Apoptosis: Programlanmœ— Hücre Ölümleri

Turk J Zool
24 (2000) Ek SayÝ, 31-35
© T†BÜTAK
Apoptosis: ProgramlanmÝß HŸcre …lŸmleri
Mahmut ‚ALIÞKAN
Mustafa Kemal †niversitesi, Biyoloji BšlŸmŸ, 31040, Hatay-T†RKÜYE
Geliß Tarihi: 19.04.1999
…zet: Normal gelißimin ve hastalÝklarla baÛlantÝlÝ patolojik durumlarÝn bir šÛesi olarak ortaya •Ýkabilen ÒproglamlanmÝß hŸcre
šlŸmleriÓ •ok hŸcreli pek •ok canlÝda bulunmußtur. ProgramlanmÝß hŸcre šlŸmleri veya diÛer adÝ ile apoptosis, belirli hŸcrelerin kendi
šlŸmlerini, yani ÒintiharlarÝnÝÓ, aldÝklarÝ sinyal sonucu aktive etmeleridir. Apoptosis nematodlardan memelilere kadar pek •ok
organizmanÝn hŸcre ve doku •eßidinde tanÝmlanmÝßtÝr.
Apoptosis, nekrozdan farklÝ olarak, šlen hŸcrenin aktif katÝlÝmÝ ile meydana gelir. Yani, Òintihar etÓ komutu alan hŸcre bu olayÝ
ger•ekleßtirmek i•in bazÝ gen ŸrŸnleri (proteinler, enzimler) sentezler ve gerekli fizyolojik dŸzenlemeleri ger•ekleßtirir. ApoptosisÕi
ger•ekleßtiren genler hayvanlarda ve bitkilerde bulunmußtur. Bu genlerin bir kÝsmÝ apoptosisÕde indŸkleyici bir kÝsmÝ bir inhibitšr gibi
davranÝr. DeÛißik organizmalardaki apoptosis ile baÛlantÝlÝ genler arasÝnda, DNA dizilimi a•ÝsÝndan, benzerlik bulunmasÝ evrimsel
a•Ýdan canlÝlar arasÝnda korunmuß ortak bir programlanmÝß hŸcre šlŸm mekanizmalarÝnÝn varlÝÛÝnÝ akla getirmißtir. ApoptosisÕin
canlÝlardaki rolŸ, hayvanlarda olduÛu gibi normal gelißimle ilgili olabileceÛi gibi, bitkilerdeki ÒaßÝrÝ duyarlÝ tepkimeÓde olduÛu gibi
patojenlere karßÝ savunma mekanizmasÝ ile ilgili de olabilir.
Anahtar SšzcŸkler: Apoptosis, AßÝrÝ DuyarlÝ Tepkime, HŸcre Gelißimi, Nekroz.
Apoptosis: Programmed Cell Death
Abstract: ÒProgrammed cell deathÓ has been found in many multicellular organisms and occurs as a part of normal development as
well as in pathological processes associated with some diseases. Programmed cell death, or apoptosis, is the process whereby certain
cells are induced to activate their own death or cell suicide. Apoptosis has been described in a wide variety of cell and tissue types
from nematodes to mammals.
Apoptosis, unlike necrosis, is mediated by the active participation of dying cells. In another words, the dying cells synthesize certain
proteins and enzymes to carry out the ÒsuicideÓ process. The genes involved in apoptosis have been defined in animals as well as in
plants. Some of these genes act as inducers while the others as inhibitors. It has been found that apoptosis related genes have high
homology in terms of DNA sequences, suggesting the occurence of an evolutionarily preserved common programmed cell death
mechanism among multicellular organisms. The possible role of apoptosis may be related to the regulation of normal development
as in animals or it may be involved in defense responses against pathogens as in hypersensitive response (HR) in plants.
Key Words: Apoptosis, Cell Development, Hypersensitive response, Necrosis.
