İneklerde Uterus Enfeksiyonlarına Sebep Olan Faktörler. SUNUM

İneklerde Uterus Enfeksiyonlarına Sebep Olan Faktörler.
SUNUM
İşletmelerdeki üreme yönetiminde ana problemlerden biri uterus enfeksiyonu, diğeri
yetersiz kızgınlık tesbitidir. Genellikle doğum sonrası erken dönemde uterus enfeksiyonu olan
ineğin, bir sonraki tohumlama döneminde gebe kalma oranı düşük olur. Washington’da
yapılan geniş bir araştırmada şiddetli uterus enfeksiyonu geçiren inekler, uterus enfeksiyonu
geçirmeyen ineklere göre ilk tohumlamada %8 daha düşük gebe kalma oranı göstermiştir. Bu
oran, doğum sonrası dönemde uterus enfeksiyonları için düzenli bir sağlık programı
uygulamayan, oluşan problemleri erken tesbit ve tedavi etmeyen sürülerde çok daha
yüksektir. Diğer bir çalışmada hafif uterus enfeksiyonu geçiren ineklerde bile gebe kalma
oranının etkilendiği saptanmıştır.
Doğum sonrası ilk iki hafta içinde ineklerin çoğunun uterusunda bakteriler
bulunmaktadır ve belki de bu ineklerin bir kısmı enfekte olmaya meyillidir. Bununla beraber,
doğumdan iki ay sonra uterus enfeksiyonunun yaygınlığı %10’un altına düşmelidir. Doğum
sonrası uterusun eski haline dönmesi(involusyon) için en uygun yöntem, normal fizyolojik
mekanizma ile birlikte uterus içindeki bakterilerin ve yangının etkili bir şekilde ortadan
kaldırılmasıdır. Beslenme faktörleri, çevre faktörleri, doğum esnasındaki uygulamalar, doğum
sonrası uygulanan ilaçlar, hatalı kızgınlık tesbiti ve organizmalar uterus enfeksiyonlarının
görülme sıklığını normalden daha fazla arttırabilir.
BESLENME FAKTÖRLERİ
Yapılan bazı çalışmalar göstermiştirki doğum esnasında yüksek vücut skoru ile uterus
enfeksiyonun sıklıkla görülmesi arasında bağlantı vardır. Çünkü doğum esnasında yüksek
vücut skoruna sahip ineklerde zayıf uterus kasılmaları, doğum sırasında erken yorulma ve güç
doğum oranı daha yüksektir. Öte yandan düşük vücut kondüsyonuna sahip inekler, normal
vücut kondüsyonuna sahip ineklere göre enfeksiyona daha meyillidir. İnekler 1 – 5 puan
skalasına göre, doğum yapacakları dönemde 3 – 4 puan seviyesinde olmalıdırlar.
Hem laktasyon hem de kuru dönemde bulunan ineklerin rasyonlarındaki kalsiyum, selenyum
A vitamini ve E vitamini seviyeleri önemlidir. Kalsiyum, uterus kasların uygun kasılması için
önemlidir. Kandaki düşük kalsiyum seviyesi, uterus enfeksiyonu ile sonuçlanabilecek
retensiyo (son’un atılamaması) vakalarına sebep olabilir. Ayrıca yine düşük kalsiyum seviyesi
uterusun eski haline dönmesini(involusyonunu) geciktirebilir.
Selenyumun, metritis ve mastitis gibi hastalıklara karşı vücudu savunmak için komplike bir
fonksiyonu vardır. E vitamini ve selenyum miktarı düşük rasyonlarla beslenen sürülere bu
vitamin ve mineral ilaveleri yapıldığında retensiyo görülme sıklığının düştüğü gözlenmiştir.
A vitamini, epitelial dokuların devamlılığı ve onarılması için önemlidir. Üreme konusunda A
vitamini, uterusun involusyonu ve sağlıklı uterus dokusunun devamı için önemlidir.
Diğer beslenme faktörleri uterus sağlığının devamı için dolaylı olarak etkilidir. Dolayısıyla,
kuru dönemdeki hayvanların rasyonlarının dengeli olması kritikdir.
ÇEVRE
Doğum esnasında ve sonrasında ineklere maksimum hijyenik koşulların sağlanması
gereklidir. Bu dönemde cervix henüz kapanmamış ve uterus çevrede bulunan bulunan çeşitli
bakteriler, viruslar, altlık materyalleri, toz ve olası küflere karşı açıktır. Zaten doğum sırasında
uterus bir miktar zedelenmiştir ve enfeksiyona açık hale gelmiştir. Kontamine (bulaşık)
malzemeler ve uygun olmayan ahır koşulları, üreme organlarını enfekte etmek için ideal
ortam hazırlar.
Uygun vitamin ve mineral düzeyinde beslenen inekler bile kötü çevre koşullarında viral
etkenlere karşı dayanamaz. Bu yüzden doğum yapacak inekler; kuru, temiz ve havadar bir
alanda, uygun bir altlık( tercihen saman) üzerinde bakılmalıdır. Özellikle yaz aylarında sıcak
ve nemli dönemlerde ahırın havalandırılması, mümkün olduğunca kuru ve temiz tutulması
önemlidir.
Uterus enfeksiyonları, inek geçmişte aynı yerde problemsiz doğum yapmış olsa bile aniden
ortaya çıkabilir. Bunun sebebi oradaki organizmlerin artması, hayvanın strese girmesi veya
yeni bir patojen enfeksiyon etkeninin ortaya çıkması olabilir. Böyle bir durumda doğum
alanının tamamen temizlenmesi ve dezenfekte edilmesi gerekir.
