VE FlKlH USÜLÜ ILMINDEKI YERI

11
MAM ŞAFii'NİN HAYATI
VE
FlKlH
USÜLÜ
•
•
•
•
ILMINDEKI YERI
Dr. Şamil DAGCI
Ankara Üniv. Ilahiyat Fak. Araştırma Görevlisi
"Imam Şafii, ulum-i şer'iyyeyi, ikdtinıfıt-ı mehruresiyle
parlak bir zemin-i til-i al'e ve bir mertehe-i kemôle isôl ederek
bir çok efôhlm-i ümmeti sliha-i maôrifde yetişdirmek gibi bir
şere.fi nômütenôhlye mazhar olan bir zôt-ı ôllşôn, eimme-i erbaa meyônında lisôn-ı edeple bekô bulmuş ve bir mevki-i ihtirtim kesh eylemiştir.... Üssü'l-ulam olan ahkônı-ı şer'in·edeki
ma' lunıat-ı mütemminıesine dikkat olunmalıdır ki kesret-i ir:flinına nıebnf 'tılinıu '!-ard ve inulmu 'd-dünytı' ünvanı nıe.fhareti­
ni ihrôz eylenıiştir.
Hilmizade Ihrahim RWat
Menalab-ı Hz.
Imam Şafif
GİRİŞ
1. Fıkıh ve İnsan
M
üslümanın
dünya
iHihi vahyin
görüşü fıkıh
doğru anlaşılınası
hukuki bir ifade ile
"Kişinin
ilminde
teınerküz
eder. Zira
fıkıh,
ve hayata tatbik edilmesinden, daha
hak ve
sorumluluklarının
bilincin-
69
DiVAN ET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MA Y/S-HAZiRAN 7996
de
olması"ndan
derin bilgi ve
fiilen
ibarettir.<"
Tanımından
kavrayış değil, aynı
yaşanmasıdır. Kısaca fıkıh
da
re,
fıkıh
ile
mümkün
fıkıh
insanın
değildir.
teori ve
değeri
dış
iç ve
dış dünyasını
Halbuki uygulanma
dünyaya
fıkıh
pratiği
yansımayan
sadece
ile bütünlük arzetmekte, ha-
yığını
düzeyinde kalan hukuk bil-
olarak kabul edilmemektedir. <2 ' Çünkü yine bu
tanıma
gö-
(inner-outer world) birbirinden ayırmak
imkanından
olan dareyn saadetini temin için yeterli
halinde
ki,
zamanda bu bilginin eyleme geçirilm:esi,
yata intikal ettirilmeyen ve kurumalumat
gisi, bizatihi
anlaşılniaktadır
değildir.
mahrum olan bilgi,
Çünkü
bilginin malumat
kişisel
fıkhın amacı
ve toplumsal eylem
yığını olmanın dışında
pratik bir
yoktur.
İnsan hayatının her yönü ile içiçe olan fıkıh, insanın kendi davranışlarından baş­
eşya
lamak üzere, hem onun
betlerini, hem de
dir. Böylece
masını
ve
ile olan
ilişkilerini,
hem
diğer
insanlarla olan münase-
yaratıcısına karşı sorumluluklarını/yükümlülüklerini
fıkıh kavramı, İslam'ın
yaşanarak
hayat ile
bütün halinde
bütünleşmesini
incelemekte-
doğru kavranmasını,
ifade etmektedir.
bilgi ve onun yorumunun hayata geçirilmesidir. Bu nedenle
fıkıh
yorumlan-
Kısaca fıkıh,
vahyi
çok genel bir ifade
ile İsliimi disiplin ve müesseselerin teşekkülünde zihniyet unsurunu oluşturması itibariyle belirleyici konumundadır. Bu özelliği dikkate alındığında İslam Medeniyetini, büyük ölçüde
fıkıh
merkezli dünya
kündür. Karakteristik özellikleri dikkate
görüşümin
ürünü olarak kabul etmek müm-
alınarak İslam
medeniyeti,
"Fıkıh
Medeni-
yeti"; Yunan medeniyeti, "Felsefe Medeniyeti;" çağdaş Batı medeniyeti ise "İlim
ve Teknoloji Medeniyeti" olarak nitelendirilmiş tir. <'ı
Daha dar (teknik) anlamda fıkıh da diğer hukuk sistemlerinde olduğu gibi, düzenli-huzurlu bir toplum oluşturmayı ve bunun devamını sağlamayı amaçlamakta, buolan ve Imam Ebu Hanife'ye izafe edilen bu tanım
hakkında geniş bilgi için bkz. Alxlülaziz h. Ahmed el-Buhiiıi, Keşfu'I-F.sriir ala Usfili'I·Be7,devi, !stanbul 1307: U! O: Sadru'ş Şeria Ubcydullah b. Tiici'ş-Şeria, et-Tavdih tiHalli Gaviiınidi't-Tenkih, Dilru'l-Kütübi'l-Arabi, Mısır 1328, UIO: Molla Fenar1, Şemsuddin Muhammed b. Hamza, Fusfilu'I-Hedai' li Usfili'ş-Şeriii', Istanbul 1289, l/5. Kelime olarak Fıkıh,
,.Kdl.ı..a.i, ;.;,..ı ı
mütekellimin maksadını bilmek anlamındadır. Bu da likbın sıradan bir bilgiyi değil, bir bilinci iüıde ettiğini göstermektedir. Bkz. Ebu'l-Hüscyn Muhammed b. Ali b. et-Tayyib cl-Basri, Kitabu'l· Mu'temed li Usu·
li'l·Fıkh, (Thk: Muhammed Hamidullah), cl-Ma'hedu'I-İlmi cl-Prensi li'd-Dirasati'l-Arabiyye, Dımaşk, I964, US.
( 1) Arapça orijinal i
4-,k l. J
4J l. ._,..i.;) i;.;,....
şeklinde
(2) Abdülaziz el-Buhar!, l/13. l!im-amel bütünlüğü şeklindeki aynı anlayış için ayrıca bkz. Abdulhalim el-Cündi, el-İmamu'ş-Şafii Nasıru's-Sünne ve Viidiu'I·Usfil, Dil.ru'l-Kalem, Kahire 1966, s. 325.
(3) Muhammed Abid el-Cabiri. Tekvinu'l-Akli'I·Arabi, Merkezu Dirasati'l-Vahdeti'l-Arabiyye, Beyrut 198X,
s.96. Cabir'nin bu karıaati, ilk bakışta çok iddialı gibi görünüyorsa da fıkhın (yegane olmasa bile) Islamın dünya görüşünü yansıtan disiplinler arasında önemli bir yeri olduğu hususunda kuşku yoktur.
70
ŞAMiL DAGCI• iMAM ŞAFii'NIN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ ILMiNDEKi YERi
nun için de kaynağını vahiy ve İslami akıldan alan (veya vahyin ve İslami aklın şe­
killendirdiği) bir kontrol sistemi oluşturmaktadır. Ancak gerek kaynakları, gerekse
sistematiği itibariyle diğer hukuklardan tamamen farklı hususiyeder arzetmektediL
En önemlisi, kaynağını ilahi vahiyden almaktadır. Bu nedenle önemine binaen bir
defa daha tekrar edilmelidir ki fıkhın özünü, vahyin doğru algılanması ve yorumlanınası sonra da hayata geçirilmesi oluşturmaktadır. Çağdaş Avrupa ülkelerinin kanunIarına kaynak teşkil eden ve önemli hukuk sistemleri arasında yer alan Roma Hukuku'nun sistemleşmesi, 1000 yıl gibi uzun zaman almışken; erken dönem İslam hukukçulannın olağanüstü gayretleriyle, gergef işler gibi en ince bir şekilde ilmik ilmik
örülen fıkhın, sistem olarak şekillenmesi ve hayat ile bütünleşmesi, hicretten sonraki 150-200 yıl gibi akıllara durgunluk verecek kadar kısa bir sürede gerçekleşmiştir.<•ı
Fıkıh kurallarının dayandığı
temel ve külli prensipierin tespit ve sistematize edilmesi sürecinde, diğer mezhep imamlan gibi, İmam Şafii'nin de önemli bir fonksiyon icra ettiği bilinmektedir. O, birçok kitap yazmış ve fıkıh tarihinde çığır açarak
bir mezhep (ecole) oluşturmuştur. Böylece O, daha sağlığında başlayıp günümüzde
de devam etmek üzere milyonlarca insanın metbuu olmuş ve onları arkasından sürükleyebilmiştir. Hatta, "Her yüzyılın başında, islamı yenHeyecek kişilerin bulunabileceği ... "
anlamındaki hadise dayanılarak O, hicri ikinci yüzyılın müceddidi
olarak kabul edilmiştir<' 1 • Kısaca, İslam hukuku tarihinde mümtaz bir yer işgal eden
İmam Şafii, görüş ve kanaatleriyle halen yaşamaktadır. Fıkhi ictihadları ve hukuk
mantığı (mezhebi) ile ilgili olanlar bir yana, sadece hayatı hakkında ciltlerle kitap yazılan bu büyük insanı dar bir makale çerçevesinde her yönüyle incelemek imkansız­
dır.«•) Bu nedenle, bu yazımızda daha çok onun hayatını ele alacak bu arada kısaca
usülüne de temas edeceğiz.
(4) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Muhammed Hamidullah, İmam-ı Azam ve Eseri (Ten:. Kemal Kuş­
çu), Cağaloğlu Yayınevi, İstanbul 1963, s. 52 vd.
(5) Emin el-Hilli, el-Müceddidfin fi'I-İslam, Daru'l-Ma'rife, Kahire 1965, s.J4,21,61; Tiicu'd-din Abdulvahhab b. Ali b. Abdi'I-Kafi es-Subki, Tabakatu'ş-Şafiiyyeti'l Kfibra, (thk. Abdülfattah Muhammed Huluvv),Daru İhyai'J-Kütübi'l-Arabiyye, Kahire ty., 1/198-199. Bu hadis, özel bir araştır­
maya da konu olmuştur. Bkz. Ella Landau Tasseron, "Periyodik Reform, Müceddid Hadisi Hakkın­
da Bir inceleme", ~·ev. İsmail Hakkı İnal, İslami Araştırmalar Dergisi, sayı VI, no:3, 1992, ss. I 64183.
(6) Gerek erken dönem, gerekse çağdaş yazarlar tarafından İmam Şafii ilc ilgili monografiler yazılmıştır.
Bunlardan bir kısmı (İbn Ebi Hatinı er-Razi (v. 327), Davild ez-Zahiri (v. 270), el- Beyhaki (v.45S) gibi) onun hayat ve menkİbelerine tahsis edilmişken; bir kısmı ise (Muhammed Ebil Zehra (v. I 974),
Abdulhalim Cündi gibi) hayatı ve ictihadlarını ele almışlardır. İmam Şafii fıkıh ve hadis ilmi açısın­
dan da doktora konusu yapılmıştır. Onu fıkıh açısından ele alan Endenozyalı Ahmed Nehrilvi Abdüsselam'ın çalışması, ei-İmamu'ş-Şafii fi Mezhebeyhi'I-Kadim ve'I-Cedid; hadis açısından ele alan
ülkemizden Habil Nazlıgül'ün çalışması ise "İmam Şafii'nin Hadis Kültürümüzdeki Yeri" adını
taşımaktadır.
71
DIYANET iLMI DERGI • ClLT: 32 • SAYI: 2 • NISAN-MAYIS-HAZIRAN 7996
A. İMAM ŞAFii'NİN HA YA Tl
1.
Doğumu
ve
Çocukluğu
Ebu Abdilialı Muhammed b. İdris eş-Şafii, Kureyş kabilesine mensup olup nesebi, III. kuşakta (Abd-Menfıf) Hz. Peygamberin (S.A.V) nesebi ile birleşmektedir.(7)
Annesi ise Yemen bölgesindeki Ezd kabilesine mensuptur.''ı İmam Şafii, siyasi veya ekonomik sebeplerle Mekke'den Filistin'egöç etmiş bir ana-babanın çocuğu olarak hicri 150/ miladi 767 yılında (İmam Ebu Hanife'nin vefat ettiği yıl) Gazze' de
dünyaya gelmiştir. ıDoğumundan kısa bir süre sonra, çok küçük yaşta babasını kaybeden İmanı Şafii, annesinin himayesinde büyümüştür. Bazı kaynaklar annesinin iki
yaşında iken onu Mekke'ye götürdüğünü, bilahare Arap dilini ve adetlerini kaynağından öğrenebilmesi için çölde Hüzeyl kabilesine teslim ettiğini kaydederken;''oı bazı kaynaklarda ise onun, Mekke'ye 10 yaşında iken geldiği ifade edilmektedir."')
Mekke'ye gitmek üzere annesiyle birlikte iki yaşında iken Gazze' den aynldıklan, fakat 10 yaşında iken Mekke'ye ulaştıkları kabul edilirse onlann, Yemen'den gelip Filistin' de yaşayan ve ailesinin de mensup olduğu Ezd Kabilesi ile birlikte Filistin' de
uzunca sayılabilecek bir müddet daha yaşadıktan sonra Mekke'ye gittikleri de muh19
(7) Fuad Sezgin, Tarihu't-Turasi'I-Arabi, (terc. Mahmud Fehmi Hicazi, Fehmi Ebil'I-Fadl), eiHey'etu'I-Mısriyyetu'I-Amme li'I-Kütüb, Kahire 1978, III165; Ömer b. Ali el-Ca' di, Tabakatu Fukahai'l-Yemen (Thk. Fuad Seyyid), Dii.ru'l- Kalem, Beyrut 1957, s.l34; Muhammed Yusuf el-Berberi-Abdullatif Subki-Muhammed Ali es-Sii.yis, Tiirihu't- Teşrii'I-İsliimi, Matbaatu'ş-Şarki'J-lslii.miy­
ye, Kahire 1957, s. 277.
(8) Ahmed Abdusselam Nehrii.vi, ei-İmamu'ş-Şafii fi Mezhebeyhi'l-Kadim ve'l-Cedid, Mektebetü'ş-Şebii.b,
Kahire 1988, s. 24; EbilBekr Ahmed b. Hüseyn el-Beyhakf, Menakıbu 'ş-Şafii' (Thk. Se yy id Ahmed Sakr),
Dii.ru't-Turas, Kahire 1971, I/85. Buna karşılık şazz olmakla beraber annesinin Hz. A li soyundan Fatıma
bint Abdiilah olduğu da zikredilmektedir. Bkz. el-Ca'df, s. 135; Mustafa Abdurrazık, ei-İmamu'ş-Şafıi,
Daru İhyai'1-Kütübi'l-Arabiyye, Mısır 1945, s. 12; Sezgin, II/165; e1-Beyhakf, Meniikıb, I/85, 37.
(9) Majid Khadduri, Islamic Jurisprudence Shafii's-Risala, The John Hopkins Press, Baltimore 1961, s. 9.
el-Beyhaki, Menalab 1/71; Abdurrazık, s.13; Mustafa Münir Edhem, Rıhletu'I-İmiimi'ş-Şiifıi, Daru'lCem'iyyeti'l-Coğrafiyye el-Melekiyye, Mısır 1928, s. 3; Ali Cündi, (ayrıca bkz. Semek-İbrahim), Atviiru's-Sakiife ve'I-Fikr fi Zilli'I-Arôbe ve'I-İslam, Mektebetu Anglo Mısriyye, Kahire 1960, 1/370; Onun
Asqii.Jan'da doğduğuna dair ifadelere de rastlanmaktadır. Bkz.Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü'I-Arifin
Esmiiu'I-Müellifin ve Asiiru'I-Musannifin, Milli Eğitim Basımevi, Istanbul 1955, II/9, İbn Hacer el-Asqalani, Tevali't-Te'sis li Meali Muhammed b. İdris, (Thk. Ebü'l-Fida Abdullah el-Ki\di), Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Lübnan 1986,s.50; Ebu'l- Abbas Ahmed b. Muhammed b. Hallikan, Vefayiitu'l· A'yan ve
Enbiiu Ebniii'z-Zamiin (thk. Muhammed Muhyiddin Abulhamid), Matbaatu's-Saade,Mısır, 1948,III/306.
(10) Sezgin,II 1 165; el-Beyhaki, Menakıb,I/73; Subki- Berberi- Sayis,s.277; İbn Abdi'l-Berr el-Kurtubi enNemri. el-İntika fi Fedaili's-Selaseti'I-Eimmeti'I-Fukaha, Mektebetü'l-Kudsi, Kahire ı 350,s. 67; Ömer
Rıza Kehhille Mu'cemu'I-Müellifin, Daru'l-lhyai't-Turasi'ı-Arabi, Dimaşk ı957,1X/32 ; Yusuf lıyan
Serkis, Mu'cemu Matbôati'I-Arabiyye ve'I-Muarrabe, Matbaatu Yusuf Kuy, Mısır ı 930,1/469.
(1 ı ı eı-Beyhilki, Menakıb, 1/74; eı-Ca'di,s.l36; Ebu Muhammed Abdurrahman İbn ebi Hatim er-Ril.71, Adabu'ş- Şafii
ve Menakibuh (thk. Abduığani Abduıhil.lik), Matbaatu's-Saade, Mısır 953.s21,22; İbn Hacer,s.49,50; Khadduri,s. ı O.
72
ŞAMIL DAGCI •IMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERI
temeldir.c''' Ancak onun iki yaşında iken mekke'ye getirildiği şeklindeki birinci görüş genellikle kabul görmektedir. Şafii'nin çocukluğu hakkında bildiklerimiz onun
küçük yaşta babasını kaybettiği, yoksulluk içinde büyüdüğü, buna rağmen (daha yedi yaşında iken Kur'an-ı Kerim'i, on yaşında iken İmam Malik'in (v.179/795) el-Muvatta 'ını ezberiediği ve Klasik Arap Edebiyatı hakkında geniş malumat sahibi olduğu dikkate alınırsa) iyi bir eğitim gördüğünden ibarettir.c"ı
2. Tahsili ve Seyahatleri
a. Medine'ye
Gidişi
Çocukluk döneminde bir süre de çölde Hüzeyl Kabilesi arasında yaşayan Şafii,
Mekke'de, şehrin müftüsü Müslim b. Halid ez-Zenci (v.lS0/796), Süfyan b. Uyeyne, (v.198/813), Davüd b. Abdirrahman el-Attar (v.174/ 790) ve diğer alimlerden
dersler aldı.cı•ı Ancak O'nun köklü olarak hadis ve fıkıh kültürünü, Medine'de yaşa­
yan ve dönemin Hicaz fıkıh ekolünün mümessili kabul edilen İmam Malik b. Enes'ten aldığı bilinmektedir. Ri vayete göre İmam Şafii, gençlik çağında iken, Mekke valisinin ve hocası Müslim b. Halid ez-Zend'nin, Medine valisi nezdindeki girişim ve
yardımları ile Medine'ye giderek İmam Malik' e öğrenci olmuş ve daha önce ezberlediği el-Muvatta 'ı Onun rehberliğinde yeniden okumuştur .c''' İmam Şafii, Medine'de İmam Malik'in dışında İbrahim b. Yahya, Abdü'l-Azim ed-Daraverdi, İsmail
( 12) Khadduri, s .lO; İbn Abdi '1- BeıT,s.68. Şafii hakkında yazılan monografik eserlerde onun hayatı ile ilgili olmak üzere verilen tarihlerde hatta bazı hadiselerin vuku bulup bulmadığı konusunda bile ittifak olmadığı
bariz olarak dikkati çekmektedir. Bu durum o kadar açıktır ki, adeta tarihçilerin Imam Şafii'nin doğum ve
ölüm tarihlerinin dışında ittifak ettikleri bir konu olmadığını ifade etmek yanlış olmaz kanaatindeyiz. Bu
husus Imam Şafii ile ilgili ilk el kaynaklarda da açık olarak farkedilmektedir.
(13) el-Beyhakl, Menakıb, I/92 vd., 101 vd.; Abdurrazık, s.2l;Khadduri,s. !O; Serkis, l/469; CemiHuddin
Ebl'l-Ferac ibnu'l-Cevzl, Sıfatu's-Safve, (Thk. Mahmud Fahfiri), Daru'l-Ma'rife, Beyrut 1979, Il/250;
Cündi-Semek- İbrahim, lll370; EbfiNuaym, Ahmed b. Abdiilah e!-Isfahanl, Hilyetu'l-Evliya ve Tabakatu'l-Asfiya, Daru'I-Kütübi'l-llmiyye, Beyrut t.y.lX/69 ;Şemsuddin ebi Abdilialı b. Muhammed b. Ahmed ez- Zehebl, Siyeru A'lami'n- Nubela ( thk. Şuayb Arnavud ve diğerleri), Müessesetu'r-Risale, Beyrut ı 982, X/6.
(14) Abdurrazık, el-İmamu'ş-Şafii, s. 24-25; Serkis, Mu'cem, l/469; Khadduri, s. I ı; el-Asqalil.nl, s. 79-82;
Sezgin, II/165, Ca' di, s. 141-142; Muhammed Zahidu'l- Kevserl, Bulfiğu'l- Emiini fi Siyreti'l-İmam Muhammed eş-Şeybani, Mektebetu'l-Endelüs, Humus 1969, s. 24; Zehebl, Siyer, X/6 ;Muhammed Sellam
Medkur, Menahicü'I-İctihad fi'l-İslam fi'I-Ahkami'I-Fıkhiyye ve'l-Akaidiyye, Matbaatü'l-Asriyye, Kuveyt 1977, s.644. Imam Şiitil'nin Mekke'deki hocalan için ayrıca bkz. W. Hatl'ening, "Şafii" Maddesi, İslam
Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1979, Xl/268; Nehravl, s. 35; Beyhaki, Menilkıb, lll312 vd.
( 15) er-Razi (lbni Ebi Hatim), s. 27-28; el-Kurtubi, s. 68; lbnü'I-Cevzl, 11/249; Rebl' b. Süleyman el-Ozl, Rıhletu'l-İmii­
mi'ş-Şiifü, (Neşr. MuhibbudOın el-Hatib), el-Matbaatu's-Selefiyye, Kahire 1350, s. ll. Kaynaklarda Imam Şafii'nin
Medine'ye giderken kaç yaşında olduğu konusunda da taıih birliği yoktur. Bazı kaynaklar O'nun Medine'ye giderken
13 ya~ında olduğunu ifade ederken (Beyhaki, Meniikıb, lll OI; el-Kevseri, Bulfiğu'l-Emiinl, s. 24; ei-Asqalil.ni, s. 55);
bazılan
ise 20 yaşında oldu);'llnU ifade etmişlerdir. bkz.
Khadduıi,
s. ll. Haftening, Xl/268.
73
DIYANET ILMI DERGI • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
b. Ca'fer gibi alimlerden de dersler
11
almıştır. ">
İmam
Malik'in hicri 179/795 senesinde vefatma kadar öğrencisi olan Şafii, ıho­
cası ile birlikte zaman zaman çeşitli yerleri ziyaret etme imkanı da bulduğu gibi; hocasına İslam aleminin değişik bölgelerinden gelen ulema ve ümera ile görüşme ve tanışma imkanı bulduğu da kuvvetle muhtemeldirY'ı Abbas! halifesi el-Mehdi (idaresi: 158-169 ) zamanında el-Muvatta 'ın şöhret bulması üq;erine Medine'ye gelen ve üç
yıldan fazla bir zaman İmam Millik' e öğrenci olan, meşhur Hanefi hukukçusu ve
İmam Ebu Hanife'nin seçkin öğrencisi İman1 Muhammed b. Hasan eş-Şeyhani de
bunlar arasındadır. ı Rivayete göre Medine'ye gelen Şeyhani, burada üç yıldan fazla bir süre kalmıştır. 1' ı Şeybanl'nin, İmam Malik'in Muvatta'ının elde mevcut nüshalanndan birisinin ravisi olduğu 1 ' ı, ayrıca onun Medineli fakihlerin hukuki görüşle­
rine reddiye olmak üzere yazılan el-Hucce isimli bir eser yazdığı da bilinmektedir.
İleride ayrıca temas edileceği gibi İmam Şafii'nin Şeybani ile önceden tanışıyor_ olması, yıllar sonra müsbet tesirini göstermiştir. Çünkü muhakeme edilmek üzere tutuklanarak Yemen'den Bağdat (Rakka) ya götürülen sanıkların hepsi, muhakemeden
sonra idam edilmesine rağmen İmam Şafii bu badireden Şeyhani'nin tezkiyesi ile
kurtulmuştur. İbn Abdi' -1 Berr'in ifadelerinden de Şeyhani ile İmam Şafil'inin daha
önce tanıştıkları ve arkadaş olduklan anlaşılmaktadır.mı
117
119
0
1
Şafil'nin, İmam
Millik'in öğrencisi olarak onun yanında ne kadar süre kaldığı da
tam olarak tespit edilememiştir. Bazı kaynaklar İmam Şafii'nin İmam Malik'in 179
da vefatma kadar ona öğrencilik ettiğini kaydederken, ı bazı kaynaklar ise onun Malik' e öğrenciliğinin 8 ay olduğunu bilahare bizzat İman1 Malik'in mali desteği ile
Kfife'ye gitmek üzere h. 164' de Medine'den ayrıldığını ifade etmektedirler. Bu rivayete göre Kfife'ye gelen İmam Şafii, İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed Şeyba123
( 16) Imam Malik dışındaki hocaları için ayrıca bkz. Nehravi, s. 56; Zehebi, Si yer, X/7.
(17) Sezgin, Il/165; Abdun·azık, s. 25; Ali el-Hafif, "e~-Şilfii," el-Muslimun 19.1!.1964; Ebu Bekr b. Hi dayetuilah el-Hüseyni, Tabakatu'ş-Şiifiiyye, Matbaatu Bağdad. Bağdau 1356, s. 2; Haftening XI/26X: Khadduri, s. ll: Ebu Nuaym IX/81; Muhyiddin Abdüsselilm Biltilci, Mevkifu'l-İmami'ş-Şafii min Medreseti'l-Irak el-Fıkhiyye, Matilbiu'l-Ehrilm et-Ticariyye, Kahire 1973, s. 27.
( 18) Edhem, s. 13; Cünd!-Semek-lbrahim, Il/371.
(19) el-Kevseıi, Bulfiğu'I-Emani, s.l5; Muhammed ed-Dusuki, el-İmamu'ş-Şiifii Muhaddisen, Havliyyetu
Külliyeti'ş-Şeria ve'd-Dirasati'l-lslamiyye, Katar 1985, sayı IV, ss. 95-99.
(20) Dusuki,
Aynı
makale, s.96.
(21) el-Muvatta·ın diğer nüshası ise Imam Millik'in Endülüslü üğre:ıcilerinden Yahya b. Yahya el-Leysi'nin
(v.234) rivayetine dayanmaktadır.
(22) el-Kurtubi, ss.97-98;
Ayrıca
bkz. el-Asqalilni, s. 131.
(23) Nehravi, s. 58: Abdullah Mustafa el-Meraği, el-Fethu'l-Mübin fiTabakati'l-Usfiliyyin, Matbaatu Abdulhamid Ahmed, Mısır 1947, 1/135; Ali Hasan Abdülkadir, Nazra Amme Fi Tarihi'I-Fıkhi'l-İsliimi, Dilru-
74
ŞAMiL DAGCI• iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMINDEKi YERi
ni ile müzakerelerde bulunmuş, Şeyb ani' nin iltifatına mazhar olmuştur. Ayrıca bu
arada halife Harun er-Reşid, vergi işlerini deruhte etmek üzere kendisini görevli olarak Necran'a göndem1iştir.' •ı Ancak bu rivayet birkaç yönden tutarsızdır:
2
1) İmam Şafii'nin h.l64 yılında Bağdat'a gittiği ve Harun er-Reşid'in kendisini
amil tayin ettiği ifadesi, tarihen doğru olamaz. Çünkü Harun er-Reşid o dönemde halife değildir. Onun hilafete geçiş tarihi hicri 170'tir. Kaldı ki, h. 150 doğumlu olan ve
o sırada (h.l64) 14 yaşında bulunan İmam Şafii'nin fiziki durumu da bu göreve müsait görünmemektedir.
2) Bu tarihlerde İmam Şafii'nin Şeyhani ile Bağdat'ta görüşmesi de imkansızdır.
Çünküİman1 Şeyhanl'nin, Harun er-Reşid'in hilafetinin başında (h.l70) 21 yaşlann­
da iken lrak'a geldiği, halifenin kendisinden yargı'da görev alması talebinde bulunduğu, ancak onun bu teklifi kabul etmediği bilinmektedir. Bu da İmam Şafii ile Şey­
hani'nin h.l60'lı yıllarda Bağdat'ta karşılaşmalannın imkansızlığını ortaya koymaktadır.
3) İmam Şafii' nin, daha sonra ifade edileceği gibi, Bağdat' a ilk defa, muhakeme
edilmek üzere Yemen' den ve h. 1841185 yıllarında geldiği kabul edildiği takdirde,
onun İmam EbuYusuf ile görüşmediğide kesinlik kazanmaktadır. Zira, bu durumda
İmam Ebı1Yı1suf, İmam Şafii Bağdat'a gelmeden önce h.l82 de vefat etmiş durumdadır. Bu mülahazalarla biz, İmam Şafii'nin, İmam Malik'in h.179'da vefatma kadar öğrencisi olduğu; İmam Muhammed ile olan tanışıklığının da, Şeyhani'nin
İmam Malik' e öğrenci olduğu bu dönemlere dayandığı görüşünü, daha kuvvetli bir
ihtimal olarak kabul ediyoruz.' 2' 1
b. Yemen'e
Gidişi
İmam
Malik'in vefatından çok kısa bir müddet sonra, bir vesile ile, Hicaz'a gelen Yemen valisi Mus'ab b. AbdilHih, maddi sıkıntı içinde bulunan İmanı Şafii'ye
idari-resmi bir görev alması teklifinde bulunmuştur.' " 1 Bunun üzerine Şafii de kendi2
'1-Kütübi'l-Hadise, Kahire l9n5, s. 275; Ahmed Emin, Duha'I-İsliim, Matbaatu Lecneti'l-Te'lifve·t-Terceme ve'n-Neşr, Kahire 1938, 111219.
(24) Bu iddialar Imam Şafii'nin öğrencisi olan Rcbi' b. Süleyman el-Cizi'ye dayandırılan ve Muhibbuddin elHat!b tarafından neşredilen "Rıhletu'l-lmami'ş-ŞiiJii" isimli esere (ss. 12, 13, 17, 20) dayandırılmaktadır.
Bu konudaki farklı rivayetler için ayrıca bkz. Ebu Nuaym, IX/29; Khadduri, s. ı ı; Edhem, s. ı3-ı4.
(25) Bu ve benzeri mülahazalarla, Şafii'nin Mısır'daki öğrencilerinden Rebi' b. Süleyman el-Cizi (v. 257)'ye
isııadedilen bu eserin ihtiva ettiği bilgilerin asılsız olduğu değişik alimlerce ortaya konulmuştur. bkz. ezZehebi, Siyer, X/50; el-Asqalani, s. 7 ı; el- Kevseri, ss. 39, 40-4!.
(2G)
eı-Ca'di,
s. ı 38; Ebu Nuaym, IX/71; Subki-Berberi-Sayis, s. 278; Muhammed el-Hudari Beg, Tarihü'tTeşri'i'I-İsliimi, Darü 'l-Kütübi 'l-llmiyye, Beyrut ı 988. s.l G9.
