web sitelerinin değerlendirilmesinde kullanılan yöntemler

WEB SİTELERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE
KULLANILAN YÖNTEMLER
METHODS USE FOR EVALUATING WEB SITES
Ozan Coşkunserçe
Özcan Özgür Dursun
Anadolu University, Faculty of Education
Department of Computer Education and Instructional Technologies, Eskişehir / Turkey
oodursun@anadolu.edu.tr
ÖZET
Kullanılabilirlik, bir ürünü kullanan insanların işlerini hızlı ve kolay bir şekilde yerine getirebilmesi olarak tanımlamaktadır. Web tasarımcıları
geliştirdikleri sitelerin kullanılabilir olmasını ve dolayısıyla kullanıcıları tarafından beğenilmesini istemektedirler. Bu ihtiyaçtan dolayı, sitelerinin
bu kriterlere uygunluğunu denetlemek için bir çok değerlendirme yöntemi geliştirilmiştir. Web sitelerinin kullanılabilirliğinin değerlendirilmesi,
tasarım sürecinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Web sitesi değerlendirme yöntemleri, sistemin tasarım aşaması, kullanılacağı yer ve
kullanıcıların özelliklerine göre değişmektedir. Bu çalışmada Web sitesi değerlendirme yöntemlerinden kart sıralama, odak grupları, buluşsal
değerlendirme, bireysel görüşmeler, paralel tasarımlar, karakterler, prototiplendirme, görev analizi, kullanılabilirlik testi, kullanım durumları ve
çevrimiçi inceleme Web sitesi değerlendirme yöntemleri incelenecektir. Bu sayede Web sitesi tasarımcılarının Web sitesi değerlendirme
yöntemleri hakkında bilgilendirilerek bir değerlendirme yöntemi uygulamadan önce içinde bulunulan şartlara en iyi uyan yöntemi seçebilmesi
amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Web site değerlendirme, kullanılabilirlik
ABSTRACT
Usability is defined fast and easyly completing tasks by users who is using the product. Usable and appreciated Web sites are aim of all Web
site designers. Because of this requirement, many methods to evaluate Web sites were developed. Usability evaluation of Web sites is one of
the main elements of Web site developing process. Web site evaluation methods varies with respect to design step of system, usage point in
Web site development process and characteristics of users. In this article card sorting, focus groups, heuristic evaluation, individual
interviews, paralel design, personas, prototyping, task analysis, usability test, usage events and online survey Web site evauation methods will
be analyzed. With using this research, Web site designers will have knowledge on the Web site evaluation methods. After that, they will able to
select appropriate Web site evalution method which best suits his/her environment and Web site.
Keywords: Web side evaluating, usability
GİRİŞ
kendi işlerini hızlı ve kolay bir şekilde yerine getirebilmesi
olarak tanımlamaktadır. Bir başka deyişle kullanılabilirlik;
kullanıcıların etkileşim içinde olduğu sistem ara yüzlerinin
“öğrenilebilir”, “etkin”, “hatırlanabilir”, “az sayıda hatadan
oluşan” ve “tatmin ve beğeni hissi veren” özelliklerde
olmasını kapsar (Nielsen, 1993). Web sitelerinin bu
kriterlere
uygunluğunu
değerlendirmek
için
farklı
değerlendirme yöntemleri geliştirilmiştir. Her yöntemin farklı
üstünlükleri, zayıflıkları, uygulama zamanları ve kullanım
şartları vardır. Web sitesinin geliştirilme sürecini ve ihtiyaç
duyulduğunda hangi yöntemin uygulanması gerektiğini
içinde bulunulan durum ve karşılaşılan sorunlar
belirlemektedir.
İnternetin ve dolayısıyla Web sitelerinin gittikçe artan
kullanımı birçok sorunu ve bu sorunların çözümü için
uzmanlık alanlarını beraberinde getirmiştir. Web sitelerinin
tasarımcıları ve geliştiricileri, sitelerin kullanıcıların istek ve
beğenilerini karşılamakla birlikte yayınlanma amaçlarını
etkin bir şekilde yerine getirmesini de beklemektedirler. Web
sitelerinin bu hedefler doğrultusunda geliştirilmesi ancak tüm
tasarım ve geliştirme sürecini kapsayacak etkin bir
değerlendirme ile gerçekleştirilebilir. Bu değerlendirmeler
sonucunda elde edilen verilerle gerekli düzeltmeler yapılır
ve Web sitesi daha kullanılabilir bir hale getirilir. Dumas ve
Redish (1999), kullanılabilirliğin bir ürünü kullanan insanların
Kullanılabilirlik sorunları web sitelerinin kullanımında ve
tasarımında ortaya çıkan sorunların büyük bölümünü
kapsamaktadır. Bu nedenle, son yıllarda Web sitelerinin
kullanılabilirliğinin değerlendirilmesi tasarım sürecinin
ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Değerlendirme
yöntemleri, sistemin tasarım aşaması, kullanılacağı yer ve
hedef kitlenin özelliklerine göre değişmektedir (Akıncı ve
Çağıltay, 2004). Değerlendirme aşamasında öncelikle içinde
bulunulan duruma en uygun değerlendirme yöntemi
seçilmelidir. Bunun içinde değerlendirmeyi tasarlayacak
kişinin Web sitesinin değerlendirmek için uygulanabilecek
yöntemlerin özellikleri ve uygulaması hakkında bilgi sahibi
olması gerekmektedir. Web sitesi tasarımcılarının bu
konular hakkında yeterince bilgi sahibi olmaması Web
sitelerinin geliştirme sürecinde değerlendirmenin doğru
olarak yapılamamasına neden olmaktadır.
Web Sitelerinin Sorunlarını Belirlemede Kullanılabilecek
Değerlendirme Yöntemleri
Amerikan hükümeti resmi kullanılabilirlik sitesi, Web
sitelerinin kullanılabilirliğini değerlendirmede kullanılabilecek
yöntemleri; kart sıralama, içeriksel görüşmeler, odak
grupları, buluşsal değerlendirme, bireysel görüşmeler,
paralel tasarım, karakterler, prototiplendirme, çevrimiçi
inceleme, görev analizi, kullanılabilirlik testi ve kullanım
durumları olarak sıralamıştır. Bu yöntemler daha iyi Web
888
siteleri geliştirmek için kullanılmaktadır ama her bir yöntem
ürün geliştirmenin farklı aşamalarında uygulanabilir.
