezarının büyük taşında; “Ümerâ ve guzât-ı çerâkiseden İsmâil Bey’in oğlu olup, harb okulunu bitirip, kıdemli yüzbaşı rütbesinde iken genç yaşında velînîmeti uğrunda fedâ-yı cân eden Çerkes Hasan Bey’in kabridir” yazısı yer almaktadır. 1) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi: cild-4, sh. 280 2) Asırlar Hoyunca İstanbul (H.Y. Şehsuvaroğlu); sh. 223 3) Osmanlı İmparatorlunu Târihi; cild-12. sh. 280 4) Eshâb-ı Kiram; sh. 285 5) Pâdişâhların Kadınları ve Kızları; sh.163 6) Bir Darbenin Anatomisi; sh. 261 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 121 8) Mir’ât-ı Hakikat; cild-1, sh. 115 9) Kayserili Ahmed Paşa hakkında İkinci Abdülhamîd’in bir hatt-ı hümâyûnu (Uzunçarşılı, Belleten, sene-1943, sayı-27) 10) Abdülhamîd-i sânî ve devr-i saltanatı; cild-1, sh. 39 ÇEŞME VAKASI 1768-1774 seneleri arasında vuku bulan Osmanlı-Rus harbi sırasında 1770’de Osmanlı donanmasının yakıldığı hâdise. 1768’de başlayan Osmanlı-Rus savaşında, Rusların Baltık donanması İngiltere’ye uğrayıp, İngiliz amirali Elphinston ile bir mikdâr kuvvet alarak Akdeniz’e gelmiş ve Ege denizindeki harekâta girişmiş idi. Kapdân-ı derya Hüsâmeddîn Paşa kumandasındaki Osmanlı donanması, Çeşme’den Çanakkale’ye dönerken koyun adaları civarında kalyonlardan birinin direği kırıldı. Direğin tamiri için bütün donanma Toprak adası önünde durdu (4 Temmuz 1770). Ertesi gün sabahın erken saatlerinde 18 parçadan meydana gelen Rus donanması, Koyun adaları önünde görüldü. Çeşme’nin kuzeyindeki kayalık burun ile Toprak adası civarında demirleyen Osmanlı donanmasının sağ Kanadına 3 fırka hücum etti. Amiral Spiridov ve Orlof’un bindikleri kalyon ile Cezâyirli Hasan Bey’in kalyonu arasında şiddetli çarpışma oldu. Ağır yara alan Rus gemisi, kendini idare edemiyerek Osmanlı kalyonunun üzerine düştü. İki taraf askerleri arasında şiddetli bir vuruşma başladı. Ruslar, Osmanlı gemisini ateşe verdiler. Fakat kendi gemileri de ateş alıp, biraz sonra iki gemi birbirinden ayrılmış, Rus kalyonu havaya uçmuş ve Türk gemisi de alevler içinde Osmanlı gemilerine doğru, gitmeğe başlamıştı. Bunun üzerine Osmanlı donanması Çeşme limanı önune çekildiği gibi Elfinstan filoları da açılmaya mecbur kaldı. Cafer Bey filosunun Çeşme limanına girdiğini gören bütün Osmanlı gemileri onu tâkib ederek, limana girip birbirlerine yakın demir attılar. Hüsâmeadîn Paşa bazı tedbirlerle emniyet altına aldığı donanmaya, düşmanın artık taarruz edemiyeceğini zannediyordu. Cezâyirli Hasan Bey, donanmanın tehlikede olduğunu Kapdân-ı deryaya söylemiş, fakat ikna edememişti. Öte yandan Rus donanması komutanı Orlof, İngilizlerin vakit kaybetmeden Osmanlı donanmasına hucüm edilmesi teklifini kabul etti. 6 Temmuz 1770 gecesi Rus donanması Çeşme limanı önüne gelerek, Osmanlı gemilerini topa tuttu, İngiliz amiral Elphinston’un emriyle ateş gemileri limana girdi. Atılan kundaklarla Osmanlı gemileri tutuştu. Bu suretle başlayan yangın, gemilerin birbirinin üstüne düşmesinden dolayı, sür’atle ilerlediğinden, bir kaç saat içinde hemen bütün donanma mahvoldu. 7 Temmuz sabahı ateşten kurtulan bir kalyon ile bir kaç küçük gemi, limandan çıkarken, Rusların eline geçti. Kapdân-ı deryanın gemisi Sakız adasına iltica ederek kurtuldu. Çeşme vak’asını müteâkib, Hüsâmeddîn Paşa Kapdân-ı deryalıktan azledildi (Bkz. Cezâyirli Hasan Paşa). 1) Kâmûs-ül-a’lam; cild-3 sh. 1875 2) Netâyic-ül vukuât cild-3-4 sh. 62 3) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 48 4) Gülşen-i Meârif; cild-2. sh. 1590 5) Mir’üt tevârih; Cild- 2, kısım-6, sh. 29 6) Osmanlı Târihi (Uzuncarşılı) cild-4, kısım-1, sh. 400 7) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer) cild-16, sh. 174 8) Büyük Türkiye Târihi, cild-6, sh. 358 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 324 10) Deniz Harp Târihi; cild-2, sh. 233 ÇIRAĞAN SARAYI Osmanlı pâdişâhlarından Abdülazîz Han’ın, İstanbul’da Beşiktaş ile Ortakoy arasındaki kıyıda yaptırdığı büyük saray. Bugün sâdece dış duvarları ayakta kalan sarayın yerinde Sadrâzam Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’nın zevcesi Fatma Sultan’ın ahşap sarayı vardı. Lâle devrinde (1718-1730) mum ve kandil ışığı ile aydınlatıldığı için bu semte Çırağan adı verildi. Saray, sonraları pâdişâhların yazlık ve ecnebi sefirlerle siyâsî görüşmelerin yeri olarak hizmet gördü. Sultan birinci Mahmûd, sultan üçüncü Selîm Han ve sultan İkinci Mahmûd Han zamanlarında tamir gördü ve çevresindeki mescid, mekteb ve binalarla genişletildi. Bugünkü Yıldız parkı, sarayın bahçesini teşkil ediyordu. Sultan Abdülmecîd Han, 1859 târihinde bir saray yaptırmak gayesiyle bu sarayı yıktırdı. Yeni sarayın plân ve projeleri mîmâr Balyan tarafından hazırlandı. Sarayın inşâatı başlamak üzere iken, sultan Abdülmecîd Han vefât etti. Yerine geçen kardeşi sultan Abdülazîz Han, 1863 târihinde mîmâr Serkis Bey’e yeni sarayın inşâsını emretti. Kıyı boyunca 750 metre karelik bir alanda klâsik üslûpta yapılan saray, 1866’da tamamlandı. Beşiktaş mevlevîhânesi de istimlâk edilerek, saray sahasına ilâve ile eskisinden çok genişletildi. Saray; san’at ile kullanılan malzemenin zenginliği ve çeşitliliği, iç süslemelerinin ihtişamı, mobilyaların fevkalâdeliği ve muhteşem saltanat kapısıyla, daha önce yapılmış Osmanlı saraylarından üstün olmuş, bir bakıma Avrupa saraylarını da geride bırakmıştır. Sultan beşinci Murâd Han 1876’da tahttan indirilince arzusu üzerine Çırağan Sarayı kendisine ve ailesine ikâmetgâh olarak verildi. 1878 târihinde Çırağan Sarayı, Ali Süâvî’nin tertip ettiği baskın sebebiyle târihe Çırağan vak’ası adıyla geçti (Bkz. Çırağan Vak’ası). Saray, İkinci Meşrûtiyette, sultan Reşâd Han’ın rızâ göstermemesine rağmen, 1909 târihinden başlayarak Meclis-i meb’ûsân’a tahsis edildi. Yıldız sarayından getirilen bir takım değerli eşyalar da buraya yerleştirildi. 19 Ocak 1910 târihinde çıkan bir yangın neticesinde saray tamamen yandı. 1) Osmanlı târih Deyimleri; cild-1, sh. 375 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 337 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-8. sh. 273 4) Seyahatname (E. Çelebi); cild-1, sh. 448 5) Târih-i Lütfî; cild-8, sh. 20 6) Târih-i Atâ; cild-3, sh. 230 7) İstanbul ve Boğaziçi (M. Ziyâ, İstanbul-1928) ÇIRAĞAN VAK’ASI Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirip, sultan beşinci Murâd’ı tekrar tahta geçirmek için Çırağan Sarayı’na yapılan baskın. Vak’anın elebaşısı Ali Süâvî adında bir gazeteci idi. Ali Süâvî, batı ve doğu dillerini bilmesine, başarılı bir edib ve gazeteci olmasına rağmen, dengesiz bir tipti. Geçimsiz huylu olduğu için, hiç bir işde tutunamadı. Bir İngiliz hanım ile evliydi. Uzun müddet yurt dışında kaldıktan sonra memlekete dönünce, Galatasaray Lisesi müdürlüğüne tâyin edildi. Dengesiz hareketlerinden dolayı kısa bir zaman sonra azledildi. Mizâc olarak meşhur olmaktan ve büyük mevkilere gelmekten çok hoşlanırdı. Her renge girmeyi, çeşitli vazifeler almayı denemiş, fakat her seferinde vazifesinden atılmıştı. Galatasaray Lisesi müdürlüğünden azledildiği andan îtibâren sultan Abdülhamîd Han’ın amansız düşmanı kesildi. Hep ihtilâl yapma sevdasında idi. Yeni Osmanlıların eski üyelerinden olan Ali Süâvî, en yüksek makamları kapabilmek için, hastalığı sebebi ile tahttan indirilen sultan Murâd’ı yeniden tahta çıkarmaya kalkıştı. İngiliz siyâseti yanlısı ve saray müşiri olan İngiliz Saîd Paşa’nın dostu olan Ali Süâvî, onun gibi İngiliz tarafdârı idi. Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu zor durumdan, İngiliz yardımı ile kurtulacağına inandığı gibi, sultan İkinci Abdülhamîd’in İngilizlerce tutulmadığını bildiğinden, sultan Murâd’dan faydalanmayı lüzumlu görüyordu. Bu sırada İstanbul’a on binlerce Balkanlı göçmen gelmişti. Vaktiyle Filibe rüşdiyesinde hocalık yapan Ali Süâvî’yi, muhacirler içinde kendini tanıyan ve sevenler vardı. Ali Süâvî bunlardan istifâdeye karar verdi, özellikle mazisi karışık bir adam olan Nişli Salih, Süâvî’nin tam istediği gibi idi. Ali Suâvî, bu şahsiyeti belirsiz Nişli Salih’i kullanmaya karar verdi. Onun vasıtasıyla diğer muhacirlerden bir çokları ile temas kurdu. Güvenilir rivayete göre; Süâvî bu muhacirleri, düşmana ve Bulgarlara karşı mukavemet gösteren Kırcaali dağları tarafındaki müslümanlara yardım etmek üzere bir cemiyet kurduğunu söyleyerek kandırdı ve o taraflara gidecek muhacirlere pâdişâhın ihsân ve atiyyesini almak üzere onları Çırağan Sarayı önüne toplamak istedi. Bu sırada galip Rusların İstanbul kapılarına gelmeleri her tarafta teessür ve memnuniyetsizlik uyandırdı. Süâvî için bu hâl, bulunmayan bir fırsattı. 20 Mayıs 1878 günü saat on bir civarında, Ali Süâvî’nin daha önce hazırlamış olduğu beş yüzü mütecaviz muhacir değişik yollardan toplantı yeri olarak belirlenen Çırağan Sarayı yakınlarındaki Mecidiye Câmii önünde birleştiler. Diğer taraftan Ali Süâvî ve bâzı adamları Kuzguncuk’tan kayıklara binip Çırağan Sarayı’na deniz tarafından girdiler. Denizden saraya girenler, bu bölgedeki muhafızların silâhlarını alıp içeri girmeye çalışırken, Mecidiye Câmii önüne toplananlar, sarayın Paşa dâiresi ile Serdab Köşkü’nün önüne gidip, buradaki nöbetçilere saldırarak tüfek ve kasaturalarını aldılar. Serdab Köşkü ile saltanat kapısına bakan merdivenin yanlarındaki pencere camlarını kırıp bir kısmı saray ve harem dâiresine girdi, bir kısmı da dışarıda kaldı. Harem dâiresine girenlerin başında bulunan Ali Süâvî, bir taraftan câriyelere yatıştırıcı sözler söylerken, diğer taraftan da sultan Murâd’ı sorup, onu kurtarmaya geldiğini beyân etti. Bu esnada alt katta bulunan sultan Murâd’ın oğlu Selâhaddîn Efendi, korku ve telâş içinde babasının yanına çıkarak, durumu anlattı. Bunun üzerine sultan Murâd yanında vâlidesi Şevkefzâ Kadın ile Ali Süâvî ve adamlarının yanına çıktı. Ali Süâvî, sultan Murâd’ı görür görmez yanına yaklaşıp; “Efendim! Sana bî’at etmeye geldik. Bizi Moskof’tan kurtar!” diye haykırdı. Sultan Murâd şaşkın bir hâlde; “Biraderimi ne yaptınız?” deyince, Ali Süâvî; “Ona daha bir şey yapmadık, önce size biat edeceğiz, sonra da onu tahttan indireceğiz” cevâbını verdi. Sultan Murâd’ın bir koluna Ali Süâvî, bir koluna da Nişli Salih girip, sürüklercesine götürmeye başladılar. Süâvî’nin Çırağan’a hücumundan önce, sultan Abdülhamîd tarafından saraya tâyin edilmiş olan Dilâver Ağa, bir takım muhacirlerin Mecidiye Câmii önüne toplandıklarını haber alınca, şüphelenerek durumu zabtiye âmirine bildirmişti. Bunun üzerine Beşiktaş zaptiye âmiri Hasan Paşa, yeterli mikdârda zaptiye ile saraya geldi. Muhacirlerin saraya girdiklerini gören Hasan Paşa, yanındaki neferlerden on tanesini Vâlide Sultan kapısı önünde bırakarak giriş ve çıkışı emniyet altına aldı. On neferi Paşa dâiresine gönderdi. Daha sonra, dört neferle saraya giren Hasan Paşa, harem kapısından girdiği sırada, sultan Murâd’ın sağında bulunan Ali Süâvî’nin; “Yaşasın sultan Murâd” diye bağırdığını gördü. Hasan Paşa, Ali Süâvî’nin ele başı olduğunu anlayarak, kendi hizasına geldiği sırada, elindeki sopa ile başına vurup öldürdü. Bunun üzerine çıkan çatışmada bâzı rivayetlere göre isyâncılardan yirmi üçü veya altmışı öldü, on beş kadarı da yaralandı. Olay iki saat içinde bastırıldı. Hâdiseye müteâkib Yıldız Sarayı’nda iki tahkîk heyeti kuruldu. Birinci hey’etin başkanı mâbeyn müşîri Eğinli Saîd Paşa, diğerinin ise mâbeyn başkâtibi Saîd Bey idi. Yapılan tahkîkat netîcesinde, hâdisenin Ali Süâvî’nin çılgınca bir macerasından ibaret olduğu anlaşıldı. Hattâ devlet ricalinden bir çoğunun da bu harekete gizliden gizliye tarafdâr olduğunu gösterecek deliller bulundu. Ali Süâvî’nin kurduğu cemiyette faal rol oynayan belli başlı üyelerinden Arnavut Salih, Hacı Ahmed ve Molla Mustafa, olay sırasında öldürüldüklerinden ve Süâvî’nin yalısındaki defter ve vesikalar da İngiliz hanımı tarafından yakılıp yok edildiğinden, bu cemiyete hükümet adamlarından kimin üye olduğu anlaşılamadı. Ancak, Hâfız Nuri Bey’in ifâdesinden, İzzet Paşazade Süleymân Bey ile Bağdâdlı Süleymân Bey ve Üsküdarlı Nuri beylerin, Süâvî cemiyetine mensûb oldukları anlaşılmıştır. Hâfız Nuri’nin kayınpederi Filibeli Ahmed Paşa da cemiyete dâhil ise de olayda faal rol almamıştı. Sağ olarak ele geçirilen suçlular dîvân-ı harbe sevk edildi. Olayla birinci derecede alâkası görülen Hâfız Nuri’nin idamına ve Filibeli Ahmed Paşa’nın Kütahya’da, Hâfız Ali’nin Ankara’da, Hacı Mehmed’in Kastamonu’da mecburî ikâmete gönderilmesine; Üsküdarlı Nuri Bey, İzzetpaşazâde Süleymân ile Bağdâdlı Süleymân beylerin olay günü, Çırağan civarında dolaşmaları yüzünden, Sakız’da haps edilmelerine karar verildi. Basit gibi görünen bu küçük ihtilâl teşebbüsü, haklı olarak sultan Abdülhamîd Han’ı sıkı emniyet tedbirleri almaya sevk etti. Düşman orduları, sarayından bir kaç kilometre mesafede karargâh kurmuş, mümkün olabildiği derecede ülkesini ve menfaatlerini koruyabilmek ve Ayastefanos andlaşmasını bozabilmek için diplomatik yolla bütün bir Avrupa ile mücâdele eden Sultan’ı, bir gazetecinin tahtından indirip yerine rahatsız olan ağabeyini getirmek istemesi, Abdülhamîd Han’ı fevkalâde şaşırttı. Sultan alelade bir gazetecinin böylesine bir işe cür’et etmesine inanamamıştı. Ali Süâvî’nîn başarısızlıkla sona eren bu isyânından kısa bir süre sonra, ikinci bir Çırağan hâdisesi daha meydana geldi. Kleanti Skalyeri-Aziz Bey komitesi tarafından, 1878 Temmuzu’nda sultan Murâd, ikinci defa Çırağan Sarayı’ndan kaçırılmak istendi. Bu komite, sultan beşinci Murâd’ın hal’inden kısa bir süre sonra kurulmuştu. Komitenin birinci reîsi olan Kleanti Skalyeri, İstanbul’da Prodos mason locasının üstadı âzami idi. Üyelerinin büyük bir kısmı sultan Murâd tarafdarlarından olup, diğerleri de me’mur sınıfından idi. İçlerinde yüksek devlet adamı yoktu. Kleanti, velîahdlığı zamanından beri beşinci Murâd’ın dostu idi ve saltanatını te’min için bütün gayretiyle çalışıyordu. Komitenin ikinci üyesi sultan Murâd’ın annesinin câriyelerinden Nakşibend Kalfa idi. Masonların itimâdını kazanan İbrâhim Edhem Paşa’nın sadrâzamlıktan azledilmesinden sonra, bu komite kurulmuştu. Nakşibend Kalfa, devlet ileri gelenlerinden bâzılarını komiteye katmak için çalıştı, fakat başarılı olamadı. Kleanti, sultan Murâd’la Çırağan Sarayı’nda görüştü. Beşinci Murâd’ın, durumundan şikâyet ederek milletin kendisini bulunduğu durumdan kurtaracağı günü beklediğini söylemesi üzerine, komite harekete geçti. İstanbul’un çeşitli semtlerinde duvarlara sultan Murâd lehine beyânnameler yapıştırıldı. Bir ara bu komite, sultan İkinci Abdülhamîd’i öldürmek için harekete geçti, fakat gerçekleştiremedi. Şubat 1878’de hazırlanan plâna göre su yollarından Çırağan Sarayı’na girilerek sultan Murâd, önce komite üyelerinden Aziz Bey’in evine getirilecek; oradan da halk ile bî’at merasiminin yapıldığı yerlerden birine gidilerek, ilgili ulemâ ve devlet erkânı da davet edilerek sultan Murâd tahta geçirilecekti. Komite bu plânını gerçekleştirmek için müsâid bir zaman beklerken, birinci Çırağan vak’ası meydana geldi. Başarısızlıkla neticelenen bu vak’a komiteyi yıldıracağı yerde daha da gayrete getirdi. Sultan Murâd’ı kaçırmak çârelerini araştırmak için Aziz Bey’in evinde çalışmaları hızlandırdılar. Bu sırada, Hacı Hüsnü Bey adında bir âzâ komiteyi ifşa etti. Komite üyeleri kaçırma hâdisesini hazırladıkları bir toplantı esnasında iken Azîz Bey’in evi zaptiyeler tarafından basıldı. Kleanti, Nakşibend Kalfa ve Ali Şefkati yurt dışına kaçtılar. Kleanti, kaçarken bütün önemli evrakı beraberinde götürdü. Diğer üyeler yakalanarak serasker kapısında müteşekkil dîvân-ı harbe verildiler. Dîvân-ı harbin verdiği karâra göre Kleanti, Aziz Bey, Nakşibend Kalfa ve tabib Agâh Efendi idama mahkum edildiler. Fakat Pâdişâh tarafından af olunarak cezaları on beş sene kalebentliğe çevrildi. Diğer azalar, komite ile irtibatları ve faaliyetlerine göre sürgün ve hapis cezalarına çarptırıldılar. Birinci ve İkinci Çırağan vak’alarında ortak noktalar mevcuttu. İki olayda sultan Murâd’ı tahta geçirmek için düzenlenmiş, ikisi de ulemâ, ordu ve devlet erkânının iştiraki olmadan tertip edilmiştir. Ali Süâvî olayında rol sahibi olan üç kişi aynı zamanda Kleanti komitesinin üyesidir. Ayrıca Ali Süâvî ve Kleanti masondurlar. Ayrı ayrı görünen bu İki Çırağan hâdisesinin yurt dışında önemli bir teşkilâtın emri veya muvafakati ile yapıldığı tahmin edilmektedir. 1) Mirat-ı Hakikat; sh. 609 2) History of the Ottoınan Empire and Modern Turkey; cild-2, sh. 189 3) Bir Darbenin Anatomisi; sh. 360 4) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 262 5) Osmanlı Târihi (E. Z. Karal); cild-8, sh. 49 6) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 412 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-13. sh. 108 8) Beşinci Murâd ile Oğlu Salâhaddîn Efendi’yi Kaçırmak için Kadın Kıyafetinde Çırağan’a Girmek İsteyen Şahıslar (Uzunçarşılı); Belleten, 1944, sayı 32 9) Ali Süâvî ve Çırağan Vak’ası (Uzunçarşılı; Belleten aynı makale) ÇİFTLİK Zirâat yapılan ve farklı şekillerde işletilen muayyen büyüklükteki toprak parçaları. Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında toprak hukukunda kullanılan bir ıstılah olup, dört çeşittir: 1- Reâyâ Çiftliği: Osmanlı Devleti’nde mirî topraklar, bir takım parçalara bölünür, peşin kira demek olan tapu bedeli karşılığında işleyecek kimselere verilirdi. Böylece ırsî ve devamlı olan bir kira mukavelesi (sözleşmesi) yapılarak, çiftçi bu toprağı işlemekle mükellef olurdu. İşletmediği takdirde toprak elinden alınıp, başkasına verilebildiği gibi, çiftçiye bâzan toprağın boş bırakılmasından doğan zararları ödeme mâhiyetinde resmi veya levendlik akçesi adı verilen bir tazminat da ödetilirdi, Reâyâ çiftliklerinin sahası verimine göre muhtelif mikdârlarda olmaktaydı. 2- Hassa Çiftliği: Osmanlıların bilhassa ilk devirlerinde sipâhî tımarlarında doğrudan doğruya sipahiler tarafında işletilen ve kılıç yeri denilen çiftlikler ve çayırlardır. Ayrıca hassa olarak bağ, bahçe ve değirmen kayıtlarına darastlanmaktadır. Sipahiler, bizzat, kendisi ve ailesi toprak işleri ile uğraşmak istemedikleri takdirde kiraya vermekte serbest idiler. Bu şekilde kira ve kiraya veriş, örf ve âdetlere göre ayarlanan bir nev’î ortakçılık idi. Bununla beraber böyle çiftlikler, sipahinin mülkü değildi. Fakat satabilirdi. Kendi zamanı içinde muteber olan bu satış akdini sonra gelen sipâhî feshedebilirdi. Bu çiftlikler mîrî topraklardan farklı bir hukukî statüye sâhipdi. Diğer çiftlikler gibi, büyük bir kolaylıkla, devletin diğer topraklar; arasında kaybolmuş veya husûsî mülkler şeklinde şahıslara mâledilerek, son devrin büyük çiftliklerinden bâzılarının teşekkülüne sebeb olmuştur. 3- Askerî Çiftlikler: Askerî maksadlı çiftliklerdir. Tımarlı sipahilerden ayrı olarak, çiftçi askere verilen topraklar olup, bunlar, bu çiftliklere âid vergilerden muaf olup, aralarında nöbetleşe sefere giderlerdi. Bu bakımdan teşkilatlandırılmışlardı. Yaya, atlı ve yörüklerin ellerinde bulunan çiftlikler böyle çiftliklerdendir. 4- Büyük Ziraî Çiftlikler: Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında zengin kimselerin sâhib oldukları çiftliklerdir. Çiftlik sahibi ortağa verdikleri bu çiftliklerden gelen mahsûlü ortakçılarıyla paylaşırlardı. 1) Türkiye’de Toprak Meselesi (Ö.L. Barkan, İstanbul-1982); sh. 789 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1 sh. 364 3) Türkiye’nin İktisadî ve İctimâî Târihi, (Mustafa Akdağ); cild-2, sh. 275 4) Kânunlar (Ö. L. Barkan); sh. 24, 235 5) Toprak Hukuku, Arazi Kânunları ve Kânun Açıklamaları (Hâdiye Tuncer, Ankara1962); sh. 60 DÂMÂD FERİD PAŞA Son devir Osmanlı sadrâzamlarından. Şûra-yı devlet âzasından Hasan İzzet Efendi’nin oğludur. 1853’de İstanbul’da doğdu. Ailesi aslen Karadağ’ın Poşasi köyündendir. Tahsilini tamamladıktan sonra hâriciye mesleğine girdi. Paris, Berlin, Petersburg ve Londra elçiliklerinde vazife yaptı. Sultan Abdülmecîd Han’ın kızı, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın kız kardeşi Medîha Sultan ile evlendi. Saraya dâmâd olduktan sonra, 1886’da Devlet şûrası üyeliğine getirildi. İki yıl sonra vezâret rütbesi verildi. Londra büyükelçiliği vazifesini istediyse de, ikinci Abdülhamîd Han tarafından kabul edilmedi. Bunun üzerine kendi köşesine çekilip hiç bir işe karışmadı. Bu sırada İttihâd ve Terakkî ileri gelenleriyle anlaşarak sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın aleyhinde bulundu. 1908’de İkinci Meşrûtiyet’in ilânı üzerine Âyân meclisi üyeliğine getirildi. Yükselmek ve mevki sahibi olmak hususunda hırs sahibi olan Dâmâd Ferîd Paşa, İttihâdçılardan beklediği iltifatı göremedi. Bunun üzerine İttihâd ve Terakkî’nin aleyhine döndü. Hürriyet ve İtilâf fırkasının kurucuları arasında yer aldı. Sultan Vahideddîn Han pâdişâh olunca, devletin en yüksek makamlarına yükselmek hülyasına düştü. Sultan Vahideddin ile anlaşamayan Tevfik Paşa’nın istifası üzerine, 4 Mart 1919’da sadârete getirildi. 2.5 ay sonra İzmir’in Yunanlılar tarafından işgal edilmesi ile, 15 Mayıs 1919’da istifa etti. 19 Mayıs 1919’da yeni kabineyi kurmakla vazifelendirilen Dâmâd Ferîd Paşa, yurttan kaçan Enver, Talat ve Cemâl paşaları gıyaben idama mahkûm ettirdi. Paris barış konferansına katıldı. Orada, Hind denizinden Tuna nehrine kadar olan toprakları geri istediğinden başarısızlığa uğradı. İstanbul’a dönünce, 20 Temmuz 1919’da tekrar istifa etti. Ertesi gun tekrar hükümeti kurmakla vazifelendirildi. Anadolu’daki millî hareketi dağıtmak gayesiyle Kuvay-ı inzibâtiye’yi kurdu. Bu üçüncü sadâret de Sivas kongresinin müşir Fuâd Paşa vasıtasıyla pâdişâha başvurması üzerine, 30 Eylül 1919 günü istifa ile neticelendi. Ali Rızâ Paşa kabinesi 3 Mart 1920’de düşünce yerine Salih Paşa kabinesi kuruldu. Ancak 16 Mart faciası diye meşhur olan İstanbul’un îtilâf kuvvetleri tarafından işgal edilmesi ve işgal kuvvetlerinin baskıları yüzünden vazife yapamaz hâle geldi ve iktidardan çekildi. Tevfik Paşa’ya yeni bir kabine kurması teklif edildiyse de Tevfik Paşa bu vazifeyi kabul etmedi. Bunun üzerine Dâmâd Ferîd Paşa, 5 Nisan 1920’de dördüncü defa hükümeti kurmakla vazifelendirildi. Anadolu’daki kurtuluş hareketine katılanları âsî ve eşkıya ilân etti. Daha rahat çalışabilmek için meclisi feshettirdi. Hükümetini yenilemek üzere 30 Temmuz 1920’de tekrar istifa etti. Ertesi gün beşinci defa hükümeti kurmakla vazifelendirildi. Bu devrede Ankara’deki T.B.M.M. hükümetinin imzalamadığı Sevr andlaşmasını imzaladı. Bu defa itilâf kuvvetleri, Millî hükümetle İstanbul’un anlaşmasına engel olduğu gerekçesiyle Dâmâd Ferîd Paşa’nın istifasını istediler. 17 Ekim 1920’de tekrar istifa eden Dâmâd Ferîd Paşa Anadolu’daki Millî mücâdele hareketinin zafere ulaşması üzerine, 22 Eylül 1922’de Avrupa’ya kaçarak Karisbad’a gitti. Bir müddet sonra İstanbul’a gelip ailesini de götürdü ve Fransa’nın Nice şehrine yerleşti. Kültürlü fakat devlet adamlığı vasıflarından uzak, hırslı, makam ve şöhret düşkünü bir kimse olan Dâmâd Ferîd Paşa, 6 Ekim 1923’de Nice’de öldü. 1) Son Sadrâzamlar; cild-3, sh. 2029 2) Târih Sohbetleri: (Cemal Kutay) cild-5, sh. 150 3) Hayat Târih Mecmuası: sene 1974, cild-2, sayı 9, sh. 87 4) Görüp İşittiklerim; sh. 108, 153, 158 5) Osmanlı imparatorluğu Târihi; cild-14, sh. 182 6) Türkiye İstiklâl ve Hürriyet Mücâdeleleri Târihi; cild-19 sh. I0733 DARBHÂNE Osmanlı Devleti’nde para basan dâire, madenî para basılan yer. Darbhânenin târihi eskilere dayanmaktadır. Osmanlı Devleti’nde ilk para Osman Bey zamanında basıldığı biliniyorsa da nerede basıldığı bilinmiyor. Bilinen ilk Osmanlı darbhânesi, Orhan Bey zamanındaki paraların basıldığı Bursa darbhânesidir. Sonraları, Selçuklular döneminde olduğu gibi Osmanlı Türkleri de, bir çok yerlerde özellikle altın, gümüş ve bakır mâdenlerinin bulunduğu civarlarda darbhâneler kurdular. 1453 yılında İstanbul’un fethi ile birlikte Fâtih Sultan Mehmed Han, para ve pul için ayrı ayrı darbhâneler kurdurdu. Pul basılan yere pul darbhânesi denirdi. Osmanlı Devleti’nin; başta İstanbul olmak üzere; Bursa, Edirne, Amasya Ayasuluğ, Üsküp, Belgrad, Serez, Diyârıbekr, Haleb, Bağdâd, Trablus, Cezâyir, Tunus, Mısır, Bosnasarayı ve Tiflis şehirlerinde darbhâneleri vardı. Sultan üçüncü Mustafa Han devrinden itibaren; Mısır, Trablus, Tunus ve Cezâyir haricindeki darbhâneler kaldırıldı. Darbhâne, evvelce saray hâricinde Bâyezîd ile Koska arasında Simkeşhâne Han’da iken, sonradan sarayın birinci avlusuna ve şimdiki mahalline nakledildi. 1789’da, darbhâne tamir edilerek makinaları yenilendi. Tanzîmât’tan sonra darbhâne, müdürlük olarak Mâliye nâzırlığına bağlandı. 1842 târihine kadar çekiçle dövme suretiyle yapılan para basım işlemi, çıkartılan bir kararname ile sarkaç usûlüne, 1853’de pres, 1911’den sonra ise makina presi usûlüne geçildi. Sultan Abdülazîz Han devrinde yapılan darbhâne binası, Cumhuriyet döneminde de kullanılmaya devam edildi. Meskukât darbı yâni para basılması, defterdâra bağlı darbhâne emîninin idaresinde idi. Buraya hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan darbhâne emîni bakardı. Darbhâne emînliği senelik me’muriyetlerden olup, her sene yapılan Şevval tevcihâtında vazifesinde bırakılır veya değiştirilerek yerine başkası gelirdi. Darbhâne emîninin emrinde bir kethüda (yardımcı), sikkezanbaşı adlı baskı âmiri, serçeşme ünvânıyla ağırlık ve ayar kontrol me’muru (sâhib-i ayar), bir çeşnici ve hesapları tutan bir kâtib vardı. Darbhâneye çeşitli ocaklardan gelen mâdenlerin te’min ve teslim işlerine simsar bakardı. Darbhâne emîninin muamelâtı mâliyenin ikinci kalemi olan baş muhasebenin kontrolü altında bulunup, işler hakkında yevmiye defteri tutulurdu. İstanbul dışındaki darbhâneler çoğunlukla mâden bulunan yerlerde kurulurdu. Osmanlı Devleti’nin mâden ve darbhâneleri civarında, kalp sikke basacak kalpazanların bulunmamasına dikkat edilir, hattâ bu hususta civar kâdılara sık sık emirler verilirdi. Kalp sikke basıldığı haberi alınır alınmaz derhâl bunların evleri aranır, imalâthaneleri basılır, basım âlet ve kalıpları müsadere edilerek suçlular hakkında takibata geçilirdi. Nitekim Bağdâd’da bir kişi bu suç ile yakalanmış, dayaktan başka, bir deve üzerinde şehrin etrafında dolaştırılarak halka teşhir edilmişti. Sonraları, darbhâne emînlerinin tâyinleri defterdârlıktan alınarak sadâret makamına verildi. Emînlik adı, sultan birinci Mahmûd zamanında Darbhâne nâzırlığı olarak değiştirildi ve Tanzîmât’a kadar bu adla anıldı. 1835’de Mâliye hazinesiyle Darbhâne nâzırlığı birleştirildi. Yeni teşkilâta Darbhâne-i âmire defterdârlığı adı verildi. Bu teşkîlât 1838’de Umûr-ı mâliye nezâreti oldu. Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar böyle devam etti. 1) Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı; sh. 384 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 57 3) “Kânûnî Sultan Süleymân Zamanındaki Darbhâneler” (Çevriye ve İbrâhim Artuk, 2. Uluslararası Türk-İslâm Bilim ve Teknoloji Târihi Kongresi Bildirileri); cild-1, sh. 145 4) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 394 DÂRÜLACEZE Kadın-erkek, yoksul, sakat ve kimsesiz çocukları korumak için sultan İkinci Abdülhamîd Han devrinde yaptırılarak hizmete giren âcizler yâni düşkünler yurdu. Sultan Abdülhamîd Han, yoksul ve sakat kimseler yanında, İstanbul’da başıboş gezen çocukların da bir araya toplanarak, san’at sahibi olmalarını sağlamak, ihtiyar ve kimsesizlerin son yıllarını huzur içinde geçirmelerini te’min etmek maksadıyla, sadrâzam Halil Rıfat Paşa’ya bir dârülaceze (düşkünler evi) kurulması emrini verdi. Halil Rıfat Paşa, Okmeydanı semtinde böyle bir müessesenin kurulmasının muvafık olacağını bildirdi ve 7 Kasım 1892 târihinde Darülacezenin temeli atıldı. İnşâat masraflarının çoğunu Abdülhamîd Han karşıladı. Hayır sahibleri de iânelerde (yardımlarda) bulundular. Bizzat Halil Rıfat Paşa, evindeki değerli eşyayı ve gümüş takımlarını satarak bu teşebbüse iştirak etti. Darülaceze 28. 