75
DIYANET iLMI DERGi • ClLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
siyle birlikte Yemen'e giderek Necran'da resmen idari bir görev almış<nı ve orada
Leys b. Sa'd (v.l57)'ın arkadaşı olan Yahya b. Hassan ve İmam Evzai'nin (v.l57)
arkadaşı olan Amr b. Selame ile birlikte çalışmıştır.<""' Bu alimler vasıtasıyla Leys b.
Sa' d ve Evzai'nin fıkhi görüşlerini de öğrenme imkanına kavuşmuştur.< "' İmam Şa­
fii burada halife Hz. Osman'ın neslinden Humeyde bint Niifi' ile evlenmiş<"'' ve çocukları olmuştur. Oğullarından Ebu Osman Muhammed (v.242) Halep kadilığı yap'
'
2
mıştır. (31)
c.
Bağdat'a Gidişi
Ancak onun Yemen' de de çok uzun bir süre kalamadığı dikkatimizi çekmektedir.
Çünkü siyasi otorite Abbasilerin elinde olmasına rağmen Hz. Ali taraftarlan ile Abbasoğulları arasındaki siyasi rekabet ve iç çekişmeler gizliden gizliye devam etınek­
tedir. Dönemin Abbasi halifesi Harun er-Reşid, herhangi bir ayaklanmaya karşı sürekli teyakkuz halindedir. En hafif bir b aşkaldın bile anında bastınlmakta ve failler
cezalandınlmaktadır. Yemen ise çeşitli Alevi guruplann banudığı ve Abbasiler
aleyhinde faaliyette bulunduğu bir bölge görüntüsü arzetmektedir.(32' İşte böyle bir
dönemde yemen'de bulunan İmam Şafii, Abbasi idaresine karşı komplo hazırlığı
içinde olmakla, Hz. Ali soyundan gelen Zeydi İmam, Yahya b. Abdillah' a bey' at etmek ve onu desteklemekle (kısaca teşeyyü' ile) ithan1 edilerek Bağdat'a şikayet edil33
miştir. < ' Bunun üzerine 179 senesinde Yemen' e gelen İmam Şafii, birkaç kişi ile birlikte 184 yılında tutuklanmış ve sorgulanıp muhakeme edilmek üzere Bağdat'a götürülmüştür.<34' Diğer sanıkiann hepsi idam edilmesine rağmen Şafii, Rakka'daki mu(27) el-Ca' di, s. I 39; Cündi-Semek-İbrahim, s. 37 I.
(28) Biltaci, s. 28; Abdurra;.ık, s. 26, Fahruddin er-Ra11, s. 18. Hocaları arasında Mutarnf b. Milzin ve Hişam b.
Yusuf el-Kadi de vardır. bkz. el-Merilgi, l/135; ez-Zehebi, Siyer, X/7.
(29) Biltaci, s. 28; Cündi, el-İmiimu'ş-Şiifii, s. 222; Medkur, Menahic, s.fı45. Imam Şiitil'nin Yemen'deki hocalan için ayrıca bkz. Zehebi, Siyer, X/7.
(30) el-Kurtubi, s. 68; Ebu Nuaym; IX/68; Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-Beyhaki, Ma'rifetu's-Sünen ve'lAsiir (Neşr. Abdü'l-Muti' Emin Kal'aci), Cilmiatu'd-Dirasati'l-İsliimiyye, Karaçi 1991 (neşredenin önsözü) I/22; Nehravi, s. 57.
(31) el-Beyhaki, Meniikıb, Il/306; e!-Kurtubi, s. I ll;
(32) Hudari Beg, s.! 69.
Abdurrilzık,
s. 35: Edhem, s. 19.
(33) cl-Bcyhaki, Menakıb, Il/106-107; Sczgin, Il/165: Abdurrazık, s.27; cl-Mcraği, l/135. Kendisini Bağdat'a ispiyon eden
kişinin Harici mezhebiilc mensup olan Mutarrıf b. Maz in olduğu da iddia edilmektedir. bkz. EbfiNuaym, ıxnı, 8 I; clAsqalani, s. 128; Sczgin, 11/165. Aynı şahsın adı, yukarıda dipnot 28 de ifade edildiği gibi Şafii'nin Yemen'deki hocaları arasında da zikrcdilmektedir. (Bkz. Zehabi, Si yer, X/7.), ancak Hudari Beg, Mutarrıfb. Mazin, dönemin Yemen(Sana) kadısı olduğunu zikrctmcktcdir. Bkz. Hudari Bcg, s. 169: ayrıca Mcdkur, Menahic, s.645.
(34) Nchriivi, s. 62; cl-Kevseri, Bulfiğu'l-Emani, s. 24; cl-Hal'if, agm; Abdunazık, el-İmamu'ş-Şatii,, s. 27; Cündi-Semek-İbrahim, Il/372; Khadduri, s. 12: cr-Razi (Fahruddin), s. 24. Benzer bir hadisenin Imam Millik'e de atıedildiğini
ifade eden Joscph Schacht, bu hadiseyi h. I87 ilc tarihlcndirmekte ve vuku bulduğunu şüpheli kabul ettiği bu kabil
menkıbclerlc İmam ŞaJiJ'nin kişiliğini ön plana çıkarmanın amaçlandığını da kaydetmektedir. Bkz. SchachL On Shafii's Life and Pcrsonality. Studia Orientalia s.320. Ayrıca H. Lammcns Millik maddesi, Islam Ansiklopcdisi, Vll/255.
76
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ ILMiNDEKi YERi
hakemesi
sırasında
Harun
er-Reşid'in
bizzat
sorguladığı
mahkeme eelsesinde bulu-
nan meşhur Hanefi hukukçusu İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani (135-189)'
nin tezkiye ve yardımlarıyla bu hactireden kurtulmuşturY'ı Değişik vesilelerle öteki
mezhep iman1larının da maruz kaldığı gibi, İman1 Şafil'inin yaşadığı bu döneme hayatının
"mihnet devri" diyebiliriz.<"•) Muhakeme
tatmin olan Harun
de
bulunduğu
er-Reşid'in, Şafii'ye
tekrar
ancak onun bu teklifi kabul
sırasında Şafii'nin cevaplarından
yargıç
etmediği
olarak görev
ifade
yapması
teklifin-
edilmektedirY'ı
(35) ci-Meraği, l/136; Medkur, Menahic, s. 646. Daha önce de ifade edildiği gibi, Şeybani'nin, İmam Şafii'ye gösterdiği bu yakınlıkta, daha önceden (Medine'deki öğrencilik döneminde) tanışıyor olmaları önemli bir faktör olabilir. Bu nedenle bazı müelliller, onların, muhakemeden önce de birbirlerini tanıdıklarını ifade etmektedirler.
bkz. cl-Kurtubi, ss. 97,98; cl-Asqalani, s. 131; el-Kevseri, Bulfiğu'l-Eınani, s. 15. Şafii'nin Rakka'daki ınuhake­
mesi sırasında kendisine yöneltilen ithaınlara karşı yaptığı beliğ savunması için bkz. Ebfi Nuayın, IX/81, 83-91;
cl-Kurtubi, ss. 97, 98; Abdurrazık, s. 28; el-Asqalani, ss. 127-128, 131; cr-Razı (İbn ebi Halim), s. 78; el-Ca' di,
s. 139; Khadduri, s. 12. Şafi1'nin Rakka'daki ınuhakeınesi sırasında tezkiye edilmesinde, Harun cr-Reşid' in hacibi Fadl b. Rebi'in de unutulmaz yardımlan olduğu ifade edilmektedir. Bkz. Hudari Beg, s. 169.
(36) Imam Şafii'nin Hz. Ali'nin eviadına çok sevgi beslediği kuşkusuz bir gerçektir. Bu tabiidir de, çünkü aralarında akrabalık bağı vardır. Bu nedenle o, bir şiirinde:
...,a.oWIJ
..;->VA .,.........t~ ...U l,l"IJ l,
4-i-,>~U,....ı.aiJ
._;.-. Jl ~1
._.;.;Li.JI.:.I).II ~ L.:..,.i
......., JT.,.... L.;.;J ~lS'~!
~~~.;i ~)\Wl J+!..,ll
"Coşkun Fırat
Aynı
""Li Illi..-
seli nasıl hücunı ederse karaya,
heyecanla akm edince
hacılar
Mina'ya
Ey yolcu! Muhassab mevkiinde dur, varmca oraya,
Ve,
haykır
vadiyel De ki: Bütün o
Eğer Muhanınıedüı
cansız
ve
canlıya:
alini sevmek Rafizflikse
Insanlar ve cinler şahit olsun ki Ben Rafizfyim." demiştir.
Ancak Hz. Ebu Bekr' in faziletlerini sayınca da Nasibl olmakla itharn edilmiştir. Fakat bütün bunlara rağ­
men o hem Hz. Ali'yi, hem Hz. EbuBekr'i hem de Hz.Osman'ı sevmeye devam etmiş, onları birbirinden
ayırmaını ştır. bkz. el-Beyhakl, Menakıb, Il/71; er-Razi (ıbn ebi Hatim), s. 51; ez-Zehebl, Si yer, X/59; enNehr1ivi, s. 62; Subkl, Tabakat, l/299. Şafii, Divan, s.35.54. Ancak bu şiir bile Rafiziliğin sadece Hz.
Ali'nin eviadını sevmekten ibaret olmadığını, başka bir ifade ile Imam Şafii'nin bu kelimenin terim olarak ifade. ettiği anlamda Rafızi olmadığını zimmen açıklamaktadır.
(37) Ebfi Nuaym, IX/81; Edhem, s. 29. Imam Şafii'nin bu arada Imam EbuYusuf ile görüştüğü rivayet ediliyorsa da (bkz. el-Beyhakl, Meniikıb, l/143-144; Ebu Nuaym, IX/85) bizzat ri vayeti kaydeden Ebu Nuaym,
Iliiye'sinde (IX/85) Imam Şafii'nin Rakka'ya h. 184 tarihinde getirildiğini ifade etmektedir. Bu durumda
h. 182'de vefat eden Imam EbuYusuf ile görüşmeleri tarihen imkansızdır. (el-Asqalanl. s. 131) Iliiye'deki ifadelerin çelişik olduğu da açıktır. Bu ise tarih ve menakıb kitaplarındaki maLtemelerden faydalanırken
ne kadar ihtiyatlı davranılması gerektiğini göstermesi açısından önemlidir. Bütün bunları dikkate alan bazı müellitler, Imam Şafii'nin hayatı ile ilgili eserlerin menklbelerle dolu olduğuna, özellikle başından geçen olayların tarihi hakkında çelişkili bilgiler olduğuna dikkat çekmiştir. bkz. Abdulkadir, s. 274. Gerçekten kaynaklar tetkik edildiğinde yazarların, onun doğum ve ölüm tarihleri dışında ittifakı olmadığı, ayrıca
menakıb kitaplarında abartılı bilgiler bulunduğu dikkate alındığında bunların ihtiyatla kullanılması gerektiği zarureti hissedilmektedir.
77
ı
i
l:ı1
u
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
Muhakemeden sonra İmam Şafii ile İmam Muhammed Şeybiini arasındaki dqstane ve sıcak ilişkiler devam etmiştir. Hatta Şeybiini'nin, İmam Şafii'nin annesi ile evlenmesi sebebiyle aralannda sıhri akrabalık bile teessüs etmiştir. 'ı Şeybiini'nin evinde misafir olan Şafii, onun birçok eserlerini okumuş birçoğunu da istinsah ederek pek
çok kitap edinmiştirY"ı O, Şeyhani ile ilmi iştişarelerde bulunmuş, ayrıca hayatını ve
gelirini Arap Dili ve Edebiyatı ile fıkha veren bu büyük insanı çok takdir etmiştirY"ı
Şafii'nin ictihadlanndaki "Mezheb-i Kadim" ve "Mezheb-i Cedld" ayırımını da temelde Şeybiini ile aralanndaki bu ilim alış-verişine dayandırmak mümkündür.<"ıı Bu
durumu dikkate alan bazı müellifler (örneğin Ahmed Emin), İmam Muhammed Şey­
hani'yi ayrı ayrı zincirler olan re'y ehli ile hadis ehlini, Hanefilik ile Miilikiliği birleştiren bir halka olarak kabul etmişlerdirY ı
0
2
Şafii'nin Bağdat'ta
ne kadar süre kaldığı tan1 olarak tesbit edilememişse de Şey­
biini'ye öğrenci olduğu, re'y ehlinin görüşlerini uzun uzun tetkik, tahlil ve tenkid ettiği düşünüldüğünde, bunun birkaç yıl aldığını, hatta Şey b ani' nin h. 189' da vefatma
kadar sürdüğünü de düşünmek mümkündür. Şafii, Irak'ta, İmam Muhammed eş-Şey­
biini'den başka Veki' b. el-Cerrah (v.190); Han1mad b. İsame el-Haşimi el-Küfi
(38) cl-Hilli, el-Müceddidun fi'l-İslam, s. 75.
(39) cr-Razi (lhn chi Hatim), s. 34; Ebu Nuaym, IX/81; ci-Asqalani, s. 128; Ebu Abdiilah Hüseyin h. Ali cs-Saymcri, Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabih (thk. Ebu'I-Vefa ci-Arğani), Mathaatu Maarili'ş-Şarkiyyc, Haydarahad
1974, s. 124; Muhammed Abdülhayy ci-Lckncvi, e1-Feviiidu'l-Behiyye fi Teracumi'1-Hanefiyye, Matbaatu'sSaadch, Mısır 1324, s. 163; Ehfi İshak cş-Şirazl, Tabakatu'l-Fukaha (thk. İhsan Abbas), Mathaalu Dari'r-Raid
cl-Arahi, Bcyrul 1970, s. 114; Mcdkur, Menahic, s.646. Irak'taki diğer hocaları için hkz. cl-Asqalani, ss. 62-73.
(40) eş-Şiriizl. s. I 14; e.l-Kurtubl, s. 69: ez-Zeheb!, Siyer, IX/136: es-Saymeri, ss. 123. 125: e!-Leknevf, s. 163:
el-Beyhakf, Menakıb, 11158 vd. Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebi, Menakıbu'l·
İmam Ebi Hanife ve Sahibeyhi Ebi Yusuf ve Muhammed b. el-Hasan (tbk. Muhammed Zilhid ei-Kevsetf). Diiru · 1-Kütübi '1-Arabi, Kahire ı 366, s. 51. Şafii, Şeyhani'yi o derece takdir etmiştir ki meşhur öğ­
rencisi el-Müzeni'nin ifadesine göre onun hakkında
......ı, J_;; i,.iJI ~ts" l,.<, ....._ eı[.;,-J-1 '-'"'....,... v-- ~l.::..,i~ 1...
"Muhammed b. Hasan eş-Şeybani'den
daha fasilı k inN' ~iirn~t·ıliııı. oıııııı 1-.ıraatini dinil'di)!iıııde sanki Kur'an onun difi~·Jc innıi~ gibiydi."
""'....,... "[-.J <.) .. l.,s;.ıl.::..,l~ "\'j )i; 4.,.i ..ıL.. ir J.:-. 1.~>1.::..,1) \... •.:ı-J-1""' ........... "!
~,).:.:,; "l ..ıL.. ir IJ>I..:JL \...
--J
.:ı-J-1 '-'"' ....,...
"l-.J ~ "\'[1.~>1 ..:JL 1... •.rJ. ı
"Kiminle görüşüp ilmi münazarada bulunmuşsam yüzünün rengi değişmiştir, İmam Şeyhani ise bunun istisnasıdır." demiştir. Şafii. hocasını
"Gözlerin, benzerini görmediği; kendisini görenlerin ise ondan önceki alimleri görmüş olacağı" örnek insan olarak tavsif etmiştir. Takdirkar ifadeler için bkz. el- Kurtubi, s. 69; ez-Zehebl, Si yer, IX/135; ezZehebf, Menakıb, s. 51; el-Beyhaki, Menakıb, 1/158 vd.; eş-Şirazi, s. 114; es-Saymerl, ss. 123, 125; elLeknevl, s. 163; el-Kevseri, Bulfiğu'l-Emanl, s. 25, 30: ei-Asqalani, s. 79; Kamil Miras, Tarih-i ilm-i
Fıkh, Matbaa-i Amire, Istanbul 1331, s. 93.
(41) Miras, ss. 95-96; Abdulkadir, s. 24 7.
(42) Ahmed Emin, 111204.
78
Ayrıca
bkz. Medkur, Menahic, s.Mfi.
ŞAMiL DAG;Ct • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
(v.210); Abdulvahhab b. Abdü'l-Mecid el-Basri (v.l94);
adamlanndan da faydalanmıştır.c"')
İsmail
b. Uleyye gibi ilim
d) Öğrencileri
İmam
Malik ve İmam Muhammed gibi mezheb imamlarına öğrenci olan Şa­
fii'nin, yine mezhep imamlarına hocalık ettiği görülmektedir. Onun Bağdat'taki seçkin öğrencileri arasında Ahmed b. Hanbel'den (v.240) başka, daha önce Hanefi mezhebine mensub iken, bilahare Şafii mezhebinitercih eden Hüseyn b. Ali el-Kerabisi
(v.256), yine Hanefiliği terkedip Şafii olan ebu'I-Hasan Muhammed b. Sabah ezZa'ferani (v.260), mali hukuk alanında uzman olan el-Emvaı sahibi Ebu Ubeyd Kasım b. Sellam (v.224); Haris b. Sureye en-Nakkal (v.234); yine Hanefi iken, mezhebini terkederek Şafii olan ve Şafii'nin "Mezheb-i Kadlm"ini neşreden, ancak bilahare müstakil bir mezheb kuran Ebu Sevr İbrahim b. Halid el-Kelbi (v.240) ve İshak
b. Rahaveyh (v.238)' de yer almaktadır. c..) Bunlardan Za'ferani ve Kerabisi İmanı Şa­
fil'nin Bağdat'ta iken yazdığı el-Mebsut (el-Hucce) isimli eserini toplayıp rivayet
etmişlerdir. Ancak bu kitabın günümüze ulaşmadığı ifade edilmektedir. c•>)
İman1 Şafii'nin Bağdat'a
gelmesi, özelde, kendi fıkıh formasyonu ve zihniyetinin (ictihad mantığının) yeniden şekillenmesi; genelde İslam Hukuku tarihi açısından fevkalede önemlidir. Çünkü o zan1ana kadar aralannda ilmi iletişim olmasına rağmen birbirinden tan1an1en ayrı iki ekol halinde gelişen Hicaz fıkhı ile Küfe fıkhı, ilk el kaynaklarına
dayanarak İmanı Şafii tarafından karşılaştınlabilmiştir. Böylece Hicaz'da Hadis-Sünnet
merkezli kültüre dayalı olan Hicaz fıkhını bu ekolün lideri olan İman1 Millik vasıtasıyla
alan ve iyice özümleyen Şafii, bu kültüre ilave olarak Hadis ve Sünnetin yanında re'y ve
ictihadın da çok önemli bir yer işgal ettiği Küfe-Irak ekolününün görüş ve dayanaklarını
da doğrudan İman1 EbU Hanife'nin öğrencisi olan Şeybanl' den öğrenerek bu iki ekolün
sentezini yapmış ,C"") usUl ile ilgili temel kurallan tespit etme gayretine yönelmiştir.
(43) el-Asqaliln!, s. 53; el-Merağ!, 11136; Abdun·azık, el-İmamu'ş-Şafii, ss. 29-30: Edhem, ss. 16-17; en-Nehrilv!, s. 68; ez-Zeheb!, Siyer, X/7; er-Riiz! (Fahruddin), s. ll. Imam Şafii'nin hocaları arasında Mutezili
alimierin bulunduğu da ifade edilmektedir. bkz. el- Hilli, s. 76.
(44) Abdurrazık, el İmamu'ş- Şafii, s. 30; Cündi, el-İmamu'ş-Şafii, s. 191; Subki-Berberi-Sayis, ss. 2X3-2X4;
ez-Zehebi, Siyer, X/7-9; eş-Şirilzi, ss. 97- 105; el-Kurtub!, s. 107; el-Beyhaki, Menakıb, Il!250-266; el-Ca'd!, ss. 237-238; Sezgin, 111167-180; en-Nehrilvl; Ignaz Goldziher. Zahiriler (Terc. Cihat Tunç), Ankara
Üniversitesi Basımevi, Ankara 1982, s. 24; Hudari Beg, s.l71.
(45) Cünd'i. el-İmamu'ş-Şafii. s. 248.
(46) Miras,s.95; Ebu Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-Beyhakl, Ma'rifetu's-Sünen ve'I-Asar (Neşr. Abdü'l-Mut'i'
Em'in Kal'aci), Camiatu'd-Dirasilti'l-İslil.miyye, Karaçİ 1991. l/30-31 (Muhakkikin önsözü); ayrıca bkz. el-Merağ'i, l/136; Khadduri, s.l2: ayrıca Ahmed Emin, 111224; Onun büyüklüğünü, ehl-i re'y ile ehl-i hadis arasında­
ki sentezci ve dengeleyici konumunda arayanlar da vardıı·. bkz. Muhammad Muslehuddin, Philosophy of Islamic Law and the Orientalist~. Taj Company, New Delhi 19X6, s. 76. Ayrıca bkz. Schacht, Origins, s.47.
79
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
Burada yeri gelmişken bir konuya daha temas etmeyi lüzumlu
. görüyoruz.. Sahabe devrinde fıkıh, asr-ı saadette olduğu gibi, pratik bir vak:ıa olarak mevcut olmakla
beraber, henüz tedvin edilmemiştir.< ı Ancak pratik hayatta mevcuttur ve teamül haline gelme yolundadır. Bu asırda hukukçular arasındaki görüş farklılıkları belirgin
değildir. İcma da sahabiler arasındaki müşaverenin tabii bir sonucu olarak ortaya
çıkmıştır. < •ı Fetihlerle genişleyen İslam ülkesi, fakih sahabilerin Medine'den ayrıla­
rak fetbedilen ülkelerde görevlendirilmesi zamretini de beraberinde getirmiştir. Sahabileri takip eden tabilin nesli, belli merkezlerde odaklaşan bu sahabilerden ilim almışlardır. Böylece tabilin nesli ile birlikte fıkhi görüşlerin mezhepleşme süreci içine
girdiği görülmektedir. Mezheplerin teşekkülü döneminde (özellikle Hicri IL yüzyıl­
da), belli merkezlerdeki alimler, kendi bölgelerindeki tabii, ve sahabilerden müteselsilen istifade etmişlerdir. Bu durum, mezheplerin teşekkülünde çok önemli bir hususiyet arzetmektedir. Ancak önemine binaen bir defa daha ifade etmek gerekir ki, Hicaz ve Irak ekolü arasındaki ihtilaflar, kaynaklar ile ilgili değildir. Bunlar daha ziyade, kaynakları algılama ve yorumlama ile, çevre ve örf gibi faktörlerin şekillendirdi­
ği metodik farklılıklardan ibarettir. Bununla beraber mezhepler birbirinden tamamen
ayrı kompartmanlarda tesis edilmiş değildir. Her ekol, kendi dışındaki ekolün görüş
ve kanaatlerini bilmektedir. Anlayışlarında nüanslar olmakla beraber Rey'in yaygın
olduğu Küfe ekolü hadisi terketmediği gibi, Hadis-Sünnet eğiliminin hakim olduğu
Hicaz ekolü dere'ye tamamen kapalı değildir. Kısaca Irak'ta re'y ve örfün yanında
eserin de yer aldığı gibi, Hicaz' da da eser ile birlikte re'y de bulunmaktadır.< ı
47
4
49
Erzurumlu İbrahim Hakkı'nın, astroiıomi ilmindeki İlıatasını göstermek için
"Gökyüzünü, Erzurum'un sokaklarından daha iyi tanıyorum" dediği rivayet
edilir. Erken dönem İslam alimleri de, dönenlin seçkin İslam alimlerini adeta kodladıkları için, hangi alimlerin, nerede ve hangi ilimlerle meşgul olduğunu, tabiri caiz
ise dönemin ilmi haritasını çok iyi biliyorlardı. Bu nedenle alimler, önceden nokta
şahsiyetler belirleyerek, yüzlerce, bazen binlerce kilometrelik mesafeler katedip eyaletler arası seyahatler yapar, ilim adamlarına giderek ilim alışverişinde ve müzakerelerde bulunurlardı. Böylece herhangi bir bölgedeki ilmi kanaatler, sadece o bölgede
(47) Muhammed ed-DusOki, el-İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani ve Escruhu rı'l· Fıkhi'l-İslami,
Daru"s-Sakafe, Katar 1987, s. 30; Muhammed b. el-Hasan el-Hucuvi el-Fiisi es-Seiilibi, el-Fikru's-Sami
rı Tiirihi'l-Fıkhi'l-İslami, el-Mektebetu'l-llmiyye, Medine 1396, Il/100.
(48) Mustafa Ahmed ez-Zerqa, el-Fıkhu'l·İslami rı Sevhibi'l-Cedid, Matbaatu Elif Ba, Dımaşk 1967, 11158.
(49) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Ahmed Halil, el-Leysu'bnu Sa'd Fakihu Mısr, Daru'l-Maarif, Kahire
1969, s. 17 vd ; Abdulmecid Mahmud, el-İtticahatu'l-Fıkhiyye inde Ashabi'l-Hadis rı'l-Karni's-Sali­
si'l-Hicri, Daru'l-Yefii, Kahire 1979, s. 17 vd; Muhammed Yusuf MOsa, Tarihu'l-Fıkhi'l-İslami, Mektebetü's-Sündüs, Kuveyt t.y, Il/102; ed-DusOki, el-İmam Muhammed, s. 40; Joseph Schacht, İslam Hukukuna Giriş, (terc. Abdülkadir Şener, Mehmet Dağ), s. 55 vd.
80
ŞAMiL DAGCI • IMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
kalmıyor, diğer
bölgelere de intikali sağlanıyor, herkes birbirinden haberdar oluyordu. Bu nedenle, Hicaz ekolünü, re'y ehlinden habersiz, sadece Hadis-eser nakilcisi;
Re'y ekolünü de Kur'an ve Sünnet' e kulak tıkayan ve sadece şahsi ictihad ve kanaatlerini ön plana çıkaran anlayışın sahipleri olarak görmemek gerekir, Çünkü o dönemin ilmi hayatı incelendiğinde açıkça görülmektedir ki; Endülüs'lü bir alimin hocalan, Bağdat'lı olabildiği gibi, Bağdat'lı bir alimin hocalan da Medine'li veya Yemen'li olabilmektedir, Mezhep imamlannın birbirlerinin hocasılöğrencisi olmaları
da bu kanaati güçlendimıektedir. Sıkıntılarla dolu hayatını, Mekke-Medine; Medineyemen; Yemen-Bağdat; Bağdat-Mısır gibi eyaletler arasında adeta mekik dakuyarak
geçiren ve makalemize konu olan İmam Şafii de bunun biiriz bir örneğidir ve bu örnekler az da değildir. Örneğin Medine'deki İmam Malik'in meşhur öğrencilerinden
Abdullah b. Vehb, h.125 tarihinde Mısır'da doğmuş, İmam Miilik'e öğrenci olmuş,
Leys b. Sa'd'a (v.157) öğrenci olmuş; Mısır, Irak ve Hicaz'da ilim tahsil etmiş,
h. 197' de Mısır' da vefat etmiştir. <"'ı Abdurrahman b. Kasım, h. 128' de Kinde (Himyer)'de doğmuş, İmam Malik'e öğrenci olmuş ve h.191'de Mısır'da vefat etmiştir.
Kayravan Kadısı (Tunus'lu) Esed b. Furat da (v.213/828) İmam Malik'ten el-Muvatta' okumuş, sonra Irak'a giderek İmam EbuYusuf ve Muhammed'in ders halkalarında bulunmuş, Mısır'a geçerek İmam Malik'in oradaki öğrencileri olan Eşheb b.
Abdilaziz (v.204) ve İbn Kasım'dan dersler almış ve Kayravan'a dönmüştür.<"ı Keza Eşheb b. Abctilhakem de (v.204 Mısır) İmam Miilik'e öğrencilik etmiştir.<sıı İmam
Miilik'in el-Muvatta'ının ravilerinden birisi olan Endülüslü Yahya b. Yahya el-Leysi el-Endelüsi de 28 yaşında İmam Miilik'e öğrenci olmuş, Mekke'de Süfyan b.
Uyeyne'den, Mısır'da Leys b. Sa' d' dan dersler almıştır.<' ı Re'y Ehli'nin imamı olan
EbU Hanife'nin de Hammad b. Ebi Süleyman'dan (v.120) ve Mekke'li Ata b. EbiRebah'tan (v.ll4) ilim aldığı; ayrıca Hadis Ehli'nin imamı olan Miilik ile birbirlerinden
ilim alışverişinde bulunduklan da ifade edilmektedir. <"ı Yine Hanefi imamlanndan
hadis hafızı kabul edilen EbUYusuf'un re'y ehli arasındaki yerini almadan önce hadis ile meşgul olduğu, İbn-i Ebi Leyla'nın öğrencisi olarak ondan 9 yıl ders aldığı,
3
(50) İbn Abdilberr, ss. 48, 50.
(51) Cündi, el- İmamu'ş·Şiifli', s. 109; el- Kurtubi, ss.50-51; Muhammed Sellam Medkilr, ei-Medhalu'I-Fık­
hi'l-İsliimi, Daru'l-Kavmiyye, Kahire 1964, s. 41.
(52) İbn Abdilberr, ss. 51 -52; Medkilr, s. 41.
(53) İbn Abdilberr, s. 52 .
. (54) İsmail Hakkı Ünal_ EbuHanife'nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet Işle­
ri
Ba~karılığı Yayını.
Ankara 1994. s. 234:
~ ;llll,A; ~~i .,..JWI ,.ı..) .ı.WS' .,J ~J ~iJ ~ Jü lU,.:.. L,i ~c j. :..ıl.IU J...i
cl-lkyhaki. 1\lcniikıb, 1112h 7 o-Zchcbi. Meniikıb, s. ı l.
