sağlık bilimlerinde mikrobiyoloji

advertisement
SAĞLIK BİLİMLERİNDE
MİKROBİYOLOJİ
Editör
Doç. Dr. Özgül KISA
© 2014 Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
SAĞLIK BİLİMLERİNDE MİKROBİYOLOJİ
Editör: Doç. Dr. Özgül KISA
ISBN: 978-605-335-055-2
5846 ve 2936 sa­yı­lı Fi­kir ve Sa­nat Eser­le­ri ya­sa­sı hükümleri ge­re­ğince her­han­gi bir bö­lü­mü, res­mi ve­ya ya­zı­sı, ya­zar­
la­rın ve ya­yın­la­yı­cı­sı­nın ya­zı­lı iz­ni alın­ma­dan tek­rar­la­na­maz, ba­sı­la­maz, kop­ya­sı çı­ka­rı­la­maz, fo­to­ko­pi­si alı­na­maz ve­ya
kop­ya an­la­mı ta­şı­ya­bi­le­cek hiç­bir iş­lem ya­pı­la­maz.
Yayımcı
: Nobel Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Millet Cad. No:111 34104 Fatih-İstanbul
Yayımcı Sertifika No
: 15710
Bas­kı / Cilt
: No-­bel Mat­ba­acı­lık San. Tic. Ltd. Şti.
Kurtini Mevki, General Şükrü Kanatlı Cad.
Ömerli - Hadımköy - İstanbul
Matbaa Sertifika No
: 12565
Sayfa Tasarımı - Düzenleme : Nobel Tıp Kitabevleri, Özkan Kaya
: Özkan Kaya
Kapak Tasarım
Bas­kı Tarihi
: Mayıs 2014 - İstanbul
Önsöz
Mikrobiyoloji, sağlık hizmeti veren birçok
meslek grubu için temel bir bilim dalıdır. Bugüne kadar “Tıbbi Mikrobiyoloji” alanında
değerli hocalarımız tarafından akademisyenlere ve öğrencilere faydalı olabilecek pek çok
kitap yazılmıştır. Bu kitap ise, hemşirelik fakültesi ve sağlık bilimleri fakültesi öğrencileri ve mezunlarının bu alanda ihtiyaç duydukları temel bilgileri özetleyen bir mikrobiyoloji kitabı olması amacıyla hazırlanmıştır. Bu
amaç doğrultusunda konu başlıklarını belirlemek, gereksinmelere yeterince cevap verememe düşüncesinden dolayı en zor basamak
olmuştur. Kitabın gereksiz yere büyütülmesinden kaçınabilmek için, yazılmasına destek veren öğretim üyelerimizin görüşleri alınarak belirlenen çerçeve içerisinde konuların
özetlenmesine gayret edilmiştir. Mikrobiyoloji alanında bilinmesi gereken önemli noktaları vurgulamaya, ayrıntılardan ise mümkün
olduğunca kaçınılmaya özen gösterilmiştir.
İlk bölümde mikrobiyolojinin temel konuları; ikinci bölümde insanlarda hastalık
yapan mikroorganizmaların genel özellikleri ve laboratuvar tanısında kullanılan yöntemler; üçüncü bölümde ise hastane enfeksiyonları ve hastane enfeksiyonlarını yakından ilgilendiren konulara yer verilmiştir.
Hem bilimsel hem de Türkçe yazım kuralları açısından hatasız bir kitap hazırlayabilmek için mümkün olduğunca gayret göstermemize rağmen hatalarımızın olabileceği inancındayız. Kitapla ilgili yapılacak tüm
eleştiri ve katkıları memnuniyetle karşılayacağımızı belirtmek isteriz.
Geniş kapsamlı bir bilim dalı olan mikrobiyoloji alanında bilimsel bir kitap yazmanın öneminin ve sorumluluğunun bilincinde ve ne kadar güç olabileceğinin farkında olarak bu kitabı hazırlamaya karar verdiğimde bölüm yazmayı kabul ederek beni cesaretlendiren tüm yazarlara, özellikle de kitabın her aşamasında destek olan Dr. Remzi
Engin ARAZ ve Dr. Mehmet YAPAR’a sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Sağlık çalışanlarının mikrobiyoloji alanında özetlenmiş temel bilgileri bulabileceğine inandığımız bu kitabın sağlık alanında
çalışan değerli meslek mensuplarına bilime
ve insanlığa katkı sağlamasını, özellikle öğrencilere yararlı ve yol gösterici olmasını diliyoruz.
Saygılarımla,
Doç. Dr. Özgül KISA
iii
Yazarlar
Gülay AKARSU
Ankara Üniversitesi
Tıbbi Parazitoloji B.D. Ankara
Ali ALBAY
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Funda DOĞRUMAN AL
Gazi Üniversitesi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Engin ARAZ
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Parazitoloji B.D. Ankara
Nurittin ARDIÇ
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Cumhur ARTUK
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Enfeksiyon Hastalıkları ve Klinik
Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Orhan BAYLAN
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Haydarpaşa
Eğitim Hastanesi Tıbbi Mikrobiyoloji
Servisi İstanbul
Mehmet BAYSALLAR
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Orhan BEDİR
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Rıza Aytaç ÇETİNKAYA
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Kan Eğitim Merkezi ve Kan Bankası
Müdürlüğü Ankara
Şengül DERBENTLİ
İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. İstanbul
Zayre ERTURAN
İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. İstanbul
Can Polat EYİGÜN
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Enfeksiyon
Hastalıkları ve Klinik Mikrobiyoloji A.D.
Ankara
Levent GÖRENEK
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Haydarpaşa
Eğitim Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve
Klinik Mikrobiyoloji Servisi İstanbul
Mustafa GÜNEY
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Tıbbi
Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Mustafa HATİPOĞLU
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Haydarpaşa
Eğitim Hastanesi Enfeksiyon Hastalıkları ve
Klinik Mikrobiyoloji Servisi İstanbul
Selma KARABEY
İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi
Halk Sağlığı A.D. Hastane Enfeksiyon Kontrol
Komitesi İstanbul
v
vi
Yazarlar
Hatice KAYMAKÇI
Kenan ŞENER
Abdullah KILIÇ
Berksan ŞİMŞEK
Özgül KISA
Gülnur TARHAN
Emin LİMONCU
Meltem UZUN
İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi
Hastane Enfeksiyon Kontrol Komitesi İstanbul
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Tıbbi Mikrobiyoloji A.D. Ankara
Celal Bayar Üniversitesi Sağlık Hizmetleri
Meslek Yüksekokulu Manisa
Uğur MUŞABAK
Gülhane Askeri Tıp Akademisi İmmunoloji ve
Allerji Hastalıkları B.D. Ankara
Mustafa ÖZYURT
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Haydarpaşa
Eğitim Hastanesi Tıbbi Mikrobiyoloji Servisi
İstanbul
Fatih ŞAHİNER
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Viroloji B.D. Ankara
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Viroloji B.D. Ankara
Kasımpaşa Asker Hastanesi Tıbbi
Mikrobiyoloji Servisi İstanbul
Adıyaman Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi
Mikrobiyoloji A.D. Adıyaman
İstanbul Üniversitesi İstanbul
Tıp Fakültesi Tıbbi Mikrobiyoloji A.D.
