DiYANET tŞLERi BAŞKANLIGI

ilmi Dergi
Cilt:38 ;, Sayı: ı
*Ocak-Şubat-Mart
''
-
-~
2002
..
DiYANET tŞLERi BAŞKANLIGI
Dini Yayınlar Dairesi Başkanlığı
*
Üç Ayda Bir Yayımlanır
ISSN 1300-8498 Diyanet Ilmi Dergi, Anksra: Diyanet Işleri Başkanlığı 1971-
A
A
KUR' AN VE ADALET
(TOPLUMDA BARIŞ, GÜVEN VE HUZURU SAGLAYAN
.
"
ILKE: ADALET)
Dr. KerimBULADI*
Bir ferdin, bir ailenin, bir toplumun, bir milletin barış, huzur, güven, birlik ve
beraberlik içinde yaşayabilmesi, toplumu ayakta tutan dinamiklerin hakim, diri ve
canlı olmasına bağlıdır. Toplumların ve milletierin emniyeti de bunlara bağlıdır.
Emniyet (güven) den kastımız, güven ortamının ve korkusuzluk halinin var
olmasıdır. Şehirlerin, ülkelerin marnur olmasının yegane ölçüsü ve insan refahının
en önemli unsuru emniyettir. Emniyet ve güven içinde olmayan bir ülke ve toplum,
görünüşte ne kadar kalkınmış, gelişmiş ve tezyin edilmiş olursa olsun harap olmuş,
yıkılmış bir viraneden farksızdır.
Mal, can ve ırz emniyetinin yok olması ve bunları tehdit eden çeşitli tehlikelerin
ortaya çıkıp.ası, insanlık aleminin en önemli problemidir. Emniyet ancak, Allah'ın
emirlerine' ve kanuniarına itaat edilmesi ve bunların korunması ile görevli hükümet
sayesinde meydana gelir. Bilge kişiler şöyle demişlerdir: "Emniyetsizlik yüz
gösterince, dostluk ve insaf ortadan kalkar." Demek oluyor ki, dostluk ve insaf
güvenin varlığı ile ayakta durmaktadır. 1
Güvenin olmadığı bir toplumda, insanlar arasında sevgi, saygı ve dayanışmanın
hakim olması mümkün değildir. Güvenin· kalmadığı ortamda Allah Teala'nın
mükerrem olarak yarattığı insanın şeref ve haysiyetini koruması da oldukça zordur.
Fesat ve anarşinin hakim olduğu bir yerde insanlar, hiçbir görevini doğru dürüst
yapamazlar. Korkun un, tedirginliğin, güvensizliğin mevcut olduğu bir· ortamda
sağlıklı düşünmekte mümkün değildir.
Bir toplumu ayakta tutan, barış,, huzur ve güveni sağlayan dinamiklerin
bazılarını şöyle sıralayabiliriz. Din ve vicdan hürriyeti, düşünce hürriyeti, ahlak,
adalet, sevgi, şefkat, merhamet, affetme, hoŞgörü, birlik beraberlik, emaneti ehline
vermek (işe ehlini tayin etmek), can, mal ve namus emniyeti, eşitlik, sosyal
güvenlik vb.
Biz bu yazımızda yukarıda saydığımız prensipierin hepsini ele alacak değiliz.
Kanaatimize göre bir cemiyette bütün bunların hakim olmasını, ayakta durmasını ve
insanların bunları bir yaşam tarzı haline getirmesini temin eden temel ilkeyi ele
alacağız. Zira anlatacağımız bu temel ilke, biraz önce belirttiğimiz hususların ana
gövdesini oluşturmaktadır. Bu ilke olmadan ne birey sükilna erer, ne aile huzura
kavu.şur, ne toplum barışa ulaşır, ne millet ve devlet selamet ve esenliğe erer. Bu
temel unsur "adalet ilkesi" dir. Şimdi bu ilkeyi anlatmaya gayret edeceğiz.
*Zeytinburnu İlçe Vaizi.
ı Bkz. Ahmet Rifat, Tasvir-i Alı/ak, Haz. Hüseyin Algül, İst (Tercüman Gazetesi. 1001 Temel Eser), s. 67-68.