81
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
bilalıere İmam EbuHanife'ye yöneldiği, İmam Malik ile görüşüp ilmi müzakereler-
de bulunduğuc"ı; İmam Muhammed Şeyhani'nin de İmam Malik'in yanında üç yıl­
dan fazla bir süre kaldığı, lafızlarıyla birlikte ondan 700 kadar hadis rivayet ettiği, hatta onun,-yukanda işaret edildiği gibi- İman1 Malik'in el-Muvatta 'ının ravilerinden birisi olduğu da bilinmektedir.c"'ı Onun İmam EbU Hanife'ye öğrenci olmadan önce
Şamlı Abdurrahman el-Evzai (v.l57.) ve Kiifeli Süfyan es-Sevri (v.161) gibi alimlerden ders aldığı da kaydedilmektedir."') İmam Malik ile Mısır'da Leys b. Sa' d (v.157)
arasında yazışmalar olduğu, hediyeleştikleri, hatta Leys b.Sa' d'ın da Irak' a giderek
orada ilmi tartışmalar yaptığı da bilinmektedir.c"ı Leys b. Sa' d, İmam Malik'in öğren­
cisi ve mezhebinin tabiisi iken bilahare mezhep tesis etmiştir." ı Emevi ve Abbasiler
döneminde Küfe' de kadılık yapan İbn Ebi Leyla ileMedine'de İmam Malik'in fıkıh­
taki üstadı olan Rebia b. ebi Abdirrahman b. el-Ferruh (Rebiatu'r-Re'y)(v. 136)'un ise
İmam Ebii Hanife' den önce re'y ile fetva verdiği ifade edilmektedir.c oı Diğer taraftan
Ahmed b. Hanbel'in İmam EbuYusufdan üç yıl ders aldığı,c ıı aynca eserlerini kaleme alırken Şeyhani'nin eserlerinden faydalandığı,c ıı Suriye, Yemen vs. vilayetlere ilmi seyehatler yaptığı, hatta el-Musannt;fsahibi meşhur muhaddis Abdurrazzak'tan istifade etmek için San'a'ya kadar gittiği bilinmektedir. İmam Şafii'nin de Şeyhani'nin
el-Asl ( el-Mehsılt) isimli eserini ezberledikten sonra el-Ümm'ünü yazdığı unutulmamalıdır.c"ıı Bağdat'ın doğusunda ve kuzeyinde kalan Türk ilieri için de aynı şeyleri ifade etmek mümkündür. Örneğin Türkistan, Şafii mezhebini, Taşkent (Şaş)lı Kaffil.l el-Kebir eş-Şaşi Muhammed b. Ali b. İsmail (v.365) vasıtasıyla tanımıştır ki, bu alimin de
tahsilini Şam ve Bağdat'ta yaptığı ifade edilmektedir.'ü4'
9
6
6
6
(55) Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed Ebu Sehl es-Serahsi, el-Mebsut, Matbaatu's-Saade, Mısır 1324,
XXX/128; er-Razi (İbn Ebi Hil.tim), s. 197; el-Kurtubi, ss. 59, 173; İbn Nedim, Kitabu'l·Fihrist (Gustau
Flugel neşri), Beyrut I964, 1/203; Ahmed Emin, Il/200.
(56) ez-Zehebi, Menakıb, s. 53, ez-Zehebi, Siyer, IX/135; el-Kurtubi, ss. 25, 174;er-Rilzi (İbn ebi Hil.tim)
s.l73; Ebu Nuaym,IX/74; İbn Nedim, 1/203; Abdulkadir, s.246.
(57) İbn Abdilberr, s. 173, Halil, ss. 75, 84.
(5S) Abdulkadir Şener, Muhammed Yusuf Musa'nın "Til.rihu'l-Fıkhi'l-İslil.mi" isimli eserinin bu konu ile ilgili bölümünü tercüme ederek Ankara Üniversitesi llahiyat Fakültesi Dergisi'nde (c. XVI-1968, ss. 131-154)
yayımlamıştır.
(59) İbn Nedim, 11199.
(60) İbn Nedim, 1/203; Abdülkadir, s. 234; ez-Zehebi, Si yer, Vl/3 10.
(61) ez-Zehebi, Menakıb, s. 50; ez-Zehebi, Siyer, IX/136; Muhammed Zil.hid el-Kevseri, Hüsnü't-Tekadi fi
Sireti ebi' Yusuf el-Kadi, Mektebetü'l-Endülüs, Humus 1968, s. 64; Ahmed İbrahim ebu Yusuf, Ebu Yusuf Kadi'l- Kudat, Bağdat I 948, s.9.
(62) ez-Zehebi, Siyer, IX/136.
(63) Kevseri, Buluğu'l·Emanl, s. 77. Ayrıca Imam Şil.fii'nin, Imam Millik'in yanında kaldığı sürenin 8 ay olduğu; Şeybani' nin Imam Malik' in yanında kaldığı sürenin ise üç küsur yıl olduğu da ifade edilmektedir.
bkz. Kevseri, Buluğu'l-Emiini, s. 43.
(li4) Yusuf Ziya Kavakçı, XI ve XII. Asırlarda Karahanidar Devrinde Mavara al-Nahr İslam Hukukçula·
rı, Sevinç Matbaası, Ankara I 976, s.25; Sezgin, Turas, 1111 X8- 189.
82
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ iLMiNDEKi YERi
Bütün bunları, .tabifn döneminden başlamak üzere hicrf II. asırda şekillenen fıkhf
ekoller arasmda ihtilaflı konular bulunmasına ve fakihlerin nassları farklı farklı algı­
layıp yorumlamalanna rağmen, beslendikleri kaynağın aynı olduğunu, ayrıca birbirlerinin kanaatlerine muttalf olduklannı teyid etmek için ifade ediyoruz. ilim ehli birbirini o kadar iyi tanımaktadır ki, rivayet edilen haberlerin/ eserlerin doğru (sahih)
veya uydurma (mevzu) olup olmadığı, genellikle ravilerin güvenilir kişiler olup olmadığı kriterinden hareket edilerek tespit edildiği gibi, ravfler arasında yalancı olup
olmadığı da bu ileri derecedeki rical bilgisinden faydalanılarak ortaya konulmuştur.
Zaman zaman eleştiri konusu yaptığımız "İslami kritisizmde metin tenkldinden
ziyade rical tenkidinin gelişmiş olması, başka bir ifade ile "metnin doğruluğu­
nun, senedin sağlamlığında aranması" anlayışı da, bu duruma bağlanabilir.<"'l Çünkü, hadisin senedi (ravfler zinciri), hadis metninin sıhhatini garanti eden bir kıstas
olarak kabul edilmiştir . Bu nedenle bu tevsik usUlü İslam alimlerince, başka milletlerde bulunmayan, yani İslami bir orijinalite arzeden bir sistem
~~1 •..\.\ ~L». V" U...Li ~
''""olarak
nitelendirilmiştir.
Bağdat'ta
re'y ehlinin fıkhını iyice öğrendikten sonra Mekke'ye dönen Şafii,
Mescid-i Haram'da tedrfse devam etmiştir. Ayrıca bir taraftan Hanefi fıkhını (İmam
EbuYusuf ve Muhammed'in kitaplarını) tetkikine devam ederken, diğer taraftan hac
mevsiminde buraya gelen değişik alimlerle görüşme ve İstişarelerini sürdürmüştür.<"'ı
Hayatının yaklaşık dokuz yılını alan bu dönemini İmam Şafii, hüküm istinbatının dayandığı temel kurallan (Usul-i .fikh) tetkik ve tespit etmeye tahsis etmiştir.<"sı Şa­
fii'nin, diğer mezhep imamları ile görüşüp, ilim alış-verişinde bulunması, değişik ülke ve kültürleri tanıması, bu meyanda görüş ve kanaatlerini sık sık yeniden gözden
geçirmesi; O'nun görüşlerinin, sadece nakilden ibaret olmadığını; aksine kendisinin
(65) imam Muhammed'den sağlam kanallar ile sonraki nesillere intikal eden ve el- Mebsiit, el-Camiu's-Sağir, el-Ciimiu'l-Kebir, es-Siyeru's-Sağir, es-Siyeru'I-Kebir, ez-Ziyadat'dan ibaret olan eserlerine "zahiru'r-rivaye" denilmesi de aynı sebebe dayandırılmaktadır. Abdurrazık, et-Temhid, s. 236.
(Iili) Ebu Bekr Ahmed b. Ali el-Hatib el-Bağdadi, Şerefu Aslıabi'I-Hadis (Thk.Mehmed Said Hatiboğlu). Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1972, ss. 75-76. Ayrıca bkz. Fııad Sezgin, Ehemmiyyetu'i-İsnad fi'IUliimi'l-Arabiyye ve'l-İslamiyye, (Miihiidarat fi Tarihi'l-Ulômi'l-Arabiyye ve'I-İslamiyye içinde ma-
kale), Frankfurt 1984.
(67) el- Meraği, 1/136; Hudari Beg, ss.lfi9-170; Abdulkadir, s. 247; Khadduri, s.l3.lmam Şafiinin 188 yılında
Bağdad'ı terkederek Harran ve Şam üzerinden Mısır'a gittiği de kaydedilmektedir. (Sezgin, 111165; Abdulkadir, s. 275) Bu ri vayete göre Şafii Mısır'da Imam Malik'in bir öğrencisi olarak büyük itibar ve iltifat
görmüş ancak 195 yılında buradan tekrar Bağdat' a dönmüştür. (Haffening, Xl/268). 198 yılında Mısır vali sinin oğlu Abdullah b. Musa'nın daveti ile tekrar Kahire'ye dönen Şafii, 200 yılında buradan hacca gitmiş, oradan da tekrar Kahire'ye dönmüştür. bkz. Sezgin, Il/165-166; Abdulkadir, s. 275; Haffening.
Xl/268.
(68) el-Hafif,
adı
geçen makale; Abdulkadir. s. 268.
83
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NISAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
Hanefi ve Mlliikl mezheplerinden seçmeci bir anlayışa dayalı, eklektik bir sistem
oluşturma gayreti içinde olduğunu göstemıektedir.<""ı Kısaca özetlemek gerekirse
İmam Malik'in temsil ettiği ve hadis-sünnetin şekillendirdiği hukuki yapıya kısaca
"Medine Elıli'nin ameli"ne fevkalade önem veren Medine Ekolü'nün, İmam Şa­
fii'nin görüşlerinin (fıkılıformasyonwıun) şekillenmesinde derin te'siri olduğu muhakkaktır. Ancak o, muhtelif zamanlarda İslam dünyasının değişik bölgelerine seyahetler yaptıkça ve Hicaz' da muttali olmadığı şeyleri görüp, yeni şeyler öğrendikçe,
eski görüşlerini yeniden gözden geçirme zamretini hissetmiş, zamanla kanaatlerini
değiştirdiği de olmuştur. Pek tabii olarak mezhebi de Malikilikten farklı bir boyut kazanmıştır. Bu nedenle Şafii fıkhını, tamamen hadis veya re'y ekolü içinde mütalaa
etmek imkansızdır.< oı Kaldı ki, daha önce de ifade edildiği gibi, hadisten müstağni
olan ve tanıamen rey'e dayanan, veya aklı ve yorumu devre dışı bırakarak sadece hadislerin lafzını ve literal yorumunu esas alarak birbirine zıt kutup oluşturan fıkıh
ekolleri kanaatimizce, (Ziilıirfler ve müfrit re 'yciler denilen rasyonalist Basra Mu 'lezilesi hariç) hemen hemen yok gibidir ya da çok marijinaldir.(7°
7
İmanı Şafii
195/811 yılında Hallfe el-Emin zamanında ikinci defa Bağdat'a gitmiştir.<nı İmam Muhammed eş-Şeybani vefat ettiği için Şafii, Bağdat'ta meşhur Hanefi hukukçusu Muhammed b. Hasan b. Ziyad el-Lü'lüi (v.204)'ye misafir olmuş­
tur. < 'ı Ancak bu seferki gidişinde 45 yaşlarındao• ı (olgunluk çağında)' dır ve fıkıh açı­
sından daha sistemli ve daha derli topludur. Artık yepyeni bir ekolün müjdecisidir.
Sadece fetva konusu olan cüz'i ve fer'i meseleri ele almaktan ziyade bunların dayandığı temel ve külli kurallar ile, bunların esaslarını (uszll) incelemektedir.
7
Şafii,
UsUl-i fıkh ile ilgili elimizde mevcut en eski te'lif olma niteliğini koruyan
er-Risale isimli eserini ilk defa bu dönemde yazmıştır. mı Meşhur hadis hiifızı Abdur(69) el-Beyhak!, Ma'rifetü's-Sünen, I/31, 32; Sezgin, Il/166; Hatfening, Xl/26; Asaf A.Fyzee, Outlines of
Muhammadan Law, Oxford University Press 1976, s. 34; en-Nehri\vl, ss. 67-68.
(70) Sezgin, Il/166.
(71) Ali Hasan Abdulkadir'in re'y merkezli tasnifini esas alarak Hanefllik ve Zi\hirlliği birbirine zıt iki kutup
kabul eden anlayışına (s. 223) katılamıyoruz. Çünkü re'y yerine hadis merkez alındığı takdirde, aynı şey
· söylenemiyecektir. Zira Hanefilik hadise kapalı bir mezhep değildir. Binaenaleyh Hanefilik ve Zahirlliği
(aralarında çok önemli farklılıklar olmasına rağmen) birbirinin zıdd-ı ba!d'i kabul etmek imkansızdır.
(72) ez-Zeheb!, Siyer, X/85; Ebu Nuaym, IX/67; Abdurrazık, s. 30; el-Hafif, aynı makale; en-Nehrav!, ss. 67,
69; Berber!-Sayis-Subk!, s. 280; Cünd1-Semek-lbrahim, Il/372; Haffening, XI/268; el-Merağ!, l/136; esSeiilib!, I/397.
(73) Hudari Beg, s.l70.
(74) en-Nehravl, s. 69.
(75)
84
Bazı
yazarlar, Şafii'nin er-Risale'sini ilk defa, Bağdat'tan Mekke'ye döndükten sonra ve Mekke'de yazdığım ifade ediyariarsa da (bkz. Ahmed Muhammed Şakir, er-Risale' ye yazdığı ön söz, s. lI; Medkur, Menahic, s. 046.), genellikle onun bu eseri Bağdat'a ikinci gelişinde yazdığı kabul edilmektedir
ŞAMiL DAGCI • IMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
ralıman
b. el-Mehdi (v.198)'nin, haberleri kabulde aranan şartlar, icma'ın hücciyyeti, Kur'an'ın nasih ve mensühu ve benzeri fıkıh usUlüne ilişkin bazı sorulannı cevaplandırma talebine, cevap sadedinde kaleme aldığı bu eser, risille halinde, öğrencisi
Haris b. Süreye en-Nakkill el-Harezmi (v.236) tarafından kendisine ulaştınldığı için
bu ismi aldığı ifade edilmektedir. (7oı Ancak bu eser zamanımıza kadar ulaşamamıştır.
İmam Şafii'nin
yine bu dönemde el-Hucce veya el-Mehsılt isimli furü-i fıkha dair bir eser daha yazdığı zikredilnıektedir. Mısırdaki öğrencilerinden el-Buveyti'nin
ifadesine göre, Şafii, Irak'ta iken, ehl-i hadis, kendisinden İmam Ebu Hanife'nin görüşlerine karşı bir kitap yazmasını istemiş, kendisi de bu amaçla bu eserini yazmış­
tır. Bağdat'ta kaleme alındığından dolayı bu esere Kitahu'l-Bağdlidf de denilmektedir.cnı Bu kitap, re'y ehline reddiye olarak yazılmış olup, İmam Şafii'nin eski görüş­
lerini (kadim mezhebini) yansıtmaktadır. Beyhaki'nin ifadesine göre bu eseri
Irak'taki öğrencilerinden Za'ferani rivayet etmiştirY' 1 Katip Çelebi de İmam Şa­
fil'nin "mezheb-i kadim"inden bahsedildiğinde bu kitaptaki görüşlerinin kastedil7
diğini kaydetmektedir.< " 1 Kısaca İman1 Şafii Irakta iken ilk defa olarak yazdığı er-Risale usUl ile; el-Hucce isimli eseri ise furü ile ilgilidir.csoı Ancak ileride de ifade edileceği gibi, İmam Şafii'nin bu iki eserini de Mısır'a gittikten sonra yeniden gözden
geçirdiği, değişikliklere tabi tutarak yeniden imla ettirdiği de bilinmektedir. er-Rislile, ismini korumakla beraber yeniden telif edilmiştir. el-Hucce ise, el-Ünını isimli
eserine esas teşkil etmek üzere yeniden gözden geçirilmiş, değiştitilmiş ve öğrenci­
lerine yeniden dikte ettirilmiştir;csıı
e)
Mısır'a Gidişi
Bu sefer Bağdat'ta iki yıl kalan<''1 İmam Şafii'nin, Farsillerini de gezdikten sonra Anadolu'da Harran (Urfa)'a uğradığı ve 198/813 yılında Mekke'ye döndüğü kay(76) Sezgin, 11/171; el-Asqaliini, s.78; el-Beyhilki, Ma'rifetu's- Sünen, l/26; Ahmed b. Ali b. Silbit el-Hatib elBağdildi, Mes'eletü'l-İhtidic bi'ş-Şiifii fimii Usnide İleyh ve'r-Redd ala Tilinine bi İzemi Cehlihim,
(Thk. Halilİbrahim Molla Hiltır), Şirketu Tıbaati'l-Arabiyye, Riyad 1980, s. ll (muhakkikin önsözü); elBeyhakl, Meniikıb, 1/237; George Makdisi, "The Juridical Theology of Shafii, Origins and Significance of Usul al-Fıqh, Studia İslamica," LIX, Paris 1984, s.6.
(77) el-Asqalilni, ss. 76, 145, 155; el-Beyhaki,
Meniikıb,
l/163-164; en-Nehravi, s. 713.
(78) el-Asqalilnl, s. 78; en-Nehravl, s 713. Nevevi ise, bu eseri, Şafii'nin Irak'taki en meşhur öğrencilerinin
dördünün (Ahmet b.Hambel, Ebu Sevr, Za'feranl ve el-Kerabis!)'nin rivayet ettiğini kaydetmektedir.
(79) Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah, Keşfu'z-Zunfin an Esiimii'l-Kütüb ve'l-Funfin, Milli Eğitim Bası­
mevi, Istanbul 1971, Il/1285; en-Nehrav!, s. 713; Abdurriizık, et-Temhid, s. 226; Muhammed Ali es-Sayis, Tiirihu'l-Fıkhi'l-İsliimi, Matbaatu Muhammed Ali Sab!h, Kahire t.y, s. 104; el-Merağ!, 1/139.
(80) el-Beyhaki, Ma'rifetü's-Sünen, 1/33 (önsöz); el-Beyhaki,
Meniikıb,
111244; el-Asqaliinl, s. 76; Khadduri, s. 19.
(Xl) el-Beyhakl, Ma'rifetü's-Sünen, 1/33 (önsöz).
(82) Ebu Nuaym, IX/67; Abdurrazık, el-İmiimu'ş-Şiifii, s. 30.
85
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
dedilmektedir.'"ı
Bu seferinde de o, Bağdat'ta birçok ilim adamlarıyla görüşmüş ve
birçok ilim adamı da kendisinden ilim alnuştır. c• ı 198 veya 199 yılmda üçüncü kez
Bağdat' a dönen Şafii, cs;ı burada ancak birkaç ay kalmış ve son ikanıetgahı olan Mısır'a
gitmiştir.""' Şafii'nin Bağdat'a bu son gelişinde Bağdat siyasi ve sosyal çalkantılara sahne olan sıkıntılı bir dönem yaşamaktadır. Halife el-Emin h.198'de öldürülmüştür'" ' ve
idarede Miltezile mezhebine temayülü olduğu bilinen el-Me'mun (hilafet süresi
h.l98-218) bulunmaktadır. Şafii'nin Mısır'a gidiş sebebi de büyük bir ihtimal ile bazı konularda Halife el-Me'miin ile ters düşmesidir. Rivayete göre O, Halifenin kadı­
lık yapması teklifini kabul etmediği veya onun "halku'l-Kur'an" ile ilgili görüşle­
rini reddettiği için Bağdat'ı terketmiştir. el-Me'mun, hilafete gelince Abdullah b.
Abbas'm soyundan Abbas b. Musa'yı Mısır'a vali tayin etmiş, o ise yerine oğlu Abdullah'ı kendisine naib olarak oraya göndemıiştir. ı İmam Şafii'nin 199'da Abdullah'm daveti üzerine kendisi ile birlikte Mısır'a gittiği zikredilmektedir. Şafii, Mı-··
sır'da İmam Millik'in değerli öğrencilerinden olan Abdullah b. Abctilhakem
(v.214)'e misafir olmuştur.cs ı
4
7
188
--
9
Kahire valisinin kendisine temin ettiği imkanları iyi değerlendiren Şafii, hayatı­
nın vefatma kadar süren bu beş yıllık dönemini yargı (pratik hukuk) dan uzak olarak
teorik hukuk meselelerinin araştırılmasma tahsis etmiştir. c oı
9
f) Mısır'daki Öğrencileri
Mısır'a gittikten sonra Amr b. el-As camiinde ders halkasmı devam ettiren İmam
Şafii burada da değerli öğrenciler yetiştirmiş tir. Şafii'nin
"hiç kimse bana Rebl' kadar yardım etmemiştir" dediği Rebi' b. Süleyman el-Muradi (v. 270/880), bizzat
Şafii'nin ders halkasım devam ettirmesini vasiyet ettiği Said-i Mısır'dan Ebu Ya'kiib
(83) Subki-Sayis-Berberi. s.280; el-Beyhaki, Menakıb, 1/220; Edhem, ss. 17, 31; Cündi-Semek-İbrahim,
lll373. Şafii'nin bu seyahatinin de gercekleşip gerçekle~mediği ihtilatlıdır. Örneğin el-Kevseri bunun uydurma olduğunu ifade etmektedir. Bkz. Buluğu'i-Emani, s.32.
(84) Subki-Sil.yis-Berberi, s.280.
(85) Bu tarihin 198, 199, 200 olduğu konusundaki ihtilatlar dikkati çekmektedir. bkz. el-Kurtubi, s. 101; EbfiNuaym, IX/67; ayrıca el-Beyhaki, Menakıb, 1/220; Hudari Beg, s.l70.
(86) el-Hafif, adı geçen gazetedeki yazısı; el-Kurtubi, s. 67; Cündi-Semek-İbrahim, s. 373; el-Meraği, 1/136.
(87) Cündi, el-İmamu'ş-Şafii, s. 192-193.
(88) Cündi, el-İmamu'ş·Şafii, s. 195; ayrıca bkz. en-Nehravi, s. 76; AbduJTazık, el-İmamu'ş-Şafii, s. 30; elAsqalani, s. 77; Edhem, s. 31; Khadduri, s. 14. Abdulhalim Cü ndi, Bağdat'taki mutezile hakimiyetinin, Abbas i Halifesi Me'mun'un Horasan'dan Bağdat'a döndükten sonra olduğunu, halbuki o tarihlerde zaten Şa­
fii' nin Kahire'de bulunduğunu gerekçe göstererek onun Bağdat' ı terk etmesinin sebebi olarak "halku'l·
Kur' an" iddiasını ma'kul bulmaz. bkz. Cü ndi, ei-İmamu'ş·Şiifii, s. 195-196
(89) Subki-Sayis-Berberi, s.280; Cündi, ei-İmamu'ş-Şiifii, ss.l95, 214; ibn Abdilberr, s. 113.
(90) Khadduri. s. 15.
86
ŞAMiL DAGCI •iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ iLMiNDEKi YERI
Yusuf b. Yahya el~Buveyti (v.231/845); "mezhebimin yardımcısı" dediği el-Muhtasar sahibi Ebu İbrahim İsmail b. Yahya el-Müzeni (v.264); Ebu Hafs Hermele b,
Yahyael-Mısri (v.243) de bunlar arsındadır.<"' 1
Mihne olayından, Şafii'nin öğrencilerinin de nasiplendiği görülmektedir. Örneğin, yukanda ismini zikrettiğimiz el-Buveyti'nin, halku'l-Kur'an konusundaki siyasi otoritenin kanaatlerine ters düşen ''Kur'an'ın yaratılmamış olduğu" şeklindeki
görüşü, Hanefi Mezhebine mensub olan devrin Kahire Kadısı Muhammed İbn ebi'lLeys'in hasedini mucib olmuştur. Muhammed İbn ebi'l-Leys, Buveyti'yi halku'lKur' an konusunda menfi bir tavır takınan Vasık Billah' a ispiyon etmiş ve tutuklanıp
kelepçelenerek Bağdat' a götürülmesine sebep olmuştur.<" ı Ulemanın karakterini göstermesi bakımından onun şu davranışı zikre değerdir. Rivayete göre o, hapiste iken
her cuma günü sanki dışanda cuma namazına hazırlanıyormuşcasına gusleder, temiz
elbiselerini giyinir, bekler ve dışarıdan ezan sesini duyunca da kapıya kadar yürür2
müş. Gardiyanların:
-Nereye gidiyorsun? sorusuna
-Allah'ın
davetine icabet etmeye, diye tevap verir. Görevlilerin,
-Geri dön, Allah seni
bağışlasın,
diye kendisine engel
olması
üzerine de
-Allah'ım
davetine icabet ettim, ancak beni engellediler, diyerek karşılık verirmiş.193ı Daha İmam Şafii'nin sağlığında iken el-Muhtasar isimli bir eser yazdığı ifade edilen bu değerli alimin h.23 1 yılında hapiste iken vefat ettiği rivayet edilmektedir.<".ıı
g} Vefatı
İmam Şafil'nin,
bilimsel hayatının muhtelif evrelerinde "mezheb-i kadim" ve
"mezheb-i cedid" gibi farklı kanaatler taşıması, değişik ülke, kültür ve medeniyetlerle karşılaştıkça görüş ve kanaatlerini yeniden gözden geçirmesi, onun değişime
açık bir ilmi yapıya sahip olduğunu gösterir.< ı Ancak onun Mısır'a gittikten sonra
95
(91) Subki-Sil.yis-Berberi, ss. 285, 286;
eş-Şiril.zi,
ss. 97, 100; el-Hüseyni, s. 3 vd: el-Kurtubi, s. I I ı. Davud ez-
Zahiri' nin de önceleri Hanefi iken, bilalıere Şil.fil olduğu, daha sonra da müstakil bir mezhep kurduğu ifade edilmektedir. Cündi, el-İmamu'ş·Şafii, s. 329. Kahire'deki öğrencileri için ayrıca bkz. Subki-Sil.yisBerberi, ss. 283-288; Sezgin, Tarihu't·Turas, II/176; İbn Nedim, s. 211 vd; es-Seil.libi, 1111123 vd; el-Merağ1, 1/139; Hudari Beg, s. I73- I 74.
(92) lbn Abdilberr, ss. 109-1 10.
(93) Subk!-Sil.yis-Berber!, s. 285; Cündi, el-İmamu'ş·Şafii, ss. 326, 329.
(94) el-Beyhak!,
Menakıb,
1/267 vd; Ahmet Emin, 11/233.
(95) el-Beyhak!, Ma'rifetu's-Sünen, 1/33 (önsöz); Emin el-Hfıll, el-Müceddidfin fi'l·İslam, s. X6.
87
DIYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MA Y/S-HAZiRAN 1996
görüşlerinde
meydana gelen değişiklikleri sadece tanıştı ğı yeni kültür ve medeni)' etlere dayandırma yerine, bu faktörlere ilave olarak ulaştığı ictihadi olgunluğa ve derin tetkiklerle kaydettiği ileri merhaleye dayandırmanın daha isabetli olacağını düşü­
nüyoruz.1""ı Fakat daha Bağdat'tan ayrılarak Mısır'a gelirken
.)All_, 4..4-ll......,) 4-iJJı)-OJ
ı;.r.l.) 1J l.. i ~ 1 4-:,J 1J l.. i
~
Jl J.P ~.;)if-i
..;Al 1-' j_,.lli 1ı.$.) J 1 Lo .JJ ~
"Kardeş, gönliinı Mısır'a
gitmek şevkiyle yanar
Ne çare ki arada çöller... uzun yollar var.
Bilmem kurtulmak ümidi mi... zenginlik için mi?
Yoksa mezarıma nu sürükler kader. " 1971
diyen İmam Şafii'nin yoğun ilmi mesai içinde geçen Kahire' deki hayatı da uzun sürmemiştir. Daha Kahire'ye geldiğinde sağlığı bozulan İmam Şafii yakalandığı ağır derecede basur (hemoroid) hastalığından muzdarip olmuş, aşırı derecede kan kaybetmiştir. Nihayet iyice ağırlaşan hastalığı onu yatağa düşürmüştür. Bir sabah kendisini
ziyaret ederek durumunu soran değerli öğrencisi el-Muzeni'ye "Bilmiyorum ruhum
cennete mi gidiyor onu kutlayayım, yoksa ateşe mi, onu tiiziye edeyim" diyerek
gözlerini yukarıya yöneltmiş havf ve reca arasında ve derin bir tevekkül içinde şu
mısraları okumuştur:
I....L.. 1!.!_..w ır ı.r.-)1 ~
Wlı. i 1!.!p .:ı 15 '?'..J 1!.!_,.lı;
.,..,.-ı..ı...
.;.j
t.... -' ~ ı.rJ u -'
-.::J_;
l...IJ ~ ~ ~w
"Kalbinı sıkışıp
çaresiz kaldığunda,
Bütün ümit ve beklentilerimi aifina merdiven (vesfle) kıldım.
Günahlarımı gözümün öniime getirdiğünde çok büyük lmldunı.
Ancak Senin affmla kıyaslaymca, Affinı daha büyük gördüm .. wsJ
Uzun zaman geçmeden h.204 yılı Receb ayının son günü (20 Ocak 820 Perşem­
be) Fustat (eski Kahire )'ta 54 yaşında iken vefat etmiş, cuma günü ikindi namazını
müteakip defnedilmiştir. ı İmam Şafii, cenazesini valinin yıkamasını vasiyyet etmiş­
tir. Bunun üzerine Muhammed b. Seriyy b. el-Hakem, onun borçlu olup olmadığını
sormuş, borçlu olduğunu öğrenince de borcunu ödemiş ve cenaze namazını kıldır199
(96) Ayn kanaat için bkz.M. Esat Kılıçer, Büyük İslam Bilginlerinden İmam Şafii, Diyanet Dergisi, c. VII, s.
75-76, Ankara !968, s. 199; Medkilr. s. 42.
(97) el-Kurtub!, s. 102;
Şiifii,
Divan, s.47.
(98) el-Meriiğ!, l/142; el-Beyhak!, Menakıb, II/293vd; el-Asqaliin!, s.83; el-Kurtubl, s.l02; lbnu'l-Cevz!,
Il/258;
Şafii,
Divan, s.78.
(99) Ebil Nuaym, IX/67,68; er-Razi (İbn Ebi Halim), ss.74-75; el-Kurtubi, s. 102; el-Ca' di, s. !37; en-Nevevi, l/24.
88
ŞAMiL DAGC/ • iMAM ŞAFii'NIN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
mıştır. (ıooı
Bu hadise bile göstermektedir ki o, çocukluğun u yetim olarak yaşamış, sürekli olarakdolaştığı (belki de dolaştırıldığı) için istikrarlı bir hayat sürememiştir. Kı­
saca bu büyük insanın yetim olarak, gurbette başlayarı ve fakirlik içinde devam eden
hayatının yine gurbette ve fakirlik içinde noktalandığı görülmektedir. Yukarıda da
ifade edildiği gibi Kahire'ye geldiğinde vefakar öğrencisi Abdullah b. Abctilhakem
(v.214)'e misafir oları ve onun evinde vefat eden Şafii'nin naaşı, bu öğrencisinin
mensup olduğu Abdulhakem Oğulları'nın Fustat Cebel-i Mukattam'daki aile mezarlığına defnedilmiştir.(ıoıı Eyyubiler devrinde, Sultan Melik Kamil (v.608) tarafından
mezarına ilave edilen ve halen mevcut olan kümbet, Kahire'nin ziyaret edilen yerlerindendirY"'ı
h) Mezhebinin
Yayıldığı
Yerler
Şafii
Mezhebi, Mısır'da yaygındır. Tarih itibariyle Hicaz, Irak, Horasan, Kafkasya, Kuzey Afrika, Maverau'n-Nehr, Tarızanya; IV. asırdarı itibaren de Endülüs, Java
Adaları, Filipinler, Endonezya, Çin, Seylan gibi ülkelerde de taraftar bulmuştur. Eyyübiler devrinde Mısır ve Suriye'de resmen uygularımıştır. İmam Şafii'nin öğrenci­
leri Şafii'den sonra (Halife el-Mütevekkil zamanında 232-248) fetva ve yargı makamlarına da gelmişlerdir. Hicri 4. asır ortalarında Bağdat Kadı'l-Kudatlığına Şafi­
iler getirilmiştir. Mısır'da da Tolunoğulları devrinde Ahmed b. Tolon (254-270) Şa­
fiileri teşci ederek desteklemiştir.ıırııı
Maverdi (v.450), Takıyyuddin es-Subki (356 h.), Kaffal el-Kebir eş-Şaşi (365),
Beyhaki (h.458), el-Cüveyni ( 478), Gazali (505), Fahruddin er-Razi (606), İzzuddin
b. Abdisselam (660), eş-Şirazi (476) veen-Nevevi (676) gibi isimler, ilk etapta akla
gelen önemli Şafii alimleridir.