İstanbul
Mehmet YAPAR
Gülhane Askeri Tıp Akademisi
Viroloji B.D. Ankara
Soner YILMAZ
Gülhane Askeri Tıp Akademisi Kan
Eğitim Merkezi ve Kan Bankası Müdürlüğü
Ankara
İçindekiler
I Genel Mikrobiyoloji............................................................................ 1
1 Mikrobiyolojiye Giriş . ........................................................................................................3
Mikrobiyolojinin Tarihçesi ...........................................................................................4
Mikroorganizmaların Sınıflandırılması.......................................................................5
2 Bakterilerin Genel Özellikleri...................................................................................9
Bakterilerin Sınıflandırılması.........................................................................................9
Bakterinin Yapısı...........................................................................................................10
Bakterilerin Üretilmesi.................................................................................................13
Bakterilerin Tanımlanması..........................................................................................16
Bakterilerin Boyanması................................................................................................16
3 Virolojiye Giriş........................................................................................................19
Virüslerin Genel Özellikleri.........................................................................................19
İsimlendirme ve Sınıflandırma....................................................................................19
Virüslerin Temel Yapısı Nasıldır?...............................................................................20
Virüsler Nasıl Ürer?......................................................................................................21
Virüsleri Nasıl Üretebiliriz?.........................................................................................22
Tıbbi Önemi Olan Virüsler..........................................................................................22
4 Mikolojiye Giriş......................................................................................................25
Mantarların Önemi.......................................................................................................25
Mantarların Yapısı........................................................................................................25
Mantarların Çoğalması.................................................................................................26
İnsan Mikozlarının Sınıflandırılması..........................................................................26
5 Parazitolojiye Giriş.................................................................................................29
Parazitlerin Önemi........................................................................................................29
Parazitlerin Bulaş Yolları..............................................................................................30
Parazitlerin Sınıflandırılması.......................................................................................32
Parazitlerin Patojenitesi................................................................................................35
vii
viii
İçindekiler
6 Vücudun Normal Mikrobiyal Florası.....................................................................39
Normal Floranın Faydalı ve Zararlı Etkileri..............................................................40
Deri Florası.....................................................................................................................41
Ağız Florası.....................................................................................................................41
Burun ve Nazofarinks Florası......................................................................................42
Boğaz Florası..................................................................................................................42
Soluk Borusu Florası.....................................................................................................42
Sindirim Sistemi Florası...............................................................................................42
Ürogenital Sistem Florası.............................................................................................43
Göz Florası......................................................................................................................43
Vajen Florası..................................................................................................................43
7 Klinik Örneklerin Alınması, Taşınması ve Saklanması.........................................45
Örneklerin Seçimi ve Hastadan Alınması..................................................................46
Örneklerin Laboratuvara Taşınması...........................................................................49
Kan Örnekleri................................................................................................................51
Steril Vücut Sıvısı Örnekleri........................................................................................52
Solunum Yolu Örnekleri..............................................................................................53
Kulak Örnekleri.............................................................................................................53
Göz Örnekleri................................................................................................................53
Genital Sistem Örnekleri..............................................................................................53
Gastrointestinal Sistem Örnekleri...............................................................................54
Doku, Yara ve Apse Örnekleri....................................................................................54
Üriner Sistem Örnekleri...............................................................................................54
Mikrobiyolojik Testler için Kabul Edilmeyecek Klinik Örnekler...........................54
8 Mikrobiyolojik Tanı Yöntemleri............................................................................65
Doğrudan Mikrobiyolojik Testler...............................................................................66
Makroskobik/Mikroskobik İnceleme....................................................................66
Kültür ile Etkenin İzolasyonu.................................................................................68
DoğrudanTanıda Kullanılan İmmünoserolojik Testler......................................69
Moleküler Yöntemler...............................................................................................69
Dolaylı Mikrobiyolojik Testler....................................................................................71
İmmünserolojik Testler...........................................................................................71
9 Dezenfeksiyon, Antisepsi ve Sterilizasyon.............................................................75
Temel İlkeler ve Tanımlamalar...................................................................................75
Dezenfeksiyon Yöntemleri ve Dezenfektan Seçiminde Prensipler........................76
Antiseptik Ajanlar ve Kullanımları.............................................................................80
Sterilizasyon Yöntemleri..............................................................................................80
Sterilizasyon Aşamaları ve İzlem.................................................................................84
İçindekiler
ix
10 Antimikrobiyal İlaçlar............................................................................................89
Antimikrobiyal İlaçlar ve Etki Mekanizmaları..........................................................89
Antibakteriyel İlaçlar................................................................................................89
Antimikobakteriyel İlaçlar ......................................................................................93
Antiviral İlaçlar..........................................................................................................94
Antiparaziter İlaçlar..................................................................................................96
Antifungal İlaçlar.......................................................................................................98
Antibakteriyel İlaçlara Karşı Direnç Gelişimi...........................................................99
