Basınç Ve Rüzgarlar
advertisement
TANIM • Atmosferi oluşturan gazlar ağırlıkları oranında yere bir kuvvet uygular. Bu kuvvete atmosfer basıncı denir. • Normal hava basıncı; 45º enlemlerinde, deniz seviyesinde, 15º sıcaklıkta ölçülen basınca denir. Normal hava basıncı 1013 milibar yada 760Hg/mm. Alçak Basınç < (Siklon) Normal Atmosfer Basıncı 1013 MB 760 mm Yüksek Basınç > (Antisiklon) BASINCI ETKİLEYEN ETMENLER YOĞUNLUK SICAKLIK YÜKSELTİ YERÇEKİMİ Hava Yoğunluğu 1 m3 havanın içerisindeki gazların miktarına hava yoğunluğu denir. Yoğunluk; o Su buharına ve toz zerreciklerine göre o Yerçekiminin azalıp çoğalmasına göre o Havanın ısınıp soğumasına göre o Yükseltinin artmasına göre o Dünya’nın ekseni çevresindeki dönüşüne göre değişir. Basıncı etkileyen temel etmen yoğunluktur. Yoğunluğun değişimi basıncı etkiler. Yoğunluk ve basınç doğru orantılıdır. Örn: Yukarılara doğru çıkıldıkça gazların yoğunluğu azaldığı için basınç azalır. Veya ısınan hava genişlediğinden gazların yoğunluğu azaldığı için basınçta azalır. Ama belli bir yerdeki basıncın değişimi sıcaklıkla açıklanır. Yoğunluk Basınç SICAKLIK Sıcaklık ve basınç ters orantılıdır. Isınan havanın genişlemesine ve hafiflemesine bağlı olarak havanın yükselici hareket yapması basıncı azaltır. Soğuyan hava ise büzülüp ağırlaştığı için yere çökme şeklinde alçalıcı hava yaparak basıncın artmasına neden olur. Sıcaklık Basınç YÜKSELTİ Yerden yükseldikçe atmosferdeki gazların yoğunluğu azaldığından yükseklere çıkıldıkça basınç azalır Yükselti Basınç YÜKSELTİ-BASINÇ İLİŞKİSİ Yerçekimi Basınç Mevsim Etkisi (Gezici Basınçlar) • • • • Mevsimlerin basınç üzerindeki etkisi ılıman kuşakta belirgindir. Yaz aylarında ısınmanın etkisiyle karalar alçak basınç, denizler ise yüksek basınç alanıdır. Kışın ise denizler alçak basınç, karalar yüksek basınç alanıdır. Bu durum sıcaklığın basınç üzerindeki etkisini kanıtlar. Bu yüzden mevsimlik veya gezici basınçlar termik kökenlidir. SÜREKLİ BASINÇ KUŞAKLARI 1- SÜREKLİ TERMİK BASINÇLAR • Dünyanın şekline bağlı oluşmuşlardır. • Ekvator ve kutup noktalarındadır. • Ekvator sürekli sıcak olduğu için ısınan hava genleşir yükselir ve bu şekilde yere uyguladığı basınç azalır. (Ekvator T.A.B) • Kutup noktaları sürekli soğuk olduğu için soğuyan hava küçülür ağırlaşır ve yere çöktüğü için yere uyguladığı basınç artar. (Kutuplar T.Y.B) 2- SÜREKLİ DİNAMİK BASINÇLAR • Dünyanın günlük (eksen) hareketine bağlı oluşmuşlardır. • 30 ve 60 derece enlemlerindedirler. • Oluşum nedeni rüzgarlardaki sapmadır. • Dünya, ekseni çevresinde döndüğü için hava akımları yönlerinden sapar. Sapmalar sonucu 30° enlemlerinde alçalıcı hava hareketleri ile yoğunluk arttığından basınç yükselir ve dinamik yüksek basınç alanı oluşur. • 60° enlemlerinde ise batı ve kutup rüzgarları karşılaşır. Bu rüzgarların birbirlerini iterek yükselmesiyle 60° enlemlerinde gaz yoğunluğu azaldığından basınç düşer ve dinamik alçak basınç alanı oluşur. ALÇAK BASINÇ YÜKSEK BASINÇ Ekvator Sürekli (Termik) Kutuplar 60 enlemleri Sürekli (Dinamik) 30 enlemleri Yazı karalar Gezici veya mevsimlik (Termik) Kışın denizler Yükselici hava hareketi var. Hava kapalı, bulutlu yağışlı KYK GYK Hava hareketi çevreden merkeze Yazın denizler Kışın karalar