cümlenin öğeleri - files.eba.gov.tr

CÜMLENİN
ÖĞELERİ
Cümle, bir düşünceyi, bir dileği, bir haberi ya da
duyguyu tam olarak anlatan, bir veya birden çok
sözcükten oluşmuş anlatım birimidir. Cümle
içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer
sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve
de öge denir.
Cümlenin oluşumu için çekimli bir fiil ya da ek
fiille çekimlenmiş isim soylu bir sözcük gerekir.
Bu iki unsurdan birinin özelliklerine sahip bir
sözcük, bir cümleyi oluşturmak için yeterlidir.
CÜMLENİN ÖGELERİ NASIL BULUNUR?
1. Cümleleri doğru biçimde ögelerine ayırabilmenin ilk
koşulu, o cümleyi iyi anlamaktır. Cümlede ne anlatıldığını
tam olarak anlamadan öge çözümlemesi yapılmamalıdır.
2. Cümle çözümlemesinde ikinci önemli nokta, ögelerin
cümledeki işlevini iyi bilmektir. Ögeleri belirlerken belli
birtakım sorulardan yararlanıyoruz. Bu sorular, cümle
çözümlemesinde kolaylık sağlamak içindir. Ögelerin
cümledeki işlevini göz ardı ederek adece bu soruların
yanıtlarını ölçü alırsak yanılabiliriz. Öyleyse, ögeleri
belirlemede kullanacağımız ana ölçü, “ögelerin
cümledeki işlevleri” olmalıdır.
Ögelerin cümledeki işlevleri:
Yüklem: Yargı bildirir.
Özne: Yüklemdeki yargıyı gerçekleştiren ya da üstelenendir.
Nesne: Öznenin yaptığı işten etkilenendir.
Dolaylı tümleç: Özne tarafından gerçekleştirilen eylemin
yöneldiği, üzerinde ya da içinde bulunduğu, başlangıç ya da
ayrılma noktasını bildiren kavramlardır.
Zarf tümleci: Eylemi çeşitli açılardan etkileyen zarf işlevli
sözcükler ya da söz öbekleridir.
Edat tümleci: Yüklemin belirttiği işi, yardımcı kişi ya da
araç bakımından tamamlar.
• 3. Cümlede yargı bildiren öge, yüklemdir.
Öteki tüm ögeler yüklemle anlamlı bir bütün
oluşturur, o nedenle bu ögeleri belirlemede
kullanılan sorular, yükleme yöneltilmelidir.
Yüklemden sonra özne bulunmalı, ardından
varsa diğer ögeler aranmalı.
• 4. Öge açıklayan ara sözler ayrı bir öge
değildir, açıkladıkları ögeyle birlikte
düşünülmelidir.
• Elleri – cılız, ufacık elleri – dizlerinin üzerindeydi.
özne
ara söz
açıklamalı özne
yüklem
5. “Ara cümleler, ünlemler ve cümleleri bağlayan bağlaçlar”
cümlenin iç yapısıyla ilgili değildir; yükleme yanıt vermezler.
Bunlara “cümle dışı unsurlar” denir.
Bu soruları –kolay değildi – iki saatte çözdüm.
belirtili nesne
(ara cümle)
ZT
yüklem
Merak ediyorum ama filme bir türlü gidemedim.
yüklem
(bağlaç)
DT
ZT
Haydi, herkes sınıflarına girsin artık!
(ünlem) özne
DT
yüklem ZT
yüklem
6. Ögeler ikileme, deyim, tamlama gibi söz
öbekleriyle kurulmuş olabilir. Söz öbeklerini
bölme yanlışlığına düşmemeliyiz.
7. Belirtili ad tamlaması durumundaki bir öge
içinde (tamlayanla tamlanan arasında) başka
bir öge bulunabilir.
Herkesin şimdilik hakkı vardır konuşmaya.
zarf tümleci
özne
yüklem
dolaylı tümleç
8. Sınav sorularında öge sayısı ve sıralaması
istenirken “gizli özne” dikkate alınmaz.
Geçen gün bir arkadaşıyla bize geldi.
ZT
ET
DT yüklem
Öge sayısı : 4
Öge sıralaması : zarf tümleci / edat tümleci / dolaylı tümleç / yüklem
1. Temel Ögeler
Bir düşünceyi, bir dilek ya da duyguyu
söz veya yazı ile anlatabilmek için en
az iki öge gereklidir. Bunlar yüklem
ve öznedir. Bunlara cümlenin temel
öğeleri denir.
1. Yüklem (Fiil, Eylem)
Cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren çekimli
unsura yüklem denir. Yükleme, cümlede yargı bildiren çekimli öge
de diyebiliriz. Yüklem, yukarıda belirttiğimiz gibi, cümlenin temel
öğesidir. Yani yüklem olmadan cümle de oluşmaz.
