ÇEVRE VE İMAR HUKUKU Ders Notları

BARTIN ÜNİVERSİTESİ
Orman Fakültesi
ÇEVRE VE İMAR HUKUKU
Ders Notları
Yrd. Doç. Dr. Gökçe GENÇAY
Orman Mühendisliği Bölümü
Ormancılık Hukuku Anabilim Dalı
2013-2014
1
İçindekiler
İçindekiler.................................................................................................................................... i
TEMEL HUKUK BÖLÜMÜ ..................................................................................................... 5
1. Hukukun tanımı, sosyal düzen kuralları ve hukukta yaptırım ............................................... 5
1.1. Hukuk Tanımı ................................................................................................................................ 5
1.2.Sosyal Düzen Kuralları ................................................................................................................... 6
1.Din Kuralları .................................................................................................................................. 6
2.Ahlak Kuralları .............................................................................................................................. 7
3.Görgü, Örf ve Adet Kuralları ......................................................................................................... 8
4.Hukuk Kuralları ............................................................................................................................. 9
1.3.Hukukta Yaptırım ......................................................................................................................... 10
1.3.1. Ceza ..................................................................................................................................... 11
1.3.2.Cebri İcra .............................................................................................................................. 11
1.3.3. Tazminat .............................................................................................................................. 11
1.3.4. Geçersizlik (Hükümsüzlük) ................................................................................................... 12
1.3.5. İptal ...................................................................................................................................... 13
2. Hukukun Kaynakları, Hukukun Dalları ve Yargı Örgütü .................................................... 14
2.1. Hukukun Kaynakları .................................................................................................................... 14
2.1.1. Asıl Kaynaklar....................................................................................................................... 14
2.1.2. Yardımcı Kaynaklar .............................................................................................................. 18
2.2 Hukukun Dalları ........................................................................................................................... 19
2.2.1. Kamu Hukukunun Dalları ..................................................................................................... 19
2.2.2. Özel Hukukun Dalları ........................................................................................................... 21
2.3. Yargı Örgütü................................................................................................................................ 23
2.3.1. Anayasa Yargısı .................................................................................................................... 23
2.3.2. Adli Yargı .............................................................................................................................. 23
2.3.3. İdari Yargı ............................................................................................................................. 26
2.3.4. Askeri Yargı .......................................................................................................................... 26
3. Çevre Tanımı, Çevre Unsurları, Çevre Sorunlarının Fark Edilişi ve Nedenleri .................. 27
3.1. Çevre Tanımı ............................................................................................................................... 27
3.2. Çevre Benzeri Kavramlar ............................................................................................................ 28
i
3.3. Çevrenin unsurları ...................................................................................................................... 28
3.3.1. Su ......................................................................................................................................... 29
3.3.2. Hava ..................................................................................................................................... 29
3.3.3. Toprak .................................................................................................................................. 29
3.3.4. Flora ve Fauna ..................................................................................................................... 30
3.4. Çevre Sorunları ve Fark Edilişleri ................................................................................................ 31
3.5. Çevre Sorunlarının nedenleri...................................................................................................... 31
3.5.1. Doğal Gelişim Süreci ............................................................................................................ 31
3.5.2. İnsanoğlunun Doğaya Hâkim Olma Çabalarının Sonuçları .................................................. 32
3.6. Ortaya Çıkan Çevre Sorunları ..................................................................................................... 33
3.6.1. Hava Kirliliği ......................................................................................................................... 33
3.6.2. Su Kirliliği ............................................................................................................................. 34
3.6.3. Toprak Kirliliği ...................................................................................................................... 35
3.6.4. Flora ve Faunanın tahribi ..................................................................................................... 35
3.6.5. Ozon Tabakasının Tahribi ve Küresel Isınma ....................................................................... 36
3.6.5. Ormansızlaşma ve Çölleşme ................................................................................................ 37
3.6.6. Gürültü ve Titreşim .............................................................................................................. 37
4. Çevre Hukukunun Tanımı, Nitelikleri, Temel İlkeleri, Çevre Hakkının Tanımı, Türk
Hukukunda Çevre Hakkı .......................................................................................................... 38
4.1. Çevre Hukukunun Tanımı ........................................................................................................... 38
4.2. Çevre Hukukunun Nitelikleri....................................................................................................... 39
4.2.1. Düzenleyici Özelliği .............................................................................................................. 39
4.2.2. Yasaklayıcı Özelliği ............................................................................................................... 40
4.2.3. Evrensel Oluşu ..................................................................................................................... 40
4.2.4. Yaptırımların Özelliği ........................................................................................................... 40
4.2.5. Disiplinlerarası Olma Özelliği ............................................................................................... 41
4.3. Çevre Hukukunun Temel İlkeleri ................................................................................................ 41
4.3.1. Kirleten Öder İlkesi .............................................................................................................. 41
4.3.2. İhtiyat İlkesi ......................................................................................................................... 43
4.3.3. Önceden Önleme İlkesi........................................................................................................ 44
4.3.4. Entegrasyon İlkesi ................................................................................................................ 44
4.3.5. Katılım İlkesi......................................................................................................................... 45
4.4. Çevre Hakkının Tanımı ................................................................................................................ 46
4.5. Türk hukukunda çevre hakkı....................................................................................................... 47
ii
5. ÇED süreci ve Türkiye’de ÇED ........................................................................................... 48
5.1. ÇED Süreci................................................................................................................................... 49
5.1.1. Proje tanımı ve sahibi .......................................................................................................... 49
5.1.2. Yetkili Kurum ....................................................................................................................... 50
5.1.3. Başvuru ................................................................................................................................ 50
5.1.4. Halkın Katılımı ...................................................................................................................... 51
5.1.5. Kapsam Belirleme (scoping) ............................................................................................... 52
5.1.6. ÇED Raporu’nun Bakanlığa Sunulması ve İncelenmesi........................................................ 52
5.1.7. Denetleme ........................................................................................................................... 53
5.2. Türkiye’de ÇED Uygulaması ........................................................................................... 53
6. Çevre hukukunda hukuki ve cezai sorumluluk .................................................................... 56
6.1. Çevre Hukukunda Hukuki Sorumluluk ........................................................................................ 56
6.2. Çevre Hukukunda Cezai Sorumluluk .......................................................................................... 60
İMAR HUKUKU ..................................................................................................................... 65
7. İmar Hukuku Ve Türk Hukuku Sistemi ............................................................................... 65
7.1. İmar Hukukunun Tarihi ............................................................................................................... 65
7.2. İmar Hukukunun Türk Hukuk Sistemi İçindeki Yeri ve Diğer Hukuk Dallarıyla İlişkisi................. 66
7.2.1 İmar Hukuku-Anayasa Hukuku İlişkisi................................................................................... 67
7.2.2. İmar Hukuku ve İdare Hukuku ............................................................................................ 68
7.2.3. İmar Hukuku-Medeni Hukuk İlişkisi ..................................................................................... 69
7.2.4. İmar Hukuku-Ceza Hukuku .................................................................................................. 69
8. İmar Hukukunun Kapsamı-Amacı-Konusu ......................................................................... 70
8.1. Amacı ...................................................................................................................................... 70
8.2. Konusu .................................................................................................................................... 71
Hâlihazır Harita ............................................................................................................................. 72
9. İmar Planları ......................................................................................................................... 76
9.1. İmar Planı ................................................................................................................................... 77
9.1.2. Asıl İmar Planları Grubu ....................................................................................................... 78
9.1.2. Nâzım İmar Planı.................................................................................................................. 78
9.1.3. Uygulama İmar Planı............................................................................................................ 79
9.2. İmar Planlarının Hukuki Niteliği .................................................................................................. 80
10. İmar Planlarının Hazırlanması ve Yürürlüğe Girmesi ....................................................... 82
10.1. Plan Hiyerarşisi ......................................................................................................................... 83
10.2. İmar Programları ...................................................................................................................... 84
iii
10.3. İmar Planlamasının Araçları ...................................................................................................... 84
10.3.1. Kamulaştırma..................................................................................................................... 84
10.3.2. Kamuya Ait Taşınmazların Valilik veya Belediyeye Devri .................................................. 85
10.3.3. Tevhid (Birleştirme) ........................................................................................................... 86
10.3.4. Hamur Kuralı (Umlegung) .................................................................................................. 86
10.3.5.Düzenleme Ortaklık Payı .................................................................................................... 87
11. Ruhsat ve İnşaat İşleri ........................................................................................................ 89
11.1.Yapı Ruhsatı ............................................................................................................................... 90
11.1.1. Ruhsat Alma Koşulları ........................................................................................................ 90
11.1.2. Ruhsat Almanın İstisnaları ................................................................................................. 91
11.1.3.Ruhsat Süresi ve Proje Değişikliği ....................................................................................... 92
11.2. İskân İzni (Yapı Kullanma İzni) .................................................................................................. 92
11.3. İnşaatın Ruhsatı Sisteminin İhlalleri ve Yaptırımları ................................................................. 93
11.4.Yapıda Teknik Yetki ve Sorumluluk............................................................................................ 94
Kaynaklar (İmar hukuku Bölümü) ........................................................................................... 96
iv
TEMEL HUKUK BÖLÜMÜ1
1. Hukukun tanımı, sosyal düzen kuralları ve hukukta yaptırım
Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi öğrencileri için sosyal konuları içeren bir ders,
başlangıçta oldukça zor ve sıkıcı gelebilmektedir. Ancak zamanla bu tür derslerin, gerçek
hayatta sürekli karşılaşılan konuları içerdiği için daha ilgi çekici ve cazip hale geldiği de
söylenebilir. Günlük hayatta karşılaştığımız birçok olayın hukuki bir anlamı vardır. Örneğin,
alış veriş yapmak, işe başlamak, bir dostuna borç vermek, sokakta işlenen bir suça şahit
olmak, bir yakınını kaybetmek… Bunlar hep günlük hayatta karşılaştığımız ve hukukla direk
ilgili konulardır. Genelde “Hukuk” kelimesi insanların bilmedikleri bir konuda yanlış bir şey
yapmak istememeleri sebebiyle çekindikleri bir dal olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu sebeple
Çevre ve İmar Hukuku dersine geçmeden önce, toplumun hukuk düzenine ve kurallarına
duyduğu ihtiyaçtan yola çıkarak temel hukuk bilgilerinin ve hukuk kurallarının gerekliliğine
değinmek daha doğru olacaktır. Nitekim çevre ve imar hukuku eğitiminin temelinde de temel
hukuk bilgileri yer almakta ve bu bilgilerinin özümsenmesi gerekmektedir.
1.1. Hukuk Tanımı
Hukuk kitapları incelendiğinde hukuk kavramının birçok hukukçuya göre farklı şekillerde
tanımlanmış olduğu görülmektedir. Bu şekilde farklı tanımlamaların olması, “hukuk”
kavramının karmaşık bir yapıda olmasından kaynaklanmamakta, sadece tanımlayan ve
yorumlayan kişilerin ifade ediş şekillerinde farklılıklar olmasından kaynaklanmaktadır.
Örneğin bir görüşe göre hukuk şöyle tanımlanmıştır (Akıntürk, 1998);
“Hukuk, cemiyeti nizamlayan ve devlet müeyyidesi ile kuvvetlendirilmiş bulunan
kaidelerin bütünüdür”
Oldukça eski kelimelerle tanımlanmış olan yukarıdaki tanımın yanı sıra, başka bir yazara göre
ise hukuk şöyle tanımlanmıştır (Gözler, 2008);
“Hukuk, hukuk kurallarının bir araya gelmesinden oluşmuş bir düzendir”
Bu yazara göre de oldukça yalın ve sade bir anlatımla tanımlanmış olan hukuk aslında aynı
amaca hizmet etmekte fakat faklı ifadeler kullanılarak okuyucuya sunulmaktadır. Başka bir
hukuk kitabında daha anlaşılır bir dille yapılmış olan tanım ise aşağıda verilmiştir (Anayurt,
2001).
“Hukuk, bireylerin birbirleriyle ve toplumla ilişkilerini düzenleyen emirler, yasaklar
ve yetkiler içeren, devletçe yaptırıma bağlanmış kurallar bütünüdür”
Çevre ve İmar Hukuku” dersinin “Temel Hukuk” isimli bu bölümü, derse katılan öğrencilerin faydalanması için hazırlanmış ders notu
niteliğindedir. Bu itibarla bilimsel atıf kuralları, dikkate alınmamıştır. Çalışmanın hazırlanmasında büyük oranda temel kaynak olarak Kemal
Gözler’e ait “Hukukun Temel Kavramları” (Ekin yayınevi, 2008) ve Anadolu Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi “Hukukun Temel
Kavramları” eserlerinden faydalanılmıştır. Çalışmada yer alan konulara dair detaylı bilgi için ilgili esere bakılmalıdır.
1
5
Görülüyor ki hukuk tanımı, farklı kelimeler kullanılarak yapılmış olsa da aslında anlatılmak
istenen aynı şeydir. Kısaca tanımlamak gerekirse; “Hukuk, bir toplumda yaşayan insanların
sosyal hayatlarını düzenleyen ve maddi yaptırımlara bağlanmış kuralların tamamıdır”
Bazı yazarların hukuku “sağlığa” benzettiği görülmektedir. İnsanlar sağlığı yerinde olduğu
sürece bu çok değerli varlığın kıymetini anlayamaz. Ancak ne zaman sağlığı bozulup
hastanelere ya da yataklara düşerse işte o zaman bütün konuşmalar onun üzerine ve dilekler
sağlığın iyileşmesi üzerine olmaya başlar. İşte hukuk da buna benzetilmiştir. Şahsımıza veya
malımıza karşı haksız bir saldırı olmadığı, bir haksızlık karşısında kalmadığımız sürece
hukukun varlığını ve gerekliliğini hissetmeyiz. Ancak ne zaman başımız derde girse, örneğin
arabamız çalınsa, hırsızın yakalanıp cezalandırılmasını ve arabamızın geri verilmesini, haksız
yere işten atılmışsak bunun düzeltilmesini ve tazmin edilmesini hep hukuktan bekleriz.
İşte hukuk kuralları da insanlar arasındaki ilişkileri düzenlemek için birçok kurallar koyan ve
bu kurallara uymayanlar için çeşitli yaptırımlar belirleyen sosyal düzen kurallarından birini
oluşturmaktadır.
1.2.Sosyal Düzen Kuralları
İnsanlar yaradılışları gereği toplu halde yaşarlar, bu durum tarih kitaplarında da insanların ilk
çağlardan beri hep bir arada yaşamış olduklarının kaydedilmiş olması ile de kanıtlanmıştır.
Doğanın tehlikelerine birlikte karşı koymak, çeşitli gereksinmeleri dayanışma içinde
karşılamak, kendi varlığını korumak ve geliştirmek gibi çeşitli nedenler, insanı toplum içinde
yaşamaya gerekli kılmıştır.
İnsanlar bir arada yaşarken (sosyal hayatın içinde) bu ortamlarının her zaman belli bir düzen
içinde, barış, huzur ve güvenlik içinde olmasını arzu ederler, bu da insanların hem
birbirleriyle hem de doğrudan toplumla olan ilişkilerinde uygulayacakları bir takım kuralların
var olması ile gerçekleşmektedir. Aksi halde toplum hayatında düzen sağlanamaz. Sosyal
düzeni sağlamak için koyulmuş kuralları 4 ana başlık altında toplamak mümkündür.
O halde toplumsal düzeni sağlamaya yönelik kurallar içeren ve farklı yaptırım şekilleri olan
bu kuralların tamamına “sosyal düzen kuralları” veya “toplumsal düzen kuralları”
denilmektedir.
1.Din Kuralları
Din kuralları “Allah tarafından koyulmuş, peygamberler vasıtasıyla bizlere ulaştırılmış olan
kurallar topluluğudur.” Kaynağı ne olursa olsun din kuralları toplumda yaşayan bireylerin
davranışlarını düzenleyen kurallar arasında önemli bir yer tutmaktadır.
Din kurallarının bir kısmı kişinin Allah ile kendisi arasındaki ilişkileri düzenlerken bir kısmı
da kişilerin birbirleri arasındaki ilişkileri düzenlemeye yöneliktir. Örneğin namaz kılmak,
6
oruç tutmak gibi dini kurallar insanlar ile Allah arasındaki bireysel kurallar iken, insanlarla iyi
geçinmek, dedikodu yapmamak, başkasının malına namusuna göz dikmemek, hırsızlık
yapmamak gibi dini kurallar kişilerin birbirleri arasındaki ilişkileri düzenlemeye yönelik
kurallardır.
Bir toplumda sosyal düzeni sağlamak için din kuralları yeterli midir yoksa diğer sosyal düzen
kurallarına da ihtiyaç var mıdır? Bu sorunun cevabı doğrudan din kurallarının müeyyidesi
(yaptırımı) ile ilgilidir. Din kurallarının müeyyidesi yani yaptırımı, ölünce öbür dünyada
cehennem azabı çekmektir. İnsanlar bu dünyada din kurallarını ihlal etmelerinin (işleyecekleri
günahları) karşılığında cezasını öbür dünyada çekeceklerine inanırlar ve bundan dolayı
korkarak günah işlememeye dolayısıyla din kurallarına uymaya çalışırlar. İşte birçok insanın
cehennem azabından korkarak din kurallarına uyması ve bu dünyada çekilen korku, din
kurallarının müeyyidesidir ve manevidir. Diğer bir deyişle din kurallarının bu dünyada maddi
bir yaptırımı yoktur. Kimse namaz kılmadığı için ya da dedikodu yaptığı için bu dünyada bir
cezaya çarptırılmamaktadır veya o kuralı uygulaması için baskı yapılamaz. Bu nedenle
yaptırımı manevi olan din kuralları ile bir toplumda düzen sağlanması zordur.
Hukuk kuralları ile din kuralları arasındaki ilişkiye kısaca göz atacak olursak; bu iki kurallar
topluluğunda bazen çakışma bazen de çatışma olabileceği görülmektedir. Örneğin hırsızlık
yapmak hem din kurallarına göre hem de hukuk kurallarına göre yasaklanmıştır. Yani bu
kuralda bir çakışma vardır. Bazen de din kurallarının izin verdiği bir şeyi hukuk kuralları
engelleyebilir. Örneğin, İslam dinine göre birden fazla kadınla evlenmek mümkünken Türk
hukuk düzeni bunu yasaklamıştır. Dahası hukukumuzda resmi nikâh yapılmadan dini nikâh
yapılması da yasaklanmıştır. Ayrıca eğer bir ülkede din kuralı olan bir kural, eğer maddi bir
yaptırıma bağlanırsa o zaman hukuk kuralı haline gelebilir. Örneğin bir ülkede oruç
tutmayanlara para cezası veya hapis cezası verilirse artık oruç tutma kuralı, sadece bir din
kuralı değil aynı zamanda hukuk kuralı haline de gelmiş olur.
2.Ahlak Kuralları
Bir toplumda düzeni sağlayan kurallar bütününden bir diğeri ahlak kurallarıdır. Ahlak
kuralları hukuk kitaplarında şu şekilde tanımlanmıştır;
“kişinin kendi vicdanı tarafından konulan ve kişinin yine kendi davranışlarını
düzenleyen ve vicdan azabı ile müeyyidelendirilmiş emir ve yasaklardır”
Bu kurallardan bir kısmı, kişilerin kendi nefislerine karşı nasıl davranmaları gerektiğini
belirler ki bunlara “sübjektif ahlak kuralları” denir. Örneğin; kişinin kendisine emrettiği ve
koyduğu, yalan söylememek, kötü hisler beslememek, iyi insan olmak gibi kurallar sübjektif
ahlak kurallarındandır.
Bir kısım ahlak kuralları ise, sosyal hayatta şahısların birbirleriyle olan sosyal ilişkilerindeki
davranış biçimleri üzerinde etkidir ki bunlara “objektif ahlak kuralları” denir. Örneğin;
yoksul bir kimseye yardım etmek, başkalarının canına, malına ve namusuna göz dikmemek,
başkalarına karşı dürüst davranmak, verilmiş bir söze sadık kalmak hep şahıslar arasındaki
sosyal ilişkilerle ilgili ahlak kurallarıdır.
7
Din kuralları için sorulan soru ahlak kuralları için de sorulabilir, yani acaba ahlak kuralları
sosyal hayatı düzenlemek için yeterli midir? Sadece ahlak kuralları toplumda düzen ve
istenilen güvenliği sağlayabilir mi?
Bu sorunun cevabı da, yine din kurallarında olduğu gibi ahlak kurallarının yaptırımı ile
ilgilidir. Ahlak kurallarının yaptırımı da din kurallarında olduğu gibi manevidir. Yani ahlak
kurallarına uymayan bir kişinin karşılaşacağı yaptırım “ayıplanma”, “küçük görme” gibi
manevidir ve hiç kimse sizi bu kuralı uygulamaya zorlayamaz. Örneğin; öğrenci A belediye
otobüsünde bir koltukta oturmaktadır. Otobüse yaşlı, zorla ayakta duran bir adam binmiştir.
Bu adamı gören öğrenci A, içinden gelen bir sese uyarak hemen kalkıp yaşlı adama yer
vermiştir. Burada bir ahlak kuralı uygulaması vardır. Buna karşılık aynı durumda olan öğrenci
B, yaşlı adama aslında yer vermek istememiş ancak otobüsteki insanların kendisini ayıplayıcı
bakışlarından çekinerek yerini vermiştir. Bu örnekte bir ahlak kuralı değil, bir örf ve adet
kuralının uygulanması vardır. Çünkü burada öğrenci B’nin yerini yaşlı adama vermesine,
içinden gelen ses değil çevredeki insanların ayıplayıcı bakışları sebep olmuştur. Aynı
durumda öğrenci C ise, yaşlı adama yerini vermemiştir. Ayakta zor duran yaşlı adam otobüs
hızla bir viraja girdiğinde dengesini kaybederek düşmüş ve kafasını demirlere çarparak
bayılmıştır. Bu olayı yaşayan öğrenci C, olaydan çok etkilenmiş üzüntü duymuş, geceleyin
yatağına yattığında uyuyamamış ve vicdanı sızlamıştır. İşte öğrenci C’nin bu vicdan azabı,
ahlak kurallarına uymamanın yaptırımıdır.
O halde, herhangi bir kimse ahlak kurallarının emir ve yasaklarına ancak toplumun kendisi
hakkında kötü bir değer yargısına varmasından, ayıplamasından, küçük görmesinden veya
ilişkisini kesmesinden korktuğu ve çekindiği oranda uyar. Bütün bunlara kıymet vermeyen,
karşılaşacağı tepkiye aldırış etmeyen bir kimse, ahlak kurallarına uymayabilir. Demek ki,
ahlak kuralları da aynı din kuralları gibi manevi yaptırıma sahip oldukları ve maddi bir
yaptırımdan yoksun oldukları için sosyal ilişkilerin istenilen ölçüde düzenlenmesinde yetersiz
kalmaktadır.
Hukuk kuralları ile ahlak kuralları arasındaki bağa gelince, bu iki sosyal düzen kuralı arasında
da oldukça sıkı bir örtüşme vardır. Ahlak kurallarına göre yanlış olan bir şeyi genelde hukuk
kuralları da yasaklamıştır. Örneğin, eşlerin birbirine sadık kalması, hem hukuk hem de ahlak
kuralıdır. Ancak bazı kurallarda sadece ahlak kuralı olarak kalabilir demin verilen örnekte hiç
kimse öğrenciyi yaşlı adama yer vermeye zorlayamaz veya bunu yapmadığı için ona maddi
yaptırım uygulayamaz.
3.Görgü, Örf ve Adet Kuralları
Görgü, örf ve adet kuralları da sosyal hayatı düzenleyen kurallardandır. Görgü, örf ve adet
kuralları, “kişinin içinde bulunduğu, belirli bir toplumsal çevre tarafından konulan ve
insanların belli bir olayda nasıl davranması gerektiğini düzenleyen, uyarma, kınama,
dışlanma ve hatta linç gibi değişik müeyyideleri olabilen emir ve yasaklar” olarak
tanımlanabilir.
Bu kurallar topluluğu da özü itibarıyla hukuk, din ve ahlak kuralları gibi emir ve yasaklar
içermektedir. Bu kuralların koyucusu belirli bir toplumsal çevre olup uzunca bir süre boyunca
8
sürekli olarak tekrarlanan davranış kurallarının bağlayıcı olduğu düşüncesinin ortaya çıkması
ile oluşmaktadır. Yani belirli bir yerde yaşayan insanlar eski zamanlardan beri sürekli olarak
hep aynı şekilde davranıyorlarsa ve diğer insanlardan da aynı şekilde davranmalarını
istiyorlarsa bu davranış biçimleri artık örf ve adet kuralı haline gelmiştir. Örneğin, kapalı
mekânlarda karşılaştığın insanlara selam vermek, bir yemeğe gidildiğinde elle yemek
yememek, çatal bıçak kullanmak, bayramlarda büyüklerini ziyaret etmek birer görgü, örf ve
adet kuralıdır. Ancak bu kurallara uymamak da yine kişinin kendisine kalmıştır.
Örf ve adet kurallarının yaptırımı da manevidir yani ayıplanma, kınama, dışlanma, dövme ve
hatta öldürme (linç) gibi değişik şekillerde ortaya çıkmaktadır. Görgü kuralları biraz daha
hafif şekilde yaptırıma uğrarken, örf ve adet kurallarının yaptırımları görgü kurallarına göre
biraz daha ağırdır. Örneğin, bir ortama girdiğinizde oradaki insanlara selam vermek bir görgü
kuralıdır ve bu kuralı uygulamazsanız yaptırımı sadece oradaki insanların sizin için
“görgüsüz” demesi veya “ayıplaması” ile kalır. Ancak örf ve adet kurallarının bazılarının
yaptırımı oldukça ağır olabilmektedir. Örneğin, bazı yörelerde kan davası bir örf ve adet
kuralı haline gelmiştir. Yani “yakınını öldürenin yakınını sen de öldür” kuralı
uygulanmaktadır. Bu örf ve adet kuralının yaptırımı artık maddi bir hal almıştır yani kişinin
maddi ve manevi varlığına zarar verilmesi, özgürlüğünün kısıtlanması veya yaşamına son
verilmesi istenmeyen bir durumdur. Örf ve adet ihlaline tepki olarak gösterilen cebir
çoğunlukla hukuk düzenine aykırıdır ve haksız bir fiil veya suç oluşturur.
Hukuk kuralları ile görgü, örf ve adet kuralları arasındaki kesişme biraz daha zayıftır. Yani
örf ve adet kurallarının hukuk kuralı haline gelmesi sık karşılaşılan bir durum değildir.
Örneğin, birbirini tanıyan iki kişinin selamlaşması bir görgü kuralıdır ve buna uyulmaması
herhangi bir hukuksal yaptırım gerektirmez. Ancak, askerlerin karşılaştıklarında birbirini
selamlaması “İç Hizmet Yasasına” göre bir hukuksal hükümlülüktür ve uyulmaması halinde
hukuk bunu bir maddi yaptırıma bağlamıştır.
4.Hukuk Kuralları
Hukuk kuralları, “devletin yetkili organları tarafından konulan ve insan davranışlarını
düzenleyen, maddi yaptırıma sahip emir ve yasaklardır.” Görülüyor ki sosyal düzen kuralları
arasında yaptırımı maddi olan tek kurallar bütünü hukuk kurallarıdır. İşte bu noktaya kadar
sorduğumuz “neden sadece din kuralları yeterli değil” ya da “neden sadece ahlak kuralları
yeterli değil” sorularının cevabı, hukuk kurallarının yaptırımının maddi olması gerektiğinden
kaynaklanmaktadır. Hemen akla şöyle bir soru da gelebilir, “sadece yaptırımı maddi olan
hukuk kuralları sosyal hayatı düzenleyemez mi?” bu sorunun cevabı da maalesef “hayır” dır.
Çünkü hukuk kuralları yazılıdır ve insanların toplum içinde yaşadığı veya yaşayacağı her şeyi
insanlara kurallar halinde sunamaz. Hiçbir hukuk kuralı yaşlı insanlara otobüste yer verilmesi
gerektiğini, ya da yemek yerken ağzımızı şapırdatmamamızı söyleyemez. Dolayısıyla sosyal
düzen kurallarının bir bütün halinde toplum düzenini sağlamaya yönelik olduğu ortadadır.
Hukuk kurallarının özelliklerinin incelenmesi onların daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.
Hukuk kurallarının en önemli özelliği devletin yetkili organları tarafından koyulmuş
olmalarıdır. Hukuk kurallarının muhatabı insandır ve insanlara bazen emir ve yasaklar getirir
9
bazen de yetkiler sağlar. Örneğin “bugün hava güzel” gibi bir hukuk kural olmaz. Belli bir
emir veya yasak içermesi gerekir örneğin “sınıfta sigara içmek yasaktır” bir hukuk kuralıdır.
Ayrıca biraz önce söz edildiği gibi hukuk kurallarının muhatabı insanlardır, insan dışı
varlıkların davranışlarını düzenlemeye yönelik olan emir ve yasaklar olamaz. Örneğin, bir
insanı süsüp öldüren bir öküzün öldürülmesini emreden bir hukuk kuralı olamaz.
Hukuk kurallarının önemli özelliklerinden biri kişilerin dışa dönük işlem ve eylemlerini
düzenlemesidir. Yani hukuk kişilerin düşündükleriyle, niyetleriyle ilgilenmez. Örneğin bir
öğrencinin kopya çekmeyi düşünmüş olması hukukun dışındadır. Hukuk, ancak öğrencinin bu
düşüncesini fiiliyata geçirmesi durumunda devreye girer.
Hukuk kuralları toplumun tamamı içindir ve toplumun tüm bireyleri hukuk kurallarına uymak
zorundadır.
Farklı Hukuk terimleri
Pozitif Hukuk: belli bir ülkede yürürlükte bulunan hukuk kurallarının tamamını ifade eder.
Pozitif hukuk için, olan hukuk, mevzu hukuk, konulmuş hukuk kavramları da kullanılır.
Pozitif hukuk yalnız yazılı hukuk kurallarını değil, yürürlükte olan yazılı olmayan hukuk
kurallarını da kapsamaktadır.
İdeal Hukuk: toplumun adalet ve hakkaniyet anlayışına göre olması gereken hukuka ideal
hukuk denir. İdeal hukuk için, tabii hukuk, doğal hukuk, olması gereken hukuk kavramları da
kullanılır. Olmas ı gereken hukuk ile kastedilen, toplumsal düzeni en iyi sağladığı düşünülen
ve adalet ilkelerini en fazla gözeten hukuktur.
1.3.Hukukta Yaptırım
Yaptırım (müeyyide), “sosyal düzen kurallarının yap dediğini yapmama ya da yapma
dediğini yapma durumunda karşılaşılacak olan tepkidir.” Biraz önce de söz ettiğimiz gibi din
kuralları, ahlak kuralları, görgü, örf ve adet kurallarının yaptırımı manevidir. Yani kişinin
kendi vicdanı ile ilgilidir. Bu yüzden bu başlık altında yaptırımı maddi olan hukuk kuralları
üzerinde durulacaktır.
10
Her hukuk kuralının uygulanmaması halinde kişi bir yaptırımla karşılaşır, dolayısıyla hukuk
kurallarına uyulmasının asıl nedeni bir yaptırımla karşılaşmak istenmemesidir. Kişiler hukuk
kurallarına ya uyar, ya da bir yaptırımla karşılaşır. Yaptırımın özünde bir cebir vardır. Cebir,
kişinin yaşamına, sağlığına, özgürlüğüne, mal varlığına verilen bir zarardır. Örneğin, idam
cezası kişinin yaşamına son verir, kırbaç cezası kişinin sağlığına zarar verir, hapis cezası
kişinin özgürlüğüne, tazminat ise kişinin mal varlığına zarar vermektedir. Ayrıca hukuk
kurallarına uyulmadığında verilen bu yaptırımlar, herhangi bir yaptırım değil, hukuk düzeni
tarafından önceden belirlenmiş ve yazılı halde mevcut olan yaptırımlardır. Türk hukuk
sisteminde yer alan bazı yaptırım türleri aşağıda verilmiştir.
1.3.1. Ceza
Ceza hukuku kurallarının müeyyidesi “ceza” dır. Cezanın ağırlıklarına göre çeşitleri vardır.
Örneğin ölüm cezası, ağır hapis ve hafif hapis gibi hürriyet bağlayıcı cezalar, ağır ve hafif
para cezası, kamu hizmetlerinden mahrumiyet cezası, belli bir meslek veya sanatın icrasının
geçici olarak tatil edilmesi cezası gibi.
Bunların dışında “disiplin cezaları” denilen başka bir tür ceza şekli daha vardır. Disiplin
cezaları, memur, asker, öğrenci, dernek üyesi gibi belli bir statü içinde bulunan kimselere
hizmet ve iç düzenle ilgili kurallara aykırı davranışta bulundukları zaman verilen cezalardır.
Disiplin cezalarına örnek olarak da, uyarma, kınama, kusur bildirme, geçici olarak çıkarma
gibi cezalar gösterilebilir.
1.3.2.Cebri İcra
Bazı hukuk kurallarına aykırı davranışta bulunanların karşılaşacakları tepki, ceza şeklinde
değil, “cebri icra” yani bir kimseyi o hukuk kuralının emrini yerine getirmeye zorlama
biçiminde ortaya çıkar. Bunu bir örnekle canlandıralım: Ali televizyonunu yüz milyon liraya
Veli’ye satmış ve teslim etmiştir. Veli televizyonun bedeli olan yüz milyon liralık borcunu
kararlaştırılan günde ödemeyecek olursa, alacaklı Ali mahkemeye veya doğrudan doğruya
icra dairesine başvurarak alacağının borçlu Veli’den zorla alınmasını isteyebilir. İcra dairesi
gerekli işlemleri yaptıktan sonra borçlu Veli’nin yeteri kadar malını haczedip onları paraya
çevirerek alacaklı Ali’nin alacağını borçludan zorla almış olur.
1.3.3. Tazminat
Tazminat, bir kişinin hukuka aykırılık teşkil eden kusurlu bir davranışı sonucunda başkasına
verdiği zararı o kişiye ödettirilmesidir. Tazminat iki şekilde meydana gelmiş olabilir.
Birincisi, “haksız fiil” denilen hukuka aykırı, zarar verici nedenlerden kaynaklanabilir.
Borçlar Kanununun 49’uncu maddesine göre, “Kusurlu ve hukuka aykırı bir fiille başkasına
zarar veren, bu zararı gidermekle yükümlüdür. Zarar verici fiili yasaklayan bir hukuk kuralı
bulunmasa bile, ahlaka aykırı bir fiille başkasına kasten zarar veren de, bu zararı gidermekle
yükümlüdür” denilmektedir. Görülüyor ki, haksız fiille ortaya çıkan bir zarar sadece hukuk
kurallarına göre değil, ahlak kurallarına göre de tazmin edilmek zorundadır. Örneğin, trafik
11
kurallarına uymama ve dikkatsizlik sonucu meydana gelen bir kazada, kusurlu olan kişi, zarar
verdiği kişinin zararını tazmin etmelidir.
Tazminatın oluşmasının ikinci şekli ise, sözleşme şartlarına uyulmaması durumunda
ortaya çıkmaktadır. Yine Borçlar Kanununun 112’nci maddesine göre “Borç hiç veya gereği
gibi ifa edilmezse borçlu, kendisine hiçbir kusurun yüklenemeyeceğini ispat etmedikçe,
alacaklının bundan doğan zararını gidermekle yükümlüdür” denilmektedir. Örneğin, satmış
olduğu malı zamanında teslim etmeyen satıcı, alıcının bu yüzden uğradığı zararı ödemek
(tazmin etmek) zorundadır.
1.3.4. Geçersizlik (Hükümsüzlük)
Hukuka aykırı bir şekilde yapılan hukuki işlemin karşılaşacağı yaptırım, onun geçersiz
olmasıdır. Geçersizliğin (hükümsüzlük) yokluk ve butlan olmak üzere iki çeşidi vardır.
1.Yokluk
Bir hukuki işlemin kanunun öngördüğü kurucu unsurlardan en az birine uyulmaması halinde o
işlemin hiç oluşmamış sayılmasıdır. Diğer bir deyişle, hukuken hiç doğmamış, hukuk
âleminde hiç ortaya çıkmamış sayılır. Örneğin, resmi nikâh memuru önünde yapılmayan bir
evlilik geçerli değildir, yok hükmüne tabidir. Dini nikâh ile evlenmiş olmak resmi nikâh
yerine geçmeyeceği gibi bu işlem eşlerin birbirlerine karşı miras hakkını da
doğurmamaktadır.
2.Butlan
Bir hukuki işlemin baştan itibaren hukuki sonuçlarını meydana getirememesi veya sonradan
da geçerli kılınamaması demektir. 3 çeşidi vardır, mutlak butlan, nispi butlan ve tek taraflı
bağlamazlık.
2.a-Mutlak Butlan
Bir hukuki işlemin, kanunun öngördüğü kurucu unsurları bulundurmakla birlikte,
kanunun emredici hükümlerine aykırı olmasıdır. Örneğin MK’na göre, “bir kimse ile amca,
dayı, hala ve teyzesi arasında evlenmek yasaktır.” Ancak kanunun bu emredici hükmüne
rağmen böyle bir evlilik gerçekleşmişse mutlak butlan ile sakatlanmıştır. Yani böyle bir
evlilik hukuk âleminde vardır ancak baştan beri geçersizdir. Böyle bir evliliğin iptalini taraflar
isteyebileceği gibi, savcıda re’sen dava açabilir. Ancak böyle bir evliliğin hâkim kararı ile
butlanına hükmedilinceye kadar geçerliliği devam eder.
2.b-Nispi Butlan
Kanunun öngördüğü unsurlara sahip olan ve kanunun emredici hükümlerine de aykırı
olmayan bir işlem, o işlemi oluşturan iradede bir sakatlık varsa “nispi butlan” ile maluldür.
Nispi butlanda, baştan beri geçerli olan bir hukuki işlem taraflardan birinin onun iptalini
istemesiyle geçersiz hale gelebilmektedir. Örneğin, resmi evlendirme memurunun önünde
taraflar evlenmek istediklerini kendi iradeleri ile tekrarlarlar. Ancak bu sırada taraflardan
birinin sözlü cevabını açıklarken temyiz kudretine (ayırt etme gücü) sahip değilse, (sarhoş
12
veya birtakım ilaçlarla olumlu cevap alınması sağlanmışsa) bu evlilik sakattır. Böyle bir
evlilik kural olarak geçerlidir ancak nikâh sırasında ayırt etme gücünden yoksun olan eş, daha
sonradan evliliğin iptalini isteyebilir. Nispi butlanda bu iptal istemini bu eşten başka kimse
yapamaz, eğer bu kişi de istemez ise evlilik geçerli olur. Temyiz kudretini yitirmiş kişi,
durumu öğrendiği andan itibaren 6 ay içinde bu evliliğin iptalini istemez ise bir daha
isteyemez.
2.c-Tek taraflı bağlamazlık
Bazı durumlarda hukuksal işlemlerdeki sakatlık, işlemin yalnız bir taraf açısından
bağlayıcılık doğurur. Durum diğer taraf açısından ise askıda kalabilir. Bu işlemler taraflardan
birini bağlarken, bundan olumsuz etkileneni bağlamayabilir. Örneğin, 13 yaşındaki bir
çocuğun bilgisayar alımından dolayı yapılan işlemi tek taraflı olarak bağlamazlığa hükmedilir.
Eğer velisi tarafından işlem onaylanırsa, artık o işlem çocuk tarafından da bağlayıcı hale gelir.
Fakat onaylamasa işlem her iki taraf için de geçersiz hale gelir.
1.3.5. İptal
Hukuk kurallarına aykırı biçimde yapılmış olan idari işlemlere uygulanacak müeyyide “iptal”
şeklinde ortaya çıkar. Bir idari makamın hukuk kurallarına ters düşecek biçimde yapmış
olduğu idari işlemler, bu yüzden menfaati zarara uğrayan kimseler tarafından yetkili yargı
organına dava yoluyla (iptal davası) başvurulmak suretiyle iptal ettirilebilir. Böyle bir davada
idare mahkemesi, idari işlemin hukuka aykırı olduğu kanısına varırsa, bu işlemi iptal eder.
Mahkeme kararıyla iptal edilen idari işlem alındığı tarihten itibaren bütün hüküm ve
sonuçlarıyla ortadan kalkar. Yani iptal kararları geriye yürür.
13
2. Hukukun Kaynakları, Hukukun Dalları ve Yargı Örgütü
2.1. Hukukun Kaynakları
Hukuk, hukuk kurallarından oluşan kurallar topluluğudur denilmektedir. Bu kuralların
nelerden oluştuğu ve bu kuralları kimlerin koyduğu, hukukun kaynakları başlığı altında
incelenir.
Hukukun kaynakları “asıl” ve “yardımcı” kaynaklar olmak üzere öncelikle ikiye, asıl
kaynaklar ise yazılı ve yazısız kaynaklar olmak üzere tekrar ikiye ayrılmaktadır.
2.1.1. Asıl Kaynaklar
Yazılı kaynaklar
Yazılı kaynaklar devletin yetkili organları tarafından koyulmuş, adı üzerinde yazılı kaynaklar
olup anayasa, kanun, tüzük, yönetmelik, tebliğ, talimat, genelge, tamim gibi kaynaklardır. Bir
ülkede yetkili organlar tarafından koyulmuş, yürürlükte bulunan bütün hukuk kurallarının
tamamına “mevzuat” denilmektedir. Diğer bir deyişle, Mevzuat; yürürlükte bulunan anayasa,
kanun, KHK, tüzük, yönetmelik ve diğer yazılı kurallardan oluşmaktadır.
Normlar Hiyerarşisi
Bir hukuk düzeninde mevcut olan anayasa, kanun,
uluslararası sözleşmeler, KHK, tüzük, yönetmelik
gibi kurallar dağınık halde rastgele bulunmaz
aksine belirli bir düzen içerisinde bulunur. Buna
“normlar hiyerarşisi” veya “hukuk düzeni piramidi”
denir. Bu piramidin özelliği, bir alt katta yer alan
hukuk kuralı üstteki kurallara aykırı olamaz.
Örneğin, yönetmelikler kanunlara, kanunlarda
anayasaya aykırı olamazlar.
14
1. Anayasa
Anayasa, normlar hiyerarşisinin en üstünde bulunan, devletin temel organlarının kuruluşunu,
işleyişini, kişilerin temel hak ve hürriyetleri konusunda kurallar içeren, devletin en üst hukuk
kurallarını oluşturmaktadır. Anayasalar kolay değiştirilemez ve daha çok genel konuları içerir.
Özel konular ise anayasalara aykırı olmamak koşulu ile kanunlar tarafından düzenlemeye
bırakılmıştır. Türkiye’de 1876, 1921, 1924, 1961 ve 1982 yıllarında yeni anayasalar
düzenlenmiştir. Günümüzde yürürlükte olan Anayasa 7 Kasım 1982 tarih ve 2709 sayılı
Türkiye Cumhuriyeti Anayasasıdır. Anayasa’nın değiştirilmesi ise Anayasamızın 175.md.’ne
göre TBMM’nin üye tam sayısının en az üçte biri tarafından yazıyla teklif edilebilir (2013
yılında 548 milletvekili var bunun 1/3’ü 183 kişi ile teklif edilebilir). Teklifler Genel Kurulda
iki defa görüşülür ve değiştirme teklifinin kabulü Meclisin üye tam sayısının beşte üç
çoğunluğunun gizli oyuyla mümkündür (366 kişinin kabulü gerekir).
2.Kanunlar (Yasalar)
Kanunlar, yasama organı tarafından yazılı bir şekilde yapılan, normlar hiyerarşisinde
anayasadan sonra yer alan ve anayasaya göre daha detaylı hükümler içeren soyut kurallardan
oluşmaktadır. Kanunların başlıca üç özelliği vardır.
-
Kanunlar yazılıdır
Kanunlar geneldir (bir veya birkaç kişi için değil, aynı durumda olan herkes için
geçerlidir)
Kanunlar süreklidir (bir kez uygulanmak için değil sürekli kullanılmak için
çıkarılırlar)
Kanunlar genellikle belli bir süre yürürlükte kalmaları amacıyla değil sürekli yürürlükte
kalmaları için çıkarılırlar. Ancak sürekli kalmaları demek sonsuza kadar kalacakları anlamına
da gelmez. Toplumun ihtiyaçlarına göre zaman içerisinde kanunlar üzerinde değişiklikler
yapılabilir hatta bir kanun yürürlükten kaldırılarak tamamen yenilenebilir. Buradaki kasıt
kanun yürürlüğe girerken “bu kanun 3 ay süreliğine çıkarılmıştır” gibi bir ön koşul
olamayacağıdır. Ancak hukuk düzenimizde bunun istisnaları da mevcuttur. Örneğin 3402
sayılı Kadastro Kanunu ömrü amacıyla sınırlı bir kanundur. Çünkü kanunun amacı Türk
Medeni Kanununun öngördüğü tapu sicilini kurmak, mekânsal bilgi sisteminin alt yapısını
oluşturmaktır. Bu amaçlar yerine getirildiğinde Kadastro Kanununun yürürlükte kalmasının
bir gereği olmayacağı açıktır.
Kanunların nasıl yapılacağı anayasanın 88 ve 89’uncu maddelerinde düzenlenmiştir. Bu
maddelere göre; kanun teklif etmeye bakanlar kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Eğer
milletvekillerinden biri veya bir kaçı bir kanun önerisinde bulunursa buna “kanun teklifi”
denirken, bakanlar kurulu bir kanun önerisinde bulunursa buna “kanun tasarısı” denir.
Kanun tasarı ve teklifleri iç tüzükte belirlenen usul ve esaslara göre TBMM’de görüşülür.
Görüşmeden sonra oylama yapılır, kanunun kabul edilmesi için TBMM genel kurulunda
toplantıya katılanların salt çoğunluğu tarafından kabul edilmesi gerekir. Örneğin 300
milletvekili toplantıya katılmış ve 151 kabul oyu varsa, kanun kabul edilmiş sayılır. Ancak
15
kabul oylarının sayısı 139’dan az olmamalıdır. Bu şekilde kabul edilen kanunlar
Cumhurbaşkanına gönderilir ve 15 gün içinde eğer Cumhurbaşkanı kanunu onaylıyorsa
Resmi Gazete’de yayımlar, eğer onaylamıyorsa tekrar görüşülmek üzere TBMM’ye geri
gönderir. TBMM eğer geri gelen kanunun noktası virgülünü dahi değiştirmeden kabul edip
tekrar onaylayarak Cumhurbaşkanına gönderirse, Cumhurbaşkanı artık bu kanunu TBMM’ye
geri gönderemez ve 15 gün içinde Resmi Gazete’de yayımlamak zorunda kalır. Kanunların
genellikle sondan bir önceki maddesinde hangi tarihte yürürlüğe gireceği belirtilir eğer özel
bir tarih belirlenmemişse Resmi Gazete’de yayımlandığı günden itibaren 45 gün sonra
yürürlüğe girer.
Bu süreçlerden geçerek onaylanan kanunlar anayasaya aykırı olmamalıdır. Hukuk
düzenimizde kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyen “yargısal denetim” mevcuttur.
Ülkemizde 1961 Anayasasından beri bu yetki bağımsız bir yargı merci olan Anayasa
Mahkemesi (AYM) tarafından yapılmaktadır. Ancak AYM kendiliğinden kanunları
denetleyemez, böyle bir yetkisi yoktur. Bunun için yetkili kişi veya kurumların kanunları
AYM’ne taşıması gerekmektedir. Bu olaya, doğrudan doğruya dava açmak suretiyle yapılırsa
“iptal yolu”, diğer mahkemeler aracılığıyla yapılırsa “itiraz yolu” denilmektedir.
AYM’ne iptal yolu ile doğrudan dava açma yetkisi Anayasanın 150’inci maddesine göre;
Cumhurbaşkanına, iktidar ve anamuhalefet partisi Meclis grupları ile TBMM üye
tamsayısının en az beşte biri tutarındaki üyelere aittir. İktidarda birden fazla siyasi partinin
bulunması halinde, iktidar partilerinin dava açma hakkını en fazla üyeye sahip olan parti
kullanır. Ayrıca AYM’ne doğrudan dava açma süresi Resmi Gazete’de yayımlanmasından
itibaren 60 gün olarak belirlenmiştir.
İtiraz yolunda ise, Anayasa’nın 152’nci maddesine göre kanunların anayasaya aykırı olduğu
mahkemeler tarafından ileri sürülebilecektir. Bir davaya bakmakta olan mahkeme (hâkim),
uygulayacağı kanun veya KHK hükümlerinin Anayasaya aykırı olduğunu düşünürse veya
taraflardan biri bunu ileri sürerse ve mahkeme de bunun ciddi olduğu kanısına varırsa
AYM’ne ilgili kanunun hükümleri hakkında itiraz edebilir. AYM 5 ay içinde ilgili kanun
hükümleri hakkında karar verir. Bu süre içerisinde mahkeme davaya ara verir. Ancak eğer
AYM’den 5 ay içinde karar çıkmazsa mahkeme mevcut kanun hükümlerine göre davayı
sonuçlandırma yoluna gider.
3.Uluslararası Anlaşmalar
Türk hukukuna göre usulüne uygun olarak yürürlüğe girmiş olan uluslararası anlaşmalar
aslında kanunla aynı düzeydedir. Diğer bir deyişle bu anlaşmalar da kanunlar gibi bağlayıcı
hale gelmiş olur, mahkemeler ve idari makamlar bu anlaşmaları kanun gibi uygulamak
zorunda kalırlar. Uluslararası anlaşmaların yürürlüğe girmesi konusu Anayasanın 90’ıncı
maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeye göre, “uluslararası bir anlaşmanın onaylanması için
TBMM’nin onaylamayı kanunla uygun bularak, bir kanunla kabul etmesi ardından da
Cumhurbaşkanının anlaşmayı onaylayarak yayımlaması gerekmektedir.” Usulüne uygun
olarak yürürlüğe girmiş olan uluslararası anlaşmalar hakkında Anayasaya aykırılık iddiasıyla
AYM’ne başvurulamaz. Ayrıca aynı maddenin son fıkrasına göre, usulüne göre yürürlüğe
16
konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası anlaşmalarla kanunların aynı
konuda farklı hükümler içermesi nedeni ile çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası
anlaşma hükümleri esas alınmaktadır.
4.KHK
Türk hukuk sisteminde kanun yapma yetkisi TBMM’ne aittir. Ancak bazı durumlarda bu
yetki özel bir kanunla bakanlar kuruluna da verilebilir. İşte bu şekilde hazırlanan kanunlara da
Kanun Hükmünde Kararname (KHK) denilmektedir. KHK’ler de kanunlarla aynı statüdedir
ve mevcut kanunları yürürlükten kaldırabilir, onlarda değişiklik yapabilir veya kanun konusu
olmayan bir konuda yeni bir düzenleme yapabilmektedir. Hangi konularda KHK
çıkarılamayacağı Anayasamızın 91’inci maddesinde düzenlenmiştir. İlgili maddeye göre,
sıkıyönetim ve olağanüstü haller saklı kalmak koşuluyla temel haklar, kişi hakları ve ödevleri
ile siyasi haklar ve ödevleri hakkında KHK çıkarılamaz. Yetki kanunu ile çıkarılacak
KHK’nin amacı, kapsamı, süresi ve süresi içinde birden fazla KHK çıkarılıp çıkarılamayacağı
belirtilmektedir.
KHK’ler Resmi Gazete’de yayımlandığı gün yürürlüğe girer ve aynı gün TBMM’nin onayına
sunulur. KHK, eğer meclis tarafından onaylanırsa kanuna dönüşür, reddedilirse red kararının
Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkar. Ancak bu tarihe kadar yürürlükte
kalmış olur.
KHK’lerin anayasaya uygunluğu yine AYM tarafından yapılır. Ancak bir istisna durum vardır
ki oda Anayasanın 148’inci maddesinde düzenlenmiştir. İlgili maddeye göre, “olağanüstü
hallerde, sıkıyönetim ve savaş hallerinde çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin şekil ve
esas bakımından Anayasaya aykırılı iddiasıyla AYM’ne dava açılamaz.”
5.Tüzükler
Tüzükler, kanunlara aykırı olmamak koşuluyla kanunların uygulanmalarını gösteren ve
emrettiği işleri belirleyen bakanlar kurulu tarafından çıkarılan yazılı hukuk kurallarından
biridir. Tüzüklerin özellikleri şu şekilde sıralanabilir;
-
Tüzük çıkarma yetkisi bakanlar kuruluna aittir,
Tüzük konusu mutlaka bir kanuna dayanmalıdır,
Tüzükler, Danıştay incelemesinden geçirilmek şartıyla çıkarılır, ancak Danıştay
görüşü bağlayıcı değildir,
Cumhurbaşkanı tarafından imzalanır ve kanunlar gibi Resmi Gazete’de yayımlanır,
Tüzüklerin yargısal denetimi Danıştay tarafından yapılır.
6.Yönetmelikler
Yönetmelikler, başbakanlık, bakanlıklar ve kamu tüzel kişilerinin kendi görev alanlarını
ilgilendiren kanunların ve tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı
olmamak şartıyla çıkarılan yazılı hukuk kurallarıdır. Yönetmelikler, daha kolay çıkarılır ve
değiştirilir, Danıştay incelemesinden geçmez, Cumhurbaşkanı onayı gerekmez, her
yönetmelik Resmi Gazete’de yayımlanmaz, hangi yönetmeliğin yayımlanacağı kanunda
17
belirtilir. Bu gibi nedenlerle yönetmelikler Türk hukuk sisteminde oldukça fazla
kullanılmaktadır. Yönetmeliklerin yargısal denetimi ise yine tüzüklerde olduğu gibi
Danıştay’da yapılır. Kamu kurumu ile kamu kuruluşu niteliğindeki meslek kuruluşlarının belli
bir yörede uygulanacak olan yönetmeliklerinin yargısal denetimi ise, o yerde bulunan genel
görevli idari mahkemedir.
Yazısız Kaynaklar
Örf ve Adet Kuralları
Yazısız kaynaklar yani örf ve adet kuralları, adından da anlaşılacağı üzere yazılı olmayan
kaynaklardır ve hukuk sisteminde bir bağlayıcılığı yoktur. Yani örf ve adet kurallarının ne
olduğunu görmek için Resmi Gazete’ye bakamayız. Toplum içindeki bir davranış kuralının
örf ve adet hukuku kuralı olarak geçerli olabilmesi için şu 3 şartı yerine getirmesi gerekir.
-
-
Maddi unsur; öncelikle bu davranış şeklinin çok eskiden beri bilinmesi ve
sürekliliğin olması gerekir ki buna örf ve âdetin “maddi unsuru” denilmektedir.
Manevi unsur; Söz konusu davranış biçiminin toplum içinde uyulmasının zorunlu
olduğu yolunda toplumda genel bir inanç olması gerekir ki buna da “manevi
unsur” denilmektedir.
Hukuki unsur; ilk iki şartı yerine getiren bir örf ve adet kuralının hukuk kaynağı
haline gelmesi için hukuk düzeni tarafından desteklenmiş olması gerekir. Örneğin,
Türk Medeni Kanununun 1’inci maddesinde “kanunda uygulanabilir hüküm yoksa,
hakim örf ve hukukuna … göre karar verir” denilmiştir. İşte bu hüküm nedeniyle
artık medeni hukuk alanında örf ve adet kurallarının hukukun kaynağı olduğu
kabul edilmektedir. Aynı durum Türk Ticaret Kanununda da vardır. Eğer bir
alanda böyle bir gönderme yoksa örf ve adet kuralı toplum içinde ne kadar yaygın
olarak kullanılırsa kullanılsın hukukun kaynağı olamaz. Örneğin Türk Ceza
Kanununda bu şekilde bir gönderme yoktur. Dolayısıyla ceza hukuku alanında
hâkim karar verirken örf ve adet kurallarından yararlanamaz. Hatta Türk Ceza
kanununun 82’nci maddesinin k bendi kasten adam öldürme suçunun töre
sebebiyle işlenmesini ağırlaştırıcı sebep olarak sayılmıştır.
Ülkemizin pek çok bölgesinin köylerinde görülen “yarıcılık” usulü bir örf ve adet kuralıdır.
Bu kurala göre tarlasını kendi ekip biçemeyen tarla sahibi, tarlayı yarıcıya verir. Yarıcı tarlayı
ekip biçer, gelecek yılın tohumluğunu ayırdıktan sonra kalanı tarla sahibi ile yarı yarıya
paylaşır. Bu konuda bir uyuşmazlık çıktığında hâkim o yöredeki yarıcılık konusundaki örf ve
âdeti tespit edip, ona göre karar verebilir.
2.1.2. Yardımcı Kaynaklar
Hukukun yardımcı kaynakları, doktrin ve içtihatlardır. Hâkim bu kaynaklara başvurmakta
serbesttir ancak uygulama konusunda bir bağlayıcılığı yoktur.
18
Doktrin
Doktrin denilen bilimsel görüşler, tartışmalı olan hukuki konularda, konusunda uzman bilim
adamları tarafından ileri sürülmüş olan görüş ve düşüncelerdir. Ancak bu bilgiler hâkimi
bağlamaz, hâkim eğer isterse bunlardan yararlanır istemezse yararlanmaz.
İçtihatlar
İçtihatlar, mahkemelerin özellikle yüksek mahkemelerin hukuksal uyuşmazlıklar karşısında
vermiş oldukları karar, görüş, düşünce ve ilkelerdir. Bunlar aslında yeni bir hukuk kuralı
değildir var olan hukuk kurallarının olaylara uygulanmasıdır. Hâkim bir olayı çözümlerken,
aynı veya benzer olaylarda daha önce verilmiş karar ve görüşlerden yararlanabilir. Ancak bu
görüş veya kararları kendisi dahi vermiş olsa bir bağlayıcılığı yoktur. Bu konuda bağlayıcılığı
olan sadece İçtihadı Birleştirme Kararları ve Anayasa Mahkemesi kararlarıdır.
2.2 Hukukun Dalları
Hukukun kaynaklarının belli bir düzen ve hiyerarşi içerisinde bulunduğunu gördük. Peki bu
yazılı kaynaklar kendi içlerinde konularına göre ayrılır mı? Diğer bir deyişle iki devlet
arasındaki bir anlaşma ile ilgili hükümler içeren yönetmelik ile bir ailenin miras paylaşımını
düzenleyen kanun aynı kategoride olabilir mi? İşte hukukun dalları, hukukla ilgili olabilecek
tüm yazılı kaynakları gruplandırmakta, konu ile ilgili hükümlerin nerede aranacağına
yardımcı olmaktadır. Hukuk öncelikle “kamu hukuku” ve “özel hukuk” olarak ikiye ayrılır.
2.2.1. Kamu Hukukunun Dalları
Kamu hukuku, devletin bireylerle ve diğer devletlerle ve devletlerarası kuruluşlarla ilişkilerini
düzenleyen hukuk kurallarını belirtir. Dolayısıyla kural olarak bir kamu hukuku ilişkisinde
taraflardan birisini devlet oluşturur. Kamu hukuku ilişkisinde taraflardan birisi olan devlet
üstün konumdadır.
Bir işin kamu hukukunu mu yoksa özel hukuku mu ilgilendirdiğini belirlemek için:
İşin kamu hizmeti niteliğinde olup olmadığını,
Taraflardan birinin kamu olup olmadığını,
Taraflar arasında eşitlik mi yoksa kamunun üstünlüğünün mü olduğunu
değerlendirmemiz gerekir.
Kamu hukuku dış kamu hukuku ve iç kamu hukuku olarak iki ayrılır. Devletin başka
devletlerle ve devletlerarası örgüt ve kurumlarla ilişkilerini düzenleyen kurallar dış kamu
hukuku olarak adlandırılır. Kamu hukukunun diğer dalları ise iç kamu hukuku grubu
içerisinde yer alır.
Kamu hukukunun dalları şunlardır:
19
1. Anayasa Hukuku
Anayasa hukuku, devletin temel kuruluşunu, yani şeklini, yapısını, organlarını, bu organlar
arasındaki ilişkileri ve bireylerin devlet karşısındaki temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen
kuralların bütününden oluşmuş bir kamu hukuku dalıdır. Türkiye’de anayasa hukuku
“anayasa hukukunun genel esasları” ve “Türk anayasa hukuku” olarak ikiye ayırılmıştır.
Anayasa hukukunun genel esasları bölümünde genellikle; devlet kavramı, devletin unsurları,
anayasa kavramı, anayasa çeşitleri, anayasacılık hareketleri, kurucu iktidar, kuvvetler ayrılığı,
hükümet sistemleri, devlet biçimleri, siyasi partiler, seçim sistemleri gibi konular incelenir.
Türk anayasa hukukunda ise; Türkiye’de anayasacılık hareketlerinin tarihsel gelişimi ve
günümüz anayasasının kurduğu anayasal düzenleme incelenir.
2. İdare Hukuku
Devlet idaresinin teşkilat ve işleyişini, kişilerin idare ile olan ilişkilerini, kamu hizmetlerinin
görülmesini düzenleyen hukuk kurallarıdır. Anayasa hukuku, devletin temel örgütlenmesini
düzenlemekle birlikte, bu düzenlemeler oldukça geneldir ve yeterli değildir. Bu genel
nitelikteki kuralların eksikliklerini gideren ve onları açan hukuk idare hukukudur. İdare
hukukunun başlıca inceleme konuları; idari işlemler, idari sözleşmeler, kamu hizmeti, kamu
görevlileri, kamu malları ve idarenin sorumluluğu gibi konular da bulunmaktadır.
3. Ceza Hukuku
Ceza hukuku, toplumun düzenini bozan ve suç olarak nitelendirilen eylemlerin
cezalandırılmasıyla ilgili kurallar içeren kamu hukuku dalıdır. Ceza hukukunda, kanunda
tanımlanan tipik hareketlerin, yine kanun tarafından öngörülen manevi durum ile herhangi bir
hukuka uygunluk sebebi olmadan meydana gelmesi neticesinde fail veya faillere, bozulan
kamu düzenini sağlamak için uygulanacak olan yaptırım ve tedbirler yer almaktadır.
Ceza hukukunun en önemli ilkesi “Kanunsuz Suç ve Ceza Olmaz” ilkesidir. Bu ilkenin
sonucu şunlardır:
Suç ve ceza ancak kanunla konulur. Tüzük, yönetmelik gibi idari işlemlerle suç ve
ceza belirlenemez.
Suç ve ceza ancak kanunun açık olarak belirlediği durumlarda ortaya çıkar. Suç
ve ceza kanunda açık olarak belirtilmelidir.
Ceza hukukunda bir diğer önemli ilke “Kanunların Geriye Yürümemesi” ilkesidir. Bu
ilkeye göre kişi fiili işlediği sırada kanunlarda suç olarak nitelendirilen bir fiilden dolayı
sorumlu tutabilir. Yine işlendiği sırada suç olarak nitelendirilmeyen bir fiil, daha sonra çıkan
kanundan dolayı suç olarak nitelendirilse bile kişi cezalandırılamaz.
4. Vergi Hukuku
Anayasamızın 73’üncü maddesine göre herkes, kamu giderlerini karşılamak üzere, mali
gücüne göre, vergi ödemekle yükümlüdür. Vergiler devletin en önemli gelir kaynağıdır. Vergi
20
hukuku da devletin vergilendirme yetkisini, bunun içeriğini ve kapsamını, vergilerin tarh,
tahakkuk ve tahsilini düzenleyen kamu hukuku dalıdır.
.5. Uluslararası Hukuk
Uluslararası hukuk, bir devlet ile diğer bir devlet veya devletler veya uluslararası kuruluşlar
arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk dalıdır. Uluslararası hukukun başlıca inceleme konuları
şunlardır: uluslararası anlaşma nedir? nasıl yapılır, sonuçları nelerdir, uluslararası örf ve adet
nedir, uluslararası kuruluşlar nelerdir, nasıl çalışırlar, devletin kara, deniz ve hava ülkesi
nedir, sınırları nasıl çizilir, devletin egemenliği nedir, devletlerarası ilişkiler nasıl yürütülür,
diplomasi temsilcisi kimlerdir, uluslararası uyuşmazlıklar nasıl çözümlenir?
2.2.2. Özel Hukukun Dalları
Genel bir ifade ile kişilerin eşitlik ve irade serbestisi altında birbirleriyle olan hukuksal
ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarının bütünü özel hukuk olarak tarif edilmektedir. Bu
alanda bireyler eşit konumdadır. Herhangi bir egemenlik ilişkisi veya altlık-üstlük ilişkisi
yoktur. Bireylerin çıkarları ön planda tutulur.
1.Medeni Hukuk
Medeni hukuk, özel hukukun en geniş ve en önemli dalıdır. Medeni hukuk, kişilerin toplum
içinde yaşaması bakımından bir hüküm ve değer ifade eden bütün eylem ve davranışlarını,
işlem ve ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarının bütünüdür. Kişi daha doğduğu anda, hatta
doğumundan önce ana rahmine düşmesiyle medeni hukukun düzenleme alanına girer. Medeni
hukuk oldukça kapsamlı olup kendi içinde alt dallara ayrılır.
a-Kişiler Hukuku
Hukukta hak ve borç altına girebilen varlıklara kişi denir. Kişiler gerçek kişiler ve
tüzel kişiler olarak ikiye ayrılır. Gerçek kişiler sadece insanlardan ibarettir. Belli bir amaç için
bazı insanların bir araya gelip faaliyetlerini ve bir kısım mallarını bu gayeye tahsis etmeleriyle
ortaya çıkan ve kendisini meydana getiren kişilerden ayrı ve bağımsız oldukları kabul edilen
varlıklara “tüzel kişi” denir. Örneğin, dernekler ve vakıflar tüzel kişilerdir. Kişiler hukukunun
inceleme konularından bazıları şunlardır; doğum, ölüm, gaiplik, hak ehliyeti, temyiz kudreti,
rüşt, hacir (kısıtlılık), hısımlık, ikametgâh, isim vs.
b-Aile Hukuku
Aile hukuku, kişinin içinde bulunduğu ve aile denen topluluğun üyeleri ile olan
ilişkilerini düzenleyen bir medeni hukuk dalıdır. Aile hukukunun başlıca konuları;
nişanlanma, evlenme, karı-kocanın karşılıklı hak ve ödevleri, mal rejimleri, evliliğin sona
ermesi, boşanma, hısımlık, nesep, evlat edinme, velayet, vesayet vs.
c-Miras Hukuku
Miras hukuku, bir gerçek kişinin ölümünden sonra para ile ölçülebilen bütün hak ve
borçlarının kimlere ve nasıl geçeceğini düzenleyen hukuk kurallarından oluşan medeni hukuk
21
dalıdır. Miras hukukunun düzenlediği başlıca konular şunlardır; yasal mirasçılar, ölüme bağlı
tasarruflar, vasiyet, mirasçı atama, belirli mal bırakma, şart, mükellefiyet, miras sözleşmesi,
mirasın reddi, mirasın paylaşılması vb.
d- Eşya Hukuku
Eşya hukuku, kişilerin bir eşya üzerindeki hâkimiyet ve tasarruflarının nitelik ve
türlerini, onların bu hâkimiyet dolayısıyla diğer şahıslarla olan ilişkilerini düzenleyen hukuk
dalıdır. Eşya hukukunun konusunu büyük çapta “ayni haklar” oluşturmaktadır. Ayni haklar,
eşya dediğimiz maddi mallar üzerinde sahibine geniş yetkiler veren ve herkese karşı ileri
sürülebilen haklardır. Eşya hukukunun düzenleme konularından bazıları şunlardır; ayni hak,
eşya, zilyetlik, zilyetliğin kazanılması, kaybedilmesi, zilyetliğin korunması, tapu sicili,
mülkiyet, müşterek mülkiyet, iştirak halinde mülkiyet, taşınmaz mülkiyeti, taşınmaz
mülkiyetinin kazanılması, kapsamı, sınırlanması, sona ermesi, taşınır mülkiyeti, sınırlı ayni
haklar, irtifak hakları, intifa hakkı, kaynak hakkı, rehin, ipotek vs.
2.Borçlar Hukuku
Borçlar hukuku, kişiler arasındaki borç ilişkilerini düzenleyen özel hukukun bölümü olarak
tanımlanmaktadır. Bu ilişkinin taraflarından birine alacaklı, diğerine borçlu denir. Borçlar
hukuku, borç ilişkisinin doğumunu, hükümlerini, türlerini ve sona ermesini inceler.
3.Ticaret Hukuku
Ticaret hukuku, kişilerin ticari nitelikteki ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarının
bütünüdür. Ticaret hukuku, medeni hukuku ve borçlar hukuku ile çok yakından ilişkilidir.
4.Devletler Özel Hukuku
Devletler özel hukuku, özel hukuk alanında yabancı unsur taşıyan hukuki ilişki ve ihtilafların
çözümünde uygulanacak kurallardan oluşmuş hukuk dalıdır.
5.İş Hukuku
İş hukuku, işçi ile işveren arasındaki iş ilişkisini düzenleyen hukuk dalıdır. İşçi, işveren, iş
sözleşmesi, hizmet, iş ilişkileri hep iş hukukunun konuları içindedir. Bireysel iş hukuku ve
toplu iş hukuku olarak iki başlık altında incelenmiştir. Bireysel iş hukukunda, işçi ve işveren
arasında akdedilen iş sözleşmesinden kaynaklanan hukuki ilişkiyi inceleyen kısımdır.
Özellikle iş sözleşmesinden doğan haklar ve borçlar, sözleşmenin kurulması ve sona
erdirilmesi bu konunun inceleme alanına girer. Toplu iş hukuku ise, işçi ve işverenler kendi
içlerinde sendika adı verilen mesleki kuruluşlar adı altında örgütlenmişlerdir. Bu konu içinde
işçi sendikası ile bir işveren veya bir işçi sendikası ile bir işveren sendikası arasında toplu iş
sözleşmesi, grev, lokavt gibi çeşitli hukuki ilişkileri incelenir.
6.Medeni Usul Hukuku
Medeni usul hukuku, özel hukuk alanında ortaya çıkan uyuşmazlıkların çözümlenmesinde
mahkemelerin izleyecekleri usulleri belirleyen hukuk kurallarından meydana gelir. Başlıca
22
inceleme konuları, mahkemelerin kuruluşları, sulh hukuk mahkemeleri, asliye hukuk
mahkemeleri, Yargıtay, hâkimler, adliye memurları, avukatlar, savcılar, noterler, hâkimin
davaya bakmaması, hâkimin reddi, mahkemelerin görevi ve yetkisi… vs.
7. İcra ve İflas Hukuku
Hukuk mahkemelerinin verdiği hükümler, lehine karar verilen kişi tarafından doğrudan
doğruya icra edilemez. Yargılama sonunda haklı çıkan taraf aldığı mahkeme kararını icra
dairesine götürerek icra ettirir. Böyle bir kararın nasıl yerine getirileceğini icra hukuku
düzenler. O halde icra hukuku, özel hukuk alanında ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözmekle
görevli hukuk mahkemelerinin vermiş oldukları hükümlerin, gerektiğinde devlet organları
eliyle zorla yerine getirilmesi yöntemlerini ve bu konuda hangi organların yetkili olduğunu
gösteren hukuk kurallarından oluşur.
2.3. Yargı Örgütü
Bu bölümde devletin temel organlarından (yasama, yürütme, yargı) yargı ayağının, Türk
hukuk sisteminde işleyişinin nasıl olduğu kısaca değerlendirilecektir.
Yargı hukuki uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlama demektir. Yargı yetkisini kullanan,
yani hukuki uyuşmazlıkları kesin olarak karara bağlayan kuruluşlara da mahkeme
denilmektedir. Anayasanın 9’uncu maddesine göre Türkiye’de “yargı yetkisi, Türk milleti
adına bağımsız mahkemelerce kullanılır” Türkiye’de mahkemeler tek türlü değildir ve yargı
örgütü kollara ayrılmıştır. Anayasa yargısı, adli yargı, idari yargı ve askeri yargı olmak üzere
4 çeşit yargı kolu vardır.
2.3.1. Anayasa Yargısı
Normlar hiyerarşisi konusunda değinildiği üzere, her bir hukuk normu kendi üstündeki hukuk
normuna aykırı olamaz ve nihayetinde hiç bir hukuk kuralı normlar hiyerarşisinin en üst
basamağını oluşturan anayasaya aykırı olamaz. İşte anayasa yargısının temel görevi bazı
hukuk normlarının anayasaya uygun olup olamadığını denetlemektir. Kanunlar, KHK’ler ve
TBMM içtüzüğü, Anayasaya şekil ve esas bakımından uygunluğu denetlenecek normlardır.
(Anayasa Mahkemesine dava açma yetkisi ve dava şekilleri daha önce anlatıldığı için bu
başlık altında tekrar edilmeyecektir)
2.3.2. Adli Yargı
Adli yargı olağan ve genel yargıdır, diğer yargı kollarının görev alanına girmeyen bütün
davalara adli yargıda bakılır. Bu nedenle kapsamı en geniş olan yargıdır. Ülkemizde adli yargı
ilk derece mahkemeleri ve üst derece mahkemeler olarak öncelikle ikiye ayrılmıştır.
23
1.İlk Derece Mahkemeleri
İlk derece mahkemeleri, bir uyuşmazlığın çözümü için ilk olarak başvurulması gereken ve bu
uyuşmazlığın incelenerek karara bağlandığı mahkemelerdir. Hukuk mahkemeleri ve ceza
mahkemeleri olarak ikiye ayrılır.
a- Hukuk mahkemeleri,
Hukuk mahkemeleri, özel hukuk ilişkilerinden kaynaklanan hukuki uyuşmazlıkları karara
bağlamakla görevlidir. Hukuk mahkemeleri her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve
iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Yüksek
Kurulunun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulur. Bu mahkemeler tek
hâkimlidir.
Sulh hukuk mahkemeleri, asliye hukuk mahkemelerine göre daha küçük davalara bakarlar.
Asliye hukuk mahkemeleri ise adı üstünde, adli yargının hukuk kısmının “asıl”
mahkemelerini oluşturur. Bir başka mahkemenin görev alanına girmeyen her dava asliye
hukuk mahkemesinin görev alanına girer. Eğer dava yanlış mahkemede açılırsa, mahkeme
görevsizlik kararı ile davayı reddedebilir ve davayı asıl olması gereken mahkemeye
devredebilir. Ayrıca her dava olayın olduğu bölgede açılmalıdır. Örneğin anlaşmazlık veya
olay, İstanbul’da geçmiş ama dava Bartın Asliye hukuk Mahkemesinde açılmış ise, mahkeme
davayı yetkisizlik kararı ile reddedebilir.
Bu iki hukuk mahkemesinin haricinde birde özel ihtisas mahkemeleri vardır ki onlar da,
ticaret mahkemeleri, aile mahkemeleri, tüketici mahkemeleri, kadastro mahkemeleri, iş
mahkemeleri, fikri ve sınai haklar hukuk mahkemeleri gibi özel kanunlarla kurulmuş özel
mahkemelerdir. Bir yerde ihtisas mahkemesi kurulmamış ise, ihtisas mahkemesinin görev
alanına giren davalara o yerdeki normal asliye hukuk mahkemeleri bakar.
24
b- Ceza Mahkemeleri
Ceza mahkemeleri, ceza hukukundan doğan davalara bakmakla görevli mahkemelerdir. Ceza
davalarını “savcı” açar ve savcı iddia makamıdır. Suç işlediği sanılan ve aleyhinde
Cumhuriyet savcısının kamu davası açması ile mahkemede yargılanan kişiye “sanık”, ceza
davasında suçtan zarar gören kişiye “mağdur” veya “katılan” denir. Ayrıca sanığı savunan
avukata “müdafi”, katılanı temsil eden avukata ise “vekil” denilmektedir.
Ceza mahkemeleri; Sulh Ceza Mahkemeleri, Asliye Ceza Mahkemeleri ve Ağır Ceza
Mahkemeleri olmak üzere 3’e ayrılır. 5235 sayılı Adli Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile
Bölge Adliye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanun’a göre;
ceza mahkemeleri, her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde
tutularak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunun olumlu görüşü alınarak
Adalet Bakanlığınca kurulur. Sulh ceza ve asliye ceza mahkemeleri tek hâkimlidir. Ağır ceza
mahkemesinde bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Bu mahkeme bir başkan ve iki üye ile
toplanır.
Kanunların ayrıca görevli kıldığı haller saklı kalmak üzere, iki yıla kadar (iki yıl dâhil) hapis
cezaları ve bunlara bağlı adli para cezaları ile bağımsız olarak hükmedilecek adli para
cezalarına ve güvenlik tedbirlerine ilişkin hükümlerin uygulanması, sulh ceza mahkemelerinin
görevi içindedir. Yine kanunların ayrıca görevli kıldığı haller saklı kalmak üzere, Türk
Ceza Kanununda yer alan yağma, irtikâp, resmi belgede sahtecilik, nitelikli dolandırıcılık,
hileli iflas suçları ile ağırlaştırılmış müebbet hapis, müebbet hapis ve on yıldan fazla hapis
cezalarını gerektiren suçlarla ilgili dava ve işlere bakmakla ağır ceza mahkemeleri görevlidir.
Nihayetinde sulh ceza ve ağır ceza mahkemelerinin görevleri dışında kalan dava ve işlere
asliye ceza mahkemelerince bakılacağı yine 5235 sayılı kanun ile düzenlenmiştir.
2. Üst Derece Mahkeme
Adli yargı kolunun üst derce mahkemesi Yargıtaydır. Yargıtay Anayasanın 154’üncü
maddesine göre “adliye mahkemelerince verilen ve kanunun başka bir adli yargı merciine
bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Kanunla gösterilen belli davalara da
ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar” denilmektedir. Yargıtayda şuan 23 hukuk dairesi
ve 15 ceza dairesi, bir hukuk genel kurulu birde ceza genel kurulu bulunmaktadır.
Yargıtayda toplam 38 (23 hukuk, 15 ceza) daire bulunmakta olup her biri bir başkan ve dört
üyeden oluşmaktadır. İlk derece mahkemesinden temyiz edilen karar, Yargıtayda önce ilgili
olan dairelerden biri tarafından incelenerek, salt çoğunlukla karara bağlanır. Dairenin verdiği
bozma veya onama kararı ilk derece mahkemesine gönderilir. İlk derece mahkemesi Yargıtay
dairesinin verdiği kararı doğru bulmuyorsa, bu karara karşı direnebilir. Yani kendi ilk
kararında ısrar edebilir. Böyle bir durumda dosya tekrar Yargıtaya gönderilir ama bu sefer
dairelerden birine değil genel kurula gider, eğer dava adli yargının konusu ise hukuk genel
kuruluna gider, ceza hukukunun konusu içindeyse ceza genel kuruluna gider ve tekrar
incelenerek sonuçlandırılır. Ancak ilk derece mahkemesi genel kurulda verilmiş olan karara
uymak zorundadır, direnme kararı reddedilse dahi artık onu onaylamak zorunda kalır.
25
Bazen benzer konularda Yargıtayın farklı dairelerince veya aynı dairesince verilmiş birbirinin
aksi kararlar da olabilmektedir. Böyle durumlar hukukta karmaşa yarattığı için Yargıtay
dairelerinden birinin teklifi ile Yargıtay Büyük Genel Kurul toplanarak bu konuda bir görüş
birliğine varılması sağlanır. Bu şekilde Yargıtayın bütün daire ve üyelerinin katıldığı toplantı
sonucu çıkan görüş birliğine “İçtihadı Birleştirme Kararı” (İBK) denir. Bu kararlar Resmi
Gazete’de yayımlanır ve mahkemeleri bağlayıcı özelliği vardır.
2.3.3. İdari Yargı
İdari yargı, idari makamların idare hukuku alanındaki faaliyetlerinden kaynaklanan
uyuşmazlıkların çözümlendiği yargı koludur. İdari yargı da ilk derece mahkemeleri ve üst
derece mahkemeleri olarak öncelikle iki gruba ayrılır. İdari yargının adli yargıdan en önemli
farkı, uyuşmazlıkta en azından bir tarafın yetkisini kamu hukukundan alan devlet
organlarından biri olmasıdır.
İdari yargının ilk derece mahkemesi olan idari mahkeme, iptal ve tam yargı davalarına bakar.
İdare mahkemeleri kural olarak kurul halinde toplanır (bir başkan ve iki üye) ve oy
çokluğuyla karar verir. Ancak toplamı 25 bin Türk lirasını aşmayan davalara tek hâkim bakar.
İdare mahkemelerinin tek hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itiraz bölge idare
mahkemelerinde, kurul halinde verdiği kararlara karşı yapılan temyiz başvurusu ise
Danıştayda incelenir.
1.Bölge İdare Mahkemeleri
Bölgelerin coğrafi ve iş durumuna göre içişleri, maliye ve gümrük bakanlıklarının görüşü
alındıktan sonra Adalet Bakanlığı tarafından kurulur ve yargı çevresi saptanır. Bölge idare
mahkemeleri bir başkan ve iki üyeden oluşur ve görevi, idare ve vergi mahkemelerinin tek
hâkimle verdiği kararlara karşı yapılan itirazlar ile idare ve vergi mahkemeleri arasında
çıkacak görev ve yetki uyuşmazlıklarına bakmaktır.
2.Danıştay
Danıştay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun başka bir idari yargı merciine bırakmadığı
karar ve hükümlerin son inceleme merciidir. Danıştay, 14’ü dava, 1’i idari daire olmak üzere
15 daireden oluşur ve her dairede bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Heyetler bir başkan
ve dört üyenin katılmasıyla toplanır, salt çoğunluk ile karar verir.
2.3.4. Askeri Yargı
Askeri mahkemelerin görevi Anayasanın 145’inci maddesi gereğince, askeri mahkemeler ve
disiplin mahkemeleri tarafından yürütülür. Bu mahkemeler asker kişilerin; askeri olan suçları
ile bunların asker kişiler aleyhine veya askeri mahallerde yahut askerlik hizmet veya görevleri
ile ilgili olarak işledikleri suçlara ait davalara bakmakla görevlidir.
26
3. Çevre Tanımı, Çevre Unsurları, Çevre Sorunlarının Fark Edilişi ve Nedenleri 2
Çevre kavramı, kullanım amacına göre değişik anlamlara gelebilecek ve kapsamı da buna
göre farklılık oluşturacak nitelikte esnek bir yapıya sahiptir. Çevre hukuku bilimi söz konusu
olduğunda, çevrenin niteliklerini belli bir çerçeve dâhilinde sınırlamak ve çalışmayı buna göre
düzenlemek gereği ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla konu öncelikle çevrenin tanımlanması,
kapsamının belirlenmesi ve çevreyi oluşturan unsurların açıklanması ile başlamalıdır.
3.1. Çevre Tanımı
Çevre hukuku kitapları incelendiğinde çevrenin “yeryüzü ekosisteminde yer alan canlı ve
cansız varlıklarla bunların karşılıklı etkileşimlerinin (fiziksel, kimyasal, biyolojik) var olduğu
dünya ve dünya dışı fiziksel mekân ve oluşturduğu yapay ortam ile yine bu varlıkların
oluşturdukları soyut bir algılama ve etkileşim” olarak tanımlanmış olduğu görülmektedir.
Einstein’ın çevre tanımı “benim dışımdaki her şey çevredir.”
2872 sayılı Çevre Kanununun 2’nci maddesinde ise çevre tanımı şu şekilde yapılmıştır:
“canlıların yaşamları boyunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak etkileşim içinde
bulundukları biyolojik, fiziksel, sosyal, ekonomik ve kültürel ortamı ifade eder.”
Çevre kavramı yalnızca doğal ya da yapay fiziksel bir mekânı ifade etmekle kalmaz, aynı
zamanda soyut algılamaları da kapsar. Şu halde çevre, hem soyut hem de somut bir kavram
olarak karşımıza çıkmaktadır.

