KENTSEL ALAN DÜZENLEME PROJELERİ İÇİN
advertisement
Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon KENTSEL GELİŞTİRME PROJELERİ İÇİN COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİNİN ÖNEMİ: TRABZON ZAĞNOS DERE HAVZASI ÖRNEĞİ Y.Doç.Dr. Çetin CÖMERT ve Arş.Gör. H. Tahsin BOSTANCI KTÜ Mühendislik Mimarlık Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü 61080 TRABZON internet: ccomert@jbsd.ktu.edu.tr ÖZET: Kentsel geliştirme projelerinin en önemli aşamalarından biri, düzenlenecek bölgenin mevcut durumunun saptanmasıdır. Mevcut durumun saptanması, düzenlemeye esas oluşturacak verilerin toplanması ve analizini içerir. Burada söz konusu olan, konumsal ve konumsal olmayan bileşenleri içeren ve “karmaşık veri” olarak anılan coğrafi verinin toplanması, belirli bir düzende oraganize edilmesi ve analizidir. Günümüzün Dünya’sında doğru kararları hızla almak durumundaki “karar vericiler”in, anılan işlevleri geleneksel araçlarla yerine getirmesi beklenemez. Bu açıdan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), başvurulabileki en önemli araçlardan biri olarak görünmektedir. CBS ler bugün, özellikle coğrafi verinin geleneksel araçlara oranla çok daha doğru ve hızlı bir biçimde analizine olanak tanımaları ile çok popülerdir. Bu çalışma, CBS erin diğer sayısız uygulama alanında olduğu gibi kentsel alan düzenlemelerinde de önemli yararlar sağlayabileceği noktasından hareketle yapılmıştır. Çalışmada Trabzon’un, yeniden düzenlenmesi bugüne kadar pek çok kez gündeme gelen, Zağnos Dere havzası örnek bölge olarak seçilmiştir. Bu alan için arzu edilen düzenleme şekli, alanın tümüyle boşaltılarak yeşil alana dönüştürülmesi ve burada yaşayan halk için şehrin başka bölgelerinden uygun tahsislerin yapılmasıdır. Böyle bir düzenlemeye yönelik olarak bölgenin mevcut durumunun tesbiti için öncelikle bir “veri tabanı tasarımı” yapılmış, ardından kadastral ve halihazır durumu ile tapu bilgileri toplanarak ARC/INFO CBS ortamına aktarılmıştır. Ayrıca bölgenin sosyo-ekonomik durumunu tesbit amacıyla bir anket düzenlenmiş ve bu bilgiler de MS Access veri tabanında toplanmıştır. Daha sonra bütün bu bilgiler ArcView CBS yazılımına aktarılarak çeşitli analizler gerçekleştirilmiştir. 1. GİRİŞ Ülkemizin en önemli sorunlarından biri de çarpık kentleşmedir. Belediyelerin yeni yerleşim alanları açma ve yapılaşmayı denetimdeki acizlikleri, çarpık kentleşmenin temel nedenlerindendir. Çarpık kentleşmenin başlıca ortaya çıkış şekillerinden olan gecekondulaşma, çeşitli alt yapı ve buna bağlı sağlık sorunlarını beraberinde getirmekte, Ülkemizde 2000 li yıllarda artık görmek istediğimiz modern kent 273 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon görüntüsünü tümüyle bozmaktadır. Bu nedenle özellikle büyük kentlerimizde Kentsel Geliştirme projeleri sıkça gündeme getirilmekte ve çeşitli projeler yürütülmektedir. Kentsel Geliştirme (KG) projelerine başlıca örneklerden biri Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin Dikmen Vadisi projesidir [Özbay, 1992]. Dikmen Vadisi 1957 imar planında yeşil alan olarak korunması öngörülen, ancak daha sonraki yıllarda gecekondulaşmanın engellenemediği, yaklaşık 250 ha lık bir bölgedir. Ankara Büyükşehir Belediyesi’nin vadinin tekrar yeşil alana dönüştürülmesi için 1986’da başlattığı proje, arazinin elde edilme sürecinde gecekondu sahiplerinin itirazları üzerine kesintiye uğramış, Belediyenin bütün Ankara vadilerini düzenleme planı kapsamında 1989 da tekrar başlamıştır. Dikmen Vadisi, çoğu vadinin yamaçlarında yer alan, topoğrafik durum, jeolojik yapı ve sel durumu nedeniyle çeşitli sorunlar içeren yaklaşık 2000 gecekondu bulunmakta idi. Ayrıca Vadi tabanından akan Dikmen Deresi gibi çevre kirliliği sorunu vardı. Sel sorunu 1963 ten beri zaman zaman yaşanmış. 