DOĞUM ESNASINDAKİ MÜDAHALELER
Güç doğum ve sonun atılamaması sıklıkla metrise neden olur. Gerekli olmadıkça doğuma
müdahale ettirmeyiniz. Doğum sırasında erken müdahaleler çözümden ziyade probleme sebep
olur. Doğum ve retensiyoyu önlemek için gerekli ilaçların verilmesi mutlaka veteriner hekimi
tarafından yapılmalıdır. Doğuma müdahale etmeden önce vagina bölgesi su, sabun ve
dezenfektanlar ile temizlenmelidir. Doğum ipleri ve diğer ekipmanlar dezenfekte edilmelidir.
Kullanılacak tek kullanımlık eldivenler, hem kişileri hem de inekleri bakteri ve virus
bulaşmalarından koruyacaktır.
Güç doğumu önlemek için düvelerin yeterli vücut düzeyine ulaşmaları gerekir (holştaylar için
uygun tohumlama zamanı 15 aylık iken veya ergin vücüt ağırlığının 3/2’sine ulaşmış
oldukları dönemdir). İlk kez tohumlama yapılacak düvelerde mutlaka düvelere uygun boğa
sperması kullanılmalıdır. Özellikle düvelerde doğal tohumlama yapmak, boğanın doğum
güçlüğü hakkında yeterli bilgi olmadığı için son derece sakıncalıdır.
DOĞUM SONRASI UYGULANAN İLAÇLAR
Bazı yetiştiriciler doğum sonrası ilk hafta içinde ineklerini uterus enfeksiyonundan korumak
için ilaç kullanırlar. Yapılan çalışmalar göstermiştir ki bu yaklaşım hayvanın bir sonraki ilk
tohumlamada gebe kalma oranını yükseltmiyor. Aksine bu tür uygulamalar uterus
enfeksiyonu riskini arttırıyor. Doğumdan sonra uterusun herhangi bir müdahale olmadan
kendi haline bırıkılması gerekir. Sadece enfeksiyon geliştiren uteruslara müdahale etmek
gerekir. Bu durumda veteriner hekiminin önereceği tedavinin uygulanması lazımdır.
Genellikle antibiotik kullanmaktan ziyade prostoglandin uygulaması önerilebilir.
YETERSİZ KIZGINLIK TESBİT
Sürekli, kızgınlık zamanı doğru tesbit edilmeden tohumlanan ineklerde kızgınlık oranı
artmaz. Çeşitli saha çalışmaları göstermiştirki, tohumlanan sütçü ineklerin %5 ila % 15’ ya
kızgın olmak için progesteron seviyesi çok yüksek, yada kızgınlığın başlangıcında. Eger
tohumlanan hayvan kızgın değil yada kızgınlığın başlangıcında ise uterusu progesteron
hormonunun etkisi altındadır. Progesteron hormonu, lökositlerin uterus içine gelmelerini
geciktirdiğinden uterusun savunma gücünü azaltır.Bu sebeple eğer ortamda enfeksiyon etkeni
varsa veya tohumlama sırasında hijyen kurallarına yeteri kadar uyulmamışsa inekte kızgınlık
döneminde enfeksiyon gelişecektir. Östrogen, kızgınlık zamanında lökositlerin uterus
dokusuna gelmelerini ve kan akımını hızlandırır. Böylece ortamada var olan bakterilerin tüm
dokuya yayılmasına sebep olur. İnek, tam kızgınlık döneminde iken bile tohumlama esnasında
hijyen kuralları yeterince uygulanmamış ve sert uygulama yapılmış ise travma ve bakteri ile
birlikte uterus etkilenebilir. Tam kızgın olmayan hayvanlar tohumlandığında enfeksiyon
etkenleri yerleşmeye başlayabilir.
ORGANİZMALAR
Uterus içinde çeşitli organizmalar bulunur ki bir kısmı diğerine göre daha patojendir.
Actinomyces pyogenes üreme organları için en etkili patojen bakterilerden biridir.
Ureaplasma’da uterus enfeksiyonlarına ve tohumlanan hayvanlarda gebe kalma oranının
düşmesine sebep olabilir. Bu organizma vulva ve vaginada bulunur ve tohumlama sırasında
uterus içine bulaştırılır. Fırsatçı bir organizmadır. Özellikle hatalı beslenen veya çevresel stres
faktörleri altında bulunan hayvanlarda etkili olur. Pistole kılıfının üzerine takılacak ikinci bir
plastik kılıf, bu organizmanın uterus içine bulaşmasını kontrol edebilir.
Mycoplasma bovigenitalium, Hemophilus somnus, ve viral etkenlerden infectious bovine
rhinotracheitis(IBR), infectious pustular vulvovaginitis(IPV) vagina ve uterus için
enfeksiyon oluşturan etkenlerden en bilinenleridir.
Bir protozoa olan Trichomonas fötus şiddetli uterus enfeksiyonuna sebep olur. Ayrıca
trichomoniasis cinsel yolla bulaşan bir hastalıktır ve bu organizmalar doğal tohumlama ile
inekten ineğe yayılabilir. Bu yüzden doğal tohumlamadan uzak durmak gerekir. Kedi ve
köpek gibi evcil hayvanlarda bu organizmaların neden olduğu hastalıkların yayılmasında
taşıyıcı rol oynarlar.
SONUÇ
Sürü sağlık programı, kalıcı uterus sağlığı ve potansiyel problemlerin tanımı açısından son
derece önemlidir. Doğum sonrası yapılacak rutin kontroller, problemlerin erken tesbit edilerek
etkili tedavi uygulanmasına olanak verecektir.
Michael L. O’Connor
Departman of Dairy and Animal Science
The Pennyslvania State University