Fiziksel çevre; fiziksel anlamda çevre, somut bir mekânı temsil etmektedir. Dışımızda
yer alan hemen her şey (dağlar, ovalar, nehirler, göller, denizler, okyanuslar kısaca yer
kürenin kendisi) fiziksel çevreyi oluşturmaktadır. Fiziksel çevre bir doğal oluşumun
sonucu olarak ortaya çıkan, oluşumunda insan katkısının veya etkisinin olmadığı
çevreyi ifade etmektedir. Fiziksel çevrenin en temel özelliklerinden biri hemen tüm
çevre oluşumlarının kendi üzerinde cereyan etmesidir. Ayrıca tüm canlıların yaşam
alanlarını da ifade etmektedir. Mevcut çevre mevzuatının temelini teşkil eden birçok
yasa ve sair mevzuat düzenlemelerinin temel konusu, su, hava, toprak, biyoçeşitlilik,
türlerin korunması gibi fiziksel çevreyi oluşturan çevre bileşenleridir.

Yapay çevre; yapay anlamada çevre insan eliyle oluşturulmuş bir mekânı ifade
etmektedir. Diğer bir deyişle insanoğlunun kendi teknolojisi ve çabasıyla yeryüzünde
oluşturduğu çevreyi ifade eder. Oluşturulduğu dönemin ya da dönemlerin toplumsal
bilgi birikimi, teknolojisi ve değerleri yapay çevreye olduğu gibi yansır. Örneğin,
şehirler, yollar, köprüler, her türlü alt yapı, barajlar gibi varlıklar suni olarak
oluşturuldukları nispette yapay çevre kavramına dâhil sayılırlar. Yapay çevre bir
anlamda kültürel değerleri de kapsamına almaktadır.
Çevre ve İmar Hukuku” dersinin “Çevre Hukuku” isimli bu bölümü, derse katılan öğrencilerin faydalanması için hazırlanmış ders notu
niteliğindedir. Bu itibarla bilimsel atıf kuralları, dikkate alınmamıştır. Çalışmanın hazırlanmasında büyük oranda temel kaynak olarak Dr.
Yusuf Güneş ve Dr. Aynur Aydın Coşkun’a ait “Çevre Hukuku” (Kazancı yayınevi, 2004), Ruşen Keleş ve Birol Ertan’a ait “Çevre
Hukukuna Giriş” (imge kitabevi, 2002) ve Prof. Dr. Nükhet Turgut’a ait “Çevre Politikası ve Hukuku” isimli (İmaj Yayınevi, 2009)
eserlerinden faydalanılmıştır. Çalışmada yer alan konulara dair detaylı bilgi için ilgili esere bakılmalıdır.
2
27