~~~~~~~~~D~İY~A~N~E~T~İL.~İ DERGİ*CİLT~ 38*SAYI: I *OCAK-ŞUBAT-MART 2002
1-
Adiilet ilkesi:
a-Tarifi: Adalet kelimesi, ADL kökünden gelmektedir.
doğruluk, eşitlik, eşit bir şekilde ayırmak, dağıtmak,
mükafatlandırmak anlamlarına gelir. 2
Haklılık,
eşit
dürüstlük,
bir şekilde
yere yerleştirmek, hakkı yerine koymaktır ki,
azgınlığın, başka bir ifade ile haksızlık ve zulmün zıddıdır. Adalet, insaf, haklılık ve
doğruluk manalarını kapsayan bir denkleştirmedir ki, terazinin dili gibi aşırılık ve
ihmalkarlık arasında bir birleştirme noktası ve istikamet olarak iki tarafında denklik
denilen bir denkleşme manasma gelir. Ve bundan dolayı adalet ve adalet
düsturlarına mizanda denilir. 3
Adi: Her
şeyi layık olduğu
Adalet, bir şeyi yerli yerine koymaktır. Adalet, herkese verilmesi lazım olanı
vermek, yani herkesin hakkına hürmet ve riayet etmektir. Adalet, bütü~ vazifeleri
yapmaya ve bütün haklara riayet olan kuvvetli ve sürekli bir iradenin faziletidir. 4
Adalet, ölçülü olma, haddi aşınama anlamına da gelir ki, bu durumda 'itidal ile
aynı anlama gelecek şekilde kullanılır. 'İtidal, yani ölçülü olma hali, ahlaki bütün
faziletierin esasıdır. Çünkü fazilet; son tabiilde biri aşırılık (ifrat), öteki eksiklik
(tefrlt) olan iki kötülüğün ortasıdır. Mesela, ahlaki bir fazilet olan "cömertlik" israf
ile cimriliğin; "cesaret", atılganlık ile korkaklığın; "kanaaf', aşırı hırs ile tembelliğin
ortası halidir. Bunun için itidal, yani ölçülü olmak, eylem ve duygularımızla ilgili
alılakl faziletleri belirleyen temel bir ölçüttür. 5
·
Adaletin temeli hak ve vaz;ifeqir. Başkalarının hakkına . saygı bizim
vazifemizdir. Hak olmazsa vazife olmaz, vazife olmazsa hak olmaz. Adalet kavramı,
iffet, hikmet, şecaat gibi faziletler arasiiıda sosyal bir karakter taşır. Bunlar, ferdi ve
. kişisel özellik taşımaktadır. Ama adalet ise, diğer insanlarla ilişkileri ilgilendiren bir
kavramdır. 6
Bu tariflerden hareketle
şunu
söyleyebiliriz. Adalet,
geniş
bir
kavramdır.
Her
şeyi, her davranışı ve her fiili içine alabilecek teferruatlı bir ilkedir. Bu anlamda
satıcının alıcıya, öğretiDenin öğrencisine, babanın çocuğuna
vermesi gereken
malı,
notu, sevgiyi, aynı şekilde alıcının .satıcıya, öğrencinin öğretmenine, çocuğun
babasına ödemesi gereken parayı, hürmeti ve saygıyı kusıırsuz olarak yerine
getirmesi adalet olup bunların yapılmaması ise zulümdür. 7
Bkz. İsfehfuıl, el-Müji-eddı fi Garibi'l-Kur'iin, Beyrut, ts. s. 324-325; Ferit Devellioğlu,
Osman!zca Türkçe Ansiklopedik Sözlük Lügat, Ankara, 1978, s. I O.
3
Elmalılı, Muhammed Harndi Yazır, Hal: Dini Kur'iiiı Dili, İst. 1971, V, 3117.
4
Bkz. Osman Pazarlı, İslam Alılakı, İst. 1972, s. 201; M. Yaşar Kandemir, İs/dm Alılakı, İst. 1979,
s. 143.
5
Recep Kılıç, Hz. Peygamberin Hayatmda Davranış Modelleri, Ankara, 1998, s. 45.
6
Osman Pazarlı, a.g.e., s. 20 I.
7
Bkz. M, Yaşar Kandemir, a.g.e., s. 143.