şeması görüşmeler bittikten sonra tüm gözlemcilerin
katılımıyla ve elde edilen notların birleştirilmesiyle
oluşturulmaktadır. Şemada görüşmelerde katılımcılar
tarafından ortak olarak belirlenen görüşler belirlenir ve elde
edilen veriler yorumlanır.
Kart Sıralama
Kart sıralama, Web sitelerinin içeriğinin oluşturulmasında
veya değerlendirilmesinde kullanılabilecek en basit
değerlendirme yöntemlerinden biridir. Yöntemin kullanım
amacı sitenin henüz bir tasarımı oluşmamışken içeriğinin
kullanıcılarının
düşünce
yapısına
uygun
olarak
düzenlenmesi veya kullanımda olan Web sitesinin içeriğinin
düzenlenmesidir (Nielsen, 2004). Yöntemin uygulanmasını
Nielsen (2004) dört madde ile açıklamıştır.
1. Değerlendirilmek istenen Web sitesinin tüm ana
maddeleri kağıt kartlar üzerine yazılır.
2. Kartları karıştırılır ve katılımcılara teslim edilir.
Katılımcılar sitenin hedef kitlesini yansıtacak
şekilde seçilmelidir.
3. Katılımcılardan birbiriyle ilişkili olan kartları bir
araya toplamaları istenir. Katılımcılar istedikleri
sayıda büyüklü küçüklü gruplar oluşturabilir.
4. İsteğe bağlı olarak sonradan katılımcılardan
grupları da kendi içerinde ilişkilendirerek daha
büyük gruplarda birleştirmeleri ve bu gruplara isim
vermeleri istenebilir. Sonraki adım olarak site içi
dolaşım başlıkları için kelimeler, bağlantılar,
başlıklar ve arama motorunu geliştirmek için
fikirler üretilebilir.
Odak Grupları
Bir odak grubunda altı ile dokuz arasında kullanıcı
arabiriminin sorunlarını ve endişelerini tartışmak için bir
araya getirilir (Nielsen, 1997). Odaklanma grupları
kullanıcıların ürün hakkındaki fikirlerini ve hislerini çabukça
elde etmek için iyi bir yöntemdir. Bu yüzden bir Web
sitesinin tasarımının ilk aşamalarında uygulamak için
uygundur. Elde edilen bilgi kullanıcıları anlamaya, stratejinizi
planlamaya ve temel tasarım sorunlarını belirlemeye yardım
eder (Liebel, 2007). Odaklanma grubu metodunu kullanırken
bazı noktalara dikkat edilmelidir. Yöntemin uygulanmasında
katılımcılar oldukça serbest bırakılmasına ve toplantılının
içeriğinin nispeten yapılandırılmamış olmasına rağmen
tartışmayı yönetenler konuları ve hedefleri grup
çalışmasının başında belirlemelidir. Bu yüzden tartışmayı
yönetenler tartışmayı, kullanıcıların fikirlerini engellemeden
yönlendirmelidir. Odaklanma grubunu hedef kitleyi yansıtan
farklı alanlardan seçilmelidir. ABD Hükümeti’nin resmi
kullanılabilirlik sitesi odaklanma grubunu uygulamanın
adımların şu şekilde açıklamıştır:
 Web sitesinin hedef kitlesini yansıtan katılımcılar
seçilmeli.
 Ne öğrenmek istediğinize karar verilmeli.
 Yöneticinin takip etmesi için bir senaryo
hazırlanmalı.
 Tartışmayı yönetmesi için gerekli özelliklere sahip bir
yönetici belirlenmeli. Böylece tartışmaya herkes
katılabilir ve takip eder.
 Yöneticiyi
senaryoyu
uygulamakta
serbest
bırakılmalı. Senaryo genelde yöneticiye sorulacak
soruları ve işlenecek konuları gösterir. Yönetici
tartışmanın düzgün devam etmesi için bunların
sıralamasını değiştirebilmelidir. Yönetici zamanı iyi
değerlendirmeli ve ne zaman yeni bir tartışmaya
geçilmesi gerektiğine karar vermelidir.
 Tartışmaların ses kaydı yapılmalı ve aynı zamanda
çeşitli notlar tutulmalı.
Kart sıralama testlerinden güvenilir veri etmek için gerekli
olan katılımcı sayısına yönelik çeşitli görüşler ileri
sürülmektedir. Tullis ve Wood (2004), yirmi ila otuz
katılımcının bulunmasını tavsiye ederken Nielsen (2004) on
beş katılımcıyı yeterli bulmuştur.
İçeriksel Görüşmeler
İçerisel görüşmeler, Web sitelerinin kullanıcılarının doğal
ortamında değerlendirilmesine dayanan bir yöntemdir.
Kullanıcılar Web sitesini, değerlendirmeyi yapan uzmanın
önünde kullanırlar ve uzman katılımcıların davranışlarını ve
yorumlarını gözlemleyerek kaydeder. Amerikan hükümeti
resmi kullanılabilirlik sitesine göre yöntem ilk incelemede
kullanılabilirlik testlerine benzemesine rağmen iki temel
noktada ayrılmaktadır. Bunlar:
1. Kullanılabilirlik testlerinde katılımcıların testin
uygulandığı ortama gelmeleri istenmektedir.
İçeriksel görüşmelerde ise değerlendirilen Web
sitesinin kullanıcılarının siteyi kullandıkları doğal
ortama
gidilmekte
ve
görüşme
orada
yapılmaktadır.
2. Kullanılabilirlik testlerinde katılımcılar kendilerine
verilen
görevleri
yerine
getirmeye
çalışmaktadırlar.
