ÖDEMELER DENGESİ

ÖDEMELER DENGESİ
Adil YAZICIOĞLU
Ödemeler dengesi, akademik çevrelerde, günlük konuşma ve yorumlarda her
zaman tartışma konusu olmuş; gerek akademisyenlerin gerekse de
akademisyen olmayanların üzerinde hemfikir olamadıkları bir konudur. Günlük
hayatta bu konu ile ilgili kavramlar çoğu kez birbirine karıştırılmış, hangi
kavramın neyi anlattığı çoğu kez yanlış ifade edilmiştir.
Bu makalede ödemeler dengesi ve ödemeler dengesini oluşturan hesaplar ana
hatlarıyla anlatılacak ve Türkiye’nin 2005 Ocak-Temmuz dönemi ödemeler dengesi
rakamları ele alınacaktır.
Ödemeler dengesi: Bir ülkede yerleşik kişilerin ve kurumların diğer ülkelerde
yerleşik kişilerle ve kurumlarla, dönemler itibariyle, yaptıkları iktisadi işlemleri
muhasebeleştiren tabloya ödemeler dengesi denir.
Yerleşik kişilerin ve kurumların yurtdışına ödeme yapmalarını gerektiren yurtdışından
mal, hizmet, tahvil ve hisse senedi satın alınması gibi işlemler, ödemeler dengesinde
negatif kalem olarak yer alır. Yurtdışından ülkede yerleşik kişilere ve kurumlara
ödeme yapılmasını gerektiren dış aleme mal, hizmet, tahvil, hisse senedi satılması gibi
işlemler ise ödemeler dengesinde pozitif kalem olarak yer alır
Ödemeler dengesi dört ana hesaptan oluşur.
 Cari İşlemler Hesabı
 Sermaye ve Finans Hesabı
 Resmi Rezervler Hesabı
 Net Hata Noksan
a
Cari İşlemler Hesabı: Cari işlemler hesabında, ülkenin diğer ülkelerle
gerçekleştirdiği mal ve hizmet işlemleri yer alır. Cari işlemler hesabı da dört hesaptan
oluşur.
Dış Ticaret Dengesi Hesabı: Bu hesapta diğer ülkelerle yapılan mal ihracat ve ithalatı
takip edilir.
Hizmetler Dengesi Hesabı: Bu hesapta diğer ülkelerle yapılan hizmet ihracatı ve
ithalatı takip edilir. Bu hesapta turizm, taşımacılık, navlun, uluslar arası bankacılık ve
sigortacılık ve inşaat hizmetleri görünmeyen işlemler dengesi hesabına kaydedilir.
Mal ve Hizmet Yatırım Hesabı Dengesi: Faiz gelirleri ve giderleri, kar transferleri
mal ve hizmet yatırım hesabı dengesini oluşturur.
Karşılıksız Transferler Hesabı: Karşılıksız transferle hesabında, hükümet hibeleri ve
yurtdışındaki işçilerin döviz transferleri yer alır. Bu hesapta yer alan kalemlere hiçbir
ödemede bulunmak gerekmez.
Cari işlemler hesabı dengesi yukarıda tanımlarına yer verilen dört hesap kaleminin
toplamından oluşmaktadır.
Cari İşlemler Hesabı Dengesi= Dış Ticaret Dengesi+Hizmetler Dengesi+Mal ve
Hizmet Yatırım Hesabı Dengesi+ Karşılıksız Transferler
Cari işlemler hesabı dengesinin negatif olması, o ülkenin mal ve hizmet ihracatının
mal ve hizmet ithalatından daha küçük olduğu anlamına gelir ve cari işlemler hesabı
açığı (cari açık) olarak tanımlanır.
Cari işlemler hesabı dengesinin pozitif olması, ülkenin mal ve hizmet ihracatının mal
ve hizmet ithalatından daha büyük olduğu anlamına gelir ve cari işlemler hesabı
fazlası (cari fazla) olarak tanımlanır.