Antimikrobiyal Duyarlılık Testleri...........................................................................100
11 Konak Parazit İlişkisi, Konak ve Mikroorganizmaya ait Faktörler..................... 103
Mikroorganizmaya Ait Faktörler..............................................................................105
Konağa Ait Faktörler...................................................................................................114
12 Temel İmmunoloji ve Bağışıklık.......................................................................... 123
Tanımlar ve Genel Özellikler.....................................................................................123
İmmün Sistemin Temel Unsurları............................................................................124
Doğal ve Edinsel Bağışıklık........................................................................................124
İmmünolojik Terimler................................................................................................127
13 Hümoral Bağışıklık............................................................................................... 131
İmmünojen, Antijen, Epitop......................................................................................131
Antikorlar (İmmünoglobulinler)..............................................................................132
Hümoral İmmün Yanıt Tipleri ve Evreleri..............................................................135
Antijen Antikor Reaksiyonları..................................................................................136
Kompleman..................................................................................................................137
İmmünolojik Terimler................................................................................................137
14 Hücresel Bağışıklık................................................................................................ 139
T Hücrelerinin Antijenleri Tanıması........................................................................139
T Lenfositlerinin Olgunlaşması.................................................................................140
15 Aşırı Duyarlılık Reaksiyonları.............................................................................. 143
Tip-I Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu.............................................................................143
Tip-II Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu...........................................................................145
Tip-III Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu..........................................................................148
Tip-IV Aşırı Duyarlılık Reaksiyonu..........................................................................150
16 Aşılar ve Aşı Uygulamaları................................................................................... 153
Aktif İmmünizasyon...................................................................................................153
Bakteriyel ve Viral Aşılar.......................................................................................153
Aşı Etkileşimleri......................................................................................................155
İçindekiler
x
Aşı Takvimi.............................................................................................................155
Çocukluk Çağı Aşı Uygulamaları.........................................................................157
Erişkin Aşı Uygulamaları........................................................................................15
Seyahat Durumunda Aşı Uygulamaları..............................................................157
Pasif İmmünizasyon....................................................................................................158
II Hava Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri....................... 161
17 Hava Yoluyla Bulaşan Patojenlerin Geçiş Yolları................................................ 163
18 Bakterilerin Neden Olduğu Hava Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri............. 165
Streptokokal Hastalıklar.............................................................................................165
Tüberküloz...................................................................................................................170
Lejyoner Hastalığı........................................................................................................174
Bakterilerin Neden Olduğu Diğer Hava Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri......................................................................................177
19 Virüslerin Neden Olduğu Hava Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri................ 185
Soğuk Algınlığı.............................................................................................................185
Grip................................................................................................................................186
Virüslerin Neden Olduğu Diğer Hava Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri......................................................................................188
20 Mantarların Neden Olduğu Hava Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri............. 191
Aspergilloz....................................................................................................................191
Kriptokokkoz...............................................................................................................195
Histoplazmoz...............................................................................................................198
Mantarların Neden Olduğu Diğer Hava Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................................................................................201
III Gıda ve Su Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri............ 205
21 İnsan Gastrointestinal Sistem Hastalıkları.......................................................... 207
Gastroenteritler ve Diyare..........................................................................................207
Gastrointestinal Sistem Hastalıklarının Genel Özellikleri.....................................208
22 Bakterilerin Neden Olduğu Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.................................................................................. 211
Gıda Zehirlenmeleri....................................................................................................211
Stafilokokal Gıda Zehirlenmeleri.........................................................................211
İçindekiler
xi
Botulismus...............................................................................................................213
Bacillus cereus Gıda Zehirlenmeleri.....................................................................214
Mikotoksin Gıda Zehirlenmeleri..........................................................................214
Gıda ve Su Kaynaklı Bakteriyel Enfeksiyonlar........................................................215
Salmonella Gastroenteriti ve Tifo........................................................................215
Şigelloz.....................................................................................................................216
Escherichia coli gastroenteriti...............................................................................217
Kampilobakter Enfeksiyonları..............................................................................219
Helikobakter Enfeksiyonları.................................................................................220
Bakterilerin Neden Olduğu Diğer Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri................................................................................222
Gıda ve Su Kaynaklı Enfeksiyonlardan Korunmada
Genel Kontrol Önlemleri.......................................................................................227
23 Virüslerin Neden Olduğu Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.................................................................................. 231
Rotavirüs Enfeksiyonları............................................................................................231
Norovirüs/Sapovirüs Enfeksiyonları........................................................................233
24 Gıda ve Su Kaynaklı Paraziter Enfeksiyonlar ve Etkenleri.................................. 237
Protozoonların Neden Olduğu Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................................................................................239