İçeriksel
görüşmelerde
kullanıcıların kendilerinin istedikleri görevleri
yerine getirmeleri beklenmektedir. Değerlendirici
de belirli konularda tüm katılımcılardan veri almak
için kendi istediği görevlerin yerine getirilmesini
isteyebilmektedir.
Buluşsal Değerlendirme
Buluşsal değerlendirme yönteminde Web sitelerinin
konusunda uzman değerlendiriciler tarafından incelenmesi
ve sorunları belirlemeleri istenmektedir. Değerlendiriciler
Web sitelerinin sahip olması gereken kullanılabilirlik kriterleri
konusunda bilgi sahibidirler. Nielsen (2005),
buluşsal
değerlendirme yönteminde üç ila beş değerlendirici
kullanılmasını tavsiye
etmiş, daha
fazla
sayıda
değerlendirici ile fazla miktarda veri elde edilemediğini
belirtmiştir.
Buluşsal değerlendirmenin uygulanmasında her katılımcı
değerlendirmeyi tek başına yapmalıdır. İstenilen durumlarda
değerlendiricinin iş yükünü azaltmak için bir gözlemci sürece
dahil edilebilmektedir. Burada amaç değerlendiricilerin
birbirini etkilememesidir. Gözlemci değerlendiriciye sistem
hakkında bilgi verebilmektedir. Elde edilen veriler
değerlendirme sırasında bir rapor şeklinde değerlendirici
tarafından tutulabilmekte veya gözlemciye sözlü olarak
aktarılabilmektedir. Rapor tutma işini gözlemci tüm
değerlendiriciler için yapabilmektedir. Ayrıca tüm verilerin bir
gözlemci tarafında kaydedilmesi çalışmanın sonunda
verilerin incelenmesini kolaylaştırmaktadır. Gözlemciler
hiçbir
şekilde
değerlendiriciye
müdahalede
bulunmamaktadırlar. Fakat gözlemci değerlendiricinin Web
sitesi hakkındaki sorularını yanıtlamalıdır. Bu sayede
değerlendirici daha doğru sonuçlara ulaşabilmektedir.
İçeriksel görüşmeler genellikle bir Web site tasarımının
başlangıcında,
plan
aşamasında
uygulanmalıdır.
Görüşmeler küçük projeler için en az dört katılımcı ile yapılır
ve görüşmeler sonucunda yazılan notların sayısı en az 400
olmalıdır (Holtbzblatt ve diğerleri, 2005). Larusdottir (2005)
tarafından yapılan bir çalışmada içerik görüşmelerinin her
biri yaklaşık bir saat sürmüş ve her katılımcıya hazırlık için
iki veya üç saat harcanmıştır. Kağıt üzerine tutulan yazılı
notlar, görüşmeler sırasında kullanıcıların yorumları ve
davranışları
kaydedilerek
oluşturulmaktadır.
Notlar
kaydedilirken katılımcıların kendi istedikleri görevleri yerine
getirmeleri istenmekte ve gözlemci sessiz olarak
dinlemektedir.
Ancak
gözlemci
katılımcıların
ne
düşündüğünün anlaşılmasını sağlayacak ve daha açıklayıcı
olmaya yönlendirecek sorular sorabilmektedir. Benzerlik
889
Değerlendiriciler Web sitesini değerlendirirken bazı
kullanılabilirlik ölçütlerini göz önünde bulundurmaktadırlar.
Bu ölçütleri bir kontrol listesi şeklinde oluşturarak
değerlendirme
sırasında
kullanabilmektedir.
Ayrıca
değerlendiriciler oturum sırasında karar verdikleri bazı
kullanılabilirlik kriterlerini de inceleyebilmektedirler. Web
sitelerinin kullanıcı arabiriminin değerlendirilmesinde 10
temel prensip vardır. Nielsen (2005) bunları:
1. Sistemin kullanıcıyı sistem durumu hakkında
bilgilendirmesi,
2. Sistem ve gerçek dünya arasındaki uyum,
3. Sitede kullanıcının kontrolü ve özgürlüğü,
4. Devamlılık ve aynı standartların korunması,
5. Hata önleme,
6. Kullanıcıyı hatırlamak yerine tanımak durumunda
bırakma,
7. Esneklik ve kullanım etkinliği,
8. Estetik ve küçük boyutlu tasarım,
9. Kullanıcılara hataları tanımak, tanımlamak ve
önlemek için yardım etmek,
10. Yardım ve dokümantasyon olarak sıralanmıştır.
geçilmelidir. İçerik oluşturulurken başta belirlenen amaçlara
göre açık uçlu veya kapalı sorular hazırlanabilir. Sorular
öğrenilmek istenilen bilgiye ulaşmaya yönelik olmalıdır.
Görüşmelerin içeriği genellikle kapalı uçlu sorularla başlayıp
açık uçlu sorularla devam edecek şekilde oluşturulmaktadır.
İçerik oluşturulduktan sonra katılımcıların belirlenmesine
geçilmektedir. Başlangıçta belirlenen ilkelere göre
katılımcılar seçilmeli ve görüşmenin yer ve zamanı
katılımcılara bildirilmelidir.
Bu hazırlıklar tamamlandıktan sonra görüşmelerin
yapılmasına başlanabilir. Görüşmeleri yapan kişi verileri
kaydetmek içi gerekli hazırlığını yapmış olmalıdır.
Katılımcılar görüşmenin içeriği hakkında bilgilendirilmelidir.
Sorular net bir şekilde sorulmalı ve cevaplar dikkatli bir
şekilde kaydedilmelidir. Görüşmeci, katılımcıların sorularını
sadece dinlemekle kalmamalı katılımcıları daha açıklayıcı
olmaya yönlendiren sorular sormalı ve uyarılarda
bulunmalıdır. Başlangıçta belirlenen bütün konuların
konuşulduğundan emin olunmalıdır. Katılımcılarla yapılan
her görüşmenin süresi 20 ile 60 dakika arasında olmalıdır
(bir saati geçmemelidir) (Gast ve diğerleri, 2005). Daha
sonra görüşmeler sonucunda elde edilen verilerin
incelenmesine geçilir. Her sorunun cevapları için ayrı birer
özet yazılır. Elde edilen veriler raporlaştırılır.