Sosyal çevre; insanlar arası ilişkileri, toplumsal ve ekonomik kuruluşlar ile devlet
kurumlarını ifade eder.
3.2. Çevre Benzeri Kavramlar
Çevre kavramıyla sık sık karşılaştırılan, çevre yerine kullanılan başka kavramlar da vardır.
Bunları kısaca açıklayalım.
Ekoloji: ekoloji canlı varlıkların yaşadıkları ortamlarla ilişkilerini inceleyen bilim
dalının adıdır. Dilimize çevrebilim diye de çevrilen ekoloji yaşanılan yer, yurt anlamına
gelmektedir. Çevre kavramı insanları doğal olan ya da olmayan ortamlar içinde incelemekte
olduğu halde, ekoloji hayvan ve bitki topluluklarının çevreleriyle ilişkilerini ele alır. Bu
açıdan bakıldığında, ekoloji çevreden daha dar bir kavramdır.
Doğa; çevre ile birbirlerinin yerine kullanıldığına tanık olduğumuz sözcüklerden biri
de doğadır. İnsanın herhangi bir müdahalesi olmaksızın oluşan toprak, toprak altı
zenginlikleri, su, hava, bitkiler ve hayvanlar, doğa kavramının başlıca öğeleridir. Günümüzde
doğa insan müdahalesine oldukça fazla maruz kalmaktadır ve özelliklerini olduğu gibi
sürdürebilen bir doğadan söz edebilmek güçleşmektedir. İnsanoğlu işletmek, geliştirmek ve
hatta korumak maksadıyla doğaya ve doğal varlıklara müdahale etmektedir. Çoğu yerde ve
zamanda doğanın insan etkilerinden gördüğü zarar, doğanın kendi kendini yenileyebilme,
varlığını sürdürebilme gücünün üstüne çıkmış, sonuçta da doğal değerler bundan geniş ölçüde
zarar görmüştür. Böylece doğanın dengesi (ekolojik denge) bozulmuş olmaktadır. Diğer bir
anlatımla da çevresel döngülerin bozulmuş olmasıdır.
3.3. Çevrenin unsurları
Çevre kavramı başlığı altında yapılan ve özellikle Çevre Kanunu içinde yer alan tanımlardan
hareketle çevre kavramının unsurları saptanabilir. 2006 yılından önce, 2872 sayılı Çevre
Kanununun 1’inci maddesinde kanunun amacı tanımlanırken çevresel öğelerin de belirtilmiş
olduğu görülmekteydi. 2006 yılında yapılan bir kanun değişikliği ile bu kanunun 1’inci
maddesi de dâhil birçok maddesi değiştirilmiştir. Her ne kadar günümüzde ilgili madde
yürürlükte olmasa da çevre unsurlarını çok güzel belirttiği için üzerinde durulması gerektiği
düşünülmektedir. İlgili mülga maddeye göre “bütün vatandaşların ortak varlığı olan çevrenin
korunması, iyileştirilmesi; kırsal ve kentsel alanda arazinin ve doğal kaynakların en uygun
şekilde kullanılması ve korunması; su, toprak ve hava kirlenmesinin önlenmesi; ülkenin bitki
ve hayvan varlığı ile doğal ve tarihsel zenginliklerinin korunarak, bugünkü ve gelecek
kuşakların sağlık, uygarlık ve yaşam düzeyinin geliştirilmesi ve güvence altına alınması için
yapılacak düzenlemeleri ve alınacak önlemleri, ekonomik ve sosyal kalkınma hedefleriyle
uyumlu olarak belirli hukuki ve teknik esaslara göre düzenlemektir.”
Tanımdan da görüldüğü üzere çevre unsurları “su, toprak ve hava”, “bitki ve hayvan varlığı”,
“doğal ve tarihsel zenginlikler”, “kırsal ve kentsel alandaki arazi ve doğal kaynaklar” dır.
Bunun yanında, Dünya ekosistemi ile doğrudan doğruya etkileşim halinde bulunan uzay
boşluğu ve içinde bulunan enerji kaynakları ve diğer sistemleri de çevre kavramının bir
unsuru olarak değerlendirmek gerekir.
28
3.3.1. Su
Su, insan ve onun yaşama ortamı açısından taşıdığı önem nedeniyle çevresel etmenlerin
başında gelmektedir. Kimyasal yapısı gereği oksijen ve hidrojen kaynağı olan su, canlı
yaşamının vazgeçilmezidir.
İnsanlar suyu sadece temel ihtiyaçları olarak bir besin maddesi şeklinde değil sanayide de
kullanmaktadırlar. Yeryüzünün %70’inden fazlası kimi zaman besin maddesi, kimi zaman
sanayi hammaddesi kimi zamanda canlıların yaşama alanı olan sularla çevrilir.
Çevre kapsamında bu kadar önemli yer tutan suların, çevre hukukunun konusu içine girmesi
de kaçınılmazdır. Nitekim çok fazla kullanım alanı olan sulardan yararlanma şekillerinin
belirlenmesi ve bu yararlanmalardan doğan kirlenmelerin önlenmesi gereklidir. Ortaya çıkan
bu gereksinmeler ise sulara ilişkin düzenleme yapılması zorunluluğunu doğurmuştur.
3.3.2. Hava
Canlı yaşamı için en temel faktör havadır. Canlıların yaşamsal döngülerini devam
ettirebilmek için yaptıkları solunum veya fotosentez için havaya ihtiyaçları vardır.
İnsan hayatı için gerekli gazların bulunduğu katman troposferdir. Bir erişkin insanın günde
2.5 kg. su, 1.5 kg. kadar besin almasına karşılık, bireyin günlük ihtiyacı 15 metreküp temiz
havadır ve insan normal şartlarda 34 dakikadan fazla hava olmadan yaşayamaz.
Hava canlı yaşamında ve çevresel öğeler içinde bu kadar önemliyken kirlilik onu da tehdit
etmektedir. Hava kirliliği atmosfere bırakılan artık maddelerin havanın fiziki bileşimini
bozarak solunum ve fotosentezi imkânsız veya yetersiz hale getirmesidir.
Hava, yapısı itibarıyla çok kolay kirlenen ve temizlenmesi en zor olan çevresel ortamdır. Bu
kirlilik çok değişik şekillerde ortaya çıkabilir. İnsan günlük yaşamı içerisinde motorlu taşıt
kullanmak suretiyle dahi bu kirlenmeye katkıda ve etkide bulunabilir. Bunun dışında kirliliğe
pek çok etmen yol açabilir. Hızlı nüfus artışı, kentleşme ve sanayileşme, ısınma ve ulaşım
sistemleri bunlardan birkaç tanesidir.
3.3.3. Toprak
Toprak üzerinde yetişen örtüsüyle, kültür bitkileri ile üzerinde yaşayan canlıları ile
bünyesinde oluşturduğu mikrobiyolojik canlılarla çok uzun yıllar içerisinde kendisini
yenileyebilen, iyi kullanılmadığı ve korunmadığı takdirde kısa sürede kaybedilen bir canlı
varlık bir doğal kaynaktır.
İklim faktörlerinin ve su kaynaklarının etkisi altında bulunan toprak, bir yandan sistem
içindeki biyolojik hayatın ana öğesini oluşturan, insanlığın yararına üretimi mümkün kılan bir
görev üstlenmekte, diğer yandan da biyolojik aktivitelerini geliştirerek sistemin sürekliliğini
sağlayan yeşil örtü ve diğer canlıların desteği ile kendisini korumaktadır. Dolayısıyla toprağın
çevresel etmenler içerisinde özel bir yeri vardır.
29
3.3.4. Flora ve Fauna
Yaban hayatının kapsamını flora ve fauna (bitki örtüsü ve hayvanlar) oluşturmaktadır. Bu da,
ekosistemi ekolojik denge, besin zinciri, biyolojik çeşitlilik, endemik türler ve habitat
kavramlarını beraberinde getirmektedir. Bu kavramların bütünü ekosistemi oluşturmaktadır.
Ekoloji; canlı varlık ve organizmaların birbirleriyle ve yaşadıkları doğal ortam ile ilişkilerini
inceleyen bilim dalıdır.
Doğada yaşayan ve ekosistemi oluşturan canlı ve cansız tüm varlıklar bir zincirin halkası gibi
birbirlerine bağlı ve etkileşim durumundadırlar. Bütün canlıların yaşam kaynağı enerjidir.
Temel üreticiler olan bitkiler güneş enerjisini fotosentez yoluyla kimyasal enerjiye dönüştürüp
depo ederler. Bitkiler fotosentez yaparken ortamda bulunan su, karbondioksit ve inorganik
maddeleri de alırlar. Bu maddeler diğer canlılara aktarılır. İşte popülasyon içerisinde her canlı
bir önceki canlıyla beslendiğine göre bir popülasyonun var olabilmesi ve çoğalabilmesi bir
diğerine bağlı olmaktadır. Bu bağımlılık ilişkisi “besin zinciri” olarak adlandırılır. Karşılıklı
olarak ve kendiliğinden işleyen bir denetim mekanizması bu olayı yönlendirmektedir. Bu
işlev de “popülasyon denetimidir.”
Ekosistem içerisinde canlı ve cansız varlıkların birbirleri ve yaşadıkları doğal ortam ile ilişki
ve işlevlerinin bir denge içinde sürdürülmesi için kullanılan kavram “ekolojik denge”
kavramıdır.
“Biyolojik çeşitlilik” canlı organizmaların sayı, çeşit, cins ve değişiklik bakımlarından
gösterdikleri durumları anlatmak için kullanılır. Temel kavramlardan “habitat” ise canlı
varlıkların yaşadıkları doğal ortamı tanımlamak için kullanılan bir sözcüktür.
Canlı varlık ve organizmaların varlıklarını sürdürebilmek ve ihtiyaçlarını karşılayabilmek
amacıyla yaşadıkları cansız çevre ile oluşturdukları bütünsel sistem “ekosistem” olarak
adlandırılır. Bu tanımdan dünya ve orman ekosisteminin birbirinden ayrı düşünülemeyeceği
sonucu çıkar.
Doğal yaşan ortamında canlı varlıkların yaşamlarını sağlıklı bir biçimde sürdürebilmeleri
ilişki zincirlerinin dengeli olmasına bağlıdır. Ekosistem dışında sağlıklı bir yaşamı düşünmek
imkânsızdır. Ancak ekosistem içinde insanın varlığını sürdürmesinden bu yana, teknolojinin
hızla ilerlemesi ve yaşam koşullarının günden güne iyileşmesi doğanın tahrip edilmesine yok
açmıştır. Göçebe yaşamından yerleşik düzene geçiş, şehir alanlarının oluşturularak tarım
alanlarının tahrip edilmesi neticesinde insanoğlunun gelecek nesillere, içinde sağlıklı olarak
yaşamlarını sürdürebilecekleri bir ortamı bırakamayacakları endişesi ortaya çıkmıştır.
Doğanın tahrip edilmesi bu hızla devam ederse endişenin gerçekleşmesine kesin gözle
bakılması gerektiği de ortadadır.
Ekosistem içinde yaşayan ve bu sistemin dengeli bir şekilde sürdürülmesinde en etkili varlık
olan insanın, doğal kaynakları kendisi ve gelecek nesillerin ihtiyaçlarını da karşılayacak
şekilde kullanabilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması bakımından oldukça büyük
önem taşımaktadır.
30
Her canlı belirli bir ortamda yaşamakta, çevresinden ihtiyaçlarını karşılamakta, varlığını
sürdürebilmesi için mutlak dış dünya ile enerji ve madde alış verişi yapması gerekmektedir.
Bu konuda ormanların canlı varlıkların yaşam kaynağı olması açısından son derece önemli ve
aynı zamanda çevrenin ayrılmaz bir parçası olduğu gerçeği de karşımıza çıkmaktadır.
3.4. Çevre Sorunları ve Fark Edilişleri
Çevre sorunları, neden ve sonuçları itibariyle iç içe geçmiş olduğundan, bu sorunlar
birbirinden soyutlanarak ele alınamaz ve çevreye ilişkin sorunları birbirinden ayırmak
mümkün değildir. Çünkü çevredeki bütün öğeler birbirleriyle etkileşim halindedirler. Bu
yüzden günümüzde çevre sorunları yerine çevre sorunsalı kavramı kullanılmaktadır. Örneğin,
hava kirliliği, ormansızlaşmanın bir nedeni olduğu gibi bir sonucudur. Bu yüzden çevre
sorunu yerine çevre sorunsalı ifadesi kullanılmaktadır. (Çevre sorunsalı, çevre sorunlarının
birbiriyle ve diğer toplumsal sorunlarla bir bütün olduğunu ifade etmek için kullanılan bir
terimdir). Günümüzde mevcut olan başlıca çevre sorunlarını şu şekilde sıralamak
mümkündür:
Su kirliliği, (su kalitesinin bozulması), hava kirliliği (emisyonların havaya salınması yoluyla
hava kalitesinin bozulması), toprak kirliliği (atıklar ve tarımda kullanılan kimyasallar
nedeniyle toprak üzerinde gerçekleşen kirlilik), fauna ve floranın tahribi (biyolojik çeşitliliğin
tahribi, türlerin neslinin tükenmesi), transgenik kirlilik (GDO’lu ürünlerin ortaya çıkardığı
tehditler), ozon tabakasının tahribi (klorofulorokarbon gazı, buzdolapları ve sprey gazları
nedeniyle zararlı ışınları süzen ozon tabakasının incelmesi), küresel ısınma (karbondioksit
gazının atmosferdeki oranın artması sonucu yaşanan iklim değişiklikleri), asit yağmurları
(özellikle sanayileşmiş kuzey ülkelerinde endüstriyel gazlar nedeniyle yaşanan bir problem),
gürültü kirliliği (zararlı ve istenmeyen açık hava sesleri), elektromanyetik kirlilik (radyasyon
ve baz istasyonları vs.), çölleşme (özellikle aşırı otlatma ve aşırı ekim sonucu verimli oluşan
erozyon), ormansızlaşma (orman yangınları, yeni yerleşim birimlerinin kurulması ve tarıma
açılması)
3.5. Çevre Sorunlarının nedenleri
3.5.1. Doğal Gelişim Süreci
İnsanoğlunun etkisi olmadan yaşanan doğal olaylar ile meydana gelen çevre felaketleri doğal
gelişim sürecinde değerlendirilmektedir. Örneğin günümüzden yaklaşık 2,5 milyon yıl önce
başlayan “pleistosen” döneminde başlayan buzul çağları bundan yaklaşık 10.000 veya 14.000
yıl önce sona ermiş ve içinde bulunduğumuz “Holosen” çağı başlamıştır. Buzul çağının
yaşanması bugünkü anlamda bir çevre felaketidir fakat buzul çağının oluşmasında insanlığın
ya da endüstrileşmenin faaliyetlerinin bir rolünün olmadığı da ortadadır. Diğer bir örnek
dinozor, mamut gibi hayvanların çok uzun yıllar önce nesillerinin tükenmesidir. Bu tür
hayvanların ve bitkilerin yok olmasında insanlığın ve endüstrileşmenin de etkisi yoktur. Şu
halde günümüz modern dünyasının ve medeniyetinin dışında bir doğal süreç ve bu sürecin yol
açtığı bir çevre sorunları zinciri yaşanmakta olup halen devam etmektedir.
31
3.5.2. İnsanoğlunun Doğaya Hâkim Olma Çabalarının Sonuçları
Çevre sorunlarının, özellikle günümüzde ortaya çıkan sorunların en temel nedenleri,
insanoğlunun doğal sürece müdahale etmesidir. Diğer bir deyişle insanoğlunun, medeniyet
yolunda gelişme sağlamak amacıyla yaptığı teknolojik gelişmeler, endüstriyel üretimin
artması gibi nedenlerle, doğal kaynakları topraktan çıkarması ve ortaya çıkan atıkları yine bu
ortama vermesi doğal dengenin işleyişindeki düzeni sekteye uğratmıştır.
Doğal hayata müdahale, hem bu güce hâkim olma ve onu kontrol altına alma amacıyla ve
hem de insanoğlunun kendi arasındaki rekabette üstünlük sağlama amacıyla yapılmıştır
denilebilir. Ayrıca, insanoğlunun lüks ve konforlu yaşam tarzının gereklerini yerine getirme
çabası ve buna bağlı bir yaşam felsefesini benimsemesi de buna etkendir. İnsanoğlunun
doğaya hâkim olma isteği, endüstriyel ve teknolojik gelişmenin ortaya çıkması ve nüfus artışı
sonucunu doğurmuş iken kendi aralarındaki rekabette üstünlük sağlama isteği de yine
silahlanma ve silah sanayii ile savaşları ortaya çıkarmıştır. Diğer yandan, lüks ve konforlu
yaşam isteği şehirleşme, yaşam tarzı ve tüketim toplumu anlayışının ortaya çıkmasına yol
açmıştır. Bütün bu ana nedenlerin kendi aralarında daha birçok alt dala ayrılması mümkündür.
Şehirleşme
Şehirleşme, insanoğlunun daha rahat ve güvenli bir yaşam tarzı istemesinin bir sonucu ve
çevre sorunlarının en temel nedenlerinden biridir. Bu anlamda şehirleşmeyi daima nüfus artışı
ile birlikte düşünmek gerekir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler hızlı bir şehirleşme ile karşı
karşıyadır. Bunun en büyük nedeni ekonomik kazanç fırsatının şehirlerde daha büyük oranda
bulunabilmesidir. Metropol alanları, ülkelerin en önemli ekonomik gelişme merkezleridir.
Kırsal kesimin fakir insanları, şehirde daha fazla kazanç elde etme fırsatı bulabileceklerini
düşündükleri için büyük endüstri merkezlerine ve metropol alanlarına göç etmektedirler.
Ülkemizde de şehirleşme hızı oldukça yüksek olup şuanda nüfusun yaklaşık %60’ı şehirlerde
yaşamaktadır. Aslında şehirleşme oranının yüksek olması bir bakıma gelişme göstergesi
olarak da algılanmakta ise de, ekosistem dengesi ve çevre sorunları açısından konuyu ele
aldığımızda büyük bir çevre bozulması ile karşı karşıya olduğumuz ortadadır.
Türkiye’de şehirleşmenin getirdiği en temel sorunlardan biri, dünya genelinde de göründüğü
gibi kent alanlarının tarım alanları aleyhine genişlemesi yeşil alanların oldukça azalması, hatta
birçok semtte yeterli ölçüde yeşil alanın olmamasıdır. Ayrıca flora ve faunanın yok olması,
artan şehir nüfusunun başta su olmak üzere doğal kaynaklara olan ihtiyacın artması ve aşırı
kullanılmasından doğan çevre sorunlarını da beraber getirilmektedir.
Endüstriyel Gelişme
Endüstrileşme esas itibarıyla doğadan alınan hammaddeyi işleyen ve nihai ürün olarak
insanlığın talebine sunan bir süreç olmakla birlikte doğal ortamdan birçok hammaddeyi
tüketmesi ve atıklarını yine doğal ortama bırakması nedeni ile çevre sorunlarının ortaya
çıkmasında oldukça önemli bir rol oynamaktadır.
32
Örneğin, odun hammaddesini talep eden endüstrinin gelişmesi daha fazla ağaç kesilmesi,
orman azalmasına ve buna bağlı olarak bitki ve hayvan türlerinin yaşam alanlarının tehlikeye
girmesine ve hatta yok olmasına neden olmaktadır. Aynı şekilde petrol kaynaklarını talep
eden kimya ve petrol endüstrisinin gelişmesi, çok fazla sayıda kimyasal maddenin üretilmesi
ve atıkların çevreye bırakılması sonucunu doğurmaktadır.
Nüfus Artışı
Nüfus artışı dünyanın yüzyüze kaldığı önemli problemlerden biri olarak karşımıza
çıkmaktadır. İnsanlık tarihini başlangıcından bu yana, aşırı derecede yavaş ve doğrusal bir
seyir takip etmiştir. Fakat geçtiğimiz yarım yüzyıl içinde artan bir seyir izlemekte ve global
bir önlem olmaksızın azalacak gibi de gözükmemektedir. 1900 yılında 1.6 milyar olan dünya
nüfusu, 1950 yılında 2.5 milyar, 1987 yılında ise 5 milyara çıkmıştır. Son verilere göre ise
dünya nüfusu 2014 yılında 7.1 milyar civarındadır.
Hızlı nüfus artışı, hava kalitesinin, temiz su kalitesinin azalmasına, ormansızlaşmaya,
çölleşmeye, arazi rezervlerinin azalmasına ve azot fazlalığının artmasına yol açmaktadır.
Yaşam Tarzı
Yaşam tarzı öncelikle insanların tüketim alışkanlıklarını etkilemektedir. Yaşam tarzı olarak
herkesin mutluluk peşinde olduğundan şüphe yoktur. Fakat bazı toplumlar mutluluğu lüks
yaşam tarzında ararken diğer toplumlar sade ve doğal olanı tercih etmektedirler. Mutlu olmak
için lüks yaşam tarzını seçen toplumların tüketim talepleri çok çeşitlidir. İnsan ihtiyaçlarının
sonsuz olduğu anlayışının etkili olduğu bir yaşam tarzı, doğal kaynakların aşırı olarak
tüketilmesini ve endüstriyel gelişmeyi teşvik edici bir görünüm ortaya çıkarmaktadır. Bunun
sonucu olarak da daha fazla doğal kaynağın kullanımı, daha fazla endüstriyel atığın çevreye
atılması ve daha fazla miktarda kimyasal ürün çeşidinin ortaya çıkması sonucunu ve
nihayetinde daha fazla çevre kirlenmesine yol açmaktadır.
3.6. Ortaya Çıkan Çevre Sorunları
3.6.1. Hava Kirliliği
Canlıların sağlığını olumsuz yönde etkileyen ve/veya maddi zararlar meydana getiren
havadaki yabancı maddelerin, normalin üzerinde miktar ve yoğunluğa ulaşmasıdır. Bir başka
deyişle hava kirliliği; “havada katı, sıvı ve gaz şeklindeki yabancı maddelerin insan sağlığına,
canlı hayatına ve ekolojik dengeye zarar verecek miktar, yoğunluk ve sürede atmosferde
bulunmasıdır.” İnsanların çeşitli faaliyetleri sonucu meydana gelen üretim ve tüketim
aktiviteleri sırasında ortaya çıkan atıklarla hava tabakası kirlenerek, yeryüzündeki canlı hayatı
olumsuz yönde etkilemektedir. Son yüzyılda yüksek nüfus artışı, artan kentleşme ve
sanayileşme atmosfere bırakılan kirleticilerin oranını hızla yükseltmiştir. Atmosfere bırakılan
insan kaynaklı kirleticilerin belli orana ulaşması sonucu, havanın doğal yapısı bozulmuş ve bu
durum canlı yaşamı için son derece tehlikeli sonuçları beraberinde getirmiştir. Havada
bulunan kirletici maddeler genel olarak gaz ve küçük toz (partiküller) şeklinde ortama
33
karışırlar. Hızla yayıldıkları gibi ortam üzerindeki etkilerinin kalıcı özellikleri de oldukça
uzun olmaktadır.
Havaya kirletici veren kaynaklara yakından bakılacak olursa, bunların başında endüstriyel
birimlerin geldiği, bunları takiben konutlar ve motorlu taşıtların geldiği görülecektir. Endüstri
kökenli kaynaklar niteliklerine göre, değişik kirleticiyi atmosfere bırakmaktadırlar.
Konutlardan ise genellikle kükürt bileşikleri, hidrokarbonlar ve azot oksitler atmosfere
verilmektedir. Doğada petrol kaynaklarının giderek azalmasına karşın üretim sayısı arttırılan
motorlu taşıtlardan da aşırı miktarda karbon monoksit, hidrokarbonlar, azot oksitler ve çeşitli
kükürt bileşikleri atmosfere karışmaktadır. Hava kirliliği özellikle fosil yakıtların
kullanılmasının bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır; bundan dolayıdır ki yenilenebilir
enerji kaynaklarının kullanılması, hava kirliliğinin önlenmesi bakımından büyük bir öneme
sahiptir.
Yeryüzündeki canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerçekleştirdikleri solunum,
sindirim, fotosentez gibi süreçlerin temel girdisi olan hava, atmosferi oluşturan gazların belli
oranlardaki karışımından meydana geldiğinden, bu gazların oranlarının insan kaynaklı
faaliyetler sonucu bırakılan kirleticilerle değişmesi sonucu; sadece insan yaşamı için değil;
aynı zamanda bitki yaşamı ve hayvan yaşamı için de zararlı sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Bu
noktada son olarak dile getirilmesi gereken unsur olarak, önemli ve yıkıcı bir felaket olan
kuraklık ve asit yağmurlarının kaynağının da hava kirliliği olduğudur.
3.6.2. Su Kirliliği
Su yeryüzünde en yaygın öğedir. Her yıl kullanılan su hacmi bütün maden cevherleri
üretiminden 375 kat daha yüksektir. Ancak su ayni zamanda yenilenebilir bir kaynaktır:
Okyanustan buharlaşır, sonra yağmur biçiminde yeniden düşer ve ırmaklar aracılığıyla
yeniden okyanuslara doğru akar. Bir bölümü de yeraltı su örtülerine süzülür. “Su döngüsü”
denilen ve suyun litosfer, hidrosfer ve atmosfer arasındaki döngüsel hareketi dolayısıyla
yeryüzündeki suyun kütlesel miktarı fazla değişmemektedir.
Canlı yaşamı için temel öneme sahip olan su, kirliliği halinde canlı yaşamına bir o kadar zarar
verebilmektedir. Kirliliğe neden olan maddeler, kirleten kaynağa göre değişmektedir.
Su kirliliği öğretide, “Su kaynaklarının kullanılmasını bozacak veya zarar verecek derecede
niteliğini düşürecek biçimde suyun içerisinde organik, inorganik, radyoaktif ve biyolojik
herhangi bir maddenin bulunması” olarak tanımlanmaktadır. Doğanın her bileşeninde olduğu
gibi suda da normal ve doğal süreci içerisinde olmak koşuluyla içerisindeki yabancı maddeleri
giderme özelliği vardır. Su kendini kirleten yabancı maddeleri içindeki bakteriler ve oksijen
yardımıyla parçalayıp, zararsız hale getirir. Ancak kirleten madde miktarının, bu doğal
mekanizmanın giderebileceği dozdan fazla olması durumunda zararlı olan kirletme olayı
ortaya çıkmaktadır. Su kirliliği denildiğinde aslında suda erimiş oksijenin azalması olayı
anlaşılmaktadır. Su kirliliğinin bir başka ortaya çıkış biçimini ise suyun ısısında meydana
gelen değişmeler olarak nitelendirilebilecek olan termal kirlilik meydana getirmektedir. Irmak
ve göllerdeki ısının yükselmesiyle oksijenin azalması normalde belli dereceye kadar olan ısıya
alışık organizmaların metabolizmasında bozulmalara yol açmaktadır.
34
Suya kirletici veren kaynakların başında da yine endüstri gelmektedir. Yaptıkları üretim
sonucu ortaya çıkan sıvı kalıntıları etraflarında bulunan dere, nehir, deniz gibi temel su
kaynaklarına deşarj eden endüstri kuruluşu sayısı hiç de az değildir. Endüstrinin arkasında,
suyun kirletilmesinde bir o kadar etkili olan başka bir kirletici olarak ise karşımıza yerleşim
alanları çıkmaktadır. İnsanların toplu olarak yaşadıkları yerlerden ortaya çıkan yabancı
maddeler, özellikle kanalizasyonlarla birlikte atılan organik artıklar, temizlik maddeleri ve
diğer tür kimyasal maddeler ve sulara bırakılan katı artıkları su kirleticileri arasında önemli
bir yer tutmaktadırlar. Bunun dışında tarımsal alanlar da suyun kirletilmesinde doğrudan veya
dolaylı kirletici olarak yer almaktadırlar. Bilhassa tarımsal üretimde kullanılan gübre, hormon
ve türevi maddeler suyun çözücü etkisiyle beraber taşınarak azot, fosfor, potasyum gibi
element fazlalıklarıyla kirliliğe neden olmaktadırlar.
3.6.3. Toprak Kirliliği
Toprak, yaşamsal işlevi devam ettirebilmeleri bakımından canlılar için büyük bir öneme sahip
olan çevre unsurudur. Temel üreticiler dediğimiz yeşil bitkiler ve bazı bakteri türleri toprakta
yetişip çoğalarak, tüketiciler tarafından tüketilirler. Birçok küçük ve büyük canlının ortak
yaşam alanını da toprak oluşturmaktadır. Doğanın diğer bileşenlerinde olduğu gibi toprakta da
kendi doğal ortamına yabancı maddeleri giderici bir yapı vardır. Hatta giderme özelliğinden
ziyade toprağın bu tarz yabancı maddeleri yararlı biçime dönüştürme özelliği de vardır. Bunu
toprakta yaşayan milyonlarca sayıdaki mikroorganizmalar ve küçük hayvanlar başarırlar.
Ancak bu işlem için var olan kapasite sınırlıdır. Belli miktardaki yabancı maddeyi toprak
işleyebilir; bunun fazlası ise toprakta “kirletici” olarak kalır.
Toprak kirlenmesi en kapsamlı bir biçimde şu şekilde tanımlanabilir: “İnsanın insanla ve
insanın doğa ile sürdürdüğü ilişkiler sonucunda toprağın, yaşayan denge içerisinde normal
fiziksel, kimyasal, biyolojik ve jeolojik yapısında doğal kullanılma amaçlarına aykırı düşen
değişmeler, yıpranma, tükenme ve bozulmaların meydana gelmesidir”. Toprak kirlenmesiyle
birlikte, bundan etkilenen sadece toprak yapısı olmamakta, yaşam alanı sunmakta olan doğal
bitki örtüsü ve canlı yaşamı da bu kirlilikten doğrudan etkilenmektedir.
3.6.4. Flora ve Faunanın tahribi
Bitki ve hayvan türlerinin yok olmaya başlaması ve bazı türlerin devamlılığının tehlikeye
düşmesi, bunların sıkı bir şekilde koruma altına alınmasını gerektirmiştir. Günümüzde artık
bitki ve hayvan türlerinin ekosistemin önemli bir parçası olduğunun iyice anlaşılması
nedeniyle bunların daha sıkı korunması için yasal düzenlemelerin yapılması bir zorunluluk
olarak ortaya çıkmıştır.
Çevre ve ekosistemde meydana gelen değişmeler bitki ve hayvan türlerinin dağılımını
değiştirmiş ve onların varlığını tehlikeye düşürmüştür. Son zamanlarda insan faaliyetleri
türlerin yok olmasını önemli ölçüde artırmıştır. 1600 yılından bu yana en azından 700 hayvan
türünün yol olduğu şimdiye kadar ise yeryüzünde var olan türlerin %99’unun yok olarak
günümüzde ise sadece %1’inin kaldığı bilinmektedir. Bu oran da türlerin korunması
konusunun ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.
35
3.6.5. Ozon Tabakasının Tahribi ve Küresel Isınma
Canlı yaşamı için çok yüksek önem taşıyan ozon tabakası son yıllarda bazı zararlı kimyasal
bileşikler nedeni ile incelmekte ve zararlı ışınları tutma özelliği kaybolmaktadır. Özellikle
yeryüzünden uzaya yayılan ve klor, brom, azot ve hidrojen içeren bazı kimyasal bileşikler
havanın oksijeni ile reaksiyona girerek ozonu tahrip etmektedir.
Küresel ısınma ise yerkürenin ortalama sıcaklığında artış meydana gelmesidir. Yeryüzünden
atmosfere doğru sürekli olarak artan bir biçimde kimyasal gazlar yayılmaktadır. Sera gazları
adı da verilen bu gazlar, yeryüzünden havaya yayılan uzun dalga radyasyon ışınlarını tutarlar
ve yer kürenin bu şekilde fazla ısısını uzaya atmasına engel olmaktadır. Böylece yerkürenin
ortalama sıcaklığı artarak küresel ısınma olarak isimlendirilen olay ortaya çıkmıştır.
Bu durumun olumsuz sonuçları arasında buzulların erimesi, iklimlerin değişmesi, kara
parçalarının su altında kalması, dünyanın bazı bölgeleri için buzul çağının geri gelmesi yer
almaktadır. İklim bozuklukları uzun zamandır kendisini, dünyanın değişik coğrafyalarında
aşırı yağışlar ve sel felaketleri olarak göstermeye başlamıştır. İklim değişikliklerinin diğer
önemli bir sonucu da, dünyadaki flora ve faunanın varlığının tehdit altında olmasıdır. İklim
değişiklikleri, pek çok bölgedeki bitki örtüsünün yapısını bozarak, doğada telafi edilmesi güç
zararlara yol açmaktadır.
İklim değişikliği ve küresel ısınmaya karşı uluslararası camiada ortaya konulmuş en önemli
ve güncel tepki Kyoto Protokolüdür. Kyoto Protokolü, küresel ısınma ve iklim değişikliği
konusunda mücadeleyi sağlamaya yönelik uluslararası tek çerçeve olan Birleşmiş Milletler
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi içinde imzalanmıştır. Bu protokolü imzalayan ülkeler,
karbon dioksit ve sera etkisine neden olan diğer beş gazın salınımını azaltmaya veya bunu
yapamıyorlarsa salınım ticareti yoluyla haklarını arttırmaya söz vermişlerdir. Protokol,
ülkelerin atmosfere saldıkları karbon miktarını, 1990 yılındaki düzeylere düşürmelerini
gerekli kılmaktadır. 1997'de imzalanan protokol, 2005'te yürürlüğe girebilmiştir. Çünkü
protokolün yürürlüğe girebilmesi için, onaylayan ülkelerin 1990'daki emisyonlarının
(atmosfere saldıkları karbon miktarının) yeryüzündeki toplam emisyonun %55'ini bulması
gerekmekteydi ve bu orana ancak 8 yılın sonunda Rusya'nın katılımıyla ulaşılabilmiştir.
Kyoto Protokolüne imza atmayan önemli ülkeler arasında ABD ve Avustralya gibi gelişmiş
ülkeler haricinde, gelişmekte olan Türkiye (şubat 2009 itibari ve meclis kararı ile Türkiye
2013 yılına kadar Ek 2 ülkeleri içinde yer almak ve karbon salım azaltımına bu tarihe kadar
gitmemek kaydı ile Kyoto Protokolünü imzalamıştır) gibi ülkeler de yer almaktadır. Çin ve
Hindistan gibi bazı ülkeler ise anlaşmaya imza atsalar bile karbon salınımlarını azaltmak
zorunda değillerdir. Anlaşmanın 25. maddesine göre anlaşma; “Ek 1'de yer alan en az 55
ülkenin imzalaması ve bunun Ek 1 ülke salınımlarının en az %55'ine karşılık gelmesi
durumunda, buna uyulduğu tarihten sonraki doksanıncı gün yürürlüğe girer.” 55 ülke şartı 23
Mayıs 2002'de İzlanda'nın anlaşmayı kabul etmesi ile, %55 şartı da Rusya'nın 18 Kasım
2004'te anlaşmayı imzalaması ile sağlanmış, anlaşma 16 Şubat 2005 tarihinde yürürlüğe
girmiştir.
36
3.6.5. Ormansızlaşma ve Çölleşme
Ormansızlaşma günümüz çevre sorunlarından bir başkasıdır. Ormansızlaşma sorununun en
temel niteliği, dünya orman varlığının gün geçtikçe nitelik ve nicelik olarak azalması ve buna
bağlı olarak global düzeyde bir sorun halini almasıdır. Ormansızlaşma temelde flora ve
faunanı yok olması erozyon gibi global çevre sorunlarına yol açmaktadır. Ülkemizdeki
ormansızlaşma sorununa bakıldığında benzer tahribatın olduğu söylenebilir. Ancak
ülkemizdeki orman tahribi alansal olarak değil ormanların nitelik bakımından bozulmasından
ibaret olduğu görülmektedir. Yani asıl problem, ormanlarımızın kalite olarak gittikçe
fakirleşmesidir. Bu da orman alanlarını kendilerine yaşam alanı olarak seçen birçok bitki ve
hayvan türünün yok olmasına ve erozyonun aşırı derecede tahrip edici olmasına neden
olmaktadır.
Çölleşme, çöl benzeri alanların kurak ve yarı kurak alanların yaygınlaşmasıdır. Çölleşme,
ormansızlaşmanın en önemli sonuçlarından biri olup orman tahribinin ulaşacağı en son
aşamadır. Orman örtüsü bir kere yok olunca, toprağı yerinde tutacak veya rüzgârdan
koruyacak kökler kalmamakta ve yüzeysel suların akışı düzensiz hale gelmektedir. Bu durum
hem rüzgârın toprak partiküllerini alıp açık alanlara götürmesine yol açmakta hem de
yüzeysel akışa geçen suların toprağı taşımasını kolaylaştırmakta ve bu da erozyon tehlikesini
artırmaktadır. Bir süre sonra da bir zamanlar verimli olan topraklar giderek geride hiçbir
verimliliği olmayan veya çok az bir verimliliği olan çöl şartlarına sahip alanlar kalmaktadır.
3.6.6. Gürültü ve Titreşim
Gürültü, olumsuz psikolojik ve fizyolojik etkilere neden olan istenmeyen seslerdir. Özellikle
kentleşme ve sanayileşmenin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve insanlar üzerinde başta sağlık
olmak üzere diğer sorunlara neden olan bir çevre sorunudur.
37
4. Çevre Hukukunun Tanımı, Nitelikleri, Temel İlkeleri, Çevre Hakkının Tanımı, Türk
Hukukunda Çevre Hakkı
4.1. Çevre Hukukunun Tanımı
Çevre sorunlarındaki artış aynı zamanda çevre ile ilgili tedbir alınması gerekliliğini de ortaya
çıkarmış, çevresel değerlerin hukuki güvence altına alınması amacıyla çevreye ilişkin
hükümler Anayasa, Kanun ve Yönetmeliklerde ve özellikle uluslararası sözleşmelerde yer
almaya başlamıştır. İşte çevre hukuku, çevrenin korunması amacını taşıyan tüm hukuk
normlarını kapsayan bir hukuk alanıdır. Diğer bir deyişle insanın doğal yaşam alanının
gelişimi, bakımı ve korunmasını sağlayacak kurallar bütününe çevre hukuku denir. Buradan
hareketle çevre hukukunun amacı, çok kısa olarak belirtilirse, çevrenin korunmasıdır.
Çevre Hukukunun Doğuşu
Her ne kadar çevrenin korunmasına ilişkin düzenlemelere eski hukuk sistemlerinde de (Roma
Hukuku, İslam Hukuku vb.) rastlanılmaktaysa da, esas itibariyle bir hukuk disiplini olarak
çevre hukukunun doğuşu 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra karşımıza çıkmaktadır.
Özellikle 20. yüzyılda yaşanan teknolojik gelişmeler ve bu gelişmelere bağlı olarak yaşanan
hızlı sanayileşme, sanayi atıklarının çevre üzerindeki olumsuz etkileri, insan ve çevre
sağlığını tehdit edici boyutlara ulaşmıştır. Bu tehlike küresel ısınma, kuraklık, iklim
değişikliği, içme suyu kaynaklarının azalması şeklinde göz ardı edilemeyecek seviyeye
ulaşmıştır. Çevre sorunlarındaki artış aynı zamanda çevre ile ilgili tedbir alınması
gerekliliğini de ortaya çıkarmış, çevresel değerlerin hukuki güvence altına alınması amacıyla
çevreye ilişkin hükümler Anayasa, Kanun ve Yönetmeliklerde yer almaya başlamıştır.
Ayrıca küresel bir boyut kazanan çevre kirliliğin önlenmesi, çevrenin korunması,
iyileştirilmesi, doğal kaynaklarla ilgili koruma ve kullanım esaslarının belirlenmesine
yönelik uluslararası antlaşmalar, çevre ile ilgili yargı kararları ve bu yargı kararları sonucu
ortaya çıkan içtihatlar, çevre hukuku ile ilgili gelişmelerdir.
Çevrenin korunması ve çevre kirliliği problemi, kirliliğin kaynağı olan ülke ile sınırlı
kalmamakta dünya üzerinde var olan diğer devletleri ve insanları da etkilemekte ve
ilgilendirmektedir. Bunun tabi sonucu olarak, çevre ile ilgili birtakım Devletlerarası
düzenlemelerin yapılması da zorunluluk olduğundan, çevrenin korunması ve çevre
kirliliğinin önlenmesi için birtakım devletlerarası çalışmalar ve toplantılar tertip edilmiştir.
Çevre hakkı ile ilgili gelişmeler 1982 Anayasamızda da yer bulmuştur. Anayasa md. 56’da;
“Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre
sağlığını korumak ve çevrenin kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşın ödevidir.” hükmü
yer almıştır. 09.08.1983 tarihinde 2872 sayılı Çevre Kanunu yayımlanmıştır. Bu Kanununa
istinaden birçok yönetmelik, genelge ve tebliğ yayınlanmaya devam etmektedir.
Anayasa ve kanunla hukuki güvence altına alınan, yönetmeliklerle açıklanan çevre hakkı ve
çevre ile ilgili uyulması gereken usul ve esasların denetimi, Çevre Bakanlığı’nın 2001
38
yılında tamamlanan taşra teşkilatlanması ile daha da işlerlik kazanmıştır. 2872 sayılı Kanun,
26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Kanun ile revize edilmiş ve çevre kirliliğine neden olduğu
tespit edilen kurum, kuruluş ve işletmelere ağır yaptırımlar getirmiştir. 2872 sayılı Çevre
Kanunu’nda (5491 ile değişik) idari yaptırım ön görülen çevre suçları 5237 sayılı Türk Ceza
Kanununun yürürlüğe girmesi ile ayrı bir boyut kazanmıştır. Dünya üzerinde ilk kez
Türkiye’de kabul edilen bir Ceza Kanunu’nda yasanın amaçlarından birinin çevreyi
korumak olduğu belirtilmektedir. 5237 sayılı Kanunun 181. maddesinde “Çevrenin Kasten
Kirletilmesi” suçu düzenlenmiş ve bu suç için hapis cezası, 182. maddesinde “Çevrenin
Taksirle Kirletilmesi” suçu düzenlenerek karşılığında adli para cezası öngörülmüştür.
Ayrıca Türk Ceza Kanunu “Bu kanun kapsamında kovuşturma ve soruşturma gereken bir
fiilin ilgili makamlara bildirilmemesi, hatta bu hususta gecikme gösterilmesi halinde ilgili
kamu personeli hakkında da işlem yapılacağını” hüküm altına almıştır. Bunun anlamı çevre
kirliliği ile ilgili her tespitte konunun Türk Ceza Kanununun ilgili hükümleri kapsamında
değerlendirilmek üzere Cumhuriyet Savcılıklarına bildirileceği, Savcılıkların talebine
istinaden Sulh Ceza Mahkemeleri nezdinde kamu davası açılabileceğidir. Çevre kirliliği ile
ilgili olarak herkesin yürütme organlarına müracaat hakkı vardır. Bu hak 2872 sayılı Çevre
Kanununun 30. Maddesinde yer alan “Çevreyi kirleten veya bozan bir faaliyetten zarar
gören veya haberdar olan herkes ilgili mercilere başvurarak faaliyetle ilgili gerekli
önlemlerin alınmasını veya faaliyetin durdurulmasını isteyebilir.” şeklinde düzenlenmiştir.
Daha sağlıklı ve yaşanabilir bir çevre, ancak bu konuda toplumsal bilincin artması ve
herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip çıkması ile mümkün
olabilecektir.
4.2. Çevre Hukukunun Nitelikleri
Çevre hukuku bazı temel özelliklere sahiptir. Öncelikle çevre hukukunun koruduğu değer
üzerinde, ilgili ülkenin yanında, sair ülkelerin hatta tüm bir insanlığın menfaatinin olduğunu
belirtmek gerekir. Özellikle tüm Dünya’ya mal olmuş tarihi eserler, ekolojik ve doğal