1963 te yapılan sel kapanı” ise derenin kirliği nedeni ile bataklık haline gelmiş ve hastalık saçmaya başlamıştı. Özetle hem fiziksel hem de insan sağlığı açısından sorunlu bir bölge olmuştu. Dolayısıyla projede burada yaşayanların konut sorunu en öncelikli sorun olarak ele alınmıştır. Çözüm için vadinin sırtlarında, jeolojik olarak sağlam yerlerinde belediyeye ait konutlar yapılması ve gecekonduluların bu binalara taşınması önerilmiş ve bu da bölgede yaşayanlarca benimsenmiştir. Ayrıca, vadi yamaçlarının ağaçlandırılması ve şehir merkezine uzanan bir kent ormanı oluşturulması, vadi tabanının insanların gezeceği, oturacağı vs. bir park şeklinde düzenlenmesi projede yer almıştır. Vadi iki yakadaki yerleşim alanları arasındaki ulaşım bağlantısını sıfırladığından, biri yayalar için olmak üzere, 5 noktada köprülü geçişler öngörülmüştür. Yeni konut tahsisi, 2981 sayılı gecekondu affı yasasına göre 10 Kasım 1985 ten önce yapılmış olan 335 gecekondu için öngörülmüş, 1985 sonrası gecekondu yapanlar ile bu alanda kiracı olanlar için ise, Ankara’nın bir başka noktasında altyapılı arsalar düşünülmüş. Konut yapma onlara bırakılmıştır. Bu çalışmada ele alınan Trabzon’un Zağnos Dere havzası, Dikmen Vadisi ile benzer özellikler taşıyan bir alandır. Zağnos Deresinin uzun süre açıktan akması nedeniyle burada da çevre kirliliği sorunları yaşanmış, bu durum ima edilircesine bölge “Dere Mahallesi” olarak anılmıştır. Benzer şekilde, 1990’da Trabzon’da yaşanan sel felaketinde burası en çok etkilenen yerlerden biri olmuştur. Derenin üzerinin 1985’te kapatılmasıyla kirlilik sorunu önemli ölçüde çözülmüş olmakla birlikte, bölgedeki sağlık ve yaşam koşullarının hiç te iyi olmadığı bilinmektedir. Bu nedenle, bölgede bir düzenleme yapılması zaman zaman gündeme gelmiş, alanın tümüyle boşaltılarak yeşil alana dönüştürülmesi ve burada oturanların şehrin başka bölgelerine yerleştirilmeleri dile getirilmiştir. Bununla birlikte, Trabzon Belediyesi’nin henüz yürürlükte olan böyle bir projesi yoktur. 274 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Bu örneklerle karakterize edilen herhangi bir KG projesinde öncelikle, proje hedeflerine yönelik olarak, bölgenin mevcut durumunun tesbit edilmesi gerekir; Dikmen Vadisi örneğinde 1985 affı kapsamı dışındaki binaların, yeni konutlar için uygun jeolojik alanların, vadi tabanında oluşturulacak park alanı için bölgenin mevcut-sosyo ekonomik yapısının, geliştirmeden sonraki tahsisler için mal sahibi, hissedar ve kiracıların tespit edilmesi gereği gibi. Bunlar, projenin hedeflerine de bağlı olmakla birlikte, kapsamı oldukça geniş olabilen, konum ilintili bilgilerdir. O nedenle toplanacak bilgilerin belirli bir düzende oraganizasyonu, hem mevcut durumun doğru olarak tesbiti, hem de düzenlemeye yönelik çeşitli analizler için gereklidir. Ayrıca analiz sonuçlarının belirli aşamalarda çeşitli karar mercilerine, bölge sakinlerine çarpıcı sunumlarla pratik bir biçimde raporlanması gerekir. Bu işlevlerin geleneksel yöntemlerle basit ve hızlı bir biçimde gerçekleştirirlmesi olanaksızdır. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) bu açıdan geniş olanaklar sunmakta, geleneksel yöntemlerle oldukça zor olan analizler, çok daha basit ve hızlı bir biçimde yapılabilmekte, istenen formda rapor düzenlenebilmektedir. Bu özellikleri ile CBS ler günümüzde “Karar Verici”lerin vazgeçilmez araçlarından biri haline gelmiştir. CBS lerin ilgi alanını oluşturan konum bağlantılı verinin, çok geniş bir kullanıcı yelpazesine sahip olması nedeniyle, bu sistemlerin uygulama alanları neredeyse sınırsızdır. Bu çalışma bu noktadan hareketle, KG projeleri için CBS lerin sunduğu olanakların araştırılması ve ileride girişilecek böyle projeler için bu olanakların değerlendirilmesi amacıyla yapılmıştır. Bildirinin 2. Kısmında CBS lerin, KG projeleri bağlamında sağlayacağı yararların anlaşılmasına yardımcı olacak bir perspektiften tanıtımı yapılmıştır. 3. Kısımda veri tabanı tasarımı ve oluşturulması anlatılmıştır. 4. Kısımda ise oluşturulan sistemde yapılabilecek analizlere örnekler verilmiştir. 2. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) yaygın olarak kullanılan tek bir tanımı yoktur. Farklı bakış açılarına göre değişik tanımlar yapılabilmektedir. CBS lerin oldukça teknik bir tanımı, yazarların bu bildiriler kitabında yer alan “Turist Bilgi Sistemleri ve Trabzon Örneği” başlıklı bildirisinde verilmiştir. Burada, CBS lerin daha uygulama ağırlıklı bir tanımı yapılacaktır. Genel olarak CBS, konumsal veri tabanı yönetimi için tasarlanmış yazılım ve donanım elemanlarının bir bütünü olarak tanımlanabilir [Masry/Lee, 1988]. Burada “veri tabanı”, birbiri ile ilişkili veri topluluğu olarak tanımlanır. Birbiri ile ilişkili veri, bir doğalgaz şebekesine, bir mahalledeki parsellere, bir ormandaki ağaç türlerine vs. ait veri olabilir. “Veri tabanı yönetimi” ile kastedilen, verinin veri tabanına girilmesi, depolanması, işlenmesi ve analizi ile bir formda kullanıma sunulmasıdır. “Veri Tabanı Yönetim Sistemleri (VTYS)” ile, bu işlevleri yerine getiren sistemler anlaşılır. Yerine getirmesi gereken işlevler açısından CBS ler de birer VTYS olarak düşünülebilir. Dolayısıyla CBS nin iki temel bileşeni vardır. Biri, verinin belirli bir yapı altında depolandığı veri tabanı, diğeri ise veri tabanı yönetimi işlevlerini yerine getiren ve kullanıcıların uygulamalarını modellendirmelerini sağlayan yazılım araçlarıdır (Şekil 1). 275 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Gerçek Dünya CBS Modelleme Yazılım Araçları + VT Soyutlama Kullanıcı Şekil 1. CBS nin temel bileşenleri [ESRI, 1990] dan. CBS lerin çıkış noktası, çok büyük miktarda ve karmaşık ilişkiler içeren verinin, bilgisayar desteğinde alışılagelmiş yöntemlerden çok daha etkin bir biçimde organizasyonu ve yönetimi olmuştur. Diğer bir anlatımla, bu tür verinin arşivlenmesi ve güncellenmesi ile, aranan veriye erişilebilmesi, çeşitli analizlerin yapılması ve sonuçların istenen tarzda rapor edilebilmesi gibi temel işlemlerin geleneksel yollarla basit ve hızlı bir biçimde gerçekleştirilememesi, aynı verinin farklı kullanıcılarca “kullanılabilir” olmaması CBS leri gerektirmiştir. Örneğin ilk CBS gerçekleştirimlerinden biri olarak kabul edilen Kanada CBS, çok büyük miktardaki Kanada arazi sayımı verisinin uygun bir biçimde çekip çevirilebilmesi amacıyla 1960 larda geliştirilmiştir. Arazi sayımında çok miktarda ve çeşitlilik gösteren ülke genelindeki verinin, üstelik peryodik olarak toplanması, depolanması ve analizi (periyotlar arası karşılaştırmalar vs.) söz konusu