1. Merkezi Sinir Sistemi (MSS)
advertisement
Sinir Sistemi Doç. Dr. Nejdet ŞİMŞEK Sinir Sistemi 1. Merkezi Sinir Sistemi (MSS) Beyin, beyincik, beyin kökü, omurilik 2. Perifer Sinir Sistemi (PSS) Gangliyonlar, perifer sinirler, perifer sinir sonlanmaları 1. Merkezi Sinir Sistemi (MSS) • Bu sistemi oluşturan organlar dış ortama karşı kafatası ve omurga gibi kemikten örtülerle korunur. • Kafatasının boşluğu (kavum krani) içinde beyin, beyincik, beyin kökü bulunur. • Omurganın boşluğu (canalis vertebralis) içinde omurilik yer alır. • MSS organları zarlarla (meninges) sarılı olarak bu boşluklarda bulunurlar. • Esasını bağ dokunun oluşturduğu bu zarlar; 1. Duramater (Pakimeninks): • Kafatasına sıkıca yapışan, sert, elastik iplikli bir zardır. • Kanalis vertebraliste periostla kaynaşmadığından kemikten kolay ayrılır. • 2. Araknoidea (leptomeninks): Villus şeklinde damarsız uzantılar gönderdiğinden örümcek ağına benzer. • Bu uzantılar duramatere tutunur. 3. Pia mater(Leptomeninks): Organlara yapışık olan en ince zardır. • Kan damarları da bu zar aracılığıyla içeriye girer. • Kavum subdurale: Duramater ile araknoidea arasındaki boşluk • Kavum subaraknoidale: Araknoidea ile piamater arasındaki boşluk • Kavum subaraknoidale içinde likör serebrospinalis bulunur. • Likör Serebro Spinalis • MSS nin normal fonksiyonunu sürdürebilmesi dışardan gelen zararlı etkenlere ve iç ortamın değişikliklerine karşı çok duyarlı olan sinirsel oluşumların korunması gerekir. • Mekanik koruma kafatası, omurga ve zarlarla gerçekleşirken, biyolojik koruma subaraknoidal boşluktaki Likör serebro spinalis aracılığıyla gerçekleşir. • Sodyum oranı çok yüksektir • Potasyum ve glikoz çok düşüktür. • Lenf sıvısının diğer dokularda yaptığı görevi MSS de LSS sıvısı yerine getirir. • Albumin, artık maddeler ve hücre elementleri LSS ile uzaklaştırılır. • Subaraknoidal boşlukta • Ventrikuluslar içerisinde • Beyin dokusu içerisinde bu sıvı devamlı dolaşım halindedir. • Subaraknoidal boşluk piamater ile organa giren damarlar boyunca beyin dokusuna kadar devam eder ve damarlar çevresinde Virchow-Robin boşluklarını şekillendirir. • Yarık biçimindeki bu boşlukları protoplazmik astrositlerin oluşturduğu Membrana limitans gliya perivaskülaris sınırlandırır. • Arterlerin çapları küçüldükçe bu alanlarda daralır, en son gliyöz membran kılcal duvarına dayanır. Aynı şekilde beyin dokusunun dış yüzünde de protoplazmik astrositler sıralanarak membrana limitans gliya superficialis adı verilen örtüyü şekillendirir. • Bu iki örtü de kanbeyin bariyeri’ni şekillendirir. • Su, oksijen, karbondioksit bu bariyeri kolaylıkla geçer. • K, Na, Cl gibi elektrolitler az miktarda olmak üzere geçebilirler. • Büyük moleküllü maddeler ve ağır metaller (Ag, Au, Cd, Pb) geçemez. • Sinir hücrelerini koruyan metabolizma bariyeri sadece gliya sınır membranları şeklinde değildir. • Beyin kapillarlarının yapısı da bunda rol oynar. • Beyin kapilarlarındaki endotel hücreleri; -Kalın bir bazal membrana sahiptir -Çok sayıda zonula okludense sahiptir. • Protoplazmik astrositler bir taraftan perivaskuler alanları kuşatırken, ayakçık şeklindeki uzantılarıyla da sinir hücreleri ile de ilişkidedir. • Bu hücreler için çok önemli olan sıvı transportunu sağlarlar. • Sinir dokudaki yüksek tuz ve madde yoğunluğunun devamlılığnı sağlayarak uyarı iletiminde önemli rol oynarlar. • MSS’ne ait organlar 2 ana madde içerir. • 1. Sub.grizeya (boz madde) • 2.Sub. Alba (ak madde): 1. Sub.grizeya (boz madde) • Sinir hücreleri ve gliya hücreleri (en yaygın olanı protoplazmik astrositler, oligodendrositler) ile bunların uzantıları