500 metre karelik bir alan üzerinde kuruldu. Bir erkek bir kadın hamamı, altı aceze pavyonu ile iki hastahâne pavyonu, mutfak, çamaşırhâne, çocuk yuvası, yetimhâne, câmi ve kiliseden ibaret olup, mimarı Agop adında bir ermenidir. Yapıldığı devirde çıkarılan kararnameye göre; “Darülaceze’nin idaresi Dâhiliye nezâretine bağlandı. Ayrıca kurumun yönetim kurulu başkanlığının belediye tarafından seçilen ve pâdişâhça tasdîk edilen bir me’mur tarafından yapılması kararlaştırıldı. Üyelikleri ise; Vakıflar idaresi, müftilik ve Zaptiye nezâreti tarafından gösterilecek bir me’mura verilecekti. Bundan başka ayrıca Dârülaceze’de; ermeni, rum, katolik ve yahûdî azınlıkları da birer temsilci bulunduracak ve kurul ücretsiz vazife yapacaktı.” Günümüzde Darülaceze, İstanbul belediyesine bağlı olup, döner sermâye ile çalışmaktadır. 1) İçimizdeki Işık Darülaceze (Oz Dokuman, Hayat Târih Mecmuası; sene 1969, sayı 7); sh. 48 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 58 DÂRÜLFÜNÛN Fen ilimleri evi, üniversite. Osmanlı Devleti’nde medrese dışında bir darülfünûn açılması fikri, ilk defa Abdülmecîd Han zamanında 1845’de Geçici eğitim meclisi (Meclis-i muvakkat-ı maârif) tarafından tanzim edilen eğitim programında yer aldı. Böyle müessesenin çalışmaya başlaması için; bina, öğrenci, öğretmen ve kitap gibi dört ana unsurun sağlanması gerekliydi. Bina için tanınmış İtalyan mîmâr Fossati getirilip projeler yaptırıldı. 1846 yılı Ekim ayında Ayasofya Câmii yakınındaki bir arsada temel atıldı. Darülfünûn öğretimini tâkib edebilecek seviyede öğrenci yetiştirmek maksâdıyle lise seviyesinde dârülmaârif adıyla bir okul kuruldu (1849). Bundan başka darülfünûna öğretim üyesi yetiştirmek maksadıyla Avrupa’ya öğrenciler gönderildi. Okutulacak derslerin kitaplarının seçimi, tercüme ve te’lif suretiyle hazırlanması için de Encümen-i dâniş kuruldu. Bu hazırlıklar sürdürülürken, memleketin tanınmış bilim adamları tarafından umûma açık konferans şeklinde serbest hâlde öğretime başlanmasına karar verildi. 12 Ocak 1863’de Derviş Paşa’nın verdiği fizik dersiyle başlayan serî konferanslar, Hekimbaşı Salih Efendi’nin biyoloji, Ahmed Vefik Efendi’nin târih ve muhtelif hocaların coğrafya, astronomi ve deneysel fizik dersleriyle devam etti. 1864’den sonra Dîvânyolu’nda kiralanan bir konakta devam eden bu çalışmalar, 1865’de Avrupa’dan getirilmiş teknik edevat, laboratuvar gereçleri ve kütüphâneyle beraber konağın yanıp kül olmasıyla sona erdi. Bu yangından sonra bir süre duran çalışmalar, 1 Eylül 1869’da yayınlanan Maârif-i umûmiye nizâmnâmesiyle tekrar başladı. Bu nizâmnâmenin yüksek okullara ayrılmış bölümünde belirtildiğine göre, Dârülfünûn-i Osmânî adıyla kurulacak üniversite, Hikmet-i edebiyat, İlm-i hukuk ve Ulûm-i tabiiyye ve riyâziyye adlarıyla üç fakülteden meydana gelecekti. Üniversitenin başında nâzır ünvânlı bir emîn bulunacaktı. Yine bu bölümde, kurulacak üniversitenin, muhtariyete (özerkliğe) sâhib olduğu belirtilmiş, darülfünûn kuruluşuna ve organlarına, programlarının ana çizgilerine, öğretim üye ve yardımcılarının hak ve görevleriyle tâyin ve terfî şartlarına, öğrencilerin kayıt işlerinden başlayarak devamın sıkı kontrolü dâhil olmak üzere doktora imtihanlarına kadar bütün esasları düşünülmüş ve tesbit edilmiştir. Sultan Mahmûd türbesi yanında yaptırılan binada öğretime başlayan okulun müdürlüğüne, Avrupa’ya evvelce darülfünûn hocası olarak yetiştirilmek üzere gönderilmiş ve tahsilini tamamlayıp dönmüş bulunan Yanyalı Hoca Tahsin Efendi tâyin edildi. Okul, 20 Şubat 1870’de büyük bir törenle açılarak derslere başlandı. Fakat daha okulun açılışında, hocalardan Cemâleddîn-i Efgânî’nin sapık fikirlerini yaymaya çalışması, nizâmnâmedeki bir çok hükümlerin tatbikatının istenilen şekilde uygulamaya konulamaması sebebiyle 1871 ortalarında kapatıldı. 1874’de Galatasaray mekteb-i sultanîsi içinde, bu okulun adetâ bir üst okulu şeklinde Dârül-fünün-i sultanî adıyla üçüncü darülfünûn açıldı. Hukuk, Mühendislik ve Edebiyat fakültelerinden meydana gelen bu okulun müdürlüğüne de Sava Paşa getirildi. Bu okula sâdece Galatasaray mekteb-i sultanîsinden me’zun olanlar alınabilecek, bu seviyede ağitim için henüz yeterince Türkçe eser hazırlanmamış olduğundan, bir kısım dersler Fransızca olacak ve Fransa’dan getirilecek profesörlerle öğretim kadrosu tamamlanacaktı. Fakat bu okul da uzun süre öğrenime devam edemedi ve 1882’de kapandı. Bugünkü İstanbul Üniversitesi’nin çekirdeğini meydana getiren Dârülfünûn-i şâhâne, dördüncü darülfünûn olarak 15 Ağustos 1900’de İkinci Abdülhamîd Han zamanında kuruldu. Ulûm-i âliye-i dîniye, Ulûm-i riyaziye ve tabîiyye ve Edebiyat fakültelerinden meydana gelecekti. 15 Ağustos 1900’de çıkarılan yirmi yedi maddelik darülfünûn nizâmnâmesine göre; dârülfünûn-ı şahanenin, Ulûm-i âliye-i dîniye (ilahiyat) fakültesinin her sınıfına en fazla otuz kişi alınabilecek ve öğretim süresi dört yıl olacaktı. Ulûm-i riyaziye ve tabîiyye (matematik ve fen bilimleri) fakültesi ile Edebiyat fakültelerinin sınıflarına ise yirmi beşer kişi alınabilecek ve öğretim süreleri üç yıl olacaktı. Bunlara ek olarak yine darülfünûn idaresine bağlı olarak Türkçe, Arabça ve Farsça’dan başka, Fransız, İngiliz, Alman ve Rus dillerinin okutulacağı filolojiler kurulacaktı. Öğrenci sayısı sınırlandırılan ve paralı olan bu okula girebilmek için, bir orta öğretim kurumunu bitirmek veya bu düzeyde bilgi sahibi olduğunu isbatlamak gerekiyordu. O târihlerde ayrı bir bina ve idare kurulmasına lüzum görülmediğinden, Cağaloğlu’ndaki Mekteb-i mülkiyenin bir bölümü bu okul için ayrıldı ve iki okul ortak müdürlükle yönetildi. 1909’da Vezneciler’deki Zeynep Hanım Konağı’na taşınarak kendi binasına sâhib oldu. Öğrenci sayısındaki kısıtlamalar kaldırılıp, ücretsiz hâle getirildi. Okulun ismi Dârülfünûn-i Osmânî olarak değiştirilip, programlarında bâzı değişiklikler yapıldı. Okul idaresi, Mülkiye mektebinden ayrıldı. Emrullah Efendi’nin maârif nâzırlığı zamanında çıkarılan 21 Nisan 1912 tarihli nizâmnâmeyle yeni düzenlemelere gidildi. Büyük kütüphâneler, laboratuvarlar kurulmaya başlandı. Sınıf usûlü terk edilerek, yerine sömestr usûlü getirildi. Zeyneb Hanım Konağı’nın yeterli olmamaya başlaması üzerine, Yerebatan’da kimya, Feyzullah Efendi Konağı’nda jeoloji, İbrâhim Paşa Konağı’nda doğu dilleri ve Safvet Paşa Konağı’nda coğrafya enstitüleri te’sis edildi: Birinci Dünyâ Savaşı esnasında Almanya ve Avusturya-Macaristan’dan Edebiyat, Fen ve Hukuk fakülteleri için davet edilen profesörler ile öğretim kadrosu güçlendirildi. Savaştan sonra yeni bir yönetmelik hazırlandı. Buna göre darülfünûnu, her yıl seçilen bir emînin (rektör) başkanlığı altında fakülte temsilcilerinden meydana gelen bir dîvân (senato) idare edecekti. 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 397 2) Türk Meârif Târihi; cild-3, sh. 129, 545, 697 3) Yüksek Öğretim Bülteni; sayı-1, sh. 14 4) Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Târihî Bir Bakış (F. Reşit Unat, AnkaraI964); sh. 49 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 59 6) Takvîm-i Vekâyî; 5 Safer 1288 7) Darülfünûn Târihi (M. Ali Aynî, İstanbul-1927) 8) İkinci Tertip Düstûr; cild-4, sh. 460 9) Osmanlı Târihi (E.Z. Karal); cild-7, sh. 204 10) Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi (H.Atay, İstanbul-1983); sh. 252 DÂRÜSSEÂDE AĞASI (Bkz. Harem-i Hümâyûn) DÂRÜŞŞAFAKA İstanbul’da, Öksüz ve yetim çocukların eğitimim sağlamak maksadıyla açılan ilk parasız yatılı mekteb. 1855 (H. 1272) târihinde Islâhat fermanının neşrinden sonra azınlık denilen; ermeni, rum ve yahûdîler, İstanbul’un çeşitli yerlerinde kiliselerinin ve cemaatlarının yardımlarıyla özel mektebler açtılar. Müslümanlar da harekete geçerek, müslüman fakir çocuklarını okutmak ve onlara din ve dünyâ bilgilerini öğretmek için bir mekteb açılmasını istediler. 1865 (H. 1281) târihinde Yûsuf Ziya Paşa, Gâzi Ahmed Muhtar Paşa, Vidinli Tevfik Paşa, Es’ad ve Ali Nakî efendiler, Cemiyet-i tedrîsiye-i İslâmiye adında Sultan Abdülazîz Han’ın fermâniyle bir cemiyet kurdular. İlk önce Kapalı Çarşı’daki esnaf çıraklarının boş vakitlerini değerlendirmek ve onları eğitmek için faaliyete geçtiler. Yûsuf Ziya Paşa, simkeşhânenin içindeki Vâlide Mektebi’ni kendi hesabına tamir ettirmesi ile tedrisata açıldı ve Aksaray’daki Ebû Bekir Paşa Mektebi de bir şube olarak faaliyete geçti. Bu şube, Dârüşşafaka Mektebi’nin açılışına kadar sürdü. Çırak mekteblerinin başarısı, derneğin gittikçe artan üyesinin verdiği ümitle, babasız çocukların eğitimini sağlamak üzere Dârüşşafakat-ül-İslâmiyye adında bir mektebin açılmasına teşebbüs edildi. Başta sultan Abdülazîz Han’ın, Osmanlı hükümetinin, Mısır hidivinin, paşaların, me’mur ve hamiyyetperver, müslümanların yardımıyla Fâtih’te bir arsa alınıp 1868’de inşâsına başlanıldı. Mekteb, 1873’de tamamlandı ve tedrisâta başladı. Hükümetçe idaresi için vakıflar ve îrâtlar tahsîs olundu. Dârüşşafaka doğrudan doğruya mekteb olarak yapılan, binasının genişliği ve büyüklüğü, yetimlere melce’ (yuva) oluşu ve ilk sivil liselerden bulunuşu itibariyle husûsî mekteblerin ilkidir. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında idaresi bir ara Meârif nezâretine bağlandı. İkinci Meşrûtiyet’ten sonra Meârif nezâretinden ayrılıp müstakil oldu. Cemiyet-i tedrîsiyyenin ilk tüzüğü 1865’de idare ve eğitime dâir yönetmelik, 1915’de yayınlandı. 1926’da zamanın icâbına göre değişiklikler yapıldı. Bugünkü tüzük 1953’de kabul edilmiştir. Günümüzde Dârüşşafaka Cemiyeti tarafından idare edilen okulun geliri, dernek üyelerinin yıllık aidatları ile bir çok menkûl ve gayr-i menkûl bağışlardan sağlanmakta ve 1953’den beri İngilizce tedrisât yapılmaktadır. 1) Türk Meârif Târihi; cild-1 sh. 487 2) Tasvîr-i efkâr Gazetesi, 1 Mart ve 12 Nisan 1281 3) Türkiye Eğitim Sîsteminin Gelişmesine Târihi Bir Bakış; (F. Reşit Unat, Ankara1964 sh. 141 4) Osmanlı Târihi (E. Ziyâ Karal) cild-7, sh. 211 DEFTERDÂR Osmanlı Devleti’nde devletin bütün mâlî işlerine nezâret etlen memura verilen isim. Günümüzde mâliye bakanına karşılık olan me’muriyettir. Defter tutan mânâsına gelir. İslâm devletlerinde defterdârlık, ilk defa halîfe hazret-i Ömer devrinde ihdas olundu. Hazret-i Ömer, devletin gelir ve giderlerinin bir deftere kaydedilmesini isteyerek, defterdârlık müessesesini kurdu. Defterdârlığın ihdası bir rivayete göre 636’da, diğer rivayete göre de 642 de olmuştur. Daha sonraki İslâm devletlerinde de bu müessese devam etmiştir. Selçuklularda bu me’mura müstevfî ve mâlî işlerin görüldüğü yere de dîvân-ı müstevfi denilirdi. İlhanlı Devleti’nde de mâlî işleri idare eden me’mura müstevlî-i memâlik ismi verilmiştir. Osmanlılarda, mâli teşkilât ilk defa sultan birinci Murâd zamanında kurulmuş ve zamanla geliştirilmiştir. Osmanlı Devleti’nde defterdâr tâbiri on dördüncü asrın sonlarından itibaren görülmektedir. Fâtih kanunnâmesinde defterdâr, pâdişâhın malının mutlak vekili ve temsilcisi olarak kaydedilmiştir. Kanunnâmeye göre defterdâra dirlik olarak has verilirse 600.000 akçelik tımar, eğer hazîneden maaş alacaksa 150.000 ile 240.000 akçe arasında ödeme yapılırdı. Ayrıca iltizâm ve emânet usûlü ile idare ettiği haslardan imza hakkı ismiyle 100.000 akçede bin akçe alırdı. Bundan başka hazîneye giren paradan binde yirmi ve pâdişâha gelen hediye ve harac ile agnâm gelirinden de hisse alırdı. Başdefterdârın derecesi on beşinci asırda beylerbeyi ile aynı olup, vezirlerden bir rütbe aşağı idi. Bu dönemde dört vezir olduğu bilindiğine göre, defterdârın teşkilât içindeki önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Sultan İkinci Bâyezîd’e kadar bir baş defterdâr ve maiyetinde hazîne ve mal defterdârları vardı. Osmanlı ülkesinin genişlemesi ile bu memuriyet Anadolu ve Rumeli defterdârlığı olmak üzere ikiye ayrıldı. Rumeli defterdârına başdefterdâr denilirdi. Yavuz Sultan Selîm’in, devleti doğuya ve güneye genişletmesi, bu bölgedeki mâlî işleri idare edecek, merkezi Haleb’de olan Arap-Acem defterdârlığının te’sisini zârûrî kıldı. Böylelikle defterdâr sayısı üçe çıktı. Bunlar rütbelerine göre senede hazîneden, Rumeli defterdârı (şıkk-ı evvel defterdârı) 160.000 akçe, Anadolu defterdârı (şıkk-ı sâni defterdârı) 140.000 akçe, Arap-Acem defterdârı 130.000 akçe maaş alırlardı. Eyaletlerdeki kenar defterdârlarından gelen ve sorulan işler hakkında pâdişâha mâruzâtta bulunmak başdefterdâra âitdi. Bu yönüyle başdefterdâr mâlî işlerde müstakil olan defterdârların âmiri durumunda idi. Sultan üçüncü Mehmed zamanında Tuna havzası haslarına bakmak üzere şıkk-ı sâlis adı altında Macaristan defterdârlığı kuruldu ise de, kısa süre sonra lağvedildi. On altıncı asrın sonlarına doğru merkezi Halep olan Arap-Acem defterdârlığı kaldırıldı ve yerine Diyâr-ı bekir, Şam, Erzurum, Trablus ve Halep eyâletleri için beş kenar defterdârlığı ihdas edildi. 1584 senesinde ise Anadolu defterdârlığı; Anadolu, Karaman ve Sivas kenar defterdârlığı olarak üç kaleme ayrıldı. Nizâm-ı cedidin kuruluşuyla, Sultan üçüncü Selim Han zamanında şıkk-ı sâni defterdârı, yeni kurulan ordunun hazînesine me’mur oldu ve idare ettiği irâd-ı cedîd hazînesinden dolayı irâd-ı cedîd defterdârı ismi verildi. Her üç defterdâr da dîvân-ı hümâyûn âzâsıydı ve bütün toplantılara katılırlardı. Divanhanede kazaskerlerin altında ve sadrâzamın solunda otururlardı. Başdefterdâr, arz günlerinde vezirlerle beraber, tek olarak pâdişâhın yanına girer ve mâlî konularla ilgili mâruzâtta bulunurdu. Mâlî konularda, başdefterdâr, pâdişâhla görüşmeden önce sadrâzamın görüşünü almak zorundaydı. Başdefterdâr, her akşam aldığı hazîne muamelelerine dâir icmallere dayanarak, haftada iki-üç gün sadrâzama malûmat verirdi. Fâtih kanunnâmesine göre, başdefterdârlığa sâdece mal veya hazîne defterdârı, şehremini ve üç yüz akçe yevmiyeli kâdılardan tâyin yapılırken, sonraki devirlerde ikinci defterdâr, başmuhâsib kalemi reisi, hattâ mâliye ile ilgisi olmayan devlet adamlarından tâyinler yapıldığı görüldü. Pâdişâh veya sadrâzam sefere çıktığında, mâliye ve hazîne defterdârı ile birlikte başdefterdâr da sefere gider, yerine merkezdeki işleri yürütmek üzere ikinci defterdâr veya muhâsib vekil olarak kalır ve bu vekile rikâb-ı hümâyûn defterdârı adı verilirdi. İcrâat ve tahsîlâtta defterdârın icra memuru olarak maiyetinde beş görevli bulunurdu. Bunlardan biri baş bâkîkulu denilen devlet varidatının birinci tahsil me’murudur. Defterdârlıkta bunun bir dâiresi olup, emri altında bâkîkulu ismiyle altmış kadar mâliye müfettişi vardı. Bunlar, hazîneye borcu olup da vermeyenlerden hapis ve tazyik zoru ile tahsîlât yaparlardı. Mâliyenin ikinci me’muru cizye baş bâkîkulu idi. Bu da cizye dolayısı ile hazîneye borcu olanları tâkib eder ve iltizâma verilen cizyelerin mültezimlerinden borcunu vermeyen veya yatırmayanları tâkib ederdi. Mâliyenin üçüncü me’muru tahsîlât ve tediyâta nezâret eden veznedârbaşı idi. Bunun emrinde dört veznedar vardı. Görevleri meskûkâtı muayene etmek, altın ve gümüşleri tartmaktı, icâbında bu sikkeleri eritirlerdi. Başdefterdârın memurlarından dördüncüsü sergi nâzırı ve beşincisi sergi halîfesi olup, her ikisi de hazîne muamelâtının defterini tutarlardı. Defterdârlığa âid kayıtlar, defterler, senetler, gelir ve gider cetvelleri mâliye hazînesinde saklanırdı. Mâlî muameleler ve şikâyetler defterdâr kapısı (bâb-ı defterdârî) denilen defterdâr dîvânında halledilirdi. Bütün mâlî hükümler burada yazılır ve her defterdâr kendi dâiresinden çıkan hükmün arkasına imzasını atardı. Fakat on yedinci asrın ortasında mâliyeden çıkan bütün hükümlere yalnız başdefterdârın kuyruklu imzasının konulması ve defterdâr kapısında sâdece onun mukâtaa tevcîh etmesi kânun oldu. Mâliye kalemlerine me’mur alınması şıkk-ı evvel defterdârının pâdişâha arzı ile yapılırdı. Defterdâr kapısına bir çok kalemler bağlı idi. Her kalemde hoca tâbir edilen kalem şefi, halîfe ve kâtiblerle şâkird denilen kâtip namzedleri vardı. Buralara alınacak kimseler kalem âmirleri tarafından imtihan edilirler ve defterdârın dîvân tezkiresi üzerine çekilen sadrâzamın buyruldusu ile kabul olunurlardı. Mâliye kalemleri kâtib ve şâkirdleri on altıncı asırda mahdut sayıda iken, sonraki târihlerde tedrîcen artmıştı. On altıncı asırda önemli olan mâliye dâireleri şunlardı: Rûznâmçe-i evvel ve sânî kalemleri: Bu kalem; mukâtaalar, mevkûfat ve cizye gelirlerini her gün deftere kaydetmekte mükellefti. Müteferrikalar, çaşnigîrler ve erbâbı kalem denilen ulufe kâtiblerinin maaşları rûznâmeciler tarafından verilirdi. Hazîneye giren para, kumaş ve hazîneden çıkan altın, gümüş, kürk, kumaş v.s. mutlaka rûznâmecilerin onayından geçerdi. Bunların kalem müdürlerine rûznâmçe-i evvel ve rûznâmçe-i sânî denirdi. Rumeli muhasebe kalemi: Bu kalem; İstanbul ve Rumeli’nde bulunan pâdişâh ve vezir evkafı mütevellîlerinin hesaplarını ve bütün cizye defterlerini tedkîk ve kaydeder, bunları daha önceki hesaplarla karşılaştırarak gerekli kayıtları yaptıktan sonra, rûznâme kalemine gönderirdi. Kalemin müdürüne Rumeli muhasebecisi denirdi. Anadolu muhasebe kalemi: Bu kalem ise, Anadolu’da pâdişâh ve vezirlere âid bulunan vakıf hesaplarını tedkîk ederdi. Tımar tezkerelerinin araştırılması, Anadolu kalelerine âid masraflar, kale muhafızlarının maaş ve beratlarına âid kayıtlar bu kalemde tutulurdu. Kalemin müdürüne Anadolu muhasebecisi denirdi. Mukabele kalemi: Kapıkulu efradının matbah-ı âmire, hasahır ve benzerlerinin maaş defterlerini hazırlar, bunu hazînedeki esas defterle karşılaştırarak hazîneden ulufe için çıkacak akçe mikdârını tesbit eder ve hazırladığı defter suretini rûznâmecilere verirdi. Mukâtaacı-i evvel kalemi: Başdefterdâra bağlı kalemlerdendi. Bu kalem; İbrâil, Isakçı, Tulça, Maçin, Akyolu ve bütün Tuna nehri kenarındaki iskelelerin işlerine ve gümrük muamelelerine bakardı. Rumeli defterinde kayıtlı eminlerin vs. hizmet sahiplerinin berâatleri, hükümleri ve tezkereleri buradaki ahkâm kâtipleri tarafından yazılırdı. Mukâtaael-i sâni kalemi: Mâdenlere âid işlere bakardı. Bunlarla ilgili berat ve hükümler buradan çıkardı. Bunlardan başka; tezkireci, mevkûfatcı, varidatçı, kili tezkirecisi, mevcûdâtçı, teslimâtçı ve divitdâr gibi kalemler vardı. Defterdârlık 1838’de kaldırıldı ve bu me’muriyetin vazifesini görmek üzere mâliye nezâreti kuruldu. İlk mâliye nâzırı olarak Nafiz Paşa tâyin edildi. 1) Târih-i mâlî (Mâliye nâzırı Abdurrahmân Bey); sh. 179 2) Medeniyeti İslâmiye; cild-1, sh. 99 3) Kânunnâme-i Ali Osman (TOEM; sayı: 13-19); sh. 10 4) Tekâlif kavâidi (Abdurrahmân Bey, İstanbul-1327); cild-1. sh. 157 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 473 6) Târih Deyimleri ve Terimleri sözlüğü, cild-1, sh. 411 7) Osmanlı Merkez ve Bahriye Teşkilâtı DEFTER-İ HÂKÂNÎ (Bkz. Tapu Tahrîr Defterleri) DERBEND TEŞKİLÂTI Anadolu ve Rumeli’nin dağlık bölgelerindeki geçit ve yolları korumak ve yolcuların güvenliğini sağlamakla görevli teşkilât. Bu teşkilâtta görevli olanlara derbendci denirdi. On beşinci asırdan itibaren Osmanlı kaynaklarında kullanılmaya başlanan derbend kelimesi, Farsça olup, geçit tutmak mânâsına gelmektedir. Kervanları ve yolları korumak için kurulan İlhanlı tutkavul sisteminden geliştirilen derbend teşkilâtı, on dördüncü asrın sonlarında kurulmaya başlandı. Derbend te’sisleri, etrafı duvarla çevrili küçük bir kale olup, yanında han, câmi, mektep ve dükkanlar bulunmakta idi. Böylece derbend yakınında köy veya küçük bir kasaba teşekkül ederdi. Derbendler daha çok yolların kavşak noktalarına ve merkezî önemi hâiz yerlere yapılırdı. Bundan dolayı; derbendci olarak yazılan köy halkı, derbendin özelliğine ve önemine göre bâzı vergilerden veya hepsinden muaf tutulurdu. Derbendler bölgenin ve yolun emniyetin sağlanması yönünden mühim birer te’sis olmakla birlikte, ıssız yerlerin iskâna açık hâle getirilmesi için de kullanılmıştır. Derbendler, yurdluk ve ocaklık şeklinde tımar ile tasarruf olunanlar ve muafiyet usûfl ile tevcih edilerek tehlikeli yerlere yerleştirilen halkın muhafazası ile vazifeliler olmak üzere hukuken iki kısma ayrılır. İkinci gruba giren derbendler, daha çok vakıf ve has toprakları veya devlet arazisi üzerinde kurulurdu. Kullanılış yönünden ise; derbend mahiyetindeki kuleler, büyük vakıf şeklindeki derbend te’sisleri, han ve kervansarayların derbend olarak kullanılması, köprü yakınlarında bulunan derbendler olmak üzere dört bölüme ayrılırlardı. Derbendler, resmî olarak on beşinci asırda teşkilâtlandılar. Önceleri, hıristiyan ve müslüman yerliler, köylerini ve yakınlarındaki yol ve köprüleri korumaya ve tutmaya başlamışlardı. Daha sonralan, derbendler, kendilerinin hizmet ve bakımına adanmış olan köylerin gelişmesini sağladılar. Ekonomik ve toplumsal karışıklık döneminde, düzenli ordunun zayıflamasına ters orantılı olarak teşkilât ve güçlerini arttırdılar. Tüccarlarla yolcuların gecelemeleri için yapılan han ve kervansaraylar, kendilerini korumak için zamanla birer derbend hâline geldiler. Derbendlerde muhafız olarak müslüman ve hıristiyanlar görevlendirilirdi. Hıristiyan olanlara martolos denilirdi. Kânûni Sultan Süleymân devrinde Macaristan topraklarında birçok hıristiyan bu işte kullanılmıştır. Derbendlerde yirmi beş ile otuz kişilik bir muhafız bölüğü bulunurdu. Bunlar, düzenlenen seferlere en az beş kişi olmak üzere münavebeli şekilde katılırlardı. Sefere gitmeyenler, hizmet yerine gidenlere sefer başına elli akçe öderlerdi. Derbend muhafızları kendilerine verilen küçük toprak parçalarını işlerler, kısmen veya tamamen vergi muafiyetine sâhib olurlardı. Derbend muhafızları, korudukları yollardan geçenlerden ücret aldıkları gibi, bölgede soyulan yolculara da tazminat öderlerdi. Korudukları köyler, derbend karakollarına adam vermek ve bunların giderlerini karşılamak mecburiyetinde idiler. Derbendler, görevleri yönünden önemli olmalarına rağmen, on yedinci asrın sonlarından itibaren bozulmaya başladı. Askerî mâhiyette olanları hâriç, derbendler, bağlı bulunduğu köy halkı ile dağıldılar veya görevlerini yerine getiremeyecek kadar zayıfladılar. Bu durum, emniyetin tamamen kaybolmasına veya çevre köy hattâ kasaba halkının eşkıya baskısından korunmak için yerlerini terk etmelerine sebeb oldu. Devlet, bu bozukluğu on sekizinci asrın başlarından itibaren yeniden düzene sokmaya başladı ve derbend ahâlisini eski yerlerine yerleştirdi veya yeni ahâli sevk etti. Böylece Anadolu’da yollar üzerindeki harab ve boş hanlar tamir edilerek müstahkem bir hâle getirildi. Tamir sırasında içinde oturacakların bütün ihtiyâçlarını karşılayacak derecede imâr faaliyetlerine de önem verilerek, âdeta bir kasaba şeklinde yeniden düzenlendi. Derbend, han ve vakıf te’sislerinin tâmir ve mâmur hâle getirilmesi kısmen başarıya ulaştı. Bir müddet sonra ihmâle uğrayan derbendler, on dokuzuncu asırda yeniden tamire muhtaç hâle geldi. Yapılan tâmirat çalışmaları, daha çok bellibaşlı yerlerdeki han ve derbendler üzerinde kesafet kazandı. Osmanlı Devleti’nin yıkılması ile teşkilât târihe karıştı. 1) Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı (C. Orhonlu, İstanbul-1967) 2) Osmanlı İmparatorluğu’uda Martoloslar (Milan Vasic, İ.Ü. Edb. Fak. Târih Dergisi; sayı 31, İstanbul-1978); sh. 47 3) Osmanlı İmparatorluğu’nda İskân Siyâseti; sh. 94 4) The Ottoman Empire in the Reign of Süleymân; sh. 103 5) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: cild-1, sh. 128 DERSİÂM (Bkz. Müderris) DEVŞİRME (Bkz. Kapıkulu Ocakları) DİRLİK (Bkz. Tımar) DÎVÂN EDEBİYÂTI Türklerin İslâmiyet’i kabul etmeleriyle on birinci asırda Karahanlılar devrinde Mâverâünnehr’de ve on üçüncü asırda bilhassa Anadolu’da ortak İslâm kültür ve medeniyetinin te’sirinde ortaya koydukları edebiyat. Dîvân edebiyatı, başlangıçta, dîvân kelimesinin taşıdığı mânâlar içinde değerlendirilmiş ve gelişmiştir. Dîvân kelimesinin ortaya çıkışı hazret-i Ömer zamanına kadar dayanır. Hazret-i Ömer devrinde Medine’de devlet dâiresi teşkil edilerek, maaş ve vazîfe defterleri tutulmuş ve bu defterlere dîvân adı verilmiştir. Kelime zamanla mânâ değişikliğine uğrayarak, manzum sözleri bir araya toplayan antoloji mahiyetindeki kitaplara isim olmaya başladı. Daha sonra dîvân kelimesi, antoloji mânâsını bırakmış; Fuzûlî ve Bakî dîvânı gibi, klâsik Türk edebiyatında, bir şâirin şiirlerini ihtiva eden defter mânâsını kazanmıştır. Ayrıca halk edebiyatı mahsûllerinin şifahî yâni sözlü olup, ağızdan ağıza dolaşması yanında, dîvân edebiyatı mahsûllerinin deftere geçirilmesi ilk mânâ ile uygunluk gösterir. On üçüncü asırdan sonra saray, konak, medrese çevrelerinde ve bunlara yakın topluluklarda okumuşlara mahsus yeni doğan Arap edebiyatı yanında, örneğini daha çok İran edebiyatından alan İslâm kültürünün bütün kollarından beslenen, Türk ruhunun özelliklerini aksettiren ve mahallî çizgileri veren bu edebiyat; kesintisiz olarak altı asırdan fazla devam etti. Yüksek zümre edebiyatı denen, asırlar boyunca dil ve muhteva bakımından örnek teşkil ettiği ve okullarda okutulduğu için klâsik kabul edilen bu edebiyata, divân edebiyatı ismi verilmiştir. Dîvân edebiyatı daha çok manzum eserlerden meydana gelmiştir. Dîvân edebiyatı, Anadolu’da Selçuklular zamanında Hoca Dehhânî ile başlamıştır. On dördüncü asırda Ahmedî, Şeyhoğlu, Ahmed-i Dâî gibi şâirler yetişmişse de, bu edebiyatın ilk büyük üstadı on beşinci asırda yaşayan Şeyhî’dir. Fâtih devrinde Ahmed Paşa ve daha sonra Necâtî’nin yetiştiği dîvân edebiyatı, on altıncı asırda; Zatî, Bakî, Hayalî, Nev’î, Fuzûlî, Rûhî-i Bağdadî, on yedinci asırda; şeyhülislâm Yahyâ Efendi, Nef’î, Nailî, Neşâtî, Atâî, Nâbî, on sekizinci. asırda; Nedim, Şeyh Gâlib, Râgıp Paşa, on dokuzuncu asırda; Yenişehirli Avni, Ziya Paşa gibi encümen-i şuarâ şâirleri ile fevkalâde gelişme göstererek, dünyânın sayılı edebiyatları arasında yer aldı. İslâm kültürü ile beslenen ve özellikle başlangıçta İran edebiyatını örnek alan dîvân edebiyatı, muhteva yönüyle çok çeşitli kaynaklara dayanmaktadır. Bu kaynaklar şunlardır: 1- Âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfler, 2- İslâmî ilimler (tefsir, kelâm, fıkıh), 3İslâm târihi, 4- Tasavvuf, 5- Peygamber kıssaları, mucizeler, efsâneler, rivayetler, 6Târihî, efsânevî, mitolojik şahsiyetler ve hâdiseler, 7- Türk târihi ve millî kültür unsurları, 8- Belagat, 9- Deyimler, atasözleri, şekiller, tamlamalar, bileşik sıfatlar. Dîvân edebiyatının esâsını şiirler meydana getirmiştir. Dîvân şiirinde rastgele benzetme ve tasavvur, hayâl kullanılmaz. Bunlar belirlidir. İnsanın güzelliği ve güzel, muayyen benzetme ve tasavvurlarla çizilir. Bu yüzden dîvân şâirleri belli bir imaj âlemi içinde kalmışlardır. Dîvân şiirinin öz bakımından esâsını mazmunlar teşkîl eder. Mazmun, beyt içindeki gizli mânâ demek olup, zımn kelimesinden gelir. Beytte doğrudan doğruya söylenmeyip etrafında dolaşılan ve görünüşte mânânın arkasında saklı bulunan mânâ, o beytin mazmununu teşkil eder. Dîvân şiirinde çok defa beytlerin zahirî mânâları yanında ayrıca ikinci bir mânâsı vardır. Bu saklı mânâ bâzı kereler ikiden fazla olabilmektedir. Kâideci vasıf taşıyan dîvân şiirinde, teşbih ve benzetme âlemi belli olduğu gibi, mazmunlar da muayyendir. Bu yüzden, şâirler kelimelerin seçilmesinde büyük bir titizlik ve dikkat gösterdiler. Umumiyetle hiç bir kelime gelişigüzel kullanılmamış olup, her kelime gerektiği için kullanıldı. Bu durum tenâsüb san’atı dışında bir hususiyettir. Dîvân şiirinde kelimelerin bir maksatla seçilmiş olması ve mazmunlar münâsebeti, geometrik bir mükemmeliyet meydana getirmiştir. Usta dîvân şâirlerinin şiirleri sağlam ve ölçülü biçili olup, hiç bir kelimesi değiştirilemez. Dîvân edebiyatının gelişmesi, asırlar boyunca mazmunlar ve mânâ bakımından kendi içinde olmuştur. Dîvân edebiyatının gelişmesini, siyâsî târihle ilgili olarak; kuruluş, yükselme, duraklama, gerileme ve çökme devrilerine ayırmak doğru değildir. On beşinci asrın başında Şeyhî ve Ahmed Paşa sayesinde tam manâsıyla kurulan dîvân edebiyatı, on sekizinci asrın sonlarında Şeyh Gâlib ile en yüksek derecesine ulaşmıştır. Bu gelişme, beytler içerisinde mânâ ve mazmunların fazlaca yerleştirilmesi ile ilgilidir. Mücerret ve müşahhas kavramların birbirine bağlanması, hayâl içinde hayâl, fikir içinde fikir zikretmek suretiyle yapılan oyunlar, beytlere girift bir manzara vermiştir. Bu gelişmede, Hindistan’da yetişip de Farsça yazan şâirlerin Sebk-i Hindî denen tarz ve üslûblarının te’siri olmuştur. Başlangıçta, çoğunlukla açıkça ifâde edilen mazmunlar, sonraları bir kaç kelime, hattâ bâzan tek kelime ile îmâ edilmek suretiyle anlatılmak istenmiştir. Şeyh Gâlib’e geldiği zaman ise, artık