B) KİŞİSEL MEZİYETLERİ VE EDEBi YÖNÜ
1. Vefası ve
Hakşinaslı ğı
(100) Edhem, s. 43. Şafii'nin vasiyetiiçin bkz. el-Beyhald, Menakıb, 11/288-289; el-Cündi, el-İmamu'ş·Şafii,
ss. 354-356.
(!Ol) Khadduri, s. 16; Haffening. Xl/269; Sezgin, Tarihu't-Turas, Il/166; el-Cündi, el-İmamu'ş·Şafii, s.360.
(!02) Khadduri, s. 16; Haffening, Xl/269. Mezar kirabesindeki
Onun ölüm ve teslimiyetle ilgili çok güzel
şiirleri
de
yazılar
vardır.
için bkz. el-Beyhaki,
Menakıb,
Il/300.
bkz. es-Saymeri, s. 129; 175; el-Beyhaki,
ll/293-294; el-Asqa!ani, s. 83; İbnu'l-Cevzi, Il/258; eş-Şafii, Divan, s. ?X.
(!03) Cündi, el-İmamu'ş·Şafii, ss. 363, 364; Haffening, Xl/271; ayrıca bkz. Schacht, İslam Hukukuna Giriş,
(terc. Abdulkadir
Şener-Mehmet Dağ),
s. 75.
89
DiVAN ET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MA Y/S-HAZiRAN 7996
İmam Şafii hakşinastır,
..;.ı. ı
gönül ehlidir. Bir şiirinde:
.ı.J ..;> ı ~! ..;.ı. ı ı..> .il ..;.ı. ı .J..;.,.. H .r-> ~
..;.ı. ı .ı.J ..;> ı~! ..;.ı. ı ı..> .il ..;.ı. ı ...;__....!
-
"Haklı olduğunda,
hak sahibinin haklı olduğunu kabul et; Zira, haklı olduğu halde hak sahibinin, hakkını inkar edenden de hayır yoktur",(J(J.I) demiştir.
Bir müzakere sırasında, hocası İmam Muhammed Şeyhani'yi "İmam Ebu Hanife'nin her görüşünü çok iyi bilip Hazret-i Peygamber'in hadislerini aynı malıa­
retle bilmemekle" ta'riz ederken° 051 hakşinaslık ilkesinden hareket ettiği gibi, İmam
Ebu Hanife'ye saygı beslerken de aynı ilkeden hareket etmektedir. Rivayete göre dönemin ilimde de başkenti olan ve Medi'netü's-Selam (Barış Şehri) olarak da isimlendirilen Bağdat'a geldiğinde İmam Ebu Hani'fe'nin kabrini ziyaret etmiş, kabri civarında iki rekat namaz kılmıştır. Ancak hem rukua giderken, hem de ruku'dan kalktık­
tan sonra (secdeye gitmeden önce) ellerini kaldırmamıştır. Mezhep sahibi olduğu halde, niçin kendi mezhebini terkedip EbuHani'fe'ye uyduğunu soranlara ise; "İmam'ın
manevi huzurunda O' nun görüşü hilafına hareketi edebe müğayir görürüm" denıiştir." ı
Hadise, Ebu Hanife'nin kabri civarında sabah namazını kıldığı, ancak O'na hürmeten kunut'u terkettiği şeklinde de zikredilmektedir.( 1071 Şafii'nin aynı alicenaplığı Mı­
0081
sır'a gidince Leys b. Sa'd için de yaptığı ifade edilmektedir.
Bu örnekler O'nun
taasuptan uzak, hoşgörü sahibi olduğunun da kanıtıdır.
06
2. İyimserliği
Güçlü bir fıkıh mantığına sahib olan İmanı Şafii', fıkhi' tartışmalarında, muarızına
galebe çalmayı, onu küçük düşürmeyi düşünmemektedir. Yani hasmını yenme gibi
bir kompleksi olmadığı gibi, yenilme gibi bir sıkıntısı da yoktur. Onun için önemli
olan şahısların kazanması veya kayhctn1esi değil. hakikatİn ortaya çıkmasıdır. Onun:
......_,;[......., ..;J.ı.:,lS' .:,[ J ,~1 ı.r-- ..;J.ı.:,lS' .:,Li ;.;W J ..,1! J.. ..;:Ll _r.-ı ~1 :..:..ü J ~11..~>1 .:;,_);L; Lo
"Kiminle münazara etmişsem, mutlaka: Ya Rabbi, eğer haklı isem, onun gönlüne ve diline hakkı yerleştir ki bana uysun, eğer onun görüşü doğru ise ben ona
uyayım demişimdir" ve <,?~..;:Ll J.. ~! ~ı_;.. 1..~>1 .:;,_);L; Lo
"Görüşümün doğru olduğundan emin olmadıkça galebe çalmak (küçük düşür­
mek) için hiçkimse ile tartışmadım"("'"l gibi ifadeleri bu konudaki samimi düşün­
celerini ortaya koymaktadır.
(104) Ebu Nuaym, IX/l 19; ei-Beyhakl,
(105) ei-Beyhakl,
Menakıb,
Menakıb,
Il/97.
11137-138.
(IOfı) Cündl, ei-İmamu'ş-Şafil, s.17fı.
( 107) Muhammed Murtada ez-Zebldl, Ukfidu'I-Cevahiri'l-Münlfe, Müessesetu'r-Risil.le, Beyrut 1985, s. 29.
( 108) Cündl, el-İmamu'ş-Şafil, s.17fı.
(!Ol)) ez-Zehebl. Siyer, X/29; e1-Asqa1anl, ss. 112, 113. 114; er-Riizl (lbn Ebi Hiitim). s. 93; Ebu Nuaym,
IX1118.
90
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ ILMiNDEKi YERi
İmam Şafii'nin müsamahası
sadece ilmi tartışmalara münhasır değildir. Onun bu
güzelhasletinin beşeri ilişkilere de yansıdı ğı görülmektedir. Hayatı yolculuklada geçen İmam Şafii'nin yol arkadaşlığındaki vefasını göstermek üzere şiirleştirdiği düşüncelerini de kaydedilmeğe değer buluyoruz. O,
L._,j .) ü..:~ ı ı) ..::..ü 1.; ı~ l
..;.,..w.ı ı ı->) ı ı.?JS ~ ~
.:;.,J)I ~ .r ~1
~1_,
~
_, ~
1~
_,..l:JI
~
:JS ~J
~P-ı J.> b ':}.j
Ji. ...... 'Y-ı "'L.) ı ı) ,_;L;J
!fo ~P-ı .!.>b eıl-i
..;-_).ll ,)1 rlı
Farzet,. yoldaş oldun bir kavim ile
Kanat ger onlara, şejkatin olsun
Kendi kusurunu gör basiretle,
Yoldaşın ayıbına "gözün kör olsun ...
Dostun sürçmesini alıp da geçme,
Onlara cevabın: "canın sağ olsun"
Biiyiittün hatayı, karın ne olur !
1101
Azalırlar... Sonra dost.~ uz kalırsm. <
mısralarıyla dostlukların fedakarlık istediğini,
lacağını
kusursuz dost arayanın dostsuz ka-
veciz olarak dile getirmektedir.
Şafii' nin.
L...JWI ı,?J.l J..i.......JI 0.<- ~-'
R1::u fiii::ii ile gören, hatalun hiç görme::,
Gözünü i?fke bürüyen ise kötülük üretir. 11111
anlamındaki
ne
getirdiğini
beyiti ise onun
göstermektedir.
iyimserliği,
optimizm'i adeta "hayat felsefesi" hali-
3. Edebi Yönü
İmam Şafii, fıkıhta olduğu
gibi Arap dili ve Edebiyatında da İmam olarak kabul
edilmektedir. Hatta onun edebiyatçılığı, zaman itibarıyle fıkıhçılığından daha öncedir. Şafii'nin 54 yıllık ömrünün 20 yılını Arap Dili ve Edebiyatma verdiği ifade
edilmektedir.0 13 ı Furü-i fıkıh ile ilgili eseri olan ei-Ümm'de klasik Arap Edebiyatını
11121
(ll O) el-Beyhakl,
Menakıb,
II/g4. Tercümede
kısmen
tasanufta bulunarak lafzl tercüme yerine nazmen tercü-
me etmeye gayret ettik.
(ı ı ı) Şafii,
Divan, s. 91.
(1 12) Cü nd!, el-İmamu'ş-Şalii, s. 70.
(ı ı 3) en-Nevevi, l/2fi-27; el-Beyhaki, Menakıb, Il/41, 42; Cü ndi, el-İmamu'ş-Şatii, s. 51.
91
DiYANET iLMi DERGi • Ci LT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MA Y/S-HAZiRAN 7996
çokca kullanması, onun bu alanda da uzman olduğunu göstermektedir. Bu nedenle
Ahmed b. Hanbel onun edebiyatta da hüccet olduğunu ifade etmiştir. 1 ' 14 ı ·Edebiyattaki otoritesi Esmai, Cahiz ve Mazeni gibi meşhur Arap dilcileri tarafından kabul
edilmiştir. 1 " ' Bir gün kendisine Ebu Hanife'nin arkadaşlarının dildeki fesahatlerinin
ifade edilmesi üzerine
5
Eğer şiir, ulenıanın
kadrini düşürmeseydi,
Bugün ben, Lebfd'den daha büyük şair olurdunı
demiştir. 0 ' ı
6
Bağdattaki yıllarında, İmam
Muhammed Şeyhani'den iare (ödünç) kitap istemesi, uzun süre beklemesine rağmen isteğinin yerine gelmemesi üzerine İmam Şafii'nin
şiire başvurduğu, böylece hem hocasını medhettiği, hem de ilirnde yardımlaşmanın
önemini vurguladığı görülmektedir. Şeyhani'ye hitaben yazdığı beyit şu şekildedir:
..y ı)"' .s l.; ..ıJ .~.; ,:, lS' ıJo' .,
..ı.:.. .~.; ı)"' ~ _; ı-1 ı) Jj
..w -lı'ı ...ı.t;; ..w
.J..l •.A ,:, ı .J..l <fri. r-W 1
O gözlerin bir benzerini görmediği kişiye de ki,
De ki o kendisini görenlerin, ondan öncekileri de görmüş sayılacağı
İlim, ilim e!ıline, ilmi başkalarına vermenıeyi yasaklar, zira
Olabilir ki ilmi verdiği kişi, onu ehline şaçar. ı
kişiye:
1117
Onun edebiyata merakı küçüklüğünden başlamaktadır.Yemen'de iken San'a kapısında görüp, rivayet ettiği "büyük lokma ye de büyük laf etme" anlan1ındaki:
•
~ W~l ~
·
1
l.;.t;W .Jo.A..I~
..;W~ ıJo' .r-1.411,)
f
Diline hakim ol, ey insanoğlu!
Sokar seni, zehiri aşar yılanı,
Rakibi olamayan nice koçyiğit,
Kabirlerde, hep dilinin kurbanı
(I I 4) el-Beyhaki, Menakıb, ll/42; ez-Zehebi, Si yer, X/8 L
(I 15) ez-Zehebi, Siyer, X/39,80. İbn Hallikan, III/305; el-Hfili, s. 76.
(I 16) Şiifii,
Şu ara
Divan,s. 39 el-Beyhaki, Menakıb, ll/62; er-Razi (Fahruddin), s. I 19,
Suresinin 224. ayetine
işaret vardır.
( 117ı el- AsqaHlni, ss. 55,79; el-Beyhaki,
92
Menakıb,
Il!86; el- Leknevi, Il/43.
İbn Hallikiin, Ill/308. Şiirde,
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFII'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
şeklindeki
beyit Menili b kitaplanna kadar girmiştir. <mı
Abdulhıh
b. Muhammed b. Adiyy de İmam
~.) .J r-f'~
~.;
.r ~
~.J ~ ...,. L:J ı
r;?-.J
.J
Şafii'ye ithaf ettiği bir şiirinde:
')U~ .:ı lS' .:ı[' )I.J
~~IJ,LJIW'
.r
Eğer akıllı
Takvası
bir nıuttaki ise kişi
onu, başkalarının ayıbı ile
uğraştırmaz.
Tıpkı hastalığı başından aşkın kişinin
Başkasının
derdiyle
meşgul olamadığı
gibi ...
demiştir. <ıı•ı
Şafii'nin şiirine
yansıdığı
görülmektedir. Bir
wı ..;.; ._.ı ı .,;.ı.;).ı
Jö.A> '_,... ~.J ..:>~
w .s~ ~ .JJ ı .)~ .J
.)~ı-W' .:ı~ .,....r.>i .J
u""'
u""'
zühdünün de
şiirinde:
Hajizanıuı zayıflığını
Vekl' e şikayet ettim,
Beni günalıları terketmeye yöneltti.
Ve dedi ki bana, ilim bir nurdur,
Allalı 'ın nuru ise günalıkara lutfedilnıez.
4. Arapçaya
Bakışı
imam Şafii'nin Arapçaya önem vemlesi,<ıııı Kur'an ve Sünnet'in anlaşılınasına
verdiği önemden kaynaklanmaktadır. Kısaca ona göre Arapça'nın önemi kendisinin
Arap olmasından değil, müslüman olmasındandır. Çünkü o dil ile kültürü iç içe görmektedir. <ıııı Onun Arapçaya önem vermesini dilde ırkçılık olarak görmemek gerekir.
Onun ırkçı olmadığını, Kureyşli olmasına rağmen evl~nmede denkliği nesebte değil,
dinde aran1ası daha açık olarak göstermektedir.< ı Emin el-Hiill de, Şafii'nin Arapçaya verdiği ehemmiyeti dini gerekçelere dayandınr.< ı Kur'an ve Sünnet gibi temel
123
124
(118) Şafii, Divan, s.82. e1-Beyhaki, Menakıb, II/87. Şafii'ye isnad edilen güzel sözler için bkz. er-Razi (İbn
Ebi Hatim), s. 97; el-Beyhaki, Meniikıb, II/188, 189, 190, 198, 200, 207 .. ; Ebu Nuaym, IX/122; er-Razi (Fahruddin), s. 123; İbnü'l-Cevzi, II!251, 252: Örneğin birçok müslümanın hadis olarak bildiği "Çin'de
bile olsa ilmi ahnız." sözü İmam Şafii'ye nisbet edilmektedir. bkz. el-Beyhaki, Menakıb, II/130.
(I I 9) ez-Zehebi, Siyer, X/, 40, 42, 45-46.
(120)
Şafii,
Divan, s.82.
(121)
Şafii,
er·Risiile, s.46.
( 122)
Şafii,
er-Risiile, s.50; el-Beyhaki,
(123) el-Beyhaki,
Meniikıb,
Meniikıb,
Il/88,42; ez-Zehebi, Siyer, X/75.
Il/161; Ebfi Nuaym, IX/128; el-Hfili, s. 98.
(124) el-HGll, s. 95.
93
DiYANET ILMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
iki kaynağı Arapça olan bir dinin anlaşılması için Arapçaİıın yeterince öğrenilmesi
kadar daha tabii ne olabilir ki? Çünkü bu mantık gereği Arapça öğrenimi, dini bir zorunluluk olmasa da mantık! bir zorunluluktur, mantıktaki zorunluluğun din ilimlerindeki karşılığı ise farz veya vaciptir.
C. ESERLERİ
İbn Nedim,
el-Fihrist''inde İmam Şafii'ye IOO'den fazla eser nisbet etmektedir. 11251 Onun
hem Mekke ve Medine'de hem de Irak ve Mısır'da eserler yazdığı kaydedilmekle beraber, bize kadar ulaşan eserlerinin çoğunluğu Mısır' da yazdıkları dır. Hatta, yukarıda da ifade edildiği
gibi onun, bazı eserlerini iki defa yazdığı da bilinmektedir. Örneğin o, er-Risale'sini önce Bağ­
dat'ta iken kaleme almış, Mısır'a gittikten sonra yeniden yazmıştır. Ancak er-Risclle'nin hadis
müdafaası ile ilgili olduğu tahmin edilen Bağdat ni.ishası gi.ini.imi.ize kadar ulaşamamıştır.
11261
İmam Şafii'nin Mısır'da
iken, görüş ve kanaatlerini el-Muradf, el-Buveytive elMüzeni gibi öğrencilerine dikte ettirdiği, kendisinin ise, yazılan bu notlan yeniden
gözden geçirerek tashih ettiği ifade edilmektedir. Şafii'nin vefatından sonra öğrenci­
leri, bu çalışmalan toplamış ve rivayet etmişlerdir.cmı Bu nedenle onun zamanımıza
kadar intikal eden eserlerinin bilimsel sorumluluğunun bu öğrencilerine ait olduğu­
nu da ifade etmek mümkündür. Nitekim onun en önemli öğrencileri arasında yer alan
el-Müzeni de Şafii'nin temel görüşlerinin öğrencileri tarafından kaydedilenlerden
ibaret olduğunu belirtmiştir.c
1281
Şafii'nin Mısır'da
iken yeniden yazdığı er-Risale'si UsUl-i fıkh ile ilgili elimizde
mevcut en eski eser olma niteliğini taşımaktadır. Ancak, usUl-i fıkhın (önemli bir kıs­
mını teşkil eden) hadis ve sünnet ile ilgili konulannı dedi toplu sistemaüze etmesi
sebebiyle aynı eserin, hadis usUlü sahasında da ilk olduğunu kabul etmek mümkündür. Özellikle Hz. Peyganıbere isnad edilen hadisleri değerlendirmede maddi (nesnel) kriteriere dayanması başka bir ifade ile hadis kritiğini formel (şekli) esaslara dayandırması, kendisinden sonraki Şafii usı11cüler için bir çığır oluşturmuştur. Eser,
Ahmed Muhammed Şiikir'in tahkikiyle Mısır'da basılmıştır. Prof. Majid Khadduri
tarafından Şafii'nin hayatı hakkında kıymetli bilgiler ihtiva eden bir önsöz ve giriş
(125) İbn Nedim, s. 210 vd; Sezgin, Tarihu't-Turas, II/169; ei-Asqalil.ni, s. 78.
(126) Bu eseri, öğrencisi Rebl' rivayet etmiştir. bkz. Muhammed b. İdris eş-Şafii, er-Risale (thk.Ahmed Muhammed Şakir), el-Mektebetu'l-İlmiyye, Beyrut 1936, muhakkikin önsözü, s. 41; Serkis, l/469; Weal B.
Hallaq, W as al-Shafii the Master Architect of Islamic Jurisprudence, (International Journal of Mıdd­
le East Studies), c.XXV, 1993, s. 5.
(127) Katip Çelebi, Il/1285.
(128) Khadduri, s.l5.
94
ŞAMiL DAGCI• iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKI YERi
12
ile birlikte ve Islwnıc Jurisprudence, Shc1fii 's Rısald "' ismi ile İngilizceye çevirilen
bu eser, 1961_ yılında John Hopkins İnİversitesi tarafından yayımlanmıştır. Risale,
merhum Ubeydullah Dalar tarafından Türkçeye tercüme edilerek bastırılmış ancak
tercüme, bazı tenkitlere konu olmuştur. 0 '"' Bu önemli eserin, bu sahanın uzmanı olan
Abdulkadir Şener ve İbrahim Çalışkan tarafından giriş ve ilaveler ile yeniden tercüme edilmiş olması, ilim dünyası adına sevindirici bir haberdiL Eser Türkiye Diyanet
Vakfı tarafından bastırılmaktadır.
Şafii'nin
er-Risale 'si, dalında mevcut en eski eser olması itibariyle teknik kavramlarla doludur. Dili kısmen ağır olup anlaşılması zordur. Bu nedenle eserin birkaç
şerh ve haşiyesi de yapılmıştır. Muhammed b. AbdiHalı es-Sayrafi (v.330); Hassan b.
Muhammed b. Ahmed en-Nisabiiri (v.349); el-Kaffiil el-Kebir eş-Şaşi (Muhammed
b. Ali b. İsmail) (v.365); Muhammed b. AbdiHalı eş-Şeybiini en-Nisabiiri (v.388);
İmiimu'l-Harameyn el-Cüveyni'nin babası Abdullah b. Yusuf el-Cüveyni (v.438) erRisale'ye şerh yazmışlardırY"'
Buna karşılık İmam Şafii'nin çağdaşı olan ve Mısır'da iken kendisinden pek çok
yardım gördüğü Maliki hukukçusu Muhanımed b. Abctilhakem (v.268/881) in erRedd ale'ş-Şaflf.fi ma Halefe .filıi'l-Kitah ve's-Sünne isimli bir eser yazdığı ve onu
tenkid ettiği de zikredilmektedir.<''2' Şafii, hadis açısından da eleştiri konusu yapıl­
mıştır. Fıkhi görüşleri Şafii çizgisine yakın görünen Buhari ve Müslim gibi meşhur
iki muhaddisin, rivayette zayıf olduğu gerekçesiyle el-Camiu's-Sahflı'lerinde Şa­
fii'den rivayette bulunmadıklan da iddia edilmektedir.<mı Ancak bu iddia temellendirilmeye muhtaç bir konu gibi görünmektedir.
fnıanı Şfıfil'ninAhkllmu'l-Kur'dn
isimli eseri gözden geçirildiğinde, sistem açısından erRisôle ile benzer özellikler taşıdığı yani Usfil-i fıklı ile ilgili kısımlarının olduğu görülmektedir. Onun ayrıca her biri müstakil bir başlık taşıyan ve öğrencilerinden Rebl' b. Süleyman
( 129) Makalemizin hazırlanmasında başvurduğumuz kaynaklar arasında bu Ingilizce tercümenin giriş bölümünün de bulunduğunu takdirle belirtmek isteriz. Ingilizce tercümenin l9ll7 yılındaki yeni baskısında kullanılan başlık ise, "Al-Shafii's·Risala fi Usfili'l-Fıkh Treatise on the foundations of Islamic Jurisprudence" şeklindedir. Başlık, bu kitabın kendi dalında ilk eser olduğunu vurgulamaktadır. Ayrıca bkz. Hallag, W as al-Shafii the Master Architect, s. 5. Bu konu için ayrıca makalemizin 142 nolu dipnotuna bkz.
(130) Türkçe'ye tercümede yapılan bazı yanlışlıklaraMehmet Görmez, "İslami Araştırmalar" Dergisinin II.
cilt ve 8. sayısında dikkat çekmiştir.
(131)
Şafii,
er-Risiile (muhakkikin önsözü), s.l5-l6; Abdurrazık, et-Temhid, ss. 245-247; Nebil Ganaim, erRisiile li'l-İmiimi'ş·Şiifii, (Takribu't-Turas Serisi), Merkezu'l-Ehram li't-Terceme ve'n-Neşr, Kahire
1988, ss. 37-38; Ali Sami en-Neşşar, Zerkeşi'nin "Bahru'l-Uiôm" isimli eserine atıf yaparak er-Risiile'nin dokuz tane şerhinin bulunduğundan bahsetmektedir. bkz. Ali Sami en-Neşşar, Meniihicu'I-Bahs
inde Müfekkiri'l-İsliim, Daru'I-Maarif, Kahire 1965, ss. 70-74.
(132) bkz. Hallaq, W as al-Shafii the Master Architect, s, 5; ez-Zehebl, Siyer, XII/500; Ahmed Emin, Il/226.
(133) Ahmed Emin, 11/226.
95
DiYANET iLMi DERGi • CiLJ: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
el-Muradi yoluyla bize kadar ulaşan birtakım eserleri daha vardır. Şafii'nin el-Ümm isimli
furu-i
fıkha dair en önemli eserinin 8. cildinde yer alan lbtdlu '1-lstihsdn (lstihsan' a Reddi-
ye), Hadisler arasındaki çelişkileri n giderilmesi konusunu ele alan lhtilc(fu 'l- Hadis ve Haber-i Vahid'in hücciyetini konu edinen Cimdu'l-llm isimli eserleri usul ile ilgilidir. İhtilôfu
Malik ve'ş- Şc{fif, İhtiltifu'l- Irdkıyyfn, İhtil4f'u Ali ve Abdiilah İ/m Mes'ud ile er-Rethl ald
Muhammed b. Hasan, ve Siyeru'l- Evzôf isimli eserleri ise fıkıh bablarını esas olarak fukaha arasındaki ihtifaflı konuları ve fıkıh ekallerinin doktrinal tartışmalarını yansıtmaktadırY">
Örneğin rivayete göre lnıam..Ebü Hanife, devletler hukuku ile ilgili olmak üzere Kitôbu's-
Siyer'ini yazmış, imam Evzm bu kitaba reddiye yazmıştır. Buna karşılık, Ebı1Yı1suf, hocası
Ebu Hanife'yi müdafaa sadedinde er-Rethl ald Siyeri'l-Evzdf'yi kaleme
İmam Şafii
almış,
daha sonra
ise Evzai'yi müdafaa etmek üzere Kitdhu lhtilc!fi'l-Evz{/f ve Ehf Hanff'e isimli
eserini yazmıştır. Bugün bilinen Siyeru 'l-Evzdf isimli eseri, bu merhalenin ürünüdür. cm>
İmam Şafii'nin Bağdat'ta
iken furii-i fıkha dair el-Hucce veya el-Mebsut isimli
bir eser yazdığım yukanda ifade etmiştik. Günümüze ulaşamayan bu eserin, Şafii'nin
o günkü görüşlerini yansıttığı tahmin edilmektedir. Mısır'a geldikten sonra öğrenci­
lerine dikte ettirdiği el-Ümm isimli eseri ise, onun en son görüşlerini (mezheb-i cedid) ihtiva etmektedir. Sekiz cilt olarak basılan bu meşhur eserini, öğrencisi Yusuf b.
Yahya el-Buveytf (v.231) toplamış, Rebf" b. Süleyman el-Müezzin ise, (v.270) fıkıh
bablanna göre yeniden tertip ederek rivayet etmiştir.(""> Ayrıca onun e/-Ünını'ünde
kullandığı hadisler, Muhammed Abides-Sindi tarafından tasnif edilmiş ve Y. Ali ZaviM ile İ. Attar el-Hüseynf tarafından tahkik edilerek Tertfbu Miisnedi'ş-Şiifil adıyla
iki cilthalinde neşredilmiştir. İmam Şafii'ye nisbet edilen eserlerde bazan birbiri ile
çelişen birden fazla görüş dikkati çekmektedir. Fahruddin er-Razi' nin bunları şu şe­
kilde bir tasnife tabi tuttuğu ifade edilmiktedir:
a) Bunlardan bir
kısmı
nakledilen ancak
tutulan meselelerdir. Bunlar aslında doğrudan
kçular tarafından
yapılan
kritiği yapılarak değerlendirmeye
Şafii'ye
tabi
ait olmayan ancak Şafii huku-
düzenlemelerdir.
(134) Cündi, el-İmilmu'ş·Şilfii, s.l82. Imam Şafii' nineserlerinin listesi için bkz: el-Beyhaki, Menilkıb, 1/246259. Ayrıca Onun hakkında geniş bir bibliyografya için bkz: Kehhale, V/32-34; Serkis, 1/467-469; ayrı­
ca Cündi-Semek-lbrahim, Il/374; Haffening, XI/269.
(135) el-Beyhaki,
Abdurrazık,
Menilkıb,
1/241. Onun, Kitilbu's-Siyer'ini
et-Temhid, s. 226.
Bağdat'ta
iken
yazdığı
ifade edilmektedir. bkz.
(136) Serkis, I/469; Cündi-Semek-Ibrahim, II/374; Haffening, Xl/269. Mısır'da yazdığıeserlerde Imam Malik· in bazı görüşlerini e leştiren Şafii, bu yüzden bazı sıkıntılara da maruz kalmıştır. bkz. AbduiTazık, etTemhid, s. 226. Imam Şiitil'nin çağdaşı olan ve Mısır'da iken kendisinden pekçok yardım gördüğü, hatta aile mezarlığına defnedildiği Maliki hukukçusu Muhammed b. Abdilhakem (v.268/88l)'in "er-Redd
ale'ş·Şilfii fimil hillefe fihi'l-Kitilb ve's-Sünne" ismiyle bir eser yazarak Şafii'yi tenkit ettiği de ifade
edilmektedir. bkz. Hallaq, W as al-Shafii the Master Architect, s. 5; ez-Zehebi, Siyer, XII/500.
96
ŞAMiL DAGCJ •IMAM ŞAFii'NIN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMINDEKi YERi
b)
Bazıları Şafii'nin
c) Bazan iki
görüş
eski,
bazıları
ise yeni
görüşünü yansıtmaktadır.
de zikredilmekte, ancak en sahih olanına da işaret edilmektedir.
d) Bazılarında konu müsbet ve menfi taraflarıyla ele alınmakta ancak herhangi
bir tercih belirtilmemekte, herhangi bir hüküm verilmeksizin nakil ile yetinilmektedir.
e) Bazılarında ise konu Kıyas ve Sünnet yönüyle ele
olana işaret edilmektedir.0 ı
alınmakta
ve Sünnete uygun
37
D- İLMİ KİŞİLİ(;İ VE FlKlH USULİ İLMİNDEKİ YERİ
ı. Fıkıh Usulü-Fıkıh ilişkisi
İslam
Hukuku, usUl ve furu' olmak üzere iki yönde gelişme kaydetmiştir. Hem
mevcut hukuki problemleri çözüme kavuşturan, hem de yeni ortaya çıkan meselelere çözüm arayan İslam Hukukçuları, ulaştıkları sonuçlara (ahkam) meşruiyyet kazandırabiirnek için, bunları delillendirmek, başka bir ifade ile meşru bir temele oturtmak
zorundadırlar. Kaynağını ilahi vahy' den alan bir hukuk sistemi için hüküm çıkarma­
da yöntem; birinci derecede nakil (Kitab ve Sünnet); tali derecede yine bu kaynaklara dayanmak üzere akli yorum (ictihad) dan ibarettir. Bu nedenle İslam Hukuku'nun
kaynakları (edille-i şer'iyye) sıralanırken Kitab ve Sünnet asli kaynak olarak zikredilmekte; İcma', Kıyas ve diğer kaynaklar ise,kesin birer delil olmaktan ziyade birer
ictihad metodu olarak kabul edilmektedir. Bu yöntem sadece mezheb imanıları veya
onlara öncülük eden tabiller döneminde değil, doğrudan Hz. Peygamber (SAV) ile
yaşayan sahabiler döneminde de mevcuttur.