2
Hl2.~Ti1
-------·--·------
KUR' AN VE ADALET
b- Önemi:
Elmalılı, adaletin kainatın nizarnı olduğunu ve adaletin başının Allah'ın
birliğine
inanmak olduğunu şöyle belirtir. "Adalet, ka inatın nizam ıdır.·· Am el ve
ibadette vacip gibi sayılan ahlaki bir fazilettir, Şüphe yok ki her hakkın başı yüce
Allah 'ın hakkı olan ilahlık haklarıdır. ilahlık hakkının birincisi ise Allah 'zn birliğine
inanmaktır. Çünkü ortak ve benzeri bulunanın son derece saygı ve yüceliğe hakkı
'olamaz. Bundan dolayı adaletin başı Allah 'zn birliğine inanmaktır." 8
Bu izaha göre, insanlar arasında gerçek adaleti ancak Allah'ın varlığını ve
birliğini tasdik edenler sağlar. Çünkü Allah'ın varlığını ve birliğini kabul eden
mü'minler, Allah Teaiii'nın adil sıfatının yeryüzünde tecellisini yansıtmakla görevli
olduklarına inanan kimselerdir. Onlar, "Biz kıyamet günü için adalet terazileri
kurarız. Artık kimseye, hiçbir şekilde haksızlık edilmez.. .'' (Enbiya, 21147) Kur' ant
beyanın irşat ve uyarısı ile ahirette gerçekleşecek olan ilahi adalete inanırlar. Yine
onlar, "Andolsun! Bir peygamberlerimizi açık delillerle gönderdik ve insanların
adaleti yerine getirmeleri için beraberlerinde kitap ve mizanı indirdik" (Hadid,
57125) ayetinde izah edilen ilahi mesajın yerine getirilmesi ve adaletin sağlanması
için "adalet terazilerini" (mizanı) kurmaya .ve hakim kılmaya çalışırlar. Dünya
hayatında bunu gerçekleştirerek, ahiretteki asıl adalet terazilerine sermaye
hazırlamak onların ideali ve hedefidir. Allah'ın varlığına ve birliğine İnananlar,
kendisine, ailesine, çoluk çocuğuna, cemiyetine, milletine ·ve bütün insanlığa karşı
adil olmak mecburiyetindedirler. Gerçek adil olan Allah'a İnananlar, asla adaletsiz
davranamazlar. Adaletin zıddı olan zulüm ve baskının insanların haklarına tecavüz
etmenin hiçbir şekli ve uygulaması onların iman ve amel haritalarında asla yeri
yoktur. Bu açıdan bugün toplumlar, milletler ve bütün dünya Allah'ın varlığına ve
birliğine inanan samimi mü'minlerin ve Allah' erlerinin adaletineihtiyacı vardır.
Tabiatta hiç kimse adalet kanunları haricinde yalnız ahlaki sözlerle yeryüzünde
bir dakika bile enıniyet ve asayiş temin edememiştir. Yalnız bununla da kalmayarak
şimdiye kadar kimse adalet müeyyidesi·olınaksızıri, yalnız ahlaki sözlerle bir lahza
· ·
bile fenalıkların önünü alamamıştır. 9
Bir millet adaletin hakim olması ile ayakta durur. Zulmün, baskının, haksızlığın
ve insan haklarına tecavüzün arttığı bir toplumun eninde sonunda yıkılınası
mukadderdir. Zulınün, adaletin yerini aldığı hiçbir cemiyet payidar olamamıştır.
Kur'an'ın bu konudaki ifadelerine bir göz atalım.
"Gerçek şu ki: Halkı habersizken, Rabbiiı haksızlıkla ülkeleri helak edici
değildir." (En'am, 6/131) "Halkı iyi olduğu halde Rab bin, haksızlıkla memleketleri
belak etmez.''(Hud, lllll7)
8
9
Elrnalılı, V, 3 ı ı 7.
Seyyid Süleyman Nedvi, Asr-ı Saadet, tre. Ali Gencel, İst. ı970. IV, ı567-1568.
Müfessirlerin bir kısmı "haksız yere (zulümle)" ifadesine şu yorumu
getirmişlerdir. "Allah, bir toplumu, suf Kur'an 'a muhalif suçlarından dolayı he/ak
etmez. Halk birbirleri ile ilişkilerinde adil ve iyi olduğu sürece, yalmzca çok tanncı
inançZara sahip olmaları (bunu geniş anlamda İslam inancına karşı olan herhangi
bir inananlar bütünü olarak yorumlayabiliriz), toplumun ilalı'i bir cezaya veya
helake uğramasi için yeterli neden olamaz" Eğer halk, birbirlerine karşı ·kötü
davranmıyor, birbirlerinin çıkarlarına zarar vermiyor veya vahşiyane davranışlarda,
büyük haksızlıklarda bulunmuyorsa, inançsız olmaları helakı (toplumsal çöküntüyü)
gerektirmez. Burada şu meşhur vecizeye. dikkat çekmişlerdir. "Küfür ve
putperestlik/e iktidar olunabilir, ancak adô.letsizlik ve zulünıle asla. " 10
Kur' an-ı Kerim, adiiletin gerçekleşmesi üzerinde ısrarla durmuş, gerek ferdi, ı ı
gerek aile hayatında, ı ı gerek insanlar arasında, ı 3 gerek şahitlik ve hüküm verme
4
konusundaı adaletten asla vazgeçilemeyeceğini, bu konuda hiçbir şekilde gevşeklik
ve zafiyet gösterilmemesinin gerekli olduğunu kesin ifadelerle vurgulamıştır.