güzellikler ve temiz çevre üzerinde tüm insanlığın menfaati olduğu kabul edilmektedir. Bu
nedenle bu tür değerler dünya mirası olarak kabul edilmekte, ortak koruma projeleri ve global
düzenlemelerle koruma altına alınmaktadır.
Yukarıda belirtilen nitelikteki değerleri koruma altına alan mevzuatı kapsayan çevre
hukukunun da çeşitli özelliklere sahip olması gerekir. Bu nitelikleri beş başlık altında kısaca
şöyle değerlendirebiliriz.
4.2.1. Düzenleyici Özelliği
Çevre hukukun temel amacı, çevreyi hukuk kuralları ve hukuksal düzenlemeler yoluyla
korumak olduğuna göre, getiren düzenlemelerin bir özelliğinin de çevrenin bozulmasını
önlemek olduğunu vurgulamak gerekir. Çevre hukuku burada, cezalandırıcı ve tamir edici
özelliğinden çok koruyucu özelliği ile dikkat çekmektedir. Örneğin çevreye muhtemel zararlı
etkisi olabilecek bir projenin hayata geçirilmesi için, Çevresel Etki Değerlendirme Raporu
hazırlamasının bir ön şart olarak yasada yer almaktadır. Bu raporu hazırlamayanların
faaliyetlerine izin verilmemesi, çevre hukukunun kişilerin davranışlarına nasıl yön vermeyi
39
amaçladığını ve bu şekilde çevreyi daha zarar görmeden korumak istediğini gösteren en iyi
örneklerden biridir.
4.2.2. Yasaklayıcı Özelliği
Çevre hukukunun bir başka özelliği de çevreye zarar veren faaliyetleri yasaklamasıdır. Diğer
bir deyişle çevre hukuku, çevreye zarar veren eylemleri yasaklayarak olası çevre zararlarının
önüne geçmeyi amaçlamaktadır. Örneğin çevreye kirletici atıklar bırakan bir üretim tesisinin
faaliyetinin durdurulması çevre hukukunun yasaklayıcı özelliğinin bir sonucudur.
Çevre hukukunda yasaklayıcılık, uyulmaması halinde cezai müeyyide gerektiren faaliyetleri
kapsadığı gibi, karşılığında her hangi bir cezai müeyyide uygulanmayan fakat ihlal eden şahsı
hukuki himayeden mahrum eden ve söz konusu faaliyetten men eden bir niteliğe sahip
faaliyetleri de kapsamaktadır. Ancak çevre hukukunda bunlar daha çok ihlali halinde cezai
müeyyideler şeklinde görülmektedir.
4.2.3. Evrensel Oluşu
Çevre hukukunun ortaya çıkmaya başlamasında 1972 Stocholm Konferansının (Birleşmiş
Milletler Çevre Konferansı) bir dönüm noktası olduğu kabul edilmektedir. Çevre sorunlarını
ilk olarak ve en geniş çapta dünya kamuoyuna duyuran bu konferans çevre hukukuna evrensel
nitelik kazandıran en önemli unsurlardan biridir.
Çevre sorunlarının etki alanları sınır tanımamakta, bir bölgede ortaya çıkan bir çevre sorunu
Dünya’nın diğer bölgelerinde de olumsuz sonuçlar doğurabilmektir. Özellikle su ve hava
kirlenmesi ile nükleer sızıntılarda bunu açık olarak görülmektedir. Bazı hallerde de çevre
sorunu bütün ülkelerin ortak etkileri sonucu ortaya çıkmaktadır. Örneğin, kutuplarda
buzulların erimesi, atmosferde karbondioksit birikmesi, ozon tabakasının incelmesi gibi. İşte
bu gibi hallerde, ortaya çıkan sorunun çözümü de ülkelerin ortak hareket etmesini ve benzer
nitelikte yasal hükümler koymalarını, ikili veya çok taraflı sözleşmelerle çözüm aramalarını
gerekli kılmıştır. Bütün bu haller, çevre hukukunun ne denli evrensel bir nitelik taşıdığını
ortaya koymaktadır.
4.2.4. Yaptırımların Özelliği
Çevre hukukunun çevre korumada etkin olarak kullanılması, koymuş olduğu kurallara
uyulmaması halinde bazı yaptırımların uygulanmasını zorunlu hale getirmektedir. Ülkeden
ülkeye değişen farklı müeyyideler mevcut ise de en fazla karşılaşılan müeyyideler cezai
müeyyideler ve tazminat yükümlülüğü gibi yaptırımlardır.
Öngörülen cezai müeyyideler hapis cezası olabileceği gibi, para cezası da olabilmektedir.
Miktar olarak para cezaları genellikle, şahıs ve ticaret şirketlerinde farklılık arz etmektedir.
Ticaret şirketleri genellikle çok daha büyük miktarda para cezasına çarptırılmaktadır.
40
4.2.5. Disiplinlerarası Olma Özelliği
Çevre hukukunun bir başka önemli niteliği de diğer disiplinlerle sıkı bağlantıları ve bilgi
akışının gereği ve hukukun, diğer bilim dallarının ürettiği çözümlerin ve çevre korumada
önemli olan verilerin kullanılmasında nihai araç olarak kullanılmasıdır. Çevre hukuku diğer
bilim dallarından özellikle biyoloji, ekoloji ve kimya ile çok sıkı işbirliği halinde olmalıdır.
Çevre hukukunun öncelikle korumaya çalıştığı kavramlar doğrudan doğruya ekolojik sistemin
bir parçasıdır. Örneğin bir bitki veya hayvan türünün korumaya alınması için onun yaşama
alanının da korunması gerekmektedir.
Örneğin çevre hukuku kirlenme konusunda da koruyucu hükümler içerir. Çevre unsurlarından
hava, su ve toprak kirliliğinin ve kimyasal bileşenlerinin ne ölçüde bozulduğunun bilgisini
yine kimya biliminden elde etmemiz gerekmektedir.
Ayrıca çevre hukuku ekonomi, sosyoloji, şehircilik gibi diğer bilim dallarının da çevre
hukuku ile sıkı bağlantısı olduğuna değinmek gerekmektedir.
Bunun haricinde çevre hukukunun, hukukun diğer dalları ile de çok sıkı ilişkisi vardır.
Özellikle uluslararası hukuk, anayasa hukuku, medeni hukuk, ceza hukuku gibi hukuk dalları
ile çevre hukukunun çok sıkı bağlantılı olduğu açıktır.
Bütün bu özelliklerinin yanı sıra çevre hukukunun maddeselleşmeyen son bir niteliğinden de
söz etmek gerekmektedir. Çevre hukuku ayrıca “dinamik” bir yapıya sahiptir. Diğer bir
deyişle bu nitelik, çevresel gereksinmelere uyarlanabilir, esnek yapıya sahip olma özelliğidir.
Her geçen gün ortaya çıkan yeni bilimsel keşifler bilgiler ve toplumsal gereksinmeler
doğrultusunda insan ve çevre ilişkilerini düzenlemek durumunda olan çevre hukuku, bütün bu
gelişmelere ayak uydurmak için esnek olmak ve bu gelişmeleri hukuk disiplinine uydurmak
zorundadır.
4.3. Çevre Hukukunun Temel İlkeleri
2872 sayılı Çevre Kanununun “İlkeler” başlıklı 3’üncü maddesine göre “çevrenin
korunmasına, iyileştirilmesine ve kirliliğin önlenmesine ilişkin genel ilkeler şunlardır”
denilerek 10 bend halinde verilmiştir. Kanunda verilen bu ilkeler arasında genel bir anlam
bütünlüğü sağlamak ve evrensel olarak kabul gören temel ilkelere yer verilmesi amacıyla
çevre hukukunun temel ilkeleri beş başlık altına toplanmıştır.
4.3.1. Kirleten Öder İlkesi
Kirleten öder ilkesi çevre hukukunun ortaya çıkış itibariyle ilk ilkesidir. Bunun nedeni
kirliliklerin yaygınlaşması üzerine, kirletenlerin üstüne gidilmesidir. Kirleten öder ilkesi
“genel olarak, çevresel zararlara neden olan kişilere sebep oldukları zararlarla mücadelenin
bedelinin ödettirilmesini amaçlamaktadır”. Kirleten öder ilkesi bu bağlamda, çevresel
kirlenmeden kimin sorumlu tutulacağını ve bu sorumluluğun nasıl gerçekleştirileceğini
açıklamaya çalışmaktadır. Kirletenlere ödettirme fikrinin kabul edilmesini takiben onu
gerçekleştirmenin yolları bulunup; zaman içerisinde geliştirilmiş ve bu vesileyle ilkenin
41
kapsamında da başlangıçtaki durumuna kıyasla farklılıklar ortaya çıkmıştır. Bahse konu ilke
çıkışı itibariyle ekonomik nitelik taşıyor olsa da, zamanla hukuki bir ilke haline gelmiştir.
Bu ilke, ilk defa 1972 yılında OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) tarafından
kabul edilmiş ve çevre kirliliğinin önlenmesinin yollarından biri olarak ileri sürülmüş ve bu
kuruluş tarafından kapsamı ve etkinliği giderek genişletilmiştir. Kirleten öder ilkesi sonraki
süreçlerde bölgesel ve uluslararası metinlerde (örneğin Rio Bildirgesinde “çevre maliyetleri”
başlığı altında) ve ulusal düzeydeki yasal mevzuatta kendisine yer bulmaya başlamıştır.
Nitekim ülkemizde de bu ilkenin yasal mevzuata girdiğini ifade etmek gerekir. Çevre
Kanunumuzun “İlkeler” başlıklı 3’üncü maddesinin g bendinde kirleten öder ilkesine ayrıntılı
bir biçimde yer verilmiştir. İlgili düzenlemede “kirlenme ve bozulmanın önlenmesi,
sınırlandırılması, giderilmesi ve çevrenin iyileştirilmesi için yapılan harcamalar kirleten veya
bozulmaya neden olan tarafından karşılanır” denilmek suretiyle ilkeye vurgu yapılmıştır.
İlkeyi tanımlayan sözcüklerden hareket edilecek olursa ilgili ilke ile kirliliğin bedelinin
kirletene ödettirilmesi ya da kirletenin kirliliğin maliyetine katlanması kastedilmiş olmaktadır.
Nitekim ülkemizde de 2010 yılında çıkarılan Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifelerinin Belirlenmesine İlişkin Yönetmeliğin tanımlara ilişkim 4’üncü
maddesinin ı bendinde “kirleten öder ilkesi atıkların oluşturduğu veya oluşturması muhtemel
çevresel kirlenme ve bozulmayı önlemek, sınırlandırmak, gidermek ve çevrenin
iyileştirilmesini sağlamak için yapılan ve/veya yapılacak tüm yatırımların ve harcamaların
kirletenler veya bozulmaya neden olanlar tarafından karşılanacağı” ilkesi olarak
tanımlanmıştır. İlkenin ekonomik kökenli tanımında ise dışsallıkların içselleştirilmesinden;
yani kirletenin çevrenin kabul edilebilir bir durumda olmasını sağlamak için kamu
otoritelerince belirlenen kirliliği önleme ve kontrol yöntemlerinin masraflarına katlanmasıdır.
Böylece bu masrafların ilgili mal ve hizmetlerin maliyetine yansıtılacağı (dışsallıkların
içselleştirileceği); kirliliğin sosyal maliyetini belli ölçüde yüklenmek durumunda olan
kirleticinin sınırlı çevresel varlıkları rasyonel olarak kullanacağı varsayılmıştı. Dolayısıyla
temel beklenti, maliyet-fiyat ilişkisiyle çevresel kaynakların piyasada daha iyi dağılımını
sağlayarak, bunların da diğer üretim araçları gibi ekonomik bir kullanıma kavuşturulması
olmaktadır.
Kirliliğin önlenmesi ve kontrolü ifadesi önce önlemeye, sonra kontrole vurgu yapar.
Dolayısıyla kirleten önce kirlenme olasılığını önlemek için gerekli tedbirleri alacak ve bunun
masraflarını karşılayacaktır. Bu önlemlerin hiç alınmamış olması ya da gerektiği şekilde
alınmamış olması dolayısıyla ortaya çıkacak kirlilikle mücadele için gerekenleri yapma ve
bunların masraflarına katlanma da yine kirletene ait bir ödevdir (kontrol altına alma ve
giderme). Önlemlerin kirletence alınmasının beklenemeyeceği çevre kazası gibi hallerde ise
alınması gereken önlemler kamu otoritelerince yerine getirilmekte; ancak bunların masrafları
kirletenden tahsil edilmektedir. Böyle durumlarda yetkililerin ilk harcamaları yapabilmesi için
evrensel sözleşmelerde ve ulusal çevre mevzuatı düzeyinde acil müdahale fonları
oluşturulmaktadır.
42
Kirleten öder ilkesi, kirletenlere sebep oldukları kirlilikle mücadelenin bedelinin
ödettirilmesinin yanı sıra, çevresel zararlara neden olan kişileri bu zararları azaltmaya ve
daha az zararlara neden olacak yöntemler bulmaya da teşvik etmektedir.
Kirleten öder ilkesinin uygulanması esnasında karşı karşıya kalınan temel güçlükler vardır.
Bunlardan en önemlileri kabul edilebilirlik düzeyinin nasıl belirleneceği, kirliliği önleme ve
kontrol masraflarının nasıl ve ne ölçüde saptanabileceği ve önlemleri belirlemede hangi
yaklaşımın esas alınacağı olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilhassa kabul edilebilir durum
ifadesinin kullanılması, çevrede belli ölçülerde kirliliğe olanak tanıyor olması nedeniyle
ortaya çıkışı itibariyle eleştiri konusu yapılmıştır. Bu güçlüklerin aşılarak belirlenen
önlemlerin uygulanması halinde de önceden düşünülemeyen ve beklenen amacın
gerçekleşmesini engelleyici durumlarla karşı karşıya kalınabilmektedir. Kirleten öder ilkesine
yöneltilen bunun dışında başlıca iki eleştiri vardır: a) Parası olan kişiler kirlilikle mücadelenin
maliyetini tüketiciye yansıtarak kirletme hakkını satın almış olurlar, bu durum çevrenin zarar
görmesinin engellenmesi amacı ile bağdaşmamaktadır. b) Bu ilke kirlenmenin önlenmesi,
sınırlanması ve kirlenme ile mücadelenin masraflarının kirletene yüklenmesine dayanmakta
ise, fiyatı belirlenemeyen çevresel unsurların fiyatı nasıl belirlenecektir?
4.3.2. İhtiyat İlkesi
İhtiyat İlkesi, 1970’lerde ilk defa Almanya’da uygulamaya aktarılmış bir ilkedir. İhtiyat ilkesi
önce denizlerin korunmasına ilişkin metinlerde yer almaya başlamış ve sonra uygulama alanı
küresel çevre sorunlarıyla, küresel balıkçılık konusuna doğru genişlemiştir.
İhtiyat ilkesi, bir faaliyetin çevre açısından olumsuz neticeler doğuracağı hususunda ciddi bir
şüphenin var olması halinde bilimsel bir kanıtın ortaya çıkışı beklenmeden önleyici tedbirlerin
alınmasını öngörmektedir. İhtiyat ilkesi önceden görülemeyen aksiliklere karşı bir yatırım ya
da sigorta rolüne sahip olduğu gibi, şimdiki kaynakların korunmasını gelecek kuşaklar adına
da olsa sağlayarak ekolojik yaklaşımı dikkate almış olmaktadır. Bir maddenin veya faaliyetin
çevreye zararlı olduğunun ispatlanmasından sonra tedbir alınması, bu konuda çok geç
kalınmış olması sonucunu doğurur. Bu gibi hallerde ihtiyat ilkesi, kamuya ve çevre
konusunda karar verme mercilerine, sağduyu temeline dayanan oldukça önemli bir araç
sunmuş olmaktadır.
İhtiyat ilkesinin ortaya çıkmasındaki en önemli etken bilimsel belirsizliktir. Elde kesin bir
delil bulunmadığından dolayı çevreye zararlı olduğu ispatlanana kadar bir faaliyetin zararsız
olduğunu kabul etmek, çevrenin korunması hususunda alınması gereken tedbirler bakımından
ciddi bir engel teşkil edecektir. Zira bir faaliyetin veya maddenin çevreye zararlı olduğunun
ispatlanmasından sonra tedbir alınması, bu konuda geç kalınmış olması sonucunu
doğurabilecektir. İhtiyat ilkesi, bilimsel belirsizliğin ihtiyat ile risk arasında bir tercih
yapılmasını gerektirdiği hallerde devreye girmekte, bilimsel belirsizliğin getirdiği riskin
yüksek olduğu ve zarar tehdidinin giderilmez olduğu durumlarda, çevresel değerlere öncelik
tanınarak çevresel riski oluşturan faaliyetlere söz konusu zarar ortaya çıkmadan önce engel
olunmasını amaçlamaktadır. İhtiyat ilkesi bu bağlamda, bilimsel belirsizlik olgusunun çevreyi
43
korumak için girişimlerde bulunmamanın bir gerekçesi olarak kullanılmasının önüne geçmeyi
amaçlamaktadır.
4.3.3. Önceden Önleme İlkesi
Korumak tedavi etmekten iyidir şeklinde özetlenebilecek düşünceye dayanan bu ilke, çevre
üzerinde olumsuz sonuçlar doğurabilecek faaliyetlerin olabilecek en erken aşamada
engellenmesini amaçlamaktadır. Koruyucu hekim mantığına dayanan bu ilke uyarınca ilgili
makamlar, henüz çevresel sorunlar ortaya çıkmadan harekete geçerek, çevresel tehditleri
bertaraf etmelidir. Önleme ilkesi bu bağlamda, mevcut çevresel sorunların giderilmesi ile
değil, aksine bu sorunlar henüz ortaya çıkmadan evvel öncelikle engellenmesi ile ilgilidir.
Önleme ilkesi, çevre sorunlarının ortaya çıkmasından önce alınacak tedbirler bu sorunların
ortaya çıkmasından sonra tedbir alınmasından daha akılcı ve ekonomiktir anlayışı üzerine
kuruludur. Önleme ilkesi, bir bakıma ihtiyat ilkesinin çekirdeğini oluşturmaktadır. Bununla
birlikte, önleme ilkesinin etkisi ihtiyat ilkesine göre daha düşüktür. Zira önleme ilkesi, mevcut
bir çevresel tehlikenin söz konusu olması halinde uygulama alanı bulurken, ihtiyat ilkesinde
çevresel bir tehlikenin olması önemli olmayıp, potansiyel bir zarar riskinin öngörülebilmesi
yeterlidir. Bu durumda, daha sonra riskin ortaya çıkacak olmasının önemi yoktur. Bilimsel
olarak böyle bir riskin olmayacağının ispatlanması anına kadar ihtiyat ilkesine göre hareket
edilmelidir. Oysa önleme ilkesinin dikkate alınması için mutlaka çevresel zarar riskinin
olması yeterlidir.
4.3.4. Entegrasyon İlkesi
Bu ilke adından da anlaşılacağı gibi, çevre korumanın ülkenin diğer politikalarıyla ve diğer
sektörel faaliyetleriyle uyumlu hale getirilmesi demektir. Diğer bir deyişle, diğer politikalar
saptanırken veya sektörel planlamalar yapılırken çevre korumanın gereklerinin dikkate
alınması ve diğer politikaların buna göre revize edilmesi ve çevre politikası ile
uyumlaştırılması anlamına gelmektedir.
Bütünleyicilik ilkesi olarak da adlandırılan entegrasyon ilkesi, iki başlık altında ele alınabilir.
Dış entegrasyon çevre koruma gereklerinin diğer politika alanlarının şekillenmesi ve
yürütülmesinde dikkate alınmasını öngörmektedir. Örneğin, Avrupa Topluluğu çevre
politikasında, çevrenin korunması için gerekli faaliyetler diğer topluluk politikalarının
bütünleyicisidir. Bu anlamda çevrenin korunması için gerekli olan esasların diğer bütün
politikaların oluşturulmasında dikkate alınması dış entegrasyon olarak da adlandırılmaktadır.
Diğer bir deyişle, çevre koruma faaliyetleri tarım, ticaret, ulaştırma vb. gibi diğer sektörel
faaliyetlerle de uyumlu olmalıdır.
Diğer yandan, çevre hukukunun kendi içinde olması gereken uyum ise iç entegrasyon olarak
adlandırılır. Buna göre çevre mevzuatının birbirleriyle çelişen ve çevre korumanın özüne
aykırı olan düzenlemelerin olmaması gerekir. Örneğin, Türkiye sulak alanları koruma amaçlı
düzenlenmiş olan Ramsar Sözleşmesine taraf ülkelerden biridir. Ancak iç mevzuatımızda,
Bataklıkların Kurutulması Hakkında Kanun ve Devlet Su İşleri Kanunu, sulak alanların
kurutulmasını Devlet Su İşlerine bir görev olarak vermiştir. Bu tür çelişkiler çevre
44
mevzuatının diğer birçok kanun ve yönetmeliklerinde de yer almaktadır. Şu halde iç
entegrasyonun sağlanması çevre koruma ve uygulamada bütünlük sağlanması açısından ve
böylece daha etkin bir çevre koruma sağlanması daha bir önem kazanmaktadır.
4.3.5. Katılım İlkesi
Çevre hukukunda katılım ilkesi, bireylerin çevresel yönetim sürecinde rol oynamaları, etkide
bulunmaları ve böylece kendi yaşamlarını şekillendirecek bu süreci yönlendirmelerini
öngörmektedir. Katılım, çevresel kararların demokratik meşruiyetini ve etkililiğini artırmanın
yanı sıra, halka idari kararların alınması ve yürütülmesi sürecinde denetleme imkânı
sağlamakta, devlet idaresinde şeffaflığı artırmakta, ayrıca ilgili idari birime kararlarına temel
oluşturacak sağlam bilgilere erişme olanağı sağlamakta ve idari kararların yerel koşulların da
göz önünde bulundurularak alınmasını sağlamaktadır.
Katılım geniş anlamıyla bireylerin çevresel yönetim sürecinde rol oynamaları, etkide
bulunmaları ve böylelikle kendi yaşamlarını şekillendirecek bu süreci yönlendirmeleri olarak
da tanımlanabilir. Son zamanlarda, çevre sorunları ile mücadelede sırasında katılım ulusal ve
uluslararası çevre politikası gündeminde ana tema olarak ortaya çıkmıştır. Çevreci kuruluşlar,
vatandaşlar gibi birçok ilgi grubu çevre programlarının formüle edilmesi sürecinde önemli rol
oynamaya başlamışlardır.
Çevre sorunları nedenleri ve sonuçları açısından insan ve onun kuruduğu sistem ile doğrudan
ilintilidir. Bu nedenle sorunların giderilmesinde bireylerden hareket etmek ve çözümü onlarda
aramak doğru olacaktır. Bireyi başlangıç alarak çevre sorunlarının üstesinden gelebilmek için
de tüm vatandaşların konuya uygun düzeyde katılımlarının sağlanması gereklidir.
Halkın toplumun geleceğini yüküm altına sokan kararlara katılabilmesi için bazı haklara sahip
olması gerekir. Aksi halde çevre korumada katılımın öneminden bahsetmek yetersizdir.
Halkın katılımının sağlanabilmesi, her şeyden önce halkın bu konuda bilgi sahibi olmasına
bağlıdır. Toplumu etkileyen veya etkileyecek olan bir konuda bilgi edinen halk daha sonra
karar mekanizmasına dâhil olabilecektir.
Görülüyor ki, katılım ilkesinin hayata geçirilmesinin önkoşulu bilgi ve belge edinme
hakkının kabulüdür. Katılımın gerçekleştirilebilmesi bu hakkı kullanacakların, katılacakları
faaliyet veya konulardan haberdar olmalarına bağlıdır. Bu da ilgili belge ve bilgilere sahip
kesimlerin bunları açıklaması, göstermesi ve/veya vermesi ile mümkün olabilecektir. İşte bu
açıklama-gösterme-vermenin, bunlara sahip kesimlerin tercihine bırakılmayıp, talep edilme
durumunda zorunlu kılınması, buna ilişkin bir hakkın tanınmasıyla sağlanmıştır. Nitekim bu
yüzden, katılım ilkesine yer veren metinlerin hemen hepsinde aynı zamanda bilgi ve belgelere
nasıl ulaşılacağı da belirtilmiştir. Bu bağlamda ülkemiz bakımından önem arz eden önemli bir
düzenleme 2004 yılında yürürlüğe giren Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’dur.
Bilgi edinme, katılım ve başvuru hakları, çevre hakkını gerçekleştirme araçlarıdır. Katılım
ilkesini diğer ilkelerden ayıran temel özellik, bunun sadece ilke şeklinde değil, doğrudan
doğruya bir hak olarak (çevre hakkının gerçekleştirilmesindeki usuli haklardan birisi)
düzenlenmesinden kaynaklanmaktadır.
45
Türk çevre hukukunda katılım; Türk çevre mevzuatı kapsamında, çevre koruma adına özel bir
başvuru tarzı ve süreci tanımlanmamıştır. Bu nedenle başvurular genel idare hukuku
prensiplerine göre yapılmaktadır. Çevre kanununun 30’uncu maddesi idari makamlara
başvuru açısından önemlidir. İlgili maddeye göre “çevreyi kirleten veya bozan bir faaliyetten
zarar gören veya haberdar olan herkes ilgili mercilere başvurarak faaliyetle ilgili gerekli
önlemlerin alınmasını veya faaliyetin durdurulmasını isteyebilir.” Çevre kanununda yer alan
bu hüküm, hak arama özgürlüğünün çevre hakkı yönünden kullanılması biçimidir.
Maddede çevreyi bozan mevcut bir faaliyetten bahsedilmiştir. Oysaki bazı faaliyetlerin
çevreyi olumsuz etkileyeceği faaliyete başlamadan da bilinebilir. Bu gibi haller için de idari
başvuru yolunun açık olup olmadığı tartışmalı bir konudur. Bazı hukukçulara göre 30’uncu
maddedeki ifadeye göre bir “olasılık” halinde idari makamlara başvurulamayacaktır. Ancak
aynı kanunun 8/2’inci maddesinde şu şekilde bir ifade vardır; “kirlenme ihtimalinin
bulunduğu durumlarda ilgililer kirlenmeyi önlemekle; kirlenmenin meydana geldiği hallerde
kirleten, kirlenmeyi durdurmak, kirlenmenin etkilerini gidermek veya azaltmak için gerekli
tedbirleri almakla yükümlüdürler” demektedir. Bu maddede sözü geçen “ilgililer” ise aynı
kanunun 3/a maddesinde şöyle tanımlanmıştır; “Başta idare, meslek odaları, birlikler ve sivil
toplum kuruluşları olmak üzere herkes, çevrenin korunması ve kirliliğin önlenmesi ile görevli
olup bu konuda alınacak tedbirlere ve belirlenen esaslara uymakla yükümlüdürler.” Bu iki
madde hükmü bir araya geldiğinde kamu kurum kuruluşlarının kirlenme ihtimalinin
bulunduğu durumlarda bunu önlemekle yükümlü oldukları sonucuna ulaşılabilir.
Katılım konusunda Aarhus sözleşmesi (Çevresel Konularda Bilgiye Erişim, Çevresel Karar
Verme Sürecine Halkın Katılımı ve Yargıya Başvuru Sözleşmesi) oldukça önemlidir. 25
Haziran 1998 tarihinde Danimarka’nın Aarhus kentinde Birleşmiş Milletler Avrupa
Ekonomik Komisyonu tarafından imzaya açılan ve 30 Ekim 2001 tarihinde yürürlüğe giren
Aarhus Sözleşmesi ele aldığı konular bakımından uluslararası çevre hukukunun gelişiminde
yeni bir dönemi temsil ediyor. Aarhus Sözleşmesi, herkesin sağlıklı ve refah içinde bir çevre
ortamında yaşama hakkını korumak amacıyla, çevresel konularda halkın bilgilendirilmesi,
karar mekanizmalarına halkın katılımını ve yargıya başvurulabilmesi ile ilgili konuları
içeriyor. Çevresel bilgilere erişim hakkı, çevresel kararların alınma sürecine katılım hakkı ve
çevre ile ilgili konularda yargıya ve idari birimlere başvuru hakkı, çevresel sorunlara halkın
katılımının sağlanmasına yönelik en önemli araçlar olarak sayılıyor. Sözleşmeye çoğu Avrupa
ülkesi olmak üzere 40’ın üzerinde ülke imza atmış. Ancak dört bir yanında çevre ihlallerinin
sürdüğü, mahkemelere taşınmış yüzlerce davanın bulunduğu Türkiye’nin bu sözleşmeye dahil
olmak gibi ne bir niyeti ne de girişimi vardır.
4.4. Çevre Hakkının Tanımı
Çevre hakkı ise esas olarak insanı referans alarak tanımlanan bir haktır. Böyle bir referansla
çevre hakkı, insanların sağlıklı bir çevrede yaşama yetkisi olarak tanımlanabilir. Bu hak tüm
insanları için mutlaktır. Bu basit tanımdan hareketle çevre hakkının konusunun; çevrenin
(hava, su, toprak, doğal kaynaklar, flora ve faunanın) korunması ve korunamamış olan
çevrenin olması gereken (doğal) haline kavuşturulması için gerekli önlemlerin alınması
olduğunu söyleyebiliriz. Çevre hakkının yararlanıcıları ise insanlar ve insanların oluşturduğu
46
organizasyonlardır (devlet, kamu kurumları, özel kuruluşlar v.s.) Bunlar aynı zamanda çevre
hakkının muhataplarıdır (sorumlularıdır). Gelecek kuşaklar henüz var olmadıkları için bu
hakkın sorumlusu olmamalarına rağmen; yararlanıcıları arasında kabul edilmelidir.
Çevre hakkı her ne kadar insan referanslı tanımlansa da yaşanılan küre sadece insanların
değil, diğer tüm canlıların da yaşamını sürdürmesi için kullandığı ortak bir mekân olduğu için
bu hakkın yararlanıcıları arasında insan dışındaki tüm canlıları da saymak gerekir. Ancak,
insan dışındaki canlıları, çevre hakkının sorumluları arasında saymak kanaatimizce doğru
değildir. Çünkü çevreye verilen zarar, esas olarak insan eliyle verilmektedir. Böylece, çevreyi
sadece insan referanslı değil de diğer canlıları da referans alarak yeniden tanımlayacak
olursak; çevre hakkı, tüm canlıların sağlıklı bir çevrede yaşama yetkisidir diyebiliriz.
4.5. Türk hukukunda çevre hakkı
Çevre koruma konusunda getirilen yasal düzenlemeler ülkeden ülkeye değişiklikler
göstermektedir. Çevre hakkı ülkemiz hukuksal düzenlemelerine kapsamlı olarak son
dönemlerde girmiş olmasına rağmen 20’li 30’lu yılların yasalarında da çevreyle ilgili kimi
hükümlerin bulunduğu anlaşılmaktadır. 1982 Anayasasının 56’ıncı maddesi ilk kez çevre
hakkına anayasal nitelik kazandırmıştır. İlgili maddeye göre “Herkes sağlıklı ve dengeli bir
çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevrenin
kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaşın ödevidir.”
Anayasadaki bu düzenleme incelendiğinde aslında çevre hakkının doğrudan bir düzenlemeye
tabi tutulmadığı görülmektedir. Madde hükmü içerisinde “çevre için bir hak” veya “çevre
hakkı” gibi sözcükler geçmemektedir. Fıkranın sözünde asıl vurgulanan yaşam hakkıdır.
47
5. ÇED süreci ve Türkiye’de ÇED
Temelini Anayasanın 56. maddesinden alan, Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) faaliyeti,
gelişme ve kalkınma sürecinde olan Türkiye için çevre korumanın hukuki aracıdır. Çevre
hukukunun önemli bir parçası olan ÇED sistemi, Türk Hukukuna 1983 yılında Çevre Kanunu
ile girmiştir. Ancak, Kanun’ da yer almasına karşın uygulamaya aktarılabilmesi için aradan 10
yıl geçmesi gerekmiş; ilk ÇED Yönetmeliği 1993 yılında yayımlanmıştır. Bu Yönetmelik,
değişen ve gelişen çevre koşullarının ve Türkiye’nin AB müktesebatına uyum sürecinin de
etkisiyle 6 kez değişikliğe uğramış nihayetinde konuyla ilgili son Yönetmelik, 2013 yılında
yürürlüğe girmiştir.
Çevre hukukunun önleme ilkesi dâhilinde ele alınması gereken ve çevre korumanın önemli bir
aracı olan ÇED sistemi için Dünyada farklı tanımlar yapılmıştır. Bazı uzmanlar, ÇED’i
“gelişmenin zararlı sonuçlarını azaltmada küresel olarak kullanılan bir planlama veya
yönetim aygıtı olarak” tanımlamış bazıları ise, “bu süreci karar vermek için uygun bir temeli
saptama aracı” olarak ifade etmişlerdir. Diğer farklı tanımlamalarda ÇED, bazen “belirli bir
proje veya gelişmenin, çevre üzerindeki önemli etkilerinin belirlendiği bir süreç” olarak
algılanmış; bazen de bu tanıma gerekli önlemlerin belirlenmesi ve denetleme işlevi de
eklenmiştir (Güneş ve Aydın, 2004). Doktrinde, ÇED sistemini, “uygulamaya aktarılmış
teknik bir araç, çevrenin korunmasını amaçlayan katılımcı bir hukuki usul ve sürdürülebilir
kalkınmayı hedefleyen kullanışlı bir araç” olarak niteleyen daha pek çok tanıma da
rastlanmaktadır.
Farklı ÇED tanımları incelendiğinde, büyük benzerlikler taşıdığı ve özünde ÇED’ in çevre
korumanın önemli bir aracı olarak görüldüğü açıktır. Tüm bunlardan hareketle, ÇED,
“çevreye önemli etkileri olabilecek herhangi bir faaliyetin, katılımcı usuller ve bilimsel teknik
ve yöntemlerle incelenmesi ve bu faaliyetin olumsuz etkilerini önleyecek tedbirlerin alınması,
devamında izleme ve denetlemenin yapılmasını öngören bir süreç olarak tanımlanabilir”.
Çevreye ilişkin konular, Türkiye’de de pek çok ülke gibi 70’lerde önem kazanmaya
başlamıştır. Buna bağlı olarak da, temel çevresel konular tanımlanmış, çevresel politikaların
çerçevesi çizilmiş, yasal ve kurumsal yapılar belirlenmeye başlamıştır. Bu süreçte, çevre
yönetiminin en etkin araçlarından birisi olan Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) sisteminin
hukuki dayanakları da belirginleşmeye başlamış; 1983 yılında yürürlüğe giren 2872 sayılı
Çevre Kanunu ile konu yasal statüye oturtulmuştur.
2872 sayılı Çevre Kanununda, çevre politikasının ana unsurlarından birisi; çevrenin kirlenme
sonrası eski haline getirilme çabaları yerine, günümüzde kabul gören çağdaş yaklaşımla,
kirlenmeden önce araştırma ve inceleme yaparak gerekli tedbirleri almak, aldırmak ve
sürdürebilir kalkınmanın sağlanması olarak belirlenmiştir. Bu politika, Çevre Kanunu’nun 10.
maddesinde; “Gerçekleştirmeyi planladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına yol
açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu veya proje
tanıtım dosyası hazırlamakla yükümlüdürler. Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu Kararı
veya Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir Kararı alınmadıkça bu projelerle ilgili
onay, izin, teşvik, yapı ve kullanım ruhsatı verilemez; proje için yatırıma başlanamaz ve ihale
48
edilemez. Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi projeler ve Stratejik Çevresel
Değerlendirmeye tabi plan ve programlar ve konuya ilişkin usul ve esaslar Bakanlıkça
çıkarılacak yönetmeliklerle belirlenir" ifadesiyle ortaya konulmuştur. ÇED sürecinin yasal
dayanağı olan bu madde uygulamada, gerçekleştirilmesi plânlanan projelerin çevreye
olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yöndeki etkilerin
önlenmesi ya da çevreye zarar vermeyecek ölçüde en aza indirilmesi için alınacak önlemlerin,
seçilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek değerlendirilmesinde ve projelerin
uygulanmasının izlenmesi ve kontrolünde sürdürülecek çalışmaları ifade eder. Bu çalışmalar,
kalkınma ve ekonomik gelişme için yapılacak yatırım ve faaliyetlerin, doğayı tahrip etmeden
ve çevreyi kirletmeden gerçekleştirilmesini amaçlar. Burada, korunmaya çalışılan temel
unsur, çevre ve çevreyi oluşturan unsurların bütünüdür. Bu açıdan, çevreye yönelik olası ve
mevcut risklerin ortadan kaldırılabilmesi ve önlenebilmesi için ÇED’ in öngörülmesi,
Anayasa’nın 56. maddesinde Devlete verilen çevrenin korunması yükümlülüğünün bir
gereğidir. Zira Anayasa’nın 56. maddesi, “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama
hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek
Devletin ve vatandaşların ödevidir ” demek suretiyle konunun anayasal boyutunu da gözler
önüne sermektedir.
Çevre Kanunu’nun 10. maddesinde düzenlenen ÇED sürecinin somut ilkelere bağlanması ve
uygulama esaslarının belirlenmesi amacıyla ilk ÇED Yönetmeliği3 1993 yılında yürürlüğe
girmiştir. Uygulamada ortaya çıkan sorunların giderilmesi, etkin ve verimli bir uygulamanın
sağlanması amacıyla Yönetmelik 1997 yılında revize edilmiştir4. Daha sonra Avrupa Birliği
(AB) Mevzuatı ile uyum çalışmaları kapsamında ÇED Yönetmeliği birçok kez değişikliğe
uğramıştır. AB uyum sürecinde yönetmeliğin son kez değiştirilmesi gerekmiş ve 31 madde ve
5 ekten oluşan yeni yönetmelik 3 Ekim 2013 tarihinde 28784 sayılı Resmi Gazetede
yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
5.1. ÇED Süreci
ÇED süreci ilgili yönetmeliğin tanımlar ve kısaltmalar başlıklı 4’üncü maddesinin “i”
bendinde “gerçekleştirilmesi planlanan projenin çevresel etki değerlendirilmesinin yapılması
için başvuru ile başlayan ve bakanlık tarafından kararın verilmesi ile sona eren süre” olarak
tanımlanmıştır. ÇED sürecini tanımlamak ve akışı anlayabilmek adına 2013 tarihli ÇED
Yönetmeliği, aşağıda belli başlıklar altında incelenmektedir.
5.1.1. Proje tanımı ve sahibi
Yönetmeliğin 4/ş maddesinde proje kavramı, “gerçekleştirilmesi planlanan yatırım” olarak
tanımlanırken, proje sahibi 4/u maddesinde “projeyi gerçekleştirecek gerçek veya tüzel kişiyi”
ifade eder şeklinde açıklanmıştır.
3
4
7/2/1993 tarih ve 21489 sayılı Resmi Gazete
23/6/1997 tarihli ve 23028 sayılı Resmi Gazete
49
5.1.2. Yetkili Kurum
ÇED Yönetmeliği’ne göre, bu yönetmeliğe tabi projeler için, 4 tür karar verilebilmektedir.
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu”, “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumsuz”,
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli” ve “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli
Değildir” şeklinde oluşan kararları verme yetkisi Çevre ve Şehircilik Bakanlığına verilmiştir.
Ancak, Bakanlığa, gerekli gördüğü hallerde “ÇED Gereklidir” ve “ÇED Gerekli Değildir”
kararlarını verme yetkisini sınırlarını belirleyerek yetki genişliği esasına göre valiliklere
devredebilmektedir (madde 5). Ancak Yönetmelik düzenlemesi ile yapılan yetki devrinin
hukuka uygunluğu tartışmalıdır. Zira idare hukukunda yetki hangi makama verilmiş ise
sadece ve sadece o makam tarafından kullanılabilmesi ve yetkisini başka bir kuruma
devredememesi ana kuraldır. Ancak, bu kurala "yetki devri” istisna teşkil etmektedir. Bazı
makamlara üstesinden gelmekte zorlanacağı kadar çok yetki verilmesi, bu makamın
yetkilerini bizzat kullanmasını imkânsızlaştırır. Bu durumda kaçınılmaz olarak belli yetkilerin
devredilmesi söz konusu olabilir. Ancak, yetki devri için belli şartların gerçekleşmesi
gereklidir. Bir makamın sahip olduğu yetkiyi devredebilmesi için bu devrin anayasa veya
kanunlar tarafından öngörülmüş olması veya kanunun açık izni gereklidir.
5.1.3. Başvuru
ÇED Yönetmeliğinin 6’ıncı maddesine göre “Bu yönetmelik kapsamındaki herhangi bir
projeyi gerçekleştirmeyi planlayan gerçek ve tüzel kişiler, ÇED’e tabi projeler için, ÇED
Başvuru Dosyası ve ÇED Raporu; Seçme Eleme Kriterlerine tabi projeler için de Proje
Tanıtım Dosyasını bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlara hazırlatmak ve bunları
ilgili makamlara sunmakla ve proje kapsamında verdikleri taahhütlere uymakla yükümlü
kılınmıştır”. Burada yer alan ÇED’e tabi olmak ve seçme eleme kriterlerine tabi olmak
kavramları da yine yönetmelikte tanımlanmıştır. Yönetmeliğin üçüncü bölümünde yer alan
madde 7 ve devamı maddeler “ÇED’e tabi projeler” için, dördüncü bölümünde yer alan 15 ve
devamı maddeler ise “Seçme, eleme kriterlerine tabi projeler” hakkında düzenlenmiştir.
5.1.3.1. ÇED’e tabi projeler için süreç
ÇED’e tabi projeler için süreç, proje sahibinin ÇED genel formatını (Ek III) esas alarak
hazırladığı ÇED Başvuru Dosyası ile Bakanlığa başvurusu ile başlar. Bu işlem 5 iş günü
içinde tamamlanır. Bakanlık, dosyayı formata uygunluk bakımından inceler ve uygun
olmadığı takdirde dosyayı tamamlanmak üzere proje sahibine iade eder. Tamamlanan proje
tekrar Bakanlığa sunulur. Dosya uygunsa Bakanlık tarafından, ilgili kurum ve kuruluş
temsilcileri, Bakanlık yetkilileri ile proje sahibi ve/veya temsilcilerinden oluşan bir komisyon
kurulur.
Bakanlığın bir diğer görevi, proje ile ilgili olarak başvurunun yapıldığını, ÇED sürecinin
başladığını ve ÇED süreci tamamlanana kadar projeye ilişkin görüş, soru ve önerilerin
değerlendirilmek üzere Valiliğe veya Bakanlığa verilebileceğini, anons, askıda ilan, internet
gibi uygun araçlarla halka duyurur ve ÇED başvuru dosyasını yayınlar.
50
İlerleyen aşamada, Bakanlık, başvuru dosyasını komisyon üyeleri için çoğalttırır ve halkın
katılımı toplantısına ilişkin verileri de ekleyerek komisyon üyelerine gönderir ve komisyonu
ilk toplantıya çağırır. Komisyona Bakanlık temsilcisi başkanlık eder ve komisyonun
sekretarya hizmetleri Bakanlıkça yürütülür. Bakanlık, projeye bağlı olarak gerekli gördüğü
hallerde, üniversiteler, enstitüler, araştırma ve uzman kuruluşları, meslek odaları, sendikalar,