Furı1'
ile ilgili hükümlerin sağlaması, dayandıkları usul (deliller) marifetiyle yapılmaktadır. Bu nedenle usı11 ile ilgili temel konuların çok iyi bilinmesi gerekir. Zira
yanlış temele dayandırılan usul kuralları üzerine, doğru furı1' hükümleri inşa etmek
mümkün değildir. İçtihattaki hatalar ile usul konusundaki hataları birbirinden ayıran
İmanı Şafii'nin usı11-i fıkhı sistemaüze etmesindeki temel saiki de, kanaatinıizce burada aramak gerekir. Hatta usı11 kavramını iman konusu olan ve dinin özünü oluştu­
ran itikadi meseleler (usôlü'd-din) olarak kabul eden Şafii, bunları ictihada dayalı
olan fer'i meseleler ile de birbirinden ayırır. Bu nedenle onun
t_J_;.ı ı .j ~ Lp,.~ı .j \.ı.ıı.lS' ..--ı J_,......~ı .j \.ı.ıı.ı .:ı!
"Usôldeki konusundaki
yanlışlık,
furfi' ile ilgili konulardaki içtihat'da
yapılan
(137) Medkur, Menahic, s.653.
97
DiVAN ET iLMi DERGi • ClLT: 32 • SA YI: 2 • NISAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
yanlışlık
gibi değildir." dediği ifade edilmektedir.<'"ı
İslam
Hukuku'nun tarihi süreci içinde "usfil" terimi, teknik bir kavram olarak,
hem kendisinden fer'i hükümlerin istinbat edilerek çıkarıldığı temel kaynaklar, kısa­
ca fer'i hükümlerin kaynağı, hem de hüküm çıkarma metodu anlamında kullanılmak­
tadır. Kısaca bu kavram, hem fer'i hükümlerin; (delil anlamında) kaynağı (proof);
hem de metodoloji anlamında kullanılmıştır. 0 '"l Hatta ele aldığı konular, (hukuki metinleri anlama ve yorumlama ile ilgili yanı bir tarafa) genel hukuk teorisini, hukuk
felsefesini ve hukuk mantığını da kapsaı,naktadır. ı Bu nedenle usUl-i fıkıh ile fıkıh
arasındaki ilişki, ınantık ile felsefe arasındaki ilişkiye benzetilınektedir. Çünkü mantığın, filozofu hatalara düşmekten koruduğu gibi, usı11-i fıkıh da bir bakıma, fakih'e
bir araştırma yöntemi sağlamakta, başka bir ifade ile hüküm İstidialinde fakihi, yanlışlıklardan korumaktadır. Bu düşünceden hareketle, fıkıh usulünü ''İslam Hukuku
mantığı" şeklinde anlayanlar da vardır.
ı Bu nedenle doğru sonuçlara ulaşabilıne­
si için müctehid'in, sağlam bir ınetodoloji (yöntem) bilgisine sahip olmasınınyahın­
da, şiiri'in (kanun koyucu), vaz' ettiği hükümlerdeki temel amaçlannı (ınakasıdu'ş­
şeria), bunlann dayandığı gerekçeleri (hikmet-i teşri' -es bilb-i mucibe-ratio legis) çok
iyi bilmesi gerekir.
040
041
2. Tedvin Dönemine Kadar
Fıkıh
Usulü
Tedvin edilmernekle beraber mezheplerin teşekkül dönemine kadar olan tarihi süreçteki
hukuki faaliyet (ictihad usülü de dahil olmak üzere) bilinmekte idi. fıkıh usülü ile ilgili konulan ilk toplayan kişinin meşhur Hanefi hukukçu su EbuYusuf (v .182) olduğu; İmam Muhammed eş-Şeybani'nin ise bunları kullandığı ifade edilmektedir. ı Ancak bu ilim dalı ile ilgili
042
(138) ez-Zehebf, Siyer, X/19.
( 139) Kaynak konusunda geniş bilgi için bkz: İbrahim Kafi Dönmez, İslam Hukukunda Kaynak Kavramı ve
VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı Üzerindeki Metodolojik Ayrılıkları, (Atatürk
Üniversitesi Islami l!imler Fakültesi, Basılmamış Doktora Tezi), Istanbul 198 l,s.9 vd; ayrıı:a Mohammad Hashım Kamalı, Prıncıples oflslamıc Jurisprudence, Palanduk Publications, Malaysia 1989, s. 1.
(140) Weal B. Hallaq, Considerations on the Function and Clıaracter of Sunni Legal Theory, JAOS (Journal of American Oriental Studies), volume:l04/4, 1984, s. 679.
(141)
en-Neşşil.r,
s. 65.
(142) !smail Hakkı İzmirli, İlm-i Hilaf (neşr. Eşref Hudari), Hukuk Matbaası, Dersaadet, 1330, s. 12; lbn Nec.l'im, ss. 203, 204; Bedrü'l-Mütevelll Abdülbilsıt, Teysiru Usiili'I-Fıkh, Dil.ru'n-Nahda, Kahire t.y, 1110.
EbuYusuf'un bu husustaki öncülüğü. Hatib el-Bağdadi'nin (v.463) Tarih-i Bağdad'ında
M,:.. .,_r.l ~.ı.. .)s- .ü.i.ll J_,...l.) ~1 c:".J V" J.JI _,.
"Ebfi Yusuf, Ebfi Hanife'nin mezhebine göre usul-i fıkıh ile ilgili ilk eser yaı..uıdır." şeklinde ifadesini bulmaktadır. Bkz. T,arih-i Bağdiid,
XIV/245 vd. Meşhur Hanefi hukukçusu İmam EbQYOsuf (v. 182), "er-Redd ala Siyeri'I-Evzai'' isimli
eserinde, Suriye'lileri usOl-i fıkıh bilmemekle itharn ettiğine göre (bkz. age, s. 21) bu cümlenin mefhumi muhalifinden kendilerinin usOle ait önemli bilgileri olduğu çıkarılabilir. Ancak Imam Muhammed eş­
Şeybani'nin, fıkhın temel konularını bab başlıklarına göre (Namaz, Zekat, Alışveriş vb.) tasnif ederek ele
98
ŞAMIL DAGC/ ~iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ iLMiNDEKi YERi
elimizde mevcut olan
er-Risale'sidir. Fakat fevkalade
. ilk müdevven eser, İmam Siltil'nin
.
gayretlerine rağmen imam Şafii'yi Kur'an ve Sünnet'ten hüküm çıkarma metodolojisi anlamında bir ilmin adı olan fıkıh Usulü ilminin kurucusu olarak görmemek gerekir. Çünkü tekrar ifade etmek gerekir ki, Halil b. Ahmed'in Aruz ilmini.tedvin etmeden önce de Arapların
yine şiir söylediği ı veya Aristo'nun mantık kurallarını tedvin etmeden önce de insanların
mantıklı konuştuğu, doğru düşünmek için bir takım kriteriere sahip oldukları gibi; usUl-i fık­
hın, bir ilmin dalı olarak tedvlninden önce de fukahanın gelişi güzel hüküm vermedikleri, hüküm istinbatında uymak zorunda oldukları bir takım ilkelerinin bulunduğu da muhakkaktıc ıı.wı
Hz. Peygamber' den itibaren bütün İsHim Hukukçuları, hüküm verirken bir delile dayanma zaruret ve sorumluluğunda idiler. İctihad usı1lünün özünü, önemli bir görevi
ifa etmek üzere Yemen'e gönderdiği Muaz b. Cebel ile Hz. Peygamber arasındaki diyalog oluşturmaktadır. Yine ictihad usulüne ilişkin olmak üzere Hz. Ömer' in, kadı'sı
Şureyh b. Kaysel-Kindi (v.78) ve Ebu Musa el-Eş' ari'ye mektuplar yazdığı da ifade
edilmektedir. 1145 ı Kaldı ki hukuk, sosyal hayat ile iç içe olan bir sürecin (process)
eseridir. İmam Şafii'nin doğumuna kadar geçen 150 yıllık dönemde müslümanlar hukuksuz yaşamamış aksine, makalemizin başında da ifade edildiği gibi İslam Hukuku
bu dönemde ve akıllara durgunluk verecek kadar kısa bir zaman dilimi içinde şekil­
lenmiştir. Usul'den müstağni bir hukuk'un düşünülmesi ise imkansızdır. Usfıl-furu'
bütünlüğü içerisinde gelişen İslam Hukukunu bizzat Hz. Peygamberin vefatından
sonraki hukuki hadiseler için de emsal teşkil eden fiili tatbikatı şekillendirmiştir. İs­
lam coğrafyasının muhtelif bölgelerinde yaşayan insanlar onun vefatından sonra bu
coğrafyaya dağılan ancak daha önce Hz. Peygamber ile birlikte yaşayan sahabiler ve
onları takib eden tabiiler yoluyla müteselsilen Hz. Peygamberin Sünnetine muttali oldular; yeni hadiselerle karşılaştıkça belli prensipiere uyarak içtihad ettiler ve ekoller
1141
aldığı
ve Hanefi mezhebinde zahiru'r-rivaye olan görüşleri topladığı en önemli eserinin adı da el-As!' dır.
Fakat bu eserin de Usul-i fıkh'dan ziyade furu-i fıkh ile ilgili olduğu görülmektedir. Bu nedenle İbn Nedim'in, EbuYusuf ve Şeyhani'nin usfil ile ilgili eser yazdığı şeklindeki ifadeleri, ihtiyatla karşılanmalıdır.
bkz. Hallaq, Was al-Shafii the Master Architect, s. 2. Ayrıca, Schacht, Origins, s.l33.
(143)
Abdurrazık,
et-Temhi'd, s.233.
(144) Cündi, el-İmiimu'ş-Şiifii, s.ısı; en-Neşşar,ss.68-69; (Fahruddin er-Razi, Meniikıbu'ş-Şiifii, ss. 98!02'den naklen); ayrıca Noel J. Coulson, A Hıstory of Islamıc Law, Edinburg University Press, 1964,
s. 61. Örneğin Ki tab, Sünnet, İcma', Kıyas, Re'y, Amel, İstihsan, Nesh, Hadis, Şazz vb. usUle ait kavranılar Şiifil'den önce de kullanılmıştır. bkz. Ahmad Hasan, "Al-Shafii's-Role ın the Development of
Islamic Jurisprudence", Islamic Studies, c. V, no: 3, Pakistan 1966, s. 240, Zafar Ishaq Ansari, Islamic
Juristic Terminology Before Shafıi' aSemantic Analysis with special Reference to Kôfa, Arabica,
19 (1972) ss. 256, 259, 282 vd 288 vd.
( 145) V eki' Muhammed b. Halef b. Hayyan, Ahbiiru'l-Kudiit (Tashih ve Ta'llk Abdulaziz Mustafa el-Meraği), Matbaatu's-Saade, Mısır 1947, II/! 89-1 94; I/97-98 vd; 11283-284; Ayrıca Abdulkadir, ss. 74, 215;
Muhammed Ali es-Sil.yi s, Neş'etu'l-Fıkhi'l-İctihiidi' ve Atviiruh, Matbaatu'l-Ezher, Kahire 1970, ss. 19
vd; 38 vd.
99
DiYANET iLMI DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
geliştirdiler.
Ancak Kur' an ve Sünneti mutlak otorite kabul etmede İslam hukukçuları arasında herhangi bir ihtilaf yokturY""1Kısaca ifade etmek gerekirse İmam Şafii fı­
kıh usulü kurallarını ihdas etmiş değildir. Örneğin has ve iimm kavramlarını İbn Abbas'ın ortaya koyduğu; değil bir şeyi benzerine benzetme esasına dayanan kıyas'ın;
ta' lll metodunun bile sahabiler döneminde bilindiği ifade edilmektedir. Örneğin "bir
illet-i gaiyyeye mübteni olan hüküm, o ilietin intifası (ortadan kalkması) ile
müntefi olur" ve "bir faide-i matlubenin istihsali için meşru kılınan hüküm, icrası halinde o faidenin zıddını istilzam ederse batıl olur" gibi Hanefi fakibierinin
dayandığı iki temel usul kuralı, kaynağını Hz. Ömer' den almaktadır. (IH) Şafii'nin
yaptığı ise, sadece büyük ölçüde bunları sistemaüze ederek tedvin etmekten ibarettir.<1481 Kısaca o, Aristo'nun mantıkta yaptığını usul'de yapmış, yani UsUl-i fıkh ile ilgili kuralları sistenıleştirıııiştir.<'" Biz İmam Şafii'nin yaptığı işin lüzumsuzluğunu
veya sıradan bir iş olduğunu değil, aksine önemini vurgulamak istiyoruz. Nitekim
onun özellikle kendisinden önce mevcut olan Hadis-Sünnet anlayışını yeniden gôzden geçirerek haberleri (Sünnet) şekli (fornıel) esaslara dayandırması birtakını Batı­
lı araştırmacılar tarafından bile İslam Hukuku'nda devrim (revolution in the theory
of Muhanınıadan Law) olarak nitelendirilnıiştir.<"
91
01
3. Şafii'nin İctihad Metodolojisi
İmam Şafii' nin, hüküm istinbatında başvurduğu kaynakları hiyerarşik bir düzene
tabi tuttuğu görülmektedir. Ona göre asıl olan Kur'an'dır. Kur'an'ın İslam Hukuku'nun ana kaynağı olduğu, Sünnet de dahil olmak üzere diğer delillerin Kur'an'dan
kaynaklandığı, en azından onun özüne aykırı olanuyacağı konusunda İslam hukuk0511 Hüknıün hususi olduğunu veya kelimenin kullanı­
çularının ittifakı sözkonusudur.
nunda, gerçek aniannnın dışında bir anlam kastedildiğini gösteren bir delil bulunmadıkça Kur' an ve Sünnette asi olan kelime ve kavramların gerçek anlamıyla kullanıl­
mış olması, hüknıün de umumi olmasıdır. Aranan hüknıün Kur' an' da bulunmanıası
durumunda, Kur'an'ın pratize edilmiş hali olarak kabul edilen Sünnet'e başvurul~
nıaktadır. Kur' an ve Sünnet'te sarih olarak zikredilnıeyen durumlarda ise, bu iki esa(146) Dönmez, s.276.
(147) Muhammed Seyyid Bey, Usul-i Fıkh (Medhal), Matbaa-i Amire, Istanbul 1333, Ul7.
(148)
en-Neşşar,
(149)
el-Hı111,
s. 67
s. 85;
(ez-Zerkeşi,
cn-Ncşşar,
Bahru'l-Ulfim, V/26'dan naklen).
s. 65; Abdülkadir, s. 268, Ahmad Ha5an, agm. s. 239; cr-Razi (Fahruddin) ss, 56, 57.
(150) Schacht, Origins, s.l37; Schacht, On Shafii's Life and Personality, s.319.
(151) Dönmez, s.258; Şafii, er-Risale, ss.54 vd.,84, 104-105, 109, 146, 147, 173, 198,228. G.Makdisi, onun bu
konudaki kanaatini "Primacy goes to faith; reason takes second place" "Birinci! olan imardır, akıl
ikincil olarak yer alır" ifadesi ile dile getirir. Bb.. Makdisi, The Juridicial Theology of Shafii, s.4 I.
100
ŞAMiL DAGCI• iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
etme yo~una başvurulmaktadır. O'na göre kı yas ve ictihad eş anlamlı kavramlardır.<"21 Bu nedenle kaynağını Kur'an veya sahih Sünnetten alan hüküm (asi)
hakkında "nasıl" ve "niçin" sorulan sorulamaz. Bu sorular ancak "fer" için sözkonusudur. Bir asl'a (makisu'n-aleyh) doğru bir şekilde kıyas yoluyla ulaşılan doğru
sonuç, ancak delil olarak kullanılabilir.<' Sırasıyla icma, muhalifi olmayan sahabi
kavli de başvurulan kaynaklar arasındadır.<'" 1
sa
kı yas
531
4. Kaynak Olarak Kur'an-Sünnet Anlayışı
Beyan kavramının izahı ile usulüne başlayan Şafii, Kur'an'ı Kerim'in beyan şe­
killerini uzunca tahlil ettikten sonra,<" 51 Kur'an'ın bass, amın, zahir.. hükümleri üzerinde durur. cısr.ı O, müçtehidin hadis karşısındaki konumuna da temas eder. Kur' an ve
Sünnet'i bütünlük içinde mütalaa eden ve Sünneti, Kur'an'ın müfessiri olarak telakki eden Şafii, hadisleri de Kur' an ayetleri gibi nass kabul etmektedir. Bir benzetme
ile İslam Hukukunda Kur'an-ı Kerim'in hükümleri (ahkam ayetleri) değişmez anayasal ilkeler; sahih hadisler ise, bu anayasaya aykırılığı söz konusu olmayan kanunlar gibi mütalaa edildiği için, Kur' an ve Sünnet diğer içtihad yöntemlerine de temel
teşkil eden üssü'l-usul konumundadırlar. Bu nedenle Kur'an ve Sünnet nasslan ile
sabit olan hükümlerin bağlayıcı olduğu konusunda İslam hukukçuları arasında ittifak
vardır.<
157
ı
5. Kur'an'a Göre Sünnet'in Konumu
Hüküm istinbatında Sünnetin konumunu derli toplu olarak sistemaüze eden Şa­
fii, yasama açısından sünnetin otoritesini belirlemek için dinin tebliğeisi olması itibariyle Hz. Peygamber'in konumunu tesbit etmekle işe başlar. O, Sünnete ittibii'ın
zorunluluğunu vurgular ve bu zorunluluğu sünnet ile temellendirme yerine, doğru(152) Şafii, er·Risale, ss. 79, 84, 146, 228, 322, 341, 477, 546; Cündl, el-İmamu'ş-Şafıi, s. 183; Anwar Ahmad Qadri, Islamic Jurisprudence In the Modern World, Taj Company, New Delhi 1986, s. 129; Joseph Schacht, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, s. 127; Schacht, İslam Hukukuna Giriş,
(terc. Abdulkadir Şener, Mehmet Dağ), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 198, s. 47; Mohammad
Hashım Kamalı, Prıncıples oflslamıc Jurisprudence, Palanduk Publications, Malaysia I 989, s. 140; elBeyhakl, Menakıb, l/382.
(153)
Şafii,
er-Risale, ss. 33, 39-40 508; ez-Zeheb!, Siyer, X/20; el-Beyhakl, Menakıb, 1/369,382; JI/30;
Nuaym, IX/105; Subki-Sayis-Berberl, s. 281; es-Sealibl, 1/399; Ahmed Emin, Il/223.
EbCı­
(154) Miras, s. 96; ei-Beyhak!, Menakıb, Il/375; es-Sealibl, 1/399 vd; Şafii, er-Risale, s. 508; Muhammed EbQZehra, İslam Hukuku Metodolojisi, (Terc. Abdulkadir Şener), Fon Matbaası, Ankara 1979, s. 184; esSayis, Neş'etü'l-Fıkhi'l-İctihadi, s.99 vd.
(155) bkz.
( 156)
Şafii,
Şafii,
er-Risale, ss. 21-55.
er-Risale, ss. 56-M.
(157) Dönmez, s. 276; ayrıca er-Razi (İbn Eb! Hatim) s. 68; Şafii, er-Risale, ss. 84, 129.
101
DIYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
058
dan Kur'an ayetlerine dayandırır. ı Çünkü Allah, Kur'an-ı Kerim'dt; birtaraftan Hz.
Peygamber'e hitabında "Ailah'ın kendisine indirdiği vahye tabi olmasını emredip" onu, dinin tebliği ile birinci derecede sorumlu tutarken;< ı diğer taraftan müminlere de, Allah Resülü'nün verdiği hükümlere teslimiyet göstermelerini sarih olarak emretmektedir. Bu nedenle Şafii, Hz. Peygambere itaati emreden ayetleri zikrederek Resüle itaatın zorunluluğu ile iman (mü'min olma) arasındaki organik bağı
pratik olarak "Hayır, Rabbinize andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlıklarda
seni hakem kılıp sonra da içlerinden hiçbir sıkıntı duymaksızın verdiğin hükmü
tam anlamıyla kabul etmedikçe iman etmiş olmazlar." 11 ""l ayetinin sebeb-i nüzülü
ile örneklendirir. Şafii, bu ayetin sebeb-i nüzülü'nün arazi sulaması ile ilgili bir ihtilafta, Hz. Peygamberin, kendisine başvuran taraflardan Hz. Zübeyr'in lehine hükmetmesi, Bedir Savaşına katılan diğerinin ise, bu hükme nza göstermemesi üzerine,
Hz. Peygamber' e teslimiyetİn zorunluluğunu tasrih etmek üzere nazil olduğunu ifade ederY"n
159
Kur'an-ı
Kerim'de, Hz. Peygambere ve verdiği hükme ittiba ve itaatı açık olarak
ifade eden başka ayetler de vardır. Kur' an, Hz. Peygamber'in özel bir konumu olduğunu, "Ona sıradan insanlara hitap eder gibi hitap edilmemesini; 0 " ı Allah'ın ve
meleklerin Peygambere salat ettiğini, müminlerin de saHlt ü selam getirmelerini;11"3ı Allah ve Resulü bir konuda hüküm verdiği zaman, inanmış kadın ve erkeklerin, o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı olmadığını; Allah ve Resulüne
karşı gelenlerin apaçık bir sapıklığa düşeceğini;<ı"-ıı "bir hususta anlaşmazlığa
düştüklerinde Allah'a ve Ahiret gününe iman eden müminlerin konuyu Allah'a
ve Resulüne götürmeleri" gerektiğini " vurgulamaktadır.
2
0 51
Müminlere, Allah' a ve Resulüne itaatı emreden, ve işittikleri halde ondan yüz çevirmelerini yasaklayan< 1""l Kur'an'da , "Resule bey'at eden müminlerin, Allah'a
bey'at etmiş oldukları", "Resôle itaat eden kişinin Allah'a itaat etmiş olacağı";<1"7ı yukarıda da ifade edildiği gibi, Resülün hükmüne gönül huzuruyla razı olma(158)
Şatlf,
er-Risiile, ss.?S, 221.
(15'1) Milide, fı7; En' am, 106; Ahzab, 1-2; Casiye 18: ayrıca Şafii, er-Risiile, ss. 84-85.
(160) N isa, 65.
(161)
Şafii,
er-Risale, ss.S2,
(162) Nur, 63.
(163) Ahzab,
5fı
(164) Ahzab,
3fı
(165) Nisa, 59.
( ı66) Ental, 20.
(ı fı7)
102
Feth, ı O
ayrıca
93-94.
ŞAMiL DAGC/ • iMAM ŞAFII'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
0
yanların
8
gerçekte iman etmiş olmayacaklan, " ı ifade edilmekte ve böylesi bir tavır
içinde olanlar Kur'an'daki " ... Kalplerinde bir hastalık mı var, yoksa şüphe içinde midirler, yahut, Allah ve Resı1lü'nün kendilerine zülmedeceğinden mi korkuyorlar. Hayır, asıl zalim kendileridir." 0 ""ı ayetiyle kınanmakta, hatta yukanda
mealini zikrettğimiz Nur Suresi 63. ayetinin devamında "Onun emrine aykırı davrananlar, başlarına bir beH1 gelmesinden veya kendilerine çok elemli bir azap
isabet etmesinden korksunlar" ibaresiyle açıkça ikaz edilmektedir.< ı Buna karşı­
lık aynı surenin 50. ayetindeki "Aralarında hüküm vermesi için Allah'a ve Resülüne davet edildiklerinde müminlerin sözü ancak "işittik ve itaat ettik" demeleridir. İşte asıl bunlar kurtuluşa erenlerdir. Her kim Allah'a ve Resulüne itaat
eder, Allah'a saygı duyar ve ondan sakınırsa işte asıl bunlar mutluluğa erenlerdir."0'" ibaresinde ise, müminlerin Allah' a ve Resülüne karşı takınmaları gereken tavır, çok net olarak tasvir edilmektedir.
170
Kur' an ayetlerine göre Hz. Peygamber, insanlar arasındaki ihtilaflan hall-ü fasl
etmekle görevli olduğuna göre, pek tabii olarak onun verdiği hüküm de bağlayıcılık
açısından Kur'an'ın hükmü gibi olacaktır. "Her kim Resı1le itaat ederse Allah'a
itaat etmiş olur" 1172 ı ayeti bunu sarih olarak ifade etmektedir. Hz. Peygamber'in bu
konumu O'nun, Allah'ın himayesinde olduğunu göstemıektedir. Selim bir mantıkla
düşünüldüğünde Hz. Peygamber'i, sadece Allah'tan kendisine inen vahyi insanlara
ulaştıran bir otomat gibi kabul etmemek gerekir. Sosyal hayata müdahil olan, mevcut hayatın, vahyin özü ile örtüşmeyen yönlerini değiştirmeyi emreden bir kitabın
emirlerini fiilen tatbik mevkiinde bulunan Hz. Peygamber' e inanmayıp eski hayatını
devam ettirmek isteyen insanların O'na muhalefet etmeleri kaçınılmazdı. Diğer taraftan o, model bir insan konumundaydı. Çünkü Hz. Peygamber bir insan olarak bu
emirleri, hem örnek olarak yaşamak; hem de yaşatmak ile yükümlü idi. Kendisine
inanan insanlar arasındaki ihtilalları ise, kendisine inen vahy doğrultusunda halletmekteydi. İslamın tebliği ile birinci derecede sorumlu olan bir Peygamberin, bu dini doğru tebliğ etmemesi düşünülemeyeceğine göre O'nun, dinin vazıı olan Allah'ın
manevi murakebesi altında olması, velev insan olması itibariyle kendisinden sadır
olacak ufak hataların (zelle) bile (dinde daha o dinin tebliğeisi zamanında başlayan
ve kendisinden sonraki insanlara da emsal teşkil edecek olan sürekli bir yanlışlık düşünülemeyeceğine göre); Allah tarafından murakebe edilip düzeltilmesi anlayışı da
( 16X) Nisi\,65.
(169) Nur, 50.
( 170) Ayrıca bkz. Şafii, Cimiiu'l- İlın, (el-ülrrım) içinde, Vll/274.
(171) Nfir,51-52; Nisa, 69;
ayrıca
er- Risiile, s.79.
( 172) N isa, 80.
103
DIVAN ET ILMI DERGI • ClLT· 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZIRAN 7996
çok
mantıklı
bir
anlayış tır.
Hz. Peygamber de kendi fonksiyonunu leendi diliyle.
~H ..l.iJ "t! ~illi ı-5~+ lt t,..;. d~ 'tJ ·~ r r l ..l.iJ "t! ~illi ı-S'ri lt t,..;. d~ Lo
"Allah neyi
emretmişse,
hiçbirini ihmal etmeksizin ben de onu emrettim; neyi
yasaklamışsa hiçbirini terketmeksizin ben de onu yasakladım" şeklinde beyan
etmiştir.c' ' 1 Bu ifadeler "Bugün dininizi ikmal ettim, üzerinize olan nimetimi tamamladım ... "0741 ayetinin tefsiri ve fiilen gerçekleştirildiğinin ispatı gibidir.
7
Şafif,
Sünnet kavramının muhtevasına hikmeti de dahil etmektedir. Hz. Peygamber' e, Kur' an-ı Kerim'in ifadesi ile Ki tab'ın dışında hikmet de verilmiştir.
Böylece O, Hz. Peygamber'e Kur'an'ın dışında bir ilim verildiğini de kabul etmektedir. <1751
6.
NeshAnlayışı
Nesh ile ilgili teknik konulara da temas eden Şafii bu konu ile ilgili örnekler verir.<1761 Hüküm çıkarma (istinbat) açısından Süıınet'i de Kur'an derecesinde görmekle beraber mahiyet itibariyle birbirinden ayıran Şafii'ye göre, bir Kur'an ayetinin
başka bir Kur'an ayetini neshettiği durumlarda bile mutlaka nasih ve mensubu açık­
layan Sünnet vardırY
771
Bakara 106, Ra' d 39; Yunus 15 ve Nahl 101 ayetlerini gere-
kçe göstererek Hanetilerin aksine bir Kur' an ayetinin ancak başka bir Kur' an ayetiyle
neshedileceğini,
başka
Hadis'in Kur' an'ı neshedemiyeceğini, Sünnet'in de ancak bir
Sünnet ile neshedileceğini savunur. 11781 Şafii'nin bu konuda (Kur'an ve Sün-
net'in birbirini
neshedebileceği
de Hanefi usuleülerinden
görüşü,
kendi iç
kanaatini taşıyan) hem Medine (Hadis) ehlinden hem
farklı
sistematiğini
kanaat
taşıdığı
görülmektedir.
Aslında Şafii'nin
bu
zorlayan bir mahiyet arzeder gibidir. Çünkü Kur' an ve
Sünnet'i, okunan ve okunmayan vahiy (vahy-i metluv-vahy-i gayr-i metluv)
na dayandıran ve Sünnet' i de vahiy olarak kabul eden
Şafii" nin;
bu
anlayış
esası­
ile muta-
bakat arzetmek üzere Kur'an ve Sünnet'in birbirini neshedebilmesini benimsemesi,
kendi sistemi ile daha uyumlu
olacağı intibaını uyandırmaktadır.
Nitekim bu durum
(173) Şafii, er- Risale, s. 87, ayrıca 93-94; Şafii, İbtıilü'l-İstihsan, (el-Ümm içinde), VII/299.
(174) M ai de, 3.
(175) Cünd!, ei-İmamu'ş-Şafil, s. 297; Şafii, Cimau'l-İlm, (el- Ümm içinde), Vll/274, Şafii, er-Risale, s.32,
93, 78 vd. Ayrıca bkz. Bakara, 129, 151, 231; Al-i lmriin, !64; Nisa, !!3; Cuma, 2; Ahzab, 34.
( 176)
Şafii,
er- Risale, s. 106 vd., 242 vd.
(177) Medkur. Menahic, s.664.
(l7XJ"<W""i[..Uiyl:S'~"i
Şafii, er- Risale, ss. !06, 102, 2!2; el-Beyhakl, Menakıb,
!/377. 378; Cündl, el-İmamu'ş-Şafil, s. 282; Ebu Zeyd, s.47.
104
ŞAMIL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
muahhar dönem Şafii usülcülerinin dikkatini çekmiş ve onları Kur'an ve Sünnet'in
birbirini neshedebileceği şeklindeki cumhurun anlayışına doğru yöneltmiştir. 0791
7. Ahad Haberlere
Bakışı
Sünnete son derece önem veren Şiifii, bu nedenle de "Nasıru's-Sünne" (Sünneti zafere eriştiren veya Sünnet'in destekçisi, chan1pion of traditionalism, champion of
the Prophet's Sunna) ünvanını almıştır. 11801 "Mezhebinin mihverini Sünnet teşkil etmektedir" ifadesi yanlış olmaz. Çünkü o, haber-i vahidi Kıyasa tercih etmektedir. 11811
Ancak o, Ahad haberlerin kabulünü bir takım şartlara bağlar. Bunlardan bir kısmı ravinin adaleti ile, diğer kısmı ise zabtı ile ilgilidir. Örneğin o, ahad haberleri (haber-i
hassa) kabulde, nivinin;
a) Dininde güvenilir bir kişi
b) Hadis rivayetinde
c) Ri vay et
ettiği
olmasını,
doğruluğu
hadisin
ile marlif olmasını,
manasını
bilmesini,
d) Rivayet ettiği hadisi, mana olarak değil aynen işittiği şekilde (lafızlarıyla) rivayet etmesini aramaktadır. Bu da Şafii'nin hadisleri değerlendirmede teknik (formel) davrandığını ortaya koymaktadır. 0831 Hadis ekolünün, İmam Şafii, Bağdat' a gelinceye kadar Hanefiiler ile tartışma yapmaktan aciz olduğu söylenir. 11 ""'1 Bu nedenle
öğrencisi el-Kerabisi; Kitap, Sünnet, İcma vb. kavramların mana ve fonksiyonlarını,
· derli toplu olarak İmam Şafii' den öğrendiklerini
ifade etmiştir. Aynı gerçeği bir
başka öğrencisi Za'ferani ise "Hadis ehli uykudaydı, Şafii onları uyandırdı"''"' 1
şeklinde dile getirmiştir.