Değerlendiriciler siteyi genellikle iki kez incelemektedirler. İlk
incelemede site hakkında genel bir değerlendirme
yapılmakta ikincisinde ise daha ayrıntılı bir değerlendirme
yapılmaktadır. Buluşsal değerlendirme oturumları her bir
değerlendirici için bir veya iki saat sürmektedir (Nielsen,
2005).
Paralel Tasarımlar
Paralel tasarımlar bir grup Web sitesi tasarımcısının bir
ortak bir ürün üzerinde çalışmasını öngören bir yöntemdir.
Geliştirilmek istenen Web sitesinin alternatif tasarımları
(genellikle ara yüz tasarımları) farklı tasarım grupları
tarafından ayrı olarak oluşturulmaktadır. Tasarım gruplarının
her biri bir veya daha fazla sayıda kişiden oluşabilmektedir.
Tasarımcıların ayrı çalışması ortaya çıkacak tasarım
ürünlerinin birbirinden etkilenmemesi ve özgün fikirlere
dayanması açısından önemlidir. Her tasarımcı kendi
tasarımlarını hazırladıktan sonra bir araya gelinmekte ve
ürünler diğer tasarımcılara tanıtılmaktadırlar. Sonuç olarak
seçilen tasarım hazırlanan tasarımlardan biri veya birden
fazla tasarımın iyi yönlerinin alınmasıyla oluşturulmuş yeni
bir tasarım olabilmektedir. Nielsen (1993), bu tasarım
yönteminin faydalarını şu şekilde sıralamıştır:
 Çok fazla sayıda fikrin az zamanda ve az maliyetle
geliştirilmesini sağlar.
 Çok sayıda yaklaşımın aynı anda uygulanmasını
sağladığı için kavram gelişimi sürecini sıkıştırır.
 Geliştirilen tasarımlar harmanlanabilir bu sayede
sonuç olarak ortaya çıkan tasarım bütün fikirlerden
faydalanabilir.
 Kullanılabilirlik konusunda az miktarda bilgisi olan
herkes bu yöntemi kullanabilir.
Bireysel Görüşmeler
Bireysel görüşmeler aynı anda sadece bir katılımcı ile
yapılmaktadır. Yöntem temel olarak katılımcıların Web
sitesinin içeriği hakkındaki görüşlerini derinlemesine
inlemeyi amaçlamaktadır. İncelen sadece katılımcının
istekleri, beğenileri, tecrübeleri ve tutumları olduğu için;
kullanıcının davranışları ile ilgili herhangi bir inceleme
yapılmamaktadır. Bireysel görüşmeler yöntemi odak grupları
yöntemi ile de benzerlikler içermektedir. İki yöntemde de
kullanıcıların görüşleri sözlü olarak alınmakta ancak bireysel
görüşmelerde odak gruplarından farklı olarak katılımcı ve
gözlemci birebir çalışmaktadır. Birebir görüşmeler
katılımcıların daha rahat bir ortamda fikirlerini açıklamasını
sağlamakta, görüşme için daha fazla zaman vermekte ve
grup
görüşmelerindeki
prosedürlerin
kalkmasını
sağlamaktadır. Gast ve diğerleri (2004) bireysel görüşmeler
yöntemi ile sitenin hedef kitlesi hakkında aşağıdaki bilgilerin
öğrenilebileceğini belirtmiştir:
 Verilen bilgi onlar için anlamlı ve ilgili mi?
 İçeriği anlayabiliyorlar mı?
 İletilmek istenilen bilgi ile içerikten anlaşılan bilgi
tutarlı mı?
 Bilginin organizasyonu hakkında ne düşünüyorlar?
 İçeriğe eklemek istedikleri bilgi var mı?
 Sitedeki bilgiyi ileride nasıl kullanabilirler?
Web sitelerinin kullanılabilirliğinin arttırılmasında işe koşulan
tasarım yöntemlerinden biri de tekrarlanan tasarımlardır.
Web sitesi tasarımlarının kullanıcıların ihtiyaçlarına cevap
verecek şekilde değişikliklere uğraması nedeniyle
tekrarlanan tasarımlarda tasarım süreci birkaç kez
yenilenebilmektedir. Nielsen ve Faber (1996), üç tane farklı
tasarım elde edilerek yapılan en az iki tekrar ürünün
dağıtılması için yeterli olduğunu fakat üç veya daha fazla
tekrarın daha iyi olacağını belirtmişlerdir. Bu tasarım
tekrarları Web sitesinin beklentilere cevap verecek şekilde
değişiklikler yapılabilmesini sağlayacaktır ancak bütün bu
süreç çok fazla zaman alır ve ürünün dağıtım zamanını
geciktirebilmektedir. Ayrıca tekrarlama sürecine daha üst
seviyede (daha iyi bir ara yüz ile) başlamak tasarımın
başlangıç aşamasında kötü tasarım kararlarını düzeltmek
için yapılacak tekrarlardan çok daha iyidir (Bailey, 2005).
Yöntemin uygulanması planlama aşaması ile başlamaktadır.
Bu aşamada öncelikle ne öğrenilmek istendiği, bu bilgiye ne
zaman ihtiyaç duyulduğu, öğrenilen bilginin nasıl
kullanılacağı,
kullanılacak
bütçe
ve
katılımcıların
belirlenmesi işlemleri yerine getirilmelidir. Görüşme
katılımcılarını seçerken Web sitesinin hedef kitlesi ile aynı
özelliklere sahip olmalarına, incelenen alanda uzman
olmamalarına, farklı cinsiyet, yaş, eğitim ve meslek
gruplarından olmamalarına ve görüşmeler üzerine tecrübesi
olmamalarına dikkat edilmelidir. Katılımcı sayısı 5 ile 15
arasında değişebilir. Az sayıda katılımcı ile de çok değerli
veriler elde edilebilmektedir (Gast ve diğerleri, 2004).
Görüşmelerde önemli olan veri sadece katılımcıların
konuşmaları olduğundan; görüşmeler yüz yüze, telefonla
veya İnternet üzerinden yapılabilir.