Çekimli bir eylem ya da ek eylem almış isim soylu sözcükler,
kelime grupları (ad ve sıfat tamlamaları, edat öbekleri, ikilemeler,
yardımcı eylemler, deyimler) yüklemi oluşturur.
Yüklem belirlenirken kelime grupları bölünemez, bölündükleri
takdirde cümlenin ögelerini ayırmada yanlışlık yapılır.
Son zamanlarda değerler iyice değişti.
Yüklem (çekimli eylem)
En güzel duygular bu şehirde gizlidir.
Yüklem (ek eylem almış ad)
Düzenli ve disiplinli çalışmak başarının anahtarıdır.
Yüklem (isim tamlaması)
Ahmet Bey’in özlediği tek şey sıcak bir yuvaydı.
Yüklem (sıfat tamlaması)
Ömür, bugüne kadar karşılaştığım en iyi niyetli
insanlardan biridir.
yüklem (karma tamlama)
Geldiğim bu şehirde her şey hayallerimdeki gibiydi.
Yüklem (edat öbeği)
Bizim köyün yolları eğri büğrüdür.
Yüklem (ikileme)
Arabayı çok hızlı sürdüğünü bir türlü kabul etmiyordu.
Yüklem (yardımcı eylem)
Kalbim çarparak çevreye kulak verdim.
yüklem (deyim)
NOT: Yüklemi bulmak için herhangi
bir soru yoktur. Fiiller ya da isim
soylu sözcükler çekimlenerek bu
görevi üstlenir. Yüklem bir sözcükten
oluşabileceği gibi sözcük grubundan
da oluşabilir.
2. ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği iş, oluş ya da
hareketin yapıcısıdır.
Özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne”
soruları sorulur. “Kim”
insanlar için, “ne” insan dışındaki varlık ve
kavramlar için kullanılır.
• Yüklem, ek eylem almış isim ya da isim soyluysa özne
“olan”ı karşılar. Özneyi bulmak için yükleme “… olan
ne, … olan kim" soruları sorulur.
1. Rıhtım kenarındaki taş basamaklar ıslaktı.
özne
yüklem
Islak olan ne? “rıhtım kenarındaki taş basamaklar”
2. Bir zamanlar bu topraklarda başka uygarlıklar varmış.
özne
yüklem
Var olan ne? “başka uygarlıklar”
3.
Benim sadık yârim, kara topraktır.
özne
yüklem
Kara toprak olan ne? “benim sadık yârim”
4.
Gün boyu yağmur yağmakta bizim burada.
özne yüklem
Yağmakta olan ne? “yağmur”
5.
Aziz Nesin, gözlemlerinde usta bir yazardı.
özne
yüklem
Usta bir yazar olan kim? “Aziz Nesin”
•
Yüklem çekimli bir eylemse özne, işi yapandır. Bu durumda özneyi bulmak için
yükleme “…an/en kim? …an/en ne?” soruları sorulur.
Öğrenciler anladıklarını ifade etmekten çekiniyorlar.
özne
yüklem
Çekinenler kim? “öğrenciler”
Kitap bize yakın geçmişi değil, eskileri anlatıyor.
özne
yüklem
Anlatan ne? “kitap”
O günler, güzelim gençlik günleri, bir daha ele geçmez.
özne
ara söz
yüklem
açıklamalı özne
• “Kim, ne” soruları hem öznenin hem de belirtisiz
nesnenin sorusudur. Bu ögeleri karıştırmamak
için önce özne sonra belirtisiz nesne bulunur.
Sanatçı, bu eserinde işlek bir dil kullanmış.
özne
belirtisiz nesne
yüklem
Kullanan kim? “Sanatçı” özne
Sanatçı ne kullanmış? “işlek bir dil” belirtisiz nesne
• Bazı cümlelerde özne, söylenmemiş olabilir; bu durumda
yüklemdeki kişi eki özneyi verir. Böyle öznelere “gizli
özne” denir.
1. Karanlığın içinde dört nala uzaklaştı.
yüklem
Uzaklaşan kim? “o” gizli özne
2. Geniş merdivenden yukarı kata çıktık.
yüklem
Çıkan kim? “biz” gizli özne
ÖZNE ÇEŞİTLERİ
1. Gerçek Özne
Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi yapan kişi ya da varlıktır. Gizli
özne de gerçek öznedir.
Ali dayım, bahçeye pek çok ağaç dikti.
özne
yüklem
Mavi gözleri birdenbire bulutlanmıştı.
özne
yüklem
Bu konuda ne düşündüğünüzü anlayamadım.
yüklem
Anlayamayan kim? “Ben” gizli özne
Zamanı iyi kullanmayı öğrenmeliyiz.
yüklem
Öğrenecek olan kim? “Biz” gizli özne
2. Sözde Özne
•
Yüklemi edilgen eylemlerde özne görevini yüklenmiş nesneye “sözde özne” denir.