Alçalıcı hava hareketi var. Hava açık, bulutsuz yağışsız bazen güneşli KYK GYK Hava hareketi merkezden çevreye Yukarıdaki şekilde yeryüzünde oluşan sürekli basınç alanları arasındaki hava hareketleri gösterilmiştir. Yüksek basınç alanlarının özellikleri: Bu basınç alanlarında hava hareketi merkezden çevreye doğrudur, hava alçalıcı hareket yapar, yüksek basınç alanlarında hava genelde açık ve durgundur. Kış mevsiminde ise karalar üzerinde ayazlı havalara neden olur. Alçak basınç alanlarının özellikleri: Bu basınç alanlarında hava hareketi çevreden merkeze doğrudur. Hava yükselici hareket yapar, yükselen hava soğur yağışlara neden olur. 0° Ekvator çevresi ve 60° enlemlerinin her mevsim yağış almasının nedeni havanın yükselici hareket yapmasıdır. İKİ YER ARASINDA BASINÇ FARKI VARSA ÖNCELİKLE RÜZGAR OLUŞUR. KUZEY YARIMKÜRE KuzeyYarımküre Yarımküre Kuzey Alçak Basınç Basınç Alanı Alanı Yüksek SağaDoğru DoğruSapma Sapma Sağa GÜNEY YARIMKÜRE Güney Yarımküre Güney Yarımküre Alçak Basınç Alanı Yüksek Basınç Alanı Doğru SolaSola Doğru . 60º 3 .1 30º 0º .5 30º 60º .2 . 4 .6 • 2, 3, 4 ve 6 no.lu merkezlerde sürekli basınçlar vardır 2 ve 3 te dinamik basınçlar 4 ve 6 da termik basınçlar • 1 ve 5 te gezici yani mevsimlik basınçlar vardır. Hava genellikle Alçak Basınç (AB) alanlarında bulutlu, Yüksek Basınç (YB) alanlarında ise açık olmaktadır. Buna göre, Ocak ayında, haritada numaralandırılmış basınç merkezlerinden hangilerinin etkisinde kalan yerlerde havanın ayaz olması beklenir? A) 1 ve 3 B) 1 ve 6 C) 4 ve 5 D) 3 ve 7 E) 2 ve 8 Aşağıdaki eşbasınç haritalarında görüldüğü gibi, Ocak ve Temmuz dönemlerinde basınç merkezleri yer değiştirmektedir. Bu değişikliklerin Kuzey Yarımküre’de Güney Yarımküre’ye göre daha belirgin olmasında başlıca etken aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Kara ve denizlerin dağılışı Yerin şekli Okyanus akıntıları Sürekli rüzgarlar Yer’in ekseni çevresindeki hareketi Ankara’da basıncın değişmesinde; I. Soğuma II. Enlem III. Yükselti IV. Boylam etmenlerinden hangilerinin etkili olduğu söylenebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II D) II ve IV C) I ve II E) III ve IV ÇÖZÜM Ankara’nın enlem, boylam ve yükselti değeri gün ve yıl içinde değişmez, oysa Ankara’nın sıcaklığı mevsime göre değiştiği için basıncıda değişir. Doğru cevap A seçeneğidir. Şekilde işaretli alanlardaki hava hareketleri sırasıyla nasıldır? ? Yükselici Alçalıcı Yükselici Şekilde işaretli alanlardan hangilerindeki basınç oluşumu sıcaklık ve basınç ilişkisi ile çelişir? ? 3 ve 5 Sadece ısı ve basınç ilişkisi düşünüldüğünde basıncın en yüksek olması gereken merkez hangisidir? Sadece yükselti ve basınç ilişkisi düşünüldüğünde basıncın en yüksek olması gereken merkez hangisidir? ? IV I Yukarıda güneşin gün içindeki konumları verilmiştir. Isı ve basınç ilişkisi düşünüldüğünde basıncın en yüksek olması gereken nokta konumları hangisidir? Yukarıda güneşin gün içindeki verilmiştir. Isı ve basınç ilişkisi düşünüldüğünde basıncın en düşük olması gereken nokta hangisidir? ? II V Hangi basınç merkezleri güney yarımkürede yer alır? Hangi basınç merkezleri kuzey yarımkürede yer alır? ? I ve II III ve IV Yere paralel şekilde gerçekleşen yatay hava