ve kapillar ağından oluşur. • Sinir hücrelerinin enerjiyle ilgili faaliyetleri için gerekli madde alışverişi (glikoz, oksijen) oligodendrositlerle, • sıvı transportu ise protoplazmik astrositlerle sağlanır. • 2.Sub. Alba (ak madde): • Sinir hücresi içermez. • Çoğunluğu miyelinli olan sinir telleri demetleri, gliya hücreleri (protoplazmik astrositler dışındaki) ve bunların uzantıları • Merkezi sinir sisteminin birbirinin devamı şeklinde olan organları iç kısımlarında bir takım boşluklara sahiptir. • Birbirleriyle ilişkili olan bu boşluklar şunlardır. Ventrikulus lateralis’ler • • • • Ventrikulus tersiyus Akvaduktus serebri Ventrikulus kuartus Kanalis sentralis • Bu boşlukların duvarı ependim hücreleri ile döşelidir. • Bu hücrelerin serbest yüzleri mikrovilluslu ve kinosilyumludur. • Likör serebrospinalisin akımı kinosilyumların hareketi ile gerçekleşir. • Ependim hücreleri likörden madde rezorbe ederek sıvının temiz tutulmasını sağlarlar. Ventrikulusların içine Pleksus koroyideus (choroideus) adı verilen villus şeklinde uzantılar girer. Bunlar kıvrımlı pia mater lamelleridir. • Pleksüs koroyideus arteriyel damar yumağından zengindir. • Üzerini de tek katlı kübik epitel örter. • Epitelin yüzeyinde fırçamsı kenar yer yer de kinosilyum görülür. • Pleksus, likör serebrospinalisin yaklaşık yarısını salgılar. • MSS’ndeki organları her taraflarından saran subaraknoidal boşlukta likör bulunur. • Ancak, sadece subaraknoidal boşlukta ve ventrikuluslar içerisinde değil, beyin dokusu içinde de bulunur. • Böylece sinir doku sıvıdan bir kılıfla sarılmış ve korunmuş olur BEYİN-Cerebrum Dışta Sub. Grizeya içte Sub. Albadan oluşur • 1.Sub. Grizeya: -Str. Molekülare -Str. Piramidale externum -Str. Piramidale internum -Str. Polimorfikum katmanlarından oluşur. • 2. Sub. Alba Miyelinli sinir telleri demetler oluşturur Str. Molekülare: piyamaterin hemen altındadır. Hücreler küçük ve seyrektir. Str. Piramidale externum: küçük piramit hücreli katmandır. Hücrelerin kesit yüzleri daha çok üçgen şekillidir.Üçgenin tepei pia matere doğrudur. Dentritleri üst katmana doğru yönlenirken aksonları sbs albaya uzanır • Str. Piramidale internum: büyük piramit hücreli tabakadır Str. Polimorfikum: Sbs alba katmanına bitişik katmandır, buradaki hücreler yuvarlak, oval, piramit, yıldız şekilli hücreler bulunur. • Substansiya Alba: • sbs grizeyadan daha geniş bir alanı kaplar, birbirine paralel uzanmış miyelinli sinir telleri demetler oluşturur. • Hipokampus: Kornu ammonis • Ventrikulus lateralislerin tabanını oluşturur. • Kuduz hastalığının kesin tanısı bu bölgedeki sinir hücrelerinin sitoplazmalarında şekillenen negri cisimciklerinin görülmesiyle mümkündür. • Moleküler katman: az sayıda küçük hücreler içerir • Piramit hücreleri katmanı: Küçük ve büyük piramit hücreleri katmanıdır. • Oriens katmanı: az sayıda polimorf sinir hücreleri bulunur. • Alveus katmanı: Küçük ve büyük piramit hücrelerinin aksonları oluşturur • Ependim katmanı: ventrikulus lateralislerin içini dçşeyen prizmatik hücrelerden oluşur. BEYİNCİK (cerebellum) • 1. Sub. Grizeya • 2. Sub. Alba (Beyindeki yapıyı göstermekle birlikte merkezi nükleuslara da sahiptir. • 1. Sub. Grizeya -Str. Molekülare: Seyrek olan hücrelerin aksonları miyelinsizdir. Derindeki hücrelerin akson uçları purkinje hücrelerini sepet gibi sarar. -Str. Gangliyozum: Armut şeklinde iri purkinje hücreleri oluşturur. Aksonları miyelinlidir ve albaya doğru uzanır. Str. Granulozum: Küçük ve büyük çok fazla hücre içerir. • BEYİN KÖKÜ: Kavdeks • Beyin kökü, beyin ve onun devamı olan beyinciğin oturduğu sap’tır. • Esasını ak madde