24-Toksikolojinin Temel İlkeleri

Toksikoloji
Amaç

İSG alanında toksikolojinin önemi ve temel
kavramlar hakkında bilgi sahibi olmak.
Öğrenim Hedefleri




Toksikolojiye giriş ve tanımlar,
Kimyasal etmenlere bağlı meslek hastalıklarında erken tanı,
Kimyasal etmenlere maruz kalan çalışanların sağlık gözetiminde
dikkat edilecek konular,
hakkında bilgi sahibi olmak.
TOKSİKOLOJİ
Toksik madde:

Doz
yeterli miktarda
alındığında kimyasal ve

Terapötik

Toksik
etkileyerek işlevsel

Fatal
bozukluklara ve ölüme
fizyolojik düzeni
yol açabilen madde
Toksikolojinin Temelleri

Geniş anlamda maddelerin yaşayan organizmalar
üzerindeki olumsuz etkileriyle ilgili çalışmaları içerir.

Tarihsel anlamda toksikoloji zehir sanatı ve bilimidir.

Bugün, fizik, kimya, biyoloji, tıp bilimlerinin
ortaklaşmasıyla maddelerin canlılar üzerindeki etkisini,
etkilenme biçimleri ve miktarları üzerinden araştıran bir
disiplindir.
Toksikolojinin Temelleri



Toksisite maddelerin canlıları kötü yönde
etkileme kapasitesidir.
Tehlike belirlemesi belli düzeylerde maruziyetin
oluşturduğu toksik etkiler tahmini olarak
tanımlanabilir.
Risk değerlendirmesi belirli koşullarda maruz
kalınan maddelerin toksik etkilerinin sağlık zararı
olasılığının tahminidir.
Toksikolojinin Temelleri




Maddeler (Substances) tanımı geniş bir ifadedir. Doğal
yada sentetik üretilmiş tek kimyasal maddeleri, yada
bunların karışımlarını ve hatta mikroorganizmaları içerir.
Maddeler kimyasal olarak saf yada katkı maddeleri,
istenmeyen yabancı maddeler içeren katı, sıvı, gaz, toz,
duman, aerosol biçiminde olabilir.
Bazılarının (duman, toz, aerosol örneğin) tespiti, miktar
belirlemesi zor olabilir.
Bazıları çeşitli üretim süreçlerinde istenmeyen bir şekilde
açığa çıkabilir. Kimileri çeşitli nedenlerle üretim yada başka
bir şekilde kullanılırken canlıları etkileyebilir.
Toksikolojinin Temelleri
Ne demek?
«Tüm maddeler zehirdir, zehir olmayan madde yoktur.
Zehir ile ilacı ayıran dozdur” – Paracelsus (1525).
Toksikolojinin Temelleri
Maddelerin toksik etkileri :

Fiziksel formlarına.

Dozlarına.

Giriş yoluna.

Emilim, dağılım, metabolizma ve atılımına
bağlıdır.
Toksikolojinin Temelleri
Katılar
Kendileri, parçalanmış halleri yada tozları
yutularak, solunarak veya deriye bulaşarak
etkili olur.
Sıvılar
Yutularak yada aerosol halleri solunarak yada
deriye bulaşarak etkili olur.
Gases
Vapours
Fumes
Mists
Aerosols
Çoğunlukla solunarak etkili olur.
Toksikolojinin Temelleri
Doz maddenin yoğunluğu ve buna maruz kalınan
sürenin sonucudur.
Doz = Maruziyet x Süre
Endüstriyel koşullarda maruz aklınan yoğunluk ve
süre çok değişkendir. Örneğin, çok yüksek
konsantrasyonlarda kısa süreli etkilenmeler bazı
maddeler için ölümcülken düşük dozlarda çok uzun
süreli etkilenmeler o kadar zarar oluşturmayabilir. Doz
her iki durumda da aynıdır. Bir başka madde içinse
aynı şeyi söylemek mümkün olmayabilir.
Doz = Maruziyet x Süre