hareketleridir. Rüzgar her zaman basıncın fazla olduğu yerden az olan yere doğru eser. RÜZGAR HIZI ve YÖNÜNÜ ETKİLEYEN KOŞULLAR RÜZGAR HIZI RÜZGAR YÖNÜ • YB ve AB arasındaki basınç farkı • YB ve AB arasındaki uzaklık • Yer şekilleri ve bitki örtüsü • YB ve AB birbirine göre konumu • Yer şekilleri • Dünya’nın günlük hareketi (sapmalar) RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN KOŞULLAR (Basınç farkı arttıkça rüzgarın hızı artar.) RÜZGARIN HIZINI ETKİLEYEN KOŞULLAR (Yüksek ve alçak basınç arasındaki uzaklıkla rüzgar hızı ters orantılıdır.) I. Rüzgarın hızı II.den fazladır. Şekildeki oklar, bir basınç alanında rüzgarın esiş yönünü göstermektedir. Buna göre, şekildeki basınç alanının özelliği ve bulunduğu yarımküre aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Alçak basınç alanı, Kuzey Yarımküre B Yüksek basınç alanı, Güney Yarımküre C) Alçak basınç alanı, Güney Yarımküre D) Yüksek basınç alanı, Kuzey Yarımküre E) Alçak basınç alanı, her iki Yarımküre Yukarıda eşbasınç haritası verilen yörede, numaralandırılmış oklar yönünde rüzgar esmektedir Buna göre, hangi ok yönünde esen rüzgarın şiddeti en fazladır ? A) I B) II C) III D) IV E) V Yeryüzünde termik nedenle oluşan basınç kuşakları yada merkezleri yandaki şekilde hangi numaralarla belirtilmiştir ? A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) I ve IV RÜZGARIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN KOŞULLAR Yerşekilleri KUZEY 60 50 BATI 50 120 60 80 40 50 GÜNEY DOĞU Yandaki grafik, A kentinde yıl içinde hangi yönden kaç kez rüzgar estiğini göstermektedir. Yer şekillerinin rüzgara yön verici bir etken olduğu bilindiğine göre A kentinin nasıl bir yerde bulunduğu söylenebilir? A) Geniş bir ovanın ortasında B) Kuzeydoğu — Güneybatı uzantılı bir vadide C) Doğu — Batı uzantılı dağların arasında D) Kuzeybatı — Güneydoğu uzantılı bir platoda E) Kuzey’e doğru genişleyen bir ovanın kenarında Yukarıda, iki merkezin yıllık ortalama rüzgar frekans gülü verilmiştir. Yalnızca rüzgar frekans gülleri göz önüne alındığında, bu iki merkezin aşağıdakilerden hangisi bakımından benzer olduğu söylenebilir? A) B) C) D) E) Denizden uzaklıkları Bulundukları enlem Çevrelerindeki yer şekillerinin uzanış yönü Yıllık ortalama sıcaklıkları Bulundukları yarımküre RÜZGAR YÖNÜ (Rüzgar yönündeki sapmaların nedeni Dünyanın günlük hareketidir.) Aşağıdaki iki şekil belli varsayımlara göre Dünya üzerindeki genel hava dolaşımını göstermektedir. Bu şekillerin ikisinde de Dünya yüzeyinin tümüyle denizlerle kaplı olduğu kabul edilmiş, karaların etkisi dikkate alınmamıştır. Birinci şekilde, karalara ek olarak, aşağıdakilerden hangisinin etkisi de dikkate alınmamıştır? A) Dünya’nın şeklinin B) Ekvator’un çok sıcak olmasının C) Güneş ışınlarının farklı açılarla gelmesinin D) Dünya’nın Güneş çevresinde dönmesinin E) Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesinin RÜZGARLAR SÜREKLİ RÜZGARLAR MEVSİMLİK RÜZGARLAR YEREL RÜZGARLAR Sürekli Rüzgarlar: Dünya üzerinde yer alan termik veya dinamik nedenlerle oluşmuş basınç merkezleri arasında esen rüzgarlardır. UYARI : Türkiye Orta Kuşak’ta yer aldığından Batı rüzgarlarının etkisi altındadır. Alize Rüzgarları: • • • • 30 enlemlerindeki Dinamik Y.B. alanlarından