Toplum, sevgi ile kaynaşır, adaletle ayakta durur. Herkesi kucaklayan bir adalet
uygulaması, fertlerin birbirleriyle kaynaşmasına vesile olur. Haksızlık ve adaletsizlik
ise huzursuzluğa yol açar. Çünkü hiçbir kimse, bir başkası tarafından hakkının
çiğnenmesinden hoşlanmaz. Kur'an'da adalet üzerinde çok durulmuştur. Adaletten
yoksun olan kişi ile adaletli kimse, bir misaile mukayese edilmiştir. Buna göre
adaletten yoksun olan kişi· dilsiz, bir şey becererneyen ve hiçbir şeye yaramayan bir
köleye benzetilmiştir. Böyle bir kişinin, doğru yolda yürüyerek adalet vasfını
kazanmış bir kişi ile bir tutulmayacağı_bildirilmiştir. ıs
Kur' an- ı Kerim, Hz. Peygamberin adaletle emrolunduğunu şöyle açıklar: "İşte
onun için sen (tevhide) davet et ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların
hevesine uyma ve de ki: Ben All:ah'ın indirdiği kitaba inandım ve aranızda
· adaleti gerçekleştirmekle emrolundum ... "(Şüra, 42/15)
Allah Teala bu ayette, Hz. Peygamberden adaletin gerçekleştirilmesi hususunda
kimsenin arzu ve isteğine uymamasını ve emrolunduğu şekilde dosdoğru hareket
etmesini istemiştir. Ayrıca İnsanları Allah'ın yoluna davet ederken takip edeceği yol
ve prensipler açıklamıştır. Birincisi, tevhide davet et. İkincisi, Allah Teala'nın
emrettiği şekilde istikamet ÜZere olmak. Üçüncüsü, davet esnasında hiçbir kimsenin
arzu ve isteklerine uymamak. Dördüncüsü, Allah'ın kendisine indirdiği şeylere
iman ettiğini ilan etmek. Beşincisi, herkese adaletle davranmak.
Bkz. Razi, XVIII, 61; Mazharurldin Sıddiki, Kur'an 'da Tari/ı Kavramı, tre. Süleyman Kalkan,
İst. 1990, s. 32.
11
Nisa, 41135.
12
Nisa, 4/3.
13
En'am, 6/152.
14
Nisa, 4/135.
15
Nahl, 6/76; İbrahim Sarıçanı, Hz. Peygamberin Çağumza Mesajları, Ankara, 2000, s. 14-15.
10
KUR'AN VE ADALET
Demek ki, Hz. Peygamberimize, risalet görevini yerine getirirken, her işinde,
her fiilinde ve her faaliyetinde il.dil olması emredilmiştir ki, bu çok önemli bir
husustur ve ayrıca adaletin çok geniş kapsamlı olduğunu göstermektedir. Kısacası,
her işte il.dil davranmak bir zarürettir. Allah'ın dinine bile adaletle davet etmenin
gerekli olduğuna işaret edilmesi, adaletin vazgeçilmez bir prensip olduğunu.
gösterınez mi?
2-
Kur'an'ın Emrettiği
Adalet Evrensel Karakterlidir
Kur'an'ın
adalet konusunda ortaya koyduğu talimatlar, evrensel bir özelliğe
sahiptir. O'nun ortaya koyduğu adalet ilkesi geniş kapsamlıdır, bütün insanlığı ve
hatta bütün varlıkları içine alır. Kur'an'ııı şu ifadesi bunu açıkça ortaya koymaktadır.
"Muhakkak ki Allah, adaleti, ihsanı (salih arnelleri en iyi bir şekilde
yapmayı) akrabayayardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da
yasaklar. O, düşünüp tutasımz diye şize öğüt veriyor."(Nahl, 16/90)
Görüldüğü gibi bu ayette, evrensel ilkeler sıralanırken birinci olarak adalet
zikredilmektedir. Çünkü adalet hakim olmadan diğer ilke ve faziletierin tahakkuku
zordur. Adalet olmadan, insan fıtratını lekeleyen ve fıtratından uzaklaştıran
günahları, çirkinlikleri, azgınlığı, hayasızlığı, zulmü yok etmek mümkün değildir.
Ayrıca kendi içinde adaleti sağlayamayan kimselerin. iyilik yapmaları, akrabalarına
yardımcı olmaları, insanlara karşı il.dil davranmaları mümkün değildir.
