Örgütler ve Kültürler
advertisement
4. BASKI Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN ÖRGÜTLER VE KÜLTÜRLER ISBN 978-975-6802-72-3 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Temmuz 2001, Ankara 4. Baskı: Kasım 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Şti. İvogsan Ağaç İşleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31 Yenimahalle-ANKARA (0312-395 99 94) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 23593 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net ÖNSÖZ Kültür kavramı, farklı uzmanlık alanlarına bağlı araştırmacıların ortak çalışma konularından biridir. Her alan, bu kavrama değişik açılardan yaklaşmakta, hatta aynı alan içinde farklı bakış açılarından kültürel tanım ve çözümlemeler yapılmaktadır. Küreselleşme sürecine ve kitle iletişim araçlarındaki gelişmelere bağlı olarak toplumlar ve kültürler arasındaki etkileşim giderek artmakta, bu süreçte kültür, en çok tartışılan kavramlardan biri durumuna gelmektedir. Bu bağlamda kültürle ilgili olarak sürekli yeni kavramlaştırmalar (kitle kültürü, popüler kültür, tüketim kültürü, örgüt kültürü vb.) gündeme gelmektedir. Bu kitapta kültür kavramı, sosyal bir fenomen olarak daha çok örgütler ve yönetim açısından ele alınarak çözümlenmeye çalışılmıştır. Örgütler ve yönetim açısından özellikle 1970’li yıllardan başlayarak kültür, üzerinde çok tartışılan kavramlardan biri durumuna gelmiştir. Yeni bir kavramlaştırma olarak da örgüt kültürü’nden sıkça söz edilmeye başlanmıştır. Bu tartışmalarda kültür ve örgüt kültürü, değişik açılardan ele alınarak çözümlenmektedir. Örgütler ve yönetim alanında yapılan araştırmalarda kültür, bir yandan ülkeler arasındaki örgüt ve yönetim uygulamaları yönünden benzerlik ve farklılıkları belirlemede bir değişken olarak ele alınırken, bir yandan da örgüt ve yönetimin doğasını açıklamada yeni bakış açıları sunmakta, sosyal sistemlerle ilgili bir değişken ya da alt sistem olarak görülmesinin ötesinde örgüt ve yönetimin doğasını açıklamada yeni bir paradigma ya da teori olarak da ele alınmaktadır. Örgütler ve yönetim alanında geçmişte geliştirilen çeşitli yaklaşım ve kuramlar, esas itibariyle etik/evrensel bir yaklaşımla kültür ve değerlerden bağımsız evrensel ve nesnel bir sosyal bilim oluşturma savından yola çıkmıştır. Ancak gelinen noktada bunun imkânları oldukça tartışılır hale gelmiştir. Yapılan araştırmalar, ülkeler arasında yönetim anlayış ve uygulamaları yönünden bazı farklılıkları ortaya koymakla kalmamış, belirli bir ülke içinde farklı örgütlerde yapılan araştırmalar, aynı toplumsal sistem ve sosyal kültür içinde bile örgütlerin kendilerine özgü farklı örgüt ve yönetim kültürleri geliştirebildiklerini göstermiştir. Yaklaşık otuz yıldan beri örgütler ve yönetim alanında süregelen tartışmalarda kültür kavramına olan ilgide giderek bir azalma olmamış, bilakis bir artış gündeme gelmiştir. Bazı üniversitelerde lisans ve lisansüstü programlarda örgüt kültürü adı altında bir ders de açılmıştır. Kültür ve yönetim ilişkileri kapsamında yapılan tartışmalar, örgütler ve yönetim alanında, özellikle Batı kültürleri içinde geliştirilen bazı teori ve modellerin iii sorgulanmasını da gündeme getirmiştir. Bu tartışmaların sonucunda, örgüt ve yönetim kuramının olduğu kadar örgütsel ve yönetsel uygulamaların da büyük ölçüde kültürle sınırlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu kitabın yazarı, 1994’te yayımladığı örgüt kültürü adlı kitabının baskısının bitmesinden sonra okuyuculardan gelen bazı taleplerle karşı karşıya kalmıştır. Bu taleplerden yola çıkarak söz konusu kitap içinde yer alan araştırma kısmı çıkarılmış ve konu, belirli örgütlerle sınırlı olarak ele alınmaktan uzaklaşılarak yeni bir yaklaşımla tekrar kaleme alınmıştır. Bu kitapta kültür ve örgüt kültürü ile ilgili bazı yeni konu ve bölümlere de yer verilmiştir. Kitabın, kültür konusuna olduğu kadar örgütler ve yönetim alanına ilgi duyan herkese yararlı olacağı düşünülmektedir. Özellik de bu kitabın, yönetim alanında çalışan uzmanlarla bu alanda lisans ve lisansüstü düzeyde eğitim gören öğrencilere ve her konumdaki yöneticilere yararlı olması beklenmektedir. Kitabın okuyuculardan gelecek eleştiri ve katkılarla gelecekteki baskılarında hataların en aza indirilmesi umulmaktadır. Bu kitabın ilk baskısında katkıda bulunan değerli meslektaşım Dr. S. Turan, Pegem Akademi Yayınları sahibi Servet Sarıkaya, yayın yönetmeni Gürsel Avcı başta olmak üzere emeği geçen bütün yayınevi ve matbaa çalışanlarına teşekkür ederim. Kitabın okuyuculara yararlı olmasını dilerim. Dr. Mehmet ŞĐŞMAN İÇİNDEKİLER Önsöz ............................................................................................................ iii İçindekiler .................................................................................................... iv 1. BÖLÜM KÜLTÜR VE TOPLUM Kültürün Tanımı ..................................................................................................1 Kültürü Oluşturan Ögeler...................................................................................3 İnançlar..........................................................................................................3 Değerler.........................................................................................................4 Normlar .........................................................................................................4 Semboller ......................................................................................................4 Teknoloji .......................................................................................................5 Kültürle İlgili Bazı Sınıflamalar..........................................................................5 Bireysel ve Toplumsal Açılardan Kültür ....................................................5 Birleştirici ve Farklılaştırıcı Olarak Kültür.................................................7 Sosyal Kültürler ve Alt Kültürler ................................................................7 Kültürlerin Araştırılması .....................................................................................8 BAZI KURAMLAR AÇISINDAN KÜLTÜR ................................................9 Düşünce Sistemi Olarak Kültür..........................................................................9 Bilişsel/Zihinsel Açıdan Kültür .................................................................10 Yapısalcı Açıdan Kültür.............................................................................11 Sembolik Açıdan Kültür ............................................................................11 Sosyo-Kültürel Sistemin Parçası Olarak Kültür..............................................12 İşlevsel Açıdan Kültür ................................................................................12 Yapısal-İşlevsel Açıdan Kültür..................................................................12 Çevresel-Uyumcu Açıdan Kültür ..............................................................13 Tarihsel-Yayılmacı Açıdan Kültür ............................................................13 Kültür Tanımlarından ve Kuramlarından Ulaşılan Sonuçlar.........................13 Türkiye’de Kültür Üzerine Çalışmalar ............................................................15 Türkiye’de Batılılaşma Çabaları ve Kültür ......................................................16 BAZI KURAMLAR AÇISINDAN TOPLUM..............................................17 Yapısal-İşlevsel Paradigma Açısından Toplum...............................................18 Çatışmacı Paradigma Açısından Toplum.........................................................18 Sembolik-Etkileşimci Paradigma Açısından Toplum .....................................19 İdeoloji ve Toplum ............................................................................................20 Toplumlarla İlgili Bazı Sınıflamalar .................................................................21 v 2. BÖLÜM FARKLI AÇILARINDAN ÖRGÜT VE YÖNETİM KAVRAMLARI ÖRGÜTÜ ÇÖZÜMLEMEYE İLİŞKİN YAKLAŞIMLAR........................25 Örgütlerle İlgili Allaire ve Firsiotu’nun Sınıflaması ................................25 Örgütlerle İlgili Gareth Morgan’ın Sınıflaması........................................26 Örgütlerle İlgili Bolman ve Deal’ın Sınıflaması .......................................27 Rasyonal Bakış Açısından Örgüt........................................................27 İnsani Bakış Açısından Örgüt.............................................................28 Politik Bakış Açısından Örgüt ............................................................29 Sembolik Bakış Açısından Örgüt .......................................................30 Örgüte İlişkin Bakış Açılarının Değerlendirilmesi ...................................31 ÖRGÜTÜ TANIMLAMAYA YÖNELİK BAZI MECAZLAR.................32 Makine Mecazı............................................................................................33 Organizma Mecazı......................................................................................34 Beyin Mecazı...............................................................................................35 Hapishane Mecazı ......................................................................................35 Kültür Mecazı .............................................................................................36 BAZI YÖNETİM KURAMLARI AÇISINDAN ÖRGÜT..........................37 Klasik Yönetim Kuramı Açısından Örgüt ................................................38 Neoklasik Yönetim Kuramı Açısından Örgüt..........................................39 Çağcıl ya da Sentezci Kuram Açısından Örgüt ........................................40 3. BÖLÜM KÜLTÜRLER ARASI FARKLILAŞMA VE YÖNETİM KÜLTÜRLER ARASI FARKLILAŞMA AÇISINDAN YÖNETİM.........44 Kültürler Arası Farklılaşma ve Yönetim Uygulamaları .................................46 ABD’de Yönetim........................................................................................47 Almanya’da Yönetim .................................................................................49 Fransa’da Yönetim .....................................................................................50 Japonya’da Yönetim...................................................................................51 Çin’de Yönetim...........................................................................................52 Ortadoğu ve Arap Ülkelerinde Yönetim..................................................53 Türkiye’de Yönetim ...................................................................................55 Uzak Doğu Ülkelerinde Yönetim .............................................................56 vi KÜLTÜRLER ARASI KARŞILAŞTIRMALI ARAŞTIRMALAR...........57 Karşılaştırmalı Yönetimde Kullanılan Bazı Kültürel Boyutlar......................59 Erkek ve Kadına Özgü Değerler Yönünden Kültürün Özelliği .............60 Bireycilik ya da Toplumculuk Yönünden Kültürün Özelliği ..................61 Belirsizlikten Kaçınma Yönünden Kültürün Özelliği..............................64 Güç Mesafesi Yönünden Kültürün Özelliği.............................................65 Kültürel Açıdan Zaman Algısı ve Kullanımı............................................68 Kültürel Açıdan Mekan Algısı ve Kullanımı ............................................69 4. BÖLÜM KÜLTÜREL AÇIDAN ÖRGÜT VE ÖRGÜT KÜLTÜRÜ Örgüt Kültürüyle İlgili İlk Çalışmalar ..............................................................71 Örgüt Kültürü Kavramının Arka Planı ............................................................73 Bilim Felsefesindeki Paradigmatik Dönüşümler .....................................74 Sosyal Kuramdaki Gelişmelerin Örgüt Kuramına Yansımaları .............74 Örgütü Tanımlamaya Dönük Yeni Mecazların Geliştirilmesi................75 Yönetim Biliminde Geliştirilen Kuramların Yetersizliği ........................75 Modernizm ve Postmodernizm Üzerine Tartışmalar ..............................76 Fordizmden Postfordizme Geçiş ...............................................................76 Sosyal Yaşamda Gözlenen Bazı Kültürel Sorunlar .................................77 Sosyal Yaşamdaki Bazı Sorunların Örgütlere Yansıması .......................78 Ekonomik Alanda Yaşanan Bazı Krizler..................................................79 Örgüt Yapılarında Meydana Gelen Değişmeler......................................79 Örgütsel Yaşam ve İşe İlişkin Beklentilerdeki Değişmeler ....................80 ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TANIMI..............................................................80 ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN ÖGELERİ...........................................................82 TEMEL VARSAYIMLAR (İNANÇLAR) ....................................................85 İnsanın Doğası ............................................................................................86 İnsan İlişkileri .............................................................................................88 İnsan-Çevre İlişkileri ..................................................................................90 Gerçeğin Doğası .........................................................................................91 İnsan Eylemleri ...........................................................................................92 TEMEL DEĞERLER VE NORMLAR.........................................................93 ÖRGÜTSEL SEMBOLLER VE UYGULAMALAR ..................................96 