olduğundan, bilgisayar destekli bir sistem gündeme gelmişti. CBS lerin ilgi alanını oluşturan verinin “karmaşıklığı”, konum boyutunu da içermesindendir. Bu nedenle CBS lerde tutulan veri, genellikle “konumsal” veri olarak anılır. Konumsal veri hem kendi yapısı hem de içerdiği ilişkiler bakımından karmaşıktır. Genel amaçlı VTYS ler konumsal olmayan veriye yönelik olduklarından, CBS ler VTYS lerden farklı olarak veri girişi, işleme, analiz, sunuş gibi temel işlevlerin hepsinde konum boyutunun getirdiği karmaşıklığın üstesinden gelmek durumundadır. Uygulamadan bir örnekle bu durumu açıklamak gerekirse, yalnızca tapu işlemlerinin çekip çevirilmesi genel amaçlı bir VTYS ile başarılabilirken, bu işlemlerin kadastral durumla bütünlük içerisinde yapılabilmesi bir CBS sistemini gerektirecektir. CBS burada parsellerin sistemde temsil edilmesi, ifraz tevhit vs. gibi parsel işlemlerinin yapılabilmesi, bir taşkından etilenebilecek parsellerin belirlenmesi gibi çeşitli analizlerin, işlem sonuçlarının sunumunun tapu bilgileri ile bütünleşik olarak yapılabilmesine olanak tanımalıdır. Örneğin bir satış işleminin ardından ekrandan o parsel seçildiğinde, parselin yeni sahibi bilgisine erişilebilmeli, tersi yönde aynı malike ait parseller sorgulandığında elde edilecek listede ya da ekranda seçili parseller arasında bu yeni edinilen parsel de yer almalıdır. 276 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon CBS lerin popülaritesi büyük ölçüde analiz gücünden kaynaklanmaktadır. Geleneksel yöntemlerle çok uzun zaman alabilecek analizler çok daha basit ve hızlı bir biçimde yapılabilmektedir. Bu nedenle CBS ler günümüzde “Karar Verici”lerin vazgeçilmez araçlarından biri haline gelmiştir. CBS lerdeki tipik analizlere aşağıdaki örnekler verilebilir: Kadastral uygulamalarda belirli koşulları sağlayan (örn. alanca imara uygun) parsellerin belirlenmesi, Yeni açılacak bir yol için kamulaştırılacak parsellerin ve kamulaştırma bedellerinin belirlenmesi, Şebeke (su, doğalgaz vs.) izleme sistemlerinde herhangi bir hat/vana daki arıza durumunda etkilenecek abonelerin belirlenmesi, Trafik, yol durumu, uzaklık vs. gibi çeşitli etkenlere bağlı olarak, en uygun yol güzergahlarının belirlenmesi, Bir deprem durumunda etkilenebilecek yol ve hastahanelerin belirlenmesi, Yüzey analizleri; Eğim ve bakı analizleri, en ve boy kesit çıkarma, otomatik eşyükseklik eğrisi çizimi, görülebilirlik analizleri, İstatistiki analizler; Bir mahalledeki parsellerin sayısı, ortalama kat sayısı, ortalama ve standart sapma hesapları. Jeolojik ve topoğrafik yapı, yollar, su kaynakları, mevcut yerleşim alanları vs. ye uzaklık gibi çeşitli ölçütlere göre depremzedeler için çadır ya da konut alanı, katı atık boşaltım alanı vs. gibi, belirli bir amaç için en uygun yer seçimi. Konumsal verinin çok geniş bir kullanıcı yelpazesine sahip olması nedeniyle CBS lerle yapılabilecek uygulama ve analizler neredeyse sınırsızdır. Bugün CBS ler Market analizinden hassa tarıma, çok çeşitli alanlarda kullanılmakta ve her geçen gün yaygınlaşmaktadır. CBS lerin bu gidişle yakın bir gelecekte bugünkünden çok daha geniş bir teknik kullanıcı kesiminin en önemli masüstü araçlarından biri ve geniş halk kitlelerinin dolaylı olarak kullanacakları sistemler haline geleceğini söylemek çok iddialı bir tahmin olmayacaktır. 