birlikler, sivil toplum örgütlerinden temsilcileri de komisyon toplantılarına üye olarak
çağırabilir. Komisyonda kurum ve kuruluş temsilcisi olarak görev yapan üyelerin, yeterli
mesleki bilgi ve deneyime sahip olmaları ve temsil ettikleri kurum ve kuruluşların görev
alanlarıyla sınırlı olmak üzere görüş vermeye yetkili kılınmış olmaları esastır. Komisyon üye
sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve proje sahibinden projesi ile ilgili geniş kapsamlı bilgi
vermesini, araç gereç sağlamasını ve konuyla ilgili Bakanlıkça belirlenmiş laboratuarlarda
analiz, deney ve ölçüm yapılmasını isteyebilir. Su, toprak ve benzeri analizlerde tartışmalı bir
durum olduğunda, şahit numuneye de başvurulabilir. Komisyon gerekli gördüğü hallerde,
görevlendireceği üyeleri aracılığıyla projenin gerçekleştirilmesi planlanan yerde ve benzeri
tesislerde inceleme yapabilir.
5.1.3.2. Seçme Eleme Kriterlerine Tabi Projelerde Başvuru
Seçme Eleme süreci, hangi projelerin ÇED’e tabi olduğuna karar verilme sürecidir. Proje
sahibi, projesinin ÇED’e tabi olup olmadığının araştırılması amacıyla proje tanıtım dosyasını
ve dosya eklerinde yer alan bilgilerin doğru olduğunu belirten taahhüt yazısını Bakanlığa
sunar. Bakanlık dosyada eksik bulunması halinde dosyayı iade eder ve eksikliklerin
giderilmesini talep eder. Eksiklikler altı ay içerisinde tamamlanmazsa proje tanıtım dosyaları
iade edilir ve başvuru geçersiz sayılır (madde 16).
Bakanlığın değerlendirmesi sonucunda “Çevresel Etki Değerlendirmesi Gereklidir” veya
“Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir” olmak üzere iki yönde karar verilebilir.
ÇED Gerekli Değildir kararı verilen projelere beş yıl içerisinde başlanmazsa karar geçersiz
sayılır. ÇED Gereklidir kararı verilen projelerde ise bir yıl içerisinde normal ÇED
prosedürüne başlanmaması halinde yine başvurunun geçersiz sayılması söz konusudur.
5.1.4. Halkın Katılımı
Yönetmelikte halkın katılımı konusuna özel önem verildiği görülmektedir. Halkın katılımı
toplantıları, Kapsam Belirleme Toplantısı’ndan önce halkı proje ile ilgili bilgilendirmek ve
halkın projeye ilişkin görüş ve önerilerini almak için düzenlenir. Bu toplantının yeri Valilik ve
proje sahibi tarafından belirlenir. Bu yer belirlenirken projeden en fazla etkilenecek kişilerin
kolayca ulaşabilecekleri merkezi bir yer seçilir. Proje sahibi, toplantının yerini, tarihini,
saatini ve konusunu belirten bir ilanı, ulusal düzeydeki bir gazete ile o yerde yayınlanan yerel
düzeydeki bir gazeteye en az on gün önceden verir. Toplantı, İl Çevre ve Orman Müdürünün
veya görevlendireceği bir yetkilinin başkanlığında yapılır. Toplantıda, halkın proje hakkında
bilgilendirilmesi ve proje ile ilgili görüş ve sorularının alınması sağlanır. Toplantı tutanağı bir
kopyası valilikte kalmak üzere Bakanlığa gönderilir (madde 9). Bu toplantı sonrasında
kapsam ve özel format belirleme toplantısı yapılır.
51
5.1.5. Kapsam Belirleme (scoping)
Bu toplantıda öncelikle proje sahibi, proje konusunda; Bakanlık ise halkın katılımı toplantısı
hakkında Komisyonu bilgilendirir. Projenin hangi kapsamda ele alınması gerektiğini
belirlemek amacıyla, projenin önemli çevresel etkileri göz önünde bulundurularak, ÇED
Yönetmeliği’nde belirlenen Çevresel Etki Değerlendirmesi genel formatında ana başlıklar
halinde ele alınması gereken konular detaylandırılır ve kapsam belirlenir. Komisyon
tarafından formata ilave edilmesi veya formattan çıkarılması gereken konular belirlenir.
Halkın Katılımı Toplantısı’ndaki görüş ve öneriler de dikkate alınmak suretiyle özel format ve
ÇED Raporunu hazırlayacak çalışma grubu belirlenir. Bakanlık özel formatı proje sahibine
iletir. Proje sahibi özel formatın verilişinden itibaren 18 ay içinde ÇED Raporunu Bakanlığa
sunmakla yükümlüdür. Bu süre içerisinde Raporu sunamazsa başvuru geçersiz sayılır (madde
10).
5.1.6. ÇED Raporu’nun Bakanlığa Sunulması ve İncelenmesi
Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar tarafından hazırlanan ÇED Raporu,
Bakanlığa sunulur. Bu raporun özel formata uygunluğu, çalışma grubunda yer alması gereken
meslek uzmanları tarafından hazırlanıp hazırlanmadığı Bakanlık tarafından 5 iş günü içinde
incelenir. Uygun olmaması halinde iade edilen raporun altı ay içerisinde tamamlanmaması
halinde başvuru geçersiz sayılır. Uygunluğu onaylanan ÇED Raporu, proje sahibi tarafından
yeterli sayıda çoğaltılarak Bakanlığa sunulur. Bakanlık, Raporu incelemek ve değerlendirmek
üzere yapılacak toplantının yerini ve tarihini belirleyerek Komisyon üyelerine bildirir. Ayrıca
projenin inceleme sürecinin başladığı ve Raporun halkın görüşüne açıldığı Bakanlık ve
Valilik tarafından uygun araçlarla halka duyurulur. Bu görüşler komisyon tarafından dikkate
alınarak ÇED Raporu’na yansıtılır.
Komisyon, ÇED Raporunu, ilk inceleme değerlendirme toplantısındaki sonraki on işgünü
içinde değerlendirir. Bu değerlendirme, “ÇED Raporu ve eklerinin yeterli ve uygun olup
olmadığı, yapılan incelemelerin, yeterli düzeyde veri, bilgi ve belgeye dayandırılıp
dayandırılmadığı, projenin, çevreye olabilecek etkilerinin kapsamlı bir şekilde incelenip
incelenmediği, çevreye olabilecek olumsuz etkilerin giderilmesi için gerekli önlemlerin tespit
edilip edilmediği, halkın katılımı toplantısının usulüne uygun yapılıp yapılmadığı, halkın
katılımı toplantısında üzerinde durulan konulara yeterince çözüm getirilip getirilmediği”
konularında gerçekleşir. Raporda önemli eksik ve yanlışların tespiti halinde bunların
giderilmesini proje sahibinden veya ilgili kurumlardan isteyebilir. Bu durumda inceleme
değerlendirme süreci durdurulur. Gerekli düzenlemeler yapıldıktan sonra Bakanlığa gönderilir
ve Bakanlık komisyonu yeniden toplantıya çağırarak çalışmalara devam edilir. Proje
sahibinden ÇED Raporu’nda değişiklik yapılması yalnızca iki kez istenebilir.
Proje sahibi, inceleme değerlendirme toplantısıyla son şekli verilen nihai ÇED Raporu’nu beş
gün içerisinde Bakanlığa sunar. Bu Raporu Bakanlığa sunarken, iki adet nihai ÇED Raporu ve
bu raporu eklerinin taahhüdü altında olduğunu belirten taahhüt yazısı ve noter onaylı imza
sirküleri de beraberinde iletilir.
52
Bakanlık, Nihai ÇED Raporu’nu, halkın da görüş ve önerilerini de dikkate alarak beş işgünü
içerisinde proje ile ilgili kararını verir. Bu karar “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu”
veya “Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumsuz” şeklinde olabilir. Bakanlık, bu kararı proje
sahibine ve ilgili kurum ve kuruluşlara yazılı olarak bildirir. Ayrıca Valilik de alınan kararın
içeriğini, karara esas gerekçelerini ve halkın görüş ve önerilerinin Rapora yansıtıldığını uygun
araçlarla halka duyurur. ÇED Olumlu kararı verilen projeye yedi yıl içinde başlanmaması
durumunda, bu karar iptal edilir. ÇED Olumsuz kararı verilen projeler için bu kararın
verilmesine neden olan şartların tamamında bir değişiklik olması halinde, proje sahibi yeniden
başvuruda bulunabilir (madde 14).
5.1.7. Denetleme
Bakanlık, “ÇED Olumlu” veya “ÇED Gerekli Değildir” kararı verilen projelerle ilgili olarak
taahhüt edilen hususların yerine getirilip getirilmediğini izler ve kontrol eder. Bakanlık,
gerekli gördüğü hallerde ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği de yapabilir. Ayrıca proje sahibi
yukarıda adı geçen kararlar alındıktan sonra, yatırımın başlangıç, inşaat, işletme ve işletme
sonrası dönemlerine ilişkin izleme raporlarını Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve
kuruluşlara yaptırmakla, Bakanlıkça yetkilendirilmiş kurum ve kuruluşlar da bu
raporları Bakanlığa sunmakla yükümlü kılınmıştır.
“ÇED Olumlu” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler Bakanlıkça, “ÇED Gerekli
Değildir” kararı alınmaksızın başlanan faaliyetler ise mahallin en büyük mülki amiri
tarafından süre verilmeksizin durdurulur. "ÇED Olumlu" ya da "ÇED Gerekli Değildir"
kararı alınmadıkça yatırıma ilişkin durdurma kararı kaldırılmaz. “ÇED Olumlu" ya da "ÇED
Gerekli Değildir" kararı alınmaz ise, yatırımcı faaliyet alanını eski haline getirmekle
yükümlüdür. 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili hükümlerine göre işlem tesis edilir.
"ÇED Olumlu" kararı ya da "ÇED Gerekli Değildir" kararı verildikten sonra, proje sahibi
tarafından nihai ÇED Raporu veya Proje Tanıtım Dosyasında taahhüt edilen hususlara
uyulmadığının tespit edilmesi durumunda söz konusu taahhütlere uyulması için projeyle ilgili
Bakanlıkça/Valilikçe bir defaya mahsus olmak üzere en fazla doksan gün süre verilebilir. Bu
süre sonunda taahhüt edilen hususlara uyulmaz ise yatırım durdurulur. Yükümlülükler yerine
getirilmedikçe durdurma kararı kaldırılmaz ve yine 2872 sayılı Çevre Kanununun ilgili
hükümlerine göre işlem tesis edilir.
5.2. Türkiye’de ÇED Uygulaması
Yukarıdaki incelemeden de görüleceği üzere, ÇED hukuksal altyapı anlamında AB Direktifi
ile örtüşen, oturmuş ilke ve kuralların bulunduğu bir süreç haline gelmiştir. Teoride bu şekilde
çalışan sistemin bir de uygulamasına bakmakta yarar bulunmaktadır. Çevre ve Şehircilik
Bakanlığına bağlı olan “Çevresel Etki Değerlendirmesi, İzin ve Denetim Genel
Müdürlüğünün” internet sitesinde yer alan güncel veriler Tablo 5.1’de görüldüğü üzeredir.
Türkiye’de ÇED uygulamasının başladığı 1993 yılından günümüze kadar 2829 adet ÇED
başvurusunun değerlendirilmeye alınmış olduğu ve bunlardan sadece 32’si için ÇED olumsuz
raporu verildiği görülmüştür (%98,8 olumlu, %1,2 olumsuz).
53
Tablo 5.1: İlk ÇED Yönetmeliği’nin yayınlandığı 1993 yılından 2012 yılı sonuna kadar
verilen ÇED Kararları
Tüm bu raporların ve dolayısıyla çevresel tahribata yol açabilecek faaliyetler açısından belli
iller ön plana çıkmaktadır. İç Anadolu Bölgesi’ndeki ÇED Kararlarının ağırlığını Ankara
oluştururken, Ege Bölgesi’nde verilen kararların çoğu İzmir için verilmiştir. Akdeniz
Bölgesinde de en fazla Antalya için verilmiş olduğu görülmektedir. Marmara Bölgesi’nde ise
daha dengeli bir dağılım söz konusudur. Sonuç olarak, toplam ÇED Kararlarının %25’i
Türkiye’nin 4 büyük ili olan Ankara, İstanbul, İzmir ve Antalya için verilmiş olduğu
görülmektedir.
Tablo 5.2. ÇED Kararlarının İllere Göre Dağılımı
35
Sanayi
50
30
25
Enerji
40
20
Maden ve Petrol
15
Kimya ve Atık
30
10
Tarım ve Gıda
20
5
Ulaşım ve Kıyı Yat.
0
Turizm ve Konut
ÇED Kararları (İzmir)
Sanayi
Enerji
Maden ve Petrol
Kimya ve Atık
Tarım ve Gıda
10
Ulaşım ve Kıyı Yat.
Turizm ve Konut
0
ÇED Kararları (Ankara)
30
60
50
40
Sanayi
25
Enerji
20
Maden ve Petrol
Enerji
Maden ve Petrol
15
Kimya ve Atık
10
Tarım ve Gıda
30
Kimya ve Atık
20
Tarım ve Gıda
10
Ulaşım ve Kıyı Yat.
5
0
Turizm ve Konut
0
ÇED Kararları (Antalya)
Sanayi
Ulaşım ve Kıyı Yat.
ÇED Kararları (İstanbul)
54
Turizm ve konut
Bu veriler içerisinde sektörlere göre ÇED Kararlarının dağılımı da yapılan faaliyetlerin
konusunu tespit etmek açısından son derece önemlidir.
Tablo 5.3. ÇED Kararlarının Sektörel Dağılımı
Grafikte de görüldüğü gibi en fazla ÇED kararı madencilik sektöründe verilmiştir. Bu sektörü
kimya, enerji ve endüstri sektörleri izlemiştir. Bu dağılım, Ankara ve İzmir’de de aynı şekilde
görünmektedir. İstanbul ve Antalya’da en fazla ÇED kararı Turizm ve Konut alanlarında
verilmişken, Ankara ve İzmir’de ÇED Kararı verilen sektör, açık farkla Petrol Maden
sektörüdür.
55
6. Çevre hukukunda hukuki ve cezai sorumluluk
Çevre tahribi ve ekosistem dengesindeki bozulmanın temelinde birçok neden yatmaktadır.
İnsan ve hayvan popülasyonlarının aşırı artışından yanardağ patlamasına kadar bir seri
sebepten kaynaklanan bu sorunlar içinde, en fazla tahrip edici olanı ise insan faaliyetleri
sonucunda oluşanlardır. Çevre zararlarından sorumlu olunup olunmayacağı, eğer sorumlu
tutulacak birileri varsa kimin sorumlu olacağı, bu sorumluluğun niteliği ve sınırları ile
sorumlu tutulan kimselere uygulanacak yaptırımlar, çevre hukukunda “hukuki sorumluluk” ve
“cezai sorumluluk” kapsamında ele alınmaktadır.
Ülkemizde çevreye verilen zararlardan sorumluluğun yeterince olgunlaşmadığını, mevcut
düzenlemelerin yetersiz olduğunu ve birçok noktada mevzuat boşluğu olduğu bilinmektedir.
Çevreye zarar veren fiillerden doğan hukuki sorumluluğun daha iyi anlaşılması için öncelikle
kimlerin sorumlu olmaları gerektiğini ve daha sonra bunların kaynaklarını ortaya koymak
uygun olacaktır.
Çevre hukukunda, hukuki sorumluluğu bulunanlar deyince öncelikle akla gerçek şahıslar
gelmektedir. Gerçek kişiler, çevreye verdikleri zararlardan hem haksız fiil hükümleri hem de
kusursuz sorumluluk hükümleri uyarınca sorumludurlar. Burada kişilerin hem kendi
fiillerinden hem de başkasının fiilinden doğan (adam çalıştıranın sorumluluğu) sorumlulukları
vardır. Gerçek kişilerin yanında, özel hukuk tüzel kişilerin de hem haksız fiil hem de kusursuz
sorumluluk hükümleri çerçevesinde sorumlu olduklarını kabul etmek gerekir.
Çevreye zarar vermesi muhtemel eylemleri yapanlar yalnızca yukarıda belirtilen gerçek ve
özel hukuk tüzel kişileri değildir. Bunların yanında, kamu hukukuna tabi kamu çalışanlarının
ve kamu kurumlarının da çevreye önemli ölçüde zarar verdiklerini görmek mümkündür.
Bunların hem aktif olarak yaptıkları fiillerle hem de görevlerini ihmal etmek suretiyle çevreye
zarar verdiklerini ve hukuku sorumluluklarının doğduğunu söyleyebiliriz.
6.1. Çevre Hukukunda Hukuki Sorumluluk
Sorumluluk, bir etkinlik ya da eylem sonucunda otaya çıkan zarardan kimin sorumlu
olduğunu gösteren, bu amaçla zarar görenin zarar verene karşı zararın giderilmesini talep
hakkını düzenleyen normlar bütünüdür. Bu doğrultuda, sorumluluk kavramı en geniş
anlamıyla bir kişinin başkasına verdiği zararı giderme yükümlülüğüdür.
Hukuksal sorumluluğun çevre korumada oldukça geniş bir uygulama alanı vardır. Zira,
çevreye zarar veren hareketlerin çok çeşitli olması, bunlardan sorumlu olmanın sınırlarını da
oldukça genişletmektedir.
Dünyanın değişik ülkelerinde ve bu arada Avrupa Birliği ülkelerinde farklı sorumluluk
sistemlerinin uygulanmakta olması, ülkeler arasındaki rekabet koşullarında eşitsizlikler
yaratabilmektedir. Bunun sonucu olarak, kimi ülkelerde sanayiciler yol açtıkları zarar
karşılığında hiçbir ödeme yapmazken, başkaları bu ödemeleri yapmak zorunda
kalmaktadırlar. Hukuki sorumluluk ile ilgili mevzuatta bir uyum sağlamak bu yönden önem
56
taşımaktadır. Devlet çoğu kez çevre mevzuatının gereklerini yerine getirmekte başarısız
olduğu gibi, kimi zaman kendisi de kirletebilmektedir.
Öncelikle çevre hukukunda hukuki sorumluluğun kaynaklarını belirtmek gerekirse, Çevre
kanununun kusursuz sorumluluğa ilişkin hükümleri, medeni kanunun kusursuz sorumluluğu
düzenleyen komşuluk hukukuna ait hükümleri ve borçlar kanununun haksız fiil sorumluluğu
ile ilgili hükümleri saymak gerekir. Bunun yanında sair özel kanunlarda düzenlenmiş bulunan
hukuki sorumlulukla ilgili düzenlemelerin de olduğunu vurgulamak gerekir.
Uygulama sırası açısından ise, ilgili kanunlarda daha özel bir düzenleme yer almıyorsa veya
her hangi bir hüküm bulunmaması halinde medeni kanunda yer alan düzenlemelerden
yararlanılacağını ve bu hükümlerin bir nevi joker hüküm olarak çevre korumada
uygulanacağını söylemeliyiz. Aynı şekilde haksız fiil hükümlerinin ve adam çalıştıranın
sorumluluğunun da aynı çerçevede değerlendirilmesi gerektiği açıktır. Çevre kanununda yer
alan hükümlerin aynı konuda medeni kanunda yer alan hükümlere göre öncelikli olarak
uygulanacağını, çevre kanununda hüküm bulunmaması halinde medeni kanun hükümlerine
gidileceğini ayrıca vurgulamak gerekir.
Hukuki sorumluluk, başlıca iki kaynaktan ya komşuluk hukuku ile ilgili düzenlemelerden, ya
da haksız fiil sorumluluğundan doğmaktadır. Çevre hukukunun henüz ortaya çıkmadığı
zamanlarda çevreye verilen zararlar komşuluk hukuku kuralları ile giderilmeye çalışılmıştır.
Mevzuatımızda komşuluk hukuku kuralları Medeni kanunumuzda düzenlenmiş olup diğer
ilgili kanunlarda hüküm bulunmayan hallerde başvurulacak hükümleri içermektedir.
Medeni kanunun 737’nci maddesine göre; “herkes, taşınmaz mülkiyetinden doğan yetkileri
kullanırken ve özellikle işletme faaliyetlerini sürdürürken, komşularını olumsuz şekilde
etkileyecek taşkınlıktan kaçınmakla yükümlüdür.” Komşuluk hukuku kuralları esas itibarıyla
iyi niyet düşüncesine dayanmaktadır. İyi niyet kurallarının dışına çıkılması nedeniyle ortaya
çıkan olumsuz sonuçların giderilmesi amaçlanmaktadır. Şu halde, herkes taşınmazlarını
kullanırken komşularına zarar vermemeye özen göstermek ve bu yükümlülüğü yerine
getirmek için davranışlarını kontrol altına almak zorundadır. Maddede yer alan
düzenlemelerin çevre korumada uygulanacağı da muhakkaktır.
Komşuluk hukuku kurallarına göre, taşınmaz mal sahipleri taşınmazlarını kullanırken hem
komşularına hem de onların taşınmazlarına zarar vermemeye özen göstermek zorundadır.
“özellikle, taşınmazın durumuna, niteliğine ve yerel adete göre komşular arasında hoş
görülebilecek dereceyi aşan duman, buğu, kurum, toz, koku çıkaracak, gürültü veya sarsıntı
yaparak rahatsızlık vermek yasaktır.”
Buradaki komşuluk kavramı, birbirine bitişik olma sınırını aşacak şekilde geniş
yorumlanmaktadır. “… bir gayrimenkulün kullanılmasından, bir diğeri mevkii ve durumu
dolayısıyla herhangi bir biçimde etkileniyorsa, bu iki gayrimenkul arasında komşuluk
münasebeti vardır.” Örneğin, bir kimsenin yerleşim yeri içinde mezbaha işletmesi ve
atıklarından kaynaklı kötü kokuyu çevreye yayması halinde, bitişik olmadığı halde yakınında
bulunan ve hatta biraz uzakta olmasına rağmen atıklardan zarar gören taşınmaz malikleri de
57
komşu sayılacaktır. Fakat özellikle duman, is gibi kirlilik türlerinden etkilenen taşınmazları ve
dolayısıyla hangi taşınmazın komşu sayılacağını belirlemek kolay olmayacaktır.
Maddede yer alan düzenleme, “komşuları olumsuz şekilde etkileyecek taşkınlıktan” söz
etmektedir. Bu taşkınlığın kapsamını, hem komşuları olumsuz etkileyen hem de komşuların
gayrimenkullerini etkileyen taşkınlık olarak anlamak gerekir. Bunun çevre koruma açısından
anlamı şudur. Çevre hukukunun kapsamı hem insanların sağlıklı bir çevrede yaşamalarını
hem de doğal dengenin ve ekosistemin dengesinin korunmasını içine almaktadır. İnsanlar
daha çok kirlilikten etkilendikleri ve kanunun yürürlük tarihi itibarıyla çevre sorunundan
ziyade çevre kirliliği sorunu yaygın olarak bilindiği için kirlilikle ilgili zararlar düzenlemenin
özünü oluşturmuştur. Şu halde, komşuları etkileyen taşkınlar deyince onlara zarar veren
kirlenme vb. gibi kirlenme kökenli ve sağlığa zararlı taşkınlar akla gelmekte iken komşuların
taşınmazlarını etkileyen ve fakat komşuları etkilediği pek kolayca ileri sürülemeyecek
olumsuzlukları da kapsadığını kabul etmek gerekir. Örneğin, daha üst tarafta bulunan
taşınmaz sahibi akan suyu keser ve bu nedenle aşağıdaki taşınmazda yer alan bir sulak alan
kurursa, bu durumda aşağıdaki taşınmazın sahibi bir zarar görmüş olmaz, hatta bundan,
bataklığın kurutulması nedeniyle elde edeceği yeni ekim alanı dolayısıyla fayda dahi emiş
olduğu söylenebilir.
Oysa çevre koruma açısından olaya baktığımızda doğal bir ekosistem parçası bataklıktaki
hayat birliği yok edilmiş olmakta, bundan dolayı da bitki ve hayvan türlerinin zarara uğraması
nedeniyle de bir çevresel zarar ortaya çıkmaktadır. Şu halde komşuluk hukuku kurallarına
uyulmaması nedeniyle komşuların zarar görmesi sonucu ortaya çıktığı gibi komşu zarar
görmediği halde yine bir çevresel zararın ortaya çıkması söz konusu olmaktadır. Diğer bir
deyişle komşunun uğradığı zarar ile çevresel zarar her zaman örtüşmemektedir.
İkinci olan haksız fiilden doğan sorumluluk, kusura dayanan sorumluluktur. Bir kimsenin
çevreyi kirletmekten dolayı hukuken sorumlu tutulabilmesi için, o eylemi kusurlu olarak
yaptığının (yani kasıt ya da taksir ile işlediğinin) kanıtlanması gerekir. Kanıtlama yükünün
zarar görene ya da zarar gördüğünü iddia edene düşmekte olduğu hukukun genel
ilkelerindendir. Kuşkusuz, sorumluluğun kusur koşuluna bağlanması kimi sorunlar
yaratmaktadır. Bunlardan biri, kusurun kanıtlanmasının kolay olmamasıdır. İkincisi de, kusur
olmaksızın de çevreye zarar verilebileceği gerçeğidir. Bu güçlükler zararın karşılanmasında
adaletsizliklere yol açabilir. Kirlilik olgusu, nasıl olsa kusurun da var olduğunun
varsayılmasına yol açarak “fiili karine” oluşturduğu için kanıtlama yükümlülüğü zarar verene
bırakılmıştır. Yani zarar veren olayda kusurunun bulunmadığını kanıtlamalıdır ki, kendisini
hukuki sorumluluktan kurtarabilsin.
Nitekim Çevre Kanununun 28’inci maddesinde “çevreyi kirletenler ve zarar verenler sebep
oldukları kirlenme ve bozulmadan doğan zararlardan dolayı kusur şartı aranmaksızın
sorumludurlar. Kirletenin, meydana gelen zararlardan ötürü genel hükümlere göre de
tazminat sorumluluğu saklıdır. Çevreye verilen zararların tazminine ilişkin talepler zarar
görenin zararı ve tazminat yükümlüsünü öğrendiği tarihten itibaren beş yıl sonra
zamanaşımına uğrar.”
58
Uygulamada kusursuz sorumluluğun kapsamının ne ölçüde geniş tutulacağı konusu güçlük
yaratmaktadır. Yasal açıdan kapsamın belirgin olması gerekir. Çok geniş ya da çok dar
tutulmasının sakıncaları vardır. Geniş tutulması durumunda çok sayıda ekonomik sektör ağır
mali yük altına girer. Dar tutulması durumunda da çevreye zarar vermenin önlenmesi güçleşir.
Kusursuz sorumluluk alanının tehlikeli ve zehirleyici maddelerle sınırlandırılmasının bir
çözüm olacağı düşünülmektedir.
Bu bağlamda, zarar, eylemle sonuç arasındaki nedensellik sorumlu kişi ve zarar gören kişi
üzerinde kısaca durmakta yarar vardır.
1- Zarar; hukukun koruduğu maddi ve manevi varlıkların bunlara yapılan bir tecavüzün
gerçekleştirilmesinden önceki ve sonraki durumları arasındaki farkı anlatır. Hem
maddi hem manevi zararı içine alır. Çevre zararı ya da çevresel zarar geniş bir
kavramdır. içinde ekolojik zarar da vardır. örneğin, doğal çevrenin flora ve fauna gibi
öğeleri, ekosistem bütünü, ekolojik süreçler, peyzaj değerleri, kültürel çevre ve güzel
duygusal (estetik) çevre öğeleri çevresel zarar kavramının türlü öğeleridir.
2- Nedensellik bağı; zarar ile zarara yol açan kişinin eylemi arasındaki ilişkidir. Bir başka
deyişle zarar kirletici etkinliğinin normal sonucu olmalıdır. Kuşkusuz bu ilişkinin
kanıtlanması gerekir. Genel olarak bu ilişkinin varlığını kanıtlamak yükü zarar görenin
yani davacınındır. Çünkü zarar birden çok nedenden ve kişiden kaynaklanabilir ve
zarara bunlardan her birinin katkılarının ne olduğunu kanıtlamak kolay olmayabilir.
3- Zarar veren kişi; zararın ortaya çıktığı anda bu zarara yol açan etkinlik ya da olayı
gerçekleştiren ya da zararı yaratan tesisi işleten kimsedir. Bunlar gerçek veya tüzel
kişiler olabilir. Eğer belli bir çevre zararına birden çok kişi yol açmaktaysa, hepsinin
zarardan sorumlu tutulması gerekir. Örneğin asit yağmurlarında ve yeraltı sularının
kirlenmesinde pek çok kişi ve kuruluş rol oynamış olabilir.
4- Zarar gören; zarar görenin kim olduğu, kimin dava açabileceği konusuyla yakından
ilgilidir. Kişiye ve mala verilen zararların dışında kalan çevresel zararlar için kimler
dava açabilirler? Belli bir yerde çevreyi kirleten ve bozan bir tesisin kuruluş kararı
aleyhine yalnızca o yörede yaşayanlar değil, aynı zamanda yakınında ve hatta
uzağında olup da o tesisten etkilenecek olanlar da dava açabileceklerdir. Dolayısıyla
kirlikten dolaylı olarak etkilenenlerin açtıkları davaları da mahkemeler kabul
edebileceklerdir.
Ülkemizde dava açma yalnız kişilere tanınmıştır. Bunun dışında çevreci örgütler, Çevre
Kanununun 30’uncu maddesinin verdiği yetki ile önce yönetsel makamlara başvurma,
sonra da dava açma hakkına da sahip bulunmaktadır. Zararın giderilmesi, zarar gören
çevrenin eski durumuna getirilmesi, zarar olasılığının önlenmesi ve yasaklama davaları da
öne sürülebilecek başlıca istemlerdir. Bu konu ilgili maddede açık değildir. Sadece
“Kirletenin, meydana gelen zararlardan ötürü genel hükümlere göre de tazminat
sorumluluğu saklıdır” denilmekle yetinildiği görülmektedir.
59
6.2. Çevre Hukukunda Cezai Sorumluluk
Ceza hukukunun asıl işlevi suç işlenmesini en aza indirmek ya da tümüyle önlemektir. Bu
amacı gerçekleştirmek için emir ve yasaklar koymakta ve yaptırımlar uygulanmaktadır.
Çevrenin kirletilmesi ve bozulması nedeniyle mağdur olan toplum düzenini korumak ancak
kamu gücüne dayanılarak çıkarılacak ceza normlarıyla sağlanabilir. Bir kez çevrede bir
kirlenmeye yol açan hukuka aykırı eylemin suç olarak değerlendirilebilmesi gerekir ki, ilgili
hakkında cezai yaptırım uygulanabilsin. İkinci olarak da bu eylemin sonucunda çevreye bir
zarar verilmiş ya da çevre için bir tehlike yaratılmış olmalıdır. Ceza hukukunun genel
ilkelerine göre yasal dayanağı olmayan suç olamayacağı için, o eylemin yasada suç olarak yer
alması ve tanımlanması gerekmektedir. Uygulamada anlaşmazlık, karışıklık ve keyfiliklere
yol açmamak için suçların tanımlanmasının yürütmeye bırakılmaması gerekir. Çevre
kanununun 20’nci vd. maddelerde çevreye ilişkin idari nitelikteki suçlar ve cezai yaptırımları
öngörülmüştür.
İdari nitelikteki cezalar:
Madde 20 – (Değişik: 26/4/2006 – 5491/14 md.)
İdarî nitelikteki cezalar şunlardır:
a) Ek 4 üncü madde uyarınca emisyon ölçümü yaptırmayan motorlu taşıt sahiplerine 500
Türk Lirası, yönetmeliklerle belirlenen standartlara aykırı emisyona sebep olan motorlu taşıt
sahiplerine 1.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
b) Hava kirliliği yönünden önemli etkileri nedeniyle kurulması ve işletilmesi yönetmelikle izne
tâbi tutulan tesisleri, yetkili makamlardan izin almadan kuran ve işleten veya iznin iptal
edilmesine rağmen kurmaya ve işletmeye devam eden veya bu tesislerde izin almaksızın
sonradan değişiklik yapan veya yetkili makamların gerekli gördükleri değişiklikleri tanınan
sürede yapmayanlara 24.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir. Bu tesislerde emisyon
miktarları yönetmelikle belirlenen sınırları aşıyorsa 48.000 Türk Lirası idarî para cezası
verilir. İzne tâbi tesisleri, aldıkları izin belgesinde veya yönetmeliklerde öngörülen önlemleri
almadan veya yönetmeliklerde belirlenen emisyon standartlarına ve sınırlamalarına aykırı
olarak işletenlere 24.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
c) Hava kirliliği yönünden kurulması ve işletilmesi izne tâbi olmayan tesislerin işletilmesi
sırasında yönetmelikle belirlenen standartlara aykırı emisyona neden olanlara 6.000 Türk
Lirası idarî para cezası verilir. Bu Kanunun ek 9 uncu maddesine aykırı davrananlara 2.000
Türk Lirası idarî para cezası verilir. Bu bendin birinci paragrafında öngörülen fiilin
konutlarla ilgili olarak işlenmesi halinde verilecek ceza toplu veya ferdî ısıtılan konutlarda
her bağımsız bölüm için 300 Türk Lirasıdır. Bu cezai sorumluluk toplu ısıtılan konutlarda
yöneticiye, ferdî ısıtılan konutlarda ise konutu kullanana aittir.
d) Hava kirliliği yönünden özel önem taşıyan bölgelerde veya kirliliğin ciddi boyutlara
ulaştığı zamanlarda ve yerlerde veya kritik meteorolojik şartlarda yönetmeliklerle öngörülen
önlemleri almayan, yasaklara aykırı davranan ya da mahallî çevre kurullarınca bu konuda
60
alınan kararlara uymayanlara bu maddenin (b) ve (c) bentlerinde öngörülen cezalar bir kat
artırılarak verilir.
Bu fiilin konutlarla ilgili olarak işlenmesi halinde cezai sorumluluk bu maddenin (c) bendinin
üçüncü paragrafına göre tespit edilir.
e) Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecine başlamadan veya bu süreci tamamlamadan
inşaata başlayan ya da faaliyete geçenlere yapılan proje bedelinin yüzde ikisi oranında idarî
para cezası verilir. Cezaya konu olan durumlarda yatırımcı faaliyet alanını eski hale
getirmekle yükümlüdür.
Çevresel Etki Değerlendirmesi sürecinde verdikleri taahhütnameye aykırı davrananlara, her
bir ihlal için 10.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
f) 11 inci maddeye göre kurulması zorunlu olan atık alım, ön arıtma, arıtma veya bertaraf
tesislerini kurmayanlar ile kurup da çalıştırmayanlara 60.000 Türk Lirası idarî para cezası
verilir.
g) 12 nci maddede öngörülen bildirim ve bilgi verme yükümlülüğünü yerine getirmeyenlere
6.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
h) Bu Kanunun 14 üncü maddesine göre çıkarılan yönetmelikle belirlenen önlemleri almayan
veya standartlara aykırı şekilde gürültü ve titreşime neden olanlara, konutlar için 400 Türk
Lirası, ulaşım araçları için 1.200 Türk Lirası, işyerleri ve atölyeler için 4.000 Türk Lirası,
fabrika, şantiye ve eğlence gürültüsü için 12.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
ı) Bu Kanunda öngörülen yasaklara ve sınırlamalara aykırı olarak ülkenin egemenlik
alanlarındaki denizlerde ve yargılama yetkisine tâbi olan deniz yetki alanlarında ve bunlarla
bağlantılı sularda, tabiî veya sunî göller ve baraj gölleri ile akarsularda;
1) Petrol ve petrol türevleri (ham petrol, akaryakıt, sintine, slaç, slop, rafine ürün, yağlı atık
vb.) tahliyesi veya deşarjı yapan tankerlerden, bin (dâhil) gros tona kadar olanlar için gros
ton başına 40 Türk Lirası, bin ilâ beşbin (dâhil) gros ton arasında olanlara, bu miktar ve
ilave her gros ton başına 10 Türk Lirası, beşbin gros tondan fazla olanlara ise, yukarıdaki
miktarlar ve ilave her gros ton başına 100 Kuruş,
2) Kirli balast tahliyesi yapan tankerlerden bin (dâhil) gros tona kadar olanlar için gros ton
başına 30 Türk Lirası, bin ilâ beşbin (dâhil) gros ton arasında olanlara bu miktar ve ilave her
gros ton başına 6 Türk Lirası, beşbin gros tondan fazla olanlara ise, yukarıdaki miktarlar ve
ilave her gros ton başına 100 Kuruş,
3) Petrol türevleri (sintine, slaç, slop, akaryakıt, yağlı atık vb.) veya kirli balast tahliyesi
yapan gemi ve diğer deniz vasıtalarından bin gros tona kadar olanlar için gros ton başına 20
Türk Lirası, bin ilâ beşbin (dâhil) gros ton arasında olanlara bu miktar ve ilave her gros ton
başına 4 Türk Lirası, beşbin gros tondan fazla olanlara ise, yukarıdaki miktarlar ve ilave her
gros ton başına 100 Kuruş,
61
4) Katı atık bırakan veya evsel atıksu deşarjı yapan tanker, gemi ve diğer deniz araçlarından
bin (dâhil) gros tona kadar olanlar için gros ton başına 10 Türk Lirası, bin ilâ beşbin (dâhil)
gros ton arasında olanlara bu miktar ve ilave her gros ton başına 2 Türk Lirası, beşbin gros
tondan fazla olanlara ise, yukarıdaki miktarlar ve ilave her gros ton başına 40 Kuruş, idarî
para cezası verilir.
n) Bu Kanunun 9 uncu maddesi uyarınca belirlenen koruma esaslarına aykırı olarak içme ve
kullanma suyu koruma alanlarına, kaynağın kendisine ve bu kaynağı besleyen yerüstü ve
yeraltı sularına, sulama ve drenaj kanallarına atık boşaltanlara 48.000 Türk Lirası idarî para
cezası verilir.
Bu fiilin konutlarla ilgili olarak işlenmesi halinde her konut ve bağımsız bölüm için 1.200
Türk Lirası idarî para cezası verilir. Bu cezai sorumluluk, müstakil konutlarda konutu
kullanana, diğer konutlarda ise yöneticiye aittir.
Bu alanlarda Kanuna ve yönetmeliklere aykırı olarak yapılan yapılar 3194 sayılı İmar
Kanununda belirlenen esaslara göre yıktırılır.
o) Bu Kanunun 11 inci maddesinde öngörülen acil durum plânlarını yönetmelikle belirlenen
usûl ve esaslara uygun olarak hazırlamayan ve bu plânların uygulanması için gerekli
tedbirleri almayan, ekip ve ekipmanları bulundurmayanlar ile yerel, bölgesel ve ulusal acil
durum plânlarına uymayanlara 12.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
p) Bu Kanunun 13 üncü maddesinde öngörülen malî sorumluluk sigortasını yaptırmayanlara
24.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
r) Bu Kanunda ve yönetmeliklerde öngörülen usûl ve esaslara, yasaklara veya sınırlamalara
aykırı olarak atık toplayan, taşıyan, geçici ve ara depolama yapan, geri kazanan, geri
dönüşüm sağlayan, tekrar kullanan veya bertaraf edenlere 24.000 Türk Lirası, ithal edenlere
60.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
s) Umuma açık yerlerde her ne şekilde olursa olsun çevreyi kirletenlere 100 Türk Lirası idarî
para cezası verilir.
t) Tehlikeli atıkların her ne şekilde olursa olsun ülkeye girişini sağlayanlara ayrı ayrı
2.000.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
u) Tehlikeli atıkları ilgili mercilere ön bildirimde bulunmadan ihraç eden veya transit geçişini
yapanlara 2.000.000 Türk Lirası idarî para cezası verilir.
v) Bu Kanunda ve ilgili yönetmeliklerde öngörülen yasaklara veya sınırlamalara aykırı olarak
tehlikeli atıkları toplayan, ayıran, geçici ve ara depolama yapan, geri kazanan, yeniden
kullanan, taşıyan, ambalajlayan, etiketleyen, bertaraf eden ve ömrü dolan tehlikeli atık
bertaraf tesislerini kurallara uygun olarak kapatmayanlara 100.000 Türk Lirasından
1.000.000 Türk Lirasına kadar idarî para cezası verilir.
y) Tehlikeli kimyasallar ve bu kimyasalları içeren eşyayı bu Kanunda ve ilgili yönetmeliklerde
belirtilen usul ve esaslara, yasak ve sınırlamalara aykırı olarak üreten, işleyen, ithal ve ihraç
62
eden, taşıyan, depolayan, kullanan, ambalajlayan, etiketleyen, satan ve satışa sunanlara,
100.000 Türk Lirasından 1.000.000 Türk Lirasına kadar idarî para cezası verilir.
Bu maddenin (k), (l), (r), (s), (t), (u), (v) ve (y) bentlerinde öngörülen idarî para cezaları
kurum, kuruluş ve işletmelere üç katı olarak verilir.
Bu maddede öngörülen ceza miktarlarını on katına kadar artırmaya Bakanlar Kurulu
yetkilidir.
Bu maddenin uygulamasında Türk Ceza Kanunu ile diğer kanunların, fiilin suç oluşturması
haline ilişkin hükümleri saklıdır.
Cezai yaptırımlardan amaç suç işleyenleri cezalandırmak değil, yeniden suç işlenmesini
önlemek olduğuna göre, cezaların caydırıcı olma nitelikleri üzerinde önemle durmak gerekir.
Uygulamada bu bağlamda para cezalarının özgürlüğü bağlayıcı nitelikteki cezalara bir başka
deyişle hapis cezalarına yeğlendiği görülmektedir. Hapis cezasına daha çok istisnai
durumlarda para cezasının ödettirilmesi için bir zorunluluk olması durumunda
başvurulmaktadır.
Türk Ceza Kanununda da çevre suçları ile ilgili hükümler bulunmaktadır.
“Çevreye Karşı Suçlar
Çevrenin kasten kirletilmesi
MADDE 182. - (1) İlgili kanunlarla belirlenen teknik usullere aykırı olarak ve çevreye
zarar verecek şekilde, atık veya artıkları toprağa, suya veya havaya kasten veren kişi, altı
aydan iki yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
(2) Atık veya artıkları izinsiz olarak ülkeye sokan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası
ile cezalandırılır.
(3) Atık veya artıkların toprakta, suda veya havada kalıcı özellik göstermesi hâlinde,
yukarıdaki fıkralara göre verilecek ceza iki katı kadar artırılır.
(4) Bir ve ikinci fıkralarda tanımlanan fiillerin, insan veya hayvanlar açısından tedavisi
zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya
bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden olabilecek niteliklere sahip olan atık veya
artıklarla ilgili olarak işlenmesi hâlinde, beş yıldan az olmamak üzere hapis cezasına ve bin
güne kadar adlî para cezasına hükmolunur.
(5) Bu maddenin iki, üç ve dördüncü fıkrasındaki fiillerden dolayı tüzel kişiler hakkında
bunlara özgü güvenlik tedbirlerine hükmolunur.
Çevrenin taksirle kirletilmesi
MADDE 182. - (1) Çevreye zarar verecek şekilde, atık veya artıkların toprağa, suya veya
havaya verilmesine taksirle neden olan kişi, adlî para cezası ile cezalandırılır. Bu atık veya