Örgütsel Semboller..............................................................................96 vii Fiziksel Semboller ........................................................................97 Sözel-Davranışsal Semboller .......................................................97 Örgüt Dili...............................................................................97 Hikâyeler ve Efsaneler..........................................................98 Kahramanlar..........................................................................99 Törenler ...............................................................................100 YÖNETSEL UYGULAMALAR..................................................................103 ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN OLUŞUMU......................................................103 Örgüt Kültürünün Oluşumunda Örgüt Dışı Çevrenin Etkileri ............104 Örgüt Kültürünün Oluşumunda Örgüt İçi Çevrenin Etkileri ...............105 5. BÖLÜM ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TEORİK TEMELLERİ VE ARAŞTIRILMASI ÖRGÜT KÜLTÜRLERİNİN TEORİK TEMELLERİ .............................109 Bir Metafor ya da Paradigma Olarak Kültür.................................................109 Bir Değişken ya da Alt Sistem Olarak Kültür ...............................................111 Bütüncül ve Bütüncül Olmayan Açılardan Kültür........................................113 Baskın Kültür ve Alt Kültürler .......................................................................114 Örgüt Kültürüne Makro ve Mikro Düzeyde Yaklaşım.................................114 Örgüt Kültürüyle İlgili Makro Düzeyde Çalışmalar ..............................114 Örgüt Kültürüyle İlgili Mikro Düzeyde Çalışmalar ...............................115 ÖRGÜT KÜLTÜRLERİNİN ARAŞTIRILMASI .....................................116 Örgüt Kültürünü Araştırmada Yöntem ve Teknikler...................................117 Örgüt Kültürüyle İlgili Deneysel Araştırmalar .............................................119 Örgüt Kültürüyle İlgili Bütüncül ya da Tarihsel Araştırmalar .............119 Örgüt Kültürüyle İlgili Sembolik-Semiyotik Araştırmalar ....................120 Örgüt Kültürüyle İlgili Nicel Araştırmalar .............................................121 Örgüt Kültürünün Yönetimi ve Değişmesiyle İlgili Araştırmalar ...............122 Örgüt Kültürünün Yönetimi ve Değişmesi ............................................122 Örgüt Kültürünün Oluşum ve Değişmesini Etkileyen Faktörler..........126 Örgüt Kültürü Araştırmalarında Temel Alınabilecek Bazı Ögeler .............128 Kuramsal Yayınlarda Bazı Kültürel Boyut ve Değişkenler...................129 Araştırmalarda Bazı Kültürel Boyut ve Değişkenler.............................131 viii 6. BÖLÜM ÖRGÜT KÜLTÜRLERİYLE İLGİLİ BAZI SINIFLAMALAR Harrison’un Kültür Sınıflaması.......................................................................142 Güç Kültürü ..............................................................................................142 Rol Kültürü ...............................................................................................142 Görev Kültürü...........................................................................................142 Birey Kültürü ............................................................................................142 Handy’nin Kültür Sınıflaması .........................................................................142 Güç (Zeus) Kültürü..................................................................................143 Rol (Apollo) Kültürü ...............................................................................143 Görev (Athena) Kültürü ..........................................................................143 Birey Kültürü ............................................................................................143 Pheysey’in Kültür Sınıflaması .........................................................................143 Rol Kültürü ...............................................................................................143 Başarı Kültürü...........................................................................................144 Güç Kültürü ..............................................................................................144 Destek Kültürü .........................................................................................144 Quin ve McGrath’ın Kültür Sınıflaması.........................................................144 Rasyonal Kültür........................................................................................144 Gelişmeci Kültür.......................................................................................144 Uzlaşmacı Kültür ......................................................................................144 Hiyerarşik Kültür......................................................................................144 Cameron ve Quin’in Kültür Sınıflaması.........................................................145 Girişimci Kültür ........................................................................................145 İşbirliğine Dayalı Kültür ..........................................................................145 Yapılaşmış Kültür.....................................................................................145 Pazar Merkezli Kültür..............................................................................145 Örgüt Kültürleriyle İlgili Diğer Sınıflamalar .................................................145 ix 7. BÖLÜM ÖRGÜT KÜLTÜRÜNÜN TEMEL İŞLEVLERİ VE SONUÇLARI Örgütsel Yapı ve Kültür ..................................................................................150 Yönetsel Kontrol ve Kültür ............................................................................150 Örgütsel Sosyalleşme ve Kültür......................................................................152 Örgütsel Bütünleşme ve Kültür ......................................................................153 Motivasyon ve Kültür ......................................................................................155 Örgüt İklimi ve Kültür.....................................................................................155 Örgüt Sağlığı ve Kültür....................................................................................157 Örgütsel Verimlilik-Etkililik-Performans ve Kültür .....................................159 Örgütsel Değişme ve Kültür ...........................................................................160 Örgütsel Öğrenme-Öğrenen Örgüt ve Kültür...............................................161 Örgüt Stratejisi ve Kültür................................................................................163 