Bu cümlelerde işi yapan belli değildir. “Ne” sorusuna yanıt veren sözcük ya da söz
öbeği eylemden etkilenen varlıktır.
Yılbaşı akşamı ziyafet sofrası hazırlandı.
sözde özne yüklem
Hazırlayan kim? belli değil
Hazırlanan ne? “ziyafet sofrası” sözde özne
Oturduğumuz semtte yeni bir kitapçı açıldı.
sözde özne yüklem
Açan kim? belli değil
Açılan ne? “yeni bir kitapçı” sözde özne
Bozulan bilgisayar tamir edilecek.
sözde özne
yüklem
Tamir eden kim? belli değil
Tamir edilen ne? “bozulan bilgisayar” sözde özne
Tezgâhtaki her şey satıldı.
sözde özne
yüklem
Satan kim? belli değil
Satılan ne? “tezgâhtaki her şey" sözde özne
3. Örtülü Özne
Yüklemi edilgen olan cümlelerde işi yapan yani gerçek özne, “-ce”
eki alan sözcükle veya “tarafından” sözcüğü yardımıyla belirtilir. Buna
“örtülü özne” denir.
Karar
kurulca
alındı.
sözde özne
örtülü özne
yüklem
Konak
belediye tarafından
yenilendi.
sözde özne
örtülü özne
yüklem
Karar,
memurlar tarafından
protesto edildi.
sözde özne
örtülü özne
yüklem
YARDIMCI ÖGELER
NESNE (DÜZ TÜMLEÇ)
Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen ögeye
“nesne” denir. Nesne, yüklemin eylem olduğu
cümlelerde kullanılır. Yapı ve anlam yönünden iki çeşit
nesne vardır:
1. Belirtili Nesne
Belirtili nesne, belirtme durum eki (-i) almış sözcük ya
da söz öbeğidir. Belirtili nesneyi bulmak için yükleme
“kimi”, “neyi” ya da “nereyi” sorularından birini sorarız.
1. Bize uğramadan önce halasını ziyaret etti.
B.li N. Yüklem
Ziyaret eden kim? “o” gizli özne
O, kimi ziyaret etti? “halasını”
2. Hoşgörülü insan, her davranışı saygıyla karşılar.
özne
B.li N.
Yüklem
Karşılayan kim? “hoşgörülü insan” özne
Hoşgörülü insan neyi karşılar? “her davranışı”
3. Ay ışığını, geceleri gümüşe boğan bu ışığı- sevmişimdir.
B.li N.
ara söz
Yüklem
açıklamalı belirtili nesne
2. Belirtisiz Nesne
• Belirtisiz nesne, belirtme durum eki almamış yani yalın hâldeki nesnedir.
Özne bulunduktan sonra yükleme sorulan “ne” sorusuna yanıt verir.
1. Atalarımız,
“Otu çek, köküne bak.” demişler.
Özne
B.siz N.
yüklem
Diyen kim? “Atalarımız" özne
Atalarımız ne demiş? "Otu çek, köküne bak."
2. Babam
her gün
gazete
Özne
B.siz N.
Okuyan kim? "Babam" özne
Babam ne okur? “gazete”
okur.
yüklem
3. Yazın mevsim reçelleri yapardık hep birlikte.
B.siz N.
Yüklem
Yapan kim? “biz” gizli özne
Ne yapardık? “mevsim reçelleri”
4. Araştırması için pek çok kitap aldı.
B.siz N.
Alan kim? “o” gizli özne
Ne aldı? “pek çok kitap”
Yüklem
DOLAYLI TÜMLEÇ (YER TAMLAYICISI)
Yüklemi yönelme, bulunma, ayrılma gibi
durumlardan biriyle tamamlayan sözcük ya da
söz öbeğidir. Dolaylı tümleç, ismin “-e, -de, den” durum eklerinden birini almış adlar, ad ve
sıfat öbekleridir. Yükleme “kime, kimde,
kimden”, “nereye, nerede, nereden”, “neye,
neyde, neyden” soruları sorularak bulunur.
1. Kitabından elde ettiği geliri, TEMA’ya bağışlamış.
D. T.
yüklem
Bağışlayan kim? “o” gizli özne
O nereye bağışlamış? “TEMA’ya” yönelmeli dolaylı tümleç
2. Bu programda magazin dünyasından haberler yer alıyor.
D. T.
özne yüklem
Yer alan ne? “magazin dünyasından haberler” özne
Nerede yer alıyor? “bu programda” bulunmalı dolaylı tümleç
3. Yaşlı kitapçı, eski eserlerin satılmadığından şikâyetçiydi.
özne
D. T.
yüklem
Şikâyetçi olan kim? “yaşlı kitapçı” özne
Neyden şikâyetçi? “eski eserlerin satılmadığından”
ayrılmalı dolaylı tümleç
4. Atatürk’ten, o büyük dehâdan, söz eder misiniz?
D. T.
ara söz
yüklem
açıklamalı dolalı tümleç
“-e, -de, -den” durum eklerini alan her sözcük her zaman dolaylı tümleç olmak
zorunda değildir. Bu ekleri alan sözcükler zaman ve durum anlamı veriyorsa zarf
tümleci olur.