3. COĞRAFİ VERİ TABANI OLUŞTURMA Herhangi bir CBS kurma projesinin en önemli aşamalarından biri veri tabanın oluşturulmasıdır. Bunun için yapılacak bir gereksinim analizi ile veri tabanında hangi bilgilerin bulunması gerektiği belirlenir. Ardından uygun veri modelleri kullanılarak veri tabanının yapısı tanımlanır. Aşağıda bu safhalar özetlenmiştir. 3.1 Gereksinim Analizi Gereksinim analizi, herhangi bir veri tabanı oluşturma işleminde ilk aşamadır. Bu aşamada, veri tabanının oluşturulma amacı ve gerçekleştirilmek istenen uygulama ve analizlere göre, veri tabanında hangi bilgilerin bulunması gerektiğine karar verilir. Bu çalışmaya konu olan, sorunlu bir yerleşim alanının yeniden düzenlenmesine yönelik bir projede, veri tabanı içeriğinin, gerçekleştirilecek düzenlemenin amaç ve 277 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon kapsamına göre belirlenmesi gerekir. Henüz yürürlükte böyle bir proje olmadığından, bu çalışmada bölgenin yeniden düzenlenmesine temel oluşturacak içerikte bir veri tabanı için bir gereksinim analizi yapılmıştır. Analiz sonuçları aşağıdaki gibi özetlenebilir: Parsellerle ilgili her türlü tapu ve kadastro bilgileri, Kat mülkiyetine girmiş ve girmemiş olan binalar, Cins değişikliği yapılmamış yerler (örn. tapuda cinsi “arsa” görünen binalar), İmara uygun olmayan parseller, Üzerinde birden fazla bina olan parseller, Birden çok parsele düşen binalar, Binalardaki kat, daire sayıları, Dairelerde oturanların sayısı, Dairelerde oturanların evsahibi ya da kiracı olma durumları Ailelerin ortalama gelir/gider düzeyleri, belirlenebilmelidir. 3.2 Kavramsal Veri Tabanı Tasarımı VT tasarımında önce Varlık-İlişki (Vİ) modeli kullanılarak gereksinim analizi sonuçlarına göre VT nin yapısı tanımlanmıştır. Vİ modelinde temel kavramlar Varlık, İlişki tipi ve özniteliklerdir. Varlıklar tek başına bir varoluş ifade eden şeylerdir. Öznitelikler ise tek başlarına anlamsız, varlıklarla birlikte anlam kazanan değerlerdir. Örneğin Şekil 2. de PARSEL, parsel tipindeki varlıkları tanımlamaktadır. Buna göre, her parselin bir parsel-nosu, alanı vs. gibi öznitelikleri vardır. İlişki tipleri ise varlıklar arasındaki ilişkileri karakterize etmek için gereklidir. Şekil .. de PARSEL ve MALİK varlıkları arasından AİTTİR ilişkisi vardır. Buna göre her parselin bir maliki vardır. Vİ modelinde ilişki tipleri için ilişkinin “derecesi”, yani böyle bir ilişkinin ne kadar sayıda varlık arasında olabileceği belirtilir. Buna göre Şekil .. deki AİTTİR ilişkisi her parselin birden çok maliki olabileceğini, tersi yönde bir malikin de birden çok parseli olabilir. Böyle bir ilişki (M:N “M ye N” okunur) bir ilişkidir. Buna karşın her DAİRE de bir AİLE oturduğundan, OTURUR ilişkisi (1:1) bir ilişkidir. Vİ modelinde varlıklar gibi, ilişki tiplerinin de öznitelikleri vardır. Böylece varlıklar arasındaki ilişkilerin daha ayrıntılı olarak tanımlanması sağlanır. Örneğin AİTTİR ilişkisinin “hisse” özniteliği, bir parsel malikinin parseldeki hissesini belirtmek için gereklidir. Vİ modelindeki VT tanımı standart sembollerle ifade edilir ve “Vİ diyagramı” olarak anılır. Dolayısıyla Vİ diyagramı, VT de hangi varlıkların bulunduğunun, bunların özelliklerinin ve aralarındaki ilişkilerin standart bir dilde ifadesidir. Şekil 2. de, VT nin Vİ diyagramı görülmektedir. VT tasarımında daha sonra İlişkisel Veri Modeli (İVM) kullanılarak, ilişkisel VT tasarımı yapılmıştır. İVM de temel kavram “tablo” dur. Bir tablo satır ve sütunlardan oluşur. İlişkisel bir VT de varlıklar, öznitelikler ve ilişkilere ait bütün veriler 278 