Örgüt Teknolojisi ve Kültür............................................................................163 Örgütsel İletişim ve Kültür .............................................................................163 Örgütsel Kimlik-İmaj ve Kültür......................................................................164 Toplam Kalite Yönetimi ve Kültür ................................................................165 Kaynaklar.........................................................................................................167 x 1. BÖLÜM KÜLTÜR VE TOPLUM Kültür, farklı insani ve sosyal bilimlerin ilgi alanına giren ortak bir araştırma konusudur. Kültür, esas itibariyle sosyal (kültürel) antropolojinin bir araştırma konusudur. Antropoloji, toplumları, özellikle de geleneksel ve ilkel toplumları inceleyen bir sosyal bilim alanıdır. Ancak antropolojide (bilişsel antropoloji, psikolojik antropoloji, kültürel ekoloji) de kültürle ilgili çok çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bunların her biri, kültür kavramına farklı açılardan yaklaşmakta, farklı kültür tanımları yapmaktadır. Aşağıda önce kültürle ilgili bazı açıklamalar yapıldıktan sonra kültürle ilgili teoriler kısaca açıklanmıştır. Daha sonra da kültür ve toplum ilişkileri üzerinde durulmuştur. Kültürün Tanımı Kültür kavramının bakmak, yetiştirmek anlamında Latince colere veya culture kelimesinden geldiği kabul edilmektedir. Voltaire tarafından kültür, zihinsel açıdan insan zekâsının oluşumu, gelişimi anlamında kullanılmıştır. Kültür, zaman içinde sosyal bilimlerde, insan ve toplumla ilgili bir kavram olarak çeşitli anlamlar yüklenerek tanımlanagelmiştir. Bu tanımlarda kültür, ya bireysel açıdan ya da bir insan grubuyla ilgili bir kavram olarak ele alınmıştır. Bu kitapta da kavram, daha çok bir insan grubuyla ilgili bir fenomen olarak ele alınmıştır. Bireysel ve sosyal bir fenomen olarak kültürle ilgili tanımlardan bazıları şöyle sıralanabilir: Bireyin içinde yaşadığı gruptan/toplumdan edindiği sosyal miras Bireyin düşünme, hissetme ve inanma biçimi Bir toplumun yaşama biçimi Problemlerin çözüm biçimi Öğrenilen davranışlar bütünü Davranışları düzenleyen normatif bir sistem Doğada var olana karşılık insanların oluşturduğu her şey Bir egemenlik ve meşruiyet aracı vb. 2 Örgütler ve Kültürler Antropolog Kluckhohn (1949) kültürü en kısa tanımıyla yaşamın düzenlenmesi olarak tanımlamıştır. Bu açıdan bakıldığında, bir toplumu oluşturan insanların, içinde yaşadıkları dünyanın nasıl işlediğine, hayatta neyin önemli olduğuna, teknolojinin nasıl kullanılması gerektiğine ve insan eylemlerinin ne anlam ifade ettiğine ilişkin olarak ortak algı dayanaklarının olması gereği üzerinde durulmaktadır (Gelles ve Levine, 1995). Antropolojide bütüncül bir yaklaşımla yapılmış ve çağdaş kültür tanımları üzerinde de en etkili tanımlarda biri olarak kabul edilen Tylor (1971)’un kültür tanımı ise şöyledir: Kültür (ya da uygarlık), toplumun bir üyesi olarak insanoğlunun kazandığı bilgi, sanat, ahlak, gelenekler ve benzeri diğer yetenek ve alışkanlıkları kapsayan karmaşık bir bütündür. Kluchohn ve Strodbeck (1961) ise bütün insanların yaşanılan hayat içinde karşı karşıya olduğu beş sorun alanından söz ederek kültürün bir bakıma bu sorunlara ilişkin olarak bulunmuş ve geliştirilmiş bir çözüm biçimi olduğunu belirtmişlerdir. Bunlar, insan doğasının mahiyeti, insanın doğayla ilişkileri, insan yaşamında temel ilgi, insan faaliyet ve eylemleri, insanlar arası ilişkiler olmak üzere beş grupta toplanmıştır. Dolayısıyla bir topluluk ya da toplum halinde yaşayan insanların toplumsal hayatın düzenliliği için bu konularda ortak çözümler bulması gerekli olmaktadır. Bunlar, ileride örgüt kültürü açısından ele alınıp açıklanacaktır. Dünyayı paylaşan farklı ulus, toplum ve insan grupları, içinde yaşadıkları dünyayı farklı biçimlerde algılayıp, yorumlayarak eylemde bulunurlar. İnsanlar, dünyaya geldikleri andan itibaren aileden başlayarak sosyalleşme ve sosyal öğrenme süreci içinde duygu, düşünce ve davranışlar yönünden bazı örüntüler kazanmaya başlar. Bu durum, aile dışında yakın çevrede, akran ve arkadaş gruplarında, okulda, iş yerinde ve yaşanan hayatın diğer alanlarında, ömür boyu devam eder. Kısaca, insanın içinde yaşadığı bu süreç, sosyalleşme süreci ya da kültürlenme süreci olarak nitelendirilebilir. İnsan, dünyaya geldiğinde diğer insanlar tarafından hazırlanmış bir ortam ve üretilmiş bir kültür içinde kendini bulur. Bu durum, insanın bir tercihi değildir. İnsan, insan olmanın ne anlama geldiğini de diğer insanlardan öğrenir. Bu da sosyalleşme ve eğitim süreci içinde gerçekleşir. Sosyalleşme, birey açısından bir bakıma kültürün içselleştirilmesi sürecidir. Sosyalleşme sürecinin içeriği kültürden kültüre farklılaşır. Kültür, sosyalleşme süreciyle kuşaktan kuşağa aktarılır. Çocuklar, daha ilk yaşlardan itibaren büyüklerinden dinledikleri masallar, hikâyeler, şiirler, oynadıkları oyunlar ve diğer etkinlikler yoluyla kültürü kazanırlar. Kültürle birey arasındaki ilişki, oldukça karmaşıktır. Kültür, insanı kuşatmakta ve insan, içinde yer aldığı kültüre göre biçimlenmektedir. Diğer taraftan insan da kültürü üretmektedir. Bu Kültür ve Toplum 3 yönüyle kültür, hem sosyal davranışın oluşumunda etkili olan bir arka plan bir faktör, hem de sosyal davranışın bir ürünüdür. İnsanlar arası sosyal etkileşime bağlı olarak kültür, oluşturulur, öğrenilir, paylaşılır, aktarılır, sürdürülür, yeniden üretilir ve yorumlanır. Kültürle ilgili tanımlar incelendiğinde kültürün, bilişsel, sosyal, psikolojik, metafizik, teknolojik boyutlarından söz edilebilmektedir. Kültürü Oluşturan Öğeler Kültürü oluşturan öğelerle ilgili olarak çeşitli sınıflamalar yapılır. White (1949) kültürün öğelerini, ekonomi ve teknoloji, sosyal yapı ve ideoloji olmak üzere üç boyutta toplamıştır. Bunlar, bir başka açıdan, bilişsel, davranışsal, maddi ve teknik ögeler ya da anlam, davranış ve teknik olmak üzere üç boyutta toplanır. Bazıları kültürün tanımında zihinsel boyuta ağırlık vererek kültürü insanların ürettiği ve insan davranışlarına yön veren kurallar bütünü olarak olarak ele alırken bazıları da daha çok kültürün maddi boyutuna ağırlık vermekte, insanın ürettiği maddi ürünlere vurgu yapmaktadır. Şu halde insanların düşünsel, zihinsel yapıları ve bunların ürettiği inanç ve değerler, insanların her türlü eylem ve davranışları, maddi planda insanların ürettikleri her türlü ürünler ve teknikler, kültür kapsamında düşünülmektedir. Her kültür için, inançlar, değerler, normlar, semboller, dil ve teknoloji gibi ortak, evrensel bazı öğelerden söz edilebilir. Her ne kadar kültürler arasında bazı evrenselliklerden söz edilebilirse de her kültüre özgü bazı yerellikler de söz konusudur. Aşağıda kültür tanımları içinde yer alan bazı