Anlamını sunacağıınız şu
ayet, daha açık bir ifade ile adaletin evrenselliğine
işaret etmektedir: "'... Allah, insanlar arasında hükmettiğİn zaman adaletle
hükmetmenizi emreder. Allah size ne kadar güzel öğüt veriyor... "(Nisa, 4/58)
Ayet-i Kerime'de önemle üzerinde durulması gereken husus, "insanlar
arasında" itiıdesidir. Allah Teala'nın insan olarak yarattığı herkesi içine alan bir
tabir, bütün insanlığı kapsamaktadır. Kur'an'ın ortaya koyduğu bu ilke, tüm
insanlığı kuşatan "evrensel bir beyanname"dir. Bu anlamda Kur'anı Kerim'i geçen
ve Kur'an'la boy ölçüşebilecek bir din, b!r kitap, bir ideoloji, bir felsefe, bir dünya
görüşü yoktur. Kim olursa olsun, hangi dine mensup bulunursa bulunsun, hangi
ırktan gelirse gelsin, Müslüman olsun, · gayri müslim, dinli veya dinsiz olsun,
putperest veya ateist olsun herkese karşı adil davranmak, adaletle hükmetmek
vazgeçilmez bir şarttır. İşte Kur' an, böyle bir esası hakim kılmak için gönderilmiştir.
Bütün insanlara adil davranılmasını emreden bu ayet, Kur'an'ın adil olan Allah'ın
kelamı olduğunu haykırmaktadır.
3- Kur'an'ın Emrettiği AdaletHiçbir İmtiyaz Tanımaz
Kur'an-ı
Kerim'in emrettiği adaletle, akrabalık, zenginlik, fakirlik, soy sop,
makam mevki, rütbe ve benzeri farkiara itibar yoktur. Herkes yargılamada eşit
muamele görür. Hiçbir kimse hiçbir kimseye karşı taşıdığı vasıfla üstünlük
sağlayamaz. Hiçbir kimsenin imtiyaz hakkı yoktur. Kur'iin, herkesi kanun önünde
eşit kabul eder. Bu konudaki Kur'an'ın sunduğu mesaja kulak verelim:
-----------
"Ey İman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve
aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun; (haklarında
şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar, Allah onlara (sizden) daha
yakındır. Histerinize uyup adaletten sapmayın ... "(Nisa, 4/135)
akrabanız
Görüldüğü
gibi ayette öncelikle insanın, en yakını ve dünyaya gelmesine sebep
olan ana-babası aleyhinde bile olsa, Alialı için şahitlik yapılması ve adaletten asla
feragat edilmemesi gereğine işaret edilmektedir. Hatta kişinin kendisi aleyhinde bile
olsa adaletle şahitlik yapması üzerinde dıirulll,luştur. İnsan fıtraten öncelikle kendi
canını ve menfaatini sever. Buna rağmen hakkın ikamesi için adaletten ayrılmanın
· doğru olmayacağına, adaletin önüne hiçbir düşüncenin, menfaatin, sevginin ve
kişilik çıkarlarının geçirilmesinin doğru olmayacağına vurgu yapılmıştır. Diğer
taraftan, genelde insanların adaletten ayrılmasına vesile olan sosyal ve iktisadi
sebepler zikredilmiştir. Hüküm veren; şahitlik yapan kimsenin en başta Allah'ın
rızasını hesaba katınası gerektiğine özellikle tenbihte bulunulmuştur. Zengin olsun,
fakir olsun, sahipli olsun, sahipsiz olsun, makamlı olsun makamsız olsun, rütbeli
olsun rütbesiz olsun, tahsilli olsun tahsilsiz olsun, amir olsun memur olsun, patron
olsun işçi olsun adaletle hükmetmek,. adaletle şahitlik yapmak Kur'an'ın en önemli
düsturudur. Bu husus, Kur'an'ın en büyük inkılabıdır. Bu inkılabı Kur'an'dan başka
hiçbir din, düşünce, felsefe, ideoloji, ve dünya görüşü başaramamıştır. Bu evrensel
öğretiyi, İslam'dan başka hiçbir din hakim kılamamıştır. Tabii ki, bu evrensel ilkeyi
ayakta tutınada bugünkü Müslümanların başarılı olduğunu söylemek elbette zordur.
Ama bu ne Kur'an'ın, ne O'nun Il1Übelliği Hz. Muhammed'in, ne de İslam'ın
eksikliği ve kabalıatİ değildir. İmani noktada kemale eremeyen Müslümanların
ataleti, acziyeti, ürkekliği, korkaklığı. bu anlamda etkili olmuş ve olmaya devam
etmektedir.
Yaptığımız bu yorumu destekleyen ve yıllarca İstanbul'da kalmış olan Fransız
Müellifi Charles Mismer'in tesbiti oldukça manidardır. "Bugüne kadar yel)'iiziinde
en parlak, en alemşiimıll, · en demokratik ve bin yıllık bir medettiyetin
başlıca ve yegane Cimili bir Kur'an esası olduktan sonra, bugünkü Müslüman
cemaatlerinin cehalet sebebi, nasıl olur da İslamiyet'e dayandmlabilir?" 16
görülmüş
Bu konuda Hz. Peygamberin· en
ettirdiğine bir bakalım:
Malızun oğullarından
Aralarında,
"bu
bir kadın
yakınlan hakkında
hırsızlık yapmıştı.
kadının hakkında Resı1lüllahla
kim
adaleti
Bu durum
nasıl
tecelli
Kureyş'i üzrnüştü.
konuşacak" demişlerdi.