Amebiyaz.................................................................................................................239
Giyardiyaz................................................................................................................241
Kriptosporidiyaz.....................................................................................................243
Toksoplazmoz.........................................................................................................244
Protozoonların Neden Olduğu Diğer Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri..................................................................................246
Helmintlerin Neden Olduğu Gıda ve Su Kaynaklı Enfeksiyonlar
ve Etkenleri................................................................................................................248
Kistik Ekinokokkoz................................................................................................248
Helmintlerin Neden Olduğu Diğer Gıda ve Su Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri..................................................................................250
IV Yara ve Deri Enfeksiyonları ve Etkenleri........................... 259
25 Yara ve Deri Enfeksiyonlarında Etkenlerin Bulaşması........................................ 261
26 Deri ile İlişkili Bakteriyel Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................................... 265
Anaerobik Bakteriler ile Oluşan Enfeksiyonlar.......................................................265
Tetanoz....................................................................................................................265
İçindekiler
xii
Gazlı Gangren.........................................................................................................266
Aerobik ve Fakültatif Bakteriler ile Oluşan Enfeksiyonlar....................................267
Stafilokok Enfeksiyonları.......................................................................................267
Tularemi..................................................................................................................270
Deri ile İlişkili Diğer Bakteriyel Enfeksiyonlar ve Etkenleri.............................272
27 Deri ile İlişkili Viral Enfeksiyonlar ve Etkenleri.................................................. 275
Kuduz............................................................................................................................276
Deri ile İlişkili Diğer Viral Enfeksiyonlar ve Etkenleri...........................................276
28 Deri ile İlişkili Helmint Enfeksiyonları ve Etkenleri........................................... 281
Kancalı Kurt Enfeksiyonları.......................................................................................281
Strongilodiyaz..............................................................................................................283
Şistozomiyaz.................................................................................................................285
29 Deri ile İlişkili Mantar Enfeksiyonları ve Etkenleri............................................. 293
Dermatofitler................................................................................................................293
Subkutanöz Mikozlar..................................................................................................296
V Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar ve Etkenleri.............. 299
30 Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar ve Korunma Yolları......................................... 301
31 Bakterilerin Neden Olduğu Cinsel Yolla Bulaşan
Hastalıklar ve Etkenleri...................................................................................... 305
Gonore..........................................................................................................................305
Sifiliz..............................................................................................................................308
Klamidya Enfeksiyonları............................................................................................310
Bakterilerin Neden Olduğu Diğer Cinsel Yolla Bulaşan
Hastalıklar ve Etkenleri............................................................................................315
32 Virüslerin Neden Olduğu Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar ve Etkenleri........... 319
AIDS..............................................................................................................................319
Genital Herpes.............................................................................................................324
HPV Enfeksiyonları....................................................................................................327
33 Protozoonların Neden Olduğu Cinsel Yolla Bulaşan
Hastalıklar ve Etkenleri...................................................................................... 331
Trikomoniyaz...............................................................................................................331
34 Mayaların Neden Olduğu Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar ve Etkenleri........... 335
Vajinal kandidiyaz.......................................................................................................335
İçindekiler
xiii
VI Artropod Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................339
35 Artropod Vektörlüğü ve Bulaş Yolları................................................................. 341
36 Bakterilerin Neden Olduğu Arthropod Kaynaklı Enfeksiyonlar
ve Etkenleri......................................................................................................... 345
Veba Hastalığı..............................................................................................................345
Riketsiyozlar.................................................................................................................348
Lyme Hastalığı.............................................................................................................352
Bakterilerin Neden Olduğu Diğer Arthropod Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................................................................................355
37 Virüslerin Neden Olduğu Arthropod Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri....... 357
Kırım Kongo Kanamalı Ateşi....................................................................................357
Batı Nil Virüs Enfeksiyonu........................................................................................360
Virüslerin Neden Olduğu Diğer Arthropod Kaynaklı
Enfeksiyonlar ve Etkenleri.......................................................................................361
38 Protozoonların Neden Olduğu Arthropod Kaynaklı Enfeksiyonlar
ve Etkenleri......................................................................................................... 363
Sıtma..............................................................................................................................363
Leyşmanyaz..................................................................................................................368
Protozoonların ve Helmintlerin Neden Olduğu Diğer Arthropod
Kaynaklı Enfeksiyonlar ve Etkenleri......................................................................374
VII Kan ve Kan Bileşenlerinin Transfüzyonu
ile Bulaşan Enfeksiyonlar...................................................... 379
39 Kan ve Kan Bileşenlerinin Transfüzyonu ile Bulaşan Enfeksiyonlar.................. 381
Viral Enfeksiyonlar......................................................................................................381
Bakteriyel Enfeksiyonlar.............................................................................................389
Parazit Enfeksiyonları.................................................................................................390
Mantar Enfeksiyonları................................................................................................390
Prion Enfeksiyonları ..................................................................................................390
VIII Biyolojik Savaş Ajanları............................................................ 391
40 Biyolojik Savaş Ajanları........................................................................................ 393
Biyolojik Savaş Ajanlarının Önemli Karakteristikleri............................................393
Biyolojik Silah Olarak Kullanılma Potansiyeli Bulunan Etkenler........................394
İçindekiler
xiv