öğeler kısaca açıklanmıştır (Gelles ve Levine 1995:81-89). İnançlar İnançlar (varsayımlar/sayıltılar), dünyanın nasıl işlediğine ilişkin olarak bir kültürün insanları tarafından paylaşılan ortak görüşlerdir. Bunlar, geçmişin yorumlanmasına, şimdinin açıklanmasına ve geleceğin kestirilmesine yarar. Bu inançlar, gözle görülen nesnelere ve gözle görülmeyenlere ilişkin olabilir. Bu inançlar, gelenek, din veya bilim ya da bunların bir bileşimi üzerine inşa edilir. İnançlar, kültürün en derin ve soyut yönünü oluşturmakta ve diğer kültürel öğelere biçim vermektedir. İnançlar, insanların ya da sosyal grupların içinde yer aldıkları çevreye karşı tavrını belirlemektedir. Örgütler ve Kültürler 4 Değerler İnançlar, neyin ne olduğunu açıklarken, değerler de bir bakıma neyin ne olması gerektiğini açıklar. Başka bir ifade ile değerler, neyin doğru ve neyin yanlış, neyin iyi ve neyin kötü olduğunu belirleyen ölçütlerdir. Değerler, inançlara göre oluşmaktadır. İnançlar, kültürün en derin yönünü oluştururken değerler, inançlara göre daha yüzeysel yönünü oluşturmaktadır. Ancak değerler de esas itibariyle soyut öğeler olup dışardan gözlenmesi güçtür, ancak davranışlar içinde sezilebilir. Kısaca değerler, bir kültür içinde önem verileni ve tercih edileni ifade etmektedir. İnançlar gibi değerler de daha çocukluk yaşlarından itibaren öğrenilen kültürel öğelerdir. Psikologlar, çocuklarda değerler sisteminin 10 yaşına gelinceye kadar büyük ölçüde oluştuğunu ve sonraki dönemlerde değişmesinin güç olduğunu belirtmektedirler. Normlar Normlar, insanların nasıl davranması gerektiğini tanımlayan ve değerlere göre oluşan yazılı olmayan kurallar veya standartlardır. Bir başka ifade ile normlar, belirli bir durumla ilgili olarak insanların ne yapması ya da yapmaması, ne söylemesi ya da söylememesi gerektiğini gösteren kurallardır. Normlar, kaynağını değerlerden almakta, değerlere göre biçimlenmektedir. Değerlere göre normlar, daha somut öğelerdir. Dolayısıyla normlar, gündelik yaşamda insanların her türlü eylem ve faaliyetlerine yol gösterir, tercihlerini belirler. Kültür, aynı zamanda normatif (kural koyucu) bir sistem olarak görülebilir. Semboller Sembol, insanlar için herhangi bir anlam ifade eden eylem, davranış, işaret, renk, nesne vb. olabilir. Semboller, bir kültür içinde en kapsamlı olan öğelerdir. Kültür, büyük ölçüde bir semboller sistemidir. Benzer semboller, farklı kültürlerin insanları için farklı anlamlar ifade edebilir. Semboller içinde yer alan en önemli öğelerden biri ise dildir. Dil, aynı zamanda gelişmiş bir semboller sistemi olarak tanımlanır. Dil, kültürün döl yatağını oluşturur. Kültür, büyük ölçüde dil aracılığıyla üretilir, paylaşılır ve aktarılır. Bir kültür ögesi olarak inançlar, değerler ve semboller, örgüt kültürünün ögeleri açıklanırken daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Kültür ve Toplum 5 Teknoloji Teknoloji, kültürün gözle görülen maddi boyutunu oluşturur. Teknoloji, insanlar için belirli bir fiziksel, psikolojik ve sosyal çevre oluşturmakta, dolayısıyla söz konusu çevre de insan davranışlarını ve ilişkilerini etkilemektedir. Teknoloji, belirli bir kültürün ürünü olduğu gibi, kendisi de kültürün bir öğesi olmaktadır. Kimi araştırmacılar teknolojiyi medeniyet kavramı içinde düşünmektedir. Kültür ve medeniyet ayrımı, çeşitli yazarların üzerinde tartıştığı bir konudur. Kimileri bu ikisini birbirinden ayrı olarak ele alırken kimileri de kültür ve medeniyeti birlikte ele alıp çözümlemektedir. Ancak kültür ve medeniyet kavramları arasındaki ayrımın oldukça yapay olduğu, kültürün medeniyeti de içerdiği söylenebilir. Kültürle İlgili Bazı Sınıflamalar Kültürleri sınıflandırmak, gruplandırmak ve bunları birbirinden kesin çizgilerle ayırmak, oldukça güç, hatta imkânsızdır. Bu çalışmada da zaman zaman kültürle ilgili olduğu kadar örgüt kültürleriyle ilgili de bazı sınıflamalar yapılmıştır. Ancak bunlar, konuyu açıklama ve çözümleme amacına dönüktür. Antropologlar ve kültür konusuyla ilgilenenler tarafından kültürlerle ilgili çeşitli açılardan bir takım sınıflamalar yapılmaktadır. Örneğin öğrenme zamanına göre, önceden oluşan kültür, sonradan öğrenilen kültür, birlikte oluşan kültür biçiminde bir sınıflama yapılmaktadır. Kültür, yaygınlık derecesine göre, genel kültür, alt kültür, ulusal kültür, evrensel kültür biçiminde sınıflandırıldığı gibi kültürü oluşturan öğelere göre de maddi kültür, manevi kültür biçimlerinde sınıflandırılmaktadır (Erdoğan, 1987; Güvenç, 1984). Kültür, bir insan grubuyla ilgili sosyal bir fenomen olarak ele alındığında, toplum bağlamında kültürün çeşitli katmanlarından söz edilebilir. Bu açıdan kültür, genel olarak üst kültür ve alt kültürler biçiminde sınıflandırılır. Dolayısıyla bir toplumda bölgesel, etnik, dini ve lisani yönlerden olduğu gibi sosyal sınıflar/tabakalar (zenginlik kültürü-fakirlik kültürü) sosyal kuşaklar (yaşlılar kültürü-gençlik kültürleri), cinsiyet (kadın-erkek) vb. yönlerden de farklı kültürel sınıflamalar yapılabilmektedir. Aşağıda kültürle ilgili bazı sınıflamalar üzerinde kısaca durulmuştur. Bireysel ve Toplumsal Açılardan Kültür Kültür kavramı, sosyal bilimlerde, esas itibariyle bireysel ve sosyal olmak üzere iki açıdan ele alınmaktadır. Çoğu batı dillerinde kültür, genel olarak 6 Örgütler ve Kültürler uygarlığı veya zihinsel yönden incelik ve zerafeti, daha özel olarak da bu inceliğin sonuçlarını ifade etmektedir. Buna göre kültürlü bir insan denildiğinde eğitim görmüş, güzel sanatlara ilgi duyan, estetik zevk sahibi, görgülü kişi kastedilir. Bireysel açıdan yaklaşıldığında kültür, kısaca bir insanın sahip olduğu bilişsel/zihinsel donanım olarak açıklanmaktadır. Bu anlamda kültür, her bireyin kişilik ve doğasının yanında ve fakat onlardan farklı olarak kendine özgü sahip olduğu bilişsel harita olarak tanımlanabilir. Bu yaklaşım, dar anlamda kültür tanımı olup kültürü bir birey açısından tanımlamaktadır. Bireysel açıdan kültürle insan doğası ve insan kişiliği kavramları arasındaki fark da kısaca şöyle açıklanabilir: Kültür, genetik olarak aktarılan bir şey olmayıp sonradan öğrenilir ve kazanılır. Birey, içinde yaşadığı doğal ve sosyal çevreyle etkileşerek kültürü öğrenir ve kazanır. Bu yönüyle kültür, insan doğası ve insan kişiliğinden ayrı bir fenomen olarak ele alınmak durumundadır. İnsan doğası, en üst düzeyde eğitim görmüş insandan hiç eğitim görmemiş bir Afrika yerlisine kadar bütün insanlarda zihinsel yönden genelde ortak olanı ifade eder. Bu durum, genetiktir. Örneğin, bütün insanların sevmesi, öfkelenmesi, korkması, diğer insanlarla birlikte olmak istemesi, insan doğasıyla ilgili konulardır. Ancak bunlar da kültür tarafından etkilenir ve yönlendirilir. Kişilik ise bireyle ilgili olarak onun kendine özgü, diğer insanlardan ayrılan, farklı yönlerini ifade eder. Kişilik, kısmen genetik, kısmen de