Hatta
bazıları "buna kim cesaret eder?" demişlerdi. Neticede Rası1lüllah'ın sevdiği Üsame
b. Zeyd'in konuşabileceğine · karar vermişlerdi.Bunun üzerine kadın Hz.
Peygamberin huzuruna getirilmişti. Üsame b. Zeyd, Hz. Peygamberle bu kadın
hakkında konuşup
16
onun
bağışlanmasını istemişti.
Bu teklifÜZerine Hz. Peygamber ·
İsmail Hami Danişmend, GGJp ilminin Kur'an-ı Kerim Hayranlığı, 1978, s. 50.
~~\;i2'~ln
_______. _________________________ .. _____ __________________ .--------·--
KUR' AN VE ADALET
şöyle buyurmuştu.
"Allah 'ın tayin ettiği hadler (ceza/m~ den bir had (ceza)
hakkında şefaat etmek (aracı olmak) mı istiyorsun? Allah'a yemin ederim ki,
Muhammed'in kızı Fatıma bile hırsızlık yapsaydı, mutlaka onun da. elini
keserdim. ,ı?
Hz. Peygamberin, yapılan bu tekiitin hemen akabinde bütün insanlığı ihata
edecek böyle bir "evrensel bildiri"yi okuması, adalet meselesine karşı ne kadar
duyarlı olduğunu göstermektedir. Üstelik kamu nizarnını bozan, kanunları ihlal
eden kim olursa olsun velev ki,. akrabası ve en sevgili kızı bile olsa adaletle
davranacağını ilan etmesi, insanlık tarihinin kaydettiği en büyük inkılaptır. Kim ne
derse: .desin böyle bir evrensel ilkeyi ve prensibi peygamberden başkası ortaya
koyarnaz ve ilan edemez. Böyle bir cesareti ve fedakarlığı ancak O ve O'nun
risaletine samimi bir şekilde inananlar sağlar.
4- Kur'an'a Göre Yargı Bağımsız Olmalıdır
· Kur' an, yargılamaya tesir edecek, adaletin hakkaniyet ve eşitlik ilkesi içerisinde
gerçekleşmesini etkileyecek her şeyi reddeder. Yargılama esnasında inanç, düşünce
ve ideolojinin ön planda tutulrnarnasını ve bunlara bağlı olarak yargılama kararlarını
yönlendirecek ve zafiyete uğratacak bir ·tavrın ortaya koyuimamasım özellikle
vurgular. Kur'an, devlet başkanından al da en aşağı kademedeki idarecilere,
arnirlere, komutanlara, işvereniere varıncaya kadar bu prensibin uygulanri:ıasını
ernretıniştir. Hüküm verme yetki ve durumunda olan herkes, inancını, düşüncesini,
siyasi kanaatini, soy sop farkını bir kenara bırakarak hüküm ve karar verrnek
ınecburiyetindedir. Devlet başkanından en alt birimlere kadar bütün herkesin böyle
bir kriter içerisinde davranmaları halinde birey, aile ve toplum huzur ve barışa
kavuşacaktır. Ama bugün ne yazık ki fikirler, ideolojiler, siyasi kanaatler, dünyevt
görüşler, sosyal ve siyasal farklılıklar, taassuplar, çeşitli sapiantılar hükümlere ve
kararlara tesir eder hale gelmiştir. Kur'an, .böyle bir tutum ve davranışı kökten
reddeder. Hatta kin, nefret ve karşı tarafa duyulan düşmanlık asla adaletle
hükı;netmeyi ve karar vermeyi etkileınernelidlr. Bu konudaki Kur'an'ın beyanını hep
birlikte okuyalırn:
"Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şehitlik eden
kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adil davranmamaya itmesin.
Adaletli olun; bu Allah korkusuna yakışan (bir davranış) tır... "(Maide, 5/8)
Yazımızın başında da belirttiğimiz gibi, adiiletin başı Allah'ın birliğine inanrnaktır.
Allah'ın varlığına inanan O'ndan korkar, O'nun emir ve yasakla.rına karşı saygılı
olur. İşte böyle vasıtlara haiz insanlar, inançlarını, şahsi düşüncelerini, siyasi
kanaatlerini ve bir topluma, bir cemaate, bir millete olan kin, adavet ve
sevirnsizliğini, vereceği hükmün önüne geçirmez veya onun alanına sokrnaz. İşte bu
açıdan Kur'an'ın ilan ettiği bu prensip, evrensel bir prensiptir.