Bir litre etil alkol 5 dakika içerisinde yutulursa
Bir litre etil alkol 8 saat içerisinde yutulursa
Her ikisinde de doz bir litre olmasına rağmen
birinci durum ölümcül sonuçlara yol açabilir.
Doz = Maruziyet x Süre



Bir bardak pestisid bir kerede yanlışlıkla
içilirse
Bir bardak pestisid 8 saatte yavaş yavaş
içilirse
Her ikisinde süre farklı olmasına rağmen iki
durum da ölümcül olabilir.
Doz-Cevap İlişkisi
Toksikolojinin Temelleri
Vücuda giriş yolu



Sindirim: Endüstriyel etkilenmelerde sık görülmez.
Oldukça seçici bir bariyere sahiptir. Çoğu madde
yutulduğu halde sindirim kanalından emilmez.
Solunum: Endüstriyel zehirlenmelerin %90’ından
sorumlu yoldur. Akciğerler özel bir bariyere sahip
değildirler. 5 mikrondan küçük partiküller (Havada asıl
tozların bir kısmı, tüm duman ve aerosoller) akciğerlerin
en ince noktalarına ulaşabilir. Madde suda eriyen
karakterdeyse %40 kadarı emilir.
Deri: Deride iyi bir bariyer olmasına rağmen seçici
bariyer barındırmaz. Yağda eriyen kimyasallar kolay
emilir.
Toksikolojinin Temelleri
Dağılım
 Bazı maddeler tümüyle kan aracılığıyla
dokulara yayılır. Bazıları belirli dokuları sever
ve o dokularda daha yüksek
konsantrasyonlarda bulunabilir. Temel
etkilerini o dokularda oluşturur. Bazı
maddeler merkezi sinir sitemine ulaşabilir.
Toksikolojinin Temelleri
Metabolizma
 Maddeler vücuda yayılırken bir yandan da
metabolize olurlar.
 Bazı kimyasallar için deri, akciğerler ve
böbrek de metabolizasyon yeriyken temel
metabolizasyon organı karaciğerdir.
 Metabolizasyon maddeleri çoğunlukla daha
az zararlı kimyasallara çevirir. Bazen tersi de
mümkündür.
Toksikolojinin Temelleri
Atılım
 Maddelerin atılım yerleri;








Böbrekler,
Safra kesesi,
Akciğerler,
Dışkı,
Anne sütü,
Deri olabilir.
Hızlı atılabilen maddelerin toksik etki olasılığı
düşüktür.
Atılan maddelerin ölçümü kolaydır ve iş
sağlığında maruziyetin gösterilmesi için sık
kullanılır.
Öldürücü Doz Nedir?
• Uluslararası tanımı LD(Lethal Dose)
• LD50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların
yarısının ölmesi için yeterli olan madde miktarını belirtir
• LC50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların
yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu belirtir
(konsantrasyon)
• LCt50 : Bu tanım, üzerinde deney yapılan canlıların
yarısının ölmesi için yeterli olan yoğunluğu ve gerekli
maruz kalma süresini belirtir (konsantrasyon ve süre)
Öldürücü Doz Tablosu
Madde
Canlı
LD50
SU
ŞEKER
C VİTAMİNİ
rat, oral
rat, oral
rat, oral
90 mL/kg (~90,000 mg/kg)
29,700 mg/kg (kilo başına 30 gram)
11,900 mg/kg (kilo başına 12 gram)
ALKOL
TUZ
KAFEİN
rat, oral
rat, oral
rat, oral
7,060 mg/kg
3,000 mg/kg (kilo başına 3 gram)
192 mg/kg
SİYANÜR
DİOKSİN
POLONYUM 210
TETANOZ TOKSİNİ
rat, oral
rat, oral
human, inhalation
human, oral, injection
6.4 mg/kg
0.020 mg/kg
0.00001 mg/kg
0.000001 mg/kg
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları
Materials Safety Data Sheets (MSDS),
Safety Data Sheets (SDS).
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Maddelerin endüstride kullanılmaları
durumunda toksikolojik bilgileri hakkında
kullananların bilgilendirilmesi için oluşturulmuş
formlardır.