Biyolojik Ajanların Bulaştırılma Yolları ve Ayırımı...............................................394
Biyolojik Ataktan Şüphelenilecek Durumlar...........................................................395
Tanı ve Korunma.........................................................................................................396
IX Hastane Enfeksiyonları............................................................... 399
41 Hastane Enfeksiyonları: Tanımlar ve Epidemiyoloji........................................... 401
Tanımlar.......................................................................................................................401
Hastane Enfeksiyonlarının Epidemiyolojisi............................................................402
42 Enfeksiyon Kontrol Komitelerinin İşleyişi.......................................................... 409
Türkiye’de Enfeksiyon Kontrol Çalışmaları............................................................409
43 Enfeksiyon Kontrolüne Yönelik Sürveyans.......................................................... 415
Sürveyans Planının Oluşturulması...........................................................................416
44 İzolasyon Önlemleri.............................................................................................. 427
Kaynak İzolasyonu......................................................................................................429
Koruyucu İzolasyon....................................................................................................434
45 El Hijyeni............................................................................................................... 435
El Yıkama ve El Antiseptiklerini Kullanma Endikasyonları.................................437
El Antiseptikleri...........................................................................................................438
El Hijyen Önlemleri ve İrritan Kontakt Dermatit..................................................441
El Hijyen Ürünlerine Bağlı Alerjik Kontakt Dermatit...........................................441
Ajanların Yan Etkilerini Azaltmak İçin Önerilen Yöntemler...............................441
46 Sağlık Çalışanlarında Enfeksiyon Kontrolü......................................................... 445
Sağlık Çalışanlarında Enfeksiyon Kontrol Programı.............................................446
Enfeksiyon Risk Durum Değerlendirilmesi.............................................................446
Enfeksiyon Kontrol Eğitimleri...................................................................................446
Enfeksiyon Kontrol Danışmanlığı............................................................................446
Bağışıklama .................................................................................................................446
Başlıca Enfeksiyon Hastalıklarına Maruz Kalma Durumundaki
İş Kısıtlamaları..........................................................................................................446
Bazı Önemli Enfeksiyon Hastalıklarından Korunma ve
Bunların Kontrolü....................................................................................................454
Bulaşıcılığı Olan Enfeksiyon Ajanlarını Önlemek İçin
Alınacak Tedbirler....................................................................................................455
İçindekiler
xv
47 Hastanelerde Akılcı Antibiyotik Kullanımı......................................................... 463
48 Hastanelerde Atık Yönetimi................................................................................. 469
Atıkların Genel Tanımı ve Sınıflandırılması...........................................................470
Hastane Atıklarının Toplanması ve Taşınması.......................................................472
Hastane Atıklarının Geçici Olarak Depolanması...................................................473
Tıbbi Atıkların Nihai Olarak Bertaraf Edilme Yerine Taşınması.........................473
Atıkların Bertarafı.......................................................................................................474
Atık Yönetim Planı Nasıl Yapılmalıdır?...................................................................476
İNDEKS........................................................................................................................ 479
Kısaltmalar
AAD: Antibiyotik ile ilişkili diyare (Antibioticassociated diarrhea)
ABD: Amerika Birleşik Devletleri
ABO: Kan grubu sistemi (Blood group system)
ACIP: Amerikan Bağışıklama Danışma Komitesi (Advisory Committee on Immunization
Practices)
ADCC: Antikora bağımlı hücresel sitotoksisite (Antibody‐dependent cell‐mediated cytotoxicity)
ADR: Aşırı duyarlılık reaksiyonu (Hypersensitivity reaction)
AIDS: Kazanılmış immün yetmezlik sendromu
(Acquired immune deficiency syndrome)
ALP: Alkalen fosfataz (Alkaline phosphatase)
ALT: Alanin aminotransferaz (Alanine aminotransferase)
Anti-DNase B: DNase B’ye karşı antikorlar
APC: Antijen sunan hücre (Antigen presenting
cell)
ARB: Aside dirençli basil (Acid resistant bacilli)
ARDS: Akut solunum yetmezliği sendromu
(Acute respiratory distress syndrome)
ASO: Anti- streptolizin O
AST: Aspartat aminotransferaz (Aspartate aminotransferase)
ATP: Adenozin trifosfat (Adenosine triphosphate)
BAL: Bronkoalveolar lavaj (Bronchoalveolar lavage)
BCG: Verem aşısı (Bacille Calmette Guerin)
BCYE: Buffered charcoal yeast extract agar
BOS: Beyin omurilik sıvısı
BSA: Sığır serum albumin (Bovine serum albumin)
C: Kompleman sistemi (Complement system)
cagA : Sitotoksin ilişkili gen
CD: Ayırım kümesi (Cluster of differentiation)
CDC: Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezi
(Centers for Disease Control and Prevention)
CFT: Kompleman fiksasyon testleri
CFU: Koloni oluşturan birim (Colony forming
unit)
CIN: Sefsulodin ırgasan novobiosin agar
CJD: Creutzfeldt-Jakob hastalığı (CreutzfeldtJakob disease)
CLSI: Klinik Laboratuvar Standartları Enstitüsü
(The Clinical and Laboratory Standards Institute)
CMV: Sitomegalovirüs (Cytomegalovirus)
CPE: Sitopatik etki (Cytopathic effects)
CPLM: Cystein pepton liver maltose besiyeri
CYBH: Cinsel yolla bulaşan hastalık
DaBT- İPA- Hib: Difteri, asellüler boğmaca, tetanoz, inaktif polio, H. influenza tip b aşısı (5’li
karma aşı)
DFA: Direkt floresan antikor (Direct fluorescent
antibody)
DIC: Damar içi koagülasyon (Disseminated intravascular caogulation)
DNA: Deoksiribonükleik asit (Deoksiribonucleic acid)
DNase B: Streptodornaz enzimi
DSÖ: Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization)
DTaP: Difteri, tetanoz, asellüler boğmaca aşısı
EAggEC: Enteroagregatif E. coli
EBV: Epstein-Barr virus
EBVA-1: Epstein-Barr virus nuclear antigen-1
EC: Elementer cisimcik
ECF: Eosinophil chemotactic factor
EDTA: Etilendiamin tetra asetik asit (Ethylenediamine tetra acetic acid)
EHEC: Enterohemoraijk E. coli
xvii
xviii
Kısaltmalar
EIA: Enzim immün test (Enzyme Immun Assay)
EIEC: Enteroinvaziv E. coli
EKE: Enfeksiyon kontrol ekibi
EKK: Enfeksiyon kontrol komitesi
ELISA: Enzim bağlı immün sorbent test (Enzyme linked immuno sorbent assay)
EPA: Amerika Birleşik Devletleri Çevre Koruma Ajansı (U.S. Environmental Protection
Agency)
EPEC: Enteropatojenik E. coli
ETEC: Enterotoksijenik E. coli
EtO: Etilen oksit (Ethylene Oxide)
EZN: Erlich Ziehl-Neelsen
Fab: Antijen bağlayan parça (Fragment antigen
binding)
Fc: Kristalize olabilen parça (Fragment crystallizable)
FDA: Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (U.S. Food
and Drug Administration)
FTA-ABS: Floresan treponemal antikor absorbsiyon testi
GAP: Güneydoğu Anadolu Projesi
GAS: Grup A streptokoklar
GGT: Gamaglutamil transferaz (Gamma glutamiltransferase)
GM: Galaktomannan (Galactomannan)
GM-CSF: Granulocyte macrophage colony stimulating factor
GMG: Gomori metenamin gümüş boyama (Gomori methenamine silver stain)
gp63: Glikoprotein 63 (Glycoprotein 63)
GSBL: Genişlemiş spektrumlu beta-laktamaz
HAART: Highly active antiretroviral theraphy
HAV: Hepatit A virüs (Hepatit A virus)
HB aşısı: Hepatit B aşısı
HBIG: Hepatit B immunoglobulin
HBsAg: Hepatit B virüsünün yüzey antijeni
HBV: Hepatit B virüs (Hepatit B virus)
HCV: Hepatit C virüs (Hepatit C virus)
HDCV: İnsan diploit hücre kuduz aşısı (Human
diploid cell rabies vaccine)
HDV: Hepatit D virüs (Hepatit D virus)
HE: Hastane enfeksiyonu insidans yoğunluğu
HEPA: Yüksek etkinlikli parçacıklı hava (High
efficiency particulate air) filtresi
HEV: Hepatit E virüs (Hepatit E virus)
HGV: Hepatit G virüs (Hepatit G virus)
HHV-6-8: İnsan herpes virus-6-8 (Human herpes virus-6-8)
HIV: İnsan immün yetmezlik virüsü (Human
immunodeficiency virus)
Hib: Haemophilus influenza tip b aşısı
HLA: İnsan lökosit antijenleri (Human leucocyte antigens)
HPV: İnsan papillomavirüs (Human papilloma
virus)