Paralel tasarımların üstün yönü zaman kaybı noktasında
ortaya çıkmaktadır. Paralel tasarım yöntemi ile çalışılarak
tek bir tasarım süreci zamanında çok sayıda tasarım elde
edilerek istenilen özelliklerde ara yüz tasarımına
Görüşmelerin gerçekleştirileceği yer ve görüşmelerin
yöntemi seçildikten sonra içeriğin oluşturulmasına
890
ulaşılabilmektedir. Ayrıca
paralel
tasarım
yöntemi
sonucunda elde edilen tasarım üzerinde de ayrıca
tekrarlanan tasarım yöntemlerini uygulamak olanaklıdır.
Paralel tasarımların zayıf yönü ise çok sayıda tasarımcının
aynı iş üzerinde çalıştırılması ve bazılarının ürünlerinin hiç
kullanılmaması ile kaynak israfı yapılmasıdır (Nielsen &
Faber, 1996). Bu yüzden bu yöntem pahalı bir yaklaşım
olarak görülmekle beraber geliştirilen tasarımların hepsi
yürütülmediği için Web sitesi geliştirme sürecinin ileriki
aşamalarında daha az maliyete neden olmaktadır.
(Hom, 2003). Web siteleri geliştirilirken prototipinin
hazırlanarak test edilmesi, ileri aşamalarda değiştirilmesi
çok zor hale gelebilecek kullanılabilirlik sorunlarının
önceden belirlenerek daha az zaman ve para harcanarak
giderilmesini sağlar. Özellikle Web siteleri gibi tasarımında
program kodları kullanılan ürünlerde bu durum daha
önemlidir. Bir Web sitesinin prototipi sadece kâğıt üzerinde,
kullanıcının üzerine tıklayabileceği birkaç sayfadan veya
tamamıyla
çalışan
bir
Web
sitesi
şeklinde
oluşturulabilmektedir. Kâğıt üzerine hazırlanan prototipler
gerçek ürünün sadece bir izlenimini oluşturur ve gerçek
işlevlerini içermemektedir ve gerçeğe uzak prototipler olarak
isimlendirilmektedirler. Çalışan bir Web sitesi şeklinde
hazırlanan prototipler ise gerçek tasarımın görünüş,
işlevsellik ve çalışma zamanı açısından çok yakınıdırlar
gerçeğe yakın prototipler olarak isimlendirilmektedirler.
Olsen (2002), prototip geliştirmenin yararlarını şu şekilde
açıklamıştır:
 Kullanıcılara sitenin tasarımı hakkında çabuk bilgi
verilebilmesini sağlamaktadır.
 Sitenin tasarımı üzerine değişikler yapmayı ve bu
değişiklikleri denemeyi kolaylaştırmaktadır çünkü
uygulanması oldukça ucuzdur.
 Web
sitesinin
sonuçta
nasıl
görüneceğini
anlamamızı kolaylaştırmaktadır.
 Web sitesini tasarımının farklı aşamalarında
çalışanların bir araya gelerek çalışmalarına olanak
tanımaktadır.
 Web sitesinin içeriğinin, yapısının ve işlevselliğinin
görsel
tasarımın
karıştırıcı
etkisi
olmadan
incelebilmesini sağlamaktadır.
 Web sitesi bir müşteri için geliştiriliyorsa tasarımın
tam olarak uygulanmadan önce müşteriye
onaylatılmasını sağlamaktadır.
 Geliştirme sürecinin başında Web sitesi üzerinde
kullanılabilirlik testi çalışması yapılabilmesini sağlar.
Karakterler
Karakter bir Web sitesinin kullanıcılarının çoğunluğunu
temsil eden hayali bir kişidir. Bu yöntemin kullanımı Alan
Cooper (2007) tarafından yaygınlaştırılmıştır. Belirlenen
karakterin özellikleri Web sitesinin özellikleri, site içi
dolaşım, etkileşim ve görsel tasarım hakkında kararlar
almak için kullanılabilmektedir (Goodwin, 2007). İnsanlar bir
haritayı inceledikleri zaman her zaman önce kendi
bulundukları noktayı bulmaya çalışmaktadırlar. Yani haritaya
kendi açılarından bakmaya çalışmaktadırlar. Psikologlar bu
durumu yere inme olarak isimlendirmektedirler. İnsanlar yeni
bir bilgi çevresinin içine girdiklerinde başlangıç noktalarını
çevreyi
keşfetmek
için
referans
noktası
olarak
kullanmaktadırlar. Web sitelerinin tasarım sürecinde de aynı
etmen devrededir. Bu yüzden, bir tasarımcı kendi
tasarımında yere indiği zaman, ara yüzü zadece kendi
kullanabileceği şekilde tasarlama riski vardır (Spool, 2007).
Bu yüzden Web sitesinin geliştirme sürecinin analiz
aşamasında bir karakter geliştirilmesi ve sitenin bu örnek
kullanıcı düşünülerek hazırlanması yere inme etkisini yok
edecektir. Karakter geliştirilmesi, Web sitesi kullanıcılarının
hedeflerini ve davranışlarını daha iyi anlamayı sağlamakta,
geliştirilen web sitesinin kullanıcılarını tasarım sürecinin
merkezine yerleştirmekte, tasarımda karar almayı
kolaylaştırmakta ve sonuç olarak kullanıcı memnuniyetini
artırmaktadır (Pham ve Green, 2003). Geliştirilen karakterler
genellikle şu özelliklere sahiptir:
 Bir isim ve resim
 Yaş, eğitim durumu, etnik kimlik ve medeni durum
 Meslek
 Bilgisayar bilgi ve deneyim durumu
 İnternet ve bilgisayar kullanma sıklığı
 Web sitesiyle ilgili hedefler ve görevler
 Fiziksel, sosyal ve teknolojik çevre
 Geliştirilen karakterin Web sitesi ile ilgisi
Prototiplendirme yöntemi Web sitesi geliştirme sürecinin
tasarım
ve
test
aşamalarının
her
anında
uygulanabilmektedir. Fakat tasarım sürecinin erken
aşamalarında geliştirilmesi ve test edilmesi, Web sitesindeki
sorunların önceden tespit edilerek daha kolay bir şekilde yok
edilmesini sağlamaktadır.