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon tablolarda bulunur. Tablo sütunlarında varlık ve ilişki tipi öznitelikleri yer alır. Her bir varlığa ait veri ise tablonun ayrı bir satırını oluşturur. Bir varlığa ait veri birden çok tabloda bulunabilir. Veri tekrarının önlenmesi, veri fazlalığının kontrolü ve veri kazanımının hızlı olabilmesi için, tabloların, “Normal Formlar” olarak bilinen, belirli formlara uyması gerekir. İlişkisel VT tasarımında, bu formları belirleyen kurallara göre bir “Normlandırma” yapılarak VT de bulunması gereken tablolar ve içerikleri (öznitelikler) belirlenir. Şekil 3. te İlişkisel VT tasarımı sonuçları, yani VT nin yapısınin İVM deki ifadesi görülmektedir. Şekil 3. te altı çizili değerler “anahtar” değerlerdir. Anahtarlar her satırı tek analamlı olarak tanımlayan ve tablolar arasında “gezinme” olanağı sağlayan değerlerdir. Anahtar bir ya da daha çok öznitelik değerinden oluşabilir. Örneğin VT de iki maliğin ad, soyad, baba adının aynı olabilme olasılığı nedeniyle bunların hiç biri anahtar olarak tek başına yeterli değildir. Bu durumda bu değerlerin üçü birden anahtar olabilir. VT de herhangi iki kullanıcı için bu üçünün aynı olmaması da garanti edilemezse o zaman, iki malik için aynı olma olasılığı bulunmayan bir değer (örn “vergi-nosu” gibi) kullanılmalıdır. İlişkisel bir VT de bir varlığa ait veri çeşitli tablolara dağılmış olabileceğinden, anahtarlar son derece önemlidir. 3.3 Verilerin Veri Tabanına aktarılması Bu çalışma için Zağnos Dere Havzası’nın Maraş Caddesi’nden Zağnos Köprüsü’ne kadar uzanan kısmı esas alınmıştır. Konumsal verinin veri tabanına aktarılması için önce, bölgenin kadastral ve halihazır haritaları AutoCAD R.13 ortamında sayısallaştırılarak Parsel ve Bina katmanları oluşturulmuştur. Daha sonra bu katmanlar Arc/Info 7.02 CBS ortamına aktarılarak topolojileri kurulmuştur. Şekil.. deki ilişkisel veri tabanı şemasının gerektirdiği öznitelik bilgileri ise, Trabzon Tapu Sicil Müdürlüğü ve bölgede yapılan anketlerden elde edilerek MS Access VTYS yazılımına aktarılmıştır. Son olarak Arc/Info ve MS Access ortamındaki tüm veriler ArcView 3.01 ortamına aktarılarak ilişkilendirilmiş ve çeşitli analizlere hazır hale getirilmiştir. Herhangi bir CBS kurmada, veri tabanının oluşturulması en önemli aşamadır. Çünkü ancak bundan sonra, veri tabanı kapsamı ve eldeki CBS yeteneklerinin elverdiği ölçüde, çeşitli analizler yapılabilir. Ülkemizde çoğunlukla olduğu gibi, KG projelerinde de veri tabanını oluşturulmasında tapu ve kadastro verisinde sıkça dile getirilen tutarsızlıklara bağlı sorunlar yaşanması beklenebilir. Bu çalışmada da böyle olmuş, tecavüzlü binalar, güncel olmayan veriler vs. gibi sorunlarla karşılaşılmıştır. Ancak, bu çalışmanın ilgi alanı bu sorunlar olmadığından, bunların üzerinde ayrıca durulmamıştır. 279 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 280 KTÜ, Trabzon Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 TAŞINMAZ Taşınmaz No Cinsi PARSEL Pafta Ada Parsel BİNA Bina No Taşınmaz No Mahalle Taşınmaz No BAĞIMSIZ-BÖLÜM Taşınmaz No Kat Sayısı MALİK Ad Soyad DAİRE Bina No Daire No Otur. Say. Tapu Alanı Daire Sayısı Bina No Cinsi Soyad Baba-adı PARSEL-HİSSE Taşınmaz Ad No AİLE Daire No KTÜ, Trabzon Baba-adı Çalış. Say. Eğitim Cinsi Arsa Payı Hisse Adres Kira Bedeli Sosyal Güvence Sayfa Bina _Cinsi D.tarih Mülkiyet Cilt Edinme Sebebi Telf. Mahalle Şikayeti Düzenlemeye Konut Tepki şikayeti Şekil 3. İlişkisel VT Şeması. 