artıkların, toprakta, suda veya havada kalıcı etki bırakması hâlinde, iki aydan bir yıla kadar
hapis cezasına hükmolunur.
(2) İnsan veya hayvanlar açısından tedavisi zor hastalıkların ortaya çıkmasına, üreme
yeteneğinin körelmesine, hayvanların veya bitkilerin doğal özelliklerini değiştirmeye neden
63
olabilecek niteliklere sahip olan atık veya artıkların toprağa, suya veya havaya taksirle
verilmesine neden olan kişi, bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
Gürültüye neden olma
MADDE 183. - (1) İlgili kanunlarla belirlenen yükümlülüklere aykırı olarak, başka bir
kimsenin sağlığının zarar görmesine elverişli bir şekilde gürültüye neden olan kişi, iki aydan
iki yıla kadar hapis veya adlî para cezası ile cezalandırılır.
İmar kirliliğine neden olma
MADDE 184. - (1) Yapı ruhsatiyesi alınmadan veya ruhsata aykırı olarak bina yapan veya
yaptıran kişi, bir yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
(2) Yapı ruhsatiyesi olmadan başlatılan inşaatlar dolayısıyla kurulan şantiyelere elektrik,
su veya telefon bağlantısı yapılmasına müsaade eden kişi, yukarıdaki fıkra hükmüne göre
cezalandırılır.
(3) Yapı kullanma izni alınmamış binalarda herhangi bir sınai faaliyetin icrasına müsaade
eden kişi iki yıldan beş yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.
(4) Üçüncü fıkra hariç, bu madde hükümleri ancak belediye sınırları içinde veya özel imar
rejimine tâbi yerlerde uygulanır.
(5) Kişinin, ruhsatsız ya da ruhsata aykırı olarak yaptığı veya yaptırdığı binayı imar
plânına ve ruhsatına uygun hale getirmesi halinde, bir ve ikinci fıkra hükümleri gereğince
kamu davası açılmaz, açılmış olan kamu davası düşer, mahkûm olunan ceza bütün
sonuçlarıyla ortadan kalkar.”
İster doğrudan ister dolaylı olarak kullanılsın, ceza hukukunu çevrenin tüm unsurlarını
korumada kullanmak mümkün değildir. Kullanıldığı alanlarda ise etkin bir koruma
sağlanması, kuvvetli bir yürütme otoritesinin bulunmasına, cezaların caydırıcı olmasına ve
suçluların takibinin sıkı bir şekilde yapılmasına bağlıdır.
64
İMAR HUKUKU5
7. İmar Hukuku Ve Türk Hukuku Sistemi
7.1. İmar Hukukunun Tarihi
Şehirlerin kurulması, düzenlenmesi, güzelleştirilmesi gibi konuların ele alınması çabaları çok
eskilere kadar uzanır. Eski çağlarda, Babil’de, Atina’da ve Roma’da yol, bina yapımı ve
bakımı, yükseklikleri konularında düzenlemeler yapılmıştır (Jacquignan, “Le Droit de
l’urbanisme” Paris 1967 S.6.7. , Şehir planlamasının başlıca hukuki meseleleri ve İstanbul
örneği, Doç.Dr.Y.Yayla, İst. 1975 s.10).
19.yy.ortalarına kadar, şehir planlaması alanında, su, yol, dini hizmetler, güvenlik gibi
ihtiyaçlarla güzel şehrin endişesi hakimdir. Ancak endüstriyel devrimin ardından ortaya farklı
anlayışlar çıkmış, işçi konutları, sağlık gibi konular gündeme gelir olmuştur. İngiltere bunun
ilk görüldüğü noktadır (Heap (D.) An Outline of Planning 4.bas. Londra 1963 s.1-11
(Y.Yayla’ya atfen).
Bu açıdan bakıldığında toplumsal yapının devinimine, gereklerine, değişimine bağlı bir takım
farklılıkların imar planlamasında yarattığı zorunlu bir gelişimden söz etmek yanlış olacaktır.
Batı ülkelerinde yaşanan sanayi devriminden sonra Tanzimat döneminde İstanbul’da ilk
planlama çalışmaları; 1836-1839 yılları arasında Von Moltke’nin yaptığı plan ve 1839’da
yayımlanan ilmuhaber ile başlamıştır (İlhan Tekeli, Kent Planlaması Konuşmaları, TMMOB,
Ankara, 1991, s.16, Türk İmar hukukunun ana çizgileri Prof.Dr.Safa Erkün, YEM Yayınları,
1999 İstanbul atfen).
Bu düzenlemelerin ardından 1848 Ebniye Nizamnamesi ve 1882 Ebniye Kanununa rastlanır
(Y.Yayla, s.11; S.Erkun, s.12 Ebniye Nizamnamesinin tarihleri arasında fark vardır).
Cumhuriyet döneminde başlayan en temel düzenlemeler bu şekilde sıralanabilir.
1351 s. Ankara Şehri İmar Md. Teşkilat ve Vazifelerine dair Kanun (1928)
1593 sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu (1930)
2290 sayılı Belediye Yapı Yolları Kanunu (1933)
4759 sayılı İller Bankası Kanunu (1945)
6785 sayılı İmar Kanunu (1956)
Çevre ve İmar Hukuku” dersinin “İmar Hukuku” isimli bu bölümü, derse katılan öğrencilerin faydalanması için hazırlanmış ders notu
niteliğindedir. Bu itibarla bilimsel atıf kuralları, dikkate alınmamıştır. Çalışmanın hazırlanmasında büyük oranda temel kaynak olarak Prof.
Dr. Aynur Aydın Coşkun’a ait yayımlanmamış olan “İmar Hukuku Ders notları” ve Prof. Dr. Halil Kalabalık’a ait “İmar Hukuku Dersleri”
(Seçkin Yayınevi, 2013) eserlerinden faydalanılmıştır. Çalışmada yer alan konulara dair detaylı bilgi için ilgili esere bakılmalıdır.
5
65
7116 sayılı İmar ve İller Bankası Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun (1958)
7126 sayılı Sivil Müdafa Kanunu (1958)
7367 sayılı Hazineden Belediyelere Verilecek Arazi ve Arsalar Hakkında Kanun (1959)
6/1378 sayılı Halk Konutları Standartları Konulu Kararname (1964)
6/4976 sayılı ve Ankara, İstanbul, İzmir’de Nâzım Planlarının Hazırlanması işinin, İmar ve
İskan Bakanlığında Kurulacak Özel Bürolara Verilmesine Dair Kararname (1965)
775 sayılı Gecekondu Kanunu (1966)
3194 sayılı İmar Kanunu (1985)
2985 sayılı Toplu Konut Kanunu (1984)
2290 sayılı Belediye Yapı ve Yollar Hakkında Kanun (1933)
5528 sayılı Bina Yapımını Teşvik Kanunu (1948)
6188 sayılı Bina Yapımını Teşvik ve İzinsiz Yapılan Binalar Hakkında Kanun (1953)
Burada sayılan başlıklar en temel düzenlemeler olup İmar Hukuku ile doğrudan ilgilidir.
Dolayısıyla ilgili kanunlar dahil edildiğinde kapsam çok daha genişleyecektir.
3621 sayılı Kıyı Kanunu (1990)
2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanunu (1982)
2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu (1983)
2960 sayılı Boğaziçi Kanunu (1983)
2872 sayılı Çevre Kanunu (1983)
1164 sayılı Arsa Ofisi Kanunu (1969)
4759 sayılı İller Bankası Kanunu (1945)
1580 sayılı Belediye Kanunu (Yayım Tarihi 1930)
Tüm bunlar dışında İmar Mevzuatı ile ilgili çok sayıda yönetmelik de bu kapsam içinde yer
almaktadır (Detaylı bilgi için Bkz. Eraslan Özkaya, İmar Kanunu Serhi ve Mevzuatı,1999,
Seçkin Yayınevi, Ankara).
7.2. İmar Hukukunun Türk Hukuk Sistemi İçindeki Yeri ve Diğer Hukuk Dallarıyla
İlişkisi
İmar Hukuku varolan hukuk dallarından farklı bir takım özelliklere sahiptir. Bunlardan en
önemlisi ise “disiplinlerarası” olmasıdır. İmar Hukuku sadece diğer hukuk dallarıyla değil,
hukuk dışındaki bilim dallarıyla da ilişkilidir. Bu bağlamda İmar Hukukunun ekoloji,
66
ekonomi, doğa bilimleri, teknik bilimler, felsefe, sosyoloji, politika gibi bilim dallarıyla olan
ilişkileri açıktır.
7.2.1 İmar Hukuku-Anayasa Hukuku İlişkisi
İmar Hukukunun dayandığı ve etkilendiği hukuk dallarından birisi Anayasa Hukukudur. Bu
kapsamda T.C. 1982 anayasasının temel, sosyal ve ekonomik haklara değinen bazı maddeleri
irdelendiğinde İmar Hukuku rejiminin aslında anayasaya endekslendiği görülmektedir. Bu
bağlantı Anayasanın İmar Hukukuyla ilgili maddelerinin incelenmesiyle açıkça ortaya
çıkmaktadır.
Anayasanın mülkiyet hakkı başlığını taşıyan 35.maddesi “herkes, mülkiyet ve miras haklarına
sahiptir. Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir. Mülkiyet hakkının
kullanılması toplum yararına aykırı olamaz” der.
35.madde ile Anayasa mülkiyet hakkını teminat altına almaktadır. Bu şekilde özel mülkiyetin
yok edilmesi, dikkat dışı bırakılması önlenmiştir. Ancak, maddeye bir istisna getirilerek bu
anayasal hakkın kanunla sınırlanabileceği vurgulanmıştır. Sınırlama kriteri ise “kamu yararı”
kavramıdır. Kamu yararına olduğu hallerde kamulaştırma ve devletleştirme yapılması
mümkündür. Bu işlemler de Anayasada düzenlenmiştir (Ay md.47-48).
Burada ifade edilen kamu yararı kavramı, 1961 anayasasında olduğu gibi 1982 anayasasında
da sınırlama nedenleri arasında yer almaktadır. Bu aşamada kamu yararı kavramının kapsamı,
tanımı açıklanmalıdır. Ancak bu kavramın çok geniş ve sınırları belirgin değildir. Birbirinden
farklılık arzeden pek çok kamu yararı tanımı yapılabilir. Bunlar içinden Anayasa Mahkemesi
kararlarına göre kamu yararı şu şekilde tanımlanır:
Genel ve kapsayıcı bir kavramdır. Kişinin ve toplumun huzur ve refahını sağlamak anlamına
gelir. Kamu yararı, toplum yararıyla uyumludur. Kamu hizmeti kamu yararıdır. Kamu yararı
sınırlama nedenidir. Kamu yararı ToplumYararıdır, üstündür, değişkendir (Kamu yararı
kavramı üzerine düşünceler Tekin Akıllıoğlu, s.11 İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi 1988 yıl
9 sayı 1-3).
Anayasanın 23.maddesi, yerleşme ve seyahat hürriyeti başlığını taşır. Herkesin, yerleşme ve
seyahat özgürlüğüne sahip olduğu ancak bu özgürlüğün, sosyal ve ekonomik gelişmeyi
sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi gerçekleştirmek ve kamu mallarını korumak
amacıyla kanunla sınırlanabileceği hükme bağlanmıştır.
Madde ifadesi, düzenli bir şehirleşme sağlayabilme amacına ulaşabilmek için yerleşme
özgürlüğünü kısıtlamakta ve imar hukukunun temel prensiplerine hizmet etmektedir.
1982 Anayasasının 46.maddesi, kamu yararının gerektirdiği hallerde Devletin ve kamu tüzel
kişilerinin özel mülkiyete malikin rızası olmadan son verebilmesi anlamında yapılan ve
istisnai ve hukuki bir yol olarak kabul edilen “kamulaştırma” işlemini düzenlemektedir.
67
Kamulaştırma özel mülkiyete Devletin bir müdahalesidir, hakkaniyete uygun adil olmak
zorundadır. Bu şekliyle kamulaştırma işlemi imar hukukunun önemli bir bölümünü
oluşturmaktadır.
1982 Anayasasının sağlık, çevre ve konut başlığını taşıyan 8.bölümünde 56.madde, “herkes,
sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını
korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir” der.
Kamunun ortak malların (Res Communes) dan olan çevrenin korunması görevi herkese
yüklenmiştir. Sanayileşen toplumların son yıllarda karşılaştıkları önemli sorunların başında
“çevre kirlenmesi ve tahribi” gelmektedir. Sanayileşme, göç, doğayı kaldıramayacağı kadar
ağır bir yükle karşılaştırmış ve dengeler bozulmuştur. Çarpık kentleşme, yanlış yapılaşma bu
dengesizliği ortasında bir göstergesidir. Bu dengenin insan-flora ve fauna lehine
düzelebilmesi için İmar Hukukuna ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaç oranı giderek
artmaktadır.
Anayasanın 57. maddesi, konut hakkı başlığını taşır ve devletin, şehirlerin özelliklerini ve
çevre şartlarını gözeten bir planlama yaparak konut ihtiyacını karşılayacağını ifade eder.
Maddenin söylemi, çarpık kentleşmenin önlenmesinin gereğine de işaret etmektedir. Bina
planlaması, şehir planlamasının bir parçasıdır, şehirlerin ve yapıların doğayı tahrip edecek
biçimde yer almaması devlete düşen bir ödev olarak gösterilmiştir.
Anayasada yer alan bu maddeler ışığı altında; İmar Hukuku, mülkiyeti koruyarak belli
koşullarda sınırlar getirmesi, ödev ve yükümlülük kavramlarına sıklıkla değinişmiş olması
gibi noktalarda Anayasa Hukuku ilkeleriyle kesişmekte ve örtüşmektedir.
7.2.2. İmar Hukuku ve İdare Hukuku
Şehir planlaması kapsamı içinde, nüfus atışı ve yer değiştirmesi, yerleşim, konut ihtiyacı,
temel hak ve hürriyetler, mülkiyet hakkı ve sınırları gibi pek çok konu bulunur. Bu konularda
oluşan sorunların çözümünde de kamu yararına yönelik olarak kamu gücünün kullanılması
yer almaktadır.
Sosyal, demokratik bir hukuk devletinde bu sorunların çözümü büyük ve önemli bir
planlamayı gerektirir. Bu noktada ortaya çıkan planlar İdare Hukukunu ilgilendiren
işlemlerdir. Planların hazırlanmalarında yürürlüğe girmelerinden kaldırılmalarına kadar geçen
süre içindeki tüm işlemler idari işlemlerdir ve İdare Hukuku kapsamındadırlar.
İmar Hukuku, İdare Hukukuna bağlı olarak vardır ve büyük ölçüde bu hukuk dalının kural ve
araçlarından yararlanır.
İdare Hukukunun alanını belirlemede yararlanılan en eski ölçütün “kamu gücü” olduğu
söylenebilir. Diğer bir ölçüt ise “kamu hizmeti”dir. Kamu hizmeti ölçütüne göre genel, ortak,
sürekli ihtiyaçların tatmini için idare tarafından girişilen ya da onun denetim ve gözetimi
altında ruhsat ve imtiyazla özel kişilere de gördürülebilen faaliyetlere bu isim verilmektedir.
68
Dolayısıyla bu ölçüte göre İdare Hukuku da kamu hizmetlerinin bağlı olduğu ilke ve
kurallarla hukuksal kurumların bütünüdür. Söz konusu iki ölçütün (kamu gücü+kamu
hizmeti) birarada ele alınmasıyla karma ölçüt ortaya çıkmıştır. Ancak bu şekilde tek başlarına
İdare Hukukunun uygulanması geçerlilik alanlarını belirleyememektedir.
Bu nedenle İdare Hukuku, bir yandan özel hukuk kişilerinin yararlandıkları haklara bağlı
olarak sahip oldukları gücü aşan bir takım yetkileri idareye tanırken, öte yandan da o aynı
özel hukuk kişilerinin sahip oldukları davranış özgürlüğünden yoksun kıldığı için, kamu
organ ve makamları ile görevlilerini hem güçlü, hem kısıtlı ve sınırlı kılan etkileşim alanları
bütünüdür (İlhan Özay, Günışığında Yönetim, Alfa Y. s.301,İstanbul, 1996).
7.2.3. İmar Hukuku-Medeni Hukuk İlişkisi
Medeni Kanunun 4.bölümü olan Eşya Hukuku ile İmar Hukukunun bağlantısı kurulabilir.
Medeni Kanunun 683 mülkiyet hakkının içeriğini düzenlerken bir şeye malik olan kimsenin
hukuk düzeninin sınırları içinde o şeyi dilediği gibi kullanacağı söylemektedir.
Yine Medeni Kanun eşya hukukunun büyük bir bölümünü taşınmaz mülkiyeti konusu
oluşturur (M.K. md 704). Taşınmaz mülkiyetinin konusu içinde “Arazi” ilk olarak sayılmıştır.
İmar Hukukunda planlamanın başlangıç noktasını da arazi oluşturmaktadır.
Bu bölüm altında MK. Md.708 yeni arazi oluşması konusunu düzenler. Yine md.718
Taşınmaz mülkiyetinin içeriği başlığı altında kapsam, sınırların belirlenmesi yer alır. Medeni
Kanun md.731 Taşınmaz mülkiyetinin kısıtlamalarını belirler.
Bu kısıtlamalar içinde md.754 Kamu Hukuku kısıtlamalarını ele alır ve bu tür kısıtlamaların
özel kanun hükümlerine tabi olduğunu belirtir. İmar Kanununda yapı ile ilgili esasların
belirlenmesinde kullanılan “İrtifak” kavramı idari irtifakları değil MK. anlamında irtifakı
işaret etmektedir. Bunu da özel olarak üst hakkı (inşaat hakkı) türüne sokmak mümkündür.
Ayrıca, “yapı” kavramı MK.’nın haksız ve taşkın inşaatı düzenleyen maddelerinde yapı
kavramına yer vermiştir. Yine aynı kanun içinde 737 vd. maddelerinde malikin mülkiyet
hakkını kullanırken uyması gerekli kurallar tespit edilmiştir.
7.2.4. İmar Hukuku-Ceza Hukuku
İmar Hukuku normlarının etkili ve etkin bir şekilde uygulanması amacıyla cezai yaptırımlara
başvurma hedefi çerçevesinde ceza hukukundan etkilenmiştir.
3194 sayılı İmar Kanunu’nun 42. maddesinde idari suç ve cezalara yer verilmiştir. Bu şekilde
yapılaşmaların plan, fen, sağlık ve çevre şartlarına uygun oluşumu desteklenmiştir.
69
8. İmar Hukukunun Kapsamı-Amacı-Konusu
8.1. Amacı
İmar Kanunun amacı 3194 sayılı kanunun 1.maddesinde açıklanmıştır. Buna göre;
“Yerleşme yerleri ile bu yerlerdeki yapılaşmaların; plan, fen, sağlık ve çevre şartlarına uygun
oluşumunu sağlamak” temel amaçtır.
Kanunun amacının belirlenmesi, çalışmaların hangi kapsamda ve hangi yönde ilerleyeceğinin
ve sınırlarının ne olacağının belirlenmesi açısından önemlidir. 3194 sayılı kanunun amacında
ülke düzeyindeki tüm yerleşme yerleri ve buralardaki yapılaşmalar ele alınmıştır.
Bu yönüyle yürürlükten kalkmış olan 6785 sayılı İmar Kanunu amacından farklıdır. Kanunun
1. maddesinde Belediye sınırları içindeki resmi ve özel yapıların bu kanun hükümlerine tabi
olacağı belirtilmiştir. Bu ifadeyi kapsam olarak ele almak daha yerindedir. Bu açıdan, 3194
sayılı İmar Kanunu, 6785 sayılı İmar Kanunundan daha geniş perspektife sahiptir. Kanun,
yerleşme yeri, planlama, yapılaşma gibi 3 unsuru bir bütün olarak ele almakta bunlar
hakkında ayrı ayrı düzenlemeler getirmektedir. Bunları yaparken de çevre, fen ve sağlık,
estetik, rahatlık gibi koşulları da gözönünde bulundurmaktadır.
3194 sayılı kanunun 2.maddesinde kapsam tanımlanmıştır. Buna göre;
“Belediye ve mücavir alan sınırları içinde ve dışında kalan yerlerde yapılacak planlar ile inşa
edilecek resmi ve özel yapılar bu kanun hükümlerine tabidir”
Yukarıda da belirtildiği üzere 3194 sayılı kanun önceki kanundan kapsam açısından
farklıdır.6785 sayılı kanundaki gibi sadece belediye sınırları içinde yer alan yapılar değil bu
sınırlar dışında yer alan yapılar da kanun kapsamında düzenlenmiştir.
Bu madde içinde yer alan terimlerin tanımlanması anlaşılmaya kolaylaştıracaktır.
Belediye Sınırı: 1580 sayılı Belediye Kanununun 4.maddesi uyarınca hazırlanan,
5.maddesinde belirtilen, etki mercilerce onaylanıp kesinleştirilen sınır kağıdı ve haritada
gösterilen sınırdır.
Mücavir (çevre) Alan: İmar mevzuatı bakımından belediyelerin kontrol ve sorumluluğu
altına verilmiş olan alanlardır. Daha geniş bir anlatımla, belediye sınırına mücavir bulunan ve
beldenin müstakbel (gelecekteki) inkişafı (gelişmesi) veya turizmi ve tabii güzelliği
bakımından korunması yahut planlı olarak gelişmesi gerekli görülen belediye meclisi ve il
idare kurulunun kararı ile belirlenen ve İmar İskân Bakanlığının onayı ile kesinleşen alandır
(1). Bu alanların nasıl tespit edileceği ayrıca 45.maddede açıklanmıştır.
Resmi Bina: Devlet teşkilat ve nizamında yer alan ve devletin yamakla vazifeli olduğu
hizmet ve faaliyetleri ifa eden müesseselere veya bu müesseselerce sermayesinin yarısından
fazlasına iştirak olunun teşekküllere ait olup, bir kamu hizmeti için kullanılan binalara denir.
70
Umumi Bina: Resmi binalarla, köy, özel idare veya Belediyelere ait olan ve kamu hizmeti
için kullanılan binalar, ibadet yerleri, eğitim, sağlık ve spor tesisleri, sinema, tiyatro ve
benzeri umuma hizmet eden binalara denir.
Madde 2’nin sunduğu kapsam çerçevesinde “herhangi bir saha, her ölçekteki plan esaslarına,
bulunduğu bölgenin şartlarına ve yönetmelik hükümlerine aykırı maksatlar için kullanılamaz”
(İ.K. md.3).
8.2. Konusu
İmar Hukukunun konusu, yerleşimlerin mevcut ve gelecekteki tabii, kültürel, ekonomik ve
sosyal şartlarla bir düzen içinde bağdaştırılması için gerekli işlem ve eylemlerle örgütlenme
çabalarıdır. Kısaca, yerleşimin planlanmasıdır. Dolayısıyla esasta arazinin planlanmasıdır.
İmar Hukukunun daha iyi anlaşılabilmesi için bazı kavramların bilinmesi gereklidir.
Arazi
Medeni Kanun araziyi sadece taşınmaz mallar arasında saymış, bir tanımlama yoluna
gitmemiştir (MK. Md.704). Tapu Kanununa ilişkin tüzüğün 3.maddesi araziyi şöyle tanımlar:
“arazi, hudutları tefrike kafi vasıtalarla tahdit ve tayin edilmiş bulunan bilumum sathi
zemindir (Olgaç,S. Gayrimenkul Hukukuna İlişkin Özel Yasa ve Tüzükler. Tapu Sicili
Nizamnamesi, 1980s.403).
Akipek de araziyi şöyle tanımlar: “kendisini çevreleyen toprak parçalarından sınırları
belirterek ayrılan 3 boyutlu toprak parçasıdır (Akipek, J., Türk Eşya Hukuku, Mülkiyet, 1973,
s.93).
Kadastro
Kadastro, kısaca kamusal bir yazımlama işlemi olarak tanımlanabilir (Tapu Kad.G.Md. 50.yıl
Tapu-Kadastro Armağanı Ankara, 1973, s.18).
1934 tarih ve 2613 sayılı “Kadastro ve Tapu Tahriri” yasası kadastroyu gayrimenkullerin
hukuki ve hendesi vaziyetlerini tespit etme şeklinde tanımlamaktadır. Bu tanım da
kadastronun “hukuksal kadastro” şeklinde dar manada anlaşılmasına sebep olmuştur (Toprak
Semineri, 15 Ocak 87 İstanbul. Türkiye’de arazi kadastrosu ve hızlandırma çareleri, ,
S.Ayanoğlu, .Kadir Erdin).
Uluslararası Kadastrocular Birliği (FIG), taşınmaz kadastrosunu
yürütülen sicillerden ve büyük ölçekli haritalardan oluşan,
bölümlemiş bütün taşınmazları, hukukun, kamu yönetiminin,
gereksinim duyduğu biçimde gösteren ve tanımlayan bir
tanımlamıştır.
“kadastro örgütü tarafından
belediye ve adalara göre
ekonominin ve istatistiğin
kamu hizmeti” şeklinde
Başka bir kadastro tanımına göre kadastro “gayri menkullerin şekillerinin, sınırlarının,
yüzölçümlerinin fenni ve geometrik usullerle saptanarak planlar içinde gösterilmesidir”
(Temel Hukuk, Anadolu Ü. Yayınları, Prof.Dr.Turgay Akıntürk s, 196).
71
Ülkemizde kadastronun kuruluşu 1912 tarihli “Emvali Gayri Menkullerin Tahait ve Tahriri
Hakkında Kanunu Muvakkat” adlı yasaya bağlanmaktaysa da, bu yasa I.Dünya Savaşı
nedeniyle uygulama olanağı bulamamıştır (Gürsel Mustafa, s.24, 2613 s. Kadastro ve Tapu
Tahriri Kanunu, Ankara, 1978).
Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonra 1925 tarih ve 658 sayılı kanunla Tapu Genel
Müdürlüğüne bağlı bir kadastro teşkilatının kurulması kabul edilmiştir. 1927 yılı Genel Bütçe
Kanunu ile Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü haline dönüşmüştür.
Tapu Sicili
Taşınmazlar üzerindeki ayni haklarda açıklığı sağlamak zorunludur. Bunun için geliştirilen
çeşitli sistemlerden biri de “tapu sicili” sistemidir.
Tapu sicili, gayrimenkul ile üzerindeki hakların durumlarını göstermek üzere devletin
sorumluluğu altında tescil ve açıklık ilkelerine göre tutulan sicildir.
Tanımdan anlaşılacağı üzere tapu sicili taşınmazların hukuki durumları hakkında bilgi
sağlama işlevini görür. Bir taşınmazın hukuki durumunu ortaya koyabilmek yani tapu sicilini
oluşturabilmek için taşınmazın sınırlarının, şeklinin, yüzölçümünün bilinmesi gereklidir. Bu
noktada “kadastro” kavramı ile karşılaşılır. Yapılacak kadastro çalışmaları ile taşınmazın
özellikleri belirlenecek ve bu özellikler tapu siciline geçirilecektir.
Kadastro, tapu sicilini oluşturmanın ilk adımıdır ve bu açıdan İmar Hukuku kapsamında özel
bir yere ve öneme sahiptir. Bir anlamda İmar Hukukunun konusunu oluşturan çalışmalara da
altlık teşkil eder. Ancak, Türkiye’de bu önemli konunun sorun olmaktan çıktığını söylemek
güçtür. Çünkü hâlâ kadastro çalışmalarında aksaklıklar devam etmektedir.
Hâlihazır Harita
Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca belirlenen teknik esaslara göre hazırlanan şehir ve
kasabaların tesislerine ait plan ve projelerin, şehiriçi ve şehirlerarası bağlantı yollarına ait
projeler ile kadastro planlarının ve kontrol hizmetlerinin planlamasıyla ilgili düzenlemelerin
yapılabilmesi ve uygulanabilmesini sağlamak üzere, herhangi bir yerin görülebilen yapay ve
doğal tüm unsurlarını belirli bir ölçekte göstermek üzere hazırlanan haritalara denir (İmar
Kanunu Şerhi ve Mevzuatı, Eraslan Özkaya 1997, Ankara).
Başka bir tanımlama, halihazır harita beldenin bugünkü topoğrafik durumunu, yollarını,
sokakların yönünü, kanalizasyonları, mecraları, su ve elektrik dağıtım tesisatını çeşitli
ölçeklerde gösteren haritadır (Türk İmar Hukuku, Sadık Artukmaç, Turhan Kitabevi, 1979
Ankara, s.197).
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğünün bir tanımına göre harita, yaklaşık olarak küre biçiminde
olan yeryüzünün bir parçasının, çeşitli özellikleriyle birlikte, üzerindeki doğal ve yapısal
görüntü ve ayrıntıların yapılan ölçü ve hesaplar sonucunda ve bir ölçek dâhilinde küçültülmüş
olarak çizgiler ve özel işaretlerle bir düzlem üzerinde çizilmiş bir benzeri şeklinde
tanımlanabilir (Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Ankara, 1973, s.18).
72
Harita, bir amaç değil, aksine pek çok kamu hizmetinin yerine getirilmesinde rol oynayan
temel araçtır. Bu haritalar imar planlarının temelini oluştururlar. Hâlihazır haritalar olmadıkça
kendin imar planlamasının yapılması imkânsızdır. Bu nedenle kentlerin haritasının bulunması
zorunludur.
Nâzım İmar Planı ve Uygulama İmar Planı hâlihazır haritalar üzerine çizilmektedir. Bu
itibarla yerleşim yerinin daha önce çizilmiş haritası yoksa ilgili idarelerce (Belediye-Valilik)
yapılır veya yaptırılır.
Hâlihazır haritaların hatasız hazırlanması kadar onlara işlerlik kazandırılması ve yenilenmesi
de çok önemlidir. Arsa ve arazi üzerindeki değişiklikler haritaya yansıtılmadığında haritalar
eksik ve yanlış hale gelir. O halde hâlihazır haritalar mümkün olan zaman dilimleri içinde
gözden geçirilerek, revizyona tabi tutulmalı ve hâlihazır durumu aksettirecek hale
sokulmalıdır [(Geray Cevat, Şehir Planlamasının Tatbik Vasıtaları s.67) Eraslan Özkaya,
Ankara, 1960].
3194 sayılı kanunun hâlihazır haritaları düzenleyen 7. maddesine göre:
Hâlihazır haritalar, belediyeler veya valiliklerce yapılır ve yaptırılır ve aynı idarelerce
onaylanır, bir nüsha Baknlığa, bir nüshası da ilgili tapu dairesine gönderilir.
Ada
Dört tarafı yollarla veya çevresinin bir kısmı park, orman gibi umumi yerlerle çevrili arazi
parçasıdır.
Kadastro Adası
İmar planının yapılmasından evvel teşekkül etmiş, yollar veya umuma ait sahalarla etrafa
çevrili alan ve mülkiyet tapuda tescilli arazi parçası.
İmar Adası
İmar planına göre etrafı yollarla veya çevresinin bir kısmı park, orman gibi umumi yerlerle
çevrili olan ve üzerinde inşaata müsaade edilebilir arazi parçasıdır.
Yapı Adası
Etrafı yol, meydan, park, orman gibi umum mahsus yerlerde çevrili olan ve içinde yapı
yapılmasına izin verilen arazi parçasıdır.
Parsel
Üzerinde imar mevzuatına göre müştemilat hariç bir bina yapılması mümkün olan arazi
parçasıdır. Ancak; umumi binalar, sınai tesisler, küçük sanat ve ticaret grupları, kamu tüzel
kişileri veya kamu teşebbüsleri tarafından inşa ettirilecek lojmanlar ile sahaları
yönetmeliklerde belirtilen miktarlardan az olmayan parsellerde, konut kredisi veren
kuruluşlarca veya kooperatiflerce tasdikli mevzii imar planlarına uygun olarak yaptırılacak
toplu konutlar bu tarifin dışında mütalâa edilir.
73
Parsel imar parseli ve kadastro parseli olmak üzere iki çeşittir.
Bunlar imar parselasyon veya kadastro haritalarında 1/1000 ölçekli ve harita çizim tekniğinde
çizilirler.
Kadastro Parseli
Kadastro görmüş olan yerlerde, mülkiyet hudutları tespit edilmiş bulunan ve bu kuruluşlar
tarafından kadastro planlarına ebatları yazılarak tespit edilmiş ve tapuda tescili yapılmış olan
arazi parçasıdır.
İmar Parseli
Üzerinde imar mevzuatına uygun yalnız bir bina yapılabilecek arazi parçasıdır.
Ada Rölove Krokisi
Uygulanan imar adalarına ait noktaların arazide kontrollu olarak yapılan ölçülerini göstermek
üzere hazırlanan krokidir.
Ada Uygulama Krokisi
Büroda tatbikat haritasının üzerinden okunan uygulama ölçülerinin yazılarak hazırlanan,
yaklaşık ölçekli krokidir.
Aplikasyon
Parselin veya planın arazi üzerinde işaretlenmesi, köşe kazıklarının çakılmasıdır.
Kırmızı Hat (Kırmızı Kot)
Yapılacak yolun bitiminden sonra mihverinin alacağı şekli gösteren hattır.
Bu hat, siyah hat mebde alınma sureti ile yapıma esas teşkil edecek şekilde muayyen
mesafelerde ve kritik noktalarda ebatlandırılarak elde edilir. Bu ebatlara ise kırmızı kot denir.
İmar Durumu (İmar Çapı)
Bir parselde yapılacak binanın, o beldenin tasdikli imar planında ve İmar Talimatnamesinde
öngörülen esasların yazı ve kroki ile belirleyen, ilgili makamlarınca talep üzerine tanzim ve
tasdik edilen bir belgedir. Bir sene müddetle geçerlidir.
Nirengi
Arazide, yönetmeliğe uygun bir şekilde beton veya taşla tespit edilmiş ve koordinatları üçgen
şebekesi halinde ve çok hassas olarak hesaplanmış noktalardır. Başka bir anlatımla harita
alımında kullanılan temel ölçü noktalarıdır. Derecelerine göre farklı yer altı ve yerüstü
işaretleri ile arazi üzerinde belirtilir. Jeodezik-Astronomik hesaplarda değişik projeksiyon
sistemlerindeki koordinat değerleri hesaplanır. Coğrafi koordinatlar (Arz-Tul), Ganus-Kruger
koordinatları, küresel koordinatlar, düz koordinatlar gibi.
74
Nirengi Şebekesi
Nirengi noktalarının muhtelif geometrik şekiller altında birbirine bağlanmasıdır.
Poligon
Nirengi noktaları arasında tesis edilen ve bunlar yardımıyla koordinatları hesaplanan tali ölçü
noktalarıdır. Zeminde demir, boru, beton, taş gibi muayyen şekilli işaretlerle belirtilirler.
Poligon Şebekesi
Poligon noktalarının hesaplanması
bağlanmasından meydana gelir.
için
noktaların
güzergâhlar
şeklinde
birbirine
Röper
Nirengi, Nivelman ve Poligon noktalarını arazide bulmaya yarayan ve ölçü değerleri ile bazı
bilgileri ihtiva eden küçük ebatlı krokilerdir.
Tatbikat Haritası
Şeffaf, boyut değiştirmeyen malzeme üzerine çizilmiş haritalara, tatbikat planındaki esasların
harita tekniğine uygun olarak çizilmesi ile elde edilen haritadır.
Ölçeği 1/1000’dir. Gereken ölçüler bu haritalardan alınır.
Siyah Kot ve Siyah Hat: Yapılacak bir yolun bittiği zamanki durumunu tespit etmek için bu
güzergâhta, belirli aralıklarla arazi üzerinde ölçülen veya haritalardan okunan kot ve ara
mesafe değerlerine göre profiller hazırlanır. İşte okunan bu kotlara (siyah kot), bu kotları
birleştiren çizgiye de (siyah hat) denir.
Röper: Başlangıç noktası, belirli bir yer, istenen bir nokta arasındaki mesafe veya yüksekliği
ölçmeye yarayan ve arazi üzerinde bulunan tabii veya bilahare konmuş işaretlerdir.
Parsel Cephesi: Parselin üzerinde bulunduğu yoldaki cephesidir. Köşe başına rastlayan
parsellerde geniş yol üzerindeki kenar, parsel cephesidir. İki yolun genişliklerinin eşit olması
halinde dar kenar, parsel cephesidir.
Parsel Derinliği: Parsel ön cephe hattı ile arka cephe hattının en yakın noktası arasındaki dik
hattın ortalama uzaklığıdır.
Gelişme (İnkişaf) Alanı: Nâzım imar planında kentin gelişmesine ayrılmış olan alandır.
75
9. İmar Planları
İmar Hukukunun temelini oluşturan imar planlarına geçmeden önce Türk İmar Hukuku
sistemindeki imarla ilgili planların genel sınıflaması şu şekilde yapılabilir:
Plan Kademeleri Bakımından
Değişik Amaçlı Plan Türleri Bakımından
(Dikey Ayırım)
(Yatay Ayırım)
I- Üst Düzey Planları Grubu
1. Koruma Amaçlı İmar Planı
1. Ülke (Sosyo-Ekonomik ve Fiziksel) Planı 2. Turizm Amaçlı İmar Planı
2. Bölge Planı
3. Orman Alanlarında İmar Planı
3. Metropoliten İmar Planı
4. Kıyılarda İmar Planı
4. Çevre Düzeni Planı
5. Köy Yerleşme Planı
II- Asıl İmar Planları Grubu
6. Toplu Konut Alanlarında İmar Planı
1. Nâzım İmar Planı
7. Islah İmar Planı
2. Uygulama İmar Planı
8. Revizyon İmar Planı
9. İlave İmar Planı
10. Mevzi İmar Planı
11. Ulaşım Planı
12. İmar Parselasyon Planı
Bu sınıflama içinde yer alan planların kısa açıklamaları verilmekte yetinilecek ve asıl imar planı grubu üzerinde durulacaktır.
Bölge Planı: Milli planın inemediği ayrıntılara inen, şehir planlaması için toplu bakışı
sağlayan, bölgeler arası farklılaşmaları azaltma amacını güden, bölgelerin yurt kalkınmasında
katkılarının ne olacağını araştırıp ortaya koyan, sektörel faaliyetlerin bölge içindeki
koordinasyonunu sağlayan, yatırımların zaman ve mekan ölçüsünde dağılımını ve yerleşme
düzenini gözönünde tutan, arazi kullanma kararlarını getiren, bu kararların gerçekleşmesini
sağlayacak sektör yatırımlarına yol gösteren planlama türüdür. Ölçek olarak Bölge Planlama,
Milli plan ölçeğinden küçük, şehirsel planlardan daha büyük ölçekte olup, sosyo ekonomik ve
fiziki planlama kademesidir.
76
Çevre Düzeni Planı: Ülke ve bölge plan kararlarına uygun olarak, konut, sanayii, tarım,
turizm, ulaşım gibi yerleşme ve arazi kullanılması kararlarını belirleyen planlara Çevre
Düzeni Planı denir.
Çevre Düzeni Planını daha geniş anlamda aşağıdaki şekilde tanımlamak mümkündür.
Ülke içinde sanayi, tarım, turizm, doğal ve kültürel değerler gibi sektörel özellik gösteren bir
belediye sınırını taşan veya birden fazla belediyeyi ilgilendiren alanlarla varsa bölge
planlarına uygun olarak düzenlenen yerleşme ve arazi kullanım biçimlerinin belirlendiği,
1/25.000 veya daha küçük ölçekli çizilen; Nâzım planlar ve uygulama planları için esas teşkil
eden, idareler arası koordinasyon esaslarını belirleyen ve açıklama raporu ile bir bütün olan
planlardır.
Metropoliten Planlama: Ülke veya herhangi bir bölgesinin sosyal ve ekonomik yönden
gelişmesini temin etmek amacı ile Mili Planlamaya bağlı olarak kamu yatırımlarının zaman
ve mekan içerisinde dağılımını gösteren ve uygulamayı sağlayacak bir Mahalli İdare sistemini
tarif eden planlamadır.
Revizyon İmar Planı: Gerek Nâzım ve gerekse uygulama imar planlarının ihtiyaca cevap
vermediği ve uygulamasının problem olduğu durumlarda, planın tümünün veya büyük bir
kısmının plan yapım tekniklerine uygulanarak yenilenmesi sonucu elde edilen planlardır.
İlave İmar Planı: Mevcut imar planlarının gelişme alanları açısından ihtiyaca cevap
vermediği hallerde, mevcut imar planının genel arazi kullanış kararları ile tutarlı ve yine
mevcut imar planı ile ulaşım açısından bütünlük ve uyum sağlayacak biçimde hazırlanmış
bulunan planlardır.
Mevzii İmar Planı: Mevcut İmar Planı sınırları dışında olup bu planla bütünleşmeyen bir
konumda bulunan alanlar üzerinde hazırlanan ve sosyal ve teknik alt yapı ihtiyaçlarını kendi
bünyesinde sağlamış olan plandır.
9.1. İmar Planı
İmar Hukukunun temelinde yer alan kavram imar planıdır. 3194 sayılı kanunda imar planı
kavramının açıklaması bulunmamaktadır. Ancak, “planların hazırlanması ve yürürlüğe
konulması” başlığını taşıyan 8.maddenin b fıkrası imar planlarının Nâzım İmar Planı ve
Uygulama İmar Planından meydana geldiğini belirtir. Ayrıca tanımları içeren 5.madde de
Nâzım İmar Planı ile Uygulama İmar Planının detaylı tanımlarına yer verilmiştir. Madde 5 ve
madde 8 köprülendiğinde kanundan imar planı tanımı çıkarmak mümkündür. Aslında, Nâzım
İmar Planı ile Uygulama İmar Planı, imar planının konusuna göre alabileceği iki şekildir. Bu
noktada bir karışıklık veya anlaşmazlığa yer yoktur.
Yürürlükten kalkan 6785 sayılı İmar Kanununun değişik m 27/a’da imar planı “hâlihazır
haritalar üzerinde çizilen ve arazi parçalarının kullanım biçimlerini ve başlıca bölge tiplerini
gösteren plandır” şeklinde tanımlanmıştır.
77
Geray’ın yaptığı tanımlama imar planının sosyolojik boyutu açısından ilginçtir. “Plan bir
anlamda ileri görüştür. İmar planı ise koruyucu hekimlik gibidir” demiştir.
Çağdaş imar planlarında sadece estetik ve mimari amaçlanmamakta aynı zamanda toplumun
ihtiyaçlarının karşılanması, rahatı ve sağlığı da ön mesele olarak kabul edilmektedir. Bu
nedenle planın uygulanması ve hazırlanması aşamalarında mümkün olduğunca toplumun
doğrudan veya dolayısıyla katkısı sağlanmalı, en azından toplumun istek ve ihtiyaçları
gözönünde bulundurulmalıdır.
Başka bir tanıma göre imar planı; “bir şehirde gelecekte yer alacak nüfusun, çalışma, barınma,
taşıma ve eğlenme ihtiyaçlarına cevap verecek tesislerin yapılacağı arazinin kullanılış
biçimleriyle bölgelerini gösterir, objektif, açık, genel ve uyulması mecburi hukuksal
belgelerdir (Geray, C., Şehir P. T.V. Ankara, 1960, s.65).
Toplumun sadece geleceğini değil, geçmişini de düşünmek zorunda olan ve toplumun ihtiyaç
ve isteklerini dikkate alırken pek çok bilim dalıyla yakından yardım alması gereken planlama
işleminin çok yönlülüğü ve zorluğu tanımlama farklılıklarının oluşumuna da yansımaktadır.
Gerçekten de imar planının temeli aynı olmak üzere her tanımda faklı bir yönünü ön plana
çıkaran tanımı yapılabilir. Ancak, toplumun birarada yaşaması gerekliliğinden doğan imar
planı kavramı kanunda tanımlanmıştır. Bu tanımları temel alarak genişletmek daha uygun ve
bir tanım birliği sağlayacaktır.
9.1.2. Asıl İmar Planları Grubu
Planlama hiyerarşisi bakımından üst düzey planları grubundan sonra gelen asıl imar planları
grubu sırasıyla; Nâzım İmar Planı ve Uygulama İmar Planı katmanlarından oluşur (İmar
Kanunu, madde 8/b).
9.1.2. Nâzım İmar Planı
İmar Kanununun 5.maddesinde, Nâzım İmar Planı şöyle tanımlanmaktadır:
Nâzım İmar Planı, 2/11/1985 tarihli imar Planları Yapılış Esaslarını Gösteren Yönetmelikte
belirlenen çizim normlarına, kentsel, sosyal ve teknik altyapı standartlarına uygun olarak
hazırlanır. Arıca, İller Bankasınca düzenlenen Tip Sözleşme ve Teknik Şartlaşa esaslarına
uygun olması gerekir. Bu planlar, genellikle 1/5000 ölçeğinde düzenlenir.
Özetlenecek olursa, Nâzım İmar Planı:

Konusunu oluşturan iskân topluluğunun; konut yerleşme, kentsel çalışma, turizm
yerleşme, koruma, açık-yeşil alanlar ile kentsel sosyal ve teknik altyapı alanlarını belirler.

Bu hususların ayrı ayrı durumunu ve birbiriyle etkileşimini irdeleyerek, ilgili mevzuat
çerçevesinde yer seçimi ve gelişme kararlarını belirleyici, yönlendirici ve sınırlayıcı kurallar
dizisini ortaya koyar.
78

Ait olduğu yerleşmenin sosyo-ekonomik, kültürel, ekolojik, tarihsel, demografik ve
topografik verilerinden kaynaklanır.

Açıklayıcı raporuyla bir bütün, uygulama imar planları için de temel oluşturur.6
Bu yüzdendir ki, sözü geçen plana, Nâzım İmar Planı (plan regulateur) adı verilmiştir.
Nâzım İmar Planı, konu edindiği yerleşmenin, bugünkü durumu ve plan dönemine ilişkin
geleceği hakkında temel belirleyicidir.
Nâzım planının, belirleyiciliği ve yönlendiriciliği, imar mevzuatımızda, çifte denetim
mekanizması aracılığıyla güvenceye alınmıştır: bu mekanizmanın bir yüzü “Nâzım İmar
Planının, uygulama imar planına temel oluşturması” ilkesi ile gerçekleşmekte, öteki yüzü ise,
yönetmelikle getirilen kurallar ve yaptırımlar zinciri ile sağlanmaktadır.2
Plan hiyerarşisi bahsinin başında da değindiğimiz gibi, plan kararlarının hiyerarşik uygunluğu
deyimiyle kastedilen anlam ölçek farkı ile tıpatıp uygunluk değildir. Plan kararlarının devamı,
tutarlılığı ve tamamlayıcılığının sağlanması hususudur. Dolayısıyla, planların hiyerarşik
uyumu, temel kararların alt ölçekteki plana detaylandırılarak yansıtılması, yani ilkelerin
zedelenmesi keyfiyetidir.
9.1.3. Uygulama İmar Planı
Plan kademelenmesinde, “uygulama bakımından, en net ve belirgin aşamayı oluşturan plan
katmanı, uygulama imar planıdır Uygulama imar planı gerektiğinde etaplar (aşamalar) halinde
de yapılabilir” (İmar Kanunu m.6, f.1).
İmar Kanununun beşinci maddesinde yapılan tanım uyarınca:
Uygulama İmar Planı;

Tasdikli hâlihazır haritalar üzerine –varsa- kadastral durumu işlenmiş olarak, Nâzım
imar planı esaslarına göre çizilen,

Çeşitli bölgelerin yapı adalarını, bunların yoğunluk ve düzenini, yolları ve uygulama
için gerekli –imar uygulama programlarına esas olacak- tatbikat etaplarını ve diğer bilgileri
ayrıntıları ile gösteren plandır
6
2
Tekinbaş, Belma, a.g.y., s.12.
Tekinbaş, Belma, a.g.y., s.13
79
Uygulama imar planları, genellikle 1/1000 ölçeğinde düzenlenir. Görülüyor ki bu plan
uygulamayı biçimlendirdiği için, Nâzım imar planı ile konulan koruma, kullanma, kısıtlama,
yasaklama ve yönlendirmeye ilişkin kararları detaylandırmaktadır. Örneğin:
Nâzım imar planında öngörülen yapı ve nüfus yoğunluğu, keza uygulanacak yapı nizamı –
taban ve yapı inşaat alanı oranı (T.A.K.S-K.A.K.S) ve azami kat adedi ile saptanmaktadır.
Yine, bu yoğunluk ve yapı nizamına göre belirlenen kişi sayısıyla oranlı sosyal ve teknik
altyapı sağlamaktadır. Yani, uygulama imar planında belirlenecek yapı nizamı, kat adedi,
kullanım biçimi, oda büyüklükleri gibi kararlar, daha önce Nâzım imar planı ile belirlenmiş
bulunan yerleşim ve yoğunluk esaslarının devamı ile belirlenmiş bulunan yerleşim ve
yoğunluk esaslarının devamı niteliğindedir. Uygulama imar planında yapılacak herhangi bir
revizyon, ilave yahut değişiklik, Nâzım imar planı kararlarına aykırı olmamalıdır. Başka
deyişle, Nâzım imar planında, bunlara destek bulunması zorunludur.1
Bu arada, 9/7/1984 günlü 18453 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Büyükşehir
Belediyelerinin yönetimine ilişkin 3030 sayılı kanunun konumuzu ilgilendiren bir hükmüne
değinmek gerekir. Sözü geçen kanunun 6.maddesinin (b) bendine göre: “Büyükşehir bir
Nâzım imar planlarını yapmak, yaptırmak ve onaylayarak uygulamak” keza “ilçe
belediyelerin Nâzım plana uygun olarak hazırlayacakları tatbikat imar planlarını onaylamak
ve uygulanmasını denetlemek” büyükşehir belediyesine ait görevlerdendir.
Demek oluyor ki, ilçe belediyesine ait tatbikat imar planını, Nâzım plana uygun olarak
hazırlamak o ilçe belediyesinin görevi iken, büyükşehirin Nâzım imar planını yapmak,
yaptırmak ve onaylamak da o büyükşehir belediyesinin görev ve yetkisi dâhilinde
bulunmaktadır.
Uygulama imar planının en alt sırada olması, onun bölge veya çevre düzeni planları ile
bağlantısını koparmamaktadır; çünkü 2/11/1985 günlü 18916 mükerrer sayılı Resmi Gazetede
yayımlanmış olan İmar Planlarının Yapılması ve Değişikliklerine Ait Esaslar Hakkındaki
Yönetmeliğin 8.maddesi bu hususu şöyle belirtmektedir: İmar Planlarının hazırlanmasında –
varsa- Bölge ve Çevre Düzeni ana kararlarına uyulur.
9.2. İmar Planlarının Hukuki Niteliği
İmar planları kişilere ve kurum, kuruluşlara karşı birer hukuk kuralı niteliği taşımaktadır. Zira,
yapılan bu planlarla kimi zaman Anayasal bir koruma altında bulunan mülkiyet hakkı
kısıtlanmakta, kimi zaman tamamen ortadan kaldırılabilmekte, kişilere uymaları zorunlu
kurallar getirilebilmekte ve bunlar uygulanmaktadır. Bu uygulamaların temelinde ise
tamamen hukuksal bir araç olan imar planları bulunmaktadır.
Gerçekten de yürürlüğe girişleri ve uygulanmalarından doğan sonuçlar bakımından tüm
bunlar (Nazım İmar Planı, Uygulama İmar Planı) birer hukuki işlem niteliğindedir.
İmar planları hukuksal nitelik bakımından düzenleyici işlem (acte règle) karakteri taşırlar. Bu
planlar, herhangi bir kanun, tüzük ya da yönetmelik gibi, kişisel olmayan soyut e zorunlu bir
1
Tekinbaş, Belma, a.g.y., s.14.
80
objektif hukuk kuralı (normu) niteliğindedir [(SS., Onar. “Şehir ve İmar Planlarının içtimai,
hukuki ehemmiyeti ve mahiyeti” Cumhuriyet Gazetesi s.11762, İstanbul, 1957; Prof.Dr. Safa
Erkün’den s.18, 1999 İstanbul)].
Bu konuda Danıştay 6.Dairenin 1993/1302 Esas 1994/97 Karar sayılı bir kararı da vardır. Bu
kararın özetine göre; “imar planları, imar yönetmeliklerinden önce uygulanması gereken
temel düzenleyici işlem niteliğindedirler.” İmar Kanununda bu yönde bir açıklama bulunmasa
da, imar planlarının yapılması, uygulanması birer idari işlemdir. Bunun sonucu olarak idare
mahkemelerinde bunlara karşı dava açılabileceğinde kuşku olmadığı gibi değişikliklerine
karşı idari yargı yoluna başvurulması da olağan bir sonuçtur [Zevkliler,A., İmar kurullarına
aykırı zarar verici inşaat 1982 s, 198; Artukmaç S, Türk İmar Hukuku 1976, s.223].
İmar planında kabul edilen imar düzeninden ve bunun uygulanmasından zarar görenlerin,
planların iptali için 60 günlük süre içinde idare mahkemelerine başvurarak dava açma hakkı
vardır.
81
10. İmar Planlarının Hazırlanması ve Yürürlüğe Girmesi
İ.K. md.7/b’ye göre son nüfus sayımında, nüfusu 10.000’i aşan yerleşmelerin imar planlarının
yaptırılması zorunludur. Bu sayıyı aşmayan yerlerde imar planı yapılmasının gerekliliğine
Belediye Meclisi karar verir.
İmar planı yapılması noktasına gelindiğinde planların hazırlanması ve yürürlüğe konulması
başlığını taşıyan md.8 uygulanacaktır.
Md.8/b imar planlarının Nazım İmar Planı ve Uygulama İmar Planından oluştuğu ayrımından
sonra bu planların belediye sınırları içinde kalıp kalmamasına göre bir ayrım daha yapar.
Belediye Sınırları İçinde
Belediye sınırları içinde kalan yerlerin, Nâzım ve uygulama imar planları ilgili belediyeler
tarafından yapılır veya yaptırılır; belediye meclisince onaylanarak yürürlüğe girer. Bu planlar,
onay tarihinden itibaren, belediye başkanlığınca saptanan ilan yerlerinde bir ay süreyle ilan
edilir. Bir aylık ilan süresi içinde planlara itiraz edilebilir. Belediye Başkanlığınca, belediye
meclisine gönderilen itirazları ve planları, belediye meclisi onbeş gün içinde inceleyerek kesin
karara bağlar (İmar K. m.8, f.3).
Belediye Sınırları ve Mücavir Alan Dışında
Belediye sınırları ve mücavir alan dışında kalan yerlerin,, Nâzım ve uygulama imar planları,
valilik veya ilgilisi tarafından yapılır veya yaptırılır. Valilikçe uygun görüldüğü taktirde,
onaylanarak yürürlüğe girer. Onay tarihinden itibaren, valilikçe saptanan ilan yerinde, bir ay
süre ile ilan edilir. Bir aylık ilan süresi içinde, planlara karşı, valiliğe başvurularak itiraz
edilebilir. Valilik, itirazları ve planları onbeş gün içinde inceleyerek kesin karara bağlar.
Onaylanmış bulunan imar planlarında, sonradan yapılacak değişiklikler de yukarıdaki usule
tabidir (İmar K. m.8, f.4).
Evvelce de değindiğimiz gibi, planların aleniliğini sağlamak için, belediye başkanlığı ve
mülki amirlikler, imar planını kitapçıklar halinde çoğaltarak isteyenlere verir (İmar Kanunu
madde 8).
Ayrıca, kesinleşen imar planlarının birer örneği Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na gönderilir
(İmar Kanunu m.8, f.6).
İmar Planlarının Yapılmasında Bakanlık’ın Yetkisi
İmar planlarının yaptırılması yetkisi bazı özel durumlarda Bayındırlık ve İskân Bakanlığı’na
bırakılmıştır.
Bakanlık’ın Doğrudan Yetkileri
Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, gerekli görülen hallerde:
82