sonradan öğrenilen ve kazanılan davranış ve özelliklerden oluşur. Bu öğrenmeler, bireysel yaşantılara bağlı, bireysel öğrenmeler biçiminde olabileceği gibi sosyal öğrenmeye bağlı olarak ortak kültürün bir sonucu da olabilir (Hofstede, 1991). Kişilik ve kültür kavramları, insan davranışlarının daha çok gözlenebilir, kestirilebilir ve kontrol edilebilir yönleriyle ilgilenmektedir. Toplumsal yönden yaklaşıldığında kültür, belirli bir insan grubuyla ilgili bir fenomen olarak ele alınmakta ve açıklanmaktadır. Bu yönden geniş anlamda kültür, bir toplumu oluşturan insanların ortak zihinsel donanımını ifade etmektedir. İngilizce Websters sözlüğünde de kültür, herhangi bir grubun belirli bir zaman dilimindeki düşünce, gelenek, beceri ve sanatsal ürünleri olarak tanımlanmaktadır. Bu açıdan yaklaşıldığında kültür kavramıyla bireyler arası etkileşim sonucunda, sözkonusu insan grubunu oluşturan bireylerin paylaştıkları ortak kültür kasdedilmektedir. Bunlardan birincisine bireysel kültür ikincisine de sosyal kültür denilebilir. Bazı sınıflamalarda kültür, ideal kültür ve gerçek (real) kültür biçiminde sınıflandırılmakta, bunlardan birincisi olması gerekeni tanımlarken ikincisi ise Kültür ve Toplum 7 olanı, yani pratikteki gerçek durumu yansıtmaktadır. Bazen bu iki kültür birbirine karşıt da olabilir. Birleştirici ve Farklılaştırıcı Olarak Kültür İnsanlar, birbirinden farklı bazı özelliklere sahip olarak dünyaya gelmektedir. Dolayısıyla hiçbir insan diğer bir insana benzemez. Ancak belirli bir toplum içinde yer alan ve benzer sosyalleşme süreçleri içinde yetişen insanlar arasında birtakım ortak özellikler söz konusu olabilir. Bu ortaklıkları sağlayan ise sosyalleşme süreci içinde öğrenilen kültürdür. Farklı ulusların insanları arasındaki farklılıkları açıklamada da esas itibariyle söz konusu ulusların kültürleri arasındaki farklılıklar söz konusu ediliyor demektir. Dolayısıyla kültür, belirli bir toplum içinde yer alan insanlar arasında ortaklık, uyum, benzerlik ve bütünleşmeyi sağlayan bir fenomen olduğu kadar farklı toplum, ulus ve grupların üyesi olan insanlar arasında var olabilecek farklılıkları oluşturan bir fenomen de olmaktadır. İnsanlar, toplumsal yaşamda birden çok insan grubunun üyesi olabilecekleri gibi bu grupların her birinin de farklı kültürel değerleri ve özellikleri söz konusu olabilir. Ayrıca bir ulus içinde ulusal, bölgesel, etnik, dini, mesleki özelliklere bağlı olarak farklı alt kültürler gelişebileceği gibi cinsiyete (erkekkadın), kuşaklara (genç-yaşlı) ve sosyal sınıflara (alt-orta-üst) göre de değişebilen farklı alt kültürler söz konusu olabilir. Bu alt kültürler, her zaman birbiriyle ve toplumun genel kültürüyle uyum içinde olmayabilir. Çağcıl ve çok kültürlü toplumlarda çoğu kez bu kültürler arasında bir çatışma da söz konusu olmaktadır. Sosyal Kültürler ve Alt Kültürler Kültürle ilgili her türlü sınıflamada, kültürün karmaşık bir bütün olduğunu ve kültürler arası etkileşimi gözardı etmemek gerekir. Bu bakımdan kültürlerle ilgili olduğu kadar kültürün öğeleriyle ilgili olarak da her türlü sınıflamada, bunlar arasındaki etkileşimler dikkate alınmalıdır. Ortak sosyal kültür ve alt kültür biçiminde yapılan bir sınıflama, kültürün yaygınlık derecesine göre yapılan bir sınıflamadır. Sosyal kültür, belirli bir toplum açısından ele alındığında dünyadaki toplumların sayısınca sosyal kültürlerden söz edilebilir. Bu kültür, bir bakıma insanların ait oldukları bütün insanlık ailesi içindeki mensubu oldukları uygarlıkların, alt toplumların ya da ulusların kültürü olarak tanımlabilir. Bu bağlamda dünyayı oluşturan farklı uygarlık, din, siyasal, ekonomik sistem ve coğrafi alanlara göre doğu kültürü-batı kül- 8 Örgütler ve Kültürler türü; hristiyan kültürü-islam kültürü; kapitalist kültür-sosyalist kültürdemokratik kültür vb. biçimlerinde sınıflamalar yapılabilir (Güvenç, 1984). Bir toplum ve ülke içinde genel sosyal kültürle benzeşen ve farklılaşan özelliklere sahip birden çok alt kültürden söz edilebilir. Özellikle, ırk, etnik köken, din, dil vb. yönlerden oldukça karmaşık bir sosyal yapıya sahip olan ABD gibi ülkelerde yukarıdaki değişkenlere bağlı olarak pek çok alt kültürden söz edilebilir. Yukarıdaki özellikler yönünden çok homojen bir yapıya sahip uluslarda bile birtakım alt kültürlerin gelişmesi doğaldır. Zira araştırmalar, insanların kendilerini ırk, etnik köken, din, cinsiyet, meslek, sosyal örgüt gibi bazı değişkenler açısından olduğu kadar içinde yer aldıkları toplumsal tabakalar, toplumsal gruplar ve meslek gurupları açısından da farklı kategoriler içinde gördüklerini ortaya koymaktadır. Buna göre insanlar, kendilerini belli insan gruplarının içinde ya da dışında düşünebilmekte ve görebilmektedirler. Kültürlerin Araştırılması Kültürlerin araştırılması, oldukça zor bir konudur. Zira her insan, bir kültürün ürünüdür. Dolayısıyla kültürel bir araştırmada da araştırmacı, araştırmak durumunda olduğu kültürü, ne kadar nesnel davranmaya çalışırsa çalışsın, daima kendi kültürüne göre değerlendirmek ve yargılamak riskiyle karşı karşıyadır. Ancak bu durum, kültürlerin araştırılamayacağı anlamına gelmez. Genelde ulusal kültürlerle ilgili olduğu kadar ileride açıklanacağı örgüt kültürleriyle ilgili de pek çok araştırma yapılmış ve yapılmaktadır. Ancak kültür, sürekli değişen bir fenomen olduğundan kültürel bir araştırmada ulaşılan sonuçlar, araştırmanın yapıldığı andaki kültürün durumunu yansıtır. Kültürlerin araştırılmasında antropolojide esas itibariyle iki yoldan söz edilebilir. Bunlardan birincisi ırkmerkezli bakış açısıdır. Buna göre bir kültürü araştırmak durumunda olan bir araştırmacı, inceleyeceği kültürü, kendi kültürü ile kıyaslayarak çözümler ve yargılar. Bunun karşıtı olan bir başka bakış açısı ise kültüre, kültürel görecelik açısından yaklaşmaktır. Bu bakış açısı, bir kültürün kendi standartları içinde değerlendirilmesini ve yargılanmasını ifade eder. Antrropoloji alanında çalışan araştırmacılar, gerek modern, gerekse geleneksel olsun, bütün toplumların ortak bir takım sorunlarla karşı karşıya olduğunu belirtmişler, toplumsal yaşamın düzen, istikrar ve sürekliliği için bu sorunların üstesinden gelinmesi gerektiğini ileri sürmüşlerdir. Bu sorunların başlıcaları da otoriteyle ilişkiler, bireyle toplum ve grup arasındaki ilişki- Kültür ve Toplum 9 ler, saldırganlığın kontrol edilmesi, çatışma ve belirsizlikle başetme, farklı cinsler arasındaki ilişkiler, sosyal eşitsizlikler gibi konulardır. Bu sorunlar, aynı zamanda örgütlerin de çözmesi gereken sorunlar olup örgüt kültürü kapsamında da ele alınmıştır. Dolayısıyla her kültürün bu ve benzeri konu ve sorunlarla ilgili olarak bulduğu çözüm biçimleri, o kültürün mevcut durumunu yansıtabilmektedir. Bu boyutlar, karşılaştırmalı kültür araştırmalarında olduğu gibi örgüt kültürü araştırmalarında da