Görev Analizi
Görev analizi insanların Web sitelerinde işlerini nasıl yerine
getirdiklerini inceleyen bir yöntemdir. Sadece mevcut
durumda kullanıcıların sorunu gidermek için hangi işlemleri
yerine getirdiklerini incelemektedir. Görev analizi her türlü iş
için yapılabilmektedir. Hackos ve Redish (1998)’ e göre
görev analizi aşağıdakilerin öğrenilmesine odaklanmaktadır:
 Kullanıcıların hedefleri neler; neye ulaşmaya
çalışıyorlar?
 Bu hedeflere ulaşmak için neler yapıyorlar?
 Kullanıcıların
kişisel,
sosyal
ve
kültürel
karakteristikleri neler?
 Kullanıcıların çevrelerinde ki fiziksel çevreden nasıl
etkileniyorlar?
 Kullanıcıların görevlerini yerine getirmek için
izledikleri yolu ve işleri hakkındaki düşüncelerini
geçmiş bilgi ve deneyimleri nasıl etkiliyor?
İyi geliştirilmiş bir karakter tanımı bir görevler listesi değildir;
bir kişinin günlük hayat akışının bir sıralamasıdır ve
yeteneklerini tutumlarını, çevresini ve hedeflerini içerir
(Goodwin, 2007). Reitmayr ve Muehlig (2005) karakterlerin
özelliklerini belirlemek için yapılabilecekleri şu şekilde
sıralamıştır:
 Gerçek yaşam gözlemlerini içeren kullanıcı ve görev
analizi
 İnternet veya e-posta araştırması
 Haber grubu veya forum analizi
 Hedef kullanıcı hakkında kişisel varsayımlar
Yukarıdaki yöntemlerden her biri, bir öncekinden güvenirlik
açısından daha zayıftır. Dolayısıyla güvenirlik açısından
gerçek yaşam gözlemlerini içeren kullanıcı ve görev analizi
kullanmak en iyi yöntemdir. Karakterler yöntemini
kullanırken en fazla iki veya üç karakter geliştirilebilmektedir.
Geliştirilen karakterler de öncelik sıralamasına tutulmalı ve
bir tanesi diğerlerinden önde tutulmalıdır. Sitenin temel
olarak diğerlerinden öne yerleştirilen karakterin ihtiyaçlarını
karşılaması sağlanmalıdır.
Görev analizi yerine getirilirken öncelikle incelenecek görev
belirlenmelidir. Belirlenen görev daha sonra dört ile sekiz
arası alt görevlere ayrılmalıdır. Alt görevler amaçlar şeklinde
yazılmalı ve incelenen konunun tümünü kapsamalıdır. Alt
görevler bir diyagram şeklinde çizilmeli ve tüm görevi
kapsadıklarından emin olunmalıdır. Ne kadar ayrıntıya
inileceğine karar verilmelidir. Ayrıntılar diyagram üzerinde
numaralandırılarak gösterilmelidir. Daha sonra yapılan
analiz çözümleme sürecine katılmayan fakat konuyu ve
görevleri
yeterince
bilen
bir
kişiye
gösterilerek
Prototiplendirme
Prototiplendirme son ürünün bir modelini çıkarır ve
özelliklerini son ürünü elde etmeden test edebilmeyi sağlar
891
çözümlemenin devamlılığı üzerine görüşleri alınmalıdır.
Çözümlemenin derecesi incelenen sitemin özellikleri ve
bütçeye göre değişmektedir. Son olarak görevleri inceleyen
kişi görevleri daha etkili yerine getirmek için yeni yollar veya
hedefleri daha etkili destekleyen yeni görevler bulmalıdır.
1998). Kullanılabilirlik testlerinin planlama aşamasında test
yürütücüsünün
hareket
tarzını,
test
içeriğini
ve
malzemelerini içeren bir test senaryosu hazırlanmalıdır.
Tipik bir Kullanılabilirlik testi üç adet soru formu içerir: test
öncesi, görev sonrası ve test sonrası soru formu (Kaufman,
2006). Bunlar kullanılabilirlik testlerinin ana bileşenleridir ve
bu yüzden dikkatli hazırlanmaları gerekir.
Kullanılabilirlik Testi
Kullanılabilirlik testleri bu metotlardan birçok yönüyle ayrılır.
Katılımcıların düşüncelerini ve fikirlerini rapor ettikleri
odaklanma gruplarına ters olarak, kullanılabilirlik testleri
sadece bir kullanıcının o an için hareketlerini gözlemlemek
ile ilgilidir (Liebel, 2007). Odaklanma grupları Web sitemizin
çalışıp çalışmadığını kontrol eder ve geliştirme yolları arar
(Krug, 2000). Kullanılabilirlik testleri kullanılabilirlik
problemleri hakkında bize bilgi verir ve kullanılabilirlik testleri
kullanıcıların Web sitesi ile nasıl etkileşimde bulunduğuna
bakar (Liebel, 2007). ABD Hükümeti’nin resmi kullanılabilirlik
sitesi tipik bir kullanılabilirlik testinin amaçlarını şu şekilde
sıralamıştır:
 Ürünün sahip olduğu kullanılabilirlik problemlerini
belirlemek.
 Katılımcıların performansı hakkında sayısal veri elde
etmek.
 Kullanıcıların ürün hakkındaki memnuniyetini
öğrenmek.
Kullanım Durumları
Kullanım durumları, Web sitesinin hedef kitlesinden olan bir
kullanıcının bir görevi site içerisinde nasıl yerine
getirebileceğinin
açıklamasıdır.
Kullanım
durumları
genellikle Web sitesi geliştirme sürecinin tasarım
aşamasının başında kullanılır ve sitenin amaçlarının ve
gerekliliklerinin belirlenmesini sağlar. Kullanım durumları
kullanıcıların hedefleri ile başlar ve bu hedefler yerine
getirildiğinde son bulur. Kenworthy (1997), kullanım
durumları yönteminin uygulanması sekiz faklı adımdan
oluştuğunu belirtmiştir. Bunlar:
1. Geliştirilecek sitenin hedef kitlesi tam olarak
tanımlanmalıdır.