17
Buhari, Fedili1ü's-sahiibe, 18, Enbiya, 54, Hudud, 12; Müsliın, Hudud, 8-9; Ebu Davud, Hudud, 4;
Tirmizi, Hudfid, 6; Nesiii, Sarik, 5,6; İbn Mace, Hudud, 6;Dıi.riıni, Hudud, 5; Ahmed b. Hanbel, Ili,
386, 395, V, 409.
---~·-----·-··---------·---·------------.-----··--------
t1~~2i
insanlar arasında adtiletle davranınası enıredilen Hz. Peygamber, faaliyetlerinde
daima adaleti esas almıştır. Hüküm verirken insanlar arasında hiçbir fark
gözetmemiştir. Başkalarının gelişi güzel telkinlerinden etkilenmeden ilahi emirlerin
gösterdiği doğrultuda hareket etmiştir. Bu konuda hiçbir şekilde taviz vermemiştir.
5- Kur'an Hızli Yargılama
Esasını Getirmiştir.
"Geciken adalet, adalet değildir" sözü bir bakıma doğrudur. Bu bir tepkinin
Wıdeleşmiş şeklidir. Adaletin, geç de olsa tahakkuku insanı elbette sevindirir. Fakat
geciken adalet, insanları bıkkınlık, bezginlik ve isteksizlik gibi durumlara itmekte ve
hatta bazen haklardan istemeyerek de olsa feragat etmeye sevk etmektedir. Adaletin ·
çabuk tecelli etmesi durumunda haklı, hakkına en kısa zamanda kavuşacak, haksiz
da yaptığı hak ihlalinin cezasını süratli bir şekilde görecektir. Bu da insanların,
adalete olan güvenini sağlayacaktır. Toplumsal huzursuzlukların temelinde ya
tahakkuk etmeyen ya da geciken adaletin yattığı herkes tarafından bilinmektedir.
Çünkü bu durum, insanları hukuk dışı hareket eden karanlık güçlerin kucağına
itınekte ve bunun neticesinde de toplumda çeşitli kanun dışı güçler ortaya
çıkmaktadır. Aslında böyle bir durumla karşılaşan ülke ve toplumlarda huzur, güven
ve asayiş, yerini kaosa, anarşiye, fıtne ve fesada bırakınaktadır.
Bir defasında Hz. Peygamber harp ganimetierini dağıtıyordu. Kalabalık o kadar
fazlaydı ki, adamın biri Hz. Peygamberin Uzerine iyice abanmı_ştı. Rasıll-i Ekrem,
haddini aşan bu zata elindeki ince değnekle vurdu. Değnek yüzüne isabet ederek
yüzü hafif bir şekilde yaralandı. Bunun Uzerine Hz. Peygamber, değneği hemen o
adamın eline vererek: "intikammı af' buyurdu. Fakat o zat: "hayır ya RasiHellah!
Ben hakkımdan vazgeçtim" cevabını verdi. 18
Hz. Peygamberin, kendi hakkında bile olsa adaleti ·nasıl çabuklaştırdığını
görmekteyiz. Ayrıca adaletin tahakkuku hususunda bir peygamber, bir devlet
başkanı, bir komutanla tebaa arasında hiçbir farkın olmadığını bizzat kendi şahsında
uygulamalı olarak göstermek istemesi bütün insanlığa sunulan ilahi kaynaklı bir
mesajdır.
Bu meselede adaletin tahakkuku hususunda hiç taviz vermeyen Hz. Ömer'in bir
tatbikatını da sunmak istiyoruz.
Cebel'e b. El-Heysem, Suriye'de büyük nüfUz sahibi kimselerden idi. Gassanl
meliklerindendi. Müslümanlığı kabul ederek Mekke'ye gelmiş, Kabe'yi tavaf
ederken Fezare oğullarından adamın biri her nasılsa Cebele'nin eteğine basmış, o da
adama aniden bir tokat atınış ve mesele hafifeye intikal etmişti. Böyle bir
davranıştan dolayı eteğine basan kişiye büyük bir ceza tatbik olunacağını zanneden
Cebele, Hz. Ömer'in mevki ve makam farkı gözetinediğini görerek "kısasla, yani
attığı tokadın benzerini yemesi veya sahibini razı etınesi hükmüyle" karşılaşınca bir
18
Ebu DiivOd, Sünen, Diyiit, 15; Nesil!, Sünen, Kasfime, 21.
~öJ~ftt ______~-·- -· --·· · ----·· · -· ------·--------------------·· · -· . -.. -. . .