oluşturur. Ak madde içinde nükleuslar bulunur. Bunlar boz madde odaklarıdır. • Boz madde içerisinde sinir hücreleri, bunların miyelinli ve miyelinsiz uzantıları ve gliya hücreleri bulunur. • Nükleusların beyin kökünün çeşitli bölgelerine yerleşir; • Subkorteks • Ventrikulusların çevresi • Medulla oblangata • -Subkorteks: buradaki nükleuslara beyin gangliyonları da denir.korpus sitriyatum ve talamus burada bulunan en önemli nükleus merkezleridir. • -Ventrikulusların çevresi: buradaki nükleuslar multipolar sinir hücrelerinden zengindir. Üçüncü ventrikulusun taban bölümünü oluşturan Hipotalamusta büyük ve küçük hücreli çok önemli nükleuslar bulunur. 1.Büyük hücreli nükleuslar: nörosekresyon yaparlar -Nükleus supraoptikus -Nükleus paraventrikularis 2. Küçük hücreli nükleuslar: cinsel olgunluk ve genital organ gelişimini düzenlerler -N. arkuatus -N. infundibularis -N. Ventromedialis • Medulla oblongata (soğan ilik): Solunum, dolaşım ve sindirim organlarının işlevleri için çok önemli olan sinir nükleuslarını içerir. Çoğu beyin sinirlerinin çıkış yeri olması sebebiyle refleks organı olarak da görev yapar. • OMURİLİK • Beyin ve beyincikten farklı olarak boz madde içte ve H harfi şeklindedir. • Merkezi kısımda kanalis sentralis bulunur. • Bunun iç yüzünü ependim hücreleri döşer. • Dorsal ve ventral kornuların birleştiği yer pars intermediya adını alır. • Torakolumbal bölgede pars intermediya her iki yana çıkıntı yapar. • Bu çıkıntılar kornu laterale’dir. Ak madde dorsal ve ventralden bölünmüştür (Septum dorsale, fissura ventralis). Ak madde içindeki sinir telleri omurilikten çıkıp beyne gidenler yada beyinden çıkıp omuriliğe gelenlerdir. Çoğunluğu miyelinden fakirdir. • Boz maddede bulunan en önemli sinir hücreleri; 1. Somatomotorik hücreler 2. Otonom sinir hücreleri -Sempatik -Parasempatik 3. Kolumnar hücreler 4. Refleks hücreleri (golgi tipi hücreler) Somatomotorik hücreler ventral kornuda bulunan eferent özellikteki multipolar sinir hücreleridir. • Omuriliğin en iri hücreleridir. • Bunların küçük tipleri (gama motonöronlar) kas mekiklerindeki intrafuzal kas tellerini innerve ederler. • Büyük tipleri ise (alfa motonöronlar) iskelet kaslarını innerve ederler. • Bu nöronlar sensibl hücreler aracılığıyla uyarımları alırlar. • Çok uzun olan aksonları ile uyarımları son noktaya götürürler • Otonom sinir hücreleri de eferent özelliktedir. • Ancak istem dışı çalışan doku ve organları innerve ederler. • Aksonları çok uzun olmadığından 1 veya 2 yerde aynı özellikteki hücrelerle sinaps yaparlar. • Bu sinaps yerleri otonom gangliyonlardır. • Otonom sinir hücreleri sempatik ve parasempatik olmak üzere 2 tiptir. • Sempatik türde olanlar torakolumbal bölgede pars intermediyanın kornu laterale’sinde bulunurlar. • Parasempatik türde olanlar ise omuriliğin her bölümünde rastlanmakla birlikte en yoğun sakral bölümde bulunurlar. • Kolumnar hücreler: Sensibl (aferent) özellikte omuriliğin 2. büyük hücresidir. • En çok kornu dorsalede bulunurlar. • Refleks hücreleri: Aferent ve eferent hücreler arasında bağlantı sağlarlar. • Kornu dorsale’de bulunurlar. Kanalis sentralis • Perifer Sinir Sistemi • MSS’ni oluşturan organların dışında yer alır. • Gangliyonlar, perifer sinirler ve perifer sinir sonlanmalarından oluşur. • Gangliyonlar: Sinir hücreleri ve bunlarla bağlantılı olan uzantılardan (afferent, efferent) oluşur. • Ara madde nörogliya değil, bağ dokudur. 