Giriß
CanlÝlÝÛÝn temel karakterlerinden birisi olan šlŸm
gerek hŸcre bazÝnda, gerekse organizma bazÝnda sÝk•a
karßÝlaßÝlan bir olaydÝr. …karyotik hŸcrelerde ßimdiye
kadar morfolojik ve biyokimyasal analizlerle ayÝrt edilmiß
iki tip hŸcre šlŸmŸ belirlenmißtir, bunlar patolojik hŸcre
šlŸmleri (nekroz) ve fizyolojik ÒprogramlanmÝßÓ hŸcre
šlŸmleridir. Ülkinin nedenleri ve mekanizmalarÝ detaylÝ
araßtÝrmalara konu olduÛu halde, ikincisi uzun yÝllar ihmal
edilmiß veya bilim adamlarÝnca ilgi •ekici bir konu olarak
gšrŸlmemißtir. Bunun bir nedeni belki de hŸcre
šlŸmlerinin bir ßekilde hŸcrelerin zarar gšrmesinden
kaynaklandÝÛÝ ßeklindeki dŸßŸncedir (1). AslÝnda normal
embriyo ve baÛÝßÝklÝk sisteminin gelißiminden bazÝ
hŸcrelerin embriyonun veya organizmanÝn saÛlÝklÝ gelißimi
i•in ortadan kalkmasÝ gerektiÛi biliniyordu fakat
bilinmeyen bunun diÛer metabolik aktiviteler (bŸyŸme,
farklÝlaßma vb.) gibi ÒprogramlanmÝßÓ olduÛu ve šlen ya
da Òintihar etmesi sšylenenÓ hŸcrenin aktif katÝlÝmÝ ile
olduÛudur (2, 3). Her ne kadar mekanizmasÝ tam olarak
bilinmiyorsa da programlanmÝß hŸcre šlŸmlerinin veya
apoptosisÕin, bir hŸcrenin kendisini intihara gštŸrecek
mekanizmayÝ devreye sokmasÝ sonucu meydana geldiÛi
dŸßŸnŸlmŸßtŸr. Bu tip šlŸmlerin morfolojik ve
biyokimyasal a•Ýdan nekrozdan farklÝ olduklarÝ ve
bunlarÝn hŸcrenin kendi i• dŸzenlemeleri sonucu ÒintiharÓ
ettikleri belirlenmißtir. GŸnŸmŸzde apoptosisÕin
fizyolojide ve patolojide šnemli bir ißleve sahip olduÛu (4)
ve istenmeyen her tŸrlŸ hŸcrenin elimine edildiÛi
fizyolojik bir šlŸm (5) olduÛu belirtilmißtir.
31
Apoptosis: ProgramlanmÝß HŸcre …lŸmleri
Eskiden beri apoptosisÕi nekrozÕdan ayÝrmak zor
olmußtur •ŸnkŸ hŸcre šlŸmŸnŸn hangi mekanizma ile
olduÛunu belirlemek her zaman mŸmkŸn olamamÝßtÝr.
BazÝ durumlarda ise hŸcre šlŸm nedeninin hem nekroz
hem de apoptosis olabileceÛi belirtilmißtir. …rneÛn HIV1Õin neden olduÛu hŸcre šlŸmlerinde her iki šlŸm
mekanizmasÝ da yani hem apoptosis hem de nekroz
belirlenmißtir (6). NekrozÕun ve apoptosisÕin olußum
ßekilleri ve mekanizmalarÝ arasÝnda farklar belirlenmißtir
(7). Nekroz patolojik bir nedenden dolayÝ hŸcrenin zarar
gšrerek, kendi katÝlÝmÝ olmaksÝzÝn meydana gelen hŸcre
šlŸmleridir. Nekroz hŸcre enerji kaynaklarÝnda bir
azalmayÝ, hŸcresel •šzŸnmeyi ve bunlarÝ izleyen i•sel
homoestasisÕin yÝkÝmÝnÝ i•erir. ProgramlanmÝß hŸcre
šlŸmleri ise genellikle bir fizyolojik (patolojik olmayan)
uyarÝ tarafÝndan baßlatÝlÝr ve hŸcre enerji kaynaklarÝnda
bir azalma esas deÛilken makromolekŸl sentezi •oÛu
zaman esastÝr. Nekrozda hŸcreler genellikle hacim olarak
genißler ve patlayarak daÛÝlÝrlar, halbuki programlanmÝß
hŸcre šlŸmlerinde hŸcreler hacim olarak kŸ•ŸlŸr
(bŸzŸlŸrken) ve sonrasÝnda komßu hŸcreler tarafÝndan
absorbe edilirler. AynÝ zamanda programlanmÝß hŸcre
šlŸmleri •ekirdek yoÛunlaßmasÝ, DNA par•alanmasÝ,
apoptotik yapÝlarÝn olußmasÝ gibi morfolojik ve fizyolojik
deÛißimler ile karakterize edilmißtir (1). YaygÝn gšrŸß,
šlŸme programlanmÝß hŸcrelerde makromolekŸl
sentezinin durduÛu ßeklindedir. Fakat yakÝn zamanda
yapÝlan •alÝßmalar šlŸme programlanmÝß hŸcrelerde
metabolik aktivitelerin durmadÝÛÝnÝ aksine bazÝ genlerin
bu olayÝ dŸzenlediklerini gšstermißtir (2).