11821
11851
(179) İmamu'l-Haremeyn ebu'I-Meali Abdülmelik b. Abdiilah el-Cüveyni (v.478), el-Burhan fi Usuli'l Fıkh,
(Thk. Abdülazim ed-Dlb) Daru'l-Ensar, Kahire !400, Il/!307-!309; Ebu Hamid Muhammed b. Muhammedel-Gazali (v.505), el-Mustasfa min İlmi'l-Usul, Matbaatü Mustafa Muhammed, Mısır !937, I/80
vd; Fahruddin Muhammed b. Ömer b. el-Hüseyn er-Razi (v.60fi), el-Mahsul fi İlmi'l-Usul, (Thk. Taha
Cabir el-Alvani), Lecnetü'l-Buhus ve't-Terceme ve'n-Neşr. Medine 1979, 11111, ss. 508 vd, 519 vd.
(180) Makdisi, ss. ll ,20.
(181) Ahmed Ferac Hüseyin, Tarihu't~Teşrii'l-İslami, el-Mektebetu'l-Arabi li't-Tıbaa, lskenderiyye 1988, s.
217; Ahmed Hasan, s. 262; Şafii, er-Risale, s.374, 457, 401-470, 599-600; EbG Zeyd, s.62. Ahad haberlerin Kur'an nassına ilave hüküm vaz edip etmeyeceğine dair, Haneti hukukçusu Şeyhani ile aralarında­
ki tartışmalar için bkz. Medkür, Menahic, s.fi48-M9.
( 182)
Şafii,
er-Risiile, s.370.
(183)
Şafii.
er-Risale, ss.369-372: Ebu Zeyd. s.65.
(184) Ahmed Emin. Ill227.
(I 85 J t ~1'1 J Wl J ':'L;S;JI
~WJI L...... ,r> t ~~'i~ Wl 'iJ ':'L;S;JI L. <$,;;;. L:S' L.
el-Asqalani, ss. 87,92: el-Beyhaki, Meniikıb, l/3!ıX: CuııJi. cl-iıııaıııu'ş-Şiilii, s. lXX. Ahmed b. Hanbel de
buna benzer ifadeler kullanmıştır. bkz. en-Neşşilr, s. fi5; el-Kurtubi, s. 86; AbduiTii!.ık. et-Temhld, s. 225.
J_,..
( 18n) Cündi, el-İmiimu'ş-Şiilii, s. 187; Subki-Sayis-Berberi, s. 282: İbn Hallikan, lll/30fı.
105
DiYANET iLMi DERGi • ClLT: 32 • SA YI: 2 • NISAN-MA Y/S-HAZIRAN 7996
Şafii,
sahih hadisi, mezhebi olarak kabul eder.'m 1 O, bile bile (kasten) hiç kimsenin sünnete muhalefet etmeyeceğini ancak, sünneti bilniediğinden veya onu yanlış
yorumladığından dolayı sünnete muhalif bir sonuca ulaşabileceğini, bundan dolayı
da Allah'ın affma sığındığını ifade etmiştir. Humeydi'nin ifadesine göre, bir defasında ona rivayet ettiği bir hadis ile kendisinin amel edip etmediği sorulunca "Kiliseden çıktığıını veya üzerimde zünnar olduğunu mu gördünüz ki, Resfilullah'ın
hadisini işiteyim de onunla amel etmeyeyim"'''" 1 cevabını vermiştir. "Kitabımda
Allah Resfilü'nün Sünnetine muhalif bir söz bulursanız, dediğimi bırakıp, Sünnet'i alınız" "" 1 ve "Ne zaman ki Resfilullah'tan sahih bir hadis rivayet ettiğim
halde onunla amel etmediğimi görürseniz, size aklımın zail olduğunu ifade edebilirim." "Eğer hadis sahih ise söyle bana ister Hicaz'lı veya Irak'lı; ister
Şam'lı, isterse Mısır'lı olsun onu alayım" 0 " gibi ifadeler O'nun sahih hadise bakış açısını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Aynı tavır diğer mezhep imamlan
için de sözkonusudur. ı ını Aradaki ihtilaf sadece hadis ile amel etmek için aranan şart­
0881
11
11
lar ile ilgilidir.
Şafii,
daha teknik davranarak kendileriyle amel edilebilmesi için hadisleri tasnif
etmiş ve onlarda birtakım şartlar arannştır. ifade edildiğine göre o, ne İmanı Malik
gibi kendisiyle amel edilebilmesi için hadisin "Medine ebiinin ameli" ne mutabakat
şartını arar; ne de Ebu Hanife, Sevr! ve İmam Malik gibi munkati' haberlerle amel
eder. O hadis ile amel etmede "sıhhat" ve "ittisal" şartlarını arar. 11931
Hem İmam Malik' i hem de Hanefi Mezhebi'ni tetkik etmesine, hatta başlangıçta
İmam Malik'in iyi bir öğrencisi olmasına rağn~en, o'nun yeni bir mezhep (metod) takip etmesi de, Hadis ve Sünnet konusunda diğer mezheplerden farklı bir anlayışa sa(1 X7) Şafii, İhtilafu Malik ve'ş Şafii (el-Ümm içinde) VIII/19 I Miras, s. 9fi; Subki-Sayis-Berberi, s.28 I; el-
Beyhakl, Menilkıb, 1/4 70; Aynı konuda birbiriyle çelişik hadisler varsa (teilruz), nesh olgusu dikkate alı­
nır. hangisinin nasih, hangisinin mensı1h olduğu bilinmezse bu durumda Kur' an ve Sünnet' e muvafık olanı tercih edilir. el-Beyhakl, Menilkıb, 1/510.
( 188)
Şafii.
er-Risille, s.219.
( 189) "'J_,.;i "; L:;,ı,. (~) illi J,...~ ir.::.......<.?' ~l;j ..#)ı L..,.:S'"" .:...:.;>""""i~
(i 90) ...ili l.. ly' J
4<
i).,.U (~) illi J,...~
._j)l.;.
.,r.l::S'.,; r".J.>:J ı;ı
( 191) .,...; ,ı.; J-i.s' ~if~\.;"" .i>i ı-1) L:;,ı,. (~) illi Jı,...J ir f.J.>:J .ro
Bu ü<; metin için bk!.. e;,-Zehebi, Siyer, Xf7X. 333-334; EbCı Nuaym. IX/1 On, 170; e!-Beyhaki,
1/472; er-Razi (İbn Ebi Hatim). s. 94.95: e1-As4aliini. s. 113.
( 192) Örneğin. Imam Ebu Hanife'nin de l.,l.....ll ir.\.. l.. J • .;,:,...11 J "'i)l _.w (~)illi J,...; ir • ~ l..
Menilkıb,
J J~)l r+i .:.U; _r.i. .:ro ~ls' l.. J, l;,?-[ ~Wl 1
"Hz. Peygamber'den gelen haberlerin, başımızın gözümüzün üzerinde yeri var; sahabe ve tabiinden gelenleri seçeriz, bunların dışın­
dakilere gelince; onlar da insan biz de insanız" dediği ifade edilir. bh. ez-Zehebi, Menilkıb, ss. 20,
21; ei-AsqaHini, s. 109; ayrıca es-Siiyis, Neş'etu'l-Fıkhi'I-İctihildi, s.94 ..
J~)l ~
( 193) Subki-Sayis-Berberi, s.2X 1; Hudari Beg, s.l70.
106
ŞAMIL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi VERi
hip
olmasına dayandınlmaktadır. Tartışmaya açık
olmakla beraber bu gerekçelerden
bazılan şu şekilde sıralanmaktadır:
a) Hanefi ve Malikilerin mürsel-munkatı' haberlerle amel etmesi, Şafii'nin ise,
mürsel-munkatı'
haberlerle ameli
birtakım şartlara bağlaması,
b) Sahih Hadislerin bir kısmının kendilerine
ulaşmaması
sebebiyle Tabiin Fakihlerinin re'y ve genel kurallara dayanmalan; Hadislerin bilinmeye başlamasından sonra daMedineli Fakihlerin, anıel-i ehl-i Medine'yi bunlara tercih etmeleri; buna karşılık Iraklı Hukukçulann ise (ya Hadis kendilerine ulaşmadığı ya da bu Hadisleri
meşhur kabul etmedikleri için) re'y'i bu Hadisiere tercih etmeleri,
c) Medine ehliri.in kullandığı Sahabi kavillerinden bir kısmının (kendilerine
mayan) Sahih Hadisiere muhalif olmasıY" ı
ulaş­
4
8. Mürsel Haberler
Karşısındaki Tavrı
Şafii,
raviler silsilesinde töhmeti mücip bir cihet bulunmayan zayıf ve mürsel hadisleri de kıyasa tercih etmektedir. ı Ancak o, kullandığı münkati' haberlere bile
muttasıl ve meşhur senedlerle muttali olduğunu kaydetmektedirY""ı Mürsel hadisler
ile amel hususunda sadece Said b. el-Müseyyib'den gelen rivayetlere bir ayrıcalık tanıyıp, sadece onun mürselleri ile amel ettiği rivayet edilmesine rağmen ı onun, mürsel hadis ile ameli bir takım şartlara bağladığı, başka deliller ile te'yid edilip sılılıatİ­
ne zann-ı galip hasıl olmadıkça mürsel hadis ile amel etmediği şeklinde bir kanaat taşıdığı daha sağlıklı görünmektedir. Hı Çünkü O'nun Said b. el-Müseyyib'in mürsellerini, diğer Hibii mürselierinden daha sahih görmekle beraber ı bazen rivayetlerini
destekleyecek ilave deliller bulunması durumunda Said b. el-Müseyyib'in mürselleri ile de amel etmediği; buna karşılık aradığı şartlan taşıması halinde diğer Tabiin
mürselleri ile amel ettiği de ifade edilmektedir.orxıı Buna göre İmam Şafii'nin mürsel
hadisler ile ameli, şartlı olarak kabul ettiğini ifade etmek daha doğrudur.
1195
1197
119
1199
Bilindiği
gibi hadiste irsal; hadisin senedindeki ravi ile, bu ravinin kendisinden
rivayette bulunduğu kişi arasındaki rivayet vasılasını (raviyi) terketmektir. ı Bu ne1201
(194) Medkur, Menahic, ss. 653-654.
(195) Miras, s. 97.
(196)
Şafii,
(197)
Subki-Sayis-Berbefı,
er-Risale, s.431.
s. 281.
(19XJ Miras, s. 97; bu konunun
470.
genişçe
tahlili için bkz. ez-Zehebi, Siyer. X/22;
( 199) el-Beyhaki,
Menakıb,
Il/30; ez-Zehebi, Siyer, X/22.
(200) el-Beyhaki,
Meniikıb,
lll30; ez-Zehebi, Siyer, X/22.
ayrıca. Şafii,
er-Risale, ss. 461-
(20 1) Miras, s. 97.
107
DIYANET ILMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
denle o, mürsel hadisler ile arneli bir takım
disin:
şartlara bağlainıştır.
Bu
şartlar
mürsel ha-
a) Bir sahabi kavli veya fiili ile desteklenmesi,
b) Sahabi olmayan ekser ulemanın kavli ile desteklenmesi,
c) Ya mürseli olan zat ya da başkası tarafından zayıf olarak müsned'en rivayet
edilmiş olması, başka bir ifade ile, mürsel haberlerin başka mürsel veya muttasıl haberler ile mutabakat arzetmesinden ibarettir.'"021
Bir mütehassıs olarak salt hadis rivayetçiliğine
da gören ve hadisçiler için , L,1~1 ~ J ;,ı~~~~~
karşı
kendisini
farklı
"Siz
bir konum-
eczacısınız,
bizler tabipleriz"' 2031 diyen Şafii, Hz. Peygamber' den gelen muttasıl haberler ile
arneli vacip olarak görmekle Irak re'y ekolüne mensup hukukçularla
aynı kanaatİ
paylaşmakta
ancak, hadis usUlünde mütevatir haberin mukabili olarak kullanılan ve
bazen raviler zincirindeki atlama üç raviye kadar çıkan ve tevatür derecesine ulaşma­
yan, ahiid haberleri kabulde titiz davranan Hanefilere karşılık, bu tür haber karşısın­
da biraz daha esnek davranınakla onlardan ayrılır.<"e><1 Ancak bu, Şafii'nin aslı olma-
yan haberler ile amel ettiği anlamına gelmediği gibi, Hanetilerin de ahad haberler ile
hiç amel etmediği anlamına gelmemektedir. Her ne kadar Ahmed Emin Dulıa'l-ls­
lam isimli eserinde Hanefilerin, kıyası, senedi sahih bile olsa, meşhur olmadığı için
ahad haberlere tercih ettiğini kaydediyorsa da''0 ' 1 bütün Hanefi İmanılarının, zayıf
hadisi re'y ve kıyasa tercih ettikleri, haber-i vahid ile kıyasın çatışması halinde haber-i vahid'i esas aldıkları da kaydedilmektedir.<''J6 1
Önemine binaen şu farkı da kaydetmek gerekir ki isnad zincirinde şekli (formel)
esaslara daha fazla önem veren ve maddi ittisali, haberin sıhhati için yeterli gören Şa­
fii'ye karşılık Hanefiler, maddi ittisali (senedin sıhhatini) yeterli görmemiş manevi
ittisali de aramışlardır. Olumsuzlama yöntemi ile (manevi inkıta' ile ilgili kanaatlerinden hareketle) Hanefilerin "manevi ittisal" anlayışını ise, teşri' açısından delil
olarak kullanılabilmesi için haberin, Kur'an'a, Meşhur Sünnet'e, Umumu'l-Belva'
(herkesi ilgilendiren ve kimsenin bigane kalanuyacağı hususlar)ya ve Sahabilerin tatbikatına mutabakat arzetmesi olarak anlamak mümkündür. Çünkü bu ilkeye dayana(202)
Şafii,
er-Risale, ss.46l-465. Ancak o, sahabi mürsellerini
şartsız
olarak kabul etmektedir. Miras, s. 97.
(203) ez-Zehebi, Siyer, X/23.
(204) Cündi, el-İmamu'ş-Şafii, ss. 299, 30!.
(205) Bkz. Ahmed Emin, Duha'l-İslam, IJI225.
(206) EbQ Bekr Muhammed b. Ahmed ebQ Sehl es-Serahsi, ei-Usiil, Dilru'l-Ma'rife
li't-tıbaa ve'n-Neşr,
rut 1973, 1/144; Ebu Zehra, İslam Hukuku Metodolojisi, s.218; ez-Zehebi, Menakıb, s.2l.
108
Bey-
ŞAMIL DAGC/ • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKI YERi
rak Hanefiler, maddi ittisalde aranan şekil şartlannı taşısa bile (başka bir ifade ile haber şeklen muttasıl olsa bile) haberin, daha kuvvetli bir delil ile çelişınesini yani
Kur'an ve Mütevatir Sünnet'in özüne muhalif olmasını veya Umumu'l-Belva' bulunan bir konuda şazz kalmasını vb., manevi yönden inkıta' saymışlar ve bu tür haberleri delil olarak kullanmanuşlardır. Hadislerin teşri' açısından kaynak olarak kullanılması hususunda maddi ittisal ile yetinen Şafii'ye karşılık, Hanefilerin bu anlayışı
kanaatimizce daha orijinal bir kriter niteliği taşımaktadır.< ı
207
Görüldüğü gibi Alıiid hadislerin kaynak olarak kullanılıp kullanılmayacağı konu-
sundaki ihtilaf, rivayet edilen hadisin delil olarak kullanılması ile değil; Hazreti Peygambere aidiyetinin kabulü ile ilgilidir. Bu sebeple farklı kriterlerden hareketle ahad
hadislerin kabulunde farklı şartlar arasalar da (eğer haber aranan nitelikleri taşıyor­
sa), iihiid haberlerin bağlayıcılığı konusunda Sünni mezheb imanıları arasında herhangi bir görüş farkı bulunmadığı ifade edilebilir. İmam Şafii kendilerine ulaşan fert
hadislerle hem Irak ehlinin, hem de Hicaz fakihleriiıin amel ettiğine örnekler verir. <208 >
Örneğin Medine ehli icra ve iflas hukukundaki alacaklı-borçlu ilişkisinde ferd hadis
olan "teflis" hadisine dayanırken, Hanefiler, bununla amel etmemiş; buna karşılık
Hanefiler, kayd-ı hayat şartıyla temlik muamelesi konusunda "umra" hadisine dayanırken, Medine ehli ise bununla amel etmemiştir.
hadisi gereği,< ı biiyi,
Medine ehline göre
sattığı malı, müflisin elinde aynen mevcut olarak bulduğu takdirde, bunu geri alma
önceliğine sahiptir.< ıoı Ancak Hanefiler aksi kanaattedir. Onlara göre eğer alacaklılar
birden fazla ise, artık müflisin elinde mevcut olan mal, sadece o malı satan bayi'in
değil bütün alacaklılann ortak hakkı olmaktadır. Leknev!, Hanefi'lerin bu konu ile
ilgili kanaatlerini şu şekilde gerekçelendirnıektedir: Kabz ve teslimden sonra mülkiyetİn nakli söz konusu olduğu için, bu durumda mal bayi'in mülkiyeünden çıkarak
müşteri'nin özel mülkü haline gelmektedir. İflas durumunda ise, müşterinin başkala209
2
(207) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Sadru'ş-Şeria, et-Tavdih, Il/7; Abdülaziz el-Buhari,
III/19 vd.; es-Serahsi, Usul, I/364 vd.
(208) el-Beyhaki,
Menakıb,
Keşfu'I-Esrar,
11168; Beyhaki, es-Sünen, VI/46-47; ez-Zehebi, Siyer, X/22.
(209) Şeybanl, Asar, ss. 231-232;Şafii, el-Ümm, III/199; Buhiiri, İstikraz, (14), III/86; Müslim, Musakat,
(5),11/!192; Tirmfzf, Büyı1', (36),111/563; Ebu Davud, Büyı1', (76), lll/790 vd.; İbn Miice, Ahkı'im, (26),
Il/790; Nesai, Büyfi', (95), VII/31. Kütüb-i Sitte' ye yaptığımız atıllarda Çağrı Yayıne\'inin Istanbul 19X 1
tarihli baskısını esas aldık. Buhari'nin metni
şeklindedir. Ayrıca bkz. ez-Zehebl, Siyer, X/22.
(210) Imam Şafii de aynı kanaattedir. Bkz. Ebu İshak İbrahim b. Ali eş-Şirazi, el-Mühezzeb fi Fıkhi Mezhebi'I-İmami'ş-Şafii', Mısır t.y., l/326; Sidi Ahmed ed-Derdir, eş-Şerhu'l-Kebir, Matbaatü'l-Amire, Mısır
t.y., 1373, III/282; Şemsüddin Muhammed ed-Dusuki, Haşiyetü'd-Dusuki ale'ş-Şerhi'l-Kebir, Matbaatü'l-Amire, Mısır t.y., 1373, Ill/282.
109
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
rına
müflisin ortak alacaklı ailesinin bir ferdi olmakta,
diğer alacaklılar gibi, alacaklılardan birisi konumuna geçmektedir. Fakat eğer müş­
teri, bayi'deki malını henüz teslim almadan iflas durumu sözkonusu ise bu takdirde
da borcu
olduğu
için
satıcı,
zaten mülkiyetİn nakli tan1 olarak (fiilen) gerçekleşmediği ve mal bayi'in ihtisasında
(özel mülkiyetinde) olduğu için, ancak bu durumda bil.yi böyle bir öncelik hakkına
sahiptir. 1 " ı Hanefilcrin bu görüşlerindeki öncüsü Hz. Ali'dir. Rivayete göre Hz.
Ali'nin de, müşterinin iflas etmesi durumunda bayi malını, müşterinin (müflisin)
1
elinde aynen mevcut olarak bulsa bile,
diğer alacaklılar
alacaklılar
gibi,
eğer alacaklılar
ailesinin bir ferdi
birden fazla ise, bu takdirde
olacağı
kanaatini
taşıdığı
ifade
edilmektedir.<' ı Türk hukuk doktrinindeki menkul mallarda mülkiyetİn naklinin zil12
yedlikle; gayr-i menkullerde ise tescil ile
olacağı şeklindeki
genel kurala uyularak,
pozitif (mer'i) iflas hukukunda, "alacaklılar arasında eşitlik ve iflas davasının sonucundan bütün alacaklıların istifade etmesi" ilkesi kabul edilmiştirY ı İcra-iflas
13
mevzuatındaki
bu hükmün, Hanefi mezhebinin görüşü ile paralellik arzettiği görülmektedir. Görüldüğü gibi iflastaki borçlu-alacaklı ilişkisinde İman1 Şafii ve Ahmed
b. Hanbel fert hadis ile an1el ederken; Hanefiler, bu hadis ile amel etmemişlerdir. Ancak, mürsel, munkati' ve muzdarib (hadisin muhtelif varyantlannda birbiri ile çelişen ifadelerin) olduğu gerekçesiyle bu Hadisi, konu ile ilgili mevzuata kaynak almayan Hanefiler ı bunun yerine kendi kanaatlerini teyid eden
1214
.ı..,.; .;.;L.__.c ;_,..i~ ~L.... .~ ~.; .ı.:_..i ..,..ı.; i ~.;
4i
malını
"kişi müflisin nezdindeki
aynen (mevcut olarak) bulduğu takdirde, onun
sinden olur" hadisini esas almışlardır.'" 'ı
malındaki alacaklı
aile-
1
Buna
karşılık, kayd-ı
hayat ile temlik muamelesinde ise tam aksi bir durum söz
konusudur. Bu konuda Malikiler hadise muhalefet ederken; Hanefiler ise, fert hadis
ile amel
etmişlerdir.
Hz. Peygamber
.;.,_))i~ .:..aj.J '~ .Pi
4h , ~~~ ı.r.lJI._.JI ~.; '1 ~~ ..r.ill \+!-i ...W .J J ı,?~~~~.; 4i
"Herhangi bir kimsenin kendisine ve kendisinden sonraki
çocukları
lehine
(21 1) ez-Zehebi, Siyer, X/22 (el-Leknevi, et-Ta'Jiku'l·Mümecced, s.34'den naklen); Kii.sii.ni, Bediiiu's-Sanii·
i', V/252. Ayrıca bkz. Muhammed Yusuf Musa, EbuHanife ve'l-Kıyemu'l·İnsiiniyye, Matbaatu'r-Risale, Kahire 1957, s. 131 vd.
(2 12) ez-Zehebi, Si yer, X/22.
(213) Baki Kuru, İcra ve İflas Hukuku, Sevinç Matbaası, Ankara 1974, s.283, 345.
(2 14) Tahavi, Şerh u Maiini'l·Asiir, IV /164-167. Bu konu ile ilgili geniş bilgi için bkz., Fahrettin Atar, İslam
Hukukunda Borçlunun İflasına Karar Verilmesi, Hacredilmesi, Maliarına Haciz Konulması ve
Hapsedilmesi, (Basılmarrıış Doçentlik Tezi), Erzurum 1982, ss.41-50.
(215) el-Kasani, Bediiiu's-Saniii', V/252.
110
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
umra'da bulunursa, o umra onu verene geri dönmez, artık verilenierin hakkıdır. Çünkü bu artık mirasa konu olacak şekilde ve ata (hibe) olarak verilmiştir."1216) buyurmuştur. Umra, kişinin "ömrün veya ömrüm boyunca şu evim
(mülküm) senin" şeklinde, ikinci şahıs lehine kavll bir tasarrufta bulunmasıdır.
Böyle bir kavli tasarrufa konu olan mülk, ilgiliye teslim edildiği takdirde, hukuken
geçerlilik kazanır ve lehine tasarrufta bulunulan şahıs bu mülke sahip olur, lehine tasarrufta bulunulan kişinin "muammer leh" vefat etmesi durumunda, mülk de yine
kendi varisieri için mirasa konu teşkil eder. Malını temlik eden "muammir"in (umra tasarrufunda bulunan kişinin), başlangıçta "senden sonra çocukların veya varisIerin için de geçerli" gibi bir sınırlamada bulunup bulunmamasının hukuki açıdan
bir önemi yoktur.<'") Çünkü umradan amaçlanan, mülkü muayyen bir süre ile (ömür
ile) sınırlamaktır. Bu şart ise, temlik akülerinin doğasına aykındır. Zira temlik akitlerinde, Malik'in kendi mülkünden vakit sınırlamaksızın mutlak olarak istifadesi
esastır. Yani umra, batıl bir şartadayanan hibe (bağış) olarak kabul edildiği için, umra işleminde hibe hükümleri cereyan eder. Buna bağlı olarak da akit sahih, ancak şart
1
batıl olur.<' ') Bu aynı zan1anda İmam Şafii, Ahmed b. Hanbel ve Sevri'nin de kanaatidir. Bu anlayışa Zeyd b. Sabit, İbn Ömer, Süleyman b. Yesar ve Urve b. Zubeyr
gibi Sahabi ve Tabii fakihleri öncülük etmektedir. 1219)
Malikiler ise, "umra"dan rakabe'yi (mülkiyeti) değil, intifa'yı (faydalanma) anlamışlar ve umra'yı, kişinin mülkünün menfaatini hayatı boyunca ve karşılıksız olarak bir kişiye temlik etmek şeklinde kabul etmişlerdir. Buna bağlı olarak da, umra' dan doğan faydalanma hakkını, lehine umra yapılan kişinin (muammer leh) hayatı ile sınırlamışlardır. Bu nedenle Malikilere göre temliki yapan, lehine umra yaptığı
kişiye " ... senin ve zürriyetin için ... " gibi bir kayd koymazsa, muammir vefat ettiği
takdirde umra önceki sahibine rücu eder.<"20)
(216) Nesa!, Umra, (1,2,3,4), Vl/272 vd.; İbn-i Mace, Hibiit, (3), 11/796; Ahmed b. Hambe1, Müsned, !11/302,
360, 386; V/189; Müs1im, Hibat, (4), 11!1245; Miilik b. Enes, ei-Muvatta (Akdi ye), 11/756; Ebu Nuaym,
IX/105; el-Beyhakl, Menakıb, 11167-168; bu haber ayrıca lbn Ebi Hatim er-Razl'nin Adabu'ş-Şafii'sirıde (ss. 231-232) de yer almaktadır .. Ancak hadiste
.:...))i..._; ..::...,;J ,lJu ~i ,}oJ
kısmının müdrec (ravinin, izah sadedinde hadis metnine kendi sözlerini karı~tırmı~) olduğu da ifade edilmektedir. bkz. ez-Zehebi, Siyer, X/22; el-Beyhaki, Menakıb, 1/167; er-Razi (lbn Ebi Hiltim), ss. 231,232.
(21 7) el-Kasil.n!, Vl/116 vd.; İbn-i Kudame, el-Muğni, Vl/341; es-Serahs'i, el-Mebsôt, Xll!95 vd.; Abdülcelil
el-Karnşavi, Dirasatün fi'ş-Şeriati'I-İs1amiyye, Bingazi 1989, s. 371 vd.
(218) el-Kasanl, VIII 16;
Karnşavl,
ss. 371-372.
(219) ez-Zehebi, Siyer, X/22, 23; İbn Qudil.me, el-Muğni, Vll302; Ayni, Şerhu Meani'l-Asar, IV/91 vd.; Şa­
fii, el-Ümm'de (Vll!216), Medine ehlinin bu hadis ile amel etmediğini zikreder. Kısaca hem Irak, hem
de Hicaz ehli, kendilerine ulaşan mürsel haberler ile amel ederek birbirine muhalefet etmiştir. bb.. elBeyhaki, Menakıb, 1/168. ·
(220)
Karnşavi,
s.370.
lll
DiYANET iLMi DERGI • CiLT: 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZIRAN 1996
Görüldüğü
gibi teflis konusunda Medineliler, mezkur hadis ile amel ederken,
Hanefiler aksi kanaatte; kayd-ı hayat ile temlik (umra) konusunda ise Hanefiler ve
Şafiiler ilgili hadis ile amel ederken, Medineliler farklı kanaat taşımaktadırlar.
9. Sünneti Tasnifi
Şafii,
Sünneti üç
kısımda
mütalaa etmektedir:
a) Kur'an nassının ortaya koyduğu bir hükmü, benzer şekilde ortaya koyan,
layan hadis nassı (et-Teşebbühü'd-dilali)
açık­
b) Mücnıel olan bir Kur'an ayetini tatsil ve tebyin eden hadis nassı (et-Tefsir
ve'l- Beyan)
c) Sarih bir Kur'an nassı'nın bulunmadığı konularda hüküm koyan hadis nassı
(el-ınfirad
221
bi't- Teşri). <
ı
Birinci durumda hadis, Kur'an'ı teyid ve te'kid etmekte, ikinci durumda ayeti detaylandımıakta, üçüncü durumda ise başlı başına hüküm kaynağı olmaktadır.
Sünnetin
nda ifade
Kur'an'ı neshedemiyeceği
edildiği
yet kazandırma,
gibi,
Kur'an'ın
Kur'an'ın
kanaatinde olan
Şafii'ye
göre Sünnet, yuka-
mücmelini tebyin, zanni olan hükümlerine kat'iy-
nasih ve mensuhunu
açıklayıp
izah etme, amm hükümle-
rini tahsis etme ve genel hükümlerini örnekleme konumunun
yanında
sarih bir
Kur' an nassının bulunmadığı durumlarda hüküm koyma özelliğine sahiptir. <mı Ancak O, Kur'an-Sünnet
bütünlüğünü
miş, açıklama yapmışsa,
haram ve helal kıldığı
Kur'an'da
esas
aldığı
(zımni
için, Sünnet hangi konudan bahset-.
de olsa) onun
aslı vardır.
Yani Sünnetin
şeylerin aslı Kur'an'dadır.<mı
Daha önce de ifade edildiği gibi, Kur'an'da sarih olarak zikredilmeyen bir konuyu hükme bağlayan, yasallaştıran Sünnetler de Resılle itaat ilkesine dayandınlmak­
tadırY2"ı
(221) Cünui, el-İmamu'ş-Şafii, s.282; Şafii, er-Risale,s.91-92; Şafii, İhtilafu Malik ve'ş-Şafil', (el-Ümm içinde) VII/216; Ebu Zeyd, s.37-38.
(222) Şafii, er-Risale, s.91, 92, 212, 222 vd.; Cündi, el-İmamu'ş-Şafii,s.280.
(223) Cündi, el-İmamu'ş-Şafii, s. 297; Şil.fii, er-Risale, s.88,92.
(224)
Şafii,
er-Risale,s.212; el-Beyhaki,
Menakıb,
1/378;
Şafii,
er-Risale'sinue bu
şekilde
sabit olan hüküm-
lere birçok örnekler vermektedir. bkz. er-Risale, ss. 53-79; ayrıca Ganaim, ss. 70-83; el-Beyhaki, Menakıb,
112
l/369.