KUR'AN VE ADALET
gün mühlet istemiş, Hıristiyanlık devrindeki aristokratik zihniyetin tesirinden
kurtulamayarak Kostantiniyye'ye kaçmış ve irtidat etmiştir ( dininden dönmüştür).ı 9
Görüldüğü gibi, Hz. Ömer; hukukun üstünlüğünü ve adalet ilkesinin eşitliğini
göstermek için bir melikin (kralın) dinden dönmesini göze almıştır. Ama bunun
karşılığında adalet sever binlerce insanın sevgisini kazanmıştır. Ayrıca yargılamanın
ne kadar hızlı olduğunu ve bu konudaki cesaret ve tarafsızlığını da böylece
göstermiştir. Özet olarak söylemek gerekirse Hz. Ömer, "bir kavmin lideridir" diye
Cebele'nin hatırına adaleti feda etmemiştir. Zaten Hz. Ömer'i, Ömer yapan da bu
prensibe hakkıyla bağlı olmasıdır.
·
İngiliz Tarihçi Edward Gibbon (1737-1794) "Roma İmparatorluğunun Gerileyiş ·
ve Çöküş Tarihi"
bir misal verir.
adlı
eserinde Gazneli Mahmud'un adaletinden bahsederken
şöyle
ı·
Bir gün divanda iken karşısına bir adam geldi. Evinden ve yatağından kendisini
kovan bir Türk askerini şikayet ederek sultanin ayaklarına kapandı. Bunun üzerine ·
sultan Mahmut: "Sızlanmayı bırald Suçlu evine geldiği zaman haber ver; bizzat
kendim gelip cezalandıracağım" cevabını verdi. Birkaç gün sonra sultana haber
gelince, dediği gibi kalkıp eve gitti. Muhafıziarına evin etrafını sardırdı, meşaleleri
söndürerek zina ve hırsızlık suçu işiemek'te olan şahsın idamını eınretti. Hükmün
infazından sonra meşaleleri tekrar yaktırdı. Sultan, diz çökerek duaya başladı. Duası
bittikten sonra yemek getirierek çokça acı_ktığını belli eden bir iştahla yedi.
Şikayetine anında ve adilane cevap alan .zavallı adam hayret ve tecessüsünü
yeneıneyerek sultana hareketlerinin sebebini"sorunca sultan şunları söyledi: "Böyle
bir cinayete (suça) ancak kendi çocuklarmlin cesaret· edebileceğini samyordum.
Adaletimin acımasız ve gözii bağlı olması için m~şaleleri söndiirdüm Suçlu
keşfedildiği için Allah 'a şükrettim. Yemeğe gelince; şikayetiniz beni o kadar üzdü
ki, üç gün ağzıma bir !akma yiyecek koymadıiı.l.: "20
.'
Bu verdiğimiz örnekler, İslam 'ın adalete ne kadar önem verdiğini, adalet
müessesesinin ne kadar hakkaniyetle çalıştığını ve yargılamanın ne kadar hızlı
yapıldığını göstermektedir.
Yargılamanın hızlı
ve iidil olduğu bir toplumda emniyet, huzur ve istikrar daha
fazla hakim, korku ve endişe ise daha azdır. Yıllarca İslam'ın bayraktarlığını yapan
Osmanlı toplumundan misal vermeye çalışacağ:z. Zira bu toplumda tarihçilerin
şahadetiyle de sabit olduğu gibi adalet me)::anizması hızlı işlemekteydi. Tarihçi
d'Ohsson bu konuda şöyle demektedir:
19
20
Hüseyin Algül, İslam Tarihi, İstanbul, 1986, II, 3ll, 312.
M. Yaşar Kandemir, age., 154.
~~~~~~~~~D~İY~AN~1E~T İLMİ DERGİ*CİLT: 38*SAYI: 1*OCAK-ŞUBAT-~AR_T_2_0~~.
"Osmanlı düzeninde hemen tevzi edilmeyen adalet, adaletsizlik sayılır. Osmanlı
adeiletinin bu husustaki şöhreti ise cihanşumüldiir." Sir Paul Ricaut da şöyle der:
"Mahkenıelerde iki veya üç celse nadirdir, ekseri davalar, bir celsede hükme
bağlanır. En miilıim dava!m~ bir saat içinde hükme bağlanır. Hüküm derhal infaz
edilir. Avrupa 'da olduğu gibi hüküm geeiktirecek oyunlardan hiçbiri tatbik
edilmez. "21
İleri ve medeni ülkeler seviyesine yükselrnek adil, bağımsız ve hızlı yargıdan
geçer. Bugün geri kalmış ülkelerde davaların yıllarca sürmesi Kur'an'ın sunduğu
ve yargılama konusundaki ortaya koyduğu prensipleri uygulamamaktan,
anlayamamaktan veya inanmamaktan kaynaklanmaktadır. Müslümanlar artık bu
gerçeği kavramak mecburiyetindedirler.
mesajı
21
Bkz. Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İst. 1978, 10/373.
sE~gEE
_________________________________________________________________________