Apoptosis hŸcrenin kendini yok etmek (intihar) i•in bir
takÝm metabolik ve fizyolojik ißlemleri devreye soktuÛu
bir olaydÝr (8). YapÝlan •alÝßmalarda apoptosis ile sinyal
iletim mekanizmasÝ arasÝnda bir baÛlantÝ olduÛu
gšsterilmißtir (9). RaffÕa gšre bŸtŸn hŸcreler šlŸme
programlanmÝßlardÝr ve yaßamlarÝnÝ devam ettirmek i•in
diÛer hŸcrelerden devamlÝ olarak sinyal almalÝdÝrlar (10).
Bu sinyal herhangi bir ßekilde kesildiÛi zaman hŸcre
intihar eder. Sinyal iletim mekanizmasÝnÝn šnemli bir
par•asÝ olan Ca++ iyonunun bazÝ hŸcrelerde apoptosisi
aktive ettiÛi ve ortamdaki Ca++ iyonu bloke edildiÛinde
apoptosis olußmadÝÛÝ gšrŸlmŸßtŸr (11). Bunun
mekanÝzmasÝ tam olarak bilinmemekle beraber Ca++/Mg++
baÛlantÝlÝ •alÝßan ve DNAÕyÝ par•alayan endonŸkleaz
enziminin rol aldÝÛÝ ileri sŸrŸlmŸßtŸr (12, 13).
ProgramlanmÝß hŸcre šlŸmlerinde, šlen hŸcrenin aktif
olarak RNA ve protein sentezi yapmasÝ gerektiÛi ve bu
32
hŸcrelerdeki RNA ve protein sentezi inhibe edildiÛi zaman
apoptosis olußmadÝÛÝ gšzlenmißtir (14). Bu da
apoptosisÕin genlerin kontrolŸnde olduÛunu gšstermißtir.
ApoptosisÕin mekanizmasÝnÝ aydÝnlatmaya yšnelik bir
•alÝßmada ise protein biyosentezinin bazÝ kimyasallarla
(Didemnin B gibi) inhibe edilmesi durumunda, bazÝ
hŸcrelerin apoptosis mekanizmasÝnÝ devreye soktuÛunu
fakat yapÝlan detaylÝ •alÝßmalarda DBÕnin sadece protein
sentizini inhibe etmesinin apoptosis olußumu i•in yeterli
olmadÝÛÝ ve bazÝ diÛer faktšrlerin de rol aldÝÛÝ
belirtilmißtir (15). Bu diÛer faktšrlerin hormonlar,
bŸyŸme faktšrleri ve hŸcreler arasÝ maddeler
(Extracellular matrix) olabileceÛi ileri sŸrŸlmŸßtŸr (16).