bu tek kelimelik îmâ bile yoktur. Mazmunlar uzak ve yakın çağrışımlar, ufak deliller yardımı ile ve çok dolambaçlı bir şekilde gösterilmiştir. San’atkâklar ve eserleri: Dîvân edebiyatının on birinci asırdan on dokuzuncu asra kadar doğu ve batı Türklüğü içinde devam eden sekiz asırlık târihi seyri içinde ortaya çıkan büyük san’atkârları ve yazılan başlıca eserleri şöyle sıralanabilir: On üçüncü asırdan önce Anadolu’da dîvân edebiyatı örneklerine rastlanmadığı veya ele geçmediği için, Anadolu dîvân edebiyatı on üçüncü yüzyıldan itibaren başlamıştır. Bu asırda, Selçuklular devrinde bilinen ilk eserler Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin (12071273) Farsça yazdığı Dîvân-ı kebîr, Mesnevî, Fîhi mâ fîh gibi eserlerdir. Eski Anadolu Türkçesi’nin bilinen ilk şâiri Ahmed Fakih olup, eserleri; Çarhnâme, Kitâb-ı Evsâf-ı Mesâcid-iş-şerîfe’dir. Asrın ikinci yarısında dînî, tasavvufî ve ahlâkî manzûmeleriyle Şeyyâd Hamza, Sultan Veled ve tasavvufun en karışık mes’elelerini bütün inceliği ile samîmi ve sâde Türkçesiyle gösteren Yûnus Emre vardır. Dîvân şiirinin ilk büyük temsilcisi; dînî olmayan mevzularda eserler veren ve ele geçmeyen yirmi bin beytlik Selçuklu Şehnamesi bulunan Dehhânî bu asırda yer alan mühim şahsiyetlerdendir. On dördüncü asırda Türkçe, Anadolu’da tamamen yerleşmiş, Osmanlı Devleti’nin kuruluş dönemi olması sebebiyle daha ziyâde dînî, tasavvufî, hamasî, târihî ve ahlâkî eserler verilmiştir. Sâde dille, tasavvufî akideye uygun Garibnâme gibi büyük eserler yazan Âşık Paşa’nın (1272-1333) yanında dîvân edebiyatının temelini atanlardan biri sayılan, mutasavvıf, nazım tekniği kuvvetli, dile ve aruza hâkim Mantık-ut-Tayr yazarı Gülşehrî bunların başında gelir. Ayrıca dînî olmayan Süheyl ü Nevbahar, Ferhengnâme-i Sadî adlı mesnevîleriyle şöhret kazanan Hoca Mes’ûd; Kıssa-ı Yûsuf Mesnevîsi ile Süli Fakih; Dîvân, İskendernâme, Cemşîd ü Hurşîd, Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman gibi eserleriyle dîvân edebiyatının kurulmasında büyük rolü olan ve çok eser veren, Türkçe ilk Osmanlı Târihi müellifi Ahmedî (öl. 1413); Azerî Türkçesiyle eser veren Kâdı Burhâneddîn; sâde nesir dili ile halk için yazan Siyer-i Nebî, Futûh-üş-Şâm, Kissa-i Yûsuf yazarı Mustafa Darîr’in yanında; heyecanlı, coşkun, lirik şâir Nesîmi, asrın önde gelen temsilcileridir. On beşinci yüz yılda divân edebiyatı tam anlamıyla yerleşmiş ve klâsik hususiyetini kazanmıştır. Osmanlı Devleti’nin bu asırda gösterdiği siyâsî başarı, edebiyata da aksetmiştir. Nazım ve nesirde Ahmed-i Dâî (Dîvân, Cenknâme, Câmasbnâme); asrın ilk yarısının en büyük ve şeyh-üş-şuarâ ünvânlı şâiri Şeyhî (1371-1431) (Dîvân, Harnâme, Hüsrev ü Şîrin); kasîdeleri ve söyleyişleri ile ünlü diğer büyük şâir Ahmed Paşa (ÖI. 1479); bilhassa gazelleriyle ve sâde dille maharet kazanan, Türkçe deyimleri ve atasözlerini çok kullanan Necati; pâdişâh ve şehzâdeler arasında; Murâdî (Murâd-ll), Avnî (Fâtih), Adlî (Bâyezîd-ll), Cem Sultan; şehrengiz türünün ilk örneğini veren Mesihî; kadın şâirlerden Mihrî Hâtûn ve Zeynep Hâtûn; Mesnevî yazarları arasında Anadolu sahasında ilk hamse sahibi Hamdullah Hamdi ve diğer mesnevî şâirleri; Tâcîzâde Cafer Çelebi, Behiştî ve Revânî bu asrın belli başlı san’atkârlarıdır. Bu asırda süslü nesir örneğini Sinân Paşa ile Neşrî vermiştir. Sâde nesir temsilcileri olarak Mercimek Ahmed, Ahmed Bîcân, Uzun Firdevsî sayılabilir. Devrin mühim târihlerinden olan Aşık Paşazâde’nin Tevârih-i Âl-i Osman ile Oruç Beğ Târihi ve Dursun Beğ Târihi gösterilebilir. Çağatay sahasında ise Sekkâkî ve Lutfî’yi devam ettiren Hüseyin Baykara ile Ali Şîr Nevâî, on beşinci asrın en büyük temsilcileridir. Bilhassa Ali Şîr Nevâî, Türkçede ilk hamse ve ilk tezkire yazarıdır. On altıncı asır dîvân edebiyatı nazım ve nesir alanında san’atkâr ve eser yönünden büyük gelişme gösterir. Hele Fuzûlî ve Bakî bu asrın olduğu gibi dîvân edebiyatının da yetiştirdiği büyük şâirlerdendir. Fuzûlî, Azerî lisânını kullanmış lirik bir şâirdir. Bakî, Sultân-üş-şuarâ diye anılır ve büyük âlimdir. İstanbul Türkçesi’nin en güzel örneklerini vermiştir. Dîvân şiirini, İran şiiri seviyesine çıkarmıştır. Devrin diğer san’atkârları arasında, üstâdlık yapmış, zengin hayâlleri olan Dîvân, Siyer-i Nebî, Şem ü Pervane, Şehrengiz gibi eserleriyle tanınan ve Bâkî’yi yetiştiren Zatî; dîvân şiirinin inceliklerini bilen Hayalî; sâde ve yapmacıksız anlatımıyla Füsûs-ül-hikem’i tercüme eden Nev’î; sâde bir üslûbu, akıcı bir dili olan, mesnevî yazmadaki ustalığı ile şöhret bulan Taşlıcalı Yahyâ Bey; Terkib-i bend denilince ilk akla gelen asrın tenkidcisi Bağdâdlı Ruhî ve ayrıca Emrî, Figânî, Kara Fazlı, Lâmiî Çelebi, Hâkânî zikredilebilecek isimlerdir. Bu asır, nesir türleri bakımından da zengin bir asırdır. Osmanlı sahasında ilk tezkire yazarı olarak Sehî Bey, Heşt-Behişt’le tanınır. Diğer tezkire müellifleri Kastamonulu Latifi ve Âşık Çelebi’dir. Târih türünde Tevârih-i Âl-i Osman ve Âsafnâme eserleriyle Lütfî Paşa; vak’anüvis târihlerinin ilki olan Tâc-üt-tevârih isimli eseriyle Hoca Sâdeddîn; Künh-ül-Ahbâr, Kavâid-ül-Mecâlis, Nasîhat-üs-Selâtîn gibi eserleriyle Gelibolulu Mustafa Ali ve Tevârih-i Âlî Osman isimli eseriyle Kemâl Paşazade bu asrın başlıca târih müellifleridir. Hatırat nevinde ise, doğu Türkçesi içinde yer alan ve dîvânı bulunan Bâbür vardır. Ayrıca bu sahada dîvân sahibi olarak Ubeydullah Han ile Şeybânî Han’ı zikretmek yerinde olur. Seyahatname türünde eser veren Seydi Ali Reis ve coğrafya dalında malûmat veren Pîrî Reis, devrin diğer önemli şahsiyetleridir. On yedinci asırda dîvân şiirinde kasîde ve hiciv vadisinde büyük yeri olan Nef’î; gazel tarzında üstâd kabul edilen, hoş nükteli şeyhülislâm Yahyâ Efendi ve hikemî şiir türünü başlatan, akıcı bir dil kullanan Nâbî, ilk hatırlanan isimlerdir. Nailî ve bu asırda gazel tarzını yeni bir edâ ile kullanmış ve şiirimize ilk defa Sebk-i hindî üslûbunu getirmiştir. Diğer mühim şahsiyetler; Nev’îzâde Atâî, şeyhülislâm Bahâî, Neşâtî, Nedîm-i Kadîm, Azmîzâde Hâletî, mahallî mevzuları halk tâbir ve atasözlerini manzumelerinde çokça kullanan Sabit, Gânîzâde Nâdirî’dir. Bu asırda nesir sahasında hayli yenilikler görülür. Bilhassa dildeki klâsikleşme, konularda çeşitlilik, eserlerin çokluğu, seçili nesir örnekleri dikkati çekici hususiyetlerdir. Devrin en şöhretli seyahat yazarı Evliyâ Çelebi; ilmî sahada ciddî eserler vermiş, ilk defa Osmanlı ülkeleri coğrafyasını yazmış ilim adamı ve geniş bilgili bir yazar olan Kâtip Çelebi; hâdiseleri tahlil ve tenkid ederek yazan Nâimâ; yine hâdiseleri canlı bir üslûbla, orjinal tarzda veren Peçevî İbrâhim Efendi; dördüncü Murâd Han’a devlet idâresinin ıslâhı için bir risale yazan Koçi Bey ile süslü nesrin belli başlı temsilcileri Nergisî ve Veysî önde gelen şahsiyetlerdir. Halk şâirleri ile dîvân şâirlerinin on yedinci asırdaki yakınlığı ve birbirlerine te’siri, on sekizinci yüzyılda, dîvân edebiyatını mahallîleşmeye götürür. Bunun neticesinde on sekizinci yüzyılda ortaya çıkan mahallîleşme cereyanı ile şarkı türünün kullanılması ve İstanbul Türkçesinin şiir dili olarak benimsenmesi faaliyetleri bu asrın edebiyatına yeni bir hava ve bilhassa Nedim’le gerçek temsilcisini bulmuştur. Dîvân şiirinin son büyük üstadı, zengin ve geniş hayâlleri ile Sebk-i hindî ile üslûbunun en kuvvetli temsilcisi olan Şeyh Gâlib ise bu asrın ikinci yarısında yetişmiştir. Asrın diğer önemli şâirleri arasında Sünbülzâde Vehbi, Enderûnlu Fâzıl, Koca Râgıp Paşa, Surûrî, Fitnat Hanım ile hiciv ve mîzâh yönü kuvvetli Haşmet zikredilebilir. Nesir alanındaki tarihçiler Râşid; Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa; şuarâ tezkirecileri Safâî, Salim, Râmiz ve sâdece Mevlevi şâirlerinden bahseden Esrar Dede: hal tercümesi müellifi Şeyhî, kendi zamanına kadar gelen müftü, şeyhülislâm ve hattatlardan bahseden Süleymân Sâdeddîn Efendi; sefâretnâme yazarları Yirmisekiz Çelebi Mehmed, Ahmed Resmî Efendi; Kânî, İbrâhim Müteferrika ve Muhayyelât isimli eski masal ile batılı hikâye arasında yazılmış, orjinal eserin sahibi Giritli Azîz Efendi belli başlı isimlerdir. On dokuzuncu yüz yılın ikinci yarısından sonra Tanzîmât hareketleri günlük hayatta olduğu gibi edebî hayatta da büyük gelişmelere sebeb oldu. Batı medeniyetinin te’siri altında gelişen bu edebiyat cereyanına, batı te’sirinde Türk edebiyatı adı verilir. Ortak İslâm kültür ve medeniyeti te’sirindeki dîvân edebiyatı yanında, batı te’sirindeki Türk edebiyatı da kendi şekli ve muhtevası içinde gelişerek, yeni kültür, medeniyet ve lisânlarının îcâblarını alıp kullanmıştır. Böylece daha on dokuzuncu asrın başlarında çözülmeye başlayan dîvân edebiyatı, asrın sonlarında yerini yeni cereyanlara bırakmış ve klâsik oluş hüviyetinden uzaklaşmıştır. Bu asır san’atkârları arasında mahallîleşme akımının temsilcisi Enderûnlu Vâsıf; üslûb, nazım tekniği ve Mesnevîleri ile tanınan Keçecizâde İzzet Molla; Tanzîmât nesir dilinin öncüsü sayılan ve Âdem kasîdesiyle tanınan Âkif Paşa; dil ve tekniği kuvvetli şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey; Encümen-i şuarâ adıyla bilinen dîvân şiirinin son temsilcileri Leskofçalı Gâlib, Yenişehirli Avni ve Hersekli Ârif Hikmet zikredilebilir. On dokuzuncu asrın ikinci yarısından sonra batılı eğitim görmüş aydın kesimi Türk edebiyatı temsilcileri, klâsik gelenekçi edebiyatı ve kültürümüzle bağlantılarını kopardılar ve hattâ cephe olarak dîvân edebiyatını batı ölçüleriyle tenkid ettiler. Ziya Paşa; “Şiir ve înşâ” makalesinde dîvân edebiyatını millî olmamakla suçlar. Fakat bir süre sonra da Hârâbat isimli şiir antolojisini yazarak dîvân şiirini över. Tanzîmâtçılarda da bu ikili tavır, şekil ve muhtevada devam etmiştir. Daha sonraları arûz-hece tartışması, millî edebiyat akımının ortaya çıkması ve dilde sadeleşme hareketleri, dîvân şiirini maddî sahada artık kullanılmaz hâle getirmiştir. Fakat, dîvân şiirinin kalıcılığı, tesir güzelliği ve çarpıcılığı, yirminci asır Türk edebiyatının büyük şâirlerini zaman zaman cezbetmiştir. Dîvân şiirinin tür ve nazım şekillerini çok başarılı kullanmasından dolayı, Yahyâ Kemâl’i dîvân şiirinin son temsilcisi sayanlar olmuştur. Nazım Şekilleri Dîvân şiirinde vezin olarak aruz kullanılmıştır. Nazım şekilleri ise çok çeşitli olup, büyük bir kısmı İran edebiyâtındakiler ile ortaktır. Kaside ve gazel ise, Arap şiirinden alınmıştır. Tuyuğ ve şarkı, Türklerin; Mesnevî ve rubâî ise, İranlıların dîvân edebiyatına kattıkları nazım şekilleridir. İran, Türk ve Arap edebiyatında müşterek olan bu nazım şekillerinde birim, beyttir. Kasîde: ilk beytinin mısraları kendi arasında kâfiyeli, diğer beytlerinin ilk mısraları ise kafiyesiz, ikinci mısraları ilk beytle kafiyeli olan 33 veya 99 beytli manzumelerdir. İlk beyte matla’; şâirin mahlasının geçtiği beyte tâc beyit; en güzel beyte, beyt-ül-kâsîde adı verilir. Kasîde bir maksat için yazılmış olduğundan, yazılış gayesine göre ayrı ayrı isimler alır. Kasidelerin ilk kısmına nesîb veya teşbih denir. Bu kısımları oldukça uzun bir gazeli andırır. Tabiat, çevre, önemli günler, bir nesne veya olay üstüne yazılmış olabilir. Nesîb, kasîdenin en zengin ve güzel bölümü ile yaşayan tarafıdır. Beyt sayısı sınırlı değildir. Kasideler ya teşbihlerine göre; bahâriyye, şitâiyye, ramazâniyye veya kâfiye ve rediflerine göre; lâmiyye, râiyye, Kerem kasîdesi, Su kasîdesi suretinde de adlandırılır. Belirli bir maksadla yazılan kasîde, dîvân şâirinin bir nevî dilekçesi hükmündedir. Zâten kelimenin kasd kökünden gelişi bunu ortaya koyar. Devlet büyükleri, kasîdelerine göre şâirlere ihsân ve lütufda bulunmuşlar ve kültür hareketlerini dâima desteklemişlerdir. Gazel: Beyt birimi üzerine kurulmuş bir nazım şeklidir. Aruz vezninin her kalıbıyla yazılabilen genellikle aşk, tabiat ve toplum temalarının işlendiği, duygularda derinlik ve yakınlık, hayalde genişlik ve nüktede incelik isteyen bir şiir türüdür. Türk edebiyatında en büyük şâirler, aynı zamanda gazel üstâdlarıdır. Şâirlerin san’at kudreti, gazeldeki başarılarıyla ölçülür. Gazelin ilk beytine matla’ (doğuş, giriş), son beytine makta’ (kesiliş, bitiş), en güzel beytine de beyt-ül-gazel denir. Gazelde her beyt, iyice işlenmiş bağımsız bir bütün sayılır. Bu yüzden gazelin beytleri arasında mânâ birliği aranmaz. Beytlerin her biri ayrı şeyler anlatabileceği gibi, bâzan bir kaç beyt, bâzan da gazelin bütün beytleri tek bir tema üstüne olabilir. Beytleri arasında mânâ birliği taşıyan gazellere yek-âvâz veya yek-âhenk gazel denir. Şâir, genellikle son beytte mahlasını kullanır. Bu beyte tâç beyti denir. Gazel, Arab edebiyatından İran’a, oradan da Türk edebiyatına geçmiştir. Gazelin şekil bakımından özellik taşıyan iki çeşidi olup, bunlar müstezat gazel ve musammât gazeldir. Müstezat gazel; iç içe konulmuş iki gazeli andıran bir gazel çeşididir. Bu gazel türü halk edebiyatında da kullanılmıştır. Musammât gazel ise; ortadan ikiye ayrılabilen, eş bölümlü vezinlerle yazılan gazellerdir. Bu tür gazellerde mısra ortasında da kâfiyeler bulunur. Bu iç kâfiyeler, beytleri ikiye bölünebilir hâle getirir. Gazelin mahlas kullanılmayan şekline ise nazm denir. Bu da bir nazım şeklidir. Kıt’a: Gazel gibi kurulmuş, ilk beyti yâni matla’ı olmayan bir nazım şeklidir. İki, üç veya daha çok beytlik olabilir. Genellikle iki beyt hâlinde yazıldığı gibi, dörtlük anlamında da kullanılır. Kıt’a şekli, daha çok fikir konularına, nükteye ve hicve elverişlidir. Ebced hesabı denilen usûlle, târih düşürmek için kullanılan kıt’alar da vardır. Terkib-i Bend: Beş bendden on yedi bende kadar, takım hâlinde şiirlerin özel bir şekil altında toplanmasıdır. Şiirin her bendi kendi içinde hâne ve vâsıta olmak üzere iki bölüme ayrılır. Bendlerin hâne kısmı, tam bir gazel gibi kâfiyelenir. Çoğu yedi-sekiz beyt olur. Vâsıt ise, tek bir beyttir. Beytin mısraları kendi arasında kâfiyelenir. Hanelerden sonra gelir ve her bendin sonunda değişir. Bu nazım şekli, daha çok; hikmetli, öğretici ve yerici şiirlere uygundur. Terkib-i bendler, takım hâlinde uzun şiirler olduğu gibi, çoğu şâirlerinin isimleri ile anılır. Terci-i Bend: Terkib-i bende çok benzeyen bir nazım şeklidir. Terkib-i bendden farkı, vâsıtın bir tek ve aynı beyt olup, her bendin sonunda tekrar edilmesidir. Tercî-i bendde daha çok dîn ve tasavvuf konuları işlenmiştir. Kâfiyelenişi terkib-i bend gibidir. Rubâî: Kâfiye dizilişi bakımından, bir gazelin ilk iki beytini andıran nazım şeklidir. Bu yüzden rubaiye dû-beyt adı da verilmiştir. Ancak rubâî, beytler hâlinde değil, dörtlük esâsına göre kurulmuştur. Dört mısrâdan müteşekkil bütün bir şiirdir. Kendine mahsûs aruz kalıplarıyla yazılır, İran edebiyatından bize geçmiştir. Rubâî şâiri, dört küçük mısra içinde bir dünyâ görüşü, bir düşünce teması işliyeceği için, büyük üstad ve fikir olgunluğuna erişmiş biri olmalıdır. Başlangıçtan beri, hikmet, tasavvuf, felsefe konularının anlatımı için kullanılmıştır. İran şâirlerinden Ömer Hayyâm ile büyük Türk mutasavvıfı Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretleri en büyük rubâî şâirleri kabul edilir. Edebiyatımızda en meşhur rubâî şâiri on yedinci asırda yaşayan Azmîzâde Haleti’dir. Yahyâ Kemâl ile Arif Nihat Asya yirminci asırda bunu devam ettirmişlerdir. Tuyug: Rubâî gibi, bir gazelin iki beyti şeklinde kâfiyelenen; dörtlük esâsına göre kurulmuş bir nazım şeklidir. Tuyuğ, Türk halk edebiyatındaki mâninin aruz veznine uygulanmış şeklidir. Çağatay, Azerî ve on altıncı asra kadar Anadolu dîvân şâirleri arasında çok kullanılmıştır. Rubâî gibi, hikmetli, tasavvufî, felsefî duyguları işler. Mesnevi: Beytler hâlinde kurulan ve her beytin iki mısraı kendi aralarında kâfiyelenen bir nazım şeklidir. Klâsik şark nazım şekillerinden olup, Arap ve Türk edebiyatına İran edebiyatından geçmiştir. Mesnevînin beytleri arasında kâfiye birliği yoktur. Her beyt yalnız kendi mısraları arasında kafiyelidir. Bu beytler peşpeşe sıralanarak mesnevî şeklini meydana getirirler. Bu nazım şekli ile çok uzun manzumeler yazılır ve sayısı pek çok olan beytler için aynı kâfiyeyi bulmak zahmeti çekilmez. Firdevsî’nin Şehnâme’si 60 bin beytlik bir mesnevîdir. Yine Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’si 26 bin beyt tutar. Bir çok milletlerin târihî kahramanlık masalları olan destanları, efsâneleri, manzum aşk ve mâcerâ masalları Mesnevî şeklinde yazılmıştır. Ancak, dîvân edebiyatında mesnevî denince, içinde olay veya hikmetler bulunan manzum eserler akla gelir. Fuzûlî’nin Leylâ ile Mecnûn’u ve Şeyh Gâlib’in Hüsn ü Aşk’ı Mesnevî türünde yazılmış eserlerdir. Destânî ve tasavvufî Mesnevîler, Türk edebiyatında fazla bir yer tutmaz. Mesnevîlerde genellikle aruz vezninin kısa kalıpları kullanılmıştır. Dîvân şâirleri, Mesnevîlerini arada bir gazel, murabba, muhammes, kıt’a gibi nazım şekillerinde yazdıktan şiirlerle süsleyerek, mevzûdaki monotonluğu gidermeğe çalışırlar ve eserlerine bir heyecan ve zenginlik verirler. Bu şiirler, mesnevî kahramanlarından birinin diğerine ya şiirle hitabı olur veya şiir diliyle yazdığı bir mektup diye mesnevîye ilâve edilirler. Murabba: Dört mısralı bendlerden meydana gelen bir nazım şeklidir. Bend sayısı üçten; dokuza kadar olabilir. Murabba, dîvân edebiyatında Türk şâirlerinin kullandıkları yarı millî bir nazımdır. Çünkü Türk halk şiirlerinde, terennüme elverişli olsun diye, dördüncü mısraları aynen tekrarlanan, koşma ve türkülerin, dîvân şiirinde aruzla söylenmesi, murabba şekline millî bir özellik vermiştir. Murabbânın ilk bendinin dört mısraı kendi aralarında kafiyelidir. Diğer bendlerin ilk üç mısraı kendi arasında, dördüncü mısrası ise ilk bend ile kafiyeli olur. Böyle murabbâlara mütekerrir adı verilir. Şarkı: Dîvân şiirine Türklerin kattığı bir nazım şekli olan şarkı, aslında mütekerrir bir murabbâdır. Edebiyatımızda daha çok on yedinci asırdan sonra görülür ve Nedim’de zirveye çıkar. Halk edebiyatındaki koşma şeklinin değiştirilmesinden ortaya çıkan şarkı, Lâle devrinde, en yaygın terennüm edilen ve tamâmiyle Türk zevkinin eseri olan, millî bir nazım şekli hâline girmiştir. Umumiyetle şarkılar, bestelenmek için yazılır. Bu yüzden, daha çok aruzun kısa vezinli olanları tercih edilir. Sâde ve canlı bir konuşma dili ile söylenirler. Şarkıda, hafif aşk konuları, günlük konular, günlük maceralar işlenir. Şarkının en güzellerini Nedîm söylemiştir. Şarkı, iki bendden beş bende kadar olabilir. Her bendin en kuvvetli olması gereken üçüncü mısrâına miyân denilir. Şarkıların çoğu kâfiye dizilişi bakımından murabbâya benzer. Bâzı şarkıların ilk bendleri koşma gibidir. Mütekerrir şarkılarda murabbalar gibi ilk bendin birinci ve üçüncü mısraları nakarat hâlinde aynen tekrar edilir. Musammatlar: Bendlerden meydana gelen manzumelerin umûmî adı musammattır. Bendleri dört mısrâdan meydana gelen musammatlara murabba, beşli olanlara muhammes, altılı olanlara müseddes, onlu olanlara muaşşer adı verilir. Bendler yedili, sekizli de olabilir. Muhammes ve müseddeslerde kâfiyelenme murabba gibidir. Son mısraları tekrarlanan muhammes ve müseddeslere de mütekerrir denir. Daha önce yazılmış bir gazelin her beytinin başına iki, üç, dört mısra ilâvesiyle meydana getirilen murabba, muhammes ve müseddese; terbi’, tahmis ve tesdis adı verilmiştir. Tahmis; başkası tarafından yazılmış bir gazel olup, her beytin baş tarafına, o beytin ilk mısraı ile kafiyeli, üç mısra eklemeye denir. Eklenen beytlerin vezin, kâfiye ve mânâ bakımlarından esas gazele uyması şarttır. Yine bir gazelin her beytinin iki mısraı arasına, ilk mısra ile kafiyeli olarak üçer mısra yerleştirmeye de taştir denir. Vezin, kâfiye ve mânâ uyumu burada da lâzımdır. Her bendin (beşinci) son mısraları, bendlerden ayrı olarak kendi arasında kâfiyelenen muhammes çeşidine tardiyye adı verilir. Tardiyye; “Mef’ûlü mefâîlün feûlün” vezniyle yazılır. Dîvân Edebiyatında Türler Dîvân edebiyatında tür ve nazım şekli hep birbiriyle karıştırılmıştır. Tür denilince yazılan manzumenin veya nesrin hangi konuda yazıldığı anlaşılmalıdır. Yâni tür; konudur, mevzudur. Şekil ise, şiirin dış yapısına hâkim olan fizikî hususiyetlerdir. Dîvân edebiyatında kullanılan dînî tasavvufî ve ahlâkî nazım eser türleri şöyle sıralanabilir: Tevhîd: Allahü teâlânın birliği ve yüceliği konusunda yazılan manzum ve mensur eserlerdir. Tevhidin lügat mânâsı; birleme, bir olduğunu kabul ve ifâde etmedir. Dîvânlar, Mesnevîler ve diğer kitaplar, tevhîd ve münâcâtla başlamaktadır. Çok defa tevhîd ve münâcât tek bir manzume veya parça hâlinde yazılır. Mensur tevhîdlerin en güzeli, onbeşinci asır edebiyatçılarından Sinân Paşa’nın Tazarrûnâme’sinde yer alır. Münâcât: Allahü teâlâya duâ etme, yalvarma tarzındaki manzumeleridir. Münâcât; sıkıntılı ve üzüntülü durumlardan kurtuluş için, Allahü teâlâya hafif sesle sır söyler gibi, yalvarma, yakarma demektir. Münâcât, manzum ve mensur olabilir. Tazarrûnâme bu kabilden mensur metinlere güzel bir şekilde yer verir. Na’t: Başta Peygamberimiz olmak üzere, çihâryâr-ı güzîn ile tarikat büyüklerini öven manzum ve mensur manzumelere na’t denilir. Na’t; iyi vasıfları belirtme, bir kimseyi övme demektir. Na’tlarda Peygamberimizin vasıfları, mucizeleri övülür. On sekizinci asrın başında yaşayan Nazım, dîvânında daha çok na’tlara yer vermiştir. Siyer: Peygamberimizin hâl tercümesini anlatan manzum ve mensur eserlerdir. Siyer, hal ve hareket, hayat tarzı demek olup, sîre kelimesinin çoğuludur. Türk edebiyatında siyer konusunda ilk eser veren şâir on dördüncü asırda yaşayan Erzurumlu Mustafa Darîr’dir. Mensur olan ve yer yer manzum parçalar da ihtiva eden ve Terceme-i Sîret-ün-Nebî adını taşıyan eserde bulunan velâdetle ilgili manzume, Süleymân Çelebi’nin, Mevlid’ine büyük ölçüde te’sir etmiştir. Mevlid: Manzum siyere Türkçe’de umumiyetle mevlid denmiştir. Mevlid kelimesi masdar, yer ve zaman ismi olarak; doğma, doğum yeri, doğum zamanı demektir. Peygamberimizin doğumunu anlatan eserlere Mevlid adı verilir. Mesnevî şekliyle yazılan böyle eserlerde Peygamberimizin doğumu ile birlikte; vasıfları, ahlâkı, mucizeleri, mîrâcı, vefâtı anlatılır. Türk edebiyatında yüze yakın mevlid yazılmıştır. Bunların içerisinde en tanınmışı ve sevileni bugün de söylenen Süleymân Çelebi’nin Vesîlet-ün-Necât adlı eseridir. Hilye: Süs, ziynet demek olup, Peygamberimizin vasıf ve güzelliklerini anlatan eserlerdir. Mevlidin bölümleri arasında yer aldığı gibi, ayrıca bu ad altında müstakil eserler de yazılmıştır. Bu alanda ilk eseri on altıncı asır şâirlerinden Hâkânî yazmıştır. Mirâciye: Peygamber efendimizin mîrâcından bahseden manzumelerdir. Mîrâc; göğe çıkma, merdiven demektir. Mevlidler içerisinde mîrâc bölümleri de bulunmaktadır. Konu müstakil olarak da işlenmiştir. Bu türün edebiyatımızda ilk örneğini Ahmedî vermiştir. Kırk Hadîs Tercümeleri: Hadîs, Peygamberimizin mübarek sözlerine denir. Bunlar îtikâd, ibâdet, muamelât, ölüm ve ahlâk konuları hakkındadır. Bunlardan başlıca dînî kaideleri gösteren kırkı seçilerek Hadîs-i erbain (Kırk hadîs) mecmuaları meydana getirilmiştir. Bu eserler, Türkçe’ye çoğunlukla kıt’a şeklinde manzumelerle çevrilmiştir. Makteller - Mersiyeler: Bir kimsenin ölümü üzerine onun iyi vasıflarını anlatmak maksadıyla yazılan manzumelerdir. Maktel ise; hazret-i Ali’nin oğlu hazret-i Hüseyin’in Kerbelâ’da şehîd edilmesi konusundaki eserlerdir. Hezl, Tehzîl: Mîzâh güldürmece tarzındaki manzumelerdir. Çeşitli nazım şekilleri ile yazılmışlardır. Medhiye: Dört halîfeyi, din büyüklerini, pâdişâhları ve devlet büyüklerini övmek için yazılan manzumelerdir. Çoğunlukla kasîde şeklindedir. Hicviye: Bir kimsenin kusurlarını ortaya koymak, onu yermek için yazılan manzumelerdir. Genellikle kasîde şeklinde olur. Kıt’a şeklinde yazılanları da bir hayli fazladır. Fahriye: Övünmek için yazılan manzumeler olup, kasîde içinde veya müstakil olabilirler. Lügaz ve Muamma: Lügaz, manzum bilmecedir. Bir şahıs ismi gizleyen bilmecelere ise muamma denir. Sâkînâme: Sakiden, içki meclisinden, içki çeşitlerinden, kadehden bahseden manzumeler gibi görünürlerse de gerçekte bunların kelime kadrosunu kullanarak yazılan tasavvufi eserlerdir. Sûrnâme: Şehzâdelerin sünnet düğünleri ile hanım sultanların evlenme törenlerini anlatan eserlerdir. Mensur olarak yazılanları da vardır. Gazâvatnâme: Savaşlardan, savaşlarda gösterilen kahramanlıklarla, zafer ve fetihlerden bahseden eserlerdir. Mensur olarak yazılanları da vardır. Bunlar zafernâme ve fetihnâme gibi adlar da taşırlar. Şehrengiz: Bir şehri ve güzellerini anlatan tasvir maksadiyle yazılan manzumedir. Çoğunlukla mesnevî şeklinde olur. Ta’rifnâme (Ta’rifât): Çeşitli makam sahiplerini, vazifelerinin hususiyetlerine göre bir kaç beyt içerisinde anlatan mesnevî şeklindeki eserlerdir. Nesir Dîvân edebiyatındaki nesir türlerinin belli başlıcaları ise şunlardır: Münşeât: Resmî yazılar ve mektuplardan toplanmış eserlerdir. On altıncı asırda yaşamış olan Feridun Bey’in Münşeât-üs-Selâtîn’i meşhurdur. Târihler: Eskiden târihler, üslûb gözetilerek yazıldığı için edebî eser sayılmıştır. Anonim olan ilk Osmanlı târihleri ve Aşık Paşazâde’nin eseri hikâye karekteri taşır. Hamse: Beş hikâye veya değişik beş konudan meydana gelen hamselerin mensur olanları için Nergisî’nin Hamse’si en iyi örnektir. Tezkireler: Büyük velîlerin, âlimlerin ve şâirlerin hayatlarını anlatan eserlerdir. Velîlerin hayâtını anlatanlarına Tezkiret-ül-evliyâ, şâirlerden bahsedenlere ise Tezkiret-üş-şuarâ denir. Türk edebiyatında ilk şâirler tezkiresini on beşinci asırda Ali Şîr Nevâî yazmıştır. Seyâhatnâme: Elçilerin yurda döndükten sonra gittikleri memleketler ve yaptıkları görüşmeler hakkında yazdıkları eserlerdir. Yirmisekiz Mehmed Çelebi’nin Sefâretnâmesi meşhurdur. Kısas-ı Enbiyâ: Peygamberlerin hikâyelerini anlatan ve hayatlarına yer veren eserlerdir. Türk edebiyatında ilk Kısas-ul enbiyâyı onbeşinci asırda Rabgûzî yazmıştır. Osmanlıca türkçesi ile yazılan Kısas-ül-enbiyâların en güzelini Tanzîmât devrinde Ahmed Cevdet Paşa yazmıştır. Dil ve Üslûb: Dîvân edebiyatının dili on beşinci asra kadar Arap ve Acem dillerinin te’sirinden uzak kalmıştır. Bu asırla birlikte Arapça ve Farsçaya yabancı dil gözüyle bakılmadığı için bu dillerden Türkçe’ye pek çok kelime yanında, tamlamalar da girmiş ve gitgide çoğalmıştır. Sonraları şiir ve nesirde kullanılan bu kelimelerin belagat kaidelerine bağlı bir edebî san’at anlayışı içinde kullanılmasıyla üslûbun esâsı meydana getirilmiştir. Üslûba te’sir eden başlıca edebî san’atlar şunlardır: Cinas, tenâsüb, mecaz, mecâz-ı mürsel, telmih, tevriye, hüsn-i ta’lîl, tecâhül-i arif, mübalağa, teşbîh, istiare, teşhis ve intak, tezat, seci’, akis, rücû’. Dîvân edebiyatında rastgele benzetme ve hayâl kullanılmaz. Şâirler, insanın iç ve dış dünyasındaki güzelliklerini ve tabiatı belli bir benzetme ve tasavvurla çizerler. Şiirin özünü, çekirdeğini, esâsını mazmunlar teşkil eder. Mazmun, beytlerdeki gizli mânâ demektir. Mazmun, değişmez kalıp hâlinde olup hükümdür. Bütün mes’ele, mazmundaki gizli mânâyı yâni hükmü çözmektir. Bu sebeble her şâir kendine has üslûbu ile bir mazmunu san’atlı biçimde ortaya koymaya çalışır. Mazmun çözmek demek, maddeye bakıp mânâyı anlamak demektir. Meselâ, yanak ve yüz; şekli ve rengi göz önünde tutularak sabah, güneş, mum, gül, ateş, ayna, ay sûretindedir. Saç kokusu; rengi ve şekli ile misk-i anber, ud, sünbül, ejder, zincir, perîşân, kâfir, gece ve kemenddir. Bu mazmunlar, dîvân şiirinde kalıplaşarak tamamen mecazî mânâya bürünmüştür. 