Türkiye Ocak-Temmuz 2005 Cari Hesap Dengesi(Milyon USD)
1) Dış Ticaret Dengesi Hesabı:
2) Hizmetler Dengesi Hesabı:
3) Mal ve Hizmet Yatırım Dengesi Hesabı:
4) Karşılıksız Transferler Hesabı:
(18.157)
5.994
(3.644)
777
TOPLAM (CARİ AÇIK):
(15.030)
Türkiye, TCMB tarafından yayımlanan henüz kesin olmayan rakamlara göre, 2005
yılının Ocak-Temmuz döneminde 15.030 milyon USD cari açık vermiştir.
Cari açığı oluşturan rakamlara bakarsak, dış ticaret dengesi hesabı 18.157 milyon USD
açık, mal ve hizmet yatırım dengesi hesabı 3.644 milyon USD açık, hizmetler dengesi
hesabı 5.994 milyon USD fazla ve karşılıksız transferler hesabı 777 milyon USD fazla
vermiştir.
b
Sermaye ve Finans Hesabı: İkinci ana hesap olan sermaye ve finans
hesabında, ülkenin dış alemle gerçekleştirdiği varlık işlemleri yer alır. Sermaye
hesabında tahvil, hisse senedi, ev, arsa, gibi varlıkların alım satımı ile banka mevduat
hesapları kaydedilir.
Ülkenin tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıkların yurtdışında satışından ve
yurtdışında yerleşik olanların ülkede açtırdıkları banka mevduat hesaplarına para
yatırmalarından o ülkeye sermaye girmiş olur.
Bir ülkede yerleşik kişilerin yurtdışından tahvil, hisse senedi, ev, arsa gibi varlıklar
satın almaları ve yabancı ülkelerde banka mevduat hesapları açtırmaları sonucu
ülkeden sermaye çıkışı olur.
Sermaye ve finans hesabını oluşturan, sermaye girişi ile çıkışının toplamına, sermeye
ve finans hesabı dengesi denir.
Sermaye ve Finans Hesabı Dengesi= Sermaye Girişi + Sermaye Çıkışı
Sermaye ve finans hesabı dengesinin pozitif olması, sermeye girişinin sermaye
çıkışından fazla olduğu anlamına gelir ve sermaye ve finans hesabı fazlası (net
sermaye girişi) olarak adlandırılır.
Sermaye ve finans hesabı dengesinin negatif olması, sermaye çıkışının sermaye
girişinden daha fazla olduğu anlamına gelir ve sermaye ve finans hesabı açığı (net
sermaye çıkışı) olarak adlandırılır.
Türkiye Ocak-Temmuz 2005 Sermaye ve Finans Hesabı Dengesi(Milyon USD)
1) Sermaye Çıkışı
2) Sermaye Girişi
(2.253)
24.491
TOPLAM (NET SERMAYE GİRİŞİ)
22.238
Türkiye’ ye, TCMB tarafından yayımlanan henüz kesin olmayan rakamlara göre, 2005
yılının Ocak-Temmuz döneminde 22.238 milyon USD net sermaye girişi olmuştur.
Yurtdışında yerleşik kişiler (bıyıklı yabancılar dahil), 2005 yılının Ocak-Temmuz
döneminde İMKB hisse senedi piyasasında 3.361 milyon USD, devlet iç borçlanma
senetleri piyasasında ise 4.471 milyon USD net alım gerçekleştirmiştir. Yedi ayda iki
piyasada yapılan 7.832 milyon USD’ lik alım, İMKB Ulusal 100 endeksindeki
yükselişi ve DİBS faizlerindeki gerilemeyi beraberinde getirmiştir.
Doğrudan yatırımlar kalemi altında, Türkiye’deki yabancı sermayeli şirketlerin
yurtdışındaki ortaklarından kullandıkları kredileri ve yurtdışında yerleşik kişilerin
Türkiye’de gerçekleştirdikleri gayrimenkul alımlarını da içeren yurtdışında yerleşik
kişilerin yurtiçinde yaptıkları net doğrudan yatırımlar, 2005 yılının Ocak-Temmuz
döneminde 2.596 milyon USD olmuştur. Doğrudan sermaye girişlerindeki artışta,
Temmuz ayında Dışbank’ın % 89,4 oranındaki hisselerinin Fortis Bank’a satışından
kaynaklanan yaklaşık 830 milyon avro tutarındaki giriş etkili olmuştur. Yurtiçinde
yerleşik kişilerin yurtdışında yaptıkları net doğrudan yatırımlar ise sözkonusu
dönemde net 491 milyon ABD doları olmuştur.