ProgramlanmÝß hŸcre šlŸm mekanizmalarÝnÝn hemen
hemen bŸtŸn canlÝlarda bulunduÛu saptanmÝß ve
apoptosisÕi dŸzenleyen genlerin varlÝÛÝ ile ilgili •alÝßmalar
yapÝlmaktadÝr (17). ApoptosisÕin en yoÛun olarak
•alÝßÝldÝÛÝ organizma olan nematod Caenorhabditis
elegansÕda ced-3 ve ced-4 adlÝ genlerin apoptosisÕe neden
olduÛu belirlenmißtir (18). Mutasyon ile inaktif olmuß
ced-3 ve ced-4 genlerini taßÝyan canlÝlarda apoptosis
meydana gelmemißtir ve normalde šlmesi gereken
hŸcreler yaßamaya devam etmißlerdir (18). Ced-3 ve ced4 hakkÝnda •ok az bilgi olmasÝna raÛmen, bunlarÝn bir
memeli proteaz geni ile yŸksek oranda benzerlik
gšstermesi, bunlarÝn da proteaz aktivitesi gšsteren
enzimleri sentezleyebileceÛini dŸßŸndŸrmŸßtŸr (19). Bu
noktada akla gelen bu ßekilde aktiviteleri šlŸmle
sonu•lanabilen ced-3 ve ced-4 genlerinin nasÝl bir kontrol
mekanizmasÝ altÝnda olabileceÛidir. Bu sorunun cevabÝ
1992Õde ced-9 adÝ verilen bir genin ced-3 ve ced-4 gen
aktivitelerini kontrol ettiÛi belirlenerek a•ÝklanmÝß oldu
(20). ced-9 gen aktivitesi hŸcreleri programlanmÝß hŸcre
šlŸmlerinden korumaktadÝr. Normal C. elegans gelißimi
sÝrasÝnda šlŸme programlanmÝß hŸcrelerde anormal
olarak ced-9 gen aktivitesi yaratÝlÝrsa, bu hŸcrelerin
yaßadÝÛÝ ve aynÝ ßekilde normalde yaßayan hŸcrelerde eÛer
ced-9 gen aktivitesi inhibe edilirse bu hŸcrelerin šldŸÛŸ
gšzlemlenmißtir (20).
Memelilerde ICE (Interleukin-1β-Converting Enzyme)
diye isimlendirilen ve apoptosisÕe sebep olan bir gen
karakterize edilmiß ve bu genin bir sistein proteazÝ
kodladÝÛÝ belirlenmißtir (19), aynÝ ßekilde Fas adlÝ bir
hŸcre yŸzey antijeninin de deÛißik antikor baÛlanmalarÝ
sonucu apoptosisÕi harekete ge•irdiÛi saptanmÝßtÝr (21).
C. elegansÕda olduÛu gibi diÛer canlÝlarda da apoptosisÕi
inhibe eden ve Bcl-2 diye adlandÝrÝlan bir gen bulunmußtur
M. ‚ALIÞKAN
(22). …rneÛin balÝklarÝ enfekte eden bir virŸsŸn (IPNV)
hŸcrelerde apoptosisÕi meydana getirdiÛi bunu da Bcl-2
gen ailesine ait olan Mcl-1 genini inhibe ederek yaptÝÛÝ
belirlenmißtir (23). AynÝ ßekilde HIV-1 enfeksiyonu
taßÝyan •ocuklarda yapÝlan araßtÝrmalarda, bu kißilerde
Fas/Apo-1 gen aktivitelerinin yŸksek olduÛu ve aynÝ
zamanda Bcl-2 gen aktivitesinin ise dŸßŸk olduÛu
gšzlenmißtir (24). Bcl-2 gen aktivitesi artÝrÝldÝÛÝ zaman,
Fas molekŸlŸnŸn apoptosisÕi olußturmasÝnÝ engellenmesi,
bu gen aktivitesinin hŸcre yaßamÝnÝn devamÝ i•in gerekli
olduÛu fikrini ortaya •ÝkarmÝßtÝr (21). Bcl-2 gen ŸrŸnŸ
olan proteinÕin mitokondri membranÝnda lokalize olmasÝ
onun hŸcredeki Ca++ oranÝnÝ kontrol edebileceÛini
gšstermißtir, •ŸnkŸ mitokondri hŸcredeki Ca++ depo
yeridir (25). Evrimsel a•Ýdan insandan nematoda kadar
tŸm canlÝlar arasÝnda korunmuß bir programlanmÝß hŸcre
šlŸm mekanizmasÝndan sšz etmek mŸmkŸndŸr (19),
•ŸnkŸ ced-3 ile ICE ve ced-9 ile Bcl-2 genleri arasÝnda
yŸksek oranda benzerlik bulunmußtur ve bu genler gerek
memelilerde ve gerekse nematodlarda birbirlerinin yerine
ge•erek apoptosis mekanizmalarÝnÝ aktive veya inhibe
edebilmektedirler (26).