Ekvatoral A.B alanına doğru olan hava hareketidirler. Doğu yönlü oldukları için Tropikal Kuşak karalarının doğusuna sürekli olarak yağış bırakırlar. Ekvatorda yükselerek üstten 30 enlemlerine doğru esen rüzgarlara Ters Alizeler denir. Bu rüzgarlar dönenceler civarında alçalarak çöllerin oluşmasına neden olurlar. Sıcak okyanus akıntılarını oluştururlar Batı Rüzgarları: • 30 enlemlerindeki Dinamik Y.B. alanlarından 60 enlemlerindeki Dinamik A.B. alanlarına doğru esen rüzgarlardır. • Batı yönlü olduklarından Ilıman Kuşak karalarının batısına sürekli bol yağış bırakırlar. • Sıcak okyanus akıntılarını oluştururlar Kutup Rüzgarları: • • • Kutuplardaki Termik Y.B alanlarından 60 enlemlerindeki Dinamik A.B merkezlerine doğru esen rüzgarlardır. 60 enlemlerinde Batı Rüzgarları ile karşılaşarak cephe oluşumuna neden olurlar. Soğuk okyanus akıntılarını oluştururlar. SÜREKLİ RÜZGARLAR Termik YB KUTUP RÜZGARLARI 60º Dinamik AB BATI RÜZGARLARI Dinamik YB 30º ALİZELER Termik AB 0º ALİZELER Dinamik YB 30º BATI RÜZGARLARI 60º Dinamik AB KUTUP RÜZGARLARI Termik YB Muson Rüzgarları : •Kara ve denizlerin yıllık sıcaklık farklarına bağlı olarak oluşan altı ay süreyle yön değiştiren devirli rüzgarlardır. • Oluşumlarında dünyanın yıllık hareketi yani eksen eğikliği de etkilidir. • Ayrıca güneyinde Hint okyanusunun varlığı da Musonların oluşumunda etkili olmuştur. • Birbirine komşu kıta ve okyanusların mevsimlik ısı farkından doğarlar. • Kışın karadan denize doğru eserler. Bu sebeple soğuk ve kuru olarak eserler. • Yaz mevsiminde denizden karaya doğru estiklerinden beraberinde bol miktarda nem getirirler ve yağış bırakırlar. Dünyanın en fazla yağış alan yeri Muson Asyasında Çerapunçi (Hindistan'ın K.Doğusundadır. Yıllık ortalama 12.000 mm yağış alır.)dir. • Etkili olduğu adalara rüzgar sürekli olarak denizler üzerinden geldiği için bütün yıl boyunca yağışlıdır. • Yön değiştirdikleri Ocak ve Temmuz aylarında dev dalgalar olur. UYARI : Yaz Musonu : Yazın, denizler yüksek basınç alanı karalar alçak basınç alanı haline gelir, bu nedenle yaz musonu denizden karaya doğru eser ve yamaçlara yağış bırakır. Güneydoğu Asya yıllık yağışın %85 ini yazın alır. YAZ MUSONU Asya AB YB YB UYARI : Kış Musonu Soğuyan ve yüksek basınç alanı durumuna geçen karalardan, denize doğru eserler.Kuru ve yağış getirmeyen rüzgarlardır. KIŞ MUSONU Asya YB AB AB MELTEMLER • • • Günlük ısınma farkından doğarlar. Etki alanları dardır. Kara-deniz meltemleri: Kara ve denizlerin günlük ısınma farkı sonucu oluşurlar. Gündüzdeniz meltemi, gece kara meltemi oluşur. Ege kıyılarında yazın öğleden sonra denizden esen İmbat rüzgarı deniz meltemine örnektir. NOT: Deniz meltemi kısa mesafelerden sıcak karaya doğru estiği için yağış bırakmaz. Sadece havayı serinletir. Deniz Meltemi (gündüz) Kara Meltemi (gece) Dağ ve vadi meltemi: • Dağ ve vadilerin farklı ısınması sonucu oluşurlar. Bunda güneş ışınlarını alma açısı ve nem oranlarının farklı olması etkilidir. • Dağlarda nem oranı az olduğundan vadi ve ovalara göre daha erken ısınır, daha erken soğur. Gündüz vadi meltemi, gece ise dağ meltemi olur. NOT: Muson rüzgarları ile meltem rüzgarları arasındaki benzerlik devirli olmalarıdır. Vadi Meltemi (gündüz) Yeryüzünde, genel