4. OLUŞTURULAN SİSTEMDE ÇEŞİTLİ ANALİZLER Bir CBS, veri tabanının oluşturulması ile analizler için hazır hale gelir. Bir CBS de yapılabilecek analizlerin bir sınıflaması 2. Kısımda verilmişti. Bu kısımda analizler Bina, Parsel, Malik, Aile, Daire sorgulamaları olarak sınıflanmıştır. 4.1 Binalarla ilgili sorgulamalar Binalara yönelik sorgulamalar binalardaki kat ve daire adetleri, dairelerin kat mülkiyetine geçip geçmedikleri, kaçak binalar tespit edilebilir. Yapılabilecek sorgulamalardan bazıları şunlardır: 281 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Kat adedine göre sorgulamalar (örn. kat adedi 4 ve daha çok olan binalar – şekil 4.) Daire adedine göre sorgulamalar Örn. 10 dan az dire içeren bina sayısı) Tapuda cinsi “bağımsız bölüm” olan binalar Tapuda cinsi arsa görünen taşınmazlar Şekil 4. kat adedi 4 ve daha çok olan binalar 4.2 Parsellerle ilgili sorgulamalar Parsellere yönelik sorgulamalar parsellerle ilgili çeşitli bilgilere ulaşılmasını sağlar. Parsel malikleri, parsellerin hisseli olup olmadığı, hisseli iseler hisse sahipleri ve payları, cins tahihi yapılmamış parseller vs. ile ilgili bilgiler elde edilebilir. Ayrıca yeniden düzenleme sonucundaki alan tahsisleri, kamulaştırma bedellerinin tespitinde parsel sorgulamalarına gerek vardır. Yapılabilecek sorgulamalardan bazıları şunlardır: Alan değeri üzerinden çeşitli sorgulamalar (alanı 500 m2 den büyük parseller) Pafta, ada, parsel nolarına göre parselin diğer bilgilerinin elde edilmesi, ekranda görüntülenmesi, Hisseli parseller ve hisse sahipleri (Şekil 5.). Üzerinde tek bina bulunan parseller, Üzerinde birden çok bina bulunan parseller, 282 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon Şekil 5. Hisseli parseller ve hisse sahipleri 4.3 Maliklerle ilgili sorgulamalar Kat mülkiyeti ve parsel malikleri ile her türlü bilgi malik ad, soyad, baba adı verilerek ya da diğer tablolar üzerinden yapılacak sorgulamalarla elde edilebilir. Örn. verilen bir parsel için hisse sahiplerine ait bilgiler elde edilebilir. Maliklerle ilgili sorgulamalar yeniden düzenlemede yapılacak tahsisler açısından önem taşımaktadır. Yapılabilecek sorgulamalardan bazıları şunlardır: Ad, soyad, baba-adı verilen bir malike ait taşınmazlar, Kat mülkiyetine geçmiş taşınmaz sahipleri, Hisseli taşınmazlarda hisse sahipleri, Hissesiz taşınmaz sahipleri (Şekil 5.). 4.4 Aile ve Daire bilgilerine yönelik sorgulamalar Aile ve daire bilgileri ile ilgili sorgulamalar, mevcut sosyo-ekonomik yapının belirlenmesi için kullanılabilir. Yapılabilecek sorgulamalardan bazıları şunlardır: Kira bedeline göre çeşitli sorgulamalar (örn. kirası 20 milyondan fazla olan daireler) Oturdukları daire ve mahalleden şikayeti olanların sayısı, Mülkiyeti oturana ait olmayan daire sayısı, Bölgedeki ortalama gelir düzeyi, Sosyal güvencesi olan aileler, 283 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon 4.5 Analizlerde Üçüncü Boyutun Kullanılması ArcView 3.1 yazılımının 3D Analyst modülü kullanılarak 3D yüzey oluşturma, Canlandırma ve analizler yapılabilir. 