kullanılabilmektedir. Bunların dışında örgüt kültürü araştırmalarında daha farklı değişkenler de söz konusu olmaktadır. Bunlar, ileriki bölümlerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. BAZI TEORİLER AÇISINDAN KÜLTÜR Kültürü, örgütler ve yönetim açısından ele almadan önce kültürün mahiyetinin ortaya konulması zorunlu olmaktadır. Çünkü bu kavramın örgütler ve yönetim açısından açıklanmasında, örgüt kültürü konusunda yapılan tanımlarda, geliştirilen teori ve yaklaşımlarda, yapılan araştırmalarda, genelde aşağıda söz edilecek bazı kültür teorilerinden yola çıkılmaktadır. Aşağıda, antropolojide kültürü açıklamaya dönük olarak geliştirilen teorilerden, Allaire ve Firsirotu (1984) tarafından geliştirilen model temel alınarak kısaca söz edilmiştir. Adı geçen yazarlar, başlangıçta kültürü, bir düşünce sistemi ya da sosyo-kültürel sistem olmak üzere iki açıdan ele almış ve bunların altında da çeşitli bakış açılarından, kültürün tanım ve açıklamasını yapmışlardır. Düşünce Sistemi Olarak Kültür Kültürü bir düşünce sistemi olarak ela alan bakış açısına göre, kültürel ve sosyal alanlar birbirinden farklı, ancak birbiriyle ilişkili alanlar olarak görülmektedir. Kültürü bir düşünce sistemi olarak ele alan yaklaşımlar, insanla ilgili bilişsel yapılar, bilişsel süreçler ve bilişsel ürünler olarak ortaya çıkan farklı kültürel durumları ele almak suretiyle farklı kültür tanımları yapmaktadırlar. Bunlardan bilişsel ve yapısal yaklaşımlar kültürü, kültür taşıyıcıların zihinsel yapıları içinde ele almaktadırlar. Diğer taraftan kültürü zihnin ürünü olan paylaşılan anlamlar ve semboller sistemi olarak görenler ise sembolik yaklaşım başlığı altında toplanmaktadır. Örgütler ve Kültürler 10 Bilişsel/Zihinsel Açıdan Kültür Bilişsel yaklaşım kültürü, herhangi bir insan grubu tarafından paylaşılan bir düşünce, bilgi, inanç ve davranış sistemi olarak tanımlamaktadır. Bu açıdan kültür, onu paylaşan belirli bir insan grubunun, çevresindeki olgu, olay ve davranışları algılama, anlamlandırma, açıklama ve değerlendirmede kullandığı bir referans çerçevesi olarak görülmektedir. Bu yönüyle kültür, onu paylaşan insan grubu tarafından algılama, değerlendirme ve eylemde bulunma gibi konularda öğrenilmiş standartlar, kurallar sistemi veya öğrenilmiş bilgi sistemi olarak tanımlanmaktadır. Kültüre ilişkin bu yaklaşım, kültürü maddi kavramlaştırmaların ötesinde insan grubunun zihinsel planda bilme ve inanma ihtiyacı duyduklarının toplamı olarak görmektedir (Allaire and Firsirotu 1984). Kültüre ilişkin bu yaklaşım, bazen tarihsel (etnografik) yaklaşım olarak da tanımlanmaktadır. Bu bağlamda dilbilimci Goodenough (1953) ve diğer bazı antropologlar, kültürü tanımlamada etnoscience veya anlamsal çözümleme olarak nitelendirilen bir yaklaşım geliştirmişlerdir. Bu yaklaşımı benimseyenlere göre de kültür, bir kültürü paylaşan insanların, söz konusu kültürün diğer üyelerine karşı, karşılıklı ilişki ve uygulamalarda öğrenme gereği duydukları anlam, inanç ve davranış standartları ya da kurallar sistemi olarak tanımlanmaktadır. Bu geleneğe bağlı antropologlar, genel olarak dilbilimci Chomsky (1957)’den etkilenmişlerdir. Buna göre nasıl ki bir dilin grameri, onu kullanan insanlara, dilin üyesi olan diğer insanlara karşı onaylanabilir cümleleri oluşturmada yardım ediyorsa, bunun gibi kültürel kurallar, kategoriler ve ilkeler de bir kültürün üyesi olan insanlara, diğer insanlarca kabul edilebilecek davranış standartlarını gösterir. Bu geleneğe bağlı olarak yapılan kültürel bir araştırma, bir kültürün üyesi olan insanların onaylanabilir davranışları gösterebilmek için uydukları sistematik kuralların (algoritmaların) ortaya çıkarılması olarak tanımlanmaktadır (Ouchi ve Wilkins, 1988). Bu yaklaşıma göre kültürün insan tarafından üretildiği kabul edilmekte, bir araştırmacının yapması gerekenin de herhangi bir kültürün (grubun) üyesi olan insanların kendi dünyalarını nasıl tanımladıklarını saptamak ve bunun kurallarını belirlemek olarak görülmektedir. Bilişsel açıdan kültür, eylemin kendisi olmayıp eylemin dayandığı kurallar sistemi olmaktadır. Buna göre kültür, doğrudan gözlenemez, ancak davranışların gözlenmesiyle açıklanabilir. Kültür ve Toplum 11 Yapısalcı Açıdan Kültür Yapısalcı yaklaşım, kültürü insan zihninin birikimli (kümülatif) ürünleri ve bilinçaltı süreçlerin yansıması olan paylaşılan semboller sistemi olarak tanımlamaktadır. Bu kuram, psikolojik faktör ve süreçlerle kültür arasındaki ilişkilere dikkati çekmektedir. Bu açıdan kültürü oluşturan farklı ögeler ve görünümler, aslında benzer süreç ve yapıların permutasyonu veya transformasyonunun sonuçları olarak görülmektedir. Buna göre kültürel ürünlerin farklı olabileceği, ancak bütün kültürlerin, insan zihninin bir ürünü olduğu kabul edilmektedir. Dolayısıyla bu açıdan kültürel ürünlerin, aynı zihinsel mekanizmalar yoluyla üretildiği kabul edilmektedir. Levi Strauss, bütün kültür ögelerinde olmamakla birlikte bilinçaltı yapı düzeyinde bütün kültürlerde ortak evrenselliklerin bulunduğunu ileri sürmektedir (Allaire ve Firsirotu, 1984). Kültüre ilişkin bu yaklaşım, psiko-dinamik yaklaşım olarak da adlandırılmaktadır. Buna göre kültür, insanın evrensel bilinçaltı yapısının bir yansıması olarak tanımlanmakta, kültür üzerindeki bir araştırmanın amacı da gizli olanı, yani insan bilincinin evrensel boyutlarını açıklamak olarak görülmektedir. Sembolik Açıdan Kültür Bazı antropologlar, kültür ya da toplumları, paylaşılan ortak anlam ve sembol sistemleri olarak açıklamaktadırlar. Sembolik ya da semiyotik açıdan kültür, insanların kafasında değil, sosyal aktörlerin paylaştıkları anlam ve düşüncelerde aranmalıdır. Önemli semboller ya da zihinsel ürünler, sosyal etkileşim sürecinde düzenli anlam sisteminin oluşumunda gerekli hammaddeleri oluşturmaktadır (Allaire ve Firsirotu, 1984). Bu açıdan kültür, birtakım semboller içinde örgütlenmiş anlamlar bütünü olarak tanımlanmaktadır. Kültüre bu açıdan yaklaşan antropologlar, insanı da anlam üreten ve dünyasını anlamlı semboller üzerine kuran bir varlık olarak tanımlamaktadır (Simircich 1983a, 1985). Sembolik açıdan yaklaşıldığında insanın kendi dışındaki fiziksel ve sosyal çevreyle olan ilişkilerinin, sembolik süreçler yoluyla gerçekleştiği kabul edilmektedir. Dolayısıyla herhangi bir sosyal grubun üyelerinin, paylaştıkları ortak anlam ve sembollerin derecesine bağlı olarak dünyalarını anlamlandırmada da birbirine benzer davranışlar gösterecekleri kabul edilmektedir (Barley, 1983). Bu yönden bir kültürün açıklanabilmesi için o kültürü üreten ve paylaşan sosyal aktörlerin bakış açılarının belirlenmesi gerekli görülmektedir. Semboller, sözel, davranışsal, fiziki mahiyette olabilir. Ancak semboller içinde dile ilişkin semboller oldukça geniş bir tutar. Zira dil, başlıbaşına en gelişmiş bir semboller sistemi olup kültürün üretilmesinde