2 grupta toplanırlar. • 1.Serebrospinal gangliyonlar: Serebral ve spinal sinirler üzerinde bulunurlar. • Örn. Foramen intervertebralede bulunan spinal gangliyonlar. • Buradaki sinir hücreleri pseudounipolar tiptedir. • Sinir telleri myelinden fakirdir. • 2.Otonom gangliyonların ana hücreleri • • • • • serebrospinal organlar içersinde bulunurlar. Örn. Beyin kökünde, omuriliğin pars intermediyası ve bunun kornu lateralesinde Ana hücrelerden çıkan aksonlar, innerve edeceği yere gidene kadar 1 veya 2 kez yolları üzerindeki nöronlarla sinaps yaparlar. Bu sinaps yerleri otonom gangliyonlardır. Ana hücreden çıkan 1. akson grubu myelinlidir (Ramus komunikans albus). Otonom gangliyondaki ikinci hücreden çıkarak innerve edeceği doku yada organa giden akson myelinsizdir (Ramus komunikans grizeyus) • Otonom gangliyonlardaki sinir hücreleri çoğunlukla multipolardır. • a. Sempatik sistem gangliyonları - Paravertebral gangliyonlar -Prevertebral gangliyonlar b. Parasempatik sistem gangliyonları • Paravertebral gangliyonlar: • Omuriliğin hemen yakınında yerleşirler. • Omuriliğin ventral kornusundan ayrılan ramus komunikans albus buraya ulaşır. • Buradan çıkan teller de ramus komunikans grizeyus’u oluşturur. • Prevertebral gangliyonlar: İzole gangliyonlardır. • Göğüs yada karın boşluğunda bulunurlar. • Örn. G. Çöleyakum, G. Mezenterikum kraniyale ve kaudale. • Paravertebral gangliyondan ayrılan ramus komunikans grizeyus vücut boşluklarındaki bu gangliyonlara gelir. Oradan organlara (düz kas, kalp kası ve bezler) dağılır. • Parasempatik sistem gangliyonları: • Serebrospinal organlardaki ana hücreden çıkan çıkan parasempatik sinir telleri uyarılacak organa kesintiye uğramadan gider. • Organın duvarında parasempatik sistemin uç nöronları ile sinaps yaparlar. • Sinaps yerindeki bu nöronlar ve bunlara ait uzantılar bir pleksus şekillendirirler. • Bu topluluğa intramural gangliyonlar denir. Uç nöronlardan çıkan kısa sinir telleri de organın içinde (düz kas, kalp kası, bezler) dağılır • Perifer sinirler: • -MSS’den çıkarak perifere giden motorik, sempatik ve parasempatik sinir telleri • -periferden merkeze gelen sensibl sinir tellerinden ibarettir. • Birçok sinir teli aralarında çok az bağ doku (endonöyriyum) bulunan demetler oluşturur. • Böyle birkaç demeti dıştan genişçe bir bağ doku (perinöyriyum) kuşatır. • Böyle demetleri de en dıştan Epinöyriyum adı verilen geniş bir bağ doku kitlesi sararak perifer sinirler oluşur. Miyelinli aksonlar Miyelinli ve miyelinsiz aksonlar Ranvier boğumu • Perifer sinir sonlanmaları (Serebrospinal sinir sonları): • 1. İskelet kaslarına kontraksiyon yaptıran Eferent (somatomotorik sinir sonları) • 2. Organizma içinde oluşan yada dış ortamdan gelen uyarımları alarak MSS’ne ileten Aferent (sensibl) sinir sonları • Motorik sonlanmalar • İskelet kası telleri üzerinde oluşan sonlanmalardır. • İskelet kası teline yaklaşan sinir teli miyelinini kaybeder, birbirleriyle anastomozlaşan bir çok kola ayrılır. • Sinir telinin nörolemi ile kas telinin sarkolemi karşı karşıya gelir ve oval, disk şeklinde bir alan meydana gelir (motor plak) • Düz kaslara ve kalp kasına gelen sinir ağından miyelinsiz telcikler ve onlardan da en ince son uzantılar ayrılır. • Bunlar da kas telleri arasında yayılarak öze şeklinde küçük şişkinliklerle son bulurlar • Sensibl sinir sonlanmaları: • 1. Kas ve tendo mekiklerinde sonlanma: İnce, mekik şeklindedir. İskelet kaslarının veya tendoların uzama derecelerini belirler. • 2. Bağ dokuda yerleşen sonlanmalar: Çeşitli uç cisimlere sahiptir. -Merkel hücreleri -Krause, Grandry, Meissner cisimcikleri -Vater- pacini tipi lamelli cisimcikler • 3. Endoepitelyal sonlanma: Serbest sonlanmadır. Bütün kılıflarını kaybeden sinir teli çok ince uçlarla yada hafif şişkinliklerle son bulur. Sinir sonlanmaları