3D Analyst arazinin yüzey modeli üzerinde çalışır. Yüzey modelleri Grid ve TIN olmak üzere, iki farklı yöntemle yükseklik, sıcaklık vs. gibi istenen türde veri için oluşturulabilir. Yüzey modeli oluşturulduktan sonra çeşitli yüzey analizleri yapılabilir [ESRI, 1997]. Örnek vermek gerekirse eğim ve bakı haritaları oluşturma, eşyükseklik eğrilerinin üretimi, profil çıkarma, toprak kayması hatlarının belirlenmesi, yüzey alanı, hacim, yarma ve dolgu hesapları, görülebilirlik analizleri yapılabilir. Ayrıca 3D canlandırma oluşturulabilir. Şekil 6. Arazinin topoğrafik yapı ve kat adetlerine göre oluşturulmuş 3D görüntüsü Bunun için önce, kadastral harita üzerinden eşyükseklik eğrileri sayısallaştırılarak arazinin yüzey modeli oluşturulmuştur. Bu yüzey modeli yükseklik verisine dayandığından, geleneksel olarak “Sayısal Yükseklik Modeli (SYM)” adıyla anılmıştır. Daha sonra binaların kat adetleri ve kat yüksekliği bilgileri de eklenerek arazinin üç boyutlu görüntüsü elde edilmiştir (Şekil 6. ). Üç boyutlu görüntü kullanılmasıyla yukarıda anılan sorgulamalardan bazılarının sonuçları daha çarpıcı bir biçimde görüntülenebilir. Bu, KG projelerinin teknik olmayan kesimlere anlatılması açısından yararlı olacaktır. Kuşkusuz şekil 6. daki görüntü görsel açıdan, şekil 4. tekinden daha zengindir. Ayrıca 3D görüntü için bir SYM oluşturulmuş 284 Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamaları Sempozyumu, 1999 KTÜ, Trabzon olduğundan, çeşitli yüzey analizleri yapılabilir. Örneğin havza tabanında oluşturulacak bir parkın projelendirmesinde gerekebilecek çeşitli yarma-dolgu hesapları, eğim, bakı analizleri vs. bu SYM üzerinden yapılabilir. Bununla birlikte ArcView 3D Analyst’in Sağladığı “3D görüntü” gerçek bir 3D yapıya dayanmadığından, grafik üzerinden kat ya da daire bazında sorgulama yapılamamaktadır. 5. SONUÇ KG projeleri, en önemli problemlerinden biri çarpık kentleşme olan Ülkemizde sıkça gündeme gelmektedir. Bu tür projeler, kapsamı oldukça geniş olabilen, konum ilintili bilgiler gerektirir. KG projelerinde toplanan bilgilerin belirli bir yapı altında organize edilmesi, bölgede mevcut durumun doğru olarak tesbiti, düzenlemeye yönelik çeşitli analizler ve analiz sonuçlarının istenen tarzda raporlanması gibi temel işlevler içerir. Geleneksel yöntemlerle bu işlevlerin, basit ve hızlı bir biçimde yerine getirilmesi olanaksızdır. CBS ler, KG projeleri gibi konum bilgisine dayalı, neredeyse sınırsız uygulama alanında, bu açıdan geniş olanaklar sunmakta, örneğin geleneksel yöntemlerle oldukça zor olan analizler, çok daha basit ve hızlı bir biçimde yapılabilmekte, istenen formda rapor düzenlenebilmektedir. KG projeleri için CBS lerin sunduğu olanakların araştırılması amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmada, Trabzon Zağnos Dere Havzası uygulama alanı olarak seçilmiştir. Genel bir KG projesine yönelik bir gereksinim analizi ve veri tabanı tasarımının ardından, bölgenin sınırlı bir kesimi için tapu ve kadastro bilgileri ile sosyo-ekonomik yapıyı tesbite yönelik bir anketle elde edilen bilgiler, ArcView 3.01 ortamında toplanmış ve çeşitli analizler yapılmıştır. Sonuç olarak KG projelerinde CBS kullanımının özellikle, çeşitli analizlerin basitçe yapılabilmesi, sonuçların istenen formda raporlanabilmesi, oluşturulan veri tabanının ilgilenen kurum ve organizasyonlarca da kullanılabilir olması açısından çok önemli yararlar sağlayabileceği görülmüştür. KAYNAKLAR ESRI (1990) Understanding GIS The ARC/INFO Method, Environmental Systems Research Institude, Inc. ESRI (1997) ArcView 3D Analyst, Environmental Systems Research Institude, Inc. Masry, S.E., Lee Y.C. (1988) An Introduction to Digital Mapping, University of New Brunswick, Department of Surveying Engineering, Canada. Özbay, A. (1992) Dikmen Vadisi ve Kültür Köprüsü Üzerine, Yapı Dergisi, No:126, s. 68-76. 285