ŞAMIL DAGCI • iMAM şAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ ILMINDEKI YERI
10. İctihatta Dayandığı Diğer Deliller
Sadece re'y ve ictihada dayanması halinde sahabi kavlini hüccet olarak kabul etmeyen ve bunlardan istediğini tercih eden Şafii<mı, hakkında Kur'an ve Sünnet'te huküm bulunmayan konularda İcma'ı üçüncü yasama kaynağı olarak kabul etmektedir.<22"ı Ancak İmam Şafii'ye göre lema' bilinmesi zorunlu olan meselelerde olmaktadır. Örneğin öğlen namazının farzının dört rek'at olduğu, içkinin haramlığı., .. gibi
hh;bir müslümanın farziyyetini bilmediğini iddia veya haramlığını inkar edemiyeceği konularda (Cümelü'l- Feraiz) icma' dan bahsedilebilir.< ı Anlaşılmaktadır ki, Şa­
fii lema'ın sadece farzlarda ve haranılarda olabileceğini kabul etmektedir. Sadece
"Medine ehlinin icmaı" nı hüccet olarak kabul etmeyen< ı Şafii'ye göre İcma'da ilk
akla gelen sahabenin icmaıdır. "ı Ayrıca o, sükfiti icma'yı da icma olarak kabul etmemektedir. < ı
227
228
122
230
Sahabi kaviileri arasmda ihtilaf bulunması halinde, bunların Kitap, Sünnet, icma
ve en sahih kıyasa uygunluğunu esas alır.< ı
231
İstihsan, maslahat-ı
mürsele, sedd-i zerai' ve istıshab gibi, delilleri ictihad ve kı­
yasın değişik türevleri olarak görmek mümkündür ı.=.tihsan ve maslahat-ı mürsele ile
Medine ehlinin anıelini hüccet olarak kabul etmey"'n Şifiiler< ı bundan doğan boş­
luğu istishab ve istihbab olarak isimlendirilen bir delil ile doldurmuşlardır.<mı İmam
Şafii'nin kendisi de istihsan ve istihbab kavramlarını kullanmakla beraber bunları
teknik anlamda kullanmadığı da ifade edilmektedirY'"ı
232
Kıyas,
bir bakıma cebirdeki bilinenler yardımıyla bilinmeyenı ortaya koyan
denklemlere benzemektedir. Çünkü fıkhi kıyasta hakkında nass bulunan hükümler
(225) Hüseyin, s. 217:
(226)
Şatil,
Şafii, er-Risı'ile,
s.596, 597.
er-Risale, ss. 120, 47 ı.
(227) Şatil, Cimau'I·İim, s.248-249; Şafii, er-Risale, s.512, 534; ez-Zehebi, Siyer,X/21.
(228) Cündi, ei~İmamu'ş-Şafii, s. 3fı3; Dönmez, s. 66; Şafii, er-Risale, s.534-535.
Şatil, er-Risale,s. 471-472. Şiitil, sahabenin icma'ını onların ictihadlarında, hepsinin Hz. Peygamberin
sünnetine muhalefet etmeyecekleri ve topyekün hata yapmayacakları esasına dayandırır. bkz. Şafii, er·
Risale, s.472: Cündi. ei·İmamu'ş·Şiifii, s. 303.
(230) J..~ ~'i J J:ü J_,> ..::.S'l.. .)1.,.....:; 'i
Cündi, el-lmamu'ş-Şatii,s. 303; Dönmez, s.66.
(229)
(231)
Şiitii,
er-Risale,ss. 596-597; el-Beyhaki,
Menakıb,
1/380.
(232) Medkfir, s. 43; Hüseyin, s. 21 7; es-Seillibi, 1/399; Cündi, el-İmiimu'ş·Şiifii,s. 307. Dini bir asi (Kitap ve
Sünnet) dan kaynaklanan bir kıyas'a ve icma·a dayanmadığı gerekçesiyle Şafii, istihsana kar~ı çıkmak­
tadır. bkz. Şafii, İbtalu'l·İstilısan, (el-Ümm içinde), Vll/298 vd.; Şafii, er-Risale, s.503 vd.
(233) Abdulkadir Şener, İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve İstislah, Diyanet !~leri Baş­
kanlığı Yayını, Ankara 1974, s. 47; ayrıca bkz. Hallaq, Considerations on the Function ... s. 685; Qadri, Islamıc Jurisprudence ... s. 127; Schacht, Origins, s.l26.
(234) Ahmad Hasan. AI·Shafıi's-Role ... , s 262; es-Sayis, Neş'etu'I·Fıkhi'I·İctihiidi, s. IO:.
113
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SAYI. 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
yardımıyla,
nass bulunmayan bir konu, hükme bağlanmaktadır. Asi (nıakisun aleyh)
ile illet ortaklığı bulunması durumunda İmam Şafii, kıyası delil olar'ak kullanmaktadır.""' Ancak o, kıyasa, doğrudan nassın bulunmadığı durumlarda (zaruret durumunda) başvurmaktadır.""'' Şafii, kı yası, bir hükmü n karine ve deliller ile Kur' an ve Sünnet' de zikredilen hükme mu viifakat veya mutabakatı olarak kabul etmektedir.' ı-ı Kı­
yasa asıl teşkil edecek kaynaklarda da hiyerarşik sıraya uyarak Kitap ve Sünnet ile
muhalifi olmayan sahabenin (selefin) ammesinin iemaını esas almaktadır.' "' Bu nedenle kıyas yapabilmek için, ietihad ehliyetini haiz olmayı, yani, Kitap ve Sünnet ile
icmayı; ihtilaflı konular ile Arap dilini çok iyi bilmeyi gerekli görür. m"' Şafii'nin kı­
yasa tahsis ettiği alanın ne Miilikiler kadar dar ne ele Hanefiler kadar geniş olduğu
ifade edilmektedirY"'" Ancak hükmün ta'liline ele önem veren Şafii'nin naklin yanın­
da akla da gereken önemi verdiğini, öğrencilerinin hür bir ortamda tartışahilmesi için
onlara söylediği
2
2
.:;.ı ı J_,.,1
d ı ):..a.o J.W ı .:ı~ ' L,.»
)IJ ~p
4J..,.i; ~ ')\.,) ~ u __sı~ ı~ ı
"Aklınızın almadığı
bir delil ileri sürdüğümde, onu kabul etmeyiniz; zira
2
akıl, doğru olanı kabule mecburdur"' "" ifadesi ortaya koymaktadır. Bu, aynı za(235)
Şafii.
(236)
el-Beyhaki.l\Ieniikıb,
(237)
Şafii,
(238)
Diinnıez.
(23'!)
Şafii.
cr-Risiile. s.512,513: Subki-Silyis-Berberi. s. 282.
l/478: ez-Zehcbl. Siyer. X/77.
er-Risiile, s.40, 47':! vu ..512: el-Beyhakl.
s. 121: Miras, s. 97:
Şafii.
Menakıb,
1/371.
cr-Risiile, s.2 ı 8. 510.
er-Risiile, s. 509-5 ı 0: el-Beyhakl.
Menilkıb.
1/375.
(240) Hüseyin. s. 217.
(241) Cünul. cl-İmamu'ş-Şafii, s. 183: el-Meraği. 11140: el-HOli. s. 84. Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Nasr Hilnıiu Ebu Zeyd. yazdığı "cl-İmanuı'ş-Şiifii ve Te'sisıı'I-İdcolociyyc cl-Vasatiyye" isimli eserinde: Şafii'nin nıetouolojisine akla kapalılığın \'eya aklı dene Jı~ı bırakan bir anlayışın
haki nı olduğunu vurgulanıaktauır. Ebu Zeyd. bu düşüncelle n hareketle Şafii' yi aklı, nass' ların sultası altına soknıakla ve düşünceyi donuklaştırnıakla ithanı etmektedir" (ss.22, 1 10). Ancak Şafii'nin yukarıda
;.ikretriğimi;. görüşü bu iddiaların pek de tutarlı olmadığını giisternıekteuir. Çünkü Şafii'nin metouolojisinin özünü oluşturan sünnetin meşruiyetini Kur'an·a Jayanuırnıa veya daha uygun bir ifade ile kitap.
sünnet. icnıa ve kıyas ~eklinJeki hiyerarşik sisteminde her kaynak ve delili bir iinceki ile temellenuirerek
akıl-vahiy çelişmezliğini savunması ayrı: Ebü Zeyd'in ifade ettiği aklı ve vahyi birbiriyle hakimiyet mücadelesi içinde olan farklı iki vakıa gibi kabul etmek ise tamamen ayrı bir şeydir. Şilfii' nin bu konuda Ja
akıl ile vahyi uzlaştıran bir anlayıştan yana oluuğu görülmektedir.
Biz, dini n nıuhatabının akıl olduğunu, aklı olmayan kişilerin ise Jinin hitap alanının Jışınua kaldığını; bu
nedenle dini (vahyi) ancak akıllı insanların kavrayabileceğini, kısaca Jin ile aklın birbirinJen ayrılama­
yacağını Jüşünüyoıw.. Bu anlayış ise, Jinin (Yahyin) iizünün, akıl ile çelişnıesi veya Jinin akla kapalı olması bir yana. uinin ancak akıl ile anlaşılabileceğini, akıl olmauan vahyin aniaşılamayacağını zorunlu kıl­
maktadır. Ancak makalemizin başında da ifade ettiğimiz gibi aklı, he va ve hevesten ayırmak gerekir. Binaenaleyh akıL nass ile sabit olan veya iman konusu olan fakat aklen tanı olarak anlaşılanıayan dini realitelerin (melek. cennet, cehennem. ruh ... ) inkar etme hakkına sahib olmadığı gibi: sari h nassları (kendi
isteği doğrultusunda bir sonw; çıkarabilmek için) gerçek meulülleri hilafına yorumlama konumunda da
değildir. Kısaca. vahiyuen soyuılanan akıl. hakikatin yegane ölçüsü değildir. Biz aklınıızın yardımıyla
vahyi anlıyoruz. Bu nedenle akıl-ııass çelişmezliğini esas alıyor. buna karşılık akıl ve nassın birbirine te/.at te~kil edeceğini anlamsız buluyoruz.
114
ŞAMiL DAGC! • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ iLMiNDEKi YERi
manda İmam Şafii'nin mntaasıp olmadığının da delilidir. Hatta Ş5Jii, taklidin tehlikelerine ek dikkat cckıııckıc \'L' ona qvaş açmaktadır. Onun
r>+l.J W fo .JJI.J ~~~cr~~~~ )
'\ .. yanılgıya dü~enler taklit sebebiyle yanılmı~lardır. Allah bizi de
fetsin."''"'' şeklindeki sözü bu konudaki hassasiyetini göstermektedir.
Şafii' nin,
önemli
er-Ris/ile' sinde
fikıh
usulü ile ilgili olarak ele
maddeleştirınek mümkündür:
konuları şu şekilde
aldığı
ve
onları
da af-
sisteınleştirdiği
a) İslam hukuku, kaynağını ilahi vahiyden almaktadır.
b) Hukuki meselelerde bağlayıcılık
de Kur' an' dan faı'klı değildir.
açısından
Hz. Peygamber (SA V )'in sünneti
~...:n:_/,
c) Kur'an ve
Süh~ı;etiarasında
herhangi bir tenakuz ve ihtilaf (çelişki) mevcut de-
ğildir.
~-./i
.-:-I
d) Sünnet, Kur' an~J,,k~dn1'in yorumu durumundadır.
,__,'L',-:;:.ı i-_;;i •
e) Mana'ya deiaıt!tl ~a\:'~ olan ve açık olarak anlaşılan (sarih) nassların hükümleri de kat'! olup tafl.\~tı'ı~JR:oh'lısu yapılamaz; buna karşılık, kı yas ve ictihad yoluyla (istidliil) ulaşılan hUktrii1ibt ~~Pışmaya konu olabilir.
Jrt.:~>l u;~utılı:_.ı
f) Kıyas ve ictih;;;tçl;;iJ<ııi-H!rta'ın hüccet olarak kabul edilmesi de kaynağını ilahi vahiyden almaktadır. ~aJiir rvahiy·ıile temellendirilmektedir. ""''
Fahruddin er-Razi, Şa{if' d~n önce Hicaz ve Irak ekolleri arasında metodik ihtilaflar olduğunu. Hicaz ekolüne mensup hukukçuların, Irak veya re'y ckolüne mensup
hukukçular ile tartışmaktan (münazara) aciz olduğunu, İmam Şafii'nin ise bu iki ekolü tc'lif etıi~ini if:ırlc L'tnıcktckıcdir."""' Bevh;ıki'nin Şfifil'w i-;ıı:ıcl ederek ıı:ıkkttii:ii
~.)ı,!' JJ-"'i ~..?. &
3 • ...Wl.)
':ll,.c -..,le ı.rWI.;LS:..l J..:;.ı.\1 ~1
JJ-"'f ~,?. ~ ~~))
, .,).lı cr ~ı JıJ>)lı
~
"Eğer
Ebu Hanife Medine ebiinin usUlüne dayanmı~ olsaydı, insanlar hkıbta
onun iyali (muhtacı, izinde yürüyenleri) olurlardı. Ancak o, öyle bir usule dayanmıştır ki, bu usul (içtihat metodu), bazı durumlarda furu'dan daha zayıf
tır"''"" şeklindeki ifadelerinden de, aralarındaki ihtilafın metodik olduğu anlaşılmak­
tadır. Fakat burada kuşku uyandıran bir noktaya temas etmek zamretini de hissediyoruz. Beyhakl'nin, Şafii'ye nisbet ettiği yukarıdaki ifadesi, iki hususu vurgulamak(242)
Şafii.
er-Risille, s. 42.
(243) Hallaq. W as al-Shafii the l\Iastcr Architcct. .. , s.
(ı.
(244) el-Beyhaki.l\Ia'ril'etü's-Süncn, l/32 (iinsiiz): er-Ra1l (Fahru<.l<.lln). s. 21.
(245) cl- BeyhakL
l\lenilkıb,
ll 17.
115
DiYANET iLMI DERGi • ClLT: 32 • SAYI: 2 • NISAN-MAYIS-HAZIRAN 7996
tadır.
Bunlardan birisi, Ebu Hanife'nin hukuki görüşlerinin zayıf temellere dayandı­
ğı, bu nedenle de usulünün zayıf olduğu; diğeri ise Hanefilere nisbetle Medine ehlinin usulünün daha tutarlı olduğudur. Ancak kanaatimizce bu ibare bazı mantiki tutarsızlıklan (ve çelişkileri) de ihtiva etmekte ve Şafii'nin usUlünü tam olarak yansıt­
mamaktadır. Çünkü İmam Şafii usUlde sadece Hanefileri tenkit etmekle kalmamış;
re'y'e, maslahat'a ve amel-i ehl-i Medine'ye vb. aşırı önem vermeleri sebebiyle Medine ehline de ağır eleştiriler yöneltmiştir. Tenkide tabi tuttuğu bir usulü Şafil'nin,
ideal bir metod olarak takdim etmesi kendi anlayışı ile de çelişeceği için böyle bir
ifadenin (Beyhakl'nin naklettiği şekliyle) Şafii tarafından söylenmiş olması pek makul görülmemektedir.
Üstelik İman1 Şafii'nin hem EbU Hanife' nin, hem de öğrencisi Şeyhani'nin fıkıh­
taki otoritesini itiraf ettiği, onlar hakkında övgü dolu şiirleiLinşadı.ettiği de bilinmektedir.<2-ı6ı Kaldı ki, yukanda Bey haki' den naklen zikrettiğimiz metin gerek Hanefi
kaynaklarında< gerekse İbn-i Abdi'l-Berr ve Zehebi gibi Malikive Şafii mezheplerine mensup meşhur hadis ve biyografi alimlerinin eseflb'dı.icterr;;
Li,.:> .,r.l .).s. J~ _,.;...Wl :1) v-oJ
"fıkhı isteyen, ~l>.Q ij;~p~fe'ye muhtaçtır"
Li,.:> .,r.l .).s. J~ ...Wl .) ..,.L:JI
"insanlar fıkıhta. ~"9' ~~9if~'ye muhtaçtır"
şeklinde yer almıştır.''"'' Bu nedenle belki de Şafii'nin .,_i
:gp~ B;w~ı;:yi övgü sadedinde zikrettiği sözü, bazılannca mezhebinde mutaassıp olduğu kabul edilen< • ı Beyhaki tarafından kısmen değiştirilerek onu eleştirici bir ·'illtltiteVa'ya dönüştürülmüştür.
Bu nedenle tassuptan kaynaklanan bir müdahalenin ürijnü:olduğiı şüphesini uyandı­
ran Beyhaki'nin ifadelerini de en azından ihtiyatla karşıı~wanın daha uygun olacağını düşünüyoruz.
·
2471
l1...,.
J
,),_ı~,_.;_,:·
2 9
(24n) Onun. Şeyhani hakkındaki takdir dolu ifadelerine muhtelif vesilelerle temas
gili şu şiirini de örnek olarak kaydediyoruz:
•. ' 1 1 L.l
...... i ~~.
<.i...:,.
~ı ..P -'-".)ı .:.W
..;_.s:.~ J ,;,;,...,Al~~ J
u,......::.:) L. ~ 1; 'il.;.ı.o
~
etmiştik.
EbG Hanife ile il-
""J >)~.,ll .:ı~ J.iJ
..;; J
Jl!T J ~ts:...~
_,.!;; .ı ~.r!l ~ w
~ ı.., i
l;.,J ı....)
"Zebur ayetlerinin (Tevrat'ın) sayfaları(nı) süslediği gibi, müslümanların imaını EbuHanife de hükümleri, rivayetleri ve fıkhıyla, ülkeleri ve üzerinde yaşayanları süslemiştir. Yoktur
bir benzeri onun ne Doğu, ne Batı ve ne de Kufe'de. Sayfa okunduğu sürece Rabbimiz'in rahmeti
cbcdiyyen onun üzerine olsun". Şafii. Divan. s.n ı. Aynı şiirin son beyiti
i..i,._;,
r- t:' J'-1 .J"j.;.
Lı.u.. .ı ,;,:,.;wı ~c
· HJJ..ıkalın hılalıııa zayıf deliliere dayanarak onu ayıplayanları (küçük düşürenleri) zavallı (cahiller) gördüm" şekliyle Abduiiah ibn-i Mübarek'e (v.ll:!l) de isnad edilmektedir. Bkz. Saymeri, s.l:!5.
(247) Bkz. Saymeri, s.l24; Krş. er-Razi (İbn ebi Hatim) s.210.
(24S) el- Kurıubl, el-İntika, ss.l35, I 36; ez-Zehebl, Menakıb, ss. 18-19; ayrıca bkz. Abdülbarl b. Abdilvahid elLeknevi, et-Taliku'I-Muhtiir ala Kitabi'I-Asar, Karaçi t.y., s.SO; Medkur, Menahic, s.n54.
ı 24'1) Ina!. ss.252-253.
116
ŞAMiL DAGCI ~iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMINDEKI YERi
Bununla beraber yukarıda metnini de aktardığımız Şafii'ye isnad edilen bu ifadelerden sonra, insanın aklına fıkıh usillündeki mükellimin ve fukaha metodu şeklinde­
ki ikili ayırım gelmektedir. Mütekellimin metodu da denilen Şiifillerin usillünde, önce usill kuralları tesbit edilip furu' ile ilgili meseleler bu usGle göre çözüme kavuştu­
rulmakta, kısaca bu metodda usulden furu'a gidilmekte; fer'i meseleler usill üzerine
inşa edilmektedir.<N>ı İmam Şafii'nin, fıkıh usulünde Kur'an ve Sünnet'i temel sabite olarak kabul edip bütün fer'i meseleleri onlara dayandırdığı, usGlden furu'a geldiği; bunu yaparken de cedel (dialectic) metodunu kullandığı bilinmektedirY"> Kendisinden sonra aynı metodu kullanan usulcülerin bunu "Mütekellirnin Metodu" olarak İsimlendirmeleri de mantıktaki tümdengelimci (deductive) cedele dayanan bu
yöntem benzerliğine dayandırılabilir. Bunu karşılık "Fukaha Metodu" da denilen
"Hanefilerin Metodu"nda ise mevcut fer'i hükümlerden hareketle bir usGI tesbit etme gayreti dikkati çekmektedie Bu metoda göre eserler te'lif eden hukukçular ise,
kendi mezhep imanılarının fer'i hükümlerden hareketle kaideleştirdikleri genel kural
(usul) mahiyetindeki fıkhi esas1ara dayanarak cüz'i (fer'i) meseleleri çözüme ulaştır­
maya çalışmışlardır. Kısaca mü tekellimin metodundaki us iliden furu' a (tümelden tikel' e/tekil' e) doğru gidiş e karşılık bu metodda furu' dan us Gl e (tikel/tekil' den tümele) doğru bir gidiş dikkati çekmektediL
Ancak fukaha metodunu, Hanefi fakihlerinin kendi mezhep imanılarının temel
görüşlerine dayanarak ortaya koydukları, bu nedenle de bu usulün kaynağını tamamen mezhep imamlarının ;.1di görüşleri oluşturduğu şeklinde anlamamak gerekir. Bu
metodun kaynağını mezhep imamlarının görüşlerinden aldığı şeklindeki bir ifade (iddia) ilk bakışta, furu' dan usGle giden bu anlayışta keyfilik egemenmiş gibi bir yanlış
anlayışa sebeb olabileceği çin, Hanefilerin usulünü basite indirgemek olur. Hanefilerdeki pozitif (mer'i) hukuktan usGle doğru gidiş, şahsi kanaatlerden bir sonuca gidiş değildir. Aksine usul kurallarından önce zaten mevcut olan şer' i (fer'i-ameli) hükümlerden hareketle genel bir kurala (asl-usGI) ulaşma söz konusudur. Esas aldıkla­
rı bu fer'i hükümler kendi imamları tarafından keyfi olarak vazedilmiş hükümler değildir ki, bunlardan hareketle ortaya koydukları usul'ler de keyfi olsun. Kısaca Hanefiler de nasslardan bağımsız (veya nasslara aykırı) bir usGI geliştirmemişlerdir.
Hatta bazı çağdaş yazarlar (örneğin George Makdisi), fıkıh usGlündeki mütekkellim-fukaha metodları (the method of the theologians-the method of the jurisconsult)
şeklindeki bu ikili ayırımın erken dönemlerin değil, aksine muahhar dönemlerin
mahsulü olduğunu vurgulamaktadır. Mütekellimin metodu ik yazılan eserlerin liste
(250)
en-Neşşar,
s.68.
(251) Medkur, Menahic, s.647;
eıı-Neşşar.
s.6l.
117
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
başına Şafii'nin
er-Risale' sini
yerleştiren anlayışı
da
doğru
bulmayan yazar, hem
Ebu Zehra'yı (Usı11u'l-Fıkh); hem de Şafii'den asırlarca sonra yaşayan İbn-i Haldmı'un (v.784) bir tasnifine atıf yaparak bu ayırımı benimseyen Chefic Chehata'yı
(logique Juridique et Droit Musulman) eleştiri konusu yapmıştır.'"'' Ayrıca doktora
tezinde Mehmet Görmez de Şafii ile Kelamcılann hem asl anlayışlarının hem ele anlama yöntemlerinin, birbirinden tamamen farklı olduğu gerekçesiyle, Kelamcılar ile
Şafii'lerin usUlünün aynı kategoride değerlendirilmesinin yanlışlığına dikkat çekmiş­
tir. !25.1)
İmam Şafii' den
sonraki usülcülerin aynı zamanda önemli birer kcltim alimi oldukları dikkat çekmektedir. el-Cüveynl' den el-Amidi'ye, el-Gazall' den Fahrüddin
el-Razi'ye kadar fıkıh usulünde önemli eserler yazan Şafii usulcüleri aynı zamanda
birer kelamcıdır. Buna karşılık Mu'tezile mezhebine mensup bazı alimierin de amelde şafii oldukları görülmektedir. Örneğin itikadi yönden Mu' tezilenin önde gelenlerinden kabul edilen ve fıkıh usulünde el-Umed ve el-Mu 'te med gibi önemli escileri
bulunan Kadı Abdülcebbar (v.415) ve Ebu'l-Hüseyn el-Basri'nin de amelde şafii oldukları ifade edilmektedir. Biz İmam Şafii'den sonra Şafii'lerin metoduna mütekellimin metodu denilmesini genellikle bu mezhebe mensup usulcülerin aynı zamanda
birer mütekcllim olmasına bağlıyoruz.
ll.
Şafii Sonrası Fıkıh
UsUlünde
Hanefi-Şatil Yakıniaşması
İmam
Ebu Hanife'nin vefatından sonra iki ekol arasında yakınlaşma olduğu, Irak
ekolünün, hadis ve sünnet karşısındaki hassas tavırlarını hafiflettikleri, Yahya b. Main'in ifadesine göre EbU Yusuf ve Şeybfrnl'nin ashah-ı hadise meylettikleri ele zikreclilmektedir."'"' İmam Şafii' elen sonra da Hanefi ve Şafii usulcüleri arasındaki yakın­
laşma daha bariz olarak görülmektedir. O derece ki, belli bir zaman sonra artık Hanefi ve Şafii'lerin metodunu (fukaha ve mütckellimin usulünü) birleştiren kitaplar
yazılmış ve nıetodolojide birliğe doğru gidişte çok önemli adımlar atılmıştır. Meşhur
Hanefi hukukçuları Muzafferueldin Ahmed b. Ali es-Saat] (v .694 )' nin Bed'iu 'n-Niz{ımi'l-Cami' Beyne Kitabeyi'l-Pezdev'i ve'L-1/ıktım !i'l-Amid'i adlı eseri ile Sadru'ş­
Şeria Ubeydullah b. Mes'ud'un (v.747) Tenkilıu'l-Ustll ve Kemalueldin İhnu'l-Hü(252) MakdisL s.42.
(253) Mehmet Giirmez. Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu (A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü,
yayınlanmamı~
Doktora Tezi). Ankara l 995. s. I 73- l 74.
Şahsi
mü tekellimin ve fukaha metoduna dair yorumlar doğrudan metodolojiye <la yanılarak
todlara güre
yazılan
eserler Ucğcrlendirilcrek
olarak kabul edilebilir. Konu. Ü/.erinue
-4·) c··
"-ı·.,.,_y
. unu-·-ı. eı - I ma- mu •ş-.,a
ıı, s.
l lR
ı"')
"--
yapıldığı
çalı~ılmaya
için
ulaşılan so!"!~ b!·
ili
yorumumuz da dahil.
yapılma
yerine, bu me-
~ı~küb!if Jeğ:erle;~di:-meler
ve temellenuirilmcye ihtiyay hissettirmekteuir.
ŞAMiL DAGC/ • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USULÜ iLMiNDEKi VERi
mam'ın
(v.861) et-Ta!ırlr isimli eserleri ile Şiifü hukukçusu TacuddinAbdulvahhab
es-Subki (v .. 771) nin Ce mu' l-Cevtmıi isimli eseri bu türün en güzel örnckkridir. 12551
Ancak bu durum Hanefllerin, Şafiileşmesi olarak kabul edilmemelidir. Çünkü, bu ilmi med-cezir hareketinde, Haneillerin Şiifiiliğt: yiinelmesinden önce, İmam Şiitir nin
meşhur Hanefi hukukçusu eş-Şeybani vasıtasıyla Hanefilere yakınlaştığın unutmamak gerekir.
Şiifii'nin, er-Ristıle'sinde
usUle ilişkin ortaya koyduğu ilkeler gayet :•çıktır. Ancak bu ilkeleri furfi'a ne ölçüde tatbik ettiği veya başka bir ifade ile furfi'a ilişkin konuları çözümlemede. önceden tespit ettiği u~fıle ne ölçüde uyduğu, teori-pratik bütünlüğünü ne ölçüde gerçekleştirdiği, teorisini pratize ederken kuralları zorlayıp zorlam::ıdığı, er-Ris{ife 'si başta olmak üzere onun, usfile ilişkin diğer eserkri ile furfi' -i
fıkha dair eseri olan el-Ümm'ün mukayeseli olarak tahlil edilmesine bağlıdır ve daha çaplı çalışmalara konu teşkil etmektedir.
12. Diğer ilim Daliarına ilgisi
İmam Şafii'nin
biyografisini yazan müellifler, kendisinin tıbbi konularda da söz
sahibi olduğuna temas ederler.'~;r.ı Bazı müellifler (örneğin Fahruddin er-Razi
(v.606), Şafii'nin çok yönlü bir ilim adaını olduğuna tanıklık etmek üzere onun Bağ­
dat (Rakka)daki ımıhakemesi sırasında Harun er-Reşid ile Grek tıp ve felsefesi hakkında Grekçe konuştuklarını, Şafii'nin Aristotales. Galinos ve Empedokles vb. isimlerden bahsettiğini kaydetıncktedirler.' Hatta aynı müellif onun Yunanca bildiğini
sarih olarak ifade etmektedir.<'5"
2571
İmam Şafii' çok yönlü bir ilim adamıdır. Onun kelime ve kavramları sadece lafız­
ları ile değil, si yak ve sibakı ile (context) ve bütün halinde ele aldığını, İslam öncesi
(255)
en-Nq~ar,
(25fı) e;.-Zehcb1.
s. 74;
AbJulbilsıt.
1112-13.
Siyer, X/5fı: el-Beyhakl.
321: el-H Gl!. s. XX. Nahif vucutlu
J\Ienakıb, Il/122: Ebu Nuaym. IX/142: er-Ra;! (İbn Ebi Hiitim). s
olması
sebebiyle
Şafii. belkidesıhhi
sebeplerle tıp ile
ilgilenmi~tir.
bb.
cl-Hüll. s. 77.
(257) el-Asyaliin1. ss. 5L 62, 66: Ebü AbJillah ŞeııısuJJin MuhamıııeJ b. Ebi Bekr İbnu'J-Kayyiııı el-Ccv;iyye (v. 751 ), l\Iiftiihu Diiri's-Saiide ve Menşı1ru Veliiyeti'l-İim vc'l-İrilde, Matbaatu' s-Sail.Je. Mısır
1323, ll/232: Khauduri. s. 17.