1. Sizlerle akşama görüşürüz.
Z. T. yüklem
Ne zaman görüşürüz? “akşama”
2. Proje on beş günde tamamlandı.
Z. T.
yüklem
Ne zaman tamamlandı? “on beş günde”
3. Sevdiklerine gönülden bağlıydı.
Z. T.
yüklem
Nasıl bağlıydı?” “gönülden”
ZARF TÜMLECİ (ZARF TAMLAYICISI)
Yüklemi durum, zaman, ölçü, yön, koşul, neden ilgileri ile tamamlayan
ögedir. Zarf tümlecini bulmak için yükleme “nasıl, ne zaman, ne kadar,
nereye, neden, niçin” gibi sorular sorulur.
1. Çoğu insan zamanını boş işlerle uğraşarak geçiriyor.
Z. T.
yüklem
Nasıl geçiriyor? “boş işlerle uğraşarak” durum anlamlı zarf tümleci
2. Kitaplarımın hepsini en kısa zamanda ciltleteceğim.
Z. T.
yüklem
Ne zaman ciltleteceğim? “en kısa zamanda” zaman anlamlı zarf tüm.
3. Sözleştiğimiz yerde
seni
iki saat bekledim.
ZT
yüklem
Ne kadar bekledim? “iki saat” miktar anlamlı zarf tümleci
4. Lütfen, izin almadan
içeri
girmeyin.
ZT
yüklem
Nereye girmeyin? “içeri” yer-yön anlamlı zarf tümleci
5. Kar yağdığından köy yolları
kapanmış.
ZT
yüklem
Neden kapanmış? “ Kar yağdığından” sebep anlamlı zarf tümleci
6. İlk dersimi
o gün, on gün önce,
ZT
ara söz
açıklamalı zarf tümleç
anlattım.
yüklem
Yer-yön sözcükleri (aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri…) durum eki almayıp yalın
hâlde kullanılırsa zarf tümlecidir ve “nereye” sorusuna karşılık gelir.
Öğrenciler dışarı çıktı.
ZT
Nereye çıktı? “dışarı” yer-yön zarfı,
Yer-yön sözcükleri “-e, -de, -den” durum ekleri alırsa “dolaylı tümleç” olur ve
“nereye, nerede, nereden” sorularına karşılık gelir.
Öğrenciler dışarıya çıktı.
DT
Nereye çıktı? “dışarıya”
Öğrenciler dışarıda oynuyorlar.
DT
Nerede oynuyorlar? “dışarıda”
EDAT TÜMLECİ (İLGEÇ TÜMLECİ)
Yüklemin belirttiği işi, yardımcı kişi ya da araç bakımından
tamamlayan ögedir. Yükleme “ne ile”, “kim ile”, “ne için”, “kim için”
soruları sorularak bulunur.
1. İstemediğim hâlde İstanbul’a uçakla gittim.
E.T. Yüklem
Ne ile gittim? “uçakla”
2. Bu projeyi arkadaşlarımla hazırladım.
E.T.
Yüklem
Kim ile hazırladım? “arkadaşlarımla”
3. Yeni bir yaşam için yola koyuldu.
E.T.
Yüklem
Ne için yola koyuldu? “yeni bir yaşam için”
4. Elmalı turtayı sizin için yaptım.
E.T. Yüklem
Kimin için yaptım? “sizin için”
5. Bir öykü kitabıyla, Ay Gözetleme Kulesi’yle, kendini kanıtladı.
E.T.
ara söz
Yüklem
açıklamalı edat tümleci
• Şairliğim Karacaoğlan’dan, Dadaloğlu’ndan şiir okumamdan geliyordu
Özne
Dolaylı Tümleç
Yüklem
1. Öncelikle Yüklemi buluyoruz…
Yüklem: geliyordu
2. Sonra Özne’yi buluyoruz… Özneyi bulmak için “Kim, Ne” Sorularını yükleme soruyoruz.
Gelen Nedir?
Özne: Şairliğim
3. Daha sonra varsa Tümleci buluyoruz… Tümleci bulmak için “-de, -den” eki alan
kelimelere bakıyoruz. Veya “Nerede? Nereden” Sorularını yükleme soruyoruz.
Nereden geliyordu?
D.T.: Karacaoğlan’dan, Dadaloğlu’ndan şiir okumamdan
V. ŞİMŞEK