1) Târih içinde Türk Edebiyatı (Prof. Dr. Faruk K. Timurtaş); sh. 7, 17, 120, 128 2) Eski Türk Edebiyatında Nazım (Prof. Fahir İz); sh. XXI 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 179 4) Dîvân Edebiyatı (Agâh Sırrı Levend) 5) Şeyhî Dîvânını Tedkîk (Ali Nihat Tarlan) 6) Resimli Türk Edebiyatı Târihi DÎVÂN-I HÜMÂYÛN Önemli devlet işlerinin görüşüldüğü ve karâra bağlandığı yüksek mercî. Dîvân-ı hümâyûn bugünkü Bakanlar kuruluna benzetilebilir. Diğer Türk ve İslâm devletlerinde olduğu gibi, Osmanlı Devleti’nde de Dîvân-ı hümâyûn adı ile bütün önemli devlet işlerinin görüldüğü ve karâra bağlandığı büyük dîvân vardı. Osmanlı Devleti’nin merkez teşkilâtının üç büyük temel unsurundan biri de Dîvân-ı hümâyûn ve kalemleri olup, diğerleri ise, Bâb-ı asafî ile Bâb-ı defterî ve bunlara bağlı kalemlerdir. Dîvân-ı hümâyûnda; devlete âid siyâsî, idâri, askerî, örfî, şer’î, adlî ve mâlî işler, şikâyet ve dâvalar görüşülüp ilgililer tarafından tedkik edildikten sonra, bir karâra bağlanırdı. Dîvân, hangi din ve millete mensub olursa olsun, her sınıf halka, kadın ve erkek herkese açıktı. Devletin idarî, siyâsî ve örfî işleri doğrudan doğruya, diğerleri ise bir müracaat, îtirâz veya lüzum üzerine tedkik edilirdi. Memleketin herhangi bir yerinde haksızlığa uğrayan, zulüm gören veya mahallî kâdılarca haklarında yanlış hüküm verildiğini iddia edenler, vakıf mütevellîlerinin haksız muamelelerine uğrayanlar, idâri ve askerî âmirlerden şikâyeti olan herkes ve diğer davacılar, Dîvân-ı hümâyûna bizzat başvururlardı. Bütün dâvalar burada tarafsızlıkla görülürdü. Ayrıca harp ve sulh gibi kararlar dîvânca verildiği gibi, bütün önemli devlet işleri de burada müzâkere edilir ve netîcelendirilirdi. Dîvânda bitmeyen veya pâdişâha arza muhtaç olmayan resmî ve husûsî işler pâdişâhın mutlak vekili olan sadrâzamın ikindi dîvânında müzâkere edilerek karâra bağlanırdı. Dîvân-ı hümâyûnun ehemmiyeti on yedinci asrın sonlarına kadar devam etti. Üçüncü Ahmed zamanında (1703-1730) haftada bir gün veya daha seyrek toplanan Drvân-ı hümâyûn bilâhere tamamen ihmâl ve terk olunarak, bütün işler sadrâzam dâiresine intikâl etmiştir. Dîvân-ı hümâyûn, mûtâd toplantılarından başka kapıkulu askerlerine ulufe dağıtımı için üç ayda bir fevkalâde toplanırdı. Gelen yabancı elçiler de, bu vesile ile sadrâzamla görüşürler ve daha sonra pâdişâhın huzuruna çıkarlardı. Buna Galebe dîvânı denirdi. Pâdişâhın tebealarıyla ve bilhassa askeri sınıflarla vasıtasız görüşmesi gayesiyle tahtın Bâb-üs-seâde denilen sarayın üçüncü kapısı önünde kurulması suretiyle akdedilen olağan üstü toplantılara ise Ayak dîvânı denirdi. Ayak dîvânları ekseriyetle ihtilâl veya karışıklık zamanlarında olurdu. Sultan burada halkla veya askerle doğrudan doğruya görüşür ve dertlerini dinlerdi. Ayak dîvânının mühim ve acele işleri müzâkeresi ve derhâl bir karâra varılması için sultânın veya serdâr-ı ekremin başkanlığında saray dışında, meselâ sefer zamanlarında ordunun bulunduğu yerde toplandığı da olurdu. Bu sırada müzâkerelere yalnız devlet ricali ve tecrübeli komutanlar katılırlardı. Dîvân-ı hümâyûnun asıl âzâları; vezîriâzam, kubbe vezirleri, sadreyn ismi de verilen Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, defterdâr ve tevkiî (nişancı) idi. Bunlardan başka dîvânda ayakta hizmet gören reis-ül-küttâb, çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası vardı. Fâtih devrine kadar dîvâna bizzâd pâdişâhlar başkanlık ederdi. Daha sonra pâdişâh adına vezîriâzam başkanlık etti. Pâdişâh nerede bulunursa dîvân orada toplanırdı. Fâtih Sultan Mehmed Han zamanında dîvân her gün toplanmakta olup, haftada dört gün, pâdişâhın huzuruna arza girilirdi. Dîvân-ı hümâyûn toplantıları on altıncı asırdan itibaren dört güne indirildi. Dîvân-ı hümâyûna gelecek erkân, sabah namazını çok defa Ayasofya Câmii’nde kılardı. Yeniçeri ocağı ile süvari bölükleri ağaları ve bir mikdâr Yeniçeri, sarayın Bâb-ı hümâyûn denilen kapısı önünde iki sıra hâlinde dizilirlerdi. Dîvân erkânı namazdan sonra buradaki yerlerini alırlardı. En son vezirler gelir, her vezir geldikçe yeniçeri ağası atını ileri sürüp gelen vezîri selâmlar ve geri çekilirdi. Bu sırada duâcı meydana çıkıp duâ eder ve Fatiha dedikten sonra, Bâb-ı hümâyûn kapıcıları kapıları açarlardı. İçeriye önce kapıcılar kethüdası ve reis-ül-küttâb, daha sonra erkân-ı dîvân girerdi. Çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası, vezirleri orta kapının iç tarafında karşılar, önlerine düşüp ellerindeki gümüşlü asaları yere vura vura vezir yolu denilen yoldan dîvân mahalline doğru giderlerdi. Veziriâzâm, sabah namazını kendi konağında kıldıktan sonra dîvâna gitmek üzere hazırlanır ve dîvân âzalarının tamamen geldiği cebeci çavuşu tarafından haber verilmesi üzerine divanhâneye gelirdi. Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âli’nin yazdığına göre, üçüncü Murâd zamanına kadar haftada dört gün dîvân ve bu dîvân toplantılarından sonra dört defa da arza girilirken, arza çıkmak çok görüldüğünden arz günleri ikiye indirilmiştir. Toplantı günleri; Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salı günleri idi. Bu dört günde dîvân-ı hümâyûn üyeleri saraya gelip, işlere bakarlardı. Pazar ve Salı günleri müzâkerelerden sonra vezîriâzam ile diğer vezirler, kazaskerler ve defterdâr arz odasında pâdişâhın huzuruna kabul olunarak, dîvân işleri hakkında her biri ayrı ayrı îzâhât verirdi. Dîvân hey’etine, vezir rütbesinde olmadıkça yeniçeri ağası iştirak etmezdi. Vezir olmayan yeniçeri ağası, arz günlerinde dîvân üyelerinden önce arza girip yeniçeri ocağı ile ilgili mes’eleleri söyler, sonra maiyetiyle beraber ağa kapısına giderdi. Dördüncü Mehmed’in pâdişâhlığı ve Fâzıl Ahmed Paşa’nın sadrâzamlığı zamanında evvelâ Avusturya ve sonra Leh seferleri dolayısıyla Pâdişâh Edirne’de bulunduğundan, dîvân müzâkerelerini yalnız arz günlerine inhisar ettirerek, haftada iki gün yâni Pazar ve Salı günleri toplanması kararlaştırılmıştı. Pâdişâh 1677’de İstanbul’a gelince yine aynı surette haftada iki gün olarak devamı emredilmişti. Bu durumda devlet işleri yavaş yavaş sadrâzamların ikindi dîvânlarına yükletilmiş oluyordu. İkinci Ahmed’in saltanatının son senelerinde haftada iki gün toplanan dîvânın azlığı ve iş sahihlerinin mağduriyeti göz önüne alınarak bu hükümdarın emriyle dîvân toplantıları eskisi gibi haftada dört gün olmuştu. Dîvân toplantılarının on sekizinci asrın başlarında üçüncü Ahmed zamanında haftada iki ve sonra bire indiği görülmektedir. Daha sonraki devirlerde dîvân toplantıları büsbütün terkedilip, pâdişâhların irâdeleri alınmak için telhisçi gönderilmek suretiyle paşa kapısında görülür olmuş ve dîvân akdi üç ayda bir kapıkulu ocaklarına maaş verme ve yabancı elçi kabulü, şekline dönüşmüştür. Dîvân-ı hümâyûnun Topkapı Sarayı’nda kubbealtı denilen binasını, Kânûnî Sultan Süleymân zamanında vezîriâzam Dâmâd İbrâhim Paşa yaptırmıştır. Bundan evvel, sonradan eski dîvânhâne denilen başka bir dîvân toplantısı yeri vardı. Dîvân-ı hümâyûn binası, ikinci yer veya alay meydanı denilen orta kapı ile Bâb-üs-seâde arasındaki sahada sol kısımdadır. Kubbealtı veya dîvân-ı hümâyûn binası esas îtibâriyle üç kubbe altındadır. Bu kubbelerden birisi dîvân üyelerinin toplandığı müzâkere salonudur. Burada hey’etin oturacağı yerler belirlidir. Salonda vezîriâzam ve diğer vezirlerin oturdukları mahallin üzerinde pâdişâhların müzâkereleri dinledikleri kasr-ı adl veya kasr-ı sultanî denilen kafes pencereli yer bulunmakla idi. Defterdârların arkasında ikinci kubbe altında; büyük ve küçük rûznâmeciler, baş muhasebeci, Anadolu muhasebecisi, suvâri ve piyade muhasebecileri, cizye muhasebecisi, haremeyn muhasebecisi, mensuh mukâtaalar âmiri, İstanbul, Eğriboz, Bursa, Avlonya, Kefe, Haslar mukâtaacıları, mâden mukâtaacısı, mevkûfâtçı, testimâtçı, şıkk-ı sâni varidatçısı, teşrifatçı, cedîde-i evvel, cedîde-i sânî, büyük ve küçük kal’a tezkirecileri, mâliye tezkirecisi, küçük muhasebeci, beratların tarihçisi, haremeyn mukâtaacısı ve divitdârlar bulunurlardı. Bunlar dîvân hocaları olup maiyetlerinde halîfe ve şâkirdleri vardı. Hepsinin derecelerine göre yerleri muayyendi. Bu kubbeye bitişik üçüncü kubbe altında yukarıda sayılan kalem reislerinin dâirelerinin defterleri, sandıklar içinde dururdu. Bu kısmın kapısı her dîvân günü sadrâzamdaki mühr-i hümâyûnla mühürlenip açılırdı. Bunun haricindeki kubbe arasında reis-ül-küttâb ile dîvân-ı hümâyûn kâtiplerinin dâireleri vardı. Kubbealtı haricindeki sedirler üzerinde matbah emîni, şehremini, arpa emîni, gümrük emîni, tersane emîni. koyun emîni ve mîmâr ağa oturup bir iş olur diye emir beklerlerdi. Divan müzâkeresine önemli işlerden başlanırdı. Sefirlerin teklifleri ve verilecek cevaplar, eyâletlerin ihtiyâçları, devletlerle olan münasebetlere dâir mes’eleler, halkın şikâyet ve dilekleri, arazî dâvaları vesaire dîvân müzâkerelerinin mevzûlarındandı. Dâva görülürken, dâvâcı ve dâvâlı, dâvalarını kendileri savunurlardı. Dâvâcı veya dâvâlı Türkçe bilmiyorsa, dîvân tercümanı, onun şikâyet veya savunmasını tercüme ederdi. Davacılar kafile kafile kapıcılar ve çavuşlar vasıtasıyla getirilip sıraya dizildikleri yerden çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası vâsıtası ile dîvâna girerlerdi. Dâvaları hâlledilip karar verildikten sonra, kararlar kendilerine tebliğ olurdu. Sadrâzam dâva dinlerken, iki taraftan tezkireciler, çavuşbaşı ve kapıcılar kethüdası ayakta dururlardı. Tezkireciler nöbetleşe ve yüksek sesle sadrâzamın önündeki arz-ı hâlleri (dilekçe) okurlar ve ona göre verilen kararları kaydederlerdi. Bu müzâkere esnasında tevcihat varsa onlar da yapılırdı. Hukukî, şer’î dâvalara da bakılırdı Kazaskerler kendilerine havale olunan dâvaları dinlerler ve gerekli hâllerde kendi mahkemelerine havale ederlerdi. Sadrâzam, kazaskerlere havale ettiği dâvayı önemli gördüğü zaman, hâkimden o hususa dâir izahat isterdi. Eğer hükmü yeterli görmezse, müdâhele ederek dâvayı iptal edebilirdi. Dîvânda şikâyetçi fazla olduğu zaman, sadrâzamın izni ile ikinci vezir de dâva dinlerdi. Fakat bu vezir, azil, tâyin ve yevmiye zammına dâir konular hakkında karar vermez, bunları sadrâzama bırakır ve ikinci derecedeki dâvaları hallederdi. Dîvânın tatil zamanı geldiğinde, çavuşbaşı elindeki âsâsını yere vurur ve bu işaret üzerine çavuşlar ve diğer hizmetliler divanhâneden dışarı çıkarlar ve daha sonra sofralar kurulur, matbah-ı âmirede pişirilip getirilen yemekler yenirdi. Dîvân toplantılarının son bölümünde, vezirler sultânın huzuruna çıkarlardı. Buna arz denirdi. Arz günleri; dîvân, dört gün toplanırken Pazar ve Salı günleri, iki defa toplandığı zaman ise Salı günleri idi. Arz töreni, arz odası denilen köşkte yapılırdı. Bu bina Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından yaptırılmıştı. Arz odasına girilmeden önce sadrâzam, sultandan dîvân üyeleriyle huzura kabullerini istiyen ve reis-ül-küttâb tarafından hazırlanmış bir telhisi mühürleyip bir peşkire sardıktan sonra kapıcılar kethüdâsıyla gönderirdi. Kapıcılar kethüdası, çavuşbaşı ile beraber Bâb-üs-seâde’ye gidip, telhisi ya kapı ağasına veya silâhdâr ağaya verirdi. Bu telhis pâdişâha takdim edilip muvafık cevap alınınca, telhis ile beraber kapıcılar kethüdası ve çavuşbaşı geri dönerlerdi. Telhisi sadrâzam karşılar ve ayakta alırdı. Bu müsâde üzerine arza önce vezir veya dîvân heyetine dâhil olmayan yeniçeri ağası girer ve ocak hakkında bilgi verirdi. Yeniçeri ağası sultânın huzuruna girmeden önce sadrâzamla görüşürdü. Daha sonra sadrâzam ve diğer dîvân üyeleri huzura kabûl edilirlerdi. Pâdişâhın tahtının sağ yanında sıra ile dizilen dîvân üyeleri, sultâna anlatılacak konuları Rumeli beylerbeyinden başlamak üzere küçük dereceden büyüğe doğru her vezir ayrı ayrı anlatırdı. En son sadrâzam konuşurdu. Önceleri sultan, dîvân üyelerini, yanında mîr-i âlem, kapı ağası, hazînedârbaşı ve kapıcıbaşı olduğu hâlde kabul ederken, on yedinci asrın ikinci yarısından sonra yalnız kabul etmeye başladı. Arz işi bittikten sonra dîvân üyeleri kubbe altına gelirlerdi. Bu sırada çavuşbaşı gelerek, sadrâzamdan mühr-i hümâyûnu alıp, dîvân başlarken açılan defterhâne ve hazîne ve benzerlerini mühürler ve mührü getirip tekrar verirdi. Böylece Dîvân-ı hümâyûnun günlük çalışması sona ererdi. Dîvân-ı Hümâyûn Üyeleri Veziriazam: Veziriazamlar, pâdişâhın mutlak vekilidir. Kanunnâmelerde yazıldığına göre sadrâzamlar, devletteki ilmiye tevcihleri de dâhil olmak üzere bütün tâyin ve aziller, katller, terfî ve ilerlemelerde birinci derecede mercî olup, her iş onun emir ve müsâdesiyle olurdu. Sadrâzamlar sefere gittikleri zaman, devlet merkezindeki işleri görmeleri için, vekil olarak bir veziri kaymakam bırakırlardı. Buna rikab-ı hümâyûn veya sadâret kaymakamı denilirdi. Sadâret kaymakamı da gerek dîvân-ı hümâyûnda, gerekse paşa kapısında dîvân toplandığı zamanlarda görülen işleri müstakil defterlere yazdırır, buna da rikab defteri ismi verilirdi (Bkz. Sadrâzam). Kubbe Vezirleri: Veziriazamdan sonra gelen diğer vezirler; ikinci, üçüncü, dördüncü vezir şeklinde adlandırılırdı ve sayıları yediye kadar çıkabilirdi. Dîvân müzâkerelerinde ve siyâsî herhangi bir işin hâllinde de tecrübeli devlet adamları olan bu kubbe vezirlerinin fikirlerinden istifâde edilirdi. On yedinci asrın başından itibaren defterdâr, nişancı ve kaptanpaşaların vezirlikleriyle beraber vezirlerin sayısı artmıştır. Hattâ bâzı beylerbeyiliklere tâyin edilen zevâta da vezirlik rütbesi verilmiştir. Kazaskerler: 1480 senesine kadar bir tane iken bu târihten sonra Rumeli ve Anadolu kazaskerlikleri ismi ile ikiye ayrılmıştır. Yavuz Sultan Selîm zamanında Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun ilhakı üzerine 1516’da Arap ve Acem kazaskerliği ismi ile üçüncü bir kazaskerlik kuruldu ise de iki sene sonra lağvedilmiş ve kazaskerlik eskisi gibi ikiye inmiştir. Kazaskerler dîvânda şer’î mes’elelere bakarlardı (Bkz. Kazasker). Nişancı veya Tevkiî: Devlet kânunlarını iyi bildiğinden, gerektiğinde bu mes’eleler hakkında fikri alınırdı. Dîvândan pâdişâh adına sâdır olan fermanlara tuğra çekmek bunların vazifesi idi. Dîvân üyesi olmasına rağmen, vezir rütbesinde olmadıkça arz günlerinde pâdişâhın huzuruna giremezlerdi. Defterhânedeki tahrir defterlerine bizzat nişancılar yazı yazabilirdi (Bkz. Nişancı). Defterdârlar: Defterdâr, pâdişâhın malının vekîlidir. Defterdârlık teşkilâtına Bâb-ı defterî de denilir. Başdefterdârdan sonra Anadolu mâlî işlerini görmek için Anadolu defterdârı gelirdi (Bkz. Defterdâr). Gerek dîvân-ı hümâyûn ve gerekse bâb-ı asafîde çalışanlardan on dokuzuncu asırda Osmanlı kabînesi meydana gelmiştir. Bunlar: Sadrâzam, Sadâret kethüdâlığı: 1835 senesinde Umûr-ı mülkiye nezâreti ve 1837 senesinde Dâhiliye nezâreti olmuştur. Reîs-ül-küttâblık: 1836’da Umûr-ı hâriciye nezâreti olmuştur. Defterdârlık: 1838 senesinde Mâliye nezâreti olmuştur. Çavuşbaşılık: 1836 senesinde Deâvî nezâreti ve 1870 yılında Adliye nezâreti olmuştur. Yeniçeri Ağalığı: 1826’da Seraskerlik, 1908’de ise Harbiye nezâreti olmuştur. Kapdân-ı deryalık: 1878’den sonra Bahriye nezâreti olmuştur. Böylece Osmanlı kabînesine kazaskerler alınmamış, buna mukabil şeyhülislâm dâhil edilmiştir. Dîvânda görevlilerin en önemlisi dîvân çavuşu ve yardımcıları idi. Bunlar Dîvân-ı hümâyûna çağrılmaları gerekenleri getiren ve icra kuvvetine hizmet eden atlı bir sınıftı. Bunlara dîvân-ı hümâyûn çavuşları denirdi. Çavuşbaşıya aynı zamanda dîvân beyi ünvânı verilirdi. Çavuşbaşı halkın istek ve dileklerini dîvâna takdîm ederdi. Dîvânın tertip ve intizâmının muhafazası çavuşbaşıya aitti. Dîvân çavuşları yevmiyeli tımarlı ve zeâmetli olmak üzere iki kısımdı. Dîvân günlerinde arkalarında çuha feraceleri ile dîvânhânenin yanında kendilerine âid yerde oturup emir beklerler ve davacıları çağırarak dîvâna getirirlerdi. Mübaşirlik etmek, ihzar işleriyle meşgul olmak da bunlara aitti. Ayrıca tahsîlât gibi işler için eyâletlere gönderildikleri de olurdu. Gedikli çavuşlar bir fermanı vâliye veya diğer ilgililere vermek üzere gönderilirlerdi. Bunlar on altı ve on yedinci asırlarda yabancı memleketlerde me’mur olarak vazifelendirilirlerdi. Dîvân-ı hümâyûn kalemleri Dîvân-ı hümâyûnda reîs-ül-küttâblık ile maiyeti olan beylikçinin nezâretleri altında çeşitli kısımlara ayrılmış Dîvân-ı hümâyûn kalemleri bulunmaktaydı. Üç dairenin şefi durumunda olan beylikçi, çok önemli ve fevkalâde ehemmiyeti olan gizli yazışmaların bizzat müsveddelerini yapar ve kendisine bağlı dâirelerden yâni beylikçi, nişan veya tahvil ve rüûs kalemlerinden gelen berât, ferman ve tahrîrâtları görüp, işaret koyardı. Beylikçi, Tanzîmât’a kadar reis-ül-küttâbın muavini sayılırdı. Sultan İkinci Mahmûd Han devrinde, reis-ül-küttâblık Hâriciye nezâreti ünvânını alınca, beyiikçilik sadâret makamına bağlandı ve yarı müstakil bir şekilde idare edildi. Dîvân-ı hümâyûn kalemleri, Bâb-ı âlînin iyice kurulmasından yâni paşa kapısı veya Bâb-ı asafî denilen sadrâzam dâiresinin bütün devlet işlerini üzerine almasından önce beylik, tahvîl, rüûs ve daha sonra ilâve edilen âmedî kalemi olmak üzere başlıca dört kısımdı ve âmirlerine kesedâr denirdi. Âmedî Kalemi: Reîs-ül-küttâbın özel kalemi olup, aynı zamanda bütün dışişleriyle meşgul olur ve sadrâzamlıkla sarayın irtibatını te’min ederdi. Pâdişâha, sadrâzam tarafından yazılacak tahrîr, telhis ile yabancı devletlerle yapılacak anlaşmalara dâir ahidnâme ve musâlahanâme suretleri, sadrâzam tarafından yabancı devletlere gönderilen mektup müsveddeleri ve protokoller, elçi, konsolos, tercüman ve yabancı tüccarlara âid yazışmalar buradan yazılır ve muhafaza edilirdi. Kalemin şefine Âmedci denirdi. Âmedci, reîs-ül-küttâb’ın özel kalem müdürü durumunda idi. Beylikçi veya Dîvân Kalemi Dîvânda müzâkere olup karâra bağlanan işlerin, îcâb eden yerlere havalesi ve dîvân sicillerinin tutulması ile vazifeli idi. Ferman ve berâtlar burada yazılırdı. Dîvân işleri, Dîvân-ı hümâyûnda gorülmeyip, paşa kapısına nakledildikten sonra beylikçiliğin önemi artmıştır. Beylik veya dîvân kaleminde müdür olan kesedardan başka; kanuncu, îlâmcı ve mümeyyiz adında üç âmir daha bulunurdu. Kanuncu, Osmanlı kânunlarının muhafızı olup, umûmî kanunnâmelerden, her hangi bir maslahatla ilgili kendisine havâle olunan kânun maddesini çıkarır ve reisin emriyle bunu yazıp takdim ederdi. Îlâmcı, kendi dairesindeki işler hakkınaa rapor tanzim etmekle mükellefti. Mümeyyiz ise, dâire kâtiplerinin yazdıklarını tashih edip düzeltirdi Tahvil Kalemi: Bu kaleme nişan kalemi veya kese kalemi de denilirdi. Vezir, beylerbeyi, sancakbeyi beratlarıyla vilâyet kâdılarının beratları, zeamet ve timârların kayıtları burada tutulurdu. Bir kimseye zeamet veya timâr verilince, önce derkenar olmak yâni kenarına yazılmak üzere defterhâneye gider ve derkenar olup, buyruldusu alındıktan sonra tahvil kalemine gönderilirdi. Rüûs Kalemi: Bu kaleme rüûs-i hümâyûn kalemi de denilirdi. Vezir, beylerbeyi, sancakbeyi ve vilâyet kâdısı derecesine çıkmış, ilmiye sınıfı hâriç olmak üzere, bütün devlet me’muriyetlerine girenlerin veya kendilerine evkafdan vazife verilenlerin muâmeleleriyle meşgul olup, kayıtlarını tutardı. Hazîne ve evkaftan maaş ve tahsisat alanların maaş işlerine burası bakar ve bütün işler bu kalemden sorulurdu. Rüûs kaleminde, rüûs kalemi rüûsları, ordu rüûsları, rikâb-ı hümâyûn rüûsları olmak üzere üç çeşit rüûs vardı. Tahvil ve rüûs kalemleri bugünkü özlük işlerinin görevini yaparlardı. Teşrifatçılık: Dîvân-ı hümâyûndaki mühim vazifelerden biri de Kanunî Sultan Süleymân tarafından ihdas edilen teşrifatçılık idi. Teşrifatçı, gerek saray ve dîvân-ı hümâyûnda ve gerek sadrâzam konağında yapılan merasimlerde, elindeki defter gereğince, protokolü tatbik ederdi. Teşrifatçının emri altında bir teşrifat kalemi vardı. Kalem şefi olan teşrifatçıdan sonra, derece sırasıyla muavin olarak teşrifat kesedarı, teşrifat halîfesi, kaftancı başı ve teşrifat kesedârı yamağı gelirdi. Teşrifat halîfesi veya teşrifatçı kalfası ve kesedar saray ve devlet merasiminin tekmil sicillerini muhafaza etmekle mükellefti. Kaftancıbaşı ise pâdişâh veya sadrâzamın huzurlarına kabul edilecek olanlara giydirilecek hil’atlert muhafaza eder ve îcâb ettikçe çıkarırdı. Vak’anüvislik: Vaka yazarlığı anlamına gelip resmî tarihçi idi, Osmanlılarda bu isimle resmî me’mûriyet ve kalem on sekizinci asrın başında kurulmuştur. Vak’anüvisler, devletçe zabıt ve tahrîri kendisine verilen vesikaları kayıt ederdi. İlk meşhur vak’anüvis, tarihçi Mustafa Nâimâ Efendi’dir. Mühimme Odası: 1797 târihinde çıkan nizâmnâme ile, dîvân veya beylikçi kalemlerindeki mühimme nüvislerin (yazanların), bir yerde çalışmaları için bu oda kurulmuştur. Dîvân-ı hümâyûn kalemlerinin şeflerine hâcegân ve bir kalemin en kıdemli me’muruna halîfe denirdi. Dîvân-ı Hümâyûn Defterleri: Dîvân-ı hümâyûnda çeşitli işler hakkında tutulmuş pek çok defter, vardı. Kalemlerin herbirinde bir defter bulunur, kanunnâme ve kararların birer örneği aynen bu defterlere yazılırdı. Çok dikkatli ve îtinâlı tutulan bu defterler, dâima bir müracaat yeri idi. Eski bir muamele veya bir iş mevzubahis olunca, bunlara bakılır ve bulunan malûmata göre bilgi verilerek gerekli muamele yapılırdı. Bunlar arasında en önemlileri; mühimme, ahkâm, tahvil, rüûs, nâme, ahid-nâme defterleridir. Mühimme Defterleri: Dîvân-ı hümâyûnun muntazaman toplandığı zamanlarda, görüşülen siyâsî, içtimaî, mâlî, idarî ve örfî kararların kayıtlarını ihtiva eden defterlere mühimme defterleri denir. Dîvân toplantılarında zabıt tutma usûlü olmayıp, görüşülen işin neticesi, yâni karar sureti dîvân kâtipleri tarafından kaleme alınırdı. Bu karar suretini daha sonra reis-ül-küttâb gözden geçirip tashîh eder ve sonra îcâb eden yere yazılır ve nihayet Nişancı tarafından hüküm veya fermanın tuğrası çekilirdi. Dîvân-ı hümâyûn işlerinin Bâb-ı âlîye nakli sırasında mühimme defterleri de oraya taşınmıştır. Elde mevcut mühimme defterleri on altıncı asrın ortalarında başlamış olup, bir kaç çeşittir. Biri normal dîvân görüşmelerine aittir. Diğeri gizli olarak yazılan hüküm ve fermanları içine alan mektûm yâni gizlenmiş mühimme defterleridir. Savaş zamanlarında lâzım olan defterler sadrâzam ve serdâr-ı ekrem ile birlikte sefere gönderildiğinden, seferdeki görüşmelere âid tutulan mühimme defterlerine ordu mühimmesi denilmektedir. Sadrâzamın seferde bulunması dolayısıyla devlet merkezinde rikab-ı hümâyûn kaymakamının başkanlığında toplanan dîvân veya meclisteki görüşmelere âid tutulan defterlere rikab muhimmesi ismi verilmiştir. Ahkâm Defterleri: Bâzan bir eyâlete ve bâzan da çeşitli eyâletlere âid olarak tutulmuşlardır. Ahkâm defterleri seferde sadrâzamın ve devlet merkezinde sadâret kaymakamının riyasetindeki heyetde olmak üzere iki kısımdı. Bunların içinde kuyûd-i ahkâm-ı mîrî defterleri de bulunmaktaydı. Bu defterlerde vâlilere, kâdılara ve sâireye hitaben yazılan hükümler yer alırdı. Tahvîl Defterleri: Sadrâzamın emrini müteâkib en son yapılan tahvil muamelesinin yazıldığı defterlerdi. Tahvîl defterleri; atik dîvân defteri, atik kaza defteri, sânî ve sâlis Anadolu defterleri, ordu-yı hümâyûn defteri, nişan-ı hümâyûn, imâmet, hitabet defteri, kaza tahvil defteri, evvel, sânî ve sâlis Rumeli defterleri, mahlûl Anadolu defteri, sancak defteri, nizam defteri, salyâne defteri, paşa defteri, menşur defteri, şerh defteri ve sair isimler altında bir çok defteri ihtiva etmekteydi. Rüûs Defterleri: Rüûs genellikle küçük me’mûriyet, vazife ve mültezimlere o işin verildiğini gösteren tâyin vesikası olarak küçük berat şeklinde tarif edilmektedir. On altıncı asır rüûs defterlerinde büyük me’mûriyetlere âid beratlar da bulunmaktadır. Rüûs defterlerinin kâdı rüûsları, mukâtaat rüûsu, rikab rüûsu, vakıf rüûsu, müderrislik rüûsu ve zeamet rüûsu gibi çeşitleri bulunmaktadır. 1) Osmanlı Devleti Merkez Teşkilâtı (Uzunçarşılı); sh. 3 2) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 456 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 178 4) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1443 5) Osmanlı Târihi ve Teşkilâtı Ders Notları (Yusuf Halaçoğlu; Elazığ-1984); sh. 110 6) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-1, sh. 118 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 448 DOKSANÜÇ HARBİ 1877-1878 yıllarında meydana gelen, Rûmî 1293 senesine rastladığı için Doksanüç harbi olarak anılan Osmanlı-Rus harbi. Osmanlı Devleti üzerindeki asırlık emellerini gerçekleştirmek, Osmanlıları Avrupa’dan atmak, İstanbul’u ele geçirerek sıcak denizlere inmek isteyen Rusya, Balkanlardaki hıristiyanları, özellikle Slavları korumak bahanesiyle Osmanlı Devleti’ne karşı isyân ettirmekte, zaman zaman Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaktaydı. Kendi varlığının devamını sağlamak için Osmanlı Devleti’nin yıkılmasını millî bir hedef kabul eden Rusya, daha önce Kırım Hanlığı’nı ilhak etmiş, Karadeniz’in kuzey ve doğu kıyılarını almış, Volga boylarındaki Türk ülkelerini istilâ ederek, Türkistan’a ilerlemiş ve kuzey kısımlarını elde etmişti. 1853 Kırım harbi mağlûbiyeti bu emellerini bir müddet için durdurduysa da, Ruslar, bu yenilginin intikamını almak için faaliyete geçtiler. Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğüne en çok tarafdâr gözüken Fransa’nın 1870’de Prusya karşısında ağır mağlûbiyete uğraması üzerine, kuvvetler dengesinin Osmanlılar aleyhine bozulduğunu fırsat bilen Rusya, Kırım harbi sonunda imzalanan Paris andlaşmasında yer alan Rusya’nın “Karadeniz’de donanma ve tersane bulundurmaması” hakkındaki maddelerini tanımadığını resmen îlân edip, Londra konferansında tescil ettirdi ve Karadeniz’de kuvvetli bir donanma meydana getirmeye başladı. Bu arada panislavizm fikirlerini Balkanlarda yaymak için Moskova’da bir konferans topladı. Bu konferansda alınan kararlardan sonra Rus panislavistleri, Bosna-Hersek ve Bulgaristan Slavlarını ayaklandırmak için Balkanlarda yoğun bir propagandaya giriştiler. Romanya ve Karadağ’da birer teşkîlât kurdular. Bu sırada İstanbul’da sultan Abdülazîz Han tahttan indirilerek şehîd edildi. Devletin bu güçsüz durumundan istifâde etmek ıstiyen Bosna-Hersek eyaletindeki hıristiyanlar ayaklandı. Bu isyân bastırılmadan Rus tahrikiyle hareket eden Karadağlılar ve Sırplar da ayaklandılar. Sultan beşinci Murâd Han’ın kısa süren pâdişâhlığından sonra tahta geçen sultan İkinci Abdülhamîd Han durumlarla ilgili bâzı tedbirler aldı. Rusya’nın İstanbul büyükelçisi İgnatiyef’in tehdidkâr sözlerine karşı; “Devletin yükselmesini, Osmanlı ülkesine huzur ve asayişin te’minini, Rus imparatorluğundan ziyâde ben arzulamak mevkiindeyim. En büyük emelim, milletimin saadetini tem’in etmektir” diyerek hâdiseler karşısındaki tavrını açıkça ortaya koydu. Serdâr-ı ekrem Abdülkerîm Nâdir Paşa idaresinde gönderilen ordu, 17 Ekim 1876’da Sırb ordusunu hezimete uğratarak isyânı bastırdı. Osmanlı ordusunun Sırbistan’da ilerlemesi karşısında telâşa kapılan Rusya, 31 Ekim 1876’da Bâb-ı âlîye bir nota vererek, bütün cephelerdeki harekâta şâmil olmak üzere altı haftalık müddetle kayıtsız şartsız bir mütâreke istedi. Eğer 48 saat içinde harb harekâtı durdurulmazsa, İstanbul’daki elçisini gerî çekeceğini bildirdi. Yeni bir Osmanlı-Rus savaşının felâketle neticeleneceği düşünülerek, 1 Kasım 1876’da iki ay müddetle mütâreke kabul edildi. Sırp harekâtının devamı sırasında Osmanlı Devleti’nin müşkil durumundan istifâde etmek isteyen Bulgaristan’da da bir isyân kımıldanışı oldu. Bunun bastırılmasından sonra muhtemel bir savaştan çekinen Avrupa devletleri, Balkan mes’elesini görüşmek üzere İstanbul’da bir konferans toplanmasını teklif ettiler. Rüşdî Paşa’nın istifasından sonra, 19 Aralık 1876’da sadrâzamlığa getirilen Midhad Paşa ve arkadaşları, Kânûn-i esâsînin hazırlanması için çalıştı. Bu sırada hazırlıkları tamamlanan konferans, 23 Aralık 1876’da Haliç Tersânesi’ndeki Bahriye nezâreti binasında toplandı. Aynı gün Osmanlı Devleti, konferansın çalışmalarını etkilemek için Kânun-i esâsîyi îlân etti. Çalışmalarına devam eden Tersane konferansına; Osmanlı Devleti’nden başka; İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Almanya ve İtalya katıldı. Yabancı delegeler önceden hazırladıkları metni Osmanlı” delegelerine verdiler. Buna göre Osmanlı askeri, Karadağ ve Sırbistan’dan çekilecek, Bulgaristan’da doğu ve batı Bulgaristan adı ile iki ayrı eyâlet kurulacak, Bosna-Hersek’le birlikte bu iki eyâlete de muhtariyet verilecekti. Rus başvekîli Gorçakof’un da hâzır bulunduğu konferansa katılan hâriciye nâzırı Safvet Paşa, Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda uyguladığı siyâsetin haklılığını anlattı. Osmanlı Devleti’nin ileri sürülen şartları kabul etmemesi üzerine, konferans dağıldı. Bu tavır, Osmanlı-Rus savaşının biraz daha yaklaşmasını sağladı. Sadrâzam Midhat Paşa, çıkacak bir savaşta, hayranı olduğu Avrupa devletlerinden yardım göreceğini zannediyordu. Çıkacak bir savaşı önlemek için çok gayret gösteriyormuş gibi gözüken İngiltere’nin Hindistan nâzırı Lord Salisbury, Midhat Paşa’nın aksine, bir savaş çıktığında İngiltere’nin ve diğer Avrupa devletlerinin Osmanlı Devletine yardım etmeyecekleri kanâatindeydi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’la görüşerek durumun vehâmetini îzâh etti. Memleketin ahvâlini düzeltmek için uzun bir sulh dönemine ihtiyâç olduğuna inanan sultan İkinci Abdülhamîd Han, savaş istemiyordu. Fakat savaş isteyen devlet adamlarının baskısı altındaydı. Bunların başında sadrâzam Midhat Paşa, harbiye nâzırı vekîli Müşir Redif Paşa geliyordu. Bu sırada Midhat Paşa ve tarafdârlarının teşvîkiyle kandırılarak sokaklara dökülen medrese talebeleri; “Biz Rumeli’ye ilk defa geçen kahraman Osmanlıların çocuklarıyız. Kanımızla zapt ettiğimiz bu yerleri sonuna kadar müdâfaaya yeminliyiz. Yabancı devletlerin tekliflerini kabul etmiyoruz. Konferans dağılmalıdır. Harb istiyoruz” diye bağırarak sarayın önüne kadar gelip tekrar; “Harb isteriz” diye bağırdılar. Midhat Paşa tarafdârlarından Hoca Şâkir Efendi’nin sevk ettiği kalabalık, sefarethâne önlerinden geçti ve hâdise çıkarmadan dağıldılar. İngiliz delegesi Lord Salisbury, 14 Ocak 1876’da sultan İkinci Abdülhamîd Han’a gelerek, Tersane konferansında Bâb-ı âlînin ısrar ettiği bâzı noktaların değiştirildiğini, eğer bu haliyle de konferans maddeleri kabul edilmezse elçilerin İstanbul’u terk edeceklerini bildirdi (Bkz. Tersane Konferansı). Bunun üzerine sultan İkinci Abdülhamîd Han o akşam bütün vükelâyı saraya davet ederek; asker, iaşe, mühimmat hususlarının tedkîk edilerek hükümetin karârının kendisine bildirilmesini istedi. Toplantıdan sonra sadrâzam Midhat Paşa tarafından Pâdişâh’a şu karar bildirildi: “Böyle tekliflerde harb etmek için askerin kuvvetine bakılmaz. Biz Anadolu’ya 400 atlı ile geldik, 400 kişi kalıncaya kadar harbederiz.” Peşin hükümlü olan Midhat Paşa hükümetinin ölçülüp tartılmadan alelacele aldığı bu karârın, kurulacak geniş kadrolu bir mecliste bir kere daha görüşülmesini isteyen sultan İkinci Abdülhamîd Han, târihî harb mes’ûliyetini yüklenmemek için gayret etti. Rusya için de büyük fedâkârlıklar îcâb ettiren bu savaşı, Rus çarı da istemiyordu. Ancak onun da etrafını savaş tarafdârı devlet adamları sarmıştı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın bu isteği üzerine, Midhat Paşa tarafından kurulan; müşirler, ferikler, yüksek mahkeme reisleri, devlet şûrası üyeleri, nâzırlar, saray ileri gelenleri ve gayr-i müslimlerin temsilcilerinden meydana gelen mecliste, Tersane konferansının kararları görüşüldükten sonra tekrar reddedildi. Devlet hazînesi boş, ordu Sırp, Bulgar ve Karadağ hâdiseleri yüzünden yorgun ve dağınık, mühimmat, silâh ve subay kadroları yetersiz olduğu hâlde bile bile harbe girmeye teşebbüs etmek; Osmanlı Devleti’nin ölüm fermanını imzalamaktı. Bu şartlar altında sultan İkinci Abdülhamîd Han kesin olarak harbe girilmesini istemiyordu. Fakat daha önce îlân edilen Kânûn-i esâsiye göre mecbur olduğu için istemiyerek tasdîk etti. Sadrâzam Midhat Paşa ile hâriciye nâzırı Safvet Paşa tarafından hazırlanan Bâb-ı âlînin cevâbı, devletlerin murahhaslarına bildirildi. Bu karâr üzerine devletlerin murahhas ve elçileri İstanbul’u terk ettiler. Midhat Paşa, Mahmûd Celâleddîn Paşa ve tarafdârları harbin kaçınılmaz olduğunu düşünerek sevindiler. Konferans tekliflerinin reddi üzerine bir Osmanlı-Rus harbinin kaçınılmaz olacağını gören sultan İkinci Abdülhamîd Han, işlerin iyi sevk ve idare edilmediğini görerek bâzı tedbirler almağı lüzumlu gördü. Sultan Abdülazîz Han’ın şehîd edilmesinde başlıca âmil gördüğü, akşamları bâzı kimseleri ve gençleri içki masasına toplayarak devlet sırlarını açıkladığını tesbit ettiği ve yine onun, “Osmanlı hânedânından ümid kesilmiştir, pâdişâhı tahtından indirmelidir” dediğini tesbit ettiği, başka garib hareketlerini gördüğü Midhat Paşa’yı 5 Şubat 1877’de Kânûn-i esâsînin 113. maddesine göre sadrâzamlıktan azledip sürgüne gönderdi. Ertesi gün Ethem Paşa sadrâzamlık makamına getirildi. İstanbul Tersane konferansı karârının reddedilmesi üzerine, Rusya’nın Osmanlı Devleti’ne karşı harb açacağı iyice belli oldu. Çıkacak bir harbde Sırpların ve Karadağlıların düşman birer kuvvet kalmasının uygun olmayacağını düşünen sultan İkinci Abdülhamîd Han, bu iki prenslikle andlaşma yapılması için görüşmeleri başlattı. 27 Şubat 1877’de Sırbistan’la barış andlaşması imzaladı. Fakat Karadağ ile yapılan görüşmeler, Karadağlıların mânâsız istekleri üzerine netîceye bağlanamadı. Bu sırada Kânûn-i esâsîye göre kurulan Meclis-i meb’ûsân 19 Mart 1877’de açıldı. Meclis-i meb’ûsânın açılışını tâkib eden günlerde de, Talebe-i ulûm kisvesi altındaki kötü niyetli kimseler, harbe girmenin lehinde tezahüratta bulundular. Memleketin çok sıkıntılı durumda olduğu bu günlerde, Karadağla yapılan mütâreke müddeti de sona erdi. Karadağ Prensliği, Osmanlı ülkesine tecâvüz için askerî hazırlıklara başladı. Bu sırada, çıkacak bir harbe mâni olmak için Avrupa devletleri tekrar araya girdiler. Osmanlı-Karadağ mütârekesini 13 Nisan’a kadar uzattılar. Avrupa devletleri Londra’da tekrar bir konferans toplayarak, Tersane konferansında alınan kararları biraz değiştirdiler (Bkz. Berlin Andlaşması). Alınan karârı da 31 Mart 1877’de Bâb-ı âlîye tebliğ ettiler. Hâriciye nâzırı Safvet Paşa, Bâb-ı âlî hükûmetinin aldığı red karârını 10 Nisan 1877’de ilgili devletlere bildirdi. Böylece sulh yolu iyice kapandı. Avrupa devletlerinin savaşa mâni olma teşebbüsleri bu şekilde akamete uğradı yâni netîce alınamadı. Bâb-ı âlînin, tekliflerden hiç birini kabul etmiyeceğini kesin olarak anlayan Rusya, bir harb vukuunda İngiltere’nin takınabileceği muhtemel vaziyeti hesaba katarak isteklerinde bir adım gerilediyse de, sadrâzam Edhem Paşa’nın ve Meclis-i meb’ûsânın, Rus isteklerinin Osmanlı görüşüne yaklaştığı bir sırada bunları da şiddetle reddetmeleri üzerine, 24 Nisan 1877’de Osmanlı Devleti’ne karşı savaş ilân etti. Aynı gün harb îlân notasını Bâb-ı âlîye veren Rus maslahatgüzarı Nelidoff ve bütün sefaret erkânı İstanbul’u terk etti. Osmanlı Meclis-i meb’ûsânında harb îlânı notası okununca, büyük sevinç ve tezahürata sebeb oldu. “Yaşasın harb” sesleri arasında harb karârı alındı. Bu harb notası, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a sunulunca; “Böyle bir harbi asla istememiştim. Fakat başımıza geldi. Artık ilâhî takdîr ne ise o olur. Bu andan îtibâren şeref ve haysiyetimizi korumak için her şeyimizi fedaya hazır olmalıyız” dedi ve son bir çâre olarak harbe mâni olmak için Avrupa devletlerinin arabuluculuğunu isteyen bir telgraf çekilmesini emretti. Bu telgraf karşısında Fransa, İngiltere, İtalya ve Avusturya tarafsızlıklarını îlân ettiler. Bu şekilde devam edecek bir harbin Osmanı Devleti lehine netîcelenmiyeceğini düşünen sultan İkinci Abdülhamîd Han, dış siyâsetteki dehâsını kullanarak, devletlerin menfaatleri arasındaki zıddiyetten istifâde etmeye çalıştı. Avusturya hâkimiyetinden memnun olmayan Macarları kazanabilmek için, hazîne-i hümâyûnda bulunan vaktiyle Türkler tarafından ele geçirilmiş eski Macar krallarından Mathyas’a âid kıymetli 25 cild kitabı Macaristan’a göndererek, Macar milleti adına Peşte Üniversitesi’ne hediye etti. Bu hareket, Macar milleti üzerinde iyi bir te’sîr bıraktı ve Macarlar, Osmanlı Devleti lehine kazanılmış oldu. Daha sonra İngiltere’nin doğudaki çıkarlarını, Rusya’nın yayılmacı politikasına karşı kullanmayı plânladı. Diplomatik yollarla ağır ağır bu mevzûyu işlemeye devam etti. Nitekim İngiltere hükümeti Rusya’ya; “İngiltere hükümeti, Osmanlı-Rus harbi dolayısıyla Hindistan yolunun ve İstanbul’un Rusya tarafından tehdîd edilmesi karşısında haraketsiz kalamaz” şeklinde bir telgraf çekti. Rusya ise, Kırım harbinde olduğu gibi bir Avrupa-Osmanlı anlaşmasından çekindiği için, İngiltere’nin bu ihtarına karşı yumuşak davranmaya mecbur kaldı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han bundan sonra da, İngiltere’yi îcâb ettiği vakit diğer devletlere karşı kullandı, hiç bir zaman İngiliz siyâsetinin peyki olmadı. Bütün gayretlere rağmen mâni olunamıyan, Rusya’nın da, Osmanlı Devleti’nin de bütün kuvvetlerini seferber ettikleri Doksanüç harbi, Tuna ve Kafkasya cephelerinde cereyan etti. Tuna cephesi başkumandanı serdâr-ı ekrem Müşir Abdülkerîm Nâdir (Abdi) Paşa idaresinde üç orduya ayrıldı. Bunlardan garb ordusunun başında Müşir Osman Paşa, şark ordusunun başında Müşir Ahmed Eyyûb Paşa, cenûb (güney) ordusunun başında ise Müşir Süleymân Paşa bulunuyordu. Bu cephedeki kuvvet dengesi Osmanlıların aleyhine idi. Osmanlı kuvvetlerinin toplamı 186 bin olup; top, silâh ve mühimmat bakımından kâfî derecede teçhiz edilememişti. Rus ordusu başkumandanı, çarın veliahdı ve biraderi Grandük Nikola Nikolayeviç’ti. Emrinde 250 bin asker mevcûdlu yedi kolordu vardı. Top, silâh ve mühimmat bakımından da Osmanlı ordusundan üstündü. Harbin fiilen başlamasından sonra Sirbistan, Romanya ve Karadağ prenslikleri de Rusya’nın yanında yer almışlar ve Yunanistan da düşmanca bir tavır içine girmişti. Romanya hudutlarını geçen Rus orduları, Tuna nehri üzerinde bulunan 240 metre uzunluğundaki Baboşi köprüsünün, serdâr-ı ekrem Müşir Abdülkerîm Nâdir Paşa’nın ihmâl ve gafleti sebebiyle yıkılmaması üzerine Tuna nehrini geçip ilerlemeye devam ettiler. Ayrıca Müşir Abdülkerîm Paşa’nın ihtiyarlığı, hastalığı ve kumanda kudretinden mahrum oluşu sebebiyle Osmanlı ordusunda kumanda birliği olmadığından, yerli azınlıklardan da destek alan Rus ordularının ilerlemesi kolay oldu. Kahraman ordularımızın binbir güçlük ve sıkıntılarla verdikleri şanlı direnişlere rağmen ilerleyen Rus birlikleri, 7 Temmuz’da Tırnova, 16 Temmuz’da Niğbolu’yu alarak Şıpka geçidine hâkim oldular ve Balkan dağlarını aşmaya başladılar. Abdülkerîm Nâdir Paşa’nın başarısızlıkları sebebiyle azl edilip yerine çok genç müşir Mehmed Ali Paşa’nın başkumandan tâyin edilmesi, ordu içinde bâzı memnuniyetsizlikler ile ayrılıklara yol açtığı gibi, harbin kaybedilişine de sebeb oldu. Müşir Süleymân Paşa, Şıpka geçidini ele geçirmek için gece-gündüz demeden bir hafta müddetle taarruzda bulundu. Ancak muvaffak olamadı. Bu defa Şıpka’yı geçmek için Müşir Mehmed Ali Paşa taarruza geçti. Ayazlar, Karahasan, Ablova ve Kasılova meydân muhârebelerini kazandı ise de devamlı takviye alan Rus kuvvetlerini yerinden söküp atamadı. Müşir Osman Paşa savunma savaşına yeni prensipler getirerek, Plevne’de düşmanı üç defa mağlûb etti. Üçüncü Plevne zaferinden sonra sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından Gâzi ünvânı verildi. Yeni takviyelerle güçlenen Rus orduları karşısında Osman Paşa yardım alamadığından Plevne de düştü (Bkz. Plevne müdâfaası). Plevne’nin düşmesiyle Rus birlikleri serbest kaldılar. Bu sırada Sırplar Niş’e girdiler. Karadağlılar ise İşkodra çevresine kadar ilerlediler. İleri harekâta devam eden Ruslar; Sofya, Niş ve Vidin’i aldıktan sonra, Edirne’ye ve burayı da alıp Ayastefanos’a (Yeşilköy) ulaştılar. Grandük Nikola sulh şartlarını dikte etmek üzere umûmî karargâhını burada kurdu. Böylece Tuna cephesindeki savaş, Osmanlıların aleyhine neticelendi. Doksanüç harbinin ikinci cephesi ise Kafkasya’da idi. Tuna cephesi kadar mühim olmamakla beraber, burada da pek çok savaşlar oldu. Cephe kumandanı Ahmed Muhtar Paşa idi. Bu cephedeki ordumuzun toplamı 60 bin askerdi. Üç tümeni Kars, bir tümeni Ardahan, bir tümeni Eleşkirt, bir tümeni de Doğu Bâyezîd ve Van’da olan bu ordunun, Erzurum’da da bir miktar ihtiyat kuvveti vardı. Batum’daki kolordunun başında ise Müşir Derviş Paşa bulunuyordu. 125 bin kişilik Rus ordusunun başkumandanı ise, ermeni asıllı Melikof’du. Devamlı takviye alan Ruslar, 30 Nisan’da Doğu Bâyezîd’i ele geçirdiler. Ahmed Muhtar Paşa, Ruslara karşı 21 Haziran’da Halyaz, 25 Haziran’da Zivin ve Gedikler meydan muhârebelerini kazandı. Ahmed Muhtar Paşa’ya zaferden sonra Gâzi ünvânı verildi. 4 Ekim 1877’de Yahniler meydan muhârebesi de kazanıldıysa da takviye alan Rusları durdurmak mümkün olmadı. 15 Ekim 1877 Alacadağ meydan muhârebesi Kafkas cephesinin dönüm noktası oldu. Ahmed Muhtar Paşa daha fazla zâyiât vermemek için Erzurum’a çekildi. Kars açıkta kaldığından, 18 Kasım’da Rusların eline geçti. Fakat Ruslar, Erzurum halkının da katıldığı destanlaşan müdâfaalar karşısında Erzurum’u alamadılar (Bkz. Aziziye müdâfaası). Bu sırada, Rumeli cephesindeki felâketlerin birbirini tâkib etmesi ve Rusların Yeşilköy’e kadar gelmesi üzerine; müdâfaa tertibatı almak için Ahmed Muhtar Paşa İstanbul’a çağrıldı. Yerine Müşir Kurt İsmâil Paşa getirildi. Daha sonra Rus tazyikine karşı dayanmakta devam eden Erzurum, mütâreke imzalanmasından 21 gün sonra Ruslara teslim oldu. Böylece Doksanüç harbi, Osmanlı Devleti’nin ağır mağlûbiyeti ile neticelendi. Rusların ve Bulgarların büyük katliâmı ve Anadolu’ya göç sebebiyle Rumeli’deki Türk nüfûsu azınlığa düştü. Son asır Türk târihinin en büyük göç faciası vuku buldu. Balkanlardan Anadolu’ya uzanan yollar göçmen kâfileleriyle doldu. Bu göçmenlerin büyük bir kısmı yine Ruslar ve Bulgarlar tarafından imha edildi. Rusların Yeşilköy’de karargâh kurmalarından sonra, Bâb-ı âlî 19 Ocak 1878’de Rusya’dan mütâreke (ateşkes) istedi. 9 ay 7 gün süren savaşa 31 Ocak 1878’de imzalanan Edirne mütarekesiyle son verildi. 3 Mart 1878’de Ayastefanos (Yeşilköy) andlaşması imza edildi. Ancak sultan Abdülhamîd Han’ın siyâsî ve diplomatik dehâsı sebebiyle yürürlüğe girmedi. Avrupa devletlerinin de iştirakiyle 13 Temmuz 1878’de tertiplenen Berlin andlaşmasıyla daha önceki andlaşmanın şartları hafifletildi. Ancak Osmanlı Devleti, bu andlaşmaya göre bugünkü Türkiye’nin üçte birine yakın toprak ve bugünkü nüfûsun beşte birine yakın nüfûs kaybına uğradı. Ayrıca 800 milyon Franklık savaş tazminatı ödemek mecburiyetinde bırakıldı. Balkanlarda ise Sırbistan, Karadağ ve Romanya birer bağımsız devlet oldular (Bkz. Berlin Andlaşması). HAZİN GÖÇ!.. Doksanüç harbinde; Plevne ordusu esir düşmeden önce, Balkanların öbür tarafında, Rusların istilâsına uğrayan Servi, Lofça gibi kasabalar ve köylerin müslüman halkı toplanıp Sofya’ya gelmişlerdi. Ayrıca Plevne elden çıkınca, Osman Paşa’nın oradan çıkardığı müslümanlar da, yine canlarını Sofya’ya atmışlardı. Bunu müteakib düşman, Orhâniye geçitlerini tutarak her taraftan Sofya’yı sarmıştı. Öte yandan, Kumarlı ordusu bozulmuş, Sofya’da ise asker kalmamıştı. Oralarda zâten bir rezalet ve şaşkınlık içinde yığılıp kalmış olan yüzbinlerce müslüman ailesine Sofyalılar da eklenince, mahşer gününü andıran bir manzara meydana gelmişti. Hâdiseyi nakledenler, hakkıyla anlatmaktan âciz kalmışlardır. İşte o elem ve ızdırab dolu günlerde, artık devletin Sofya için yapacak bir şeyi kalmamıştı. “Düşman geliyor” sedaları bu zavallı halkın kulaklarını çınlatıyordu. Bu durum karşısında maneviyâtları tamamen sarsıldığından, varlarını yoklarını yollara atıp, çocuklarını da önlerine katarak, feryâd içinde göç etmeye başladılar. Kışın olanca şiddetiyle hüküm sürdüğü ve her tarafın kar ve buzlarla kaplı olduğu bir zamandı. Nereye gideceklerini bilemeyen muhacirler, Sofya’yı Köstendil üzerinden Üsküb’e bağlayan anayolda toplandılar. O kadar kalabalık olmuştu ki, cadde üzerinde dört sıra halinde bir konvoy teşkil eden arabaların hareket etme imkânı kalmamıştı. Bu itibârla bir araba, dışardan konvoya girmek için on iki gün beklemiş, bu yüzden binlerce insan arabalar içinde donup kalmıştı. Mahmûd Celâleddîn Paşa, Mir’ât-ı Hakikat kitabında diyor ki: “Sözüne îtimâd edilir biri şöyle anlattı: “Sofya dışındaki kabristanda, bir muhacir kadın gördüm. Yanında iki kızı ve yedi-sekiz yaşlarında bir oğlu vardı. Kadın, etrafa seslenip; “Ben şu kızlarla başımın çâresine bakayım, bu oğlanı benden alacak bir hayır sahibi yok mu?” dedi. O esnada biri; “Ben kabul ederim” diye cevap verdi. Zavallı kadın, oğlanı ona doğru gönderirken ensesine şiddetli bir tokat indirdi. Orada bulunanlar; “Be kadın, niçin çocuğu dövüyorsun?” dediklerinde; “Ben onu artık bir daha öbür dünyâda göreceğim. Acısı yüreğinde kalsın da, yaşadığı müddetçe anasını unutmasın diye bu tokadı vurdum” cevâbını verince, işitenlerin yüreği sızlamıştı.” İşte bunu okuyacak olan bizden sonraki nesiller, Sofya muhacereti sırasında müslümanların neler çektiğini düşünsünler. Esir düşen Türklere gelince, şiddetini artıran kış ortasında yedi gün açık havada bekletildikten sonra, Rusya içlerine doğru yaya olarak sevk edildiler. Vücûdları yarı açık, ayakları çıplak, kar üstünde yürümek zorunda bırakılan askerler hakkında; “Tuna Nehri Akmam Diyor” adlı kitabında Rubert Furneaux, Rus barbarlığını şu cümlelerle ifâde ediyor: “Ruslar, kara kış ortasında ellerine düşen bu aç ve perişan insan kitleleri için hiçbir şey yapmadılar. Plevne’yi kahramanca savunan bu cengâver ordu, en hunharca muameleye mâruz kaldı.” Balkanlar, târihinin en büyük depremini yaşıyordu sanki. Kırk bine yakın esir Türk askeri Rus dipçiği altında Bükreş’e doğru yürütülüyordu. Türklerin Romanya içlerinde geçen bu ölüm yürüyüşünü tasvir etmek için insanın olağanüstü bir çaba ile hayal gücünü zorlaması yetersiz kalabilirdi. Sıfırın altında 15-30 derece soğuk havada yürütülmeye mecbur edilmek, elbetteki ölüme mahkûm edilmekti. Nitekim Plevne ile Bükreş arasındaki 200 kilometrelik yolda 5.000 kişinin ölmesi, bunu yoruma ve tarafgirliğe mahal bırakmayacak surette gözler önüne sergilemektedir. Savaş Ressamı Frederic Villiers; “Türk esirlerinin ölüm yürüyüşü!..” adlı tablosunda bu durumu resmederken; “Gördüğüm en fecî sahne!..” diyordu. Plevne’nin kahraman cengâverleri, Rusya’ya ulaştıklarında, 25.000 arkadaşını karla kaplı topraklar üzerine bırakmışlardı. Başka bir deyişle Plevne ile Rusya arasındaki yolculuk 25.000 Türk’ün ölümüne sebeb olmuştu. Rubert Fernaux haklı olarak; “Plevne kahramanları, insanın insana olan insafsızlığının kurbanı olarak yok olup gittiler” demektedir. Plevne ordusundan 15.000 kişi Rusya’da ayakları üzerinde kalabilmişti. Bu 15.000 Türk’ten 3.000’i daha Rus kıyıcılığına kurban gittikten sonra, Türkiye’ye ulaşanların sayısı 12.000 civarında idi. Demek oluyor ki, Türkler Plevne’de silah bıraktıktan, sonra, 29. 340 Türk yok olup gitmiştir. 1) Mir’ât-ı Hakîkat: sh. 310 2) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-13, sh. 61 3) Öncesiyle ve Sonrasiyle Doksanüç Harbi (Turhan Şahin, Ankara-1988) 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 216 5) Abdülhamîd’in Hâtıra Defteri 6) Bir Darbenin Anatomisi 7) 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi (Oğuz Turan-1978) 8) Türk Silahlı Kuvvetleri Târihi Osmanlı Devri, 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi (Genelkurmay Başkanlığı Yayını) 9) Rumeli’den Türk Göçleri (Bilâl Şimşir) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 141 10) Osmanlı Târihi (E.Z. Karal); cild-8, sh. 40 11) Başımıza Gelenler (M. Ârif) 12) Sergüzeşte-i Hayâtımın Cild-i Sânîsi (A, Muhtâr Paşa) DOLMABAHÇE SARAYI Osmanlı saraylarının en büyüğü ve en güzellerinden inşâsına sultan Abdülmecîd Han tarafından 1848’de başlanan saray, 1856’da tamamlandı. İstanbul’da denizin doldurulması ile elde edilen ve Dolmabahçe denilen yerde yapıldı. İnşâ edildiği yerde eskiden pek çok kasr, köşk ve saray vardı. Koy doldurulmadan önce, Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde kuzeybatı yamaçlarına inşâ edilen Kasr-ı cihânnümâ, Sâreben denilen Bayıldım kasrı, sultan üçüncü Selim Han’ın inşâ ettirdiği bir köşk vardı. Koy doldurulduktan sonra, sultan birinci Ahmed Han’ın av köşkü şeklinde küçük sarayı, sultan dördüncü Mehmed Han ile sultan üçüncü Ahmed Han’ın sarayları yapıldı. Eski köşk kaldırılarak yerine sultan birinci Abdülhamîd Han, kayıkhânelerle birlikte İran üslûbunda ve çinilerle süslü yeni bir saray yaptırdı. Burada daha önceden yaptırılan Beşiktaş sahil sarayı yıktırılıp, yerine Dolmabahçe sarayı inşâ edilmiştir. Dolmabahçe sarayının mîmârı, o devrin meşhur mimarlarından ermeni Gabert Amira Balyan ve oğlu Nikogos Balyan’dır. Büyük bir orta ve iki kanat şeklinde uzanan yapıdan müteşekkil olan Dolmabahçe sarayı, 64120 metrekarelik bir sahada yapılmıştır. Sarayın kapladığı sahada; ana yapı, câmi, tiyatro, istabl-ı âmire, serasker dâiresi ile hazîne-i hassa ve mefruşat dâireleri vardır. Bunların hemen arkasından ise; kuşluk, camlı köşk, gedikli câriyeler ve kızlarağası dâireleri, hareket köşkleri, Hereke dokumahânesi, baltacılar, agavât, bendegâh ve musâhibân dâireleri ile sarayda bulunan hizmet görenlerin hepsini doyuracak büyüklükte matbah-ı âmire (mutfak) yer almıştır. Saray müştemilâtında bulunan saat kulesi sonradan İkinci Abdülhamîd Han zamanında yapılmıştır. Sarayın ana yapısında; mâbeyn-i hümâyûn yâni selâmlık, muâyede salonu, harem-i hümâyûn ve velîahd dâireleri vardır. Bu kısımda şekil, süsleme ve inşâ bakımından batı mîmârisinin etkisi görülürse de bir Türk evinin yapı tarzı geniş ölçülerde uygulanmıştır. Saray, bodrumu ile birlikte üç katlıdır. Kırk altı salonu ve iki yüz seksen beş odası vardır. Dış duvarları, Marmara adasından çıkarılan beyaz mermerlerden, iç duvarları ise tuğladan yapılmıştır. Döşemeleri ise ahşaptır. Sarayın asıl girişi saat kulesi tarafındaki kapıdır. Bundan başka bir kısmı denize açılan on kapısı daha vardır. Kapılardan bâzılarının yapımında fevkalâde bir demir işçiliği icra edilmiştir. Sarayın iç kısımlarında su mermeri ile somaki kullanılmıştır. En muhteşem ve en büyük bölümü muâyede salonudur. Dünyânın ünlü salonlarından sayılır ve 1800 metrekaredir. Yan ilaveleriyle 2250 metrekareyi bulmaktadır. Salonun 56 sütun üzerine oturtulan kubbesi, 36 m. yüksekliktedir. Sarayın döşemesinde, dünyânın en büyük taban halılarından bir kaçı ve 36 billur avize bulunmaktadır. Bulunduğu mevkinin coğrafî güzelliği, mîmârî görünüşü ve iç ve dış dekorasyon zenginliği ile muhteşem olan Dolmabahçe sarayı, pek çok târihî hâdiselere sahne olmuştur. Osmanlı sultanlarından altı pâdişâh bu sarayda oturmuştur. 1) Dolmabahçe Sarayı (Turgut Etingü, Hayat Târih Dergisi; sene 1966, sayı 8) sh. 42 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 230 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 471 4) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 262 DONANMA Osmanlı deniz kuvvetleri. Medeniyet dünyâsına eski ve târihî hayatiyetini veren, Akdeniz’e hâkimiyet cihângirlik dâvasının başlıca unsurlarından biri idi. Roma’nın bu denize hâkimiyeti, onun cihângirlik vasıflarındandı. Bu sebeple onlar Akdeniz’e Mare nostrum (bizim deniz) diyorlardı. Şarkî Roma (Bizans) imparatorluğu da İslâmiyet’in zuhuruna kadar bu hâkimiyeti elinde tuttu. Görülen lüzum üzerine hazret-i Muâviye’den îtibâren müslümanlar sür’atle denizciliğe başladılar. Az zamanda Akdeniz hâkimiyetini ele geçirdiler ve bir kısım kuzey sahilleri müstesna, bütün kıyılarına hâkim oldular. Müslümanların fetihleri ve medeniyetleri gibi Akdeniz’e hâkimiyetleri de o derece kuvvetli olmuş ve asırlarca sürmüştür. Nitekim bu durum dolayısıyla İbni Haldun (1332-1406); “Hıristiyanlar artık Akdeniz’de bir tahta parçası dahi yüzdüremiyorlardı” diyerek, zarîf bir istihzâda bulunmuştur. Selçuklulardan önce karalarda geri çekilmeye başlayan İslâm kuvvetleri, bir müddet sonra deniz hâkimiyetini de ellerinden çıkarmışlardı. Kara yoluyla Anadolu topraklarına giren haçlılar dağılıp yok edildikleri hâlde, donanmayla gelenler, Suriye sahillerine kolayca varıyorlardı. On üçüncü ve on dördüncü asırlarda Mısır-Sûriye Türk Memlûklüleri, Akdeniz’in doğusunda ancak mevzî bir kudrette deniz kuvvetine sahip bulunuyorlardı. Selçuklular karalarda büyük fetihlere girişirken, henüz denize açılma fırsatı bulamadan, haçlı taarruz ve istilâlarına uğrayarak denizlerden uzak kalmışlardı. Bununla beraber Türkler, Anadolu’ya gelişlerinden bir müddet sonra denizlere hâkim olmanın lüzumunu duydular. İlk teşebbüse, Bizanslılar elinde bulunan ve İzmir’de küçük bir devlet kuran Çaka Bey tarafından girişildi. Çaka Bey, büyük bir gayretle vücûda getirdiği donanma ile adaları zabtetti ve İstanbul muhasarasına hazırlandı, ilk Selçuklu sultânı Süleymân Şâh’ın ölümünden sonra İznik Türk beyleri de Marmara’da Bizans’a karşı bir donanma inşâsına başladılar. Fakat İmparatorun deniz kuvvetleri bu te’sisleri tahrîb etti. Türkiye Selçukluları ancak on üçüncü asır başlarında Akdeniz’de Antalya ve Alâiye, Karadeniz’de ise Sinop ve Samsun limanlarında tersane kurup, donanmalar ortaya koydular. Selçuklu denizciliği gelişirken, Moğol istilâsı devlet ile birlikte, denizciliğin de sönmesine sebeb oldu. Daha sonra Karadeniz’de Sinop beyleri, Adalar (Ege) denizinde Aydınoğulları ve Karesioğulları, Akdeniz’de Antalya beyleri, denizcilikte bir hayli ilerlediler. Bilhassa Aydınoğulları deniz gazâ ve seferleri ile Adaları ve sahilleri hâkimiyetleri altına aldılar. Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarında İzmit, Gemlik taraflarının ve daha sonra Karesi ilinin elde edilmesi bu küçük beyliği tabiî olarak denizle alâkadar etti. Nitekim mükemmel bir donanmaya mâlik olan Karesi beyliği gemilerinden de istifâde edilerek Rumeli’ye geçildikten sonra, 1390 yılında Gelibolu’da ehemmiyetli bir tersane vücûda getirildi. Bu ilk devirler Osmanlı denizciliğinin acemilik zamanı olup, denizde pek kuvvetli ve mahir olan Venediklilerle boy ölçüşebilecek kudrette değildi. Bununla beraber bâzı muvaffakiyetsizliklere rağmen, günden güne tecrübeli bir Osmanlı denizciliği vücûda gelmekte idi. Çünkü boğazlara ve Rumeli’ye de sâhib olan Osmanlıların bu tarafa geçmek için düşmandan emin olacak bir donanmaya sâhib olmaları zarurî idi. Nitekim Varna muhârebesine geldiği sırada, Boğaz yolunun düşman donanması tarafından kapandığını duyan sultan İkinci Murâd, yönünü değiştirerek İstanbul boğazına gelip külliyetli bir para mukabilinde Ceneviz gemileriyle öte tarafa geçmişti. İkinci Murâd’ın gösterdiği ihtimam neticesinde Osmanlı donanması, TrabzonRum İmparatorluğu’nu denizden tehdîd edecek kadar kuvvetlenip deniz harekâtına alışmıştı. İstanbul muhasarasında Osmanlı donanması muvaffak olamamakla, beraber, adetçe üç yüz parçadan fazla idi. Fâtih Sultan Mehmed İstanbul’u aldıktan sonra, burayı Akdeniz’den gelecek bir tehlikeye karşı muhafaza için Çanakkale boğazını tahkîm etmekle beraber, donanmaya da ehemmiyet verdi. Nitekim donanmanın desteği ile; İmroz, Limni, Taşoz, Semendirek, Midilli ve Eğriboz adaları fethedildi. Sakız ve Sisam vergiye bağlandı. Bu suretle Anadolu sahilleri emniyet altına girdi. Rodos muhasara edildi. Venedik ve müttefikleriyle yapılan muhârebeler daha başarılı geçti. Bilâhere Akdeniz’de korsanlık eden Türk levendleri reislerinden meşhur Kemâl Reîs’in, Osmanlı Devleti hizmetine girmesi, donanmaya yeni bir canlılık kattı. Akdeniz’deki deniz seferleri İspanya sahillerine kadar uzadı. Sultan İkinci Bâyezîd döneminde gemicilik daha da gelişti. Memlûklülerle yapılan muhârebede Hersekzâde kumandasındaki mühim bir donanma İskenderun sahillerine kadar gönderildi. Antalya vâlisi olan Şehzâde Korkut, Akdenizde korsanlık yapan denizcilerin hâmisi oldu. Yavuz Sultan Selîm, İslâm dünyâsına hâkim olunca, Avrupa’nın fethine girişmek maksadıyle büyük bir gemi inşâ faaliyetine ve tersaneler yapılmasına başladı ve bir donanma kurmaya yöneldi. Meşhur şeyhülislâm Kemâlpaşazâde, Yavuz Sultan Selîm’e; “Öyle bir şehirde oturuyorsunuz ki, onun velînîmeti denizdir ve deniz feth olmadıkça İstanbul mâmur olmaz” diyordu. Bu sebeple Yavuz, o târihe kadar Osmanlıların asıl tersanesi olan Gelibolu’dan başka, Haliç’te de mükemmel bir tersane inşâ ettirdi. Eldeki yüz kadırgalık donanmayı kâfî görmeyerek gemileri çoğalttı. Yüz kadırga, yirmi fosta, yirmi bir barça, üç büyük yelkenli ve altı perkendi olmak üzere mevcut mikdâra yüz elli gemi daha ilâve etti. Böylece o, karadaki zaferlerine paralel olarak denizcilikde Akdeniz hâkimiyetini elde etmek yoluna gitti. Fakat bu büyük tasavvurlarını gerçekleştirmeye ömrü kifayet etmedi. Yavuz Sultan Selîm’in bu niyeti, oğlu Kânûnî Sultan Süleymân tarafından gerçekleştirildi. Kânûnî zamanında Akdeniz hâkimiyetinin elde edilmesinde, başlangıçta Osmanlı Devleti’nin emrinde olmayan Barbaros Hayreddîn ve arkadaşlarının çok büyük rolü oldu. Bu kahraman Türk denizcileri Cezâyir ve Tunus’ta yerleşmeye çalışan Avrupalıları oralardan atarak denizlerin hâkimi oldular. Yavuz Sultan Selîm bu gâzi kahramanları, asker ve top göndermek suretiyle teşvik etti. Kânûnî Sultan Süleymân Macaristan’da zaferler kazanırken onlar da aynı yılda yâni 1525’de Akdeniz’in kuzey sahillerini vurup, pekçok hıristiyan gemilerini esir alıyorlardı. İmparator Şarlken’in Barbaros’a karşı gönderdiği kapdan Andrea Doria mağlûb oldu ve Septe boğazını aşarak kaçtı. Türk denizcileri İspanyolların zulmüne uğrayan 70.000 Endülüs müslümanını Kuzey Afrika sahiline çıkardı. Bu büyük zafer üzerine Kânûnî, Barbaros’u 1533’de İstanbul’a davet etti. Hayreddîn Paşa, merasimle karşılandığı huzurda, kendisini ve Cezâyir beyliğini pâdişâhın emrine verdiğini bildirdi. Kânûnî Sultan Süleymân da bu büyük denizciyi donanma umûm kumandanlığı ile beraber Cezâyir beylerbeyliğine getirdi. Ayrıca tersaneyi yeni te’sisât ve ilâvelerle genişletti. Barbaros Hayreddîn Paşa, Osmanlı Devleti hizmetine girdikten ve bir takım muvaffakiyetlerden sonra, İspanyolların meşhur denizcisi ve Akdeniz hâkimi Andrea Doria kumandasında bulunan büyük haçlı donanmasını 27 Eylül 1538’de müstesna bir zaferle imhâ etti. Pâdişâh her tarafa fetihnameler göndererek şenlikler yapılmasını emretti. Osmanlı Devleti bu suretle karadaki hâkimiyetine ilâveten deniz hâkimiyetini de tam elde etti (Bkz. Preveze deniz zaferi). Kânûnî Sultan Süleymân Estergon seferine giderken, Barbaros’u da Almanya imparatoru Şarlken’e karşı Fransa kralının yardımına gönderdi. Toulon’u donanmasına üs yapan Barbaros, Nice şehrini zabtetti. Turgut Reis ve Kapdan Piyâle Paşa’nın kapdân-ı deryalığı dönemlerinde de Fransızlara yardım edilmek suretiyle aradaki ittifaka riâyet edildi. Öte yandan Kânûnî, Süveyş’te kurduğu donanma ile Kızıldeniz’i ve Arabistan sahillerini emniyete alıyor ve Avrupalıları Hindistan sahillerinden uzaklaştırmaya çalışıyordu. Ancak bu devirde Hindistan bir takım müslüman hükümdarlar arasında çeşitli mücâdelelere sahne olmuş, bu durum Portekizlilerin, bu ülke sahillerine yerleşmelerini kolaylaştırmıştı. Bu sebeple Hindistan hükümdarları sultan Süleymân’ın himayesini taleb ediyorlardı. Hadım Süleymân Paşa kumandasında büyük toplarla donatılmış Süveyş donanması harekete geçerek Aden’i ve Arabistan sahillerini kurtardıktan ve Portekizlileri mağlûb ettikten sonra, Gücerât sahillerine varmış ve düşman elinde bulunan iki kaleyi almıştı. Hind denizindeki bu faaliyetler, Pîrî Reis, Murâd Reis ve Seydi Ali Reis dönemlerinde de devam etti. Osmanlı donanmasının en büyük âmiri önceleri kaptan veya kapudan paşa ve on altıncı yüzyıl başlarında da kapudan-ı derya veya kapdân-ı derya denilen derya beyi idi. Ancak eski kaptanlardan Kemâl Reis, Pîrî Reis, Murâd Reis, Seydi Ali Reis, Turgut Reis, Salih Reis gibi meşhur denizcilerimize on altıncı asırda kaptan denilmeyip, reis denilmiş, daha sonraları kapdan tâbiri tamâmiyle yerleşmiştir. İlk defa bu mevkie getirilen Fâtih Sultan Mehmed tarafından İstanbul’un fethinde Haliç’de büyük başarıları görülen Baltaoğlu Süleymân Bey’dir. Baltaoğlu Süleymân Bey ve haleflerine yalnızca sancakbeyi rütbesi verilmiştir. Bunlar donanmayı kurmak, bakımını ve denizcilerini sağlamak için Gelibolu sancağı ile Galata ve İzmit kazalarının gelirlerini toplamışlardır. Kaptan olan reislerle diğer reisleri birbirinden ayırmak için kaptan olan reislere hassa reisi denilirdi. On altıncı yüzyıldan sonra ise, bir harp gemisini idare edenlere reis ve bir filoya kumanda edenlere de kaptan denilmeye başlandı. 