Ticari ve diğer krediler ile mevduatlardan oluşan diğer yatırımlar kaleminde 2005
yılının Ocak-Temmuz döneminde Türkiye’ye 12.301 milyon USD net sermaye girişi
olmuştur.
Türkiye Ocak-Temmuz 2005 Sermaye ve Finans Hesabı Analizi(Milyon USD)
1) Doğrudan Yatırımlar
2.105
2) Portföy Yatırımları
3) Diğer Yatırımlar
7.832
12.301
Toplam
22.238
c
Net Hata ve Noksan Hesabı: Yanlış ya da eksik kayıtlar nedeniyle
ödemeler dengesi kalemleri arasındaki tutarsızlığın kaydedildiği hesaptır. Hem cari
işlemler dengesi hesabında hem de finansman kapsamında değerlendirilecek bir
hesaptır. Net hata ve noksan kalemi artı olduğunda cari işlemler ya da sermaye ve
finans hareketleri dengelerinde kapsanmayan bir faaliyetten dolayı ülkeye döviz girişi
olmuş demektir ya da döviz girişine (çıkışına) neden olan ve cari işlemler veya
sermaye ve finans hareketleri dengesinde kapsanan bir işlem eksik (fazla) olarak
hesaba katılmıştır.
Net hata ve noksan kalemi eksi olduğunda cari işlemler ya da sermaye ve finans
hareketleri dengelerinde kapsanmayan bir kalem yoluyla ülkeden döviz çıkışı olmuş
demektir ya da döviz çıkışına (girişine) neden olan ve cari işlemler veya sermaye
hareketleri dengesinde kapsanan bir işlem fazla (eksik) olarak hesaba katılmış
demektir.
Türkiye 2005 yılının Ocak-Temmuz 2005 döneminde 5.285 milyon USD net hata ve
noksan hesabında fazla vermiştir.
d
Resmi Rezervler Hesabı: Resmi rezervler hesabı, hükümetin merkez
bankası ve IMF nezninde sahip olduğu döviz rezervlerinde meydana gelen değişmeleri
yansıtır. Döviz rezervlerinin artması ve azalması, resmi rezervler hesabı fazlası ve
resmi rezervler açığı olarak tanımlanır. Resmi rezervler hesabı Ocak-Temmuz
döneminde 12.493 milyon USD artmıştır.
Bu dönemde cari işlemler hesabında meydana gelen 15.030 milyon USD’ lik açık,
sermaye ve finans ve net hata noksan hesaplarındaki fazla ile finanse edilmiştir. İki
hesaptaki fazlalık sadece cari işlemler açığını finanse etmekle kalmamış, resmi
rezervler hesabında da 12.493 milyon USD’ lik bir artış sağlamıştır.
Türkiye Ocak-Temmuz 2005 Ödemeler Dengesi (Milyon USD)
1) Cari İşlemler Hesabı Dengesi:
2) Sermaye ve Finans Hesabı Dengesi:
(15.030)
22.238
3) Net Hata ve Noksan Hesabı Dengesi:
4) Resmi Rezervler Hesabı Dengesi(*):
5.285
(12.493)
TOPLAM
0
(*) Resmi rezervler hesabının eşitlikte (-) olarak yer alması resmi rezervlerdeki artışı,
(+) olarak yer alması ise resmi rezervlerdeki azalışı ifade eder.
ÖDEMELER DENGESİNİN OKUNMASI
Ülkede yerleşik kişiler ve kurumlar dış alemden aldıkları her şeyin bedelini ödemek
zorundadırlar. Dolayısıyla cari işlemler açığı her şeyden önce sermaye ve finans
hesabı fazlası ile finanse edilir. Sermaye ve finans hesabı fazlasının cari işlemler
açığını tam olarak finanse edememesi halinde ise, kalan bakiye hükümetim merkez
bankası nezninde sahip olduğu resmi rezervler ile finanse edilir. Dolayısıyla cari
işlemler açığının finansmanı için cari işlemler açığı kadar sermaye ve finans hesabının
fazla vermesi gerekir. Sermaye ve finans hesabı cari işlemler açığını finanse edecek
kadar fazla vermemesi durumunda cari işlemler açığı resmi rezervlerle finanse
edilecektir ve resmi rezervler azalmasına neden olacaktır. Sermaye ve finans hesabı
fazlası cari işlemler açığından daha büyük ise aradaki fark kadar resmi rezervler
hesabında artış olacaktır.