Türkiye’de endüstride kullanılan ve üretilen
kimyasal maddelerin malzeme güvenlik
formlarının elde edilmesi ve hazırlanması yasal
zorunluluktur.
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Bu formlarda üreticiler, ithalatçılar veya
ürünü dağıtan firmaların ürün hakkında
müşterilerine vermesi gereken bilgiler
eksiksiz olarak yer almak zorunda olup,
kimyasal ürünlerin küresel anlamda bir çeşit
kimlik kartı düzenlenmiş olur.
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Malzeme Güvenlik Bilgi Formu kimyasal bir
malzemenin içerdiği potansiyel tehlikeleri
(sağlık, yangın, reaktivite ve çevresel)
belirten ve bu kimyasallarla güvenli bir
şekilde nasıl çalışılacağını gösteren bir
belgedir. Aynı zamanda kimyasalın
depolama, taşıma ve acil durum prosedürleri
hakkında bilgiler içerir.
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları

Malzeme güvenlik bilgi formu, tedarikçi veya
üretici firma tarafından hazırlanır. Malzeme
güvenlik bilgi formlarının amacı, bir işletmede
kullanılan kimyasal maddelerle ilgili bilgiye
çabuk erişim sağlamaktır. Bir işletmede
kullanılan tehlikeli kimyasal maddelerin malzeme
güvenlik bilgi formlarının bulundurulması, etkin
bir yönetim için en önemli unsurlardan biri olup,
tam bir sağlık ve güvenlik programının
geliştirilmesi için önemli bir başlangıç noktasıdır.
Malzeme Güvenlik Bilgi Formları
















a) Madde/Müstahzar ve Şirket/İş Sahibinin Tanıtımı,
b) Bileşimi/İçeriği Hakkında Bilgi,
c) Tehlikelerin Tanıtımı,
ç) İlk Yardım Tedbirleri,
d) Yangınla Mücadele Tedbirleri,
e) Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı Tedbirler,
f) Elleçleme (istifleme, küçük parçalara bölme) ve Depolama,
g) Maruziyet Kontrolleri/Kişisel Korunma,
ğ) Fiziksel ve Kimyasal Özellikler,
h) Kararlılık ve Tepkime,
ı) Toksikolojik Bilgi,
i) Ekolojik Bilgi,
j) Bertaraf Bilgileri,
k) Taşımacılık Bilgileri,
l) Mevzuat Bilgileri,
m) Diğer Bilgiler.
Maruz Kalma


Zararlı bir etkinin ortaya çıkması için bir
maddenin sisteme girmesi gerekir. Maruz
kalma, etkilenen hedefin(insan, hayvan ve
bunların bazı kısımları) hangi miktardaki
maddeden ve hangi süre ile etkilendiğine
bağlıdır.
Çalışma ortamında, toksik maddelerin
vücuda girmesinde en önemli yollar;
Maruz Kalma Yolları

Solunum


Sindirim


Yutmak, yemek
Absorbsiyon(emme)


Akciğerler yoluyla
Deri ve gözler yoluyla
Enjeksiyon

Şırınga yoluyla
Solunum

Havadaki kimyasal maddelerin ağız ve burun yoluyla
vücuda alınması

İş yerinde bulunan kimyasallar, havada gazlar, buharlar tozlar ve
mistler şeklinde oluşabilir
Sindirim

Bulaşıklı ellerle ve kirli çalışma alanlarda
yeme-içme, sigara içme
Absorbsiyon(emme)

Kimyasallar ile cilt teması; tahriş, alerjik tepki,
kimyasal yanıklar ve alerjik kontakt dermatite
neden olabilir.