1682 senesinden îtibâren donanmanın kaptan paşadan sonra gelen büyük amirallerine sırasıyla; kapudâne, patrona ve riyale isimleri verilip diğer kalyon ve sâire süvarileri kaptan diye anılmaya başlandılar. Donanmada kalyon kullanılmaya başlanmadan evvel kürek devrinde hassa kaptanları, gemi azabları bölükbaşıları olan reislerden tâyin edilirlerdi. Her gemideki efrâd, kaptanın emri altında idi. Bunlar gemilerine fener takarlardı. Bu devirde kaptan olabilmek için cenkte düşman gemilerinden birini zaptetmek şarttı. Barbaros Hayreddin Paşa, kapdân-ı derya olduğu zaman kendisine beylerbeyilik rütbesi de verildi. Böylece dîvân-ı hümâyûna katılmaya hak kazandı. Osmanlı harp gemileri Gelibolu ve İstanbul tersanelerinden başka, Karadeniz, Marmara ve Akdeniz sahillerindeki bir çok iskele ve mevkilerde yapılırdı. Donanmaya olan ihtiyâç sebebiyle bu tersanelerde yapılacak gemilerin mikdâr ve nevileri hükümet tarafından o mahallin kâdılarına bildirilir ve müddeti de tâyin olunurdu. Bunların inşâsı için îcâb eden malzeme ile mühendis ve ustalar ya mahallinden tâyin olunur veya gönderilirdi. On yedinci asrın ortalarına kadar her sene kırk kadırga yapmak kânundu. Ancak ihtiyaç hâlinde bu sayı daha da arttırılabilirdi. Nitekim İnebahtı mağlûbiyetinden sonra Osmanlı Devleti, bir kış esnasında yâni beş ay zarfında İstanbul ve Gelibolu tersaneleri de dâhil olmak üzere evvelkisinden daha muazzam ve bütün levâzımâtıyla teçhiz edilmiş bir donanma yaptırmıştı. Sonraki târihlerde bu kânun terkedilmiş ve kalyon inşâsı ehemmiyet kazanmıştı. Osmanlılar, mevcud tersanelerinde mütemadiyen gemi yapmakla meşgul olmazlardı. Donanmayı her 10 senede bir yenilemek kânun olması sebebiyle yeni donanmanın vücûda getirilmesi için İstanbul, Galata ve civar adalarda ne kadar amele ve usta varsa toplattırılarak, fevkalâde sür’atle çalıştırılırlardı. Böylece kısa bir süre içerisinde yeni donanma vücûda getirilirdi. Sâir zamanlarda ise eksik gemilerin yerine yeni gemi inşâsı ve eskilerin tâmiratı ile uğraşılırdı (Bkz. Tersane). Bugünkü modern Avrupa devletleri de on yılını doldurmuş olan gemilerini kızağa almakta ve yerlerine yenilerini koymaktadırlar. Böylece yeni teknik imkânlarla da teçhiz ettikleri donanmalarını on yılda bir yenilemiş olmaktadırlar. Osmanlıların kullandıkları gemiler, muâsırı olan denizci devletlerinki gibi kürekliyelkenli ve yalnız yelkenli olmak üzere iki kısım idi. Kürekle yürüyen gemilere umûmî tâbirle çekdiri denilirdi. Çektirilerin en küçüğü karamürsel, en büyüğü ise baştarda idi. Çekdirilerin büyüklerinden olan kadırga, yelken devrine yâni kalyonculuğun birinci safa geçtiği târihe kadar Osmanlı donanmasının esâsını teşkil ederdi. Ancak on sekizinci asır başlarından îtibâren kadırgalar eski ehemmiyetlerini kaybetmiş ve tedrici surette vazîfelerini kalyonlara devretmeye başlamışlardı. Bunun için üçüncü Ahmed devrinden başlayarak sayıları azaltılan kadırgalar, birinci Abdülhamîd devrinde sona erdi ve yalnız kadırga nevinden olarak kaptan paşa baştardası kaldı. Osmanlı donanmasında hizmet eden azablar, levendler, kürekçiler, aylakçılar, kalyoncular, gabyarlar ve sudagabalar gibi muhtelif hizmet efradı vardı. On altıncı yüzyılda Türk korsan gemilerinde çalışan ve Akdeniz’de faaliyette bulunan güçlü, kuvvetli denizcilere levend denilirdi. Bu sebeple korsan Türklerden Osmanlı donanması hizmetine girmiş muharip askere levend ismi verilmiştir. Levendler deniz kenarındaki Türklerle, levend-i Rûmî ismiyle adalardaki Rumlardan alınırlardı. Dâimî bahriye sınıfından olan levendlerin muayyen maaşları vardı. Levendler gemilerde karakollukçuluk eder ve muhafaza hizmetinde bulunurlardı. Osmanlı donanmasında iki türlü kürekçi vardı. Biri İtalyanca forsa denilen kürekçiler olup harpte alınan esirlerdendi. Diğeri ise devletin kendi tebeasından ekseriyetle yirmi hânede bir olarak donanma için aldığı kürekçilerdi. Tam teçhizatlı olan her kadırgada ayrıca, İki kürek yapıcı, iki kalafatçı ve iki dülger bulunurdu. Aylakçılar sınıfı donanmanın daimî maaşlı askeri olmayıp, gemiler denize çıkacakları zaman altı ay içinde toplanan ücretli bir sınıftı. Yelkenli gemi teşkilâtı kabul edildikten sonra donanmada istihdam edilen aylakçıların mevcudu, kalyonlarda 150 veya 200’ü bulmaktaydı. Yelkenli gemilerde daimî olmayarak her sene donanmanın denize çıkmasından evvel muayyen bir kısım kazalardan donanmada hizmet etmek üzere tertib edilen bahriye efradına kalyoncu denilirdi. Kalyoncular hizmete alındıkları zaman maaş alırlar ve hizmetleri sona erince memleketlerine dönerlerdi. Gabyar, gemi serenleriyle yelkenlere bakan ve yelkenleri açarak armaları muhafaza ile intizâmını koruyan gemicilere denilirdi. Gemilerde bulunan topçu efradına ise, sudagabalar denilmekteydi. Osmanlı donanması her sene ilkbaharda denize çıkardı. Bu durum on dokuzuncu asır ortalarına kadar devam etti. Bu çıkıştan maksat düşmanların ve korsanların taarruzlarından sahilleri muhafaza etmekti. On yedinci asır ortalarından îtıbâren Rusya’nın büyümesi göz önüne alınarak, Akdeniz’den sonra Karadeniz’e de büyük bir donanma çıkarılır oldu. Donanmanın denize çıkması belli bir teşrifat ve merasim dâiresinde yapılırdı. Beşiktaş önünde üç gün kadar demirli duran donanma, buradan kalkıp giderken, Yalı-köşkü önüne gelince pâdişâhı selamlamak için top atardı. Önce kaptan paşa gemisinden ve sonra diğer gemilerden toplar atılırdı. Donanma Akdeniz’e çıktıktan sonra muhârebe tertibatı alırdı. On yedinci asrın ortalarından îtibâren kaide üzere yelkenli olan kalyonlar önden giderler, arkalarından mavnalar ve geriden de çekdiri denilen kürekli gemiler hareket ederdi. Donanmanın üç mil önünde giden karakol kaliteleri, gördükleri düşman gemilerini bildirmekle vazifeli idiler. Osmanlı donanması on altıncı yüzyıl boyunca, on yedinci yüzyıl ortalarına kadar Karadeniz ile Akdeniz’in hâkimi olarak, ihtişamlı bir şekilde denizlerde seyrediyordu. Ancak onu ileriye dönük işler yapmaya sevkedecek sebepler ve ihtiyâçlar yok gibiydi. Buna karşılık Karadeniz ve Akdeniz’deki ticâret ve gelirlerini kaybeden Avrupa ülkeleri, açık denizlerden doğuya ulaşıp, buraların zenginliklerinden faydalanma yollarını arayıp ulaştılar. Bu seyahatleri sırasında denizcilik sahasında pek çok bilgi ve tecrübe kazandılar. Donanmalarını bu bilgi ve tecrübeleri ile geliştirip tamamen kalyonlarla techîz ettiler ve denizcilik mektepleri açtılar. Bu durum denizlerdeki üstünlüğün Venedik’e geçmesine sebeb oldu. Ancak on yedinci yüzyılın sonlarına doğru Amcazade ve Mezomorta Hüseyin paşaların kaptanlığı dönemlerinde adedi artırılan kalyonlar sayesinde donanmada üstünlük tekrar ele geçirildi. Sakız adası, Venediklilerden geri alındı. Bu üstünlük 1770 senesindeki Çeşme mağlûbiyetine kadar 80 sene müddetle devam etti. Bu târihte yakılan donanmamızda 5.000 denizcimiz şehîd düştü. Bunun üzerine 1773’de donanmaya personel yetiştirecek ve gemi yapacak ustalar ile mühendisler yetiştirmek üzere yerli ve yabancı hocaların ders verdiği Bahriye mektebi açıldı (Bkz. Bahriye mektebi). Üçüncü Selîm zamanında 1787-1792 Türk-Rus harbinden sonra çekirdekten denizci olan küçük Hüseyin Paşa, Kapdân-ı derya olunca Osmanlı donanmasının modernize edilmesinde büyük adımlar atıldı. Bu gelişmeler sultan Abdülmecîd Han zamanında da devam etti. Kuvvetli bir donanma gücüne sâhib olmadıkça savaşlarda netice alınamayacağını bilen sultan Abdülazîz Han, Osmanlı bahriyesine husûsî bir alâka gösterdi. Bu zamanda donanma, asrın teknik gelişmelerine göre teçhiz edilerek, personel eğitimine ehemmiyet verildi ve tersanelerde buharlı gemiler yapıldı. Bu sayede Osmanlı donanması İngiltere ve Fransa’dan sonra dünyânın en kuvvetli donanması durumuna geldi. Nitekim donanmanın bu gücü sayesinde Osmanlı denizcileri ikinci meşrûtiyet döneminde Türk-İtalyan savaşında denizaşırı uzak bölgelere önemli ölçüde silâh taşımıştır. Denizcilerimiz, Balkan harbinde bir yandan gemilerini onarıp, öte yandan ordunun ikmâl nakliyâtını başarmışlar ve Birinci Dünyâ harbinin dört yılında bitmez tükenmez bir enerji ile çalışmışlardır. Kurtuluş savaşında da cephenin ihtiyâcı olan cephaneyi bulup taşımışlardır. Donanma bu faaliyetleri yürütürken, tamamen sultan Abdülazîz zamanında ulaştığı muazzam gücünden istifâde etmiştir. ÖLENİMİZ ŞEHÎD; ÖLDÜRENİMİZ GAZİDİR!.. Düşmanla karşı karşıya gelindiği zaman, donanma kaptanları askerin kuvve-i mâneviyesini yükseltmek için bir konuşma yapardı. Nitekim Barbaros Hayreddîn Paşa’nın reislerinden Kara Hasan Ağa büyük bir İspanyol donanması ile karşılaştığı zaman dîvân eyledi. Askerler, ulemâ ve bütün donanma efradı gelip toplandılar. Hasan Ağa yerinden kalkıp yüksek etkileyici bir sesle bunlara dedi ki: “Ey oğullar! Karındaşlar! Babalar! Sizler cümleniz bu âna kadar şâdlık ve safâda idiniz. Şimdi bu din düşmanları, mel’ûnlar karşımıza gelip durdularsa, bizlere dahi lâyık olan şudur ki: Güya hepimiz bugünkü günde dünyâya geldik ve yine bugünkü günde şehâdet şerbetini içip âhirete gideceğiz, bilelim. Hadîs-i şerîfde buyrulduğu üzere, kişi kendisini dünyâda misafir gibi bilmek gerekti. Dünyâya gelenin ecel şerbetini içmesi muhakkaktır. Cenâb-ı Hak: “Bütün nefisler ölümü tadacaktır” buyuruyor. Bakî ancak Allah’tır, gayri kimse yoktur. Mademki böyledir, bugünkü günde ne mala, ne rızka, ne de evlâda bakmayıp, hemen canla başla, Allah rızâsı için dîn-i mübîn uğruna cihâd-ı fî-sebîlillah edelim. Tâ birimiz kalmayıncaya kadar sizinle çalışalım. Elhamdülillah ala dîn-il-İslâm, ölenimiz şehîd, öldürenimiz gâzidir. Yardım edici ancak cenâb-ı Hak’tır. Sizinle bu yardıma bakalım, düşmanın çokluğuna bakmayalım. Zîrâ az asker ile çok askeri bozmak, her şeyin sahibi Rabbimizin ezelî bir âdetidir. Sakınıp, sakın kalbinize bir korku gelmesin. Allah, erenler bize yardımcıdır. İnşaallahü teâlâ, Avn-i Hüdâ, mücizât-ı Mustafâ ve çihâryâr-ı güzîn-i bâ-safâ ve gâib erenlerin ve hâzır erenlerin yüce himmetleri berekâtı ile dinsiz kâfirlere öyle bir endam keselim ki, şevketlü pâdişâhımız ile efendimiz Hayreddîn Paşa bize tahsîn ve aferinler kılsınlar.” Kara Hasan Ağa böyle konuştuktan sonra, kavl ü karar üzere Fâtihâ okunup eller yüze sürüldü. Divân dağılıp herkes işinin başına geçti. Kalbleri cihâd aşkıyla yanan gâziler reislerinin emrinde yeni bir zafer kazanmakta zorluk çekmediler. 1) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı (İ.H. Uzunçarşılı); sh. 398, 432, 445, 447, 455, 492, 496 2) Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Târihi (O. Turan; İstanbul-1969); sh. 107-115 3) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1511-1520 4) Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (S. Shaw); sh. 189-190 5) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 219, 498 6) Nâimâ Târihî; cild-6, sh. 76 7) Râşid Târihi, İstanbul-1153; cild-2, sh. 397, 582, cild-3, sh. 138, 353, 318, cild4, sh. 129 8) Büyük Türkiye Târihi; cild-10, sh. 5-61 DÖNMELER On yedinci asırdan îtibâren, muhtelif Osmanlı şehirlerinde bilhassa Selanik’te müslüman adı ve kıyafeti altında yaşayan mûsevî cemâati fertlerine verilen ad. Çeşitli dinlerden müslüman olanlara mühtedî denildiği hâlde, bu tâbir bunlar hakkında hiç bir zaman ve hiç bir yerde kullanılmamış, yüksek tabaka tarafından, bir dereceye kadar nezâketen “avdetî” tâbiri kullanılmıştır. Kendilerine; ma’amînim (mü’minler) veya haberim (ortaklar) bir de, ba’ale milhamah (mücâhidler) isimlerini verirlerdi. Gizli bir mezheb sayılan dönmelik, aslen İspanyalı olup, İzmir’e yerleşen Mordehay Sevi adlı bir yahûdînin oğlu ile haham olan Sabatay Sevi tarafından kuruldu, özel bir eğitim görüp haham olarak yetişen Sabatay Sevi, ilk önce, 1648’de İzmir’de mesîhliğini ve İsrâiloğullarını kurtarmak için Allahü teâlânın göndereceği peygamber veya kurtarıcı olduğunu iddia etti. Mûsevîler, mesîhin Filistin’e hükümdar olacağına ve Kudüs’ü merkez yaparak dünyânın dört köşesine dağılan yahûdîleri burada toplayacağına inandıkları için, onun etrafında toplandılar. İzmir’deki hahamlar ona karşı çıkınca, 1650’de İstanbul’a geldi. İstanbul hahambaşısı da Sabatay Sevi’ye karşı çıkınca, kendisine daha uygun bir muhit olan Selânik’e geçti. Selanik’teki hahamlar tarafından sevgi ve saygıyla karşılanan Sabatay Sevi, bâzı tepkilerle karşılaşınca Selânik’i de terk ederek, Atina’ya ve tekrar İzmir’e döndü. İzmir’de kaldığı üç yıl içinde dikkati çekecek bir davranışta bulunmaktan kaçındı. 1663’de Mısır’a giden Sabatay Sevi, kısa bir müddet Kâhire’de kaldı. Burada Rafael Josef Çelebi adında zengin bir sarrafla tanıştı. Daha sonra Kudüs’e gitti. Musevilerin takdirini kazanmak için Kudüs’ün mukaddes yerlerini ve evliyâ kabirlerini ziyaret etti. Davranış ve çekici konuşmalarıyla Kudüs halkının itibârını kazandı. Kudüs yahûdîleri, sıkıntı içinde olduklarından, Kâhire’deki sarraftan kendilerine yardım etmesini istemek üzere Sabatay Sevi’nin gitmesini istediler. Kudüs’ten Kâhire’ye giden Sabatay Sevi, önemli mikdarda yardım topladı. Nayir adındaki Polanyalı bir hahamın kızı olan Sara ile evlendi. Sara ile birlikte Gazze’ye gitti. Orada Abraham Nathan adlı yahûdî ile tanıştı. Abraham Nathan, kendisinin mesihden önce gelecek olan peygamber olduğunu ve Sabatay’ın da mesih olduğunu söyledi. Böylece Sabatay Sevi’nin tarafdârları çoğaldı. Kudüs’e tekrar döndüğünde kendisinin mesih olduğunu gizlemeğe gerek duymadı. Kudüs’deki hahamlar karşı çıktılarsa da, Sabatay’ın tarafdârları gün geçtikçe arttı. Mısır, İstanbul, İzmir ve Avrupa’nın çeşitli şehirlerine mesihliğini îlân ve propagandasını yapmaları için sâdık adamlarını yolladı. Kudüs’den Haleb’e geçti. 1667’de tekrar İzmir’e dönen Sabatay Sevi’ye hahamlar yine karşı çıktılar. Bu durumu haber alan İstanbul’daki hahambaşı da Sabatay Sevi’nin öldürülmesi hususunda bir karar çıkardı. Bütün bunlara rağmen, sahte mesihin tarafdârları alabildiğine çoğaldı. Sabatay Sevi, Musevilerin dînî âyin ve törenlerinde bâzı değişiklikler yaptığı gibi, sinagoglarda okunan duâların çoğunu değiştirdi. Osmanlı pâdişâhı sultan dördüncü Mehmed Han’ın adının zikredilmesi âdetken, kaldırılmasını ve yerine kendi adının konmasını emretti. Mûsevîler, onu gerçek bir kral saymaya başladılar. Kendisini kralların kralı olarak kabul eden Sabatay Sevi, dünyâyı kendi hesabına göre 38 krallığa taksim etti. Her birine de, kardeşlerini ve sâdık adamlarını kral tâyin etti. Çeşitli beyannameler yayınlayarak, Osmanlı idaresine karşı harekete geçti. Mûsevîler müslümanlara karşı taşkınlıklarını arttırdılar. Musevilerin müslümanlara karşı yaptığı işler ve Sabatay Sevi’nin durumu, sultan dördüncü Mehmed Han’ın sadrâzamı Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’ya arz edildi. Fâzıl Ahmed Paşa, sahte mesih ile hakkında düzenlenecek evrakın İstanbul’a gönderilmesini emretti. Yakalanan Sabatay Sevi ve adamları, 1668 senesi Ocak ayında İstanbul’a gönderildi. İstanbul’a getirilen Sabatay Sevi, sorgulamasında korkusundan yaptıklarını inkâr etti. Zincire vurularak hapse atıldı. İstanbul’dan Çanakkale yakınlarındaki Aydos kalesine sürülerek hapsedildi. Aydos kalesinde bir takım dînî âyinler düzenlemeğe girişti. Hazırladığı beyannameleri bütün dünyâ yahûdîlerine göndermeye ve duyurmaya çalıştı. Bu sırada Polonya’dan Aydos’a bir yahûdî kâfilesiyle Sabatay Sevi’yi ziyaret için gelen Nehime Kohen adında bir haham da mesih olduğunu îlân etti. Sabatay Sevi ile uzun münâkaşalarda bulundu. Daha sonra Edirne’ye giderek Sabatay Sevi’nin bütün sırlarını ilgililere anlatarak, saltanat peşinde olduğunu söyledi. Söylediklerinin doğruluğunu isbatlamak için de müslümanlığı kabul ediyor göründü. Bu ihbar üzerine Sabatay, Aydos’dan alınarak Edirne’ye getirildi. Edirne sarayında sadrâzam Kâim-i Makamı Mustafa Paşa, şeyhülislâm Minkârizâde Yahyâ Efendi ve Sultan’ın imâmı Vânî Mehmed Efendi’den müteşekkil bir dîvân kuruldu. Pâdişâh’ın bitişik odadan tâkib ettiği görüşmeler sonunda, Sabatay, kendisinin mesih olmadığını söyledi, yaptıklarını inkâr etti ve müslüman olduğunu ilân etti. Mehmed Efendi ismini aldı. Böylece Osmanlı târihinde dönmeler mes’elesi başlamış oldu. Onun müslüman olmuş görünmesiyle ilgili olarak Vânî Mehmed Efendi; “Bu adamın müslümanlığı kalbî hisler ve ihlâs ile kabul ettiğine kâni değilim. Fakat dînimiz şüpheyi reddeder ve kişinin îmânı, üzerinde hüküm ancak cenâb-ı Hakk’ındır. Bu itibârla İhlâs ile müslüman olmasını niyazdan başka şey yapamam...” demekten kendini alamadı. Sabatay Sevi’nin müslüman olmuş görünmesi Türkiye ve diğer memleketlerdeki yahûdîler arasında şaşkınlığa sebeb oldu. Sabatay Sevi, tarafdârlarını yatıştırmak için de; “Tanrı beni İsmâilî yâni müslüman yaptı. Ben kardeşiniz kapıcıbaşı Mehmed’im. O öyle emretti. Ben itaat ettim” dedi. Müslüman olmuş görünmesine rağmen mesihlik iddiasından vazgeçmedi, eski faaliyetlerine devam etti. Bu arada tarafdârlarının bir kıyafet altında toplanması için, pâdişâha ve müftüye başvurarak yahûdîleri hidâyete davet etmek üzere kendisine izin verilmesini istedi. Sabatay’a sinagoglarda isteyenlere müslümanlığı anlatması için müsâde çıktı. Bundan istifâde ederek tarafdârlarını aynı kıyafet altında toplamaya çalıştı. Müslümanlar arasına giren Mûsevîler, kıyafetlerini değiştirip Ahmed, Abdullah, İsmâil gibi isimler almaya başladılar. Mehmed ismini aldıktan sonra, mesihlik iddiasından vaz geçmeyen Sabatay Sevi, Selanik ve İstanbul’dan sonra, sürgüne gönderildiği Bağdâd ve Ürgüp’de kaldı. Bu arada sabatayistlik yâni dönmeliğin esas inanış ve ibâdetlerini bir araya toplayan on sekiz emri yayınladı ve kutlayacakları bayram günlerini tesbit etti. Dönmelerin uyması gereken 18 maddelik; “On sekiz emir” denilen nizâmnâmenin hülâsası şöyledir: “Allah’ın birliğine ve Sabatay Sevi’nin mesihliğine inanılacak, yalan yere yemin edilmeyecek, Allah’ın adı anıldığında saygı gösterildiği gibi, mesihin zikri geçince de saygı gösterilecek, mesihin sırrını anlamak için toplantılar yapılacak. Adam öldürülmeyecek, zînâ edilmeyecek, yahûdî yılının dokuzuncu ayı olan Kislev’in 16. günü bayram yapılacak. Yalan yere şâhidlikte bulunulmayacak, birbirlerine karşı mürüvvetli ve merhametli davranılacak, her gün mezamir okumağa gizlice devam edilecek. Müslüman Türklerin âdetlerine onların gözlerini boyamak maksadıyla riâyet edilecek, Ramazan orucunu tatbik için sıkıntı çekilmeyecek, aynı şey Kurban için de yapılacak, dînî merasimlere zahiren uyulacak, müslümanlarla evlenmekten kaçınılacak, kamerî ayların ilk günlerine dikkat ve hürmet gösterilecektir.” Bu emirleri neşreden Sabatay Sevi’nin yaptığı işler, sadrâzam Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa’ya anlatılınca, onu çağırıp sorguya çekti. Sabatay Sevi; “Aman efendimiz! Hakkımda size söylenenlerin hepsi yalan ve iftiradır. Bir takım dost ve akrabalarımı etrafıma topladığım doğrudur. Ama bunun hakîkî sebebi onları da hidâyete erdirip müslüman eylemektir. Eğer bu suç ise türlü cezaya razıyım. Boynum kıldan incedir” dedi. Sadrâzamı bu sözlerle kandırdığını zanneden Sabatay Sevi, Kuruçeşme ve Kağıthane’de tarafdârlarıyla gizlice İbrânice âyin yapıp duâlar okurken yakalandı. Adamlarıyla birlikte Arnavutluk’a sürüldü. Bir müddet orada kalan Sabatay Sevi, 30 Eylül 1675’de Berat kasabasında öldü. Kadınları sarı mest ve beyaz car giyinen, erkekleri ise, beyaz keçe üzerine yeşil sarık saran, görünüşte müslüman bilindikleri ve müslüman adı taşıdıkları hâlde bayramdan bayrama namaza giden dönmeler, Sabatay Sevi’nin ölümünden sonra, yâkûbîler, karakaşlar, kapancılar olarak üçe ayrıldılar. Değişik adlar alan bu grubların nesl-i şerif denilen en yüksek asîl ailelere mensûb birer reisi vardı. Bunlar cemâat ihtiyarlarının reyleriyle seçilirler, ölünceye kadar bu mevkide kalırlardı. Ab-be-din denilen reisler tarafından tâyin olunan ruhanî reisler dînî vazifeleri yerine getirirlerdi. Dönmelerin bu üç zümresi hâriçten veya birbirlerinden kız alıp vermezlerdi. İlk zamanlar Selanik’te yerleşen dönmeler, Balkan harbinden sonra Selanik’ten tamamen ayrılarak İstanbul’a geldiler. Ekseriyetle Nişantaşı ve Şişli semtlerine yerleştiler. Çocuklarını da Türk okullarına vermemek için Feyziye Lisesi ve Şişli Terakkî Lisesi adında iki okul açtılar ve bu okullara gönderdiler. Aralarındaki eski katı grublaşmaları kaldırıp, dayanışmaya yönelerek ticarî hayatta te’sirli oldular. Bunun yanında vâlilik, müsteşarlık ve siyâsî olarak da meb’usluk (milletvekilliği) ve nâzırlığa (bakanlık) kadar yükselenler ve gazetecilik mesleğinde muvaffak olanları da oldu. 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 474 2) Târih Sohbetleri (C. Kutay); cild-8, sh. 172 3) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1146 DURSUN FAKİH (Tursun Fakih) Tefsîr, hadîs ve fıkıh âlimi. Osmanlı Devleti’nin kurucusu Osman Bey’in bacanağıdır. Zamanın meşhur âlimlerindendir. Aslen Karamanlıdır. Hocası, evliyânın meşhurlarından, büyük âlim Edebâlî’dir. Çeşitli ilimleri bundan öğrenip, tasavvufda da yüksek dereceye kavuştu. Osman Bey zamanında savaşlara katılır, gâzilere imâmlık yapar, vâz ve nasîhat ederdi. Karahisar alınınca orada ilk Cuma namazını ve Eskişehir alınınca da ilk bayram namazını o kıldırdı. Türkiye Selçuklu sultânının, İlhanlı Gâzân Han tarafından İran’a götürülmesi üzerine, Selçuklu Devleti parçalandı. Ortaya çıkan her bey; yer ve sancak aramaya başladı. Bu haber Osman Bey’e ulaşınca, o sırada mecliste bulunan Dursun Fakih Osman Bey’e şu teklifi yaptı: “Beyim! Cenab-ı Hak size, sığınacak yer arayan müslümanları biraraya toplayıp idare etmek basiretini ve gücünü ihsân etmiştir. Allahü teâlânın inayeti, duâ ordusunun himmet ve bereketi, gazâ ordusunun kuvvet ve kudretleriyle çevrenizdeki tekfurları dize getirip, birçoklarının topraklarını mülkünüze dâhil ettiniz. Şimdi sıra Anadolu topraklarını ehil olmayanların elinden kurtarıp, ahâlisini huzura kavuşturmaya gelmiştir. Müsâade buyurun da, adınıza hutbe okuyup, sizi sultan îlân edelim.” Osman Gâzî düşünüp, istişare etti. Dursun Fakih’e hak verdi. O gün Dursun Fakih, Osman Gâzî adına hutbe okuyup, beyinin sultanlığını îlân etti. Dursun Fakih okuduğu hutbelerde, vâz ve nasihatlerinde gâzilerin gazâ şevkini artırıcı sözler söyledi. Resûlullah efendimizin ve O’nun mübarek Eshâbının (r. anhüm), güzel ahlâk ve örnek yaşayışını anlatırdı. Osman Gâzî’nin seçme yiğitleri, Allahü teâlânın dînini yaymağa, insanlara merhametli davranıp zarar vermemeye çok gayret ettiler. Herkese iyilik edip, hayırlı amel işlediler. Nefslerini terbiye edip, ebedî saadete kavuşmak için gayret gösterdiler. Bu hususlarda Dursun Fakih’in askerler üzerinde büyük te’sirleri oldu. Dursun Fakih, hocası Edebâlî’nin vefâtından sonra, onun dergâhında tâliblerine ders okuttu. Sorulan suâllere cevap verdi. Mühim devlet işlerinde onunla istişare edildi. Osman Bey’in oğlu Orhan Bey’in en yakın müşaviri o idi. Her işinde onunla istişare edip, “İstişare eden pişman olmaz” hadîs-i şerifi mû’cibince, devletin devamlı ilerlemesini, altı yüz yıllık Osmanlı Devleti’nin temellerinin sağlam bir şekilde atılmasını te’min etti. On dördüncü asrın ilk yarısında vefât etti. 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 21 2) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-4, sh. 3020 3) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 97 4) Tevârîh-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazâde); sh. 18 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 526 DÜYÛN-İ UMÛMİYE Osmanlı Devleti’nin Avrupa devletlerine olan borçlarınının takibi ve tasfiyesi için 1881 yılında kurulan teşkîlât. Mustafa Reşıd Paşa’nın, 16 Ağustos 1838 târihinde; önce İngiltere, sonra da diğer Avrupa devletleri ile imzaladığı ticâret andlaşmaları, Osmanlı ülkesine serbest ticâret düzenini getirmiş ve zenâat sektörüne büyük darbe indirmişti. Afrika ve Uzakdoğu’daki sömürgelerinden getirdiği insanları köle gibi yarı aç, yarı tok çalıştıran Avrupa devletleri, fabrikalaşmaya yönelmişler, bu sayede daha ucuza ürettikleri malları gümrüksüz olarak Osmanlı ülkesinde satmaya başlamışlardı. Dolayısıyle pahalıya mal edip, pahalı satmak mecburiyetinde olan Osmanlı sanayii ortadan kalkmıştı (Bkz. Balta limanı andlaşması). Bu arada gerileme devrinde savaşların uzun sürmesi ve bir çoğunun mağlûbiyetle neticelenmesi ile eski gelir kaynaklarını kaybeden Osmanlı Devleti, mâlî bakımdan zâten zor duruma düşmüştü. Osmanlı hükümeti, dönemin iki süper devleti olan İngiltere ve Fransa’nın borç vermeye hazır olmalarına rağmen, bu teklife yanaşmadı. İngiliz ve Fransızların borç alması için Bâb-ı âlîyi teşvik etmelerine karşılık, Osmanlı pâdişâhı Abdülmecîd Han, devleti uzun yıllar boyunca bağlayacak olan bir borç andlaşmasının mahzurlarını bildiği için tek çârenin harcamalarda tasarruf yapmak olduğunu resmen açıklayarak borç konusunu kapattı. Ancak kuvvet zoruyla sömürge yapamadığı Osmanlıyı mâlî yönden zor duruma düşürerek sömürmek isteyen Avrupa devletleri, yeni yeni oyunlar hazırladılar. Saray çevresini lükse alıştırmaya çalıştılar. Yerli ajanları vasıtasıyla müsait bir zaman beklemeye başladılar. Bu arada, Ağustos 1851’de İstanbul Bankası aracılığıyla yapılan dış transferlerde Londra piyasasına 600.000 Sterlin tutarında borç birikmişti. Bunu fırsat bilen İngiltere Bankası, Ocak 1852’de de İstanbul Bankasının ciro ettiği senetleri ödememe karârı aldı. Bunun üzerine sadrâzam Alî Paşa, bilgi vermeksizin, Bâb-ı âlî temsilcilerine bir borç andlaşmasını imzalamaları için yetki verdi. 