hava dolaşımının yanı sıra, yerel basınç koşullarındaki değişmelere bağlı olarak gün içinde kara ile deniz, dağ ile vadi arasında yerel rüzgarlar da eser. Buna göre, yerel rüzgarlarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez ? A) Esiş sürelerinin genellikle kısa olduğu B) Etki alanlarının dar olduğu C) Gün içerisinde esiş yönlerinin değişebileceği D) Gün içerisinde sıcaklık değişikliğine yol açtıkları E) iklim özelliklerinin oluşmasında ana etken oldukları Yerel : Sirokko: SıcakRüzgarlar Yerel Rüzgarlar: Soğuk yerel rüzgarlar: Günlük basınç bağlıgüneyine olarak oluşan rüzgarlardır. •Mistral: Büyük Sahradan İtalya’nın doğru esen sıcak ve Kışındeğişimine ve ilkbaharda Fransa’dan Akdeniz’e doğru Fön Rüzgarları: kuru rüzgardır. Akdeniz’den geçerken nem aldığından esen soğuk rüzgardır. -• Sıcaklığı arttıran (Siricco, Hamsin, Samyeli. Bir dağ yamacını aşarak diğer yamaçtan aşağıFhön) doğru esen İtalya’nın güney kıyılarına yağış bırakır. Dalmaçya kıyılarının gerisindeki rüzgarın sıcaklığı artar. Çevrede nem dağlardan açığıEtezyen) oluşur. -Bora: Sıcaklığı azaltan (Bora, Mistral, Krivetz, Hamsin: Akdeniz’e doğru etki esenyapan soğukburüzgardır. Bitkilere kurutucu tip rüzgarlara Föhn -• Yıkıcı etkilere sahip Hortum vedoğru kasırgalar bu grup Mısır’dan Akdeniz’in doğusuna esen esen sıcak ve kuru rüzgarları denir. Krivetz: Romanya’dan Karadeniz’e doğru soğuk rüzgardır. rüzgarlara örnek olarak verilebilir. • rüzgardır. Bu rüzgarların oluşmasında yer şekilleri etkilidir. Rüzgarlar geldikleri yerin sıcaklığını gittiği yere taşırlar. Föhn rüzgarları bu genellemeye uymaz. Türkiye’de Kuzey Anadolu dağları ile Toroslarda etkilidir. Bir dağ yamacından aşağı doğru esen rüzgarların sıcaklığı artar, çevrede nem açığı oluşur. Bitkileri kurutucu etki yapan bu tip rüzgarlara Föhn rüzgarı denir. Buna göre, aşağıda gösterilen durumların hangisinde rüzgarın kurutucu etkisinin en çok olması beklenir? I. Mistral II. Bora III. Hamsin IV. Fön Yukarıdaki yerel rüzgarlardan hangileri, estikleri yerlerde havanın soğumasına neden olurlar? A) I ve II D) II ve IV B) I ve III E) III ve IV C) II ve III KARAYEL LODOS YILDIZ POYRAZ KESİŞLEME KIBLE KASIRGA (TROPİKAL SİKLON) Aşağıdaki haritada, kuzey yarımkürede, deniz yüzeyindeki bir bölgede ölçülen basınç değerleri, eşbasınç değerleri ile gösterilmiştir. Bu haritadan, ölçümün yapıldığı zamanla ilgili olarak aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilemez ? A) Bölgenin hangi kesimlerinin yüksek ya da alçak basınç etkisinde bulunduğu B) Bölgedeki en yüksek basıncın hangi değerler arasın da olabileceği C) Bölgedeki basınç merkezlerinin sayısı D) Bölgede en şiddetli rüzgarın hangi yönden eseceği E) Basınç merkezlerindeki sıcaklık değerleri Bu merkezin hakim rüzgar yönü neresidir? Bu merkezde yer şekillerinin en dağlık olduğu yön hangisidir ? Batı Kuzey Meltemlerin gün içinde esiş yönlerinin değişmesine neden olan etmen nedir? ? Dünyanın Günlük Hareketi Hangi merkezde rüzgarını hızı daha azdır? ? III Hangi merkezde rüzgarını hızı daha fazladır? ? V Yukarıdaki basınç haritasına göre X merkezine rüzgarın hangi yönden esmesi beklenir? ? Güney batı Bu iki merkezlerin hangi özellikleri aynıdır? ? Hakim rüzgar yönleri