Bir başka açıdan cari işlemler dengesi bir ülkede yerleşik ekonomik birimlerin
yurtdışında yerleşiklerden tasarruf edip etmediğini gösterir. Cari işlemler açığı olan
bir ülke yurtdışından tasarruf ithal ediyor demektir. Cari işlemler fazlası olan bir ülke
ise yurtdışına tasarruf ihraç ediyor demektir.
Dış ticaret dengesi ile cari işlemler dengesi ekonomideki dengelerin farklı taraflarını
gösterirler. Dış ticaret açığı vermek mutlaka kötü bir şey değildir. Hizmet ticaretinde
uzmanlaşmış bir ülke büyük dış ticaret açıkları verdiği halde cari dengesinde fazla
verebilir. Bunun tersi de olabilir. Büyük dış ticaret fazlaları veren ülkeler yine çok
büyük cari işlemler açığı verebilirler. Rusya, Brezilya ve Meksika gibi ülkeler büyük
miktarlarda dış ticaret fazlası vermekte iken, dış borçlara ödedikleri faizlerin yüksek
meblağlara varması nedeniyle cari işlemler açığı vermekte ve ödemeler dengesinin
finansmanında zaman zaman zorlanabilmektedirler.
Cari işlemler dengesinin fazla verdiği bir durumda sermaye ve finans hareketleri
dengesi de fazla verebilir. Sonuçta, sermaye hareketleri dengesi yurtiçindeki faizler ile
yurtdışındaki faizlerin göreli seviyelerine göre belirlenmektedir. Riskten arındırılmış
bir durumda, bir ülkedeki faizlerin dış dünyadan daha yüksek olması durumunda mali
sermaye bu ülkeye yönelecek ve sermaye hareketleri dengesi fazla verecektir. O anda
ülkede yüksek miktarda cari işlemler fazlası da varsa, ülkenin resmi rezervleri hızla
artacaktır.
Genelde cari işlemler dengesi ile sermaye hareketleri dengesi birbiri ile tam olma da
yakından ilgilidir. Cari işlemler açığı veren bir ülke dış alem tasarruflarını ithal etmek
istiyor demektir. O halde, bu ülkede bir tasarruf açığı mevcuttur. Ülkedeki tasarruf
açığı yurtiçindeki faizleri artıracaktır. Faizlerin yükselmesi mali sermayenin
yurtdışından yurtiçine gelmesini özendirecek ve sermaye hareketleri dengesi fazla
verecektir.
Bu açıklamadan anlaşılacağı üzere, ödemeler dengesi daima dengededir. Cari işlemler
açığı, sermaye ve finans hesabı fazlasıyla ve resmi döviz hesaplarındaki azalmayla;
cari işlemler fazlası ise, sermaye ve finans hesabı açığıyla ve resmi döviz
hesaplarındaki artışla karşılanır.
Ödemeler Dengesi= Cari İşlemler Hesabı Dengesi + Sermaye ve Finans Hesabı
Dengesi + Resmi Rezervler Hesabı Dengesi + Net Hata ve Noksan = 0
Ödemeler dengesi tanım gereği daima dengede olmakla beraber, günlük konuşmalarda
ve yorumlarda sürekli olarak ödemeler dengesi açığından, ödemeler dengesi
fazlasından ve ödemeler dengesinin dengede olmasından söz edilir. Ödemeler dengesi
açığı diye nitelendirilen husus, cari hesap dengesindeki açığın sermaye ve finans
hesabı dengesi fazlası ile finanse edilememesi halinde resmi rezervler hesabı
dengesinde ortaya çıkan açıktır.