1 Eylül 1852’de yapılan andlaşmaya göre İstanbul Bankası, 50 milyon Frank tutarında 23 yıl vadeli, yüzde 6 faizli ve yüzde 4 komisyonlu bir kredi alacaktı. Ancak çok geçmeden durumu öğrenen Abdülmecîd Han, Âlî Paşayı azletti ve yerine Mehmed Ali Paşa’yı sâderete getirdi. Kaçamak bir borç andlaşmasının yapılması, Osmanlı düşmanlarını tatmin etmedi. Pâdişâhı mecbur edecek bir yol aradılar. O da, bu zor durumda Osmanlıyı Rusya ile savaşa sokup bir taşla üç kuş vurmaktı. İngilizler, Osmanlıyı destekleyecekleri vadiyle, mason paşaların yardımıyla Kırım harbini çıkardılar. Savaşın sonunda, İngilizler üç şey kazandı: 1- Hindistan’ı kolayca işgal etti. 2- Rusya gibi bir rakibi yıprattı. 3- Osmanlıyı avucu içine aldı. Çünkü son derece bozuk olan devletin mâlî durumu, 28 Ocak 1854’de Kırım savaşının başlamasıyla daha da bozuldu. Artık Osmanlı Devleti’nin pazarlık yapacak gücü kalmamıştı. Nitekim ilk kesin borç andlaşmaları İngiliz ve Fransızlarla 24 Ağustos 1854’de imzalandı. Buna göre Osmanlı Devleti’nin borç tutarı 5.500.000 Türk lirasıydı. Bu ilk borçtu. Sonra moratoryum (borçlarını ödeyememe) îlânına kadar (1875) geçen 21 yıl içinde, Bâb-ı âlî on beş defa borç aldı. Bilhassa 1854 ve 1855’de alınan borçların Kırım savaşının masraflarına gitmesi, bütçe açığını büyüttü. 1858’de alınan borçla değerini büyük ölçüde kaybeden kâğıt paraların piyasadan çekilmesi ve kısa vadeli iç borçların önemli ölçüde artması yüzünden açık kapatılamaz hâle geldi. Nitekim 1870 yılında Osmanlı dış borcu 792 milyon Frankı bulmuştu. Bu sebeple 1870’lerden itibaren Osmanlı mâliyesi gittikçe kötüleşti. Me’mûr ve askerlerin maaşları gecikiyor, bâzan da kısmen borç tahvilleriyle ödeniyordu. Nitekim 1871’de maaşları 11 ay gecikmeyle ödenebilmişti. 1872-73 mâlî yılı bütçe açığı üç milyon liraya yakındı. Aynı târihte Bâb-ı âlî’nin yıllık dış borç taksidi ise dokuz milyon lira civarındaydı. Bu meblağ, devlet gelirlerinin yüzde kırk beşini meydana getiriyordu. 1875 yılı başında ise, borç taksidi 13 milyona ulaşmıştı. Bu durum karşısında Bâb-ı âlî yayınladığı bir kararnameyle bütçe açığının 5 milyon lirayı geçtiğini itiraf ederek, yıllık borç taksitlerinin ancak yarısını (7 milyon Osmanlı lirası) ödeyeceğini açıklayarak, kısmî bir moratoryum îlân etti. Osmanlı Devleti, bu defa da sultan İkinci Abdülhamîd’in tahta yeni çıkmasından faydalanarak, Midhâd Paşa ve arkadaşlarının bir oldu bittisi ile kendini Rus harbinin içerisinde buldu. Savaş Osmanlılar için büyük bir yenilgiyle sonuçlandı. Balkanlarda ve Doğu Anadolu’da bir çok vilâyet kaybedildi ve Osmanlı Devleti 802.500.000 Frank tutarında savaş tazminatı ödemeyi kabul etti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han devletin mâlî bakımdan büyük bir kriz içinde bulunduğunu ve îtibârının her geçen gün biraz daha sarsıldığını görüyordu. Bu sebeple, Rusya ile vuku bulan harbin hemen sonunda yabancı ülkelerin mâlî temsilcilerini İstanbul’a davet etti. Alacaklı devletlerin temsilcileriyle müzâkereler iki buçuk yıl kadar sürdü. Doksanüç (1877-1878) harbinin yaralarını sarmak, devlet işlerine hayatiyet kazandırmak ve borçların mümkün olduğunca geç ödenmesini sağlamak için, Türk temsilcilere görüşmeleri uzatarak, kararlarından tâviz vermemelerini istiyen sultan Abdülhamîd Han, bu gayesine büyük ölçüde ulaştı. Neticede 20 Aralık 1881 târihinde ünlü Muharrem Kararnamesi imzalandı. Bu anlaşmaya göre borçlar üzerinde büyük bir indirim yapılıyordu. Anapara ve birikmiş faizlerin toplamı ile 278 milyon lira tutan borçlar, 117 milyona kadar düşürüldü. Kalan borçların taksitlerinin tâkibçisi ise, Muharrem kararnamesi ile kurulan Düyûn-ı umûmiye olacaktı. Sekiz alacaklı ülkenin temsilcilerinden ve Osmanlı görevlilerinden meydana gelene Düyûn-ı umûmiye idaresi, belirli vergileri toplama yetkisini eline aldı. Düyûn-ı umûmiyenin yetkisine bırakılan gelirler; tütün, tuz ve ipek vergi gelirleriyle, damga pulu ve balık resimleriydi. Düyûn-ı umûmiye idaresi yedi üyeden meydana geliyordu. Bunların üyelik müddeti beş yıl idi. Üyelerin ikisi Türk, diğerleri ise her birinden bir üye olmak üzere, İngiliz, Fransız, Alman, Avusturya, İtalyan, Hollanda ve Belçikalı idi. Dış borçların tamâmına yakın bir bölümü İngiliz ve Fransızlara âid olduğu için Meclis-i idare başkanlığı yalnız onlardan olabilmekte idi. Ancak konseyi teftiş etmek üzere Türklerden meydana gelen müfettiş hey’eti de bulunuyordu. Böyle bir komisyonun kurulması, Osmanlı mâliyesinin yabancı ve siyâsî bir kontrol altına girmesi gibi daha vahim bir netîceyi önlemek içindir ki, Osmanlı hükümeti, Berlin kongresinden sonra doğrudan doğruya alacaklıların delegeleri ile temasa geçerek yapılan görüşmeler sonunda Düyûn-ı umûmiye idâresinin kurulmasına muvafakat etmişti. Bu idarenin kuruluş tarzı, yetkileri ve kendisine devredilen gelir kaynakları gözönünde tutulduğu takdirde, Osmanlı hükümetinin siyâsî ve mâlî yetkilerinden büyük fedâkârlık ettiği görülür. Fakat buna rağmen, devletlerarası bir mâlî kontrole nazaran onu, şerrin ehveni olarak da kabul etmekten başka çâre yoktu. Nitekim bu düzenlemeyle, devlet, borçlarının yarısından kurtuldu, yabancı devletlerin iç işlerimize doğrudan müdâhalesi önlendi. Osmanlı Devleti’nin mâlî itibârı iade edildi ve siyâsî istiklâline kavuştu. Bu başarı İkinci Abdülhamîd Han’ın şahsî kabiliyeti ve akıllı siyâseti sayesinde ortaya çıktı. Önemli şehirlerde müdürlük kurmuş olan ve 5355’i Osmanlı tebeası, 182’si yabancı olmak üzere, 5537 personelin vazîfe aldığı Düyûn-ı umûmiye idaresi, disiplinli bir sistemle çalıştı. Alınan bâzı tasarruf tedbirleriyle borçların büyük bir kısmı ödendi. Ancak Düyûn-ı umûmiye devletin sonuna kadar devam etti. 1) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 173, cild-9, sh. 118 2) Osmanlı Târihi (E. Z. Karal); cild-8, sh. 426 3) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 487 4) Osmanlı imparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-13. sh. 128 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 321 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 298 7) Meclisi Mebusân (1213-1877) (Hakkı Târık Us. İstanbul-1954); cild-2, sh. 177 8) European Financial Control ofthe Ottoman Empire (D.C. Blaisdell New York1929) 9) Modern Türkiye’nin Doğuşu; sh. 446 10) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey; cild-2, sh. 221 11) The Nineteenth Century Ottoman Tax Reforms and Revenue system (S.J. Shaw London-1975) EBÜSSÜ’ÛD EFENDİ Osmanlı âlimlerinin en meşhurlarından. On üçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. Tefsir, fıkıh ve diğer ilimlerde büyük âlim idi. İsmi, Ahmed bin Muhammed’dir. Ebüssü’ûd elİmâdî ismiyle meşhur olup, Hoca Çelebi adıyla da tanınmıştır. 1490 (H. 896) senesinde İskilib’de doğdu. 1574 (H. 982)’de İstanbul’da vefât etti. Kabri, Eyüb Câmii karşısındadır. Âlimler yetiştiren bir aileye mensûbdur. Dedesi, Ali Kuşçu’nun kardeşi Mustafa İmâdîdir. Dedeleri Semerkand’dan Anadolu’ya gelip yerleşmiştir. Babası, evliyânın meşhurlarından İbrâhim Tennûrî’nin sohbetinde, yetişmiş âlim ve kâmil bir zât idi. Sultan İkinci Bâyezîd Han onu çok sever, sohbetinde bulunurdu. Ebüssü’ûd Efendi’nin babasına bu sebeble Hünkâr Şeyhi denmiştir. Ebüssü’ûd Efendi, önce babasından ilim öğrendi. Gençlik çağında da babasının derslerine devam ile icazet (diploma) aldı. Babasından sonra Müeyyedzâde Abdurrahmân Efendi’den, kayın babası Mevlânâ Seyyid-i Karamânî’den ve İbn-i Kemâl Paşa’dan ilim öğrendi. Tahsîlini tamamladıktan sonra, yirmi altı yaşında müderris oldu. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. 1532 (H. 939)’da Bursa kâdılığına bir sene sonra da İstanbul kâdılığına tâyin edildi. Üç sene İstanbul kâdılığı yaptı. 1537’de Rumeli kâdıaskerliğine tâyin edildi. Sekiz sene bu vazifede bulundu. Ebüssü’ûd Efendi, Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın sevip değer verdiği, pek kıymetli bir âlim idi. Kânûnî, onu bütün seferlerinde yanında bulundurdu. 1541’de Budin’in fethinde, kiliseden câmiye çevrilen bir câmide, Kânûnî’ye ve orduya Cuma namazı kıldırdı. Pâdişâh’ın emri üzerine, Budin’in ve Orta Macaristan’ın tapu ve tahrir işlerini yaptı. Mühim hizmetler yaptığı bu vazifesinden sonra, 1545 senesinde elli beş yaşında iken, Fenârîzâde Muhyiddîn Efendi’den sonra şeyhülislâm oldu. Kânûnî Sultan süleymân Han ve ikinci sultan Selîm Han’ın saltanatları zamanında 30 sene şeyhülislâmlık yaparak din ve devlete üstün hizmetlerde bulundu. Osmanlı şeyhülislâmları arasında en çok bu makamda kalıp hizmeti geçen Ebüssü’ûd Efendi’dir. Süleymâniye Câmii’nin temel atma merasiminde, mihrabın temel taşını Ebüssü’ûd Efendi’ye koydurtan Kânûnî Sultan Süleymân Hân, Ebüssü’ûd Efendi’yi çok sever ve her önemli işinde onun fetvasına müracaat ederdi. Devrinde âlimler arasında bir mes’ele hakkında farklı hüküm ortaya çıksa, Ebüssü’ûd Efendi’nin tarafını tercih ederdi. Ebüssü’ûd Efendi, o devirde, devlet kânunlarını dînin hükümlerine uygun şekilde te’lif etmiştir. Tımar ve zeametlere dâir mevzularda verilen kararlar, genellikle Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvalarına dayanmıştır. Mülâzemet usûlü de onun kâdıaskerliği zamanında te’sis edilmiştir. Kânûnî, arazî kanunnâmesini de Ebüssü’ûd Efendi’ye yaptırmıştır. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın cenaze namazını Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Pâdişâh’ın vefâtı üzerine bir de mersiye yazdı. Bu mersiyesi de, edebiyattaki yüksek derecesini göstermektedir. Ebüssü’ûd Efendi, sekiz sene de ikinci Selîm Han zamanında şeyhülislâmlık yaptı. İkinci Selîm Han, Ebüssü’ûd Efendi’ye çok hürmet edip, onu incitecek hareketlerden sakınırdı. Bu dönemde de pek mühim hizmetler yaptı. En mühim hizmetlerinden biri, Kıbrıs’ın alınması için fetva vererek adanın fethini sağlamasıdır. Kuruluşundan beri devamlı gelişen Osmanlı Devleti büyüdükçe, geniş arazileri ve değişik kabileleri içine almıştı. Bütün bunların idaresinde, her devrin âlimleri pâdişâha yardımcı olmuşlar, aldıkları mühim vazifeler ile hizmet etmişlerdir. Ebüssü’ûd Efendi, bu âlimlerin önde gelenlerindendir. Zamanında en parlak dönemine ulaşan Osmanlı Devleti’nin bu başarısına büyük katkıları olmuştur Dînî hükümleri çok iyi bilen, sağlam karakterli, kimseye haksızlık etmeyen, hatır için asla söz söylemeyen, gayet tedbirli bir âlim idi. Devrin durumunu, şartlarını, halkın örf ve âdetlerini dikkate alır, işlerinde dînin emirlerinden asla dışarı çıkmazdı. Bütün bu vasıflarıyla üstün hizmetler yaptı. Ebüssü’ûd Efendi, 25 Ağustos 1574 târihinde 84 yaşında vefât etti. İslâm âleminde çok tanınmış olduğundan vefâtı büyük bir üzüntü ile karşılandı. Cenaze namazını kâdıasker Muhşî Sinân Efendi, Fâtih Câmii’nde kıldırdı. Cenaze namazı için o devrin âlimleri, vezirler, dîvân erkânı ve halk, büyük bir kalabalık hâlinde toplandı. İkinci Selîm Han, Ebüssü’ûd Efendi’nin vefâtından dolayı pek ziyâde üzülmüştür. Uzun boylu, yanakları çukurca, buğday benizli, ak sakallı, nûr yüzlü, vakar ve heybet sahibi idi. İstanbul ve İskilip’te hayrat yaptırdı. İskilip’te, babası Muhyiddîn Mehmed İskilibî’nin ve annesinin medfun bulunduğu türbenin yanında bir câmi ve bir medrese, o civarda bir de köprü yaptırmıştır. İstanbul’da Eyyûb’de bir medrese yaptırdı. Kabri, bu medresenin yanındadır. Yine İstanbul’da Şehremini ve Mâ’cuncu semtlerinde birer çeşme ve hamam yaptırmıştır. Mâcuncu’da bir konağı ve Sütlüce’de bahçeli bir yalısı vardı. Tefsirini bu yalıda yazmıştır. Osmanlı sultanlarından ikinci Selîm, üçüncü Murâd ve üçüncü Mehmed’in zamanlarında yetişen; Ma’lûlzâde Seyyid Mehmed, Abdülkâdir Şeyhî, Hoca Sa’deddîn, Bostanzâde Mehmed Sun’ullah Efendi, Bostanzâde Mustafa, meşhur şâir Baki Efendi, Hâce-i sultan Atâullah, Kınalızâde Hasen ve Ali Cemâli Efendi’nin oğlu Fudayl Efendi gibi pek çok âlimin hocasıdır. Ebüssü’ûd Efendi, tefsir, fıkıh ve diğer ilimlerde pek çok eser yazmıştır. Bâzı eserleri şunlardır: İrşâdü’l-aklisselîm, meşhur tefsiridir. Ma’ruzât, Hasm-ül-hilâf, Gamzetü’I-melih, Kevâkib-ül-enzâr, Fetvâlar, Kânunnâmeler, Münşeat, Mektubları, şiirleri ve diğer eserler. HÂLDE HÂLDAŞIM! Ebüssü’ûd Efendi, İkinci Bâyezîd Han’ın, Yavuz Sultan Selim Han’ın ve Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın fevkalâde sevgi ve iltifatını kazandı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın Ebüssü’ûd Efendi’ye gönderdiği şu mektup, ona karşı beslediği hâlisâne duyguları dile getirmektedir. Mektup özetle şöyledir: “Hâlde hâldaşım, sinde sindaşım (yaşta yaşdaşım), âhiret karındaşım, Molla Ebüssü’ûd Efendi hazretlerine, sonsuz duâlarımı bildirdikten sonra, hâl ve hatırını suâl ederim. Hazret-i Hak, gizli hazînelerinden tam bir kuvvet ve dâimi selâmet müyesser eylesin! Allahü teâlânın ihsânı ile, lütuflarınızdan niyaz olunur ki, mübarek vakitlerde, muhlislerinizi şerefli kalbinizden çıkarmayınız. Bizim için duâ buyurunuz ki, yere batasıca kâfirler hezimete uğrayıp, bütün İslâm orduları mensur ve muzaffer olup, Allahü teâlânın rızâsına kavuşalar!.. Duâlarınızı, yine duâlarınızı bekleyen, Hak teâlânın kulu Süleymân-ı bî riya.” 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1002 2) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 398 3) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-11, sh. 301 4) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli; (Atâî) sh. 183 5) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 52 6) Beyân-ül-hak; sh. 932 7) Brockelmann; Sup-2, sh. 651 8) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 12 9) Fevâid-ül-hehiyye; sh. 81 10) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 23 11) Mir’ât-i kâinat; cild-2. sh. 131 12) İkd-ül-manzûm (Vefryâl kenarında); cild-2, sh. 282 13) Kamûs-ul-a’lâm; cild-1, sh. 722 14) Menâkıb-ı Ebüssü’ûd (Menâkıb mecmuası). (Süleymâniye Kütüphânesi, Es’ad Efendi kısım. No: 3622) 15) Keşf-üz-zünûn; cild-1, sh. 65, 247, 898 cild-2, sh. 1219, 1481, 2036 EDEBÂLÎ (Üdebâlî) Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında yaşamış büyük İslâm âlimi. Osman Gâzi’nîn kayınpederi ve hocası. Şeyh Edebâlî ismiyle meşhur oldu. Karamanoğulları topraklarında doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1326 (H. 726) târihinde, 125 yaşlarında Bilecik’te vefât etti. İnsanları irşâd ettiği dergâhı yanına defnedildi. Eskişehir’de de adına bir türbe yapıldı. Vefâtından bir ay sonra kızı, dört ay sonra da Osman Gâzi vefât etmiştir. Edebâlî, ilk tahsilini memleketinde yaptıktan sonra Şam’a gitti. Pek çok âlimden fıkıh, tefsir, hadîs ve diğer ilimleri tahsil edip, üstün derecelere yükseldi. Tasavvuf yoluna girip mânevi olgunluğa kavuştu. İnsanlara doğru yolu anlatıp, hak dîne kavuşturmak için memleketine döndü. Bir rivayette Bâbâ İlyâs Horasânî’nin halîfelerinin ileri gelenlerinden idi. Eskişehir yakınlarında İtburnu denilen bir köyde ikâmet eder, ilim öğretmekle meşgul olurdu. İslâm dünyâsında eskiden beri mevcûd olan fütüvvet ehli ve Anadolu’da mühim bir yeri olan ahiler ile irtibatı vardı. Anadolu Selçuklu Devleti sultânı tarafından devletin Batı Anadolu sınırlarındaki Söğüt yöresine yerleştirilen Kayı boyu mensuplarının reisi Ertuğrul Bey’in oğlu Osman Bey, kendisini, ilim ve feyzinden istifâde için sık sık ziyaret ederdi. Edebâlî hazretleri, kendi parasıyla Bilecik’te bir dergâh yaptırarak, gelen geçenlere, fakir ve muhtaçlara ikrâmda bulunurdu. Osman Bey de bir çok defa burada misafir kaldı. Hattâ bir gece dergâhta yatarken rüyasında Şeyh Edebâlî hazretlerinin göğsünden bir ayın çıkıp kendi göğsüne girdiğini ve göğsünden bir büyük ağaç bitip dallarının âlemi kapladığını, altından birçok nehirlerin çıkıp insanların bu sulardan istifâde ettiğini görmüştü. Sabah olup rüyayı anlatınca, Edebâlî hazretleri, bu güzel rüyayı şöyle tâbir etti: “Sen, Ertuğrul Gâzi oğlu Osman, babadan sonra bey olacaksın. Kızım Mal Hâtûnla evleneceksin. Benden çıkıp sana gelen nur budur. Sizin asil ve temiz soyunuzdan nice pâdişâhlar gelecek, onlar nice devletleri bir çatı altında toplayacaklar, Allahü teâlâ nice insanın huzur ve seâdete kavuşmasına, İslâm dîni ile şereflenmesine senin soyunu vesile edecektir.” Sonra Osman Bey’i tebrik etti. Gözünün nuru kızını bu mübarek insana nikâh etti. Edebâlî, dâmâdı Osman Bey tarafından kurulan Osmanlı Devleti’ne mânevi güç verdi. Sultan Osman’ın hürmet ettiği, her hususta istişarede bulunup danıştığı en yakın yardımcılarından oldu. Âlimlere ve evliyâya yakın olmanın ehemmiyetini gayet iyi bilen Osman Gâzi, kendisinden sonra gelecek Osmanlı sultanlarına bıraktığı vasiyyetnâmesinde İslâm âlimlerine hürmet edilmesini, onlara her türlü kolaylığın gösterilmesini ve her işte kendilerine danışılmasını tavsiye ederek, cihânın en büyük devleti olmanın yolunu gösterdi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 330 2) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 110 3) Şakâyık-ı nu’mâniyye Tercümesi; sh. 20 4) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-2, sh. 317 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1056 6) Tevârih-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazâde); sh. 6, 18, 35, 40, 99 EDEBİYÂT-I CEDÎDE (Bkz. Osmanlı Edebiyâtı) EDHEM İBRÂHİM PAŞA “Üç yüz on üç harbi” diye bilinen 1897 Osmanlı-Yunan harbinde başkumandanlık yapan Osmanlı müşîri, paşası. Gümrük me’murlarından Mustafa Ferhad Efendi’nin oğludur. 1844’de İstanbul’da doğdu. 1863’de harbiyeyi, Mülâzım-ı sânî (teğmen) rütbesiyle bitirdi. Rumeli’deki çeşitli birliklerde vazife yaptı. Doksanüç harbi diye meşhur olan 1877-78 Osmanlı-Rus harbine kaymakam (yarbay) rütbesiyle katıldı. Bu harbde pek çok kahramanlıkları görüldü. Rus kuvvetlerinin kuşatmasını yararak Plevne’ye yardım ulaştırmayı başardı. Bu sırada yaralandı. Miralaylığa (albay) terfî ettirildi. Bu savaş esnasında Orhâniye kumandanı iken mîrlivâ yâni tümgeneral oldu. Grivicea mevkii kumandanlığı vazifesini üzerine aldı. Bir müddet sonra da ferikliğe yükseltildi. Bu târihten sonra muhtelif askeri hizmetlerde bulundu. Kosova vâliliğine getirildi. 1895’de müşir (mareşal) oldu. 1896’da önce Alasonya, daha sonra bütün Yunan hududu kumandanı oldu. 1897’de yapılan Yunan harbinde Osmanlı ordusunu başkumandan olarak idare etti ve parlak zaferler kazandı. Türk ve müslüman düşmanlığını millî ideâl hâline getiren Rusların teşvik ve desteğiyle Osmanlı Devleti’ne karşı harekete geçen Rum ve Yunanlılar, zaman zaman sınır tecâvüzünde bulunuyorlardı. Osmanlı birlikleri bu tecâvüzlere şiddetle karşılık veriyordu. Hâdiselerin giderek yaygınlaşması üzerine, 18 Nisan 1897’de Yunanistan’a harb îlân edildi. Edhem Paşa’nın kumandasında bulunan Teselya tarafındaki yedi fırka ile Laros ve Preveze taraflarındaki otuz beş taburluk iki fırkadan meydana gelen Osmanlı ordusu, düşman taarruzlarına karşılık verdi. İlk zamanlar Yunanlılar hudut ihlâlleri ile hududu geçmişlerse de kısa sürede durduruldular. Hücuma geçen Osmanlı birlikleri Yunanlıları yenilgiye uğrattılar. Duruma hâkim olan Edhem Paşa idaresindeki Osmanlı ordusu, çeşitli kollardan ilerleyerek bir çok yerleri ele geçirdi. Savaşın insiyatifi tamamen Osmanlı ordusuna geçti. Meydan muhârebesinden çok çete savaşına alışkın olan Yunan kuvvetleri perişan vaziyette geri çekildiler. 23 Nisan’da Ethem Paşa idaresindeki Osmanlı ordusu tekrar hücuma geçti ve çeşitli cephelerde ilerledi. Tam bir bozgun hâlinde geri çekilen Yunanlılar, Çatalca’ya (Pharsala) kadar çekildiler. Böylece Yenişehir (Larissa) ve Tırnova Türklerin eline geçti. Bu arada meydana gelen Milonia meydan savaşı Osmanlı ordusunun zaferiyle bitti. Edhem Paşa, düşman kuvvetlerinin Tırhala’da toplandığını haber alarak, 26 Nisan günü birinci fırkayı hemen o tarafa doğru yola çıkardı. Fakat Osmanlı kuvvetleri Tırhala’ya vardıklarında şehri boşaltılmış hâlde buldular. Yunan ordusunun perişan bir hâlde müthiş bir yeis ve korku içinde geri çekilmesi sivil halkta hayâl kırıklığı uyandırdı. 28 Nisan’da halk, Atina ve Pire’de gösterilerde bulundu. Yunanistan’da hükümet değişikliği oldu ve Osmanlı ordusuna karşı tekrar harb îlân edildi. 5 Mayıs günü Osmanlı ordusu tekrar taarruza geçti. Topçu kuvvetleri desteğindeki Osmanlı ordusu, düşmanın kesintisiz top ateşine rağmen Çatalca’da kurulan düşman savunma hattı istikâmetinde ilerledi. Bir gün bir gece devam eden meydan muhârebesinde pek şiddetli çarpışmalar oldu. Yunan prensi Konstantin, yirmi beş bin kişilik ordusuyla ağır bir yenilgiye uğradı. Bozgun hâlinde Dömeke’ye çekildi ve Çatalca Türklerin eline geçti. Yunanlılar, bütün kuvvetlerini son bir savunma noktası olarak seçtikleri Dömeke’ye topladılar. Yunanistan’ın bu yenilgisi karşısında büyük devletler Osmanlı hükümetine başvurarak barış yapılmasını istediler. Sultan İkinci Abdülhamîd Han barış teklifine, yaklaşan Kurban bayramından sonra cevap vereceğini bildirdi. Bu sırada strateji gereği geri çekilen Osmanlı ordusu, Epir cephesinde Yunanlıların tekrar hücum etmeleri üzerine karşılık verdi. Osmanlı ordusu iki meydan savaşında Yunanlıları üst üste yenerek perîşân etti. 13 Mayıs günü bir Yunan tümeninin Garibova’daki Osmanlı birliklerine baskın şeklinde bir taarruzda bulunmasıyla savaş yeniden başladı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han mütârekeden vazgeçip Edhem Paşa’ya Dömeke’ye hücum emrini verdi. Edhem Paşa emrindeki birinci, ikinci, üçüncü, altıncı fırkalar, ihtiyat fırkası, süvari ve topçu kuvvetleriyle ilerledi. Gayet güzel ve kusursuz bir harb plânına göre emrindeki birlikleri 16 Mayıs günü harekete geçiren Edhem Paşa, müstahkem yerlere yerleşmiş olan düşman askerlerini mevzilerinden söküp attı. Müthiş bir yenilgiye uğrayan Yunan kuvvetleri savaşı bırakarak dağınık bir şekilde kaçmaya başladı. Edhem Paşa, Prens Konstantin’i tâkib etti. Yunanlılar top, tüfek, cephane, her türlü ağırlık ve erzağı bırakarak kaçtılar. Bu durum karşısında halk dehşet içinde kalmış, hükümet ise ne yapacağını şaşırmıştı. Rusya’ya başvuran Yunanlılar, barış için arabuluculuk etmesini istediler. Rus çarı ikinci Nikola, sultan İkinci Abdülhamîd Han’a telgrafta başvurarak barış yapılmasını istedi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, 20 Mayıs’ta Edhem Paşa’ya mütâreke (ateşkes) için emir gönderdi. Böylece büyük kahramanlık destanları yazılan son Osmanlı-Yunan harbi zaferle bitti. Böylece Avrupalı askeri otoritelerin, Türk ordusunun altı ayda geçemez dediği Termopil geçidini Osmanlı ordusu yirmi dört saatte geçmiş ve Yunan ordusunu imha etmiştir. Harbten sonra gâzilik ünvânı verilerek Askeri Teftiş Komisyonu Başkanlığına getirilen Edhem Paşa, 1903’de Arnavutluk’ta çıkan karışıklıkları bastırdı. 1908’de İkinci Meşrûtiyet’in ilânından sonra Âyân Meclisi üyeliğine getirildi. 31 Mart Vak’ası sırasında Tevfik Paşa kabinesinde harbiye nâzırı olarak vazife aldı. Hareket Ordusu’nun İstanbul’a girip duruma hâkim olmasından sonra sağlığı bozulduğu için siyâsî hayattan çekilerek Kâhire’ye gitti. Mısır’da bulunduğu sırada 1909 yılında vefât etti. Cenazesi İstanbul’a getirilerek Eyüb Sultan’da defnedildi. 1) 1897 Osmanlı Yunan Harbi; sh. 77 2) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 338 3) Târih Mecmuası; cild-5, sh.3531 4) Osmanlı Târihi (E. Ziya Karal) cild-8, sh. 116 5) Osmanlı Devleti’nin Kazandığı Son Harp Türk-Yunan Savaşı 1897 (1313) (Midhat Sertoğlu Türk Dünyâsı Târih Dergisi); sayı-10 sh. 29 EDİRNE ANDLAŞMASI Osmanlı Devleti ile Rusya arasında, 14 Eylül 1829 târihinde Edirne’de imzalanan andlaşma. Rusya 1812 senesinde Osmanlı Devleti ile yaptığı Bükreş barış andlaşmasından iki yıl sonra andlaşmanın bâzı maddelerine îtirâz ederek, bir kısım hükümlerin yorumlanması gerektiğini ileri sürdü. 1814 senesinden beri bu yolda çalışan Rusya, tehdîdlerde bulundu. Osmanlı Devleti, Mora’da çıkan isyânı bastırdığı sırada, koyu bir Osmanlı düşmanı olan birinci Nikola, Rus çarı olmuştu. Bu sırada Osmanlı Devleti’nin başına gaileler açan Yeniçeri ocağı da 1826 yılında kaldırılmıştı. Yeni ve kuvvetli bir Osmanlı ordusunun kurulmasından endişelenen Rus çarı birinci Nikola, böyle bir teşebbüse fırsat vermek istemiyordu. Osmanlı’ya harb îlân ederek bu zayıf durumdan istifâde etmek istedi. O zamanki Rus elçisi, Bâb-ı âlî’ye müracaat ederek, Bükreş andlaşması gereğince; Sırplılara tanınan imtiyazların yerine getirilmesini, mevkuf bulunan Sırp knezlerinin serbest bırakılmasını, Eflâk ve Boğdan’da beşli denilen müslüman askerlerinin tamamen kaldırılmasını ve tamamlanmadığını iddia ettikleri Bükreş muahedesi esaslarının yerine getirilmesi için iki taraf hey’etlerinin görüşme yapmalarını istedi. Bu istekleri bildirdikten bir kaç gün sonra da, kırk gün içinde cevap verilmediği takdirde Rusya’ya dönmek üzere emir aldığını bildirdi. Osmanlı Devleti, bir taraftan Mora’da isyân eden Yunanlı âsîler ile ve bir taraftan da Yeniçeri ocağının kaldırılması ve yeni bir ordunun kurulması ile meşgul olduğundan, Rusya ile yeni bir savaşa girmeye tarafdâr değildi. Bu bakımdan Rusya’nın isteklerine uygun cevap verdi. Bükreş andlaşmasının esasları bozulmadan; müzâkerelere başlamak üzere, Anadolu muhasebecisi Hâdî Efendi ile İbrâhim İffet Efendi murahhas tâyin edilerek, Akkerman’a gönderildi. Yapılan görüşmeler neticesinde Ruslar, isteklerini çok genişlettiler ve bu isteklerinin hemen hemen hepsini kabul ettirdiler. Neticede sekiz maddelik Akkerman andlaşması imzalandı. 1812’de yapılan Bükreş barış andlaşmasının bir nevî yorumunun yapılması ve açıklanması için yapılan bu görüşmeler sonunda, Bükreş andlaşması Rusya’nın lehine olarak tamamen değiştirildi. Yapılan yeni andlaşma, sekiz madde ve buna bağlı iki ayrı senedden ibaretti. Bu andlaşmaya göre Osmanlı Devleti; Bükreş andlaşmasına göre, kendisine verilmesi gereken Kafkas kalelerinden vaz geçmiş, savaş sebebiyle Rus uyrukluların zararlarını tazmin etmeyi, Rus tüccarlarının Osmanlı topraklarında serbestçe ticâret yapabilmelerini ve Rusya’nın Karadeniz ticâretini geliştirmek için diğer devletlerin gemileri hakkında çar hükümeti tarafından girişilecek teşebbüslere yardımcı olmayı kabullendi. Diğer taraftan, Osmanlı-Rusya arasında daha önceden yapılan andlaşmaların hükümleri sağlamlaştırıldı. Andlaşmaya bağlı olan iki ayrı senedden biri ile Eflâk ve Boğdan’da, voyvodaların Boyarlar tarafından ve yedi yıl müddetle seçilmeleri, Osmanlı Devleti’ne bağlı olmadan memleketlerini idare etmeleri ve Rusya’nın tasdiki alınmadan azledilmemeleri kararlaştırıldı. İkinci senedde ise, Bükreş barış andlaşması ile Sırplara verilen imtiyazlar sağlama alındı ve on sekiz ay içinde Sırp temsilcileri ile görüşmeler yapılıp; verilecek kararlar üzerine çıkarılacak fermanın Rusya’ya haber verileceğine dâir söz verildi. Ayrıca Besarabya’da Rusya’nın menfaatine bir sınır düzeltmesi yapıldı. Osmanlı Devleti’nin bir çok bakımdan zayıf düştüğü bir zamanda, Rusya’nın savaş tehdidi karşısında imzalanan Akkerman andlaşması ile bir savaşın yapılmasına mâni olundu ise de, bu andlaşmada kabul edilmek zorunda kalınan şartlar, mağlûb olunmuş büyük bir savaş neticesinde kabul edilmiş bir barış andlaşması şartları gibi ağırdır. Buna rağmen, Osmanlı’yı parçalayıp yıkmaya azmetmiş olan Rus çarı birinci Nikola, ordusunu dağıtmış olan Osmanlı Devleti’nin yeni ve düzenli bir ordu kurmasına fırsat vermek istemiyordu. Diğer gayr-i müslim devletler de aynı düşüncede idiler. Mehmed Ali Paşa’nın Rumların Mora isyânını bastırmasına ateş püsküren Avrupa devletleri, bu isyânın bastırılmasına kendi menfaatleri istikâmetinde müdâhale ettiler. Böylece mes’ele çıkmaza girdi. Bir kaç seneden beri baskılarını artıran Rusya da bu mes’eleye müdâhale etmek için hazırlıklara başladı. Akdeniz’de güçlü durumda olan İngiltere de, Yunan mes’elesinde Rusya’yı destekledi. Böylece âsî Rumların minnetdârlığını kazanmak istiyordu. İngiltere 4 Nisan 1827’de Rus çarlığı ile bir andlaşma yaptı. Aralarında, Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne bağlı muhtar ve senelik vergi veren bir devlet olmasını kararlaştırdılar. Rusya ve İngiltere, yaptıkları bu andlaşma çerçevesinde âsî Rumlarla Osmanlı Devleti arasında aracılık yapmak istediklerini sultan İkinci Mahmûd Han’a bildirdiler. Mahmûd Han bu davranışın bir devletin iç işlerine müdâhale olacağını belirterek teklifi reddetti. Osmanlı Pâdişâhı’nın bu cevâbı üzerine, Rus çarı birinci Nikola, Fransa’yı da bu mes’eleye soktu ve 6 Temmuz 1827’de Londra’da üç devlet arasında bir andlaşma yapıldı. Rusya, İngiltere ve Fransa bu sefer Yunanistan’a istiklâl verilmesi şartını ileri sürdüler. Tabiî ki bu istekleri de reddedildi. Bunun üzerine, Rum hâmisi kesilen bu üç devlet, Akdeniz’deki donanmalarını, Osmanlı-Mısır donanmasının üslendiği Navârin limanına gönderdiler ve 20 Ekim 1827’de Osmanlı donanmasını yaktılar. Osmanlı donanmasının yakılmasından sonra gelişen hâdiseler neticesinde, 1828-1829 OsmanlıRus savaşı çıktı. 