2. Hedef kitlenin özelliklerini taşıyan bir kişi
seçilmelidir.
3. Seçilen kişinin geliştirilen Web sitesi içerinde
yapmak istediği işler belirlenmelidir. Belirlenen bu
işler kullanım durumlarıdır.
4. Her bir iş için kullanıcı eğer bu işi site içerisinde
yapmak
isterse
gerçekleşecek
olaylar
belirlenmelidir.
5. Bu gerçekleşen olaylarda
kullanıcını ve
bilgisayarın işlevi ve bilgisayarın yerine getirdiği
işlemler belirlenmelidir.
6. İşlevler belirlendikten sonra istenilen işi yerine
getirmek için uygulanabilecek değişik yollar
belirlenmelidir.
7. Kullanım
durumları
arasıdaki
benzerlikler
belirlenmelidir. Benzer olanları elenmelidir veya
ortak olarak işaretlenmelidir.
8. Her bir faklı kullanıcı için ikinci ve yedinci adım
arası tekrarlanmalıdır.
Kullanılabilirlik testleri ilk örnekleri (kâğıt prototipleri, fiziksel
olarak hazırlanmış prototipler ve yazılım prototipleri) veya
bitmiş ürünler üzerinde uygulanabilir (Shubin, 1997).
Kullanılabilirlik testleri metodun yapısı hakkında yeterli
bilgiye sahip olan her kişi tarafından uygulanabilir. Shubin
(1997), tipik bir kullanılabilirlik testinde izlenmesi gereken
dört adımı şu şekilde sıralamıştır.
 Testin planlanması: Program ve görevlerin
geliştirilmesi. Katılımcıların bulunması.
 Kişisel oturumlar: Katılımcıların teste dahil olması.
 Gözlemciler:
Katılımcıların
hareketlerinin
gözlemlenmesi.
 Kullanılabilirlik raporu: Gözlemlerin sonuçlarının
incelenmesi.
Çevrimiçi İnceleme
Kullanılabilirlik testinin yapılacağı yerin ve kullanılacak
malzemenin seçilmesi planlama aşamasının önemli
bileşenleridir. Fiziksel imkânları ve bütçeyi düşünerek farklı
stratejiler uygulanabilir. Kullanılabilirlik testlerinde en iyi
sonuçlar insan bilgisayar etkileşim laboratuarları ile
alınabilmektedir. Eğer küçük ölçekli bir kullanılabilirlik testi
yapıyorsak daha az malzeme kullanarak daha basit bir test
yapabiliriz. Ses ve görüntü kayıt cihazlarının kullanılması
zorunlu değildir. Kullanılabilirlik testleri laboratuar içerinde
kaydedilmek zorunda değildir çünkü elle not tutanlar da
önemli bulguları yakalayabilirler (Barnum, 2002).
Çevrimiçi inceleme yöntemi Web sitesinin dünyanın her
noktasında olabilecek kullanıcılarından hızlı ve etkili bir
biçimde sitenin kullanılabilirliği hakkında bilgi almayı
amaçlamaktadır. Çevrimiçi incelemelerde, site kullanıcıları
ile önceden yapılandırılmış görüşme yapmayı içermektedir.
Kullanıcılar gördükleri soruları cevaplarlar ve yanıtları
kaydedilmektedir. Web siteleri hakkında yapılan çevrimiçi
incelemeler genel durum ve tasarım sonrası hakkında
bilgiler
sunmaktadır
ama
sitenin
kullanılabilirliğini
değerlendirememektedir (MacElroy, 2004). Hiç bir yöntem
kullanıcıların siteyi kullanırken bire bir davranışları ve
düşüncelerini incelemenin yerine geçmemektedir. Ayrıca
kullanıcıların İnternet üzerinde yazdıkları kayıtların hiçbir
istatistiksel güvenirliği yoktur. Amerikan hükümeti resmi
kullanılabilirlik sitesi çevrimiçi incelemelerin sitenin
kullanıcıları hakkında şu bilgilerin edinilmesini sağlamadığını
belirtmiştir:
 Sitenin kullanıcıları kimlerdir?
 Kullanıcılar siteyi kullanarak ne yapmak istiyor?
 Kullanıcılar site içerinde hangi bilgiyi arıyor?
 Kullanıcılar site içerisinde aradıkları bilgiye
ulaşabilmişler mi?
 Kullanıcılar siteden memnun kalmışlar mı?
 Sizin siteniz veya benzerleri ile hangi deneyimleri
mevcut?
 Kullanıcılar sitede en çok neyi beğenmişler?
 Kullanıcılar sitede en çok neyi beğenmemişler?
 Kullanıcılar siteyi geliştirmek için herhangi bir fikre
veya tavsiyeye sahip mi?
Test oturumu boyunca bir kişi katılımcının yanında oturur ve
onu yönlendirir, Bu kişi ayrıca test yürütücüsü olarak
katılımcının hareketlerini ve görevlere yanıtlarını gözlemler
ve sorulara cevap verir. Test yürütücüsünün en önemli işi
katılımcıyı rahat hissettirmek, testin amaçlarını anlamasını
sağlamak ve onların test içerisindeki rollerini açıklamaktır.
Zamanlayıcılar kullanılabilirlik testi aktivitelerinin başlangıç,
bitiş ve geçen zaman kayıtlarını tutmakla görevlidirler
(Rubin, 1994). Kullanılabilirlik testlerinde bir test
yürütücüsünün olması bir zorunluluktur. Kullanılabilirlik
testindeki katılımcılar, Web sitesinin hedef kitlesini
yansıtmalıdır. Bu durum katılımcıları hedef kitle ile aynı
yaşta, aynı eğitim düzeyinde ve aynı deneyimde seçerek
gerçekleştirilebilir.