HRIG: İnsan kuduz immünglobulin (Human rabies immunoglobulin)
HSV: Herpes simpleks virüs (Herpes simplex virus)
HTLV: İnsan T hücresi lenfotropik virüs (Human T-cell lymphotropic virus)
ICTV: International Committee Taxonomy of
Viruses
ID: İntradermal
IF: İmmünofloresan
IFA: İmmünofloresan test (İmmunofluorescence assay)
IFAT: İndirekt floresan antikor test (Indirect fluorescent antibody test)
IFN-g: Gama interferon
IFN: İnterferon
Ig: İmmünoglobulin (Immunoglobulin)
IHA: İndirekt hemaglütinasyon testi (Indirect
hemagglutination assay)
IL: İnterlökin (Interleukin)
IM: İntramüsküler
IPV: İnaktif polio virüs aşısı
JCI: Joint Commision International
KE-KDE: Kateterle ilişkili enfeksiyon hızı
KKK: Kızamık, kabakulak ve kızamıkçık (Measles, mumps and rubella) aşısı
KKKA: Kırım Kongo kanamalı ateşi
KKKAV: Kırım Kongo kanamalı ateş virüsü
KOAH: Kronik obstruktif akciğer hastalığı
KOH: Potasyum hidroksit (Potassium hydroxide)
KPA: Konjuge Pnömokok aşısı
LAİV: Canlı attenüe influenza aşısı
LCR: Ligaz zincir reaksiyonu (Ligase chain reaction)
LGV: Lenfogranuloma venereum
Kısaltmalar
LJ: Löwenstein-Jensen
LOS: Lipooligosakkarid
LPG: Lipofosfoglikan
LPS: Lipopolisakkarit
LTC4: Leukotriene-C4
MALT: Mukoza ilişkili lenfoid doku (Mucosa associated lenfoid tissue)
MCP-1: Macrophage chemotactic protein-1
MCV: Molluskum kontagiozum virüs (Molluscum contagiosum virus)
MDR-TB: Çok ilaca dirençli tüberküloz (Multidrug resistant tuberculosis)
MHC: Doku uygunluk kompleksi (Major histocompatibility complex)
MIF: Migration inhibiting factor
MNFS: Mononükleer fagositik sistem (Mononuclear phagocytic system)
MOTT: Tüberküloz dışı mikobakteriler (Mycobacterium other than tuberculosis)
MRSA: Metisiline dirençli Staphylococcus aureus
MSRV: Multiple sklerozis ilişkili virüs (Multiple
sclerosis related virus)
MSS: Merkezi sinir sistemi
MSÜ: Merkezi sterilizasyon ünitesi
MTBC: Mycobacterium tuberculosis kompleks
NASBA: Nükleik asit dizisi tabanlı çoğalma
(Nucleic acid sequence based amplification)
NGÜ: Nongonokoksik üretrit (Non gonococcal
urethritis)
NHSN: Ulusal Sağlık Hizmeti Güvenlik Ağı (National Healtcare Safety Network)
NK: Doğal katil (Natural killer) hücreler
NNIS: Ulusal Nozokomiyal Enfeksiyon Sürveyans Sistemi (National Nosocomial Infections Surveillance System)
NNRTI: Non-Nükleotid revers transkriptaz inhibitörleri (Non-nucleotide reverse transcriptase inhibitors)
NRTI ve NtRTI: Nükleozit ve nükleotit revers
transkriptaz inhibitörleri (Nucleoside/nucleotide reverse transcriptase inhibitors)
NTM: Tüberküloz dışı mikobakteriler (Non tuberculous mycobacteria)
OPV: Oral polio virüs aşısı
OSHA: İş Güvenliği ve Sağlığı İdaresi (Occupational Safety and Healty Administration)
xix
PAF: Platelet activating factor
PAS: Periyodik asit-schiff (Periodic acid schiff)
PBP: Penisilin bağlayan protein (Penicillin binding protein)
PCEC: Saflaştırılmış civciv embriyo hücre kuduz
aşısı (Purified chick embryo cell rabies vaccine)
PCR: Polimeraz zincir reaksiyonu (Polymerase
chain reaction)
PCV13: Konjuge pnömokok aşısı
PGD2: Prostaglandin-D2
PGÜ: Postgonokoksik üretrit (Post gonococca l
urethritis)
pH: Hidrojen iyon konsantrasyonu
PI : Proteaz İnhibitörleri (Protease inhibitors)
PID: Pelvik yangısal hastalık (Pelvic inflammatory disease)
PIV: Parainfluenza virüs (Parainfluenza virus)
PO: Per oral
PPD: Pürifiye protein derivesi (Pürified protein
derivative)
PPSV23: Polisakkarid pnömokok aşısı
PVA: Polivinil alkol (Polyvinyl alcohol)
PVRV: Saflaştırılmış vero hücre kuduz aşısı (Purified vero rabies vaccine)
PYR: L-pyrolidonil arilamidaz aktivitesi
RC: Retiküler cisimcik
RhD: Yeni doğan hemolitik hastalığı (Rhesus hemolytic disease)
RIA: Radyoimmüno test (Radioimmunoassay)
RIG: Kuduz immünglobülini (Rabies immunoglobulin)
RNA: Ribonükleik asit
RPR: Rapid plasma reagin testi
RSV: Respiratuvar sinsityal virüs (Respiratory
syncytial virus)
RT-PCR: Revers transkriptaz polimeraz zincir
reaksiyonu (Reverse transcription polymerase chain reaction)
SAF: Sodyum asetat asetik asit formol (Sodium
acetate acetic acid formalin)
SARS: Ciddi akut solunum yetmezliği virüsü (Severe acute respiratory syndrome)
SC: Subkutan
SÇP: Sağlık çalışanı personel
SDA: İplikçik değiştirerek çoğaltma (Strand
displacement amplification)
xx
Kısaltmalar
SDA: Sabouraud dextrose agar
sIgA: Salgısal IgA (Sekretuar IgA)
sIgE: Spesifik immünglobulin-E (Specific immunogobulin E),
SPS: Sodyum polietanol sulfonat ( Sodium polyanethole sulfonate)
SRS-A: Slow reactive substance of anaphylaxis
TB: Tüberküloz
Tc: Sitotoksik T (Cytotoxic T cell) lenfositleri
TCBS: Tiyosülfatlı sitratlı safra tuzlu sukrozlu agar (Thiosulfate citrate bile salts sucrose agar)
TCR: T hücre reseptörü (T cell receptor)
Td: Erişkin tipi difteri tetanoz aşısı
Tdap: Tetanoz, difteri ve boğmaca aşısı
TdaP: Tetanoz, erişkin tipi difteri, asellüler boğmaca aşısı
TDT: Tüberkülin deri testi
TGFb: Transforming Growth Factor-Beta
TGF: Dönüştürücü büyüme faktörü (Transforming growth factor)
Th: Yardımcı T (Helper T cell ) lenfositleri
TIV: Trivalan inaktive influenza aşısı
TLR: Toll-like reseptör
TMA: Transkripsiyon bazlı çoğaltma (Transcription mediated amplification)
TNF: Tümör nekrozu faktörü (Tumor necrosis factor)
TPHA: Treponema pallidum hemaglütinasyon
testi
TPPA: Treponema pallidum partikül aglütinasyon testi
TSH: Tiroid stimüle edici hormon (Thyroid stimulating hormone)
TSP: Temas sonrası profilaksi
TTV: Transfüzyonla bulaşan virüs (Transfusion
transmitted virus)
TYM: Tripticase yeast extract maltose besiyeri
UHESA: Ulusal Hastane Enfeksiyonları Sürveyans Ağı
UV: Ultraviyole (Ultraviyolet)
UVGI: Ultraviyole germisidal ışınlama (Ultraviyolet germisidal irradiation)
ÜSE-KAT: Sonda ile ilişkili üriner sistem enfeksiyon hızı
vacA: Vakuolize edici toksin
VDRL: Venereal disease research laboratory
VIG: Vaccinia virüs immünglobulin (Vaccinia
immunoglobulin)
VISA: Vankomisine azalmış duyarlılığı olan
Staphylococcus aureus (Vancomycin intermediate Staphylococcus aureus)
VİP: Ventilatörle ilişkili pnömoni
VRE: Vankomisine dirençli enterokoklar (Vancomycin resistant enterococci)
VRSA: Vankomisine dirençli Staphylococcus aureus (Vancomycin resistant Staphylococcus
aureus)
VTM: Viral taşıma besiyeri (Viral transport medium)
VVK: Vulvovajinal kandidiyaz
VZIG: Varisella zoster immünglobulini (Varicella zoster immunoglobulin)
VZV: Varicella zoster virüs (Varicella zoster virus)
WNV: Batı Nil virüsü (West Nile Virus)
I
GENEL MİKROBİYOLOJİ
1
Mikrobiyolojiye Giriş
Doç. Dr. Özgül KISA
Mikrobiyoloji, birçoğu ancak mikroskopta görülebilen mikroorganizmaları inceleyen bir bilim dalıdır. Bu küçük canlılar aklınıza gelebilecek hemen her yerde yaşarlar.
Mikroorganizmalar, hem hava, toprak ve su
gibi dış ortamlarda hem de deri, boğaz, burun, bağırsak gibi vücudumuzun çeşitli bölgelerinde bulunabilirler. Mikroorganizmaların faydalı ve zararlı etkileri vardır. Günümüzde, tıp alanında, endüstride, tarımda
ve gıda sanayisinde mikroorganizmalardan
faydalanılmaktadır. Örneğin sütün yoğurt
ve peynire dönüşmesi bakteriler sayesinde
olmaktadır. Diğer bir bakteri türü ise bazı
çöp toplama merkezlerinde metan gazı üretimi için kullanılmaktadır. Endüstride kullanılan bu bakteriler gerekli ortam koşulları sağlandığında, ortamdaki maddeleri kullanarak kendisi için enerji depolarken solunumun son ürünü olarak da metan gazını
dışarı vermektedir. Biyoteknolojik yöntemlerle mikroorganizmalardan antibiyotik, vitamin ve organik çözücü üretimi de gerçekleştirilebilmektedir. Bugün hemen herkesin en azından adını duymuş olduğu penisilin antibiyotiği ve diğer bazı antibiyotikler
mikroorganizmalardan yararlanılarak üretilmektedir. Ancak, mikroorganizmaların
bazıları ya toksik bileşikler üreterek ya da
doğrudan enfeksiyon oluşturarak insanlarda hastalık yapmakta ve patojen olarak tanımlanmaktadırlar. Mikrobiyoloji, bu gözle görülemeyen küçük canlıların özelliklerini, yüksek canlılarla ve birbirleriyle ilişkilerini inceleyen, bunların laboratuvar ortamında üretilmesi ve çeşitli yöntemlerle izole
edilmesini gösteren geniş kapsamlı bir bilim
dalı olup, birçok dallara ayrılmaktadır. Bunlar; Tıbbi Mikrobiyoloji, Veteriner Mikrobiyoloji, Çevresel Mikrobiyoloji (Toprak, Tarım, Su Mikrobiyolojisi), Endüstriyel Mikrobiyoloji ve Uzay Mikrobiyolojisidir (1-4)
Tıbbi Mikrobiyoloji insanlarda hastalık
yapan etkenleri inceler. Bu nedenle, tıp ve
tıp ile ilgili tüm meslek grupları için temel
bir bilim dalıdır. Mikroorganizmaların neden olduğu hastalıklar, tüm dünyada ve ülkemizde halen önemini korumaktadır. Enfeksiyon hastalıklarının önlenmesi ve tedavisi için, etken mikroorganizmaların tanımlanması gereklidir. Enfeksiyon etkenlerinin
tanısı için laboratuvar incelemelerinin yapıldığı Tıbbi Mikrobiyoloji; Genel Mikrobiyoloji, Bakteriyoloji, İmmünoloji, Viroloji, Parazitoloji ve Mikoloji alt bilim dallarını
kapsamaktadır (1).