1828’de harb ilân eden Rusya, Mayıs ayı başlarında Prut ırmağını geçerek Osmanlı topraklarına saldırdı. Anadolu’da ve Rumeli’deki Rus hareketleri Avusturya ve İngiltere’yi menfaatleri açısından telâşlandırdı ise de, savaşı durdurma çabaları neticesiz kaldı. Savaşın seyri sırasında İngiltere, Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa’ya baskı yaparak, Mısır birliklerinin Mora’dan çekilmesini sağladı. Mora’ya Fransa bir ordu gönderince, Mora’da Osmanlı ordusunun durumu sarsıldı. Ruslar doğuda Erzurum’u ve batıda da Edirne’yi işgal ettiler. Bu durum karşısında Prusya elçiliği aracılığı ile savaşın durdurulması istendi. Sonra da ağır şartlar taşıyan Edirne andlaşması yapıldı. Edirne andlaşmasında Osmanlı Devleti’ni baş defterdâr Mehmed Sâdık Efendi ile Anadolu kazaskeri Abdülkâdir Bey; Rusya’yı ise Kont Dibiç, Kont Aleksey Orlav ve Kont Frederik temsil ettiler. Andlaşma iki metin hâlinde hazırlandı. Biri esas metin olan on altı maddelik Edirne andlaşması, diğeri ise Eflak ve Boğdan (Memleketeyn) konularını içine alan ek bir protokol metni idi. Andlaşmanın başlıca hükümleri şöyle idi: 1- Çarpışmalara son verilerek, iki devlet arasında tam bir barış kurulacak ve andlaşmanın şartlarına aykırı hareket edilmeyecektir. 2- Rusya, Boğdan’ı eski sınırlariyle Osmanlı Devleti’ne bırakacak, Eflak bölgesinden Dobruca, Silistre, İshakçı, Pazarcık, Varna, Yanbolu, Aydost, Kırkkilise ve Edirne ile Rumeli’de işgal ettiği bütün yerlerden geri çekilecektir. 3- Prut nehri eskiden olduğu gibi, Boğdan arazisine bitiştiği yerden Tuna’ya karıştığı yere kadar, iki devlet arasında sınır olacak, Tuna kollarındaki bütün adalar Rusya’nın tasarrufunda, bu nehrin sağ kıyısı Osmanlılarda kalacak, 10 km.’lik mesafe boşaltılacak, karantina binaları kurulabilecek, başka hiç bir te’sis yapılamayacak, adalarda Rusya hiç bir bina ve istihkâm yapmayacak, Tuna nehrinde seyri sefer her iki devlet için serbest olacaktı. 4- Gürcistan ve Kafkas tarafındaki bir çok eyâlet uzun zamandan beri Rusya hudutları içine girmiş; 1828’deki İran-Rusya arasındaki Türkmençay andlaşması gereğince Revan, Nahçıvan hanlıkları da Rusya’ya geçmişti. Bu bakımdan iki devlet arasındaki yeni sınır, Ahıska, Poti, Anapa kaleleri Rusya tarafından; Kars, Bâyezîd, Erzurum bölgeleri Osmanlılarda kalmak üzere tertip edilecekti. 5- Eflak ve Boğdan’a yeni haklar tanınacak, Eflak-Boğdan beyleri ömür boyu vazifede kalacak, Eflak ve Boğdan’daki kaleler yıktırılacak, bu iki eyâlette Osmanlı askeri bulunmayacaktı. 6- Akkerman andlaşması gereğince Sırbistan’a tanınan imtiyazlar, yâni Sırbistan muhtariyeti bu andlaşma ile tekit edilecekti 7- Rus ticâret gemilerine Boğazlardan geçiş hakkı tanınacak, Ruslar, Osmanlı memleketlerinde serbestçe ticâret yapabileceklerdi. 8- Osmanlı Devleti, Rusya’ya on taksitte vermek üzere, bir milyon beş yüz bin duka altını tazmînât ödeyecekti. 9- Osmanlı Devleti, 6 Temmuz 1827’de Londra’da; Rusya, İngiltere ve Fransa arasında imzâlanan Yunanistan’ın istiklâliyle ilgili andlaşmaya tam muvafakat bildirecek, 22 Mart 1829’da bu esâsa göre düzenlenen protokolü da kabul edecek, andlaşmanın tasdikinden sonra Rusya, İngiltere ve Fransa murahhaslariyle birlikte, andlaşma esaslarının uygulanmasını kararlaştırmak üzere Osmanlı Devleti tarafından murahhaslar tâyin edilecek, 10- Her iki devlet savaş sırasında işgâl ettikleri topraklarda genel af îlân edecek, harb esirleri de bu andlaşmanın tasdikinden sonra derhâl serbest bırakılacaklardır. Edirne andlaşması ile Rusya, Balkanlarda te’sirini artırdı. Osmanlı için bir problem devlet olan Yunanistan’ın kurulması sağlandı. Ödenen ağır tazminatla, Osmanlı Devleti’nin ekonomisi zaafa uğradı. 1) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 7 2) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-11, sh. 252 3) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 112 4) Osmanlı-Rus Harbi (1828-1829) 5) Siyâsî Târih (Rifat Uçarel); sh. 100 EFDALZÂDE Osmanlı Devleti’nin yedinci şeyhülislâmı. İsmi, Hamîdüddîn bin Efdalüddîn elHüseynî’dir. Efdalzâde Hamîd Efendi adıyla meşhurdur. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. 1498 (H. 903) veya 1503 (H. 908) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan mezarlığına defnedildi. Önce babası Efdalüddîn Efendi’den, sonra zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti ve Molla Yegân’ın hizmetine girerek tahsilini tamamladı. Bursa Kaplıca’daki Sultan Murâd Han Medresesi müderrisi oldu. Daha sonra İstanbul’a gitti. Fâtih Sultan Mehmed Han ile görüşüp, iltifatına kavuştu, ömrü boyunca aşırı çalışmasından, yaşlılığında sakalı dökülüp, beli büküldü. Fâtih Câmii etrafındaki Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris oldu. Burada müderris iken, ailesiyle civarda bulunan bir köye taşındı. Haftada dört gün medreseye gelir, normal derslerini verirdi. Medrese ile ikâmet ettiği köyün arası uzak olmasına rağmen, derslerini hiç aksatmazdı. Fâtih Sultan Mehmed Han bir gazâ dönüşü kendisini karşılamaya çıkan âlimler arasında Efdalzâde’yi görünce; “Duydum kî sen bir köyde otururmuşsun. Oradan İstanbul’a gelip dersini büyük bir titizlikle okuturmuşsun. Sen üzerine düşeni yaptın. Biz de üzerimize düşeni yaparız” diyerek, ona ihsânlarda bulundu. Daha sonra Efdalzâde İstanbul kâdılığına getirildi. Edirne’de de kâdılık yaptığı, Kâsım Paşa’nın yaptırdığı câmi vakfiyesinden anlaşılmaktadır. Efdalzâde, sultan İkinci Bâyezîd Han zamanında 1495 târihinde Osmanlı Devleti’nin en yüksek ilmî makamı olan şeyhülislâmlığa tâyin edildi. Yedi sene kadar bu vazifede kaldı. Efdalzâde’nin hafızası çok kuvvetli idi. “Eğer ilim kitapları kaybolsa, hepsini hafızasından yazabilir” denilmiştir. Sabırlı olup hiç kızmazdı. Bir defasında mahkemede haksız çıkıp ileri geri konuşan bir kadına; “Senin bu şekilde hareket etmekten maksadın, hükmü değiştirmek ise, bu imkânsız. Kânunlar ne emrediyorsa o olur. Yok eğer beni kızdırmak istiyorsan boşuna yoruluyorsun” diye cevap vermiştir. Efdalzâde Hamîdüddîn’in pek çok hayır ve hasenatı vardır. Edirnekapı yolu üzerindeki Üçbaş Mescidi, Fâtih’de Keskin Dede Zâviyesi’nin yakınındaki Keskin Dede Mescidi ile Şekerciler Hanı yakınında bir medrese yaptırdı. İstanbul vakıfları tahrir defteri kayıtlarına göre, medrese yapıldığında 200.000 akçe, çok sayıda kitap, medrese yanında; geliri 20.000 akçe olan 6 dükkan. Galata’da geliri 3.440 akçe olan 3 dükkan ve dört mahzen ile bâzı yerlerde odalar ve dükkanlar vakfetmişti. Bugün Malta’da olan medrese yıkılmış ve yerine dükkanlar yapılmıştır. İsfehânî’nin Şerhu Tavâlî’si üzerine haşiye, Haşiyettin alâ şerhi muhtasar lisSeyyid Şerîf, El-Ecvibet-ül-muknia alâ şârih-i Hidâye liş-Şeyh Ekmeliddin belli başlı eserleridir. 1) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-4, sh. 84 2) Şakâyık-i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 191 3) Şezerât-üz-zeheb; cild-8, sh. 38 4) Fevâid-ül-behiyye; sh. 69 5) El-Kevâkib-üs-sâire; cild-1, sh. 186, 187 6) Sicilli Osmânî; cild-2, sh. 256 7) Devhat-ül-meşâyih; sh. 14 8) Et-Tabakât-üs-Seniyye; cild-3, sh. 185, 196 9) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 222 10) Keşf-üz-zünûn; sh. 1116, 1857 11) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 24 EFENDİ Okuyup yazması olanlara verilen ünvân. Okumuş, molla, hoca, çelebi, seyyid mânâlarında da kullanılırdı. Efendi tâbiri Selçuklular zamanında kullanılmaya başlanmış ise de, daha ziyâde Osmanlılarda on beşinci asır ortalarından îtibâren tahsil, terbiye görmüş kimselere mahsus bir lakab olarak kullanılmıştır. Zamanla bu mânâda kullanılan Çelebi kelimesinin yerini almıştır. Devletin ileri gelen me’murlarından bâzılarına efendi demek âdet hâline gelmişti. On dokuzuncu asırda şehzâdelere de efendi denmiştir. Pâdişâhlar hakkında efendimiz şeklinde kullanılırdı. Fakat bu şekil, günümüzdeki gibi, halk arasında ekseriya Peygamberimiz için de kullanılırdı. Kadınlar kocalarına hitâb ederken de “efendi” tâbirini kullanırlardı. Saraydaki sultan hanımlara kadın efendi ünvânının, kibar muhitlerde hanımefendi, beyefendi tâbirlerinin kullanılmasına on dokuzuncu asrın İkinci yarısından sonra rastlanır. Şeyhülislâmlara efendi dendiği gibi, orduda binbaşıya kadar rütbe sahiplerine de resmen efendi ünvânı verilirdi. Tanzîmât’tan sonra efendi ünvânı, resmî muamelâtta yalnız okur-yazar olanlar ve mektep talebeleri için kullanılmıştır. Efendi; ağa, bey, paşa tâbirleri ile birlikte resmî ünvân olarak devlet ile fertlerin münâsebetine âid işlerde kullanılması, 1934’de çıkan kânunla yasak edilmiştir. 1) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-1, sh. 506 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-4, sh. 364 EFLÂK (Bkz. Boğdan) ELÇİLİK Bir devleti başka bir devlette temsil eden kimsenin vazifesi, sefirlik. Elçilerin târihi çok eski olup, geçici ve daimî elçiler gönderildi. İslâm târihinde elçilerin maiyyetleri ile birlikte dokunulmazlıkları vardı. Öldürülemezler ve herhangi bir şekilde kendilerine kötü davranılamazdı. Elçiler, sâdece fevkalâde durumlarda göz hapsine alınırlardı. Peygamber efendimiz, Mekke’ye gönderilen müslüman elçisinin dönüşüne kadar, Mekke’den gelen elçileri alıkoymuştur. Gelen elçilere, önce teşrifat me’murları tarafından, Resûlullah’ın sallallahü aleyhi ve sellem huzurunda nasıl davranacakları öğretilirdi. Elçiler ekseriya Medîne’de Mescid-i Nebevî’nin elçiler sütunu denilen yerinde kabul edilirlerdi. Bu kabul sırasında Peygamber efendimiz ve Eshâb-ı kiramı, güzel, kıymetli elbiseler giymişlerdir. İslâm devletleri, çeşitli zamanlarda devleti temsil eden siyâsî, askerî, kültürel ve teknik bütün gelişmeleri tâkib eden andlaşma ve sözleşmeleri imzalayan elçiler gönderdiler. Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren münâsebette bulunduğu bir kısım beylik ve devletlere karşılıklı elçiler göndermiştir. Bunlar arasında Memlûk, Bizans, Germiyan, Karaman, Çandaroğulları, Tîmûrlular, Karakoyunlu ve Akkoyunlular ilk sırada yer almaktadır. Âşıkpaşazâde’nin bildirdiğine göre Yıldırım Bâyezîd Han’ın düğününde, başta Mısır olmak üzere, bir çok Türk devletinin elçisi Bursa’ya gelmişti. Pâdişâhlar doğum, cülûs, düğün gibi vesilelerden başka; harb îlânı, sulh yapılması, dostluk teklîfi gibi mes’eleler için de komşu ve yabancı devletlere elçiler göndermişlerdir. Bu elçiler fevkalâde elçi ünvânını taşırlar, dost ve düşman devletlerin durumundan bilgi verirlerdi. Elçiler gittikleri yerlerde dikkatlerini çeken vak’aları ve edindikleri intibaları, sefâretnâmeler hâlinde kaleme almışlardır. Osmanlı Devleti’nin Anadolu ve Rumeli’de genişlemesi neticesinde, Ceneviz ve Venedikliler telaşlanıp, ticarî çıkarlarını korumak maksadıyla on beşinci asrın ilk yarısında Edirne’ye Benedikto isimli elçilerini gönderdiler. İstanbul’un fethini muteâkib de, İstanbul’da devamlı elçi bulundurdular. Sonraki, pâdişâhlar zamanında diğer devletlerden Fransa, Avusturya, Rusya, Lehistan, İngiltere, Portekiz, İspanya ve diğerleri Osmanlı Devleti nezdine dâimi elçi göndermiştir. Osmanlı Devleti nezdine gönderilen bir elçi, sınırdan içeri girdiği andan itibaren misafir muamelesi görür, kendisini İstanbul’a getirmek için bir mihmandar görevlendirilirdi. Elçilik hey’etinin bütün yol ve yiyecek masrafları o andan itibaren devlet tarafından karşılanırdı. Sultan İkinci Bâyezîd Han zamanında, İran’dan gelen bir elçilik hey’etinin de, Erzurum’dan Geyve’ye kadar yol masrafları bir defter hâlinde tutulmuştur. Gerek müslüman gerek hıristiyan olsun, elçilerin İstanbul’a gelişleri ve pâdişâh ile vezîriâzamın huzurlarına kabulleri merasime tâbi idi. Bu hususta teşrifata çok önem verilirdi. Elçinin büyük veya orta elçi oluşuna göre kabul merasimi değişirdi. Huzura kabul edilen elçi, hükümdarının gönderdiği mektubu takdim eder, pâdişâh da bunu bizzat alarak açar ve baş tercümana verirdi. Bu merasimi muteâkib, elçi, maiyyetindekilerle birlikte el öperler ve geri geri çekilerek huzurdan ayrılırlardı. Genellikle elçilerin huzura kabulleri; Galebe dîvânı (elçilerin kabul edildikleri dîvân) da denilen Ulûfe dîvânına tesadüf ettirilir, böylece Osmanlı ihtişamı ve teşrifatı gösterilirdi. Ulûfe dîvânından başka bir güne rastlayan elçi kabullerine ise, Resm-i âdî denirdi. Bununla birlikte, bâzı elçilerin, huzura çıkışlarında teşrifata riâyet etmediklerinden, reddedildikleri ve kabul edilmedikleri de görülmüştür. Sultan üçüncü Selîm Han’dan itibaren, Avrupa devletleri merkezlerine daimî elçiler gönderildi. Bu elçilerin mûtad elçilik işlerini görmek yanında, devletlerin ahvâlini vâkıf (bilen) adamlar yetiştirmek gibi vazifeleri de vardı. Mûtad elçilik işleri arasında Osmanlı tüccarlarının haklarını korumak husûsî bir yer almaktaydı. İkâmet elçileri Avrupa’da üç yıl kalırlar, sonra yerlerine başkaları giderdi. Beraberlerinde rum tercümanlardan başka, sır kâtibi ve maiyyet me’muru sıfatıyla müslümanları götürürlerdi. İlk defa daimî elçi olarak; 1792’de Londra’ya Yûsuf Agâh Efendi, Paris’e Seyyid Ali Efendi, Berlin’e de Azîz Efendi gönderilmişlerdir. On sekizinci yüzyıldan sonra, elçi olarak gönderilecek kimseler daha ziyâde devlet me’muriyetinde çalışanlar arasından seçilmeye başlandı. Elçi olarak gönderilen kimselere, dönüşlerinde geri alınmak üzere kıymetli eşyalar ve yüksek dereceli (defterdârlık, nişancılık, Mekke payesi, kâdıaskerlik gibi) rütbeler verilirdi. Elçi yola çıkmadan, sadrâzam ve şeyhülislâmla birlikte pâdişâhın huzuruna çıkar hil’at giyerdi. Devleti dış siyâsetteki dehâsı ile otuz üç sene müddetle muhâfaza edebilen sultan ikinci Abdulhâmid Han devrinde (1876-1909), yabancı ülkelerle münâsebetler çok gelişti. Bu devirde yirmi beş müstakil devletle münâsebetlerimiz vardı. 268 dünyâ şehrinde temsilcilerimiz bulunuyordu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın siyâsetinin bir prensibi; dünyâ basınını günü gününe tâkib etmek ve her yerde elçi bulundurarak haber almaktı. Yabancı elçileri her Cuma günü selâmlıktan sonra kabul eder, lüzum gördükçe sefirleri Yıldız’a çağırıp görüşürdü. Yabancı elçiler, önceleri istanhul’da Çemberlitaş’ın karşısındaki Elçi hanında ağırlanırdı. Sultan İbrâhim Han devrinden sonra burada yalnız müslüman elçiler kaldı. Yabancı elçilerin İstanbul dışında Beyoğlu’nda oturmaları sağlandı. Avrupa devletleri birer-ikişer İstanbul’da sefarethâneler edindiler. Bir kışlık bir de yazlık sefarethânesi olan devletler vardı. Buraları hem elçilik hem de sefirlerin ikâmetgâhı idi. Avrupa devletleri, İstanbul dışındaki Türk şehirlerinde de, o şehrin ehemmiyetine göre konsoloslar bulundurdular. 1) Büyük Türkiye Târihi; cild-9, sh. 5 2) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahrîye teşkilâtı; sh. 268 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 43 4) Historie de L’etat present de L’Empire Ottoman (Ricaut, Paris 1871); sh. 208 5) Osmanlı Sefirleri ve Sefâretnâmeleri (Faik Reşit Unat-Ankara-1987) 6) Târihi Cevdet; cild-6, sh.128 7) Târihi Devlet-i Osmâniyye (Hammer); cild-8. sh. 182 ELVAN ÇELEBİ On dördüncü yüzyılda Amasya civarında yetişen evliyânın büyüklerinden. Amasya çevresinde yaşayan büyük âlim ve velî, Baba İlyâs’ın torunu olan Âşık Ali Paşa’nın (Aşık Paşa) oğludur. Kırşehir’de doğmuş olup, doğum târihi belli değildir. Elvan Çelebi’nin babasının yaşayıp vefât ettiği yer ise Kırşehir’dir. Adına kaynaklarda Ulvan veya Elvan olarak rastlanan Elvan Çelebi, on üçüncü yüzyılın ilk yarısında Moğol istilâsından kaçarak Orta Anadolu’ya gelip yerleşmiş, zamanla ilmi ve irfânıyla meşhur olup, devrin siyâsî, içtimaî ve dînî bâzı hareketlerine katılmış, Karamanoğllarının siyâsî faaliyetlerinde ve gelişmelerinde rol oynamış, on beşinci yüzyılda Âşıkpaşazâde gibi ünlü bir tarihçi yetiştirmiş olan tasavvuf ehli bir ailenin mensubudur. Babası, on dördüncü yüzyıl Türk tasavvuf hayâtının ünlü sîmâlarındandır. Elvan Çelebi’nin dedesi Muhlis Paşa veya Muhlis Baba, Karamanoğulları beyliğinin kuruluşunda önemli rol aldı. Elvan Çelebi, zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil ettikten sonra, tasavvufa yöneldi. Babasının halîfelerinden şeyhülislâm Fahreddîn Efendi’nin sohbetlerinde bulunarak bu yolda ilerledi. 1326 (H. 727)’de babasının Mısır’a gidişinden hemen sonra Mecıtözü’ne geldi. Daha önce dedesi Muhlis Paşa’nın talebeleriyle birlikte gelerek yerleştiği, evler inşâ edip çiftçilikle meşgul olduğu ve vefât edince de defnedildiği şimdi Elvan Çelebi köyü diye anılan köye yerleşti. Bir câmi ile zaviye, türbe ve hamam yaptırdı. Kırşehir’de bulunan ailesi ile çocuklarını da buraya getirdi. Sivas hükümdarı Eratna Bey’in vezîri ve Elvan Çelebi’nin amcası oğlu olan Alâüddîn Ali Şâh-ı Rûmî, bu eserleri besleyecek zengin vakıflar kurdu. Köyü ve etrafındaki araziyi Elvan Çelebi’ye bağışladı. Vefâiyye tarikatına mensûb olan Elvan Çelebi, sohbetleriyle pek çok kimsenin yetişmesini sağladı. Zamanının ileri gelen evliyâsından oldu. Elvan Çelebi, o devirde ortaya çıkan bâbâîlik sapık yoluna karşı insanları Ehl-i sünnet yoluna davet etti. Sohbetleriyle zamanındaki bir çok devlet adamı ve şâiri etkiledi. On beşinci yüzyılda yaşayan sûfî şâirlerden Hatiboğlu, yazdığı Letâyifnâme adlı eserinde, üstâd kabul ettiği sûfî ve şâirler arasında Elvan Çelebi’yi de zikr eder. Çeşitli şiirler de söyleyen Elvan Çelebi’nin, atalarının menkîbelerle karışık hayât hikâyelerini anlattığı Menâkibül-kudsiyye fî Menâsıb-il-ünsiyye adlı 1081 beytlik bir eseri de vardır. Konya Mevlânâ Müzesi 4937 numarada kayıtlı olan eser, dil bakımından Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini taşır. Aynı zamanda on üçüncü ve on dördüncü yüzyıl Anadolu Türk târihi bakımından önemli bir kaynaktır. Eserde, dedelerinden Baba İlyas’ın, bâzı kaynakların zikrettiği gibi, bâtını sapık fikirleri üzerine kurulmuş olan bâbâîlik akımıyla ilgisinin bulunmadığını anlatmaktadır. Câmi-ün-nezâir’deki bir kaç şiiriyle, Şeyhoğlu’nun Kenz-ül-küberâ’sına aldığı üç beyt ile İstanbul Millet Kütüphânesi’ndeki manzum eserler 543 numarada kayıtlı Nazîre Mecmûası’ndaki bir gazeli bulunan Elvan Çelebi’nin vefât târihi belli değildir. Ancak, Menâkib-nâme’sinin sonunda bulunan ve bitiş târihini gösteren beytteki 1358-9 (H. 760) târihine bakılırsa, bu târihe kadar hayâtta olduğu anlaşılır. Kabri, Çorum ile Mecitözü arasında bulunan Elvan Çelebi, köyündeki zaviyesinin bitişiğindeki türbededir. Hâlen pek çok kimse tarafından ziyaret edilen kabrinin çeşitli hastalıkların şifâsına vesile olduğu rivayet edilir. Bilhassa çocuğu olmayan kadınlar ve delilerin aileleri tarafından ziyaret edilerek, şifâ için vesîle edilmektedir. 1) Şakâyık-ı nu’mâniyye; cild-1, sh. 22 2) Kenz-ül-küberâ ve mehenk-ül-ulemâ (Kemâl Yavuz, Erzurum-1982) 3) Menâkıb-ül-kudsiyye fî menâsib-il-ünsiyye (İstanbul-1988) EMÂNÂT-İ MUKADDESE İslâm dîni ve târihi bakımından büyük önem taşıyan, Peygamber efendimiz ve diğer din büyüklerine âid bazı mübarek şahsî eşya ile hâtıralara verilen ad. İslâm târihinde, mukaddes emânetlerin toplanması ve muhafazası Peygamber efendimiz zamanında başladı. Eshâb-ı kirâm ihtimâm ve hürmetle Resûlullah efendimize âid hâtıraları muhafaza ettiler. Dört büyük halîfe devrinden sonra Emevî, sonra da Abbasî halîfeleri; Peygamber efendimizden, ümmehât-ı müsliminden (Peygamber efendimizin mübarek hanımlarından) ve Eshâb-ı kiramdan kalan her çeşit esyâ ve hâtıraların toplanmasına ve saklanmasına çok itinâ gösterdiler. Emânât-ı mukaddesenin Osmanlı Devleti’ne intikâli (geçişi) Yavuz Sultan Selîm Han’ın 1517 târihinde Mısır’ı fethedip halîfe ünvânını aldığı sırada olmuştur. Yavuz Sultan Selîm Han, Kâhire’ye girdiği zaman, halîfe el-Mustansır billah’ın muhafazasında bulunan ve daha önce Bağdâd’dan Hülâgû’nun elinden kaçırılan Mukaddes emânetleri teslim aldı. Ayrıca Mekke-i mükerreme şerifi Ebü’l-Berekât’ın oğlu Ebû Numeyyâ ile gönderdiği mukaddes emânetleri de teslim alarak İstanbul’a gönderdi. Mısır’dan getirilen ve Suriye, Filistin, İran’dan toplanan diğer emânetler ve teberrükât eşyası da önce iç hazîneye kondu, sonra Hasodaya alındı. Hırka-i seâdet dâiresi kurulunca, bunların saklanması ve bakımları özel usûle bağlandı. Yavuz Sultan Selîm Han emânâtı mukaddesenin muhafazasını kırklar diye bilinen Hasodalılara vermişti. Kırk kişiden meydana gelen Hasodalılar, Hırka-i seâdet dâiresinde nöbet tutar, burada devamlı Kur’ân-ı kerîm okurlardı. Mukaddes emânetler arasında, Peygamber efendimize âid olan hâtıralar şunlardır: 1- Hırka-i seâdet: Mukaddes emânetlerin en mühimidir. Hâlen sultan Abdülazîz Han’ın yaptırdığı bir sandık içinde kıymetli kumaşlardan yapılı bohçalarla sarılı ayrı bir altın çekmecede muhâfaza edilmektedir. İçi krem renkli astarlı siyah yünlü bir kumaştan yapılmıştır. Hırka-i seâdet, Resûlullah efendimizin Ka’b bin Zuheyre hediye ettiği hırka olup, Kasîde-i bürde adıyla meşhur oldu. Her sene Ramazân-ı şerif ayının on beşinde pâdişâh tarafından ziyaret edilirdi. Hırka-ı seâdetin ziyaret edilmesi, husûsî bir merasimle icra olunurdu. Senede bir defa Ramazan ayının on beşinci gecesi dâire pâdişâha arz olmak üzere Hasodalılar tarafından ziyarete hazırlanır ve bu maksadla temizlenirdi. Pâdişâh, erkânı ile birlikte o gece dâireye gelir, tülbent ağası da, hizmetçilerle birlikte altmış kadar hiç kullanılmamış tülbent, sünger, gülsuyu dolu gümüş kapları buraya getirirdi. Silâhdâr ağa süngerlerden bir kaçını gül suyuna batırdıktan sonra pâdişâha verir, o da sandukanın bulunduğu gümüş şebekeyi bizzat silerek, temizlerdi. Bu sırada bütün hasoda erkânı temizliğe iştirak ederlerdi. Her yer pırıl pırıl temizlenerek ödağacı yakılmak suretiyle kokulandırılırdı. Ziyaret ertesi günü öğle namazından iki saat önce başlardı. Pâdişâhın dâireye gelmesiyle hasodalılar, Hırka-i seâdetin sandukasını yerinden alarak, altın kaplı sehpa üzerine yerleştirirlerdi. Pâdişâh sâdece kendinde bulunan altın anahtarla sandukayı açar, işlemeli atlas bohçadan Hırka-i seâdeti çıkarırdı. Ziyarete bu şekilde hazırlanan hırka, başta pâdişâh olmak üzere, davetliler, sağ omuzlarına koydukları tülbent üzerinden hırkayı öperlerdi. Böylece hırka zedelenmemiş olurdu. Hem de bu tülbentler ziyaretçilerde bir hâtıra olarak kalırdı. Merasim bitinceye kadar pâdişâh, sağında sadrâzam, solunda kızlarağası olmak üzere hırkanın başında beklerlerdi. Hasoada ağaları da merasim boyunca yüksek sesle Kur’ân-ı kerîm okurlardı. Merasim bitince, pâdişâh tarafından Hırka yerine yerleştirilir. Sanduka kilitlenir ve vazifeliler tarafından yerine, gümüş şebeke içindeki sehpânın üzerine konularak gelecek senenin Ramazan’ına kadar açılmazdı. 2- Seyf-i Nebevi (Peygamber efendimizin kılıçları): İki tanesi Topkapı Sarayı’nda bulunmaktadır. Yer yer altın, birisi de kıymetli taşlarla süslüdür. Ayrıca Peygamber efendimize âid kamış cinsinden bir maddeden yapılan bir yay ile altın yaldızlı bir mahfazası vardır. 3- Nâme-i seâdet (Peygamber efendimizin mektûb-u şerifi); Peygamber efendimizin Mısır (Kıpt) hükümdarı Mukavkıs’ı İslâmiyet’e davet için yazdığı mektupdur. Deriden olup, on iki satır yazısı ve altında mühr-i şerîfi vardır. 4- Mühr-i seâdet. 5- Dendân-ı seâdet (Peygamber efendimizin mübarek dişi): Uhud muhârebesinde kırılan mübarek dişinin bir parçasıdır. Sultan Mehmed Reşâd tarafından yaptırılan taşlarla süslü altın bir mahfazada saklanmaktadır. 6- Lihye-i seâdet (Sakal-ı şerifleri): Hırka-i seâdet dâiresinde altmışa yakın Sakal-ı şerif bulunmaktadır. Bunlardan 24 kadarı altın ve kıymetli taşlarla süslü muhafazalarda veya sedef kakmalı kutularda saklanmaktadır. 7- Nakş-ı kadem-i şerif: Altından yapılmış bir kapak ve çerçeve içinde yer alan, üzerinde Peygamber efendimizin mübarek ayak izi olan taşdır. Eyyûb Sultan, sultan üçüncü Mustafa ve sultan birinci Abdülhamîd Han türbelerinde de bunlardan birer tane bulunmaktadır. 8- Sancak-i şerif: Hırka-i seâdet dâiresinde küçük bir sandıkta saklanan Ukab denilen siyah renkli sancaktır. Sonradan yeşil ipekten bir sancak yapılarak bunun üzerine sancak-ı şeriften parçalar dikilmiştir. 9- Teyemmüm taşı: Peygamber efendimizin teyemmüm ettiği yazılı taştır. Bu mukaddes emânetlerden başka, Mûsâ ve Şuayb aleyhisselâma âid asâlar, Nûh aleyhisselâmın tenceresi, İbrâhim aleyhisselâmın kazanıı, Yûsuf aleyhisselâmın gömleği, Dâvûd aleyhisselâmın kılıcı da bulunmaktadır. Teberrukât eşyası arasında da Kâbe-i muazzamanın altın oluğu, Hacer-i esved çerçevesi, Bâb-ı tövbenin bir kanadı, Makâm-ı İbrâhim’in gümüş kapağı v.b. yer almaktadır. Bunlar, Kâbe-i muazzamadaki mukaddes makamların Osmanlı sultanlarınca zaman zaman tamir edilmesi sırasında teberrüken gönderilmesi suretiyle bir araya toplanmıştır. Ayrıca Kabe’nin anahtar ve kilitleri, hazret-i Osman, hazret-i Ali ve diğer din büyüklerine âid olan Kur’ân-ı kerimler, cüzler, oklar, yaylar, kılıçlar, taç, hırka, sarık, tesbih ve bayraklardır. Osmanlı Devleti’nde Emânât-ı mukaddese ile ilgili bâzı merasimler düzenlendi. Hırka-i seâdet ziyaretinden başka Sancak-ı şerif çıkış ve giriş alayları, Miftah alayları bunlardandır. Miftah alayı: Osmanlı Devleti’nde her sene yenilenen Kabe örtüleri Mekke’ye gönderilince, eskileri Hırka-i seâdet dâiresine getirilir ve Emânât-ı mukaddese arasına alınırdı. Ayrıca, Kadem-i şerif, kılıçlar v.s. gibi eşyalar da bunlar arasında yer alır ve bunların İstanbul’a getirilişinde Miftah alayı denen merasim yapılırdı. Osmanlı sultanları, Hâdim-ül-haremeyn-iş-şerîfeyn ünvânını aldıkları günden beri, Kabe örtüsünün hazırlanması, Mısır vâli ve kâdılarına bırakılmışken, ilk defa sultan birinci Ahmed Han, 1610 târihinde bu örtülerin İstanbul sanatkârlarınca hazırlanması ve eskilerinin de İstanbul’a getirilmesi için ferman çıkartmıştı. Böylece Osmanlı saray teşrifatına yeni bir merasim daha eklenmiş oldu. İstanbul’da ilk Miftah alayı. 1613 târihinde Kâbe-i muazzamanın tamiri üzerine gerek Mekke ve gerek Medine’den getirilen müteberrikât eşyası münâsebetiyle yapıldı. Müteberrikât eşyası şehre yaklaştığında, bütün dîvân mensubları, âlimler karşı çıkarak duâ ve tekbirlerle Hırka-ı seâdet önüne getirilir; pâdişâhın huzurunda muhafazadan çıkartılarak her biri ayrılan yerlere konurdu. Merasime katılanlara hil’atler giydirilirdi. İlk Miftah alayında getirilen eşya arasında; Peygamber efendimizin yayı, hazret-i Ebû Bekr’in kılıcı ile seccadesi, Çihâr-yâr-i güzînin (Dört büyük halîfenin) kılıçları, Eshâb-ı kiramdan Muâz bin Cebel, Şurahbil bin Hasene ve Ebû Talhâ’nın kılıcı ile Kabe’nin değiştirilen örtüleri, eskiyen mizâbı (oluğu) ve ayrıca Hasan Paşa’nın Kâbe kerestesinin sağlam parçalarından, Sultan Ahmed için yaptırdığı bir de asâ vardı. Bu merasimde, Kâbe mizâbından (oluğundan) su akıtılmış ve bu su ibriklere doldurularak hastalara şifâ olarak dağıtılmıştır. Miftah alaylarından bir diğeri de yine Mekke’den getirilen Kadem-i şerif için yapılıp, sultan birinci Mahmûd Han tarafından Eyyûb Câmii’nde hazırlatılan yerine konulmuştur. 1) Osmanlı Târihi Deyimleri; cild-1, sh. 524 2) Topkapı Palace; sh. 273 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 95 4) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 32, 250, 32