Kimyasal iritasyon ve sensitizasyon sonucu
hasar gören cilt sağlam cilde göre daha daha
çok kimyasal emer.
Enjeksiyon

Kimyasal maddeler yanlışlıkla kontamine
iğne, aşırı şiddetli hava akımı (jetakım) ya da
keskin aletlerle cilde batarak vücuda enjekte
olabilir.
Kimyasalların havadaki konsantrasyonları
için kullanılan iki birim.
Aslında temel fark hacimsel ölçüm ve miktar, ağırlık
ölçümüdür

Hacime göre – Milyon birim hacimde kaç birim
olduğunu ölçer. (ppm)

Ağırlığa göre – Metreküp hacimde kaç miligram
olduğunu ölçer (mg/m3).
Maruz Kalma Limitleri Sınıfları

Uzun süreli Maruz Kalma Limitleri Zaman Ağırlıklı Ortalama (Time
Weighted Average) (TWA) olarak ifade edilir. Normalde 8 saatlik
etkilenmede anlık değerler yayınlanan TWA değerlerini aşabilir ancak
ortalamasının yayınlanan twa değerinin altında kalması beklenir.

Kısa süreli Maruz Kalma Değeri (Short Term Exposure Limit) (STEL) 15
dakikalık sürelerde aşılmaması gereken sınırları gösterir.

(Tavan Değerler) Ceiling Limits Yapılan işin herhangi bir bölümünde
aşılmaması gereken değerleri gösterir.
Maruziyet Terminolojisi

Mesleki maruziyet sınır değeri: Başka şekilde
belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum
bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde
konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst
sınırını
*Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik
Maruziyet Terminolojisi
ACGIH(The Amerikan Conferance of Govermental
Industrial Hygienists) tarafından önerilen Eşik Sınır
Değerler 3 kategoride tanımlanmaktadır.
1)TLV-TWA(Eşik Sınır Değer-Zaman Ağırlıklı
Ortalama/Threshold Limit Value-Time Weighed Avarage)
Günde 8, haftada 40 saat çalışma süresince uzun süreli ve
tekrar edebilen maruziyetlerde çalışanların sağlığını
bozmayacak zaman ağırlıklı ortalama konsantrasyondur.
Maruziyet Terminolojisi
2) TLV-STEL(Eşik Sınır Değer-Kısa Süreli Maruziyet Sınırı/
Threshold Limit Value-Short Term Exposure Limit)
Bir çalışma gününün herhangi bir anında aşılmaması
gereken 15 dakikalık zaman ağırlıklı ortalama maruziyet
sınırıdır.
Maruziyetler 15 dakikadan uzun olmamalı ve bir günde 4
defadan fazla tekrarlanmamalıdır. Art arda gelen
maruziyetler arasındaki süre en az 60 dakika olmalıdır.
Maruziyet Terminolojisi
3)TLV-Ceiling(Eşik Sınır Değer-Tavan
Değer/Threshold Limit Value-Ceiling)
Bir çalışma gününün herhangi bir anında anlık
dahi olsa aşılmaması gereken değerdir.
Doz (D = C x t)

Konsantrasyon (C).

Süre (t).

ppm – milyonda bir
oran(parts per million)


mg/m3 – metre küp
hacmideki madde miktarı
8 saatlik zaman ağırlıklı
ortalama


mppcf – foot küp hacminde
milyon partikül
15 dakikalık kısa süreli
maruziyet

30 dakikalık kısa süreli limit
(excursion limits, EL)

Anlık ya da tavan değer.

Deri


µg/m3 – metre küp
hacmideki madde miktarı
f/cc – santimetre küpteki lif
sayısı
Tanımlar





OEL; Occupational Exposure Level
 Mesleki maruziyet düzeyi
MAC: Maximum allowable concentration
 Maksimum müsaade edilen konsantrasyon
TLV; Treshold limit value
 Eşik limit değer
LOAEL: Lowest observed adverse effect level
 Gözlenen en düşük yan etki düzeyi
NOAEL: No observed adverse effect level
 Yan etki gözlenmeyen düzeyi
Tanımlar

TWA; Time weighted average


PEL: Permissible exposure limit


İzin verilen maruziyet düzeyi
STEL: Short term exposure limit


Zamana uyarlanmış ortalama
Kısa süreli maruziyet düzeyi
TLV-TWA: Threshold limit value (ACGIH) time weighted average