Kullanılabilirlik testine kaç tane
katılımcının katılacağı testin planlamasında önemli bir
karardır. Beş kullanıcı ile yapılan bir kullanılabilirlik testi,
kullanıcının test sırasında ziyaret ettiği site seviyesindeki
kullanılabilirlik problemlerinin %80’ini ve sayfa seviyesindeki
kullanılabilirlik problemlerinin %50’sini açığa çıkarır (Nielsen,
892
Çevrimiçi incelemeler Web sitesi geliştirme aşamalarının
hepsinde kullanılabilmektedir. Fakat özellikle site üzerinde
yenilikler yapıldığında veya yeni bir tasarım kullanıldığında,
kullanıcıların yenilikler üzerine görüşlerini almak üzere
kullanılabilmektedir. Ayrıca herhangi bir değişiklik yapmadan
mevcut site üzerine kullanıcıların değişen beklentilerini
öğrenmek için kullanılabilmektedir.
Krug, S. (2000). Don’t make me think: common sense
approach to Web usability. Berkeley, California:
New Riders Publishing.
Larusdottir, M. K. (2005), Using rapid contextual design at
Reykjavik University, Bilgisayar Bilimleri bölümü,
Reykiavik.
Liebel, G. (2007). Usability testing, focus groups, and quality
assurance, Erişim Tarihi: Mart 24, 2007, URL:
http://usability.about.com/od/usabilitytesting/a/ute
stfgqa.htm
MacElroy, W. (2004). The role of online surveys in the
usability assessment process. Erişim Tarihi:
Kasım 18, 2007, URL:
http://www.stcsig.org/usability/newsletter/0301surveys.html
Nielsen, J. (1993), Usability engineering. Boston: Academic
Press.
Nielsen, J., Faber, M. (1996). Improving system usability
through parallel design. IEEE Computer, 29, 2.
Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007, URL:
http://www.useit.com/papers/parallel_design/
Nielsen, J. (1997). The use and misuse of focus group.
Erişim Tarihi: Kasım 6, 2007, URL:
http://www.useit.com/papers/focusgroups.html
Nielsen, J. (1998). Cost of user testing a Website, Erişim
Tarihi:
Marr
30,
2007,
URL:
http://www.useit.com/alertbox/980503.html
Nielsen, J. (2004). Card sorting: How many users to test.
Erişim Tarihi: Kasım 6, 2007, URL:
http://www.useit.com/alertbox/20040719.html
Nielsen, J. (2005). Ten usability heuristics. Erişim Tarihi:
Kasım 6, 2007, URL:
http://www.useit.com/papers/heuristic/heuristic_lis
t.html
Olsen, H. (2002). The bottom-line of prototyping and
usability testing. Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007,
URL: http://www.guuui.com/issues/02_02.php
Pham, D., Green, J. (2003). Creating and using personas
and scenarios to guide site design. Erişim Tarihi:
Kasım
11,
2007,
URL:
http://www.nycupa.org/past_events/razorfish2003-05-20.pdf
Reitmayr, J., Muehlig, E. (2005). Usability methods:
personas. OpenWeekend 2005, Prag
Rubin, J. (1994). Handbook of Usability Testing, John Wiley
& Sons, Inc.
Shubin, H. (1997), Details of a Usability Study, Interaction
Design, Inc. Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007, URL:.
URL: http://www.user.com/testing-details.htm
Spool, M. (2007). Three Important Benefits of Personas.
Erişim
Tarihi:
Kasım
11,
2007,
URL:
http://www.uie.com/articles/benefits_of_personas/
Tullis, T., Wood, L. (2004), How many users are enough for
a card-sorting study? Proceedings UPA’2004
Çevrimiçi inceleme tamamlandıktan sonra elde edilen
verilerin
incelenmesine
geçilmektedir.
İncelemenin
tamamlanması istenilen sayıda kullanıcının veri girmesi ile
gerçekleşir fakat her kullanıcının girdiği veri yeterli ve
güvenilir olmayabilmektedir. Yeterli miktarda güvenilir cevap
alındıktan sonra kullanıcıları anlamak için istatistiksel ve
sözel analiz yapılmalıdır.
KAYNAKLAR
Akıncı, D., Çağıltay, K. (2004). E-devlet Web sitelerini
kullanmak ya da kullanamamak: vatandaş
açısından kullanılabilirlik sorunları ve öneriler,
Erişim
Tarihi:
Kasım
11,
2007,
URL:
http://www.metu.edu.tr/~kursat/TBD04-edevletWebsiteleri.doc
Amerikan Hükümeti resmi kullanılabilirlik sitesi. Erişim
Tarihi: Kasım 11, 2007, URL:
http://www.usability.gov/methods/
Bailey, B. (2005). Four basic activities to reach optimal
usability, Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007, URL:
http://www.usability.gov/pubs/082005news.html
Cooper, A. (2007). The Perils of Prototyping. Erişim Tarihi:
Kasım
11,
2007,
URL:
http://www.cooper.com/insights/journal_of_design
/articles/the_perils_of_prototyping.html
Dumas, J., Redish, J. (1999). A practical guide to usability
testing, Portland:Intellect Ltd.
Gast, L., Akande, M., Laucker, B., Hendriks, S. (2005).
Conducting individual interviews ,Erişim Tarihi:
Kasım 11, 2007, URL:
http://www.dgroups.org/groups/leap/impact/docs/
D5INDIVIDUAL_INTERVIEWS.EDIT1June2004.d
oc
Goodwin, K. (2007). Perfecting Your Personas, Cooper.
Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007, URL:
http://www.uie.com/articles/perfecting_personas/
Hackos, J., Redish, J. (1998). User and Task Analysis for
Interface Design. Wilson.
Holtzblatt, K., Wendell, J. B., & Wood, S. (2005). Rapid
contextual design, Elsevier, San Francisco.
Hom, J. (2003). Prototyping. Erişim Tarihi: Kasım 11, 2007,
URL:
http://jthom.best.vwh.net/usability/prototyp.htm
Kaufman, J. (2006). Practical Usability Testing, Erişim
Tarihi: Mart 30, 2007, URL: http://www.digitalWeb.com/articles/practical_usability_testing/
Kenworthy, E. (1997). Use Case Modeling.
893