3
4
Sağlık Bilimlerinde Mikrobiyoloji
Birçok enfeksiyon hastalığı, cilt veya mukoz membranlar üzerinde çoğalan mikroorganizmaların kolonizasyonu ile başlar. Bu
mikroorganizmalar konağı etkilemeksizin
uzaklaştırılabilir. Eğer kolonize olan mikroorganizmalar, konak savunma mekanizmalarından kurtularak konak dokularında çoğalırlarsa, ortaya çıkan metabolik ürünler
enfekte konak dokusunda hasar veya işlev
kaybı oluşturacak şekilde bir takım patolojik reaksiyonlara neden olurlar. Buna bağlı
olarak enfeksiyon hastalığı gelişir ve konakta lokal ya da sistemik belirtiler görülür. Enfeksiyon hastalığına sebep olan bu etkenlerinin tanısı için, hastalardan alınan örnekler
incelenirken bakteriler, virüsler ve mantarların birlikte bulunabileceği unutulmamalı,
her birisi ayrı ayrı düşünülerek gerekli testler yapılmalıdır. İnsanın doğumunu takiben
başlayarak vücudun çeşitli bölgelerinde bir
hafta gibi kısa bir sürede oluşan bir bakteri
florası meydana gelir. Normal flora adı verilen bu mikroorganizmalar insanı hastalıklara karşı koruyan bir bariyer olarak görev yaparlar. Bu yüzden, hasta örneklerinden inceleme yapılırken o bölgenin flora elemanları varsa bunların dışındaki mikroorganizmalar tespit edilecek şekilde çalışmalar yapılmalıdır (1,3,4).
Mikrobiyolojinin Tarihçesi
Mikrop terimi, bilim dünyasında ilk kez
Fransız cerrahı Charles Sédillot tarafından
1878’de kullanılmıştır. Mikroplar hakkında ilk kayıt, 1665 yılında Robert Hooke’un
mikroskopla yaptığı incelemeleri kapsayan
Mikrographa eserindedir. İlk mikroskobu bulan kişi Hollandalı Antonie van Leeuwenhoek ise, kendi yaptığı mikroskoplarla
1674’te protozoonları ve 1676’da bakterileri
görmeyi başarmıştır. Louis Pasteur, kuduz,
tavuk kolerası ve şarbon hastalıkları üzerinde korunma ve aşılama ile ilgili araştırmalar yapmış, optimal koşulların dışında üretilmeye çalışılan mikroorganizmalar da bazı
değişmelerin meydana gelebileceğini, özellikle, virülansta oluşan varyasyonların, aşılama ile koruyucu etki göstereceklerini saptamıştır. Araştırmacı, hayvanlardaki antraks hastalığına karşı hazırladığı iki attenüe
suşla (Pasteur 1 ve 2) bağışıklık elde etmiş ve
koyunları bu hastalıktan korumuştur. Zayıflatılmış kuduz virüsünün 14 gün uygulanması ile köpeklere bağışıklık verebilmiş,
1885’te aşıyı ilk defa bir insana uygulamıştır. Ayrıca yaptığı çalışmalarla fermantasyon, pastörizasyon ve sterilizasyonun esaslarını kurmuş; bu buluş cerrahlar için parlak
başarılar sağlamıştır. Robert Koch, mikroorganizmaları saf üretebilmek için katı besiyerlerini geliştirerek karışık kültürlerden
saf kültürler elde etmeyi başarmıştır. Şarbon hastalığının bulaş yolunu ve etkeninin
(Bacillus antracis) sporlu olduğunu da saptayan Koch’un ikinci büyük başarısı, kendi
adıyla anılan tüberküloz basilini bulmasıdır. Etkeni izole etmiş ve daha sonra tüberkülozlu hastaların tanısında çok yarar sağlayan bir biyolojik madde olan “tüberkülin”i
de hazırlamıştır. Pasteur ve Koch’un çalışmalarından sonra, bu bilgilerin ışığında birçok hastalık sebebi olarak bakteriler düşünülmüş, birçok bilim adamının katkılarıyla
difteri, kolera, lepra, tetanoz, sifiliz ve gonore hastalığının etkenleri tanımlanmıştır. Zamanla bakteriler ve yaptıkları hastalıkların
listesi giderek genişlemiştir (1,2).
Bakteriler üzerinde yapılan çalışmalardan sonra, nedenleri saptanamayan birçok
hastalıklar konusunda da yoğun araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Bakterileri geçirmeyen filtrelerin bulunması, bu yönde-
Sağlık Bilimlerinde Mikrobiyoloji
ki incelemeleri daha kolay hale getirmiştir. Fransız bakteriyolog Charles Chamberland, bakterilerin geçişine izin vermeyen
porselen bir filtre imal etmiş ve Dimitri Ivanovsky tütün mozaik hastalığının etkeninin bu süzgeçten geçebildiğini göstermiştir.
Bu süzgeçlerden geçen mikroorganizmalara
filtrabl (filtreden geçebilen) virüsler adı verilmiştir. Elektron mikroskobunun 1940 yılında bilim dünyasına sunulmasını takiben
virüslerin fotoğrafları çekilebilmiş ve incelemeler sonucu hücresel yapıya sahip olmadıkları anlaşılmıştır. On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında Almanya’da Christian Gottfried Ehrenberg, protozooloji dalını bilim
dünyasına takdim etmiştir. On dokuzuncu yüzyılın ortalarında Alman bilim adamı
Karl von Siebold protozoonların tek hücreli
canlılar olduğunu ortaya koymuştur. Günümüzde protozonların şark çıbanı, kala-azar,
sıtma gibi hastalıkları yaptığı bilinmektedir.
Mantarlar, bitkilerde olduğu gibi, insan ve
hayvanlarda da çeşitli hastalıklara neden olmaktadırlar. Berg, insanlardaki Candida albicans infeksiyonları üzerinde araştırmalar
yapmış ve bulgularını yayımlamıştır. Sabouraud, medikal mikoloji üzerinde çok değerli çalışmalar yapmış ve bu konuda da bir
kitap yayınlamıştır (5).
Mikroorganizmaların Sınıflandırılması
Mikroorganizmalar, hücresel yapıda olanlar
ve hücresel yapıda olmayanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Hücresel yapıda olan mikroorganizmalar tek hücreliler (prokaryotlar
ve ökaryotlar) ve çok hücreliler (helmintler
ve artropodlar) olarak iki ana başlıkta incelenirler. Hücresel yapıda olmayanlar ise virüsler, viroidler, prionlardır (3).
5
Tek Hücreli Mikroorganizmalar
Prokaryotik mikroorganizmalar içinde arkebakteriler, siyanobakteriler (mavi-yeşil
algler) ve bakteriler yer almaktadır. Prokaryotik hücreler ökaryotik hücrelerden daha
küçüktür. Prokaryotlar, nükleer membran
(çekirdek zarı), mitokondri, golgi cisimciği
veya endoplazmik retikulumu bulunmayan
tek bir kromozoma sahip tek hücreli mikroorganizmalardır (3,4).