Kamu yapıları ile ilgili imar planı değişikliklerinin;

Umumi hayata müessir afetler dolayısıyla veya toplu konut uygulaması veya
Gecekondu Kanunu’nun uygulanması amacıyla yapılması gereken planların ve plan
değişikliklerinin;

Birden fazla belediyeyi ilgilendiren metropoliten imar planlarının,

Veya içerisinden veya civarından demiryolu veya karayolu geçen; hava meydanı
bulunan veya deniz yolu bağlantısı bulunan yerlerdeki imar ve yerleşme planlarının tamamını
veya bir kısmını, ilgili belediyelere veya diğer idarelere bu yolda bilgi vererek ve gerektiğinde
işbirliği sağlayarak yapmaya, yaptırmaya, değiştirmeye ve re’sen onaylamaya yetkilidir (İmar
K. m.9, f.1.).
İmar planlarında, Bakanlık’ın yetkisini düzenleyen 9.maddenin son fıkrası 8/4/1997 tarihli
mükerrer Resmi Gazetede yayımlanan 4232 sayılı kanunla -özelleştirme programlarına
kolaylık getirmek amacı güdülerek- şu şekilde değiştirilmiştir:
“Belediye hudutları ve mücavir alanlar içerisinde bulunan ve özelleştirme programına alınmış
kuruluşlara ait arsa ve arazinin;
İlgili kuruluşlardan (belediyeden) gerekli görüş alınarak çevre imar bütünlüğünü bozmayacak
imar tadilatı ve mevzii imar planları ve buna uygun imar durumları;

Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığı’nca hazırlanarak Özelleştirme Yüksek
Kurulu’nca onaylanmak suretiyle yürürlüğe girer ve ilgili belediyeler, bu arsa ve arazinin,
imar fonksiyonlarını beş yıl değiştiremezler. İlgili belediyeler, görüşlerini onbeş gün içinde
bildirir”.
Bakanlık’ın Dolaylı Yetkileri
Bakanlığın İmar Planları üzerindeki dolaylı yetkileri şu şekildedir:
Bir Kamu Hizmetinin Görülmesi İçin Resmi Yapılara Yer Ayrılması
“Bir kamu hizmetinin görülmesi maksadı ile resmi bina ve tesisler için, imar planlarında, yer
ayrılması veya değişiklik yapılması gerektiğinde, bakanlık, valilik kanalı ile belediyeye
talimat verebilir, hatta gerekirse, imar planının o resmi bina ve tesislerle ilgili kısmını re’sen
yaparak onaylar (İmar Kanunu madde 9, f.2).
Belediyelerarası Uyuşmazlıkların Çözümü
Birden fazla belediyeyi ilgilendiren imar planlarının hazırlanmasında, kabul ve onay
aşamasında ortaya çıkabilecek uyuşmazlıkları Bakanlık çözümler, gerektiğinde re’sen onaylar
(İmar Kanunu madde 9, f.3).
10.1. Plan Hiyerarşisi
Pozitif hukuk normları arasında olduğu gibi imar planları arasında da bir sıra düzeni uyumu
yani hiyerarşi geçerlidir. Bu aslında basit olarak İ.K. m. 16 ifadesinden de anlaşılabilir. Bu
83
madde planlama kademeleri başlığını taşır. Kademe kelimesi akla doğrudan bir sıralamayı
getirmektedir.
İmar planlarını tek bir plan olarak düşünmek mümkün değildir. Çeşitli açılardan bir ayrıma
tabi tutulabilir. Önemli sorun da bu noktada ortaya çıkar. Bu planlar birbirini bağlayacak
mıdır? Veya aralarında bir uyum sorunu olduğu takdirde sonuç ne olacaktır?
Temel olarak ele alırsak, imar planları, Nazım İmar Planı ve Uygulama İmar Planı olarak
ikiye ayrılır. Bu konuda kanunda açık hüküm bulunmasına rağmen NİP’ları UİP’den üstün ve
bağlayıcı durumdadır. Başka bir ifade ile UİP, NİP’na uymak zorundadır. UİP’ları NİP ile
belirlenen arazi kullanım şekillerinin ayrıntılarını ortaya koymaktadır. Bu konuda pek çok
yargı kararına rastlanmaktadır.
10.2. İmar Programları
Belediyeler, imar planlarının yürürlüğe girmesinden en geç 3 ay içinde bu planı tatbik etmek
üzere 5 yıllık imar programlarını hazırlarlar.
Bu imar programları görüşülürken, ilgili kamu kuruluşlarının temsilcileri görüşleri alınmak
üzere Meclis toplantısına katılırlar. Bu programlar, Belediye Meclisinde kabul edilerek
kesinleşir (md.10).
Önemli düzenlemeler ve değişiklikler getirebilecek güce sahip imar planları çok uzun süreler
içinde hazırlanırlar. Bunların derhal ve bütün olarak uygulanmasını beklemek hayalcilikten
öteye gidemeyecektir. Bu planların hayata geçirilmesi belli bir süreç işidir ve bunun
yapılabilmesi için uygulamanın da iyi planlanması, bölümlere ve zaman dilimlerine ayrılması
gereklidir. Bu amaçla yapılan düzenlemeye de “imar programı” denir.
Bu programın aşamaları, imar planındaki esasların önem ve aciliyet sırasının saptanması,
maddi olanakların araştırılması, finansman sağlanması gibi belirlenebilir.
İmar planlarının toplum hayatında oynadığı rol ve taşıdığı önem kadar imar programları da
önemlidir. Hatta aynı düzeydedir denebilir. Çok uzun ve zahmetli bir süreçte hazırlanan imar
planının uygulamaya geçmemesi durumunda tüm çabalar, emek, zaman, para boşa gitmiş
olacaktır. Bu nedenle imar programları bilimsel verilere dayalı olarak gerçekçi bir yaklaşımla
hazırlanmalıdır. Programın her aşamasında yapılacak işler ve belirlenen adımlar net olarak
ortaya konulmalı ve bütçeye gerekli ödeneklerin konulması sağlanmalıdır.
10.3. İmar Planlamasının Araçları
10.3.1. Kamulaştırma
Kamulaştırma kurumu kişinin “mülkiyet” gibi en temel haklarından birine etkin olduğu için
anayasal ve yasal boyutta etraflıca düzenlenmiştir. Bu düzenlemelerin birinci amacı, özel
mülkiyeti kamu gücü karşısında korumaktır (Kamulaştırma ?
, Neşe Kızıl, İdare H. ve
İlimleri Dergisi, 1988. Yıl 9 sayı 1-3).
84
Kamulaştırma 1982 Anayasasının 46.maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre;
Devlet ve Kamu Tüzel Kişileri;




Kamu yararının gerektiği hallerde,
Karşılıklarını peşin ödemek şartıyla,
Özel mülkiyetteki kaşınmaz malların tamamını veya bir kısmını,
Kanunla gösterilen esas ve usullere göre kamulaştırmaya yetkilidir.
Anayasada düzenlenen ve esas, usullerinin kanunla düzenleneceği söylenen kamulaştırma
işlemi konusunda 8.11.1983 tarih ve 2942 sayılı “Kamulaştırma Kanunu” çıkarılmıştır.
Kamulaştırma işleminin ilk aşamasında beliren “kamu yararı” kavramı hem bu sürecin
başlangıcı hem de bütün olarak ele alındığında kamulaştırma işleminin sebep unsurunu
oluşturmaktadır.
Bu noktada Kamulaştırma Kanunun 6. maddesi son bendi önemlidir. Çünkü, bu maddeye
göre; “onaylı imar planına veya ilgili bakanlıklarca onaylı özel plan ve projesine göre
yapılacak hizmetler için kamu yararı kararı alınmasına gerek yoktur”. Bir diğer ifadeyle imar
planları kamu yararı yerine geçmektedir.
Bu durumlarda yetkili icra organına kamulaştırma işlemine başlanıldığını gösteren bir karar
alınacağı da kanun ifadesinde yer almaktadır.
Kamulaştırma işleminde “kamu yararı” o kadar önemlidir ki, bu işleme karşı idari yargıda
açılan dava aslında “kamu yararı” kararının ortadan kaldırılması bazı hallerde de
yürütülmesini amaçlar.
İmar planlarının kamu yararı kararı yerine geçtiği durumlarda da menfaati olumsuz yönde
etkilenenler tarafından planın iptali için idari yargıda dava açılabilmesinin gerekçesi
“kamulaştırma” işleminin gerçekte “kamu yararı” ile özdeşleşmesindendir.
Kamulaştırma işleminin hukuka uygunluğu bakımından taşınmaz sahibi ile yetkili idare
arasındaki uyuşmazlıklar yetkili idare mahkemesinde, kamulaştırma bedeli uyuşmazlıkları ise
taşınmazın bulunduğu yer Asliye Hukuk Mahkemesinde çözümlenir. Dava açma süresi
uyuşmazlık konusu kamulaştırma kararının tebliğinden itibaren iptale ilişkin idari davada 60
gün, bedele ilişkin adli davada 30 gündür.
Mahkeme kararına karşı temyiz başvuru süresi ise, mahkeme kararının tebliği tarihinden
itibaren idari davada 60 gün, adli davada 15 gündür.
Temyiz merci ise, idari davada Danıştay, adli davada Yargıtay’dır.
10.3.2. Kamuya Ait Taşınmazların Valilik veya Belediyeye Devri
Yasa koyucu, imar planına dayalı operasyonlarda kullanılmak üzere, planda umumi hizmete
ayrılmış yerlere rastlayan hazine ve özel idareye ait arazi ve arsaların ilgili belediye veya
valiliklere bedelsiz olarak devredilebilmesi hakkında, ilginç bir kolaylık hükmü vaz etmiştir.
85
Böylece Bakanlık tarafından ilgili belediye veya valiliğe bütçeden tahsisat ayrılması veya
sübvansiyon yoluyla nakdi bir ödemeye lüzum kalmaksızın, doğrudan doğruya taşınmazın
bedelsiz devredilmesi suretiyle ayni bir intikal yapılması yolu açılmış bulunmaktadır
(Prof.Dr. Safa Erkün s. 34,)..
“İmar planlarında; meydan, yol, park, yeşil saha, otopark, toplu taşıma istasyonu ve terminal
gibi umumi hizmetlere ayrılmış yerlere rastlayan hazine ve özel idareye ait arazi ve arsalar:

İlgili belediye veya valiliğin teklifi, Maliye ve Gümrük Bakanlığı’nın onayı ile,

Belediye ve mücavir alan sınırları içinde belediyeye, bu alan hudutları dışında özel
idareye bedelsiz olarak terk edilir ve tapu kaydı bu şekilde terkin edilir.
Ancak bu arazinin üzerinde bina bulunduğu takdirde –arsası hariç- yalnız binanın halihazır
kıymeti için takdir edilecek bedel ödenir. Bedel ve ödeme şekli taraflarca tespit olunur.
Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne ait gayrimenkuller ile askeri yasak bölgeler, güvenlik bölgeleri
ile ülke güvenliğini doğrudan doğruya ilgilendiren Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait harekât ve
savunma amaçlı yerler bu kuralın dışındadır.
Bu suretle kendilerine maledilen arazi ve arsalar, Belediyeye özel idare tarafından satılamaz
ve imar planında tahsis edilenden başka bir maksat için kullanılamaz. Bu hususta tapu
kütüğünün beyanlar hanesine gerekli şerh konur.
Bu yerlerin kullanılış şekli yeni bir imar planıyla değiştirilip özel mülkiyete konu olabilecek
hale getirildiği takdirde, bu yerler devir alındıkları idareye belediye veya özel idarece aynı
usuller devir alındıkları idareye belediye veya özel idarece aynı usulle iade edilir. Buna aykırı
davranışı a-sabit olan ilgililer şahsen sorumlu olurlar. Sözü geçen terkinler hiçbir şekilde
resim, harç ve vergiye tabi değildir.
Hazırlanan imar planı sınırları içindeki kadastral yollar, meydanlar ile mer’alar, imar planının
onaylanması üzerine b niteliklerini kendiliğinden kaybederek, onaylanmış plan kararı ile
getirilen yeni kullanma amacına tabi olurlar (İmar Kanunu madde 11).
10.3.3. Tevhid (Birleştirme)
Sözlük anlamıyla tevhid (birleştirme), bir araya getirme anlamına gelir. Taşınmaz hukukunda
ise tapu kütüğünde ayrı sayfalarda kayıtlı, ayrı sınırlarla çevrili ayrı yüzölçümleri olan kısaca
ayrı hukuki kimliği taşıyan taşınmazların aynı geometrik şekil ve aynı mülkiyet altında
birleştirilerek tapu kütüğünde aynı sayfaya tescil edilmesi, aynı hukuki kimlik altında
toplanması işlemidir (Eraslan, s.189).
10.3.4. Hamur Kuralı (Umlegung)
Birbirini tamamlayan bütün bu açıklamalardan sonra şu ilkeyi saptayabiliriz:
“Belediyeler,
86

İmar sınırı içinde bulunan binalı veya binasız arsa veya araziyi;

Maliklerinin veya diğer hak sahiplerinin muvafakati aranmaksızın,

Birbiriyle, yol fazlalarıyla, kamu kurumlarına ait bulunan yerlerle,

Birleştirmeye, bunları yeniden –imar planına uygun- ada veya parsellere ayırmaya,
müstakil, hisseli olarak veya kat mülkiyeti esaslarına göre hak sahiplerine dağıtmaya ve re’sen
tesil işlemlerini yaptırmaya yetkilidirler”.
“Sözü edilen yerler belediye ve mücavir alan dışında ise, yukarıda belirtilen yetkiler valilikçe
kullanılır” (İmar Kanunu madde 18, f.1).
Hamur kuralıyla ifade edilmek istenen, beldedeki taşınmazların tıpkı hamur gibi yoğrularak
imar planının gerekliliklerine göre yeniden şekillendirilmesidir.
10.3.5.Düzenleme Ortaklık Payı
Hak sahiplerinin muvafakati aranmaksızın yerel yönetimlerce imar planı aracılığıyla re’sen
uygulanan bu ifraz ve tevhid işlemlerine –sözü geçen zorlayıcı niteliklerinden ötürü- zorunlu
ifraz ve tevhid de denilebilir. Bu bağlamda hamurlaştırma operasyonundan doğan ve
“düzenleme ortaklık payı” adı verilen takas ve mahsup işlemi üzerinde durmak gerekir. Şöyle
ki:
Belediyeler ve valiliklerce düzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsaların dağıtımı sırasında
bunların yüzölçümlerinden yeteri kadar saha, düzenleme dolayısıyla meydana gelen değer
artışları karşılığında düzenleme ortaklık payı olarak tenzil edilebilir. Ancak bu maddeye
göre alınacak düzenleme ortaklık payları, düzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsaların
düzenlemeden önceki yüzölçümlerinin yüzde kırkını geçemez.
Düzenleme ortaklık payları; düzenlemeye tabi tutulan yerlerin ihtiyacı olan yol, meydan,
park, otopark, çocuk bahçesi, yeşil saha, cami ve karakol gibi umumi hizmetlerden ve bu
hizmetlerle ilgili tesislerden başka maksatlar için kullanılamaz.
Düzenleme ortaklık paylarının toplamı, yukarıdaki fıkrada sözü geçen umumi hizmetler için
yeniden ayrılması gereken yerlerin alanları toplamından az olduğu takdirde eksik kalan
miktarlar belediye ve valilikçe kamulaştırma yoluyla tamamlanır.
Herhangi bir parselden bir miktar sahanın kamulaştırılmasının gerekmesi halinde düzenleme
ortaklık payı, kamulaştırmadan arta kalan saha üzerinden ayrılır.
Bu fıkra hükümlerine göre, herhangi bir parselden bir defadan fazla düzenleme ortaklık payı
alınmaz. Ancak bu hüküm o parselde imar planıyla yeniden bir düzenleme yapılmasına mani
teşkil etmez.
87
Bu düzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsaların düzenleme ortaklık payı alınanlarından, bu
düzenleme sebebiyle ayrıca değerlenme resmi alınmaz.
Üzerinde bina bulunan hisseli parsellerde şüyulanma sadece zemine ait olup, şüyumun
giderilmesinde bina bedeli ayrıca dikkate alınır.
Bu maddenin tatbikinde belediye ve valilik ödeyeceği kamulaştırma bedeli yerine –ilgililerin
muvafakati halinde- kamulaştırılması gereken yerlerine karşılık, plan ve mevzuat hükümlerine
göre inşaata elverişli olan belediye ve valiliğe ait sahalardan yer verebilirler (İmar Kanunu,
madde 18, f. 1-8 ve 12).( Prof. Dr. Safa Erkün)
88
11. Ruhsat ve İnşaat İşleri
Ruhsat ve inşaat işleri konusuna giriş yapmadan önce bazı kavramların tanımlanması konunu
anlaşılması açısından yerinde olacaktır.
Yapı
Bu terim 3194 sayılı İmar Kanununun “Tanımlar” başlığını taşıyan 5.maddesinde yer
almaktadır. Buna göre;
Karada ve suda
Daimi veya geçici
Resmi ve özel
Yer altı ve yerüstü inşaatları, bunlara yapılan ek değişiklikler, tamirleri içine alan sabit ve
hareketli tesislerdir.
Bina
Yine tanımlama madde 5’te yer almaktadır. Bu tanıma göre bina;
Kendi başına kullanılabilen,
Üstü örtülü,
İnsanların içine girebilecekleri,
İnsanların oturma, çalışma, eğlenme veya dinlenmelerine veya ibadet etmelerine, hayvanların
ve eşyaların korunmasına yarayan yapılardır.
Yukarıdaki iki tanıma bakıldığında yapı kavramının binadan çok daha geniş olduğu
görülmektedir.
Burada imar hukukunu, matematik ile kesiştirip kümeler bilgilerimizi yoklayabiliriz.
YAPI
Kanalizasyon
Yol
Köprü
Tünel
Rıhtım
BİNA
89
11.1.Yapı Ruhsatı
İmar Kanununun 4. bölümü “Yapı ve yapı ile ilgili esaslar başlığını taşımaktadır. 20. madde
ise yapı ifadesini kullanır. Buna göre, bir yapının yapılabilmesi belirli şartlara bağlanmıştır:
Yapının kuruluş ve kişilerce kendilerine ait tapusu bulunan arazi, arsa ve parseller üzerinde
yapılması esastır.
Kuruluş ve kişilerin tapuları olmamakla birlikte yapıyı yapacakları arsa ve araziler kendilerine
kanunlarla yetkili kuruluşlarca, usulüne uygun olarak tahsis edilmiş olmalı ve bu hususta
tahsis belgeleri bulunmalıdır. Bunlar yoksa, başka bir anlatımla taşınmaz üçüncü kişilere aitse
bina yapmaya elverişli irtifak hakkı tesis belgesinin olması gerekir.
Yapı, imar planı, yönetmelik, ruhsat ve eklerine uygun olarak yapılmalıdır.
Yine 3194 sayılı kanunun 21.maddesi; bu kanun kapsamına giren tüm yapılar için istisnalar
hariç (md.26) ilgili idarelerden ruhsat alınma zorunluluğunu düzenler.
İmar Hukukunda yapı ile ruhsat arasında çok sıkı bir ilişki kurulmuştur. Bu ilişki henüz yapı
yapılmadan önce “yapı ruhsatı” ile başlar. Yapı bittikten sonra iskân ruhsatına (oturma iznine)
kadar devam eder.
Aslında ruhsat işlemleri bunlarla da sınırlı kalmaz, yapıda meydana gelecek esaslı tamirlerde
de ortaya çıkar.
Yapı malikinin yapı sürdüğü sürece uymak zorunda olduğu kurallardan ilki “inşaat ruhsatı”
veya “yapı ruhsatı” diye adlandırılan yapıya başlama iznini alınmasıdır.
Ruhsat almış yapılarda esaslı ilave, değişiklik ve tamirler için de ayrıca ruhsat alınması
gerekir. Yani yapıya başlarken alınan ruhsat bu gibi hallerde yeterli değildir. Ancak, bağımsız
bölümlerin brüt alanı artmıyor ve yapının niteliği değişmiyorsa, yapının değişikliği tamiri ve
ilavesi için alınacak ruhsat hiçbir vergi, resim, harca tabi değildir.
Derz, iç ve dış sıva, boya, badana oluk, dere, doğrama, döşeme ve tavan kaplamaları, elektrik,
sıhhi tesisat, çatı onarımı, kiremit aktarması.... gibi yasal düzenlemelerde belirtilen ve taşıyıcı
unsurları etkilemeyen diğer tadilat ve tamiratlar ruhsata tabi olmayacaktır.
11.1.1. Ruhsat Alma Koşulları
Kanunun 21. maddesi bu konuyu düzenler. Maddeye göre, ruhsat alma koşulları ve usulü :
“Yapı ruhsatiyesi almak için belediyelerin veya valiliğin ilgili bürolarına yapı sahipleri veya
kanuni vekilleri (ki mimar da ileride değineceğimiz belli koşullarda yapı sahibinin vekili
sayılır) tarafından dilekçe ile başvurulur.
90
Dilekçeye şu belgelerin eklenmesi gereklidir:
Tapu senedi (istisnai hallerde onun yerine geçecek belge, örneğin tahsis veya irtifak hakkı
belgesi vb).
Mimari, statik, elektrik ve tesisat proje, resim ve hesapları,
Röperli veya yoksa ebatlı kroki.
“Belediye ve valilikçe ruhsat talebi dilekçesi ve ekleri incelenir; eksik ve yanlış bulunmuyorsa
başvurudan itibaren en geç otuz gün içinde yapı ruhsatiyesi verilir. Eksik veya yanlış olduğu
takdirde, başvurudan itibaren en geç onbeş gün içinde, müraacatçıya bütün eksik ve yanlışları
yazıyla bildirilir. Bunlar giderildikten sonra yapılacak başvurudan itibaren en geç onbeş gün
içinde yapı ruhsatiyesi verilir” (İmar Kanunu madde 22).
11.1.2. Ruhsat Almanın İstisnaları
İmar Kanunu, bazı özel durumlarda, inşaat ruhsatı alma yükümlülüğünü öngörmemiştir veya
bazı kolaylıklar tanımıştır.
Bu durumlar İmar Kanununun ilgili maddelerinde açıklanmıştır:
“Derz, iç ve dış sıva, boya, badana, oluk, dere, doğrama, döşeme ve tavan kaplamaları,
elektrik ve sıhhi tesisat tamirleri ile çatı onarımı ve kiremit aktarılması ve yönetmeliğe uygun
olarak mahallin özelliklerine göre belediyelerce hazırlanacak imar yönetmeliklerinde
belirtilecek taşıyıcı unsuru etkilemeyen diğer tadilat ve tamirat ruhsata tabi değildir” (İmar
Kanunu m. 21, f.3).,
“Belediye ve mücavir alanlar dışında köy nüfusuna kayıtlı bulanan ve köyde sürekli
oturanların köy yerleşik alanları ve civarında ve mezralarda yaptıracağı konut, hayvancılık
veya tarımsal amaçlı yapılar için, inşaat ve iskân ruhsatı aranmaz. Ancak yapının fen ve sağlık
kurallarına uygun olması ve muhtarlıktan izin alınması gerekir” (İmar Kanunu, madde 27).
Genel olarak “kamu kurum ve kuruluşlarınca yaptırılacak inşaatta, İmar planlarında o
maksada tahsis edilmiş olmak, Plan ve mevzuata aykırı olmamak üzere, mimari, statik, tesisat
ve her türlü fenni mesuliyetin bu kamu kurum ve kuruluşunca üstlenilmesi ve mülkiyetin
belgelenmesi kayıt ve şartıyla, avan projeye göre ruhsat verilir” (İmar Kanunu, madde 26,
f.1).
“Devlet güvenlik ve emniyeti ile Türk Silahlı Kuvvetlerinin harekât ve savunması bakımından
gizlilik arzeden yapılarda, belediyeden alınan imar durumuna, kat nizâmı, cephe hattı, inşaat
derinliği ve toplam inşaat metre karesine uyularak projelerinin kurumlarınca tasdik edildiği,
statik ve tesisat sorumluluğunun kurumlarına ait olduğunun ilgili belediyesine veya valiliklere
yazıyla bildirildiği takdirde, 22.maddede sayılan belgeler aranmaksızın yapı ruhsatı verilir”
(İmar Kanunu, madde 26, 1.2).
91
11.1.3.Ruhsat Süresi ve Proje Değişikliği
“Yapıya başlama süresi, ruhsat tarihinden itibaren iki yıldır. Bu süre içinde yapıya
başlanmadığı veya başlanıp da her ne sebeple olursa olsun, başlama süresiyle birlikte beş yıl
içinde bitirilmediği takdirde, verilen ruhsat hükümsüz sayılır.
Bu durumda yeniden ruhsat alınması zorunludur. Başlanmış inşaatta kazanılmış haklar
saklıdır.
Ruhsatın yenilenmesi ve –şayet gerekiyorsa- projenin tadili sırasında ayrıca harç alınmaz.
Ancak inşaat sahasında artış, bağımsız bölümlerin brüt alanında veya niteliğinde değişme
olması halinde, yeniden hesaplanacak harçtan evvelce ödenmiş bulunan harç tutarı indirilir.
Yeni durumda hesaplanan harç tutarında azalma olması halinde iade yapılmaz. Diğer
kanunlardaki muafiyet hükümleri saklıdır. Ruhsat ve eklerinin yapı yerinde bulundurulması
zorunludur” (İmar Kanunu m.29).
11.2. İskân İzni (Yapı Kullanma İzni)
Yapı yapılmadan önce ve devamı sırasında uyulması gereken kurallar yanında yapı
yapıldıktan sonra da bazı kurallara uyma zorunluluğu vardır. Bunların başında da yapı
kullanma izni (İskân Ruhsatı) gelir.
Bu iznin alınmaması halinde yapı sahibi;
Yapısını kullanamaz veya başkasına kullandıramaz.
Yapı usulüne uygun olarak tamamlanmış ve kullanılmasında sakınca yoksa ilgili iare 30 gün
içinde kullanma iznini vermek zorundadır.
Yapı kullanma izni alınsa da yapı sahibinin, kanuna, ruhsat ve eklerine uymamaktan doğan
sorumluluğu ve borçları devam eder.
Sonuç olarak, yapı kullanma izni de, en az inşaat izni kadar önemlidir. Bu konu kanunun 30.
maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre,
“Yapı tamamen bittiği takdirde tamamının, kısmen kullanılması mümkün kısımları bittiği
takdirde bu kısımlarının kullanılabilmesi için inşaat ruhsatını veren belediye veya valiliğin
ilgili bürolarından” keza “27.maddeye göre ruhsata tabi olmayan yapıların tamamen veya
kısmen kullanılabilmesi için ise, ilgili belediye veya valilikten izin alınması mecburidir”
(İmar Kanunu madde 30, f.1).
Kullanma iznine, uygulamada “iskân müsaadesi” de denilmektedir.
İnşaatın bitiminde “mal sahibinin başvurusu üzerine;
Yapının ruhsat ve eklerine uygun olduğunun,
Kullanılmasında fen bakımından sakınca görülmediğinin tespiti gerekir”.
92
Belediyeler veya valilikler “mal sahiplerinin başvurusunu en geç otuz gün içinde
sonuçlandırmak zorundadır. Aksi halde, bu sürenin sonunda yapının tamamının veya biten
kısmının kullanılmasına izin verilmiş sayılır”. İşte bu duruma zımmen kullanma izni denir.
Ancak bu maddeye göre verilen izin; yapı sahibini gerek kanuna gerekse ruhsat ve eklerine
riayetsizlikten doğabilecek sorumluluktan kurtaramayacağı gibi, her türlü vergi resim ve harç
ödeme yükümlülüğünden de kurtarmaz” (İmar Kanunu, madde 30).
“İnşaatın bitme günü, kullanma izninin verildiği tarihtir. Kullanma izni verilmeyen ve
alınmayan yapılar; bu izni alıncaya kadar elektrik, su ve kanalizasyon hizmetlerinden ve
tesislerinden faydalandırılmazlar. Ancak, kullanma izni alan bağımsız bölümler bu
hizmetlerden yararlandırılabilirler” (İmar Kanunu, madde 31).
11.3. İnşaatın Ruhsatı Sisteminin İhlalleri ve Yaptırımları
İmar Kanunundaki yukarıda incelediğimiz istisna ve muafiyetlere dayanan veya ruhsat
alınmadan yapılabilecek inşaat hariç olmak üzere, herhangi bir yapıya ya hiç ruhsat
alınmaksızın başlandığının veya alınmış ruhsat ve eklerine aykırı inşaat yapıldığının idarece
tespiti veya teknik sorumlular tarafından ihbarı veya herhangi bir şekilde bu duruma muttali
olunması karşısında, belediye veya valilik tarafından inşaatın o andaki durumu tespit edilir;
yapı mühürlenerek inşaat derhal durdurulur.
Durdurma, yapı tatil zaptının yapı yerine asılmasıyla, yapı sahibine tebliğ edilmiş sayılır. Bu
tebligatın bir nüshası da muhtara bırakılır.
Bu tarihten itibaren en çok bir ay içinde yapı sahibi, yapısını ruhsata uygun hale getirerek
veya ruhsat alarak, belediye veya valilikten mührün kaldırılmasının ister.
Ruhsata aykırı yapıda bu durumun giderilmiş olduğu, ruhsatsız yapıda ise ruhsatın alındığı ve
yapının da ruhsata uygunluğu inceleme sorunda anlaşılır ise, belediye veya valilikçe mühür
kaldırılarak inşaatın devamına izin verilir.
Aksi takdirde ruhsat iptal edilir. Ruhsata aykırı veya ruhsatsız yapılan bina, belediye
encümeni veya il idare kurulundan karar alınarak belediye veya valilikçe yıktırılır ve masrafı
yapı sahibinden tahsil edilir (İmar Kanunu, madde 32).
Ruhsat ihlali eyleminin cezai yaptırımlarına gelince, hiç ruhsat alınmaksızın yapılan veya
ruhsat ve eklerine yahut İmar Mevzuatı’na aykırı olan yapıların sahibine ve müteabbidine
500.000 TL’dan 25.000.000 TL’na kadar para cezası verilir (Süregelen enflasyon karşısında,
para cezalarının caydırıcı etkisini korumak amacıyla, yasa koyucu tarafından 1988 yılından
sonra ardarda çıkartılan kanunlarla “para cezalarının her yıl bütçe kanunlarında memur maaş
katsayısına endekslenerek arttırılacağı” ilkesi benimsenmiş bulunmaktadır). Ayrıca fenni
mes’ule bu cezaların 1/5’i uygulanır.
Bu eylemlerin tekrarı halinde, para cezaları bir kat arttırılarak verilir.
93
Yukarıda gösterilen cezalar, ilgisine göre doğrudan doğruya belediyeler veya en büyük mülki
amir tarafından verilir.
Bu cezalara karşı tebliğinden itibaren yedi gün içinde o yerin Sulh Ceza Mahkemesi’ne itiraz
edilebilir. Bu itiraz, zorunlu görülmeyen hallerde, duruşma yapılmaksızın dosyadaki evrak
üzerinde inceleme yapılarak sonuçlandırılır. İtiraz üzerine verilen karar kesindir (Prof.Dr.
Safa Erkün)
İlgili idarenin Cumhuriyet Savcılığı aracılığıyla Sulh Ceza Mahkemesi’ne başvurması
üzerine, bu mahkeme tarafından ayrıca, yukarıdaki kurallara göre cezalandırılan fenni
sorumlular ve müteahhitler hakkında bir yıldan beş yıla kadar meslekten men cezasına da
hükmolunur. Bu husustaki mahkeme kararları, ilgili idarelerce Bakanlık’a ve meslek
mensubunun bağlı bulunduğu meslek teşekkülüne de bildirilir (İmar Kanunu m.42). Kamu
kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları –örneğin Mimar, Mühendis ve Şehir Plancıları
Odaları- ilgili meslek mensuplarının birbirleri ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve
güveni hâkim kılmak üzere, meslek disiplinini ve ahlâkını korumak maksadı ile kanunla
kurulmuş kamu tüzel kişilikleridir (Anayasa, m. 135).
11.4.Yapıda Teknik Yetki ve Sorumluluk
Gerek imar planlarının hazırlanma ve uygulanmasında, gerekse yapıların proje ve hesaplarının
hazırlanmasında ve uygulanmasında –uzmanlık konularındaki teknik yetki ve sorumluluklar İmar Kanununun 38.maddesinde düzenlemektedir. Buna göre:,
Hâlihazır harita ve imar planlarının hazırlanması ve uygulanmasının fenni sorumluluğunu
uzmanlık dalları, çalışma konuları ve ilgili kanunlarına göre, mühendisler, mimarlar, şehir
plancıları üstlenirler.
Yapıların mimari, statik ve her türlü plan, proje, resim ve hesaplarının hazırlanması ve
bunların uygulanmasıyla ilgili fenni (teknik) sorumlulukları –uzmanlık konularına ve ilgili
kanunlarına göre- mühendisler ve mimarlar ve görev, yetki ve sorumlulukları yönetmeliklerle
düzenlenecek olan fen adamları üstlenirler (İmar Kanunu madde 38).
Yapının türüne ve büyüklük derecesine göre gerek proje ve eklerinin düzenlenmesi, gerekse
inşaatın kontrolünün yukarıda belirtilen meslek mensuplarına yaptırılması zorunludur (İmar
Kanunu, madde 28, f.2).
Yapının fenni (teknik) sorumluluğunu üzerine alan meslek mensubu bu yapıyı ruhsat ve
eklerine uygun olarak yaptırmaya mecburdur. Ayrıca inşaatın ruhsat ve eklerine aykırı
yapılması halinde bu durumu üç iş günü içerisinde ruhsatı veren belediye veya valiliğe
bildirmek zorundadır (İmar Kanunu, madde 28, f.1).
Yapının teknik sorumluluğunu üzerine almış bulunan meslek mensubu bu görevinden
çekildiği takdirde, üç iş günü içinde gerekçeleriyle birlikte bu durumu yazılı olarak ilgili
idareye (belediye veya valiliğe)gerekçeleriyle birlikte bildirmekle yükümlüdür. Aksi halde
kanuni sorumluluktan kurtulamaz. Teknik sorumlunun herhangi bir sebeple istifa etmesi
halinde, istifa tarihinden önce yapılan işlerden doğan sorumluluğu devam eder. Yapının
94
teknik sorumluluğunu üzerine alan meslek mensubunun istifası veya ölümü halinde, sözü
geçen sorumluluğu başka bir meslek mensubu üstlenmedikçe yapının devamına izin verilmez
(İmar Kanunu, madde 28).
Yukarıda incelenen İmar Kanununun ilgili maddelerinden, bu maddelerde sözügeçen meslek
gruplarının yapının teknik sorumluluğunu belediye veya valiliğe karşı üzerine almaktadır.
Ayrıca, kanun koyucu yapının oluşumu aşamasında bir teknik elemanın sorumlu olmasını
denetim mekanizmasının işleyebilmesi açısından gerekli ve zorunlu kılmıştır.
95
Kaynaklar (İmar hukuku Bölümü)
Jacquignan, “Le Droit de l’urbanisme” Paris 1967 S.6.7. , Şehir planlamasının başlıca hukuki meseleleri ve
İstanbul örneği, Doç.Dr.Y.Yayla, İst. 1975 s.10
Heap (D.) An Outline of Planning 4.bas. Londra 1963 s.1-11 (Y.Yayla’ya atfen).
İlhan Tekeli, Kent Planlaması Konuşmaları, TMMOB, Ankara, 1991, s.16, Türk İmar hukukunun ana çizgileri
Prof.Dr.Safa Erkün, YEM Yayınları, 1999 İstanbul atfen
Eraslan Özkaya, İmar Kanunu Serhi ve Mevzuatı,1999, Seçkin Yayınevi, Ankara).
İlhan Özay, Günışığında Yönetim, Alfa Y. s.301,İstanbul, 1996
Olgaç,S. Gayrimenkul Hukukuna İlişkin Özel Yasa ve Tüzükler. Tapu Sicili Nizamnamesi, 1980s.403
Akipek, J., Türk Eşya Hukuku, Mülkiyet, 1973, s.93
Tapu Kad.G.Md. 50.yıl Tapu-Kadastro Armağanı Ankara, 1973, s.18
Toprak Semineri, 15 Ocak 87 İstanbul. Türkiye’de arazi kadastrosu ve hızlandırma çareleri, , S.Ayanoğlu, .Kadir
Erdin
Temel Hukuk, Anadolu Ü. Yayınları, Prof.Dr.Turgay Akıntürk s, 196
İmar Kanunu Şerhi ve Mevzuatı, Eraslan Özkaya 1997, Ankara
Türk İmar Hukuku, Sadık Artukmaç , Turhan Kitabevi, 1979 Ankara, s.197
Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Ankara, 1973, s.18
Geray Cevat, Şehir Planlamasının Tatbik Vasıtaları s.67) Eraslan Özkaya, Ankara, 1960
Geray, C., Şehir P. T.V. Ankara, 1960, s.65
Zevkliler,A., İmar kurullarına aykırı zarar verici inşaat 1982 s, 198; Artukmaç S, Türk İmar Hukuku 1976, s.223
Kamulaştırma .., Neşe Kızıl, İdare H. ve İlimleri Dergisi, 1988. Yıl 9 sayı 1-3
96