Benzer şekilde günlük konuşmalarda ve yorumlarda ödemeler dengesi fazlası diye
nitelendirilen husus, cari hesap dengesindeki fazlanın sermaye ve finans hesabı
dengesindeki açık ile dengelenmemesi halinde resmi rezervler hesabı dengesinde
ortaya çıkan fazladır.
Ödemeler dengesinin dengede olması diye nitelendirilen husus ise, cari hesap
dengesinin sermaye ve finans hesabı dengesi ile dengelenmesi ve dolayısıyla da resmi
rezervler hesabı dengesinin fazla ya da açık vermemesidir.
Türkiye’ nin Ocak-Temmuz 2005 ödemeler dengesi rakamlarını bu bağlamda
değerlendirirsek, Türkiye, 15.030 milyon USD cari işlemler açığı vermiş ancak
12.493 milyon USD ödemeler dengesi fazlası vermiştir.
ÖDEMELER
DENGESİ
ANALİTİK
SUNUM (*)
2004
2005
2005
Ocak(Milyon ABD Dolar)
A-
Ocak-
Temmuz
CARİ İŞLEMLER HESABI
Temmuz
-10718
Temmuz
-1497
-15030
1.
İhracat f.o.b.
36815
5655
42471
2.
İthalat f.o.b.
-50074
-8926
-60628
-13259
-3271
-18157
3.
Hizmet Gelirleri
11189
3344
13301
4.
Hizmet Giderleri
-5926
-1305
-7307
-7996
-1232
-12163
1513
309
1954
Mal Dengesi
Mal ve Hizmet Dengesi
5.
Yatırım Gelirleri
6.
Yatırım Giderleri
Mal, Hizmet ve Yatırım Geliri Dengesi
7.
Cari Transferler
B.
SERMAYE HESABI
C.
FİNANS HESABI
-4884
-727
-5598
-11367
-1650
-15807
649
153
777
0
0
0
0
11749
4575
22238
Yurtdışında Doğrudan Yatırım
-467
-58
-491
9.
Yurtiçinde Doğrudan Yatırım
1780
1190
2596
10.
Portföy Hesabı-Varlıklar
144
-715
-1762
11.
Portföy Hesabı-Yükümlülükler
3803
1740
9594
568
571
3361
8.
11.1.
11.2.
12.
Hisse Senetleri
Borç Senetleri
Diğer Yatırımlar-Varlıklar
3235
1169
6233
-2472
20
1493
-1
-14
12.1.
Merkez Bankası
-17
12.2.
Genel Hükumet
0
12.3.
Bankalar
-1114
-210
308
12.4.
Diğer Sektörler
-1341
231
1199
8961
2398
10808
-33
-30
-334
13.
Diğer Yatırımlar-Yükümlülükler
0
13.1.
Merkez Bankası
13.2.
Genel Hükumet
-266
-90
-1103
13.3.
Bankalar
2765
955
5951
Diğer Sektörler
6495
1563
6294
Cari,Sermaye ve Finansal Hesaplar
1031
3078
7208
13.4.
0
D.
NET HATA VE NOKSAN
558
0
251
0
GENEL DENGE
1589
5285
0
3329
12493
0
E.
REZERV VARLIKLAR
14.
Resmi Rezervler
15.
Uluslararası Para Fonu Kredileri
16.
Ödemeler Dengesi Finansmanı
(*) GEÇİCİ
0
-1589
-3329
-12493
460
-3018
-9672
-2049
-311
-2821
Kaynak: TCMB
SONUÇ:
Makro iktisadi göstergeleri doğru analiz edebilmenin ilk adımı, ilgili göstergenin ne
olduğunu ve neyi ifade ettiğini bilmekten geçer. Ödemeler dengesi, cari işlemler
dengesi, sermaye ve finans hesabı dengesi çoğu zaman tek başına değerlendirilmeye
çalışılmış ya da bu kavramlar birbirleriyle karıştırılmıştır. Halbuki bu göstergeler
birbirilerinin yerine kullanılan ya da tek başlarına o kadar da çok şeyi ifade etmeyen
kavramlardır. Esas olan bu göstergelerin birbirleriye her zaman etkileşim halinde
olduğunu bilmek ve bu göstergeleri bir bütün olarak ele almaktır.