Bakteriler: Yapısal özellikleri en iyi bilinen mikroorganizma grubudur. Büyüklükleri türlerine göre farklılık gösteren (örn.,
çapı 0,3 µm olan mikoplazmalar ve boyu
500 µm olan spiroketler) bakterilerin çeşitli şekilleri vardır. Mikroskobik incelemede,
kok, çomak ve spiral şeklinde görülmektedirler. Mikoplazmalar hariç hemen hemen
bütün bakteriler hücre membranını saran
ve bakteriye şeklini veren bir hücre duvarına sahiptir. Bakteriler, büyüklük, morfoloji ve boyanma özelliklerine göre sınıflandırılırlar. Klamidya, mikoplazma ve riketsiyalar önemli karakteristik yapısal bileşenler
veya metabolik yeteneklerindeki eksiklikler
nedeniyle tipik bakteri grubundan farklılık
gösteren prokaryotik tek hücreli mikroorganizmalardır. Klamidyalar ve riketsiyalar
zorunlu hücre içi parazitidirler. Mikoplazmalar hücre duvarının olmaması nedeniyle bakterilerden, yapay besiyerlerinde üretilebilmeleri ile virüslerden ayrılmaktadırlar (3,4).
Ökaryotik mikroorganizmalar içinde
ise, algler, protozoonlar ve mantarlar (küfler, mayalar) yer almaktadır (3,4).
Mantarlar: Hücre yapıları bitki ve hayvan hücrelerine benzetilmektedir. Çekirdek
zarı ile çevrili çok kromozomlu çekirdekleri, mitokondri, golgi cisimciği ve endoplazmik retikulumu ile ökaryotik hücrenin
6
Sağlık Bilimlerinde Mikrobiyoloji
tüm özelliklerini göstermektedir. Mantarlar fotosentez yapmayan, genellikle saprofitik ökaryot mikroorganizmalardır. Mantarlar tek hücreli, aseksüel olarak çoğalabilen
maya formunda veya filamentöz, hem aseksüel hem de seksüel olarak çoğalabilen küf
formunda bulunurlar. Doğada yaklaşık olarak 300.000’in üzerinde mantar türü bulunmakla beraber, sadece 300 tanesinin insanlarda hastalık oluşturduğu bilinmektedir.
Mantarların insanlara yararlı ve zararlı etkileri vardır. Özellikle, ekmek, şarap, bira, ve
peynir gibi endüstriyel ürünlerin yapılmasında mayalardan faydalanılmaktadır (3,4).
Protozoonlar: Tek hücreli, fotosentetik
olmayan ve hücre duvarı bulunmayan ökaryotik mikroorganizmalardır. Protozoonların birçoğu serbest yaşarlar. İnsanlarda hastalık yapanlar ise, vücudun hemen hemen
bütün doku ve organlarını enfekte edebilirler ve yerleşim yerlerine göre intestinal protozoonlar, ürogenital sistem protozoonlar,
kan ve doku protozoonları olarak isimlendirilirler. Aseksüel ve seksüel olarak çoğalabilirler (3,4).
Çok Hücreli Mikroorganizmalar
Helmintler: Vücut yapıları kompleks,
omurgasız, iki tarafı simetrik çok hücreli mikroorganizmalardır. Diğer adıyla solucanlar olarak bilinen helmitler, gelişmiş organellere ve metabolizmaya sahiptir. Boyutları (birkaç milimetre ile 10 metre arasında)
ve hayat döngüleri nedeniyle diğer mikroorganizmalardan ayrılırlar (3,4).
Artropodlar: Ektoparazit olarak bilinirler. Patojen mikroorganizmaları taşımaları
ve konağa zarar vermeleri nedeniyle enfeksiyon etkeni olarak kabul edilmektedirler.
Enfeksiyon etkenlerini vücudunda çoğalt-
madan taşıyarak veya vücudunda çoğaltarak insanlara bulaştırabilmektedirler (3,4).
Hücresel yapıda olmayan (Asellüler)
Mikroorganizmalar
Hücresel yapı ve metabolizmaları bulunmadığı için konak hücrenin fonksiyon ve yapılarını bozarak hastalık oluşturan mikroorganizmalardır. Prionlar ve viroidler <5 nm,
virüsler ise yaklaşık 20-300 nm büyüklüğündedir (3).
Virüsler: Bir hücre morfolojisine sahip olmayan virüsler, konak hücreye girerek onun genetik yapısındaymış gibi davranarak kendisi için gerekli yapı taşlarını sentezletip hücreye zarar veren yapılardır. Çok
küçük yapıda olduklarından normal mikroskopta görülemeyip ancak elektron mikroskobunda görülebilen canlılardır. Virüslerde, genetik yapı olarak ya sadece RNA ya
da DNA ve onu çevreleyen bir protein kılıf
bulunur (3,4).
Viroidler: Viroidler kılıf içermeyen tek
iplikli RNA’dan meydana gelmiştir. Otonom olarak hücre çekirdeğinde replike olabilirler ve bitki hastalıklarına yol açarlar. İnsanlarda hastalık oluşturup oluşturmadıkları bilinmemektedir. Hepatit D virüsünün
(delta virüs) tek iplikli RNA’sının insanlarda viroid benzeri patojen olabileceği belirtilmektedir (3).
Prionlar: Prionlar ise DNA ve RNA
içermeyen protein yapısında moleküllerdir. Bu enfeksiyöz partikül, insanlarda kuru,
Creutzfeld-Jacop hastalığı, fatal familyal insomnia, Gertzman-Strausller sendromu ve
hayvanlarda Scrapie, deli dana hastalığı, geyiklerde kronik yorgunluk sendromu, sığır
ve kedilerde süngerimsi (spongioform) ensefalopati, beyin hasarıyla karakterize klinik
Sağlık Bilimlerinde Mikrobiyoloji
tablolar oluştururlar. Prionlar ısı ve dezenfektanlara çok dirençli, immün yanıt ve antikor oluşturmayan protein yapılardır (3).
Kaynaklar
1. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi. Erişim tarihi: 10 Mart 2013. Available from: http://
w2.anadolu.edu.tr/aos/kitap/EHSM/1213/unite01.pdf
2. Mikrobiyolojiye Giriş. Erişim tarihi: 10 Mart
2013. Available from: http://www.deu.edu.tr/Up-
7
loadedFiles/Birimler/16928/Mikrobiyolojiye Giriş 9F.pdf
3. Hasçelik G. Enfeksiyon etkenlerinin genel özellikleri. İçinde: Topçu AW, Söyletir G, Doğanay
M (Editörler). Enfeksiyon Hastalıkları ve Mikrobiyolojisi. 3. Baskı, İstanbul: Nobel Matbaacılık,
2008;3-30.
4. Harvey RA, Champe PC, Strohl WA, Rouse H,
Fisher BD. Introduction to Microbiology, Microbiology. Philadelphia, USA: Lippincott, Williams
and Wilkins, 2001;1-6
5. Mikrobiyoloji. Erişim tarihi: 10 Mart 2013. Available from: http://tr.wikipedia.org/wiki/Mikrobiyoloji
Download