ve aktarılmasında da temel araç konumundadır. Örgütler ve Kültürler 12 Sosyo-Kültürel Sistemin Bir Parçası Olarak Kültür Kültürü, sosyo-kültürel bir sistem olarak ele alanlara göre kültür, sosyal sistemin bir parçası olarak görülmektedir. Bu yaklaşımda kültürel alan, sosyal alana dahil edilmekte ya da davranış, sosyo-kültürel sistemin bir ürünü olarak görülmektedir. Kültürü bu başlık altında ele alan yaklaşımlar, eşzamanlı (synchronic) ve artzamanlı (diachronic) yaklaşımlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Eşzamanlı yaklaşım, kültürün belirli bir zaman dilimindeki durumunu incelemekte iken artzamanlı yaklaşım da onu zaman içinde değişen bir sistem olarak ele almaktadır. Eşzamanlı yaklaşım, yapısal-işlevsel ve işlevsel yaklaşım olmak üzere iki alt başlıkta açıklanmaktadır. Artzamanlı yaklaşım da tarihsel-yayılmacı (historical-diffusionist) ve çevresel-uyumcu (ecological-adaptionist) yaklaşımlar olmak üzere yine iki alt başlıkta ele alınmaktadır (Allaire ve Firsirotu, 1984). İşlevsel Açıdan Kültür İşlevsel yaklaşımına göre kültür, bireylerin biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarının karşılanması sırasında ortaya çıkan problemleri çözmede bir araç olarak görülmektedir. Dolayısıyla bu açıdan bir kültürü oluşturan ögeler, temel insan ihtiyaçlarını karşılayan işlevsel araçlar olarak görülmektedir. İşlevselci yaklaşım kültürün, bireyin/grubun yaşama ilişkin temel sorunlarının çözümünü ve ihtiyaçlarının karşılanmasını sağlayan bir araç olduğunu kabul etmektedir. İşlevselcilik açısından bütün sosyal kurumların toplumsal sistem içinde belirli işlevleri olduğu kabul edilmektedir. İşlevselcilik, pekçok antropolog ve sosyoloğun olduğu kadar örgüt ve yönetim kuramcısının da yaklaşım ve kuramlarına kaynaklık etmiştir. Yapısalcılık, sistem yaklaşımları ve yapısal-işlevsel yaklaşımlara biçim vermiştir. Yapısal-İşlevsel Açıdan Kültür Yapısal-işlevsel açıdan kültür, belirli bir çevrede, belirli bir sosyal sistem içinde yer alan insanların sosyal yaşamlarını düzenli bir biçimde sürdürebilmeleri için gerekli olan uyum sağlayıcı/uyarlayıcı bir mekanizma olarak görülmektedir. Bu açıdan kültür, düzenli bir sosyal yaşam oluşturmak, bu yaşamı ve uyarlama mekanizmalarını sürdürmek, dolayısıyla toplumun çevresiyle dengesini sağlamak ve devam ettirmek için sosyal yapıyı da içine alan bütünleşik bir sistem olarak görülmektedir. Bu açıdan kültür, sosyal sistemin bir ögesi ya da alt sistemi olarak ele alınmaktadır. Bu geleneğe bağlı antropologlar (Radliffe-Brown, Durkheim), sosyal sistemlerin yapı ve işlevlerden meydana geldiğini ileri sürerek herhangi bir sosyal olgunun açıklanabilmesi Kültür ve Toplum 13 için onun hem yapısının hem de işlevinin açıklanması gereği üzerinde durmuştur (Allaire ve Firsirotu 1984). Kültüre ilişkin bu bakış açısı, örgüt kültürü konusunda yapılan birçok tanım üzerinde de etkili olmuştur. Çevresel-Uyumcu Açıdan Kültür Bu yaklaşımda temel ilgi, davranışlar olup kültür, insan toplumlarının içinde yaşadıkları çevreye uyumlarını sağlamada ve varlıklarını sürdürmede gerekli sosyal davranış örnekleri olarak ele alınmaktadır. Bu anlamda kültür, sosyal olarak öğrenilen ve aktarılan davranış örüntüleri olarak tanımlanmaktadır. Sosyo-kültürel sistemler ve bunların çevreleriyle diyalektik iç etkileşimi, karşılıklı bir süreci ve nedenselliği kapsamaktadır (Allaire ve Firsirotu 1984). Tarihsel-Yayılmacı Açıdan Kültür Bu yaklaşım kültürü, tarihsel koşulların ve süreçlerin ürettiği, geçici (temporal), karşılıklı etkileşime dayalı, süperorganik ve özerk formlar olarak ele almaktadır. Bu geleneğe bağlı antropologlar, kültürel ögeleri, tarihsel süreç içinde sosyal sistemler arasında birinden diğerine, bir mekândan diğer bir mekâna, yayılma süreçleriyle değişerek geçiş yapabilen ögeler olarak ele almaktadırlar. Değişme ise, kültürleme ve assimile etme süreçlerinin bir sonucu olarak açıklanmaktadır (Allaire ve Firsirotu 1984). Kültür Tanımlarından ve Kuramlarından Ulaşılan Sonuçlar Yukarıda kültür konusunda geliştirilmiş olan bazı kuramlar açısından kültür tanımlarından kısaca söz edilmiştir. Bunların ötesinde kültürle ilgili olarak antropolojide ve diğer alanlarda yüzlerce tanım yapılmıştır. Burada bu tanımlar üzerinde durulmamıştır. Ancak kültür konusunda yapılan tartışmalardan, yapılan tanımlardan ve geliştirilen teori ve yaklaşımlardan hareketle aşağıdaki sonuçlara ulaşılabilir: • Zihinsel açıdan kültür, insanı hayvanlardan ayıran öğrenilmiş alışkanlık ve düşünceler bütünü, • Yapısal yönden kültür, birbiriyle ilişkili görüşler, semboller ve davranışlar örüntüsü, • İşlevsel açıdan kültür, insanın içinde yaşadığı çevreye uyum sağlamasında karşılaştığı problemleri çözme biçimi, Örgütler ve Kültürler 14 • Sembolik açıdan kültür, paylaşılan anlamlı semboller sistemi, • Tarihsel açıdan kültür, öncekiler tarafından gelecek kuşaklara aktarılan gelenek ya da sosyal miras, • Davranışsal açıdan kültür, yaşamda öğrenilen ve paylaşılan insan davranışlarının toplamı, • Normatif açıdan kültür, insanların nasıl hareket etmesi gerektiğine ilişkin idealler, değerler ve kurallar toplamı olarak tanımlanabilir. Kültürle ilgili yukarıdaki tanım ve açıklamaları özetlemeke gerekirse, aşağıdaki genellemelere ulaşılabilir: 1. Kültür, bir insan grubu tarafından ortaklaşa olarak üretilir ve aktarılır. Sosyal(ortak) bir kültürden söz etmek, belirli bir insan grubundan söz etmek demektir. Zira sosyal yönden kültür, bir insan grubuna bağlı olarak söz edilebilecek bir fenomendir. Bir insan grubu olmadan ortak bir kültürden de söz edilemez. Sosyal kültür, bir kuşaktan diğer kuşağa değişik yollarla aktarılarak sürdürülür. 2. Kültürün tarihsel bir arka planı vardır. Kültür, zaman içinde oluşmaktadır. Dolayısıyla kültürün oluşabilmesi için belirli bir zaman dilimine ihtiyaç vardır. Kültürün oluşabilmesi, belirli bir insan grubunun belirli bir süre birlikteliğine ve ortak yaşamına bağlıdır. Bir kültürün tam olarak çözümlenebilmesi, onun tarihsel arka planını incelemeyi gerektirir. 3. Kültür dinamiktir ve zamanla değişebilir. Kültür, durağan bir özelliğe sahip değildir. Kültürün üyeleri, kültürü bir yandan öğrenirken bir yandan da kültür değişerek ve yeniden yorumlanarak sürekli yeniden üretilir ve sonrakilere aktarılır. 4. Kültür, eylemleri gerçekleştirmenin yolunu gösterir. Kültür, aynı zamanda normatif bir sistem olarak onu üreten ve paylaşan insan gruplarının davranışlarını düzenler, eylemlerini belirler, temel yaşam sorunlarının çözüm biçimini gösterir. 5. Kültür, büyük ölçüde bir semboller sistemidir. Kültür, paylaşılan değer, inanç, norm ve davranış örüntüleri olarak büyük ölçüde sembollerden oluşan ve semboller (dil, efsane, mit, ideoloji) yoluyla öğrenilen ve aktarılan bir sistemdir. Kültürün üyesi olan insanlar, yaşamlarını söz konusu sembollere göre düzenler.