Bitkilerde bazÝ metabolik aktivitelerin ve bazÝ •evresel
faktšrlerin, genetik kontrol altÝndaki programlanmÝß
hŸcre šlŸm mekanizmalarÝnÝ harekete ge•irdiÛi
belirtilmißtir (27). EmbriyongenesisÕdeki suspensorun,
•imlenme dšnemindeki aleurone (28) ve koleorize
hŸcrelerinin (29) yok edilmesinin apoptosis sonucu
olabileceÛi dŸßŸnŸlmektedir. Erken bitki gelißiminde,
embriyonik kšk hŸcrelerini desteklemek ve korumakla
gšrevli olan koleorhiza hŸcreleri kškŸn gelißimi ile bu
gšrevlerini tamamlarlar. ‚imlenme dšneminden sonra
ihtiya• duyulmayan bu hŸcrelerin apoptosis ile kendilerini
yok ettikleri belirtilmißtir (29). Dšllenmiß yumurta iki
bšlŸm gelißtirir, bunlardan biri embriyonu diÛeri
suspensoru olußturur. Suspensor gelißen embriyonu
gerek fiziksel ve gerekse besinsel yšnden destekler.
Embriyo kalp evresine ulaßÝnca, suspensorun gšrevi biter
ve suspensor hŸcreleri kendilerini programlanmÝß hŸcre
šlŸm mekanizmasÝ ile yok ederler (30). Ksilemleri
olußturan farklÝlaßma mekanizmasÝnÝn da programlanmÝß
hŸcre šlŸm mekanizmalarÝ ile meydana geldiÛi
saptanmÝßtÝr. Mezofil hŸcrelerini farklÝlaßtÝrarak ksilem
hŸcrelerini olußturmak i•in yapÝlan bir •alÝßmada (31),
trake elementlerinin farklÝlaßmasÝnda, yaklaßÝk 60 saat
i•inde ikincil duvar olußtuÛu saptanmÝß ve duvar
olußumundan sonra •ekirdek ve kromatinlerin
par•alanmasÝnÝn sadece 1-2 saat aldÝÛÝ gšzlenmißtir. Bu
par•alanmanÝn nukleaz aktivitesi ve proteaz aktivitesi ile
aynÝ zamanda olduÛu belirlenmißtir (31).
Bitkilerde gšrŸlen programlanmÝß hŸcre šlŸm
mekanizmalarÝna bir šrnek de yaprak senesensiÕdir (32,
33). DiÛer programlanmÝß hŸcre šlŸm mekanizmalarÝnda
olduÛu gibi yaprak senesensinde de hŸcrenin aktif katÝlÝmÝ
(Protein sentezi, proteaz aktivitesi gibi) gerekmektedir
(32). Bitkilerde programlanmÝß hŸcre šlŸmlerinin
•alÝßÝldÝÛÝ bir baßka konuda eßey organlarÝnÝn kšrelmesidir
(34). Tek eßeyli •i•ek veren pek •ok bitkide gerek erkek
eßey organÝ (androecium) ve gerekse dißi cinsiyet organÝ
(gynoecium) primordiyasÝ olmakta, fakat bunlardan birisi
olgunlaßmadan šnce kšrelmekte ve programlanmÝß hŸcre
šlŸmŸ ile kendisini yok etmektedir. Bšylece tek eßey •i•ek
olußumu gšrŸlmektedir (34).
ApoptosisÕin bitkilerde patojenlere karßÝ bir savunma
sistemi olabileceÛi ileri sŸrŸlmŸßtŸr. …rneÛin iletim
kanallarÝnÝ saran hŸcrelerin (Vascular bundle sheath cells)
apoptosis sonucu šldŸkleri ve bšylece potansiyel
patojenlerin iletim kanallarÝna ge•ip yayÝlmalarÝnÝ šnlediÛi
ileri sŸrŸlmŸßtŸr (35). Bu gšrŸß, apoptosisÕi
indŸkleyebilen hidrojen peroksit molekŸlŸnŸ Ÿreten bir
gen ŸrŸnŸnŸn (Okzalat oksidaz) bu hŸcrelerde (Vascular
bundle sheath cells) spesifik olarak lokalize edilmesi ile
desteklenmißtir (36, 37). Bitkilerde gšrŸlen en yaygÝn
programlanmÝß hŸcre šlŸm mekanizmalarÝ patojenlere
karÝß meydana gelen ÒAßÝrÝ DuyarlÝ TepkimeÓ (HR)
sÝrasÝnda hŸcre šlŸmleridir (38, 30). HR sÝrasÝnda, bir
patojenin bitki tarafÝndan tanÝnmasÝ ile programlanmÝß
hŸcre šlŸm mekanizmasÝ hÝzlÝ bir ßekilde devreye
sokulmakta ve enfeksiyon alanÝndaki hŸcrelerin šlŸmŸ
(intiharÝ) ile šlŸ bir tabaka olußmaktadÝr. Bu HR lezyonu,
patojenin daha fazla hŸcreyi etkileyip yayÝlmasÝnÝ
engellemekte ve bir sinyal olußturarak bitkinin diÛer
savunma mekanizmalarÝnÝ uyarabilmektedir (39).
BunlarÝn yanÝnda geniß bir patojen spektrumuna karßÝ
uzun sŸreli bir sistemik savunmanÝn (Long-lasting
systemic resistance) da aktive olduÛu belirtilmißtir (40).
Bu ßekilde aktive edilmiß olan sistemik savunmaya,
kazanÝlmÝß sistemik savunma (Acquired systemic
resistance) adÝ verilmekte ve bu savunma mekanizmasÝ
bazÝ patojen-ilißkili proteinlerin sentez hÝzÝnÝn artmasÝ ve
salisiklik asit birikimi ile karakterize olduÛu
gšzlenmißtir (41).
1996 yÝlÝnda, HR sÝrasÝnda gšrŸlen programlanmÝß
hŸcre šlŸm mekanizmasÝnÝ negatif yšnde etkileyen ve
33
Apoptosis: ProgramlanmÝß HŸcre …lŸmleri
acd-2 (accelerated cell death-2) diye adlandÝrÝlan bir gen
bulunmußtur (7). Bu genin hayvanlardaki bcl-2 ve C.
elegansÕdeki ced-9 gibi hareket ederek bitki hŸcrelerinde
apoptosis olußmasÝnÝ engellediÛi belirlenmißtir (7). Bu
genin mekanizmasÝ tam olarak bilinmemekle beraber,
HRÕde rol aldÝÛÝ sanÝlan aktif oksijen oranÝnÝ kontrol
ederek apoptosisÕi engellediÛ dŸßŸnŸlmektedir. Bitki
hŸcrelerinin HRÕye nasÝl karar verdikler bilinmemektedir,
fakat patojen saldÝrÝsÝ sonucu Ÿretilen Òserbest oksijen
radikalleriÓ ve hidrojen peroksitÕin HRÕyi harekete
ge•irdiÛi dŸßŸnŸlmektedir (36, 42). Patojen saldÝrÝsÝ
sÝrasÝnda olußan HRÕde hidrojen peroksit Ÿreten genlerin
aktivitelerinin artmasÝ (43) ve hidrojen peroksitÕin bu
dokularda lokalize edilmesi (37) bu gšrŸßŸ
desteklemißtir. Hayvanlarda gšrŸlen apoptosis ve nekroz
ile bitkilerde gšrŸlen HRÕnin šzellikleri Tablo 1Õde
karßÝlaßtÝrÝlmÝßtÝr.
ProgramlanmÝß hŸcre šlŸmlerinin organizmalarda pek
•ok šnemli ißlevi yerine getirdikleri anlaßÝlmaya
baßlanmÝßtÝr.
ProgramlanmÝß
hŸcre
šlŸm
mekanizmalarÝnÝn molekŸller dŸzeyde daha iyi
anlaßÝlmasÝ, organizmada anormal gšrŸnen veya
istenmeyen hŸcreleri (kanser hŸcreleri gibi) ortadan
kaldÝrabileceÛi gibi, yakÝn gelecekte apoptosis
immŸnolojide, onkolojide ve hŸcre biyolojisinde šnemli
gelißmelere olanak tanÝyabilecektir.
Tablo 1.
…zellikler
HŸcre bŸzŸlmesi
Apoptotik yapÝ olußmasÝ
HŸcre atÝklarÝnÝn absorbsiyonu
Sitoplazma kondenzasyonu
Sitoplazma vesikŸlasyonu
Mitokondri stabilitesi
Nukleaz aktivitesi
nDNA fregmentasyonu
DNA ladder olußumu
‚ekirdek par•alanmasÝ
Apoptosis
HR
Nekroz
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Ð
Ð
+
+
+
+
+
Ð
Ð
Ð
Ð
Ð
Ð
+
Ð
Ð
Ð
Ð
Ð
Morfolojik ve fizyolojik
šzellikler bakÝmÝndan
bitkilerdeki HR ile
hayvanlardaki apoptosis
ve nekrozun karßÝlaßtÝrÝlmasÝ.
Kaynaklar
1.
Wyllie, A.H., Kerr, J.F.R. and Currie, A.R., Cell death: the
significance of apoptosis. Int. Rev. Cyt. 68: 251-306, 1980.
2.
Schwartz, L.M., Kosz, L. and Kay, B.K., Gene activation is required
for developmentally programmed cell death. Proc. Natl. Acad. Sci.
USA 87: 6594-698, 1990.
3.
Osborne, B.A., Induction of genes during apoptosis: examples from
the immune system. Seminars in Cancer Bio. 6: 27-33, 1995.
4.
Bellamy, C.O.C., Malcomson, R.D.G., Harrison, D.J. and Wyllie,
A.H., Cell death in health and disease: the biology and regulation
of apoptosis. Seminar in Cancer Biol. 6: 3-16, 1995.
5.
Ellis, R.E., Yuan, J. and Horvitz, H.R., Mechanisms and functions
of cell death. Annu. Rev. Cell Biol. 7: 663-698, 1991.
6.
Plymale, D.R., Tang, D.S., Comardelle, A.M., Fermin, C.D., Lewis,
D.E. and Garry, R.F., Both necrosis and apoptosis contribute to
HIV-1 induced killing of CD4 cells. AIDS 13 (14): 1827-1839,
1999.
7.
34
Mittler, R. and Lam, E., Sacrifice in the face of foes: pathogeninduced programmed cell death in plants. Trends in Microbiology
4: 10-15, 1996.
8.
Vaux, D.L., Toward and understanding of the molecular
mechanisms of physiological cell death. Proc. Natl. Acad. Sci. USA
90: 786-789, 1993.
9.
Lee, S., Christakos, S. and Small, M.B., Apoptosis and signal
transduction: clues to a molecular mechanism. Curr. Op. Cell Biol.
5: 286-291, 1993.
10.
Raff, M.C., Social controls on cell survival and cell death. Cell 356:
397-400, 1992.
11.
Bates, R.C., Buret, A., van Helden, D.F., Horton, M.A. and Burns,
G.F., Apoptosis induced by inhibition of cellular contact. J. Cell
Biol. 125: 403-415, 1994.
12.
Arends, M.J., Morris, R.G. and Wyllie, A.H., Apoptosis: the role of
the endonuclease. Am. J. Pathol. 130: 593-608, 1990.
13.
Mittler, R. and Lam, E., Identification, characterization, and
purification of a tobacco endonuclease activity induced upon HS
cell death. The Plant Cell 7: 1951-1962, 1995.
M. ‚ALIÞKAN
14.
15.
Oppenheim, R.W., Prevette, D., Tytell, M. and Homma, S.,
Naturally occurring and induced neuronal death in the chick
embryo in vivo requires protein and RNA synthesis: evidence for
the role of cell death genes. Developmental Biol. 138: 104-113,
1990.
Beidler, D.R., Ahuja, D., Wicha, M.S. and Toogood, P.L., Inhibiton
of protein synthesis by didemnin B is not sufficient to induce
apoptosis in human mammary carcinoma (MCF7) cells. Biochem.
Pharmacol. 58(6): 1067-1074, 1999.
29.
Caliskan, M., Temporal and spatial analysis or germin synthesis,
PhD Thesis, University of Leeds, U.K., 1997.
30.
Jones, A.M. and Dangl, J.L., Logjam at the styx: programmed cel
death in plants. Trends in Plant Sci 1: 114-119, 1996.
31.
Fukuda, H., redifferentiation of single mesophyll cells into
tracheary elements. Int. J. Plant Sci. 155: 262-271, 1994.
32.
Smart, C.M., Gene expression during leaf senescence. New Phytol.
126: 419-448, 1994.
33.
Gan, S. and Amasino, R.M., Making sense of senescence:
moleculer genetic regulation and manipulation of leaf senescence.
Plant Physiol. 113: 313-319, 1997.
16.
Meredith, J.E., Fazeli, B. and Schwartz, M.A., The extracellular
matrix as a cell survival factor. Mol. Biol. Cell 4: 953-961, 1993.
17.
Ameisen, J.C., The origin of programmed cell death. Science 272:
1278-1279, 1996.
34.
Ellis, H.M. and Horvitz, H.R., Genetic control of pcd in the
nematode Caenorhabditis elegans. Cell 44: 817-829, 1986.
Grant, S., Genetics of sex determination in flowering plants. Dev.
Genet. 15: 214-230, 1994.
35.
Carrington, J.C., Kasschau, K.D., Mahajan, S.K. and Schaad, M.C.,
Cell-to-cell and long distance transport of viruses in plants. Plant
Cell 8: 1669-1681, 1996.
36.
Caliskan, M. and Cuming, A.C., Spatial specificity of H2O2 generating oxalate oxidase gene expression during wheat embryo
development. Plant Journal 15 (2): 165-171, 1998.
37.
Thordal-Christensen, H., Zhang, Z., Wei, Y. and Collinge, D.B.,
Subcellular localization of H2O2 in plants. H2O2 accumulation in
papillae and hypersensitive response during the barley-powdery
mildew interaction. Plant J. 11 (6): 1187-1194, 1997.
38.
Ross, A.F., Systemic acquired resistance induced by localized virus
infections in plants. Virology 14: 340-358, 1961.
39.
Dietrich, R.A., Delaney, T.P., Uknes, S.J., Ward, E.R., Ryals, J.A.
and Dangl, J.L., Arabidopsis mutants simulating disease resistance
response. Cell 77: 565-577, 1994.
40.
Ward, E.R., Uknes, S.J., Williams, S.C., Dincher, S.S., Wiederhold,
D.L., Alexander, D.C., Ahl-Goy, P., Metraux, J.-P. and Ryals, J.A.,
Coordinate gene activity in response to agents that induce systemic
acquired resistance. Plant Cell 3: 1085-1094, 1991.
41.
Greenberg, J.T., Guo, A., Klessig, D.F. and Ausubel, F.M.,
Programmed cell death in plants: a pathogen-triggered response
activated coordinately with multiple defense functions. Cell 77:
551-563, 1994.
42.
Wojtaszek, P., Oxidative burst: an early plant response to pathogen
infection. Biochem. J. 322: 681-692, 1997.
43.
Zhang, Z., Collinge, D.B. and Thordal-Christensen, H., Germin-like
oxalate oxidase, a H2O2-producting enzyme, accumulates in barley
attacked by the powder mildew fungus. Plant J. 8 (1): 139-145,
1995.
18.
19.
Vaux, D.L., Haecker, G. and Strasser, A., An evolutionary
perspective on apoptosis. Cell 76: 777-779, 1994.
20.
Hengartner, M.O., Ellis, R.E. and Horvitz, H.R., Caenorhabditis
elegans gene ced-9 protects cells from programmed cell death.
Nature 356: 494-499, 1992.
21.
Takahashi, M., Saito, H., Okuyama, T., Miyashita, T., Kosuga, M.,
Sumisa, F., Yamada, M., Ebinuma, H. and Ishii, H., Overexpression
of Bcl-2 protects human hepatoma cells from Fas-antibodymediated apoptosis. J. Hepatol. 31(2): 315-322, 1999.
22.
Nunez, G. and Clarke, M.F., The Bcl-2 family of proteins:
regulators of cell death and survival. Trends in Cell Biol. 4: 399403, 1994.
23.
24.
Hong, J.R., Hsu, Y.L. and Wu, J.L., Infectious pancreatic necrosis
induces apoptosis due to down-regulation of survival factor MCL1 protein expression in a fish cell line. Virus Res. 63 (1-2): 75-83,
1999.
Torre, D., Zeroli, C., Speranza, F., Martegani, R., Fiori, G. and
Airoldi, M., Serum levels of Fas/Apo-1 and Bcl-2 in children with
HIV-1 infection. Scand. J. Infect. Dis. 30 (6): 565-568, 1998.
25.
Hockenbery, D., Nunez, G., Milliman, C., Schrelber, R.D. and
Korsmeyer, S: Y., Bcl-2 is an inner mitochondrial membrane
protein that blocks pcd. Nature 348: 334-336, 1990.
26.
Hengartner, M.O. and Horvitz, H.R., Programmed cell death in
Caenorhabditis elegans. Curr. Opin. Genet. Dev. 4: 581-586,
1994.
27.
Pennell, R.I. and Lamb, C., Programmed cell death in plants. Plant
Cell 9: 1157-1168, 1997.
28.
Yeung, E.C. and Meinke, D.W., Embryogenesis in angiosperms:
development of the suspensor. Plant Cell 5: 1371-1381, 1993.
35