(25X) er-Rdz1 (FahruJJ1n). s. 26; KhaJJuri. s.l7. Ancak yukarıJaki bilgileri aynen nakleJen İbnu'l-Kayyiııı eiCevziyye. bu bilgileri naklettikten sonra bütlin
iken
Şeybanl'nin
kenJisini
Jialar) Ja Jahil bütün
ğunu
ve hi,birinin
kıskanJığı
bunların
bunların, (Şafii' nin
EbuYusuf ile
giirüştiiğli. BağJat'ta
ve o·nu Harun er-Reşiu'c ispiyon eelerek iilJürtmek
Muhammed b AbJullah el- Belevi tarafınJan
Joğru olmaJığını. Şafii'nin BağJat'a
EbuYusuf'un
uyJunılan
vefatınuan
sonra
ni ve Şafii'nin birbirlerine çok saygı duyan iki alim olJuğunu ve Şafii'nin Yunanca
olarak ;ikretmekteJir. bkz.. İbnu·!-Kayyim clCev:r.iyyc. age. ll/232.
istediği
vb. iJ .
senaryolar oldugeldiğini, Şeybii­
bilmeJiğini
de sarih
llY
DiYANET iLMi DERGi • ClLT: 32 • SAYI: 2 • NISAN-MAYIS-HAZiRAN 7996
ve İslam'a geçiş dönemindeki cahiliyye Arap toplumunun sosyal hayatını, hadislerin
sebeb-i vürfidunu (hadislerin hildiselerle irtibatını), irad ediliş gerekçelerini çok 1yi
bildiğini görmekteyizY' ı Hz.Peygamber (SAV)'in bir hadisini izah sadedinde getirdiği yorum, verdiği ilave bilgi bunu çok güzel örneklendirmektedir. Rivayete göre
İmam Malik ve İmam Muhammed Şeyhani'ye öğrenciliğinden sonra Mekke'de tedris ile meşgul olduğu sıralarda Ahmed b. Hanbel (v.242), Yahya b. Main (v.233) ve
İshak b. Rahaveyh ziyaret amacıyla Mekke'ye gelmişlerdir. Şafii'nin Mescid-i Haram' da ders okuttuğunu görünce onu da ziyaret etmişlerdir. Bu arada İshak, Ahmed
b. Hanbel'e dönerek İmam Şafii'ye
9
V.).s) t) .;.,.,1JII_,;S:..I , 4-;"L:S:... ı).&. .;.,.,1JI !_,_;i
"kuşları yuvalarında bırakımz"( "
2 01
hadisinin
manasını soralım demiş,
Ahmed b.
belli, yani "kuşları (gece karanhğında) yuvalarında bı­
rakınız, onları rahatsıL: etmeyiniz" demek( "'ı bunda sorulacak bir şey yok ki der.
Ancak tatmin olmayan İshak mezkı1r hadisin anlamını bir de İmam Şafii'ye sormuş,
o da: " ... Cahiliye devrinde araplar bir yere gitmek veya önemli bir iş yapmak istediklerinde kuşları yuvalarından alarak uçururlardı; eğer kuş sağa veya ileriye doğru
uçarsa bunu, hareketlerinin doğruluğuna yorarak sefere çıkarlar veya işlerini yaparlar; kuşun sola veya arkaya doğru uçmasım ise uğursuzluk (tatayyur) kabul ederek
seferlerini ve işlerini iptal ederlerdi. Hz.Peygamber (SAV) bu davranışın yanlış olduğunu, sefere çıkmanın veya bir işi yapmanın isabetliliği veya isabetsizliği (doğru­
luğu veya yanlışlığı) ile kuş uçurtmamn hiçbir alakası olmadığım, tevekkülün sadece Allah'a olacağını, Allah'ın adıyla yola çıkmak ve işe başlamak gerektiğini ifade
etmek için böyle buyurduğunu" anlatıp sorusunu cevaplamıştır.( " ı Bunun üzerine İs­
hak, Ahmed b. Hanbel'e dönerek "sadece bu hadisin anlamını öğrenmek üzere
Bağdat'tan buraya (Mekke'ye) gelmiş olsaydık bile değerdi" demiş ve birlikte
Hanbel de: Bunun
anlamı
2
2 2
Yusuf Süresi'nin -~ ~ -.?: JS" J~J
"her ilim sahibinin üzerinde bir alim olan Allah vardır" mealindeki 76. ayetini
okuyarak Allah'a h~detmişlerdir.c"" ı Bu örnek onun ibareleri, lafzı ve manası, ruhu
3
ve yorumu ile bir bütün halinde anlamadaki
ihatasını
göstermektedir.
(259) Hatta Imam Şafii' nin, Imam Muhammed Şeybil.nl ile olan münazaralarında onu, "kendi imamının (Imam
EbüHanlfe'nin) görüşlerini çok iyi bilip, buna karşılık Hz. Peygamber'in hadislerini bilmemekle" itharn
ettiği de ifade edilmektedir. el-Beyhakl, Menakıb, 1/137-138.
(260) Hadisin metni için bkz. Ebu Davfid, Akika, III/138,139; Hakim, el-Mlistedrek, Zebil.ih, IV/237-238; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Vl/381; el-Beyhakl, Menakıb, l/305-306; Beyhaki, es-Slinenü'I-Kübra, IX/31 I.
(261) Veki' b. el-Cerril.h'ın da bu hadisin "gece avı" ile ilgili
edilmektedir. bkz. el-Beyhakl, Menil.kıb, l/309.
plduğu şeklinde
bir kanaate sahip
oluduğu
ifade
(262) Bu konuda ayrıca bkz. er-Razi (İbn ebi Hatim ),s.l50 vd; Ebu Nuaym, IX/94; el-Beyhakl, Menil.kıb,
l/307-308.
120
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMINDEKI YERi
SONUÇ
Yazımızı O'nun
edebiyattaki gücünü göstermesi itibanyle bir
şiiri
ile bitirelim:
(; ı_,.. ..,...,... L;.; l,o) ı.. J
(;~ L:J .:ıl.o)i .:;la; )_ı
l;l;. ~ e..~l,;,.; "-! ~
~l.rJI J ~1 L:.::;lt~
l;~ ~ ~ JS'~.t J
.,_..i.JJ 1r.:l. JS"~ .,_.;..iJ 1..,...ı J
l; l;
i ı~ ı _,.wı J.._,;
.:ıL;, .ıl__.
t ~~
w
Bütün ayıplar bizde ... Zmnlını suçluyoruz,
Bizden başka nesi var, o. bizim zamanunız.
Hicvederiz zanuuu, hallmki yok günahı
Bir de o dile gelse, dinlerdik binbir alu
Diııdarlığımız hile hep gösteriş, hep riya
Bize hakanları hep kandmrız bununla.
Bir kurt hile yemezken, diğer kurdun leşini
lnsanınıız çiğ çiğ yer diğerinin etini
Herbirimiz kurt bizim, koyun postıma girmiş,
Koyun samp ge lenin, bilmiş ol işi bitmiş. 126-i'
Zor durumda kalınca "zaman bozuldu", "zaman değişti", "asır değişti", "zaman sana uymazsa sen zamana uy" diyerek kendi kabahatlerini zamana yüklemeye çalışanlara karşı aslında zamanın değil insanın bozulduğunu ve kendisine yabancıl<.ştığını, ifade eden İmam Şafii'nin bu düşüncelerinin, ondan asırlar sonra yaşamış
olan meşhur İslam mütefekkiri Pakistan'lı Muhammed İkbal (1877-1938) tarafından
XX. yüzyıl başl..ınnda değişik bir üslupla yeniden terennüm edildiğini görüyoruz. Şa­
fii' nin yukanda zikrettiğimiz düşüncelerinin İkbal'e ilham kaynağı olduğu dikkati
çekmektedir. Çünkü, bir iki asırdır Müslümaniann Batı karşısındaki çaresizlik ve
ezikliğinin sebeplerini Müslümanlıkta arayanlara İkbal de aynen Şafii gibi geriliğin
Müslümanlıkta değil, sözde müslümanlarda aranması gerektiğini
.;....ı.. .:ı W-o)..::- .s~-~
~ ~).ı.; ~.;...:.ıl~ i)\..1
Miisliimanlığuı
öziinde hiç bir kusur yoktur,
Ne kadar ayıp varsa hepsi Miisliimanlardadır.
dizeleri ile dile getirmektedir.
(263) el-Beyhak'i.
Meniikıb,
l/307-30R; Edhem, ss. 8-9.
(264) el-Beyhak'i, Meniikıb, Il!R4; Şafii, Divan, s.X2. Bazı tasarrut1arda bulunarak şiiri, lafzen tercüme etmek
yerine, anlamını da yansıtmak üzere yine şiir halinde tercüme etmeye çalıştık. Bununla edebi uslubun bozulmadan yansıtılmasını amaçladık.
121
DiYANET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI.· 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
BİBLİYOGRAFYA
Ahcllilhftsıt,
Bedrli'l-Mlitcvclll, Tcysiru
Usfili'I-Fıkh,
Dftru'n-Nahcla,
KaJıiı·e
(t.y.)
Ahdlilkadir. Ali Hasan, Nazra Amme Fi Tarilıi'I-Fıkhi'l-İsliimi, Danı'l-Klitlihi'l-Hadlse,
Kahire 1965
Abdunazık, Mustafa, Temhid li Tarilıi'l-Felscfeti'l-İslamiyye, Mektebctu'n-Nahdati'l-Mıs­
riyye, Kahire 1966
_,el-İmamu'ş-Şafii, Daru ihyfti'l-Kütübi'l-Arabiyye, Mısır 1945
Juristic Terminology Before Shafii,' a Scmaııtic Analysis with
Spccial Refcrcnce to Kfifa, "Arabica" 19 (1972) ss. 255-300
An sari. Zafar !shaq,
lslamıc
el-AsqaHinl, İbn Hacer, Tevali't-Te'sis Li Mefili Muhammed b.İdris, (Thk. Ehli'l-Fidft Abdullah el-Kadi), Darü'l-Klitlibi'I-llıniyye. Lübnan 1986.
Atar, Fahrettin, İslam Hukukunda Borçlunun iflasına karar verilmesi, Hacredilm esi, MalIarına
Haciz
cl-Bağdfıd1,
Konulması
ve Hapscdilmesi,
Ebü Bekr Ahmed h. Ali
(Basılmaınış
Doçentlik Tezi), Erzurum 1982.
el-Hatıh, Şcrefu Aslıabi'I-Hadis
(Thk.Mehmed Said Ha-
tihoğlu), Ankara Üniversitesi Basınıcvi. Ankara I 972
_,Mes'eletü'l-İhticac bi'ş-Şafii fima Usnide İleyh ve'r-Rcdd ala Taininc bi İzemi Ceh-
lihim, (Thk. Halil ihrahim Molla Hatır), Şirkctu Tıbaati '1-Arahiyye, Riyad ı 9RO.
cl-Basri. Ehu'l-Hliscyn Muhammed h. Ali b. et-Tayyib, Kitabu'l-Mu'tcmed fi
Usfili'l-Fıkh,
(Thk. Muhammed Hamidullah), el-Ma'hedu'I-İim-i el- Fransl li'd-Dirfısati'l-Arabiyye,
Dımwjk
1964.
el-Berherl, Muhammed Yusuf (Ayrıca bkz. cs-Sayis-es-Subki} Tarihu't-Tcşrii'l-İslami,
Matbaatu 'ş-Şarki'l-İslfimiyye, Kalıirc I 957.
cl-BeyhakL Ehü Bekr Alımed b. el-Hlbeyn,
Dar u' t-Turas, Kalıiı·e I 97 ı
_,Kitabu Beyani Hatai men
Tıbaati'I-Arabiyyc,
Mcnakıhu'ş-Şilfil
(Thk. Scyyid
Ahmed Sakr),
Alıtaa ale'ş-Şafii (Thk. Halil İbrahim Molla Hatır), Şirketu
Riyacl 1980
_,Ma'rifetu's-Sünen ve'l-Asar
(Ne~r.
Abclü'I-Mutl' Emin Kal'ac1), Camiatu'd-Dirasati'l-
İsWmiyyc, Karaçi 1991.
Biltacl, Muhyiddin Abdlisselftnı, Mcvkifu'l-İmami'ş-Şiifıl min Medrcseti'l-Jrak ci-Fıkhiy­
yc, Matabi u 'l-Elıram et-Ticariyyc, Kahire ı 973.
Bwckelmaıı,
KarL Tiirihu'I-Edcbi'l-Arahi, (Thk.
i'\bcllilhalfnı eıı-Ncccar),
Daru'J-Maarif,
Kahirc !991
cl-Buhar!. Abcllilaziz b. Ahmed, Kcşfu'l-Esrar ala Usfili'I-Bezdcvi, istanbul 1307
el-CabirL Muhammed Abi d, Tckvinu'I-Akli'I-Arahi, Merkez u Dirilseti 'l- Yahdeıi ·ı- Arabiyyc.
Bcynıt
1988
c!-Ca"di, Ömer b. Ali. Tabakatu Fukahfıi'l-Yeınen tThk. Fuad Seyyid). Daru·ı-Kalem,
Bcyruı
122
1957
ŞAMiL DAGC/ • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
el-Clzf, Rebf' h. Süleyman, Rıhletu'I-İmfimi'ş-Şafıl, (Ne~r. Muhihbuddfn el- Hatfh). el-Mathaatu' s-Selefiyye, Kah ire 1350.
Coulson, Noel J., A
Hıstory
of Islamıe Law, Eclinburg University Press, 1964.
Cündf, Abclulhallın, el-İnıamu'ş-Şafii Nasıru's-Sünııe ve Vadiu'l-Usfil, Di\nı'l-Kaleın, Kabire 1966
Cündf, Ali (ayrıca bkz. Seınek-İhrahim), Atvaru's-Sakafc vc'l-Fikr tl Zilli'l- Ariibe ve' Iİslam, Mektebetu Anglo Mısriyye, Kahire 1960.
Dönmez, İbrahim Kafi, İslam Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII. Asır İslam Hukukçularının Kaynak Kavramı izerindeki l\Ictodolojik Ayrılıkları, (Atatürk iniversitesi İs­
lami İlimler Fakültesi. Basılınamı~ Doktora Tezi), İstanbul 1981
ed-Dusükl, Muhammed, el-İmam Muhammed h. Hasan cş-Şeybani ve Escruhu ti'l- Fık­
lıi'l-İslami, Di\ru' s-Saki\fc, Katar ı 9g7.
_ , "cl-İmamu'ş-Şeybaııi Muhaddiscıı," Havliyyetli Külliycti' ş-Şeria ve' d- Diri\si\ti ·ı- İsli\­
miyye,
-ı. sayı,
Katar 1985.
Ebü Nuaym, Ahmed b. Abdiilah cl-lsfahi\nf, Hilyetu'I-Evliya ve Tabakatu'l-Asfiya,
Di\ru·ı­
Kütlibi '1-İlmiyyc, Beyrut t.y.
Ebu Yüsuf, Ahmed İbrahim, EbfıYil.suf Kadi'l- Kudat, Bağdat 1948
Ebu Zehra, Muhammed, İslam Hukuku Mctodolojisi, (Terc. Abdulkaclir Şener), Fon Matbaası,
Ankara 1979.
_,İmanı Şatii, (Terc.Osman Keskioğlu), Diyanetışleri Başkanlığı Yayını, Ankara 1987
Ebü Zeyd, Nasr Hi\ınid, ci-İmiimü'ş-Şiitii ve Te'slsu'I-İdcolociyyc ci-Vasatiyye, Danı't-Tı­
baati'l-Mi.itemeyyize, Kahire 1992.
Edhcm, Mustafa Müııfr, Rihlctu'I-İmami'ş-Şaf.ii, O:ıru·l-Cem'iyycti'l-Coğrafiyye el-Melekiyye, Mısır ı <)28
Emin, Ahmed, Dulıa'l-İsliim, Matbaatu Lecııeti·ı-Te'lif ve·r-Terceme ve'n-Ne~r. Kahire
ı938.
Fyzee, Asaf A., Outlincs of Muhaınınadan Law, Oxford University Press
ı976
Goldziher, lgııaz, Zahiriler (Terc. Cihat Tunç). Ankara Üniversitesi Basııncvi. Ankara ı982
Gaııi\im, Ncbll, er-Risfilc li'I-İıniimi'ş-Şafil, (Takrlbu't-Turas Serisi), Merkezu'l-Ehrilın li'tTerc-eıne ve'n-Neşr.
Kahire 1988.
Haffeniııg, W. "Şiifil'' Maddesi, İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, istanbul 1979.
el-Hafif, Ali,
eş-Şafii, ı9.1 ı.ı964
tarihli el-Muslimil.n Gazetesincieki
Yazısı.
_,Tarihu't-Teşrli'I-ısliiml, Ma 'hcclu 'd-Dirasati '1-lsli\ıniyyc, Kah i re 1976
Halil, Ahmed, el-Leysu'bnu Sa' d Faklhu
Mısr,
Di\ru'l-Maarif, Kahire 1969
Hallaq, Weal B., Coıısidcrations on the Functioıı and Clıaracter of Sunni Legal Thcory,
JAOS (Journal of American Oriental Studies), voluıne: ı 04/4, 1984.
_,W as al-Shafii the Master Arcbitect of Islamic
.Jurisprudeııce,
lntcrnatiunal Journal of
123
DIVAN ET iLMi DERGi • CiLT: 32 • SA YI: 2 • NiSAN-MA Y/S-HAZiRAN 7996
Mıddle
East Studies), c .XXV, 1993
'
'
'
'
Hamidullah, Muhammed, İmam-ı Azam ve Eseri (Terc. Kemal Kuşçu), Cağaloğlu Yayınevi,
İstanbul 1963.
Hasan, Ahmad, Al-Shafii's-Role ın the Development of Islamic Jurisprudence, Islami c Studies, c. V, no: 3, Pakistan 1966.
Hilmizade, İbrahim Rif'at, Menakıb-ı Hazreti İmam Şafii, Şirket-i Mürettibiyye Matbaası,
Dersaadet 13 18.
Hudari Beg, Muhammed, Tarihu't-Teşriil-İslaıni Darü'I-Kütübi'l-İimiyye, Beyrut 1988.
Hüseyin, Ahmed Ferac, Tarihu't-Teşrii'l-İslami, el-Mektebetu'l-Arabili't- Tıbaa, İskende- ,
riyye 1988.
ei-Hüseynl, Ebu Bekr b. Hidayetullah,
Tabakatu'ş-Şafiiyye,
Matbaatu
Bağdiid, Bağdad
1356.
ei-Hull, Emin, el-Müceddidfin fi'l-İslam, Diiru'l-Ma'rife, Kahire 1965.
ibn Abdilberr, el-Kurtubi en-N emri, el-İntika fi Fedaili's-Selasete'I-Eimmeti'l-Fukaha,
Mektebetü'l-Kudsi, Kahire 1350.
İbnu'l-Cevzi, Cemaluddin Ebl'l-Ferac, Sıfatu's-Safve, (Thk. Mahmud Fahuri), Daru'l-Ma'ri-
fe, Beyrut 1979.
İbn Hallikan, Ebu'!- Abbas Ahmed b. Muhammed Vefayatu'l- A'yan ve Enbilu Ebnai'z-Za-
man (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamld ), Matbaatu's-Saiide,
Mısır,
1948,lll/306.
İbn u' I-Kayyim
EbuAbdiilah Şemsuddin Muhammed b. Ebi Bekr el-Cevziyye (v. 751 ), Miftahu Dari's-Saade ve Menşfiru Velayeti'I-İlm ve'l-İrilde, Matbaatu' s-Saiide, Mısır 1323.
İbn
Nedim, Kitabu'l-Fihrist (Gustau Flugel Neşri), Beyrut 1964.
İbrahim, Muhammed Ebu'l-Fadl, (Ayrıca bkz. Semek-Cundi), Atvaru's-Sakafe ve'I-Fikr,
fi
Zilali'l-Arfibe ve'l-İslam, Mektebetu Angi o Mısriyye, Kah ire 1960.
İsmail Paşa, Bağdatlı, Hediyyctü'l-Arifin Esmau'l-Müellifin ve Asaru'l Mfisannifin, Milli
Eğitim Basımevi, İstanbul
1955.
İsmail, Şaban Muhammed, Usfilü'l-Fıkh, Tarihuh ve Ricaluh, Daru'l-Merlh, Riyad 1981.
İzmirli, İsmail Hakkı, İlın-i Hilaf (neşr. Eşref Hudari), Hukuk Matbaası, Dersaadet, 1330.
Kamalı,
Mohammad Hashim, Principles of lslamic Jurisprudence,
Malaysia 1989.
Palandtık
Publications,
Karaman, Hayrettin, İslam Hukukunda İctihad, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara
1975.
_,İslam Hukuku Tarihi, İrfan Yayınevi, İstanbul 1975.
Karnşavi,
Abdülcelll, Dirasatün
fi'ş-Şeriati'l-ıslamiyye,
Katip Çelebi, Mustafa b. Abdillah,
Eğitim Basımevi, İstanbul 197 1.
Keşfu'z-Zünfin
Bingazi 1989.
an Esamii'l-Kütüb ve'l-Fünfin, Milli
Kehha!e, Ömer Rıza, Mu'cemu'I-Müellifin, Daru'l-İhyiii't-Turasi'l-Arabi, Dimaşk 1957.
el-Kevseri, Muhammed Ziihid, Bulfiğu'l- Emani fi Sireti'I-İmam Muhammed eş-Şeybani,
124
ŞAMiL DAGCI• IMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMINDEKi YERI
Mektebetu'ı-Endelüs,
Humus ı 969.
_,Hüsnü't-Tekadi fi Sireti'I-İmam Ebi Yusuf el-Kadi, Mektebetü'I-Endeıüs, Humus
1968.
Khadduri, Majid, Islamic Jurisprudence, Shafii's-Risala, The John Hopkins Press, Baltimore ı961.
Kılıçer, M. Esat, Büyük İslam Bilginlerinden İmam Şafii, Diyanet Dergisi, c. VII, s. 75-76,
Ankara
ı968.
Kuraşi,
Muhyiddin Ebu Muhammed Abduıkadir b. Muhammed, eı-Cevahiru'l- Mudiyye fi
Tabakati'l- Hanefiyye, (thk.Abdulfettah Muhammed Huıuvv), Matbaatu lsa'ı-Babi eı­
Halebi, Kahire 1979.
Kuru, Baki, İcra ve İflas Hukuku, Sevinç Matbaası, Ankara 1974.
eı-Leknevi,
Muhammed Abdülhayy, el-Fevaidu'l-Behiyye fi Teracumi'l-Hanefiyye, Matbaatu's-Saadeh, Mısır ı 324.
Mahmud, Abdülmecid, el-İtticahatu'l-Fıkhiyye inde Aslıabi'I-Hadis fı'l-Karni's-Salise elHicri, Daru'I-Vefa, Kahire 1979.
Makdisi, George, "The Juridical Theology of Shafii Origins and Significance of Usfil al
Fıqh", Studia lsıamica, LIX, Paris 1984.
Malik, Ebu Abctillah Malik b. Enes, el-Muvatta', (Imam Muhammed b. Hasan eş-Şeybani Rivayeti, (thk. Abdulvahhab Abdullatif ), el-Meclisu'ı-A·ıa li'ş-Şuuni'ı-lsıamiyye, Kahire
ı967.
Medkur, Muhammed Sellam, Medhalu'l-Fıkhi'I-İslami, Daru'l-Kavmiyye, Kahire 1964.
_,Menahicu '1- İ etihad fi 'I-İslam fı'l-Ahkami 'I- Fıkhiyye ve'I-Akaidiyye, el-Matbaatü' 1Asriyye, Kuveyt 1977.
el-Meraği,
Abdullah Mustafa, el-Fethu'l-Mübin fi Tabakati'l-Usfiliyyin, Matbaatu Abdulhamid Ahmed, Mısır 1947.
Miras, Kamil, Tarih-i ilm-i Fıkh, Matbaa-i Amire, Istanbul I 331.
Molla Fenari,
Şemsuddin
Muhammed b. Hamza, Fusfilü'l-Bedai' fi
Usfili'ş-Şerai',
Istanbul
ı289.
Musa, Muhammed Yusuf, Tarihu'l-Fıkhi'I-İslami, Mektebetü's-Sündüs, Kuveyt t.y.
_,EbfiHanife ve'l-Kıyemu'l-İnsaniyye, Matbaatu'r-Risale, Kahire 1957
Muslehuddin Muhammad, Philosophy of Islamic La·.., and the Orientalists, Taj Company,
New Deıhi ı 986
Nazlıgül, Habil, İmam Şafii'nin Hadis Kültürümüzdeki Y~ri, Ankara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara I 993.
Nehril.vi, Ahmed Abdusselam, el-İmamu'ş-Şafii fi Mezhebeyhi'l-Kadim ve'l-Cedid, Mektebetü'ş-Şebab, Kahire ı988.
en-Neşşar' Ali Sami, Menahicu'l-Bahs inde Müfekkiri'l-İslam, Daru '1-Maarif, Kahire 1965
125
DiYANET iLMi DERGi • CiLT.· 32 • SAYI: 2 • NiSAN-MAYIS-HAZiRAN 1996
en-Nevev!, Ebu Zekeriyya Muhyidcl!n b. Şeref, el-Mecınu' Şerhu'I-Mühezzeb (tlık.Mu11am­
med Nec!b el-Mutii), Mektebetu'I-Muti!, Kahire I 980.
Qadri, Anwar Ahmad, lslamic Jurisprudence In the Modern World, Taj Company, New
Del hi ı 986.
er-Razı, İbn eb! Hatiın, Adabu'ş-Şafil
atu' s-Saade,
Mısır ı
ve Menakibuh (thk. Abdulğani Abduıhalik), Matba-
953
Sadru' -Şeria Ubeydullah b.Taci'~-Şerla, et-Tavdlh tl Halli Gavamidi't-Tenkih, Daru'l-Kütlibi'l-Arab!, Mısır 1328
es-Sayis, Muhammed Ali, Tarihu'l-Fıkhi'l-İslami, Matbaatu Muhammed Ali Sab!h, Kahire
t.y.
_,Neş'etü'l-Fıkhi'I-İctihadi ve Etvaruh, Matbaatü'l-Ezher, Kahire I 970.
es-Sayis, Muhammed Ali (Ayrıca bkz. el-Berberl-es-Subkl), Tarihu't-Teşrii'l-İslami, Matbaatu'~-Şarki'I-İslamiyye, Kahire 1957.
Saymer!, Ebu Abdiilah Hüseyin b. Ali, Ahbaru Ebi Hanife ve Ashiibih (thk. Ebü'l-VeffrelAfğanl), Matb'a<itu Maarifi'ş-Şarkiyye, Haydarabacı 1974.
Schacht Joseph, The Origins of Muhammadan Jurisprudence, Oxforcl University Press.
_,İslam Hukukuna Giriş, (terc. Abdulkadir Şener, Mehmet Dağ), Ankara Üniversitesi Basımevi,
Ankara 1977.
_,On Shafii's Life and Personality (Studia Orientalia), Ioanni. Peclerson, Septuagenairo,
A. Collegis Dıscıpulis Amicis Die ata, Evnar Munsgaard I953
es-Sealib!, Muhammed b. el-Hasan el-Hacv! el-FasL el-Fikru's-Sami tl Tarihi'l-Fıkhi'l-İs­
laml, el-Mektebetu'l-İlmiyye, Medine 1396
Semek, Muhammed Salih (Ayrıca bkz. İbrahim, Cündi), Atvaru's-Sakilfe ve'l-Fikr fi Zıllı'l­
Arfibe ve'l-İslam, Mektebetu Angi o Mısriyye, Kahire I 960
es-Serahs!, Ebu Bekr Muhammed b. Ahmed ebu S ch!, el-Mebsfit, Matbaatu' s-Saade,
1324.
_,el-Usfil,
Danı'I-Ma'rife li't-tıbaa ve'n-Neşr, Beynıt
Mısır
1973.
Serkis, Yusuf İlya.n, Mu'cemu Matbfiati'I-Arabiyye ve'l-Muarrabe, Matbaatu Yusuf KOy,
Mısır 1930.
Seyyid Bey, Muhammed, Usfil-i Fıkh (Medhal), Matba-i Amire, İstanbul I 333.
Sezgin, Fuild, Tarihu't-Turasi'I-Arabi, (terc. Mahmud Fehın1 Hicaz!, Fehm! EbQ'l-Facll), elHey'etu'I-Mısriyyetu'l-Amme li'I-Kütüb, Kahire 1978.
_,Ehemmiyyetu'I-İsnad ti'I-Ulfimi'l-Arabiyye ve'I-İslamiyye, (Muhaclarat tl Tarihi'l-
Uiumi' 1-Arabiyye ve· 1-İslamiyye içinde makale), Frankfurt I 984.
es-Su bk!' Abdullat!f (Ayrıca bkz. es-Sayis-el-Berberl), Tarihu't- Teşrii'l-İslami, Matbaatu' ş­
Şarki'l-İslamiyye. Kahire 1939.
es-Subki, Tacu'd-din Abdulvahhab b. Ali b. Abdi '!-Kafi,
126
Tabakatu'ş-Şatiiyyeti'I-Kiibra,
ŞAMiL DAGCI • iMAM ŞAFii'NiN HAYATI VE FlKlH USÜLÜ iLMiNDEKi YERi
(thk. Abdülfattah Muhammed Huluvv),
eş-Şafii, Muhammed b. İdris,
Danı İhyai'I-Kütübi'l-Arabiyye,
Kahire ty.,
er-Risale (thk. Ahmed Muhammed Şakir), el-Mektebetu'l-11-
miyye, Beyrut 1936.
_,el-Ümm, Daru'l- Ma'rifa li't-tıbaa ve'n-Neşr, Beynıt 1973.
_,İbtalu'l-İstihsan, (el-Ümm içinde)
_,er-Redd ala Muhammed ibn Hasan, (el-Ümm içinde)
_,Siyeru'l-Evzai, (el-Ümm içinde)
_,Cimau'l-İlm (el-Ümm içinde)
_,İhtilafu Malik ve'ş-Şafii (el-Ümm içinde)
_,İhtilafu Ali ve Abdullah b. Mes'fid (el-Ümm içinde)
_,Kitabuıı
ma İlıtelefe fihi Ebfi Hanife ve İbn Ebi Leyla (İhtilafu'l-Irakiyyin), (el-
Ümm içinde.)
_,Divaııu'ş-Şafii,
(Derleyen Muhammed Afif ez-Zu'bi) Daru'n-Nur, Beyrut 1971.
Şener, Abdulkadir, "İiııam Malik ile Leys b. Sa'd Arasındaki İhtilaf veYazışma" (Muham-
med Yusuf Musa'nın Tarihu'l- Fıkhi'l- İslami isimli eserinin 202-205. sayfalarının tercümesi) Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XVI, Ankara 1968
_,İslam Hukukunun Kaynaklarından Kıyas, İstihsan ve İstislah, Diyanet İşleri Başkan­
lığı Yayını.
Ankara 1974.
eş-Şirazf, Ebu İshak,
Tabakatu'l-Fukaha (thk. İhsan Abbas), Matbaatu Dari'r-Raid el-Arabf,
Beyrut 1970.
Ünal, İsmail Hakkı, Ebfi Hanife'nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu,
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayını, Ankara 1994.
V ek!' Muhammed b. Halef b. Hayyan, Ahbaru'l-Kudat
fa el-Merağl), Matbaatu's-Saadc, Mısır 1947.
(Taslıih
ve Ta'lik
Alıdulaziz
Musta-
ez-Zebfdf, Muhammed Murtada, Ukfidu'l-Ccvahiri'l-Münife, Mliessesetu'r-Risale, Beyrut
1985.
Zehebl, Ebu Abdiiialı Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mcnakıbu'l-İmam Ebi Hanife ve
Sahibeyhi Ebi Yusuf ve Muhammed b. el-Hasan (thk. Muhammed Zahid el-Kevserl),
Daru'l-Kütübil'l-Arabl, Kahire 1366.
_,Siyeru A'lami'n- Nubela ( tlık.
Şuayb
Arnavud ve
diğerleri),
Müessesetu'r-Risale, Bey-
rut 1982.
ez-Zerqa, Mustafa Ahmed, el-Fıkhu'I-İslami fi Sevhibi'I